Croniken der Vrescher Landen mijtten Zoeven Seelanden ende der stadt Groningen

Uit; http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/kroniek_sicke_benninge/#page=134&accessor=toc&source=1&view=pdfPane&size=843

Door; Nico Koomen.

Lastig, veel verwarring in woorden, zelfs Friese woorden. Zo is bijvoorbeeld een eenvoudig woord als hertog wel vrijwel in 10 verschillende vormen te vinden.

DEEL I – A

Dat Prologus des commentatores van dessen boecke der kroeniecken der Vreescher landen ende soeven Zeelanden

1 Voorgangers en hun bedoelingen

Hier voermaels, ende eer die eewiege wiesheit, dat is Christus, ons selven mit wercken ende woerden den wech der doegeden ende eewieghe saelichheijt voergegaen ende geleert heevet gehadt, soe sint in der tijdt vele naetuerliecke wiese mannen ende meijsters gewest, wiesheijt ende kunsten lieffhebbende ende beminnende, datmen philozophen noemende was, welcke nae onser taelen soe voele toe seggen is als minners offte lieffhebbers der kunsten. Ende onder dessen waeren enijghe die den lueden in wijesheijden leerden ende leijden wolden, stellende hoere leeringhe in schrifften toe setten: oer summijghe van oerloge, veijde ende verdreet der fursten, heeren ende steeden die landen ende lueden toe regeeren hebben; oer summijghe in anderen naetuerliecken kunsten als philosophia, astronomia, in medecijenen, inden rechten; om hier uut toe neemen leeringhe ende vernufft, een igelick hem hier van toe wachten ende waeren, om niet lichtliecken in sulcks toe stellen dat em schaedelicken mach weesen. Want periculoes, lastich ende zwaer is toe wesen in oerloghe, veijde ende verdriet, daer dit boeck meestlieck is op gefundeert ende geset.

2 Plan indeling kroniek; inhoud eerste boek

Hier nu toe te koemen tot mienen propoest ende voerneemen, om toe beschrieven die kroeniecken desser Vreescher landen ende der stadt Gronnigen, die voer miener tiedt gescheen sindt ende die bij miener tiedt gescheen sindt, soe ghij int vervollich noch wal klaerliecker verneemen sullen, soe hebbe ick voer mij genoemen, mitter hulpe van Godt dit boeck ende croenieckel in dren boecken toe deelen.

Dat eerste deel ende boeck sal holden dat heerkoemen ende oerspronck der Vreesscher landen mitten zoeven Zeelanden, waer elck begindt ende endieget, ende welck onder heeren is bekrachtieget offte niet hent men schreeff 1492.

Ende oeck van soedaene previlegien, als coeninck Carel ende keijser den Vreesen mede begifftieget hadde, daer see Godt betert / nu ter tiedt seer van sint beroevet.

& 3 Plan beschrijving herkomst der Friezen
Soe bevinde ick in den olden kroeniecken van Holland, Zeelandt ende Utrecht, dat die Vreesen sint eersten uutgesproeten ende heergekoemen van den Troeijaenen. Als die groete stadt van Troeijen was gewonnen van den Greecken ende in den grundt gedestruweert, soe mosten die Troeijaener wiecken ende vleen uut den landen als sie deeden, ende vloegen mit wieff ende kindt ende al oer goedt, golt ende sulver toe scheepe oever zee, ende mosten vleen ende wiecken; als die kinder van Israel deden ende vloen uut Egipten van den bedwanck koeninck Pharaonis ende queemen in die woestenije, daer sie XL jaeren in weeren eer sie queemen int landt van belofften. Als die Troeijaener dus mit groet getal van vollick ende scheepen op der zee weeren, soe seijlden see voer wint ende waeghe waer sie Godt hen sende. Soe quamen sie eersten an landt daer Roemen nu gebouwet is, ende was al boeven duesent jaeren toe voeren eer Goedes geboert, ende langhe toe voeren eer Roemen begundt worde toe maecken. Als see daer toe lande queemen mit soe groet goedt ende vollick, soe streeden see mitten koeninck des solven landes ende versloegen den koeninck; soe dattet worde gesoent, ende die koeninck gaff Hector van Troijens broeder Eneas sien dochter, ende die bleeff daer ende worde daer koeninck ende heere des landes. Die ander broeder toech toe scheepe mit groet vollick ende goedt, mit wieff ende kindt, ende quam an in Britanien dat nu Engelandt is, ende wan dat in mit striedender handt. Ende doe see dit landt sus in hadden, soe toech noch een groet part toe scheepen, omme meer onbewoent landt toe besoecken, mijt wieff ende kindt, mijt alle oer haeve ende beesten ende goederen, voer windt ende waege, waer see Godt hen wiesede, daer nu Hollandt is ende Zeelandt ende Utrecht, dat doe noch al woeste ende onbewoent was. Ende seijlden soe alle diee insulen ende warrelt daer omtrent ende eijlanden umme, ende sochten een woest onbewoendt landt. Soe maeckeden see een verdrach ende verbundt onder malkanderen: weert saecke dat ijenich schip van em allen een eijlandt offte lantschup vonde dat onbewoendt lach, die solde op sienen mast setten eene barrende picktunne ende kundiegen die anderen daer meede toe lande welck alsoe geschach, soe dat die eersten hebben / gevonden desse soeven Zeelanden, dat noch op dessen huediegen dach Vreeslandt geheeten is. Ende hier sint sie toe saemen toe lande getreeden ende queemen in dit Vrieslandt; als die kinderen van Israel queemen int landt van belofften daer van geschreven steet, dat Unse Leve Heere wolde see brengen int landt daer vloeijen solde honnich ende mellick; datmen dessen Vrieslande oeck wal toe schrieven mach, naedem dat dit oeck een landt is daer honnich ende mellick vloeijet. Ende desse lande hebben desse Vreesen bediecket ende bedammet mijt schoeffelen ende spaeden ende mijt groeten arbeijt in gewonnen, ende die landen betimmert ende bewoenet mit slichten holten hueseren, sunder jenighe steeden, sloeten offte borgen.

4 Plan beschrijving Zeven Zeelanden
Oeck wil ick schrieven in dit eerste boeck van den soeven Zeelanden ende waer sick elck scheijdet; ende oeck woe Vrieslandt daer nae in dreen landen gedeelt is ende waer sick ellick deel verscheijdet; oeck wat landen van dessen soeven Zeelanden onder bekrachtieget sint van heeren ende die oeck noch vrij sindt.

5 Inhoud tweede boek

In dat ander deel van dessen boecke wil ick schrieven van den oerloghe, last ende verdreet de was int jaer Onsses Heeren1402. Ende oeck alle die coepien van de huldinghe ende previlegien die hartoch Albart, hartoch Willem ende hartoch Johan den Vreesen geeven hadden, ende woe sie weer uutten lande worden verdrieven.

6 Inhoud derde boek en verantwoording

Dat darde deel des teegen woerdiegen boeckes ende croenieckels sal holden van alle died oerloege, last, jammer ende verdriet die was ende geschiede angaende int jaer Ons Heeren 1491, duerende al want men schreeff 1530, in welcker tiedt dat Vrieslandt soe swaer ende lastich worde oevergetoegen vermidts roeff, brandt, moert, doetslach, vangen ende schatten, soe dattet niet wal is toe beschrieven. Ende ick int vervollich wal klaerliecken sal beschrieven van stede tot stede ende van tiede tot tiede, woe sick alle dingeni hevet begeeven; want alle desse dingen die in dessen darden deel desses boecks getracteert worden, sint al bij mijenen tieden gescheen, daer ick selves meestlieck bij, an ende oever bijn gewest. Die ander twee deelen desses boecks mijt alle die copien heb ick bij ene vergaddert uut waerachtiege schrifften, dat ick dat seecker bin al dinck soe gescheen ende / gewest is.

7a Vlucht der Trojanen naar Europa
Hier begindt dat eerste deel van dessen boecke der croeniecken der Vreescher landen ende soeven Zeelanden ende der stadt Gronnigen.
Eusebius schrifft in siene croeniecken: nae dat Troijaa verdestruweert weer, doe voer Priamus, Anthenor unde Aeneas, die doe koeningen ende heeren weeren toe Troeijen gewest, in een ander landt mijt groeten vollick ende goedt. Ende Eneas quam in Italien ende toe Roeme, van den dat die Roemeineren oeren adel hebben. End ander part der Troeijaeneren queemen op dem meer toe Meotidas, dat is een broeckachtich landt ende is geleegen op gin siedt Prueslandt ende Pollander landt, ende gaven sick daer needer, ende namen die landen in, ende dwongen die landen van dane bis toe Ungeren toe, ende buweden daer eene groete stadt genaemet Sicambris; daer worden die selve Troeijaeneren genoempt Sicambri. Hier en tusschen dat die van Troeijen nae der verstoeringhe der selver stadt sick verdeilden woe vorgescreven, verleepen sick voele jaeren ter tijdt dat Gracianus keijser worde ongeveerlick 1660 jaer. Ende daeromme bijnnen middeler tiedt hebben die Troeijaenscken voele koeningen gehadt; meer van den selven wil ick swiegen, ende wil alleene schrieven van den oerspronck ende heerkoemen der Vreesen ende der Vreescher landen mitten soeven Zeelanden.

7 b Priamus stamvader der Fransen, Engelsen en Friezen
Priamus, die eerste prince ende hartoch des volckes Sicambri ende nae Francoesen genoempt wart, toech uut mit eenen groeten hoep vollicks, ende streeden mitten Alaenen, dat is mit den Ungeren, ende verdeeven see; des worden die Troeijaeneren van Sicambri teijn jaer tribuet vrij; doe gaff em die keijser den naemen, dat sie neet meer Sicambri heeten solden, sonder sie solden genaempt sien Franci: daer van hebben noch die Francoezen den naemen. Etzlicke holden dat sie den naemen kreegen van eenen die geheeten was Franco, Hectoris soen van Troeijen, wens vaeder heete Priamus, ende die selve Priamus was en koeninck van Troeijen; ende der meijninghe dat sie den naemen niet van nies kreegen, sunder / die hadden van der tiedt an dat sie van Troeijen verdreeven worden. Soe bleeff Priamus daer in den lande mit sien vollick; daer van voert
sint uutgesproeten die fursten ende heeren van Brunswieck, Sassen, Doringe ende Mijsen, ende alle die Oestersche heeren. Alst dan klaerliecken schiendt, soe sindt oeck van den eedelen Troeijaeneren uutgesproeten de heeren van Roemen, die Francoiser ende Engelscken ende die Vreesen.

7 c Saxo, Bruno en Friso trekken naar Brittanni
Als nu Priamus daer bleeff mit sien vollick, soe reijseden die ander Troeijaenren mit groet vollick toe scheepe. Soe weeren onder den hoep drie broeders, geheeten Saxso, Bruno ende Friso. Saxso ende Bruno bleevene mit Priamus in Ungaren; Friso dief bleeff bij den hoep die toe scheepe gengen omme toe versoecken een ander landt. Ende seijlden voer windt ende waege, van veerden tot veerden, van eijlanden tot eijlanden, van den eenen koeninckrieck tot het ander, waer sie Godt hen wiesede, in groeter anxt hoers leevendes, ter tiedt dat sie quaemen vander genaeden Goedes in Britanien dat nu Engelandt is; woe
see daer streeden ende dat vollick daer verdreeven die dat bewoenden, mach men leesen in die Croeniecken van Hollandt, Zeelandt ende Utrecht ende der Vreescher landen.

2 Saxo sticht Saksen, Bruno Westfalen, Friso Friesland
Als Engelandt beheert was, soe genck Friso mit al sien vollick, mit wieff ende kindt, mit al oer haeve ende goedt toe scheepe int noerden desser warrelt bij der Noerder zee, ende queemen daer an en landt dat nu Hollant, Zeelant ende Utrecht ende Vrieslandt is, daer doe noch niemant woenachtich was, ende vonden dat als eijne woestenije. Ende maeckeden daer dat alder schoenste landt dat die warrelt in hadde ende nu geheeten is een part Vrieslandt. Ende maeckeden daer huesinghe ende woeninghe, ende deelden daer nae die landen offte em van rechter arfftal angearvet was: Sassen landt wort toe deele Saxo, daer dat landt sienen naemen van heevet, die bouwede steeden ende sloeten op der Elve; daer nae daer huesinghe ende woeninghe, ende deelden daer nae die landen offte em van rechter arfftal angearvet was: Sassen landt wort toe deele Saxo, daer dat landt sienen naemen van heevet, die bouwede steeden ende sloeten op der Elve; daer nae vermeerden siene vrunden ende naekoemelingen ende bouweden Brunswieck, daer was hoefftman in die eene broeder Bruno, daer die stadt oeren naemen van heevet. Desse selve Bruno die street altoes tegen die Staevesschen Doerinmsghe ende Snede Francken, als men dat wal claerliecken vindt in den olden / Sassigen croeniecken; ende desse Bruno was Sassen zoen ende was wonderlicke koene ende bedreeff voele oerlochs in sijner tiedt. Die ander broeder geheeten Bruno die bouwede eijn slot uutermaeten starrick up der Weeser geheeten Brunesborch, van dessen queemen die Westfeelinghen; woe desse Bruno street wedder die Hessen, Rienlanderen ende Westerlinghen, vindtmen beschreeven in den Croeniecken toe CollenDie broeder geheeten Friso, daer dit landt nae genoempt is geheeten Vrieslandt, desse Friso hadde soeven soenen ende eene dochter geheeten Wijmoet, ende bekummerde ende besettede soeven landen off steeden in Vrieslandt. Ende eenen ijgelicken soene gaff hie sien landt toe brueckene, ende daer nae sint die landen genoempt soeven Zeelanden. Ende Friso bleeff selven mit sien dochter Wijmoet, daer dat landt nae geheeten is Weijmolde landt offte Winteren landt bij der Weser, streckende in dat oester sneck, daer van quam Hardingen landt ende Detmersche, Kedinghe landt, ende besetten ende bekummerden sie mijt oeren naekoemelinghen alle die landen tusschen der Elve ende die Weesere toe Staeden toe.

3 De Noormannen maken de Friezen tot slaven

Nae den tieden queemen die Deenen ende Normanni offte die Noortschen heeren, mijt groeten vollick toe scheepe, toe voete ende toe peerde, ende verwonnen alle desse Vreessche landen die desse voerbenoemde broederen mit oeren kinderen ende naekoemelinghen toe behoerden, ende maeckeden sie soe eijgen, dat sie mosten draegen geboeren ende ongeboeren eenen holten bandt offte weede om hoeren hals.

4Willibrord en Bonifatius kerstenen de Friezen

In der selver tiedt weeren desse eergenoemde Vreesen in mijsloeven ende niet anbedende enen waeren Godt, Jesum Christum Marien soene; meer sie anbeeden affgoeden went ter tiedt dat die hilliege vaeder sunte Gregorius die pauwest van Roemen, die doe ten tijeden die apostel in Engelandt sunded den hilliegen vaeder sanctum Wilbrordum uut Engelandt in dat voernoemde Vrieslandt toe leerende den wech der eewieger genaeden ende bekennisse der waerheijt, ende quam toe lande int eersten mit sienen scheepen ende meede broederen in Westvrieslandt toe Holwerta bij Dockum. Desse selve erweerdiege hillieghe bisschop bouwede voele kercken ende beede hueseren in den selven lande ende oeck ander lande, ende bekeerde voele vollicks tot den rechten karsten geloeve; daer starreff hie in siener stadt toe Utrecht daer hie bisschop was. Ende in desser selver stadt was oeck sanctus Bonifacius, / uut Engelandt geboeren, een bisschop toe Mense, die in voer tieden mit voele meede bisschoppen als Aderalo toe Erpherden bisschop, Cosaro sijnen sufferganiod ende andere voele persoenen wort gemartelizeerte toe Dockum in Westvrieslandt van den ongeeloeviegen Vreesen, die doe noch heijdenen weeren. Ende in der selver steeden daer sie gemartelt worden, ontspranck eene varsche borne, die hueden toe daege in desse voerbenoemde steede een ijgelick wal seen ende proeven mach.

5a De Saksen maken de Friezen weer tot heidenen
Nae den tieden bedwanck die onmijlde Ludgerus, een hartoch toe Sassen, alle Vrieslandt van oeren waeren karsten geloeve, ende mosten anbeeden siene affgoeden. Ende verstoerde alle Gods huesen van der Elve hent totter Lauwersche, soe dat in alle den lande nietk eene kercke en was dan binnen Gronnigen Sunte Meertens kercke.

5b Willehad en Liudger kerstenen de Friezen opnieuw

Nae den tieden sande die eersaeme koeninck Alagaert van Engelandt sanctum Wilhaldum in dat voerbenoemde landt ende steede als toe Dockum, ende bekeerde weeder mijt siener godliecker leere ende goeden leevende desse Vreesen, ende bouwede weeder tusschen der Elven ende der Lauwerschen alle die kercken die desse hartoege van Sassen verstoert hadde. Doe desse lieve broeder ende hilliege vaeder gestorven was, quam sanctus Ludgerus toe Dockum, die de eerste bisschop was van Godsm genaeden toe Munster, ende sat in der kercke Sancti Martini toe Dockum veer jaer, leerende ende preedickende den wech des eewighen leevendes; daer oeck desse selve sanctus Wilhaldus voergenoempt, een bisschop toe Breemen, in korten tieden toe voeren was die kercke Sancti Martini besittende als een pastoer, die alle Vrieslandt bekeerde van den westen hen in dat oesten.

Deel 1-C

1 Oorsprong van de Friese Vrijheid

Koning Karel verjaagt Radboud uit Friesland

Voert meer salmen weten, nae dessen voergenoemden anbegin der lande ende Vrieslandt mijt alle den Vreesen, woe see gekoemen sint an oeren vrijeheijden, ende waer mede see dat gewonnen hebben an den koeninck van Roemen. In den tieden doe Pippinck koeninck van Franckrieck was keijser geworden doe was ende woenede toe Utrecht der Vreesen koeninck, geheeten Rabboldus, uut Denemarcken geboeren ende een koeninck; desse dede den Fresen groet oevermoet ende last ende eijgendoem. Des en wolden die Vreesen niet langer verdraegen, ende geven sick bij raede des bisscops / sancti Wilbrordi onder die bescharmenisse des eersaemen koeninges Pippinges mijt lijeve ende mijt goede.

Ende Pippinck sande sijene soene Carolum in Vrieslandt op die Wesere, daer desse eersaeme Rabboldus hadde eenen borrich die geheeten was Wittenborch Bloemendal, ende wan die mitter macht; ende toech doe weeder toe Utrecht ende wolde dessen oeverdaedigen hebben beleegertd; soe dat Rabboldus mijt sienen ridderen ende hulperen toech in dat nederste Vrieslandt toe der striedt; daer volgede Carolus mit alle siener macht, soe dat Raboldus sach dat hie Caroloe niet konde ontwiecken, hie moste em striedt leeveren. Ende doe die striedt ende dach was beroepen ende oeck die steede des striedes, ende daer quam doe eijn altoe wiesen vroemen man ende sprack tot dessen twen fursten: het weere groete doerheijt dat soedaene edele vroeme fursten ende ridderen wollen oer lieff verleesen, want het muchte wallichte vallen dat een van den goeden ridderen daer storte sijen bloedt ende doedt bleeve, daer groete schaede ende droeffenisse van queme, ende men sick meer omme mochte bedroeven dan van alle dit landt ende sloeten toe hebben mochte van vervrouwen. Dessen selven raedt begreep alle dat gemeijne vollick, ende spraecken: dat were nutte ende orberlieck, ende naemen raedt van den wiesten ende kloecksten van beijden parten; soe dattet wort geraeden ende voer recht gevonden, dat desse twe hoechgeboerne fursten solden bij malkanderen staen op eene stede die daer toe beraemet was, ellick op een been; we den anderen mochte weder staen sonder hulpe, den solde all Vrieslandt tot eewighen tieden siene weesen. Des ontffel den edelen koeninck Carolo sijnen vorderen hantschoe uut sijn rechter handt toe der eerden. Raboldus die edele hoechgeboeren koeninck veroetmoedegede sick toe der eerden ende gaff coeninck Carolo sijnen hantschoe weder. Des riep koeninck Kaerel lueder stemmen ende alle dat gemeijne vollick, beijde Vreesen ende Duetschen ende Francoisend: Aha! Aha! Desse heevet sick gegeven tote der eerden, daer meede mij alle Vrieslandt gehoersam moet worden. Koeninck Rabboldt van groeter bedroeffnisse sprack lueder stemmeng: Wach mij! Wach mij, dat ick dessen striedt / dus schentliecken hebbe verloeren. Ende hier umme sint desse twee steeden daer desse twe stunden de koeningen, genoempt nae desser schicht die daer schach opten selven dach: Wachnisse ende Hachnisse, want dessen dach in Westvrieslandt geleegen ende daer gescheen is. Aldus wort beroepen in alle Vrieslandt koeninck Karel voer eenen koeninck ende heere, ende Raboldus verloes dat landt ende heerlickheijt, sloeten ende steeden, ende toech wedder in Dennemarken.

2 Koning Karel bevestigt de Friezen hun wetten

Voert meer doe Carolus was here oever Vrieslandt, doe settede hie sijenen koeninckliecken stoel ende richtstede in sweder Francken; summijge willen dat datj hevedek sijn recht over die Freesen in den wickolde geheeten Francko in Westvrieslandt des ick oeck wal geloeve. Daer eijsschede hie voer sick twalleff, die edelsten ende die kloecksten, die doe ten tieden die machtichsten weren in al Vrieslandt. Ende naedeml dat see geen beschreeven recht, geestlieck noch warlieck, brueckende weeren, daer sick dat landt arrem ende riecke godtliecken mochten nae richten, soe solden sie keesen in teegenwoerdichheijt des koeninges recht, daer sie sick nae richten solden, ende confirmeren ende bevestiegen wolden, toe eewiegen tieden toe holden voer landt recht. Aldusn spreecken see: sie en wisten geen recht toe kesene, meer sie wolden oer olde stede recht brueckende wesen, des sie ende oere voervaederen hen an dessen dach toe gebruecket hadden. Soe dat die koeninck gaff den twaleven noch VII dagen dach: edders dat sie recht koeren, offte van dren dat beste koeren, toeweten waert sie alle

wolden verliesen oer hoevet, offte leevendich worden begraeven, offte worden geworpen in een schip sunder kaebel, reemen, zeijl ende sunder behelpinghe, waer sie Godt sande. Doe see joe saegen dat see starven mosten, koeren see up dat laeste in een schip. Doe sie in dat schip queemen op dat waeter, ende dat schip dreff sunder reem, roeder ende sunder helpinge, ende anders niet saeghen men dieg apenbaren zee ende verlus oers leevendes, doe sprack eene van die twaleven, die was van Wilcken geslachte, die de eerste asege was: ҡlder leeveste broederen, ick hebbe gehoert van den wiesen geestliecken man sanctum Wilbrordum / preedicken, doe die jongeren Jesu Christi nae der opstandenisse Christi weeren in groeter bedroeffnisse, dat Godt Jesus Christus Marien soene openbaerde mijt besloten doren ende troestedem see in oeren bedroeffnisse; waer umme willen wij samentlijcken an roepen Jesum Christum Marien soene, dat hie oeck ons koeme toe hulpe ende leere ons, waer meede wij onse lieff moegen redden ende bargen.ӠDes oepenbaerde em eijn wal gewassen man achter in den scheepe, ende hadde in siener handt een krum holdt, ende worp dat achter uut den scheepe, ende voerde see al in dat landt sonder we in die selve haevene daer see uut geschoeven enden gedreeven weeren. Ende doe desse darteijnste toe lande quam, soe nam hie dat selve holt ende worp dat op dat landt; ende daer brack uut een groet toeren, ende onder den toeren spranck eijne schoneo borne; daer gengen desse twalvenen ende oeck die darteijnste omme sitten ende laeveden sick. Ende desse darteijnste was eenen ijgelicken van den twalvenen alsoe gelieck, dat oer niemande onderscheijden en konde. Die selve leerde den twalvenen wat sie keesen ende voer recht holden ende gebruicken solden. Doe dat gescheen was, seegen sie niet meer den darteijnden. Daer nae queemen desse XII voer koeninck Karel gesunt ende machtich oers lijeves, die hee meende dat ses verdruncken weeren, ende koeren lant rechtt; ende dat bezeegelde ende confirmeerde koeninck Kaerel tot eewiegen tieden den Freesen toe brueckene; des nu ter tiedt die Freesen bruecken sunder weederspraecke des keijsers van Roemmen off jeniegen fursten. Ende welu sie daer an bekrenckede, die is in de achte des keijsers ende des paewes Leo die dat selve recht gheconfirmeert heevet.

3 Koning Godfried door de Friezen verjaagd
Daer nae in langen tieden Godffridus een koeninck van Denemarcken, des eerenoemde Raboldus kindes kindt, wolde al wreecken ende onder sick trecken al dat sien olderen hadden verloeren, quam mijt groeten volcke in Frieslandt ende Sanslandt, ende toech onder Breemen, Munster, Utrecht, Collen ende Aecken ende maeckede sijenen peerde stal in Onser Liever Vrouwen kercke, ende toech toe Gronnigen ende alle die lande verdelgede hie. Daer nae quam hie toe Norden in Oestvrieslandt; toe den tieden was daer sanctus Rembartus, die anderde eersbisschop toe Breemen; daer wort groete / bloetstortinghe an beijden sieden. Soe gaff om bede wille des eers bisschopse Godt die zegen ende victorie den Friesen toe Norden, dat see vengen ende sloegen den koeninck Godffridus mijt voele siene meede hulperen. Nochtans toegen sie mit weldieger handt weeder in Denemarcken, ende worden bij den wege doe voele geslaegen in der toe hues reijse. Daer nae worde nie koeninck van Denemarcken in sulcker maete in Frieslandt geseen.

4 De Friezen verslaan de Saksen voor koning Karel
Daer nae wort groet kieff ende rees groet oerloch tusschen den hartochh Wijdeken van Sassen ende die Friesen. Ende die hartoch vernederde ende vervolgede den Friesen waer he konde, soe dat he oeck weder stondt koeninck Kareli in sijener gerechtichheijt die em mochte boeren ende dat hartichdoem om plichtich was alle jaer tot der Roemscher kroenen. Soe dat Carolus vergadderde alle sijene vrenden ende alle siene macht, den eergenoemde Wiedeckenk aff toe manende sijne gerechtichheijt ende plege. Daer oeck die selve Karolus toe eijsschede die Friesen; ende queemen daer mit groeten volcke, ende hadden dat van bede, dat see mosten hebben den voerstriedt. Daer se den selven Widekendael sloegen mijt alle sien vollick, ende geven den keijser Carolon Wijdeken voergescreven in sijene gewaldt.

5^De

Friezen veroveren Rome voor koning Karel

Daer nae niet langeadie Roemeijners oeck den keijser Carolob ongehoersam weren. Soe dat alle die landes heeren die hie hebben mochte, vergadderde hed bij ene ende toech mit groeten volcke toe Roemen. Die Vreesen, de doe van koeninck Karel niet toe geeijschet weeren, versammelden sick mit groeten volcke op oer eijgen teringhe ende kost ende quemen koeninck Karele toe hulpe.

Doe see strieden solden, ende die Romeren em starrick uut die stadt toe moete toegeng, doe geven sick die Vriesen uut dat groete heer mijt oeren bannier, ende streeden sunderlinghe mijt den Romeren in den velde bueten Roemen; soe dat daer van beijden sieden voele doedt bleffh; doch soe gaff Godt den zeghe die Friesen, dat sie die alder edelste Roemereni sloegen ende vengen, ende gengen mijt werender handt in toe Roemen, ende staecken oeren banneer uut der Engelborrich ende Sunte Peters pallaes.

6 Koning Karel schenkt de Friezen voor eeuwig de vrijheid

Soe gaeven sie doe koeninck Carolo Roemen, ende koeninck Carolusl gaff doe vrij ende quiedt den Freesen der holtene kede van oeren / halse ende alle eijgendoeme; ende daer toe alle fursten, hartoegen, greeven ende allem heeren confirmeerden ende bevestiegeden dat toe eewiegen tieden, soe noch hier nae claerliecken in den previlegien geschreven staet. Die hilliege vaeder sanctus Magnus, die doe ten tieden een bannier draeger was der Vreesen, die verwarff doe voele previlegien ende rechten van den voergenoemden keijser ende pauwes Leo, die he meede mit sick voerde in Vreeslandt; daer doe toe Roemen ijtliecke off sommijghe Vreesen bleeven, die niet weder toe lande en wolden ende den wech toe lanck was ende verdroet, die oeck niemande ter heijme en hadden toe besorgen, ende wolden die vrijheijt toe Roemen bruecken dern wielen dat see leveden.

7a De Friezen veroveren Lissabon onder leiding van Poptatus

Daer was do inder tijt pawes Innocentius de darde toe Roemen; doe hadden die Sarracenen die stadt toe Flixbona belecht; doe toech die pawes mit sienen kardinalen, ende mijt al der macht die see uut mochten brengen toe scheepe ende toe lande, toe ontsetten die stadt. Doe toegen oeck mede die selve Vreesen die toe Roemen weren gebleven, teweten omtrent twe hunderte. Als sie quaemen tot der stadt Flixbona, doe gaeven sick die selve Vreesen van den Roemeren op de heijdenen die voer der stadt laegen. Soe dat die heijdenen vluchtich worden ende die Vreesen sloegen ende vengen alsoe voele als sie wolden, der uutermaete voele duesenden weren die al geslaegen worden; want die Vreesen hadden eenen in oeren schaere, die was geheeten Poppo ende was geboeren van Wijrdum, toe maele godtffruchtich, vroem, koene ende wies; die sprack ende starckede dat vollick, als sie de Sarracenen angaen solden:’LҌieve broeders, gedencket dat wij verteegen hebben ende oevergegeven landt ende guederen, alle onse vrunden om der rechtveerdichheijt wille. Ende ick see sanctum Mauritium mijt siener geselschup in der lucht, die ons wil helpen; hier omme wilt genen anxt hebben.’Soe gengen sie dan troestliecken an die heijdenen ende verwonnen see. Doe die striedt gescheen was, doe toech Poptatus uut sijn harnasch ende wolde sick laeven tot eijner borne achter eijnen barge; doe lach daer eijne van den heijdenen ende schoet den Poppo doer sien lieff; alsoe bleeff hie daer doedt.

7b Latere verering voor Poptatus te Lissabon

Doe die karstenen em daer begroeven in die stadt, doe wos daerk uut sijenen graeve een boem die uutermaetenl schoene was ende droech schoene vrucht; doe dat die van Flixbona saegen, / җaerlijckenӬ spraecken see, Ҥie man hevet groet gewest bij Goede; ende moeghe sunder twievel van desen verlost weesen van den heijdenen ende van dem vervolginghe der heijdenenӻ dat sie altoemaele gaeven op sienn hillichheijt. Ende dede oeck groete teeckenen bij krancken lueden, soe dat die bisschop van Flixbona, mit raede des koeninges van Poertegallen ende des paewes toe Roemen, lete den selven Poptatum caenoniseeren ende verhoegen, ende holden em daer noch voer eenen patroen. Ende groeven doe op ende vonden den boem uut sien harte gewassen, ende droegen den selven boem voer in den striede, wanneer die heijdenen oer landt wolden bekrencken, ende holden den boem noch in groeter weerdichheijt.

8a Kruisvaarders lijden nederlaag voor Damiate

Voert meer in der tiedt, doe meijster Alcmar een schoelmester toe Collen dat cruece predickte in Vreeslandt,ende voele vollicks dat cruece an nam, die alle wolden strieden omme den karsten geloeven tegens die heijdenen in dat Hilliege Landt toe Jerusalem. Aldus oepenbaerde sick in der lucht een groet schaer der ridderen, ende starckeden dat vollick, ende spraecken: sie solden mitten teijcken des hilliegen crueces al oere vijanden verwinnen. Hier up toegen sie seeckerlicken uut Vreeslandt ende queemen toe Jerusalem, ende vonden daer groete versammelinghe van cardinaelen, bisscoppen, koeningen, hartoegen, graeven, ridders ende knechten, ende mannijgerhande geestliecke ende warlieike parsoenen; ende wort daer al voer geraempt, dat see wolden beleggen die stadt Damaten, die anders geheeten was in voertieden Raegesmeder, daer nae Edissa; van der stadt schach groet hinder ende schaede van den heijdenen, want die stadt licht op een waeter dat Nilus geheeten is. Ende desse stadt hadde eenen groeten toeren op den midden desses waeters; ende van der poerten want onder dat waeter gingen groete starcke ijseren ketten, op dat daer geen schip bij hen ze ghelde het were bij oeren willen. Oeck mochtmen nargens bij die stadt koemen, soe veere als die keden keerden. Des gingen toe raede alle die voergenoemde schiplueden, woe see die kede mochten breecken, dat sie de stadt mochten genaecken, ende oer kost ende oere harnasch toe warcke mochten brengen, ende den toeren in den waeter beleggen mit scheeppen. Des sochten die van Genua, van Pisa ende van Venijdija eene kunst, ende vermaeckeden eenen groeten koggen ende dat voer wal besmeedet ende gewaepent mijt scharpen staelen ijseren. Ende doe die wint wal stont op de keden toe zegelen toe den toeren waert, doe toegen see op oer zegelen, ende seijlden mijt starcken winde op die keden ende toebraecken die altoemaele; ende desse selve kogge was van Dockum uut Westvrieslandt, ende quemen mit voele schepen voer die stadt bij den toeren. Ende die hartoch van Oestenrieck mijt siene mede hulperen, ridderen ende knechten steegen die ledderen upwart; de worden die Zarrazenen ende heijdenen ontwaer, ende worpen uut den toeren op dierg Karstenen scheepen grekesche vuer, ende verbranden die scheepen, soe dat van des hartoegen mannen verbranden wal twehundert gueder manne, die alle doet bleeven. Des worden die Christenen ende oick alle de kardinaelen, patriarchen ende bisscopen ende dat gantse vollick was seer bedroevet, ende schreijden ende weeneden, ende geboeden dat gemeijne vollick toe vasten ende toe bidden Godt; ende riepen alle: ҅xaudi, exaudi nos, Domine!ӠDat is in duitsche toe seggen: O Here, barmhartige Godt, ontfarme dij oever ons ende verhoer ons roepende in onsen groeten noeden, op dat wij schentliecken allen Christenen toe verdarffenisse ende den heijdenen volcke ten groeten vrouden ende blijesschap van hijer niet en scheijden.

8 b Hayo van Fivelingo en anderen veroveren de haventoren
Godt van hemmellen, Jesus Christus, die eene trouwe hulper is alle den genen die em mijt rechter geloeven ende truwen hoepen an roepen, verhoerde oer gebedt, ende gaff den Vreesen, die daer oeck meede weren, eenen sin; want sie toe saemen bij malkanderen zegelden mijt dre koggen ende echters drie toe saemen mit groeten starcken balcken ende mijt touwen ende kaebelen toe saemen bij eijne gemarret ende gevestieget weeren ende starrick verbunden.
Ende houwen uut den holte ende bussche, des daer genoech was, goede rechtverdiege staecken, ende bouweden op die drie koggen ende op die anderc drie toernen ende storrem tarsen ende die hoeghe; ende die mochtmen op trecken mijt touwen in die hoechte, woe hoech datmen wolde, van XX offte XXXe ellen hoech. Ende die warcken becledden ende behangeden see mijt koe vellen ende ander beeste hueden. Ende boeven in der marsen, daer hadden sie inne sant ende urijme genoech, op dat sie sick mochten voer dat greecksche vuer bescharmen; ende dat was al bestelt ende gemaecket nae oeren willen. Doe leeten sie oeck alle die andere scheepen bereijden ende vermannen toe stormen, ende toe / hopeg mit starcken touwen knutten. Ende toegen alle die zegelen up ende zegelden voer Daemaeten, soe see negest konden an der stadt poerten, ende worpen uut oere anckeren in die deepte des waeters. Doe dat saegen die Sarrazeenen mijt anxte, leten sie twe die wal konden swemmen ende onder dat waeter ende boeven twaeter weesenende hadde in sijneihandt eijn scharrep mes ende doe de heidene beide onder dat water weren doe dat de Cristene sagen, vervrouweden sie sick seere, dat Godt gaff ene starcke macht ende kone weren tot den heijdenen; ende laveden Godt mit oeren sange. Daer nae bestelden die Christenen oer warcke ende hoegeden sie bij den toeren upwart in die hogen boeven oeren toeren, ende maeckeden ledderen daer voer, daer eijn deel toe saemen mochten op stiegen, ende die wal gewaepent. Ende die koensten ende die vroemste Vreesen stegen op nae den toeren. Ende doe sie toe stormen ende alle toe warcke queemen, worden daer soe voele holten ende speetzen ende glavijen, pielen ende loeden toe malkanderen schoeten ende steecken, dat die scheepen in groeten hoepen worden vervuldt. Ende die Sarrazeenen begonden oeck to warpene in groten hopen dat greecksche vuer op die Christenen ende op oer warrick; doch soe bescharmede see Godt van hemmelriecke, soe dattet em niet schaeden konde. Doe see nu lange tiedt onder sick hadden geslaegen ende gestormet, doe sprongen twe van den Christenen van oer castele op die heijdensche poerten wal achte voet veer tot oeren vianden; die eene was eijn jonck vroem ridder, Hinrick geheeten, geboeren uut den bijsdoem van Luedick; die ander was eijn Vreese ende sien naeme was geheeten Haijo uut Fimelinge landt bij Gronnigen. Hinrick hadde in siener handt eijn storrem garde off een exe; Haijo hadde eene ijseren sweepe mit groeten ronden knoepen. Ende desse sloegen die heijdene uut der were ende voele neder daell in den storrem, dat daer velee doedt bleeven. Ende doe die Sarazenen den toeren rumeden, doe up steegen die Christenen bij die ledderen, ende sloegen see gantzliecken beneeden in den toeren, ende wonnen den toeren sonder wee offte schaeden.
Doe dat saegen die kardinaelen, patriarchen ende bisschoppen ende die gantze meenheijt van bueten, dat die Karstenen dien toeren hadden, doe songen sie mit lueder stemmen: Ҕe Deum laudamus, te Dominum confitemur!Ӽo:p>

8 c Verovering van Damiate door de Friezen

Doe die heijdenen dat saegen, / dat die toeren van boeven wech was gewonnen, doe staecken see an smoeck ende roeck, ende wolden de Christenen boeven hebben uut gesmoket. Soe goeten die Vreesen tot allen vensteren waeter uut manck dat vuer, ende beleegeden den roeck, soe dat die heijdenen den toeren gantsliecken ruemeden ende vertoegen. Ende die Vreesen naemen dat greecksche vuer dat op den toeren was beholden, ende maeckeden slingeren ende worpen dat van den toeren in die stadt op der heijdenen hueseren, ende verbranden die stadt altoe maele. Ende voele der heijdenen, jonck ende oldt, wieff ende kindt, verbranden; sommighe leepen uut der stadt in dat waeter Nilus ende verdroncken sick; sommighe vloegen uut dat vuer in dat sweert. Daer nae gengen die Vreesen uut den toeren in die stadt, ende naemen golt ende sulver, wes daer van brande was gebleven in kellers ende boeven in den huesen; wes see vonden vanden Sarrazenen leevendich, die sloegen see doedt. Ende doe dat gescheen was, steegen die Vreesen weder in die koggen, ende toegen oere anckere weder up ende segelden weeder oever dat waeter Nilus toe den Christenen heer, daer die kardinaelen, bisschoppen ende ander heeren laegen in oeren pauluenen; ende voeren mit groeten eeren weder toe hues. Dit machmen, wes hier niet beschreeven is, bet vinden toe Collen in oeren kroeniecken.

9 De Friezen veroveren Aken voor Rooms-koning Willem

Omnes eciam gens Vrisonica ab hoc dingne est laudanda, die Freesen sijnt oick sunderlinge hijer omme te prijsen ende toe loeven, dat see oldinghes altoes hebben wederstaen ende hulpe gedaen den Roemschen Riecke tegens die vianden Christi Jesu; als men oeck leesen in ander croeniecken, als doe de van Aecken den keijser Wilhelmum versmaeden ende em ongehoersam weeren, ende voer geenen keijser wolden in die stadt laeten, als eijn recht is. Doe vergadderde Wilhelmus alle siene macht, ende eijsschede oeck die Vreesen op die van Aecken, om sien recht toe bekoemen. Soe queemen die Vreesen mit oer bannieer, ende sloegen die van Aecken in die stadt, daer leijder oever doedt bleeff die oer bannieer voerde, Menaldus geheten, geboeren uut Vrieslandt bij Gronnigen van Onsta geslachte ende anders voele der Vreesen, die doet gescoten worden voer der stadt porten. Ende die daer gesundt bleeven, grimmelicken die stadt mueren begundene toe stormen ende toe stijgen. Doe dat die van Aecken saegen, dat see oer vrenden wolden wreecken die gedoedet weren, ende des keijsers vollick van stonden tot stonden wossen ende vermeerden, ende die stadt op de lange niet holden konden, soe gengen sie des toe raede, dat see sick wolden geeven in der genaeden der Vreesen mit lijve ende mit goede, stadt ende goedt in der Vreesen handt, beholden oers lieves gesuntheijt; want see anxt hadden, om dat see den keijser seer swaerliecken vertoerent hadden ende op groeten onkost gebrocht hadden, dat hem an see wolde hebben gewroecken. Ende doe die Vreesen dat goedt ende die stadt hadden vor oer, in des ontfengen de Vreesen de stadt van Acken, ende gaven den keijser Wilhelmo; ende die keijser helt den van Aecken guede voerworden wat em die Vreesen geloevet hadden; in welcken bedachtenisse die Vreesen dat vrijdhoff van beholden hebben, ende dat naetuerliecke badt toe Aecken vrij moeghen bruecken wan sie daer koemen, ende dat hillichdoem daer gewieset wordt ins alle soeven jaeren. Ende toe meer erkentenisse hevet desse voergenoemde keijser Wilhelmus confirmeert den Vreesen oere previlegien die em koeninck Carel gegeven ende besegelt hevet, daer hier nae volget eene copie uut datt principael breeff in dit naeste capittel.

10 De oude vrijheden bevestigd door Karel de Grote
Carolusvan der genaeden Gods een Roemsch koeninck ende altoes eijn vermeerder des Hilliegen Riecks, allen eersaemen heren die nu sint tegenwoerdich ende in naekoemenden tieden geboeren worden genaede ende wes wij vermoegen. Op dat geen goedt warrick blieve ongeloent, ende wes doegede geschuet niet blieve vergeeten, hier omme is des noet, datmen soe daene waldaet in goeder bedachtenisse ende in beseegelden breeven wal beknutte, dat sick die naekoemelingen des vervrouwen, dat die voervaederen sick eerlicken hebben bewieset. In den tieden des edelen hoechgeboeren heeren ende koeninck Carolus was in Sassen oeck een hartoch geheeten Ludierusa, ende hadde dat hartochdoem toe leene van der Roemscher koeninckliecke maiesteijt op jaerlicker renten; welcke renten hie den keijser Carolo mit hoemoede toe langen tieden onthelt ende sien gebodt ontsat, ende leet em van groeten hoemoede beroepen ende kundiegen in Sassen lande voer eenen koeninck. Hier umme soe mochte de voergenoemde Carolus dessen hoemoedt niet langer verdraegen, ende eijsschede die Vreesen van Westvreeslandt ende Oestvreeslandt die den voergenoemden Ludierum groet oevermoet ende swaerichheijt deden, toe hulpe sien recht toe beschuttene op den hartoch Ludierum. Die Vreesen queemen mit groeten volcke wal gewaepent den edelen koeninck Carolo toe hulpe, ende hadden dat van Carolo, dat sie / mochten hebben den voerstriedt; woe dat sie mitter macht toe peerde ende toe voete toegen in sien landt ende quemen op ene steede, daer desse oeverdaedighe hartoch Ludierus leeverde den Vreesen eijn striedt. Soe dat Godt almachtich gaff den Vreesen die zeege, ende dat see vengen dessen voergenoemden hartoch mijt alle sien ridderschup, ende sloegen ende vengen alsoe voele als see wolden; ende brachten die gevangenen der koeninckliecker maiesteet Carolig in korden toe hoepe gebonden in siene gewalt ende macht.
Ende die edele Vreesen toegen mit groeter vrouden zalich ende gesunt weder toe hues. Voert meer nae den tieden, doe die oeverdaedighe Roemeren ons versmaeden ende onse gebodt weijgerden onse gerechtichheijt in den Roemschen Riecke, ende anreepen ende vergadderden onse vrenden om onse recht toe becruden, dee eergenoemde Vreesen niet en worden van ons geeijsschet off geroepen, mer mit vrijen willen onbedwongen mit groeter macht ons quemen toe hulpe, ende toegen op oer solves teeringhe ende kost mit ons toe Roemen. Doe see die stadt vani Roemmen naeckeden, doe gaeven see sick ter sieden aff van den onsen, ende streden teghen de Roemeren, die starrick ende wal gewaepent weren uutter poerten teghens ons uut. Soe dat die Vreesen sloegen en vengen alle die besten ende vroemsten Roemeren, ende gengen mitter vlucht toe Roemen in die stadt, ende wonnen see sonder wee, ende leeverden ende oevergeven ons die stadt ende alle die sloeten, ende die besten die binnen Roemen weren mit den edelsten vangenen die see hadden gevanghen. Waer umme wij bij raede koeningen, hartogen, graeven ende alle edele fursten, betruwende vrenden hebben tot eijner ewieger gedachtenisse oers trouwen denstes, bij ons ende bij den Hilliegen Roemschen Riecke vaecken bewieset, quiedt geeven twintich punden goldes, die see ons alle jaer ende onsen voervaederen van rechte in verplicht wesenvoer jaerlix tijns, ende toe bekentnisse der eijgenheijt, die wij noch onse naekoemelinghen tot eewiegen tieden van den Vreesen ende oere naekoemelinghen nummer meer bet willen eijsschen noch eijsschen laeten van see, noch mit generleij saecken oever vallen ende belaeden noch belasten en willen noch en sullen.
Voert meer willen wij ende gebiedene in dessen oepenen bezegelden onsen brieve, dat geen man sick des landes voer eijnen here toe onderwinden sonder oeren vrijen willen. Doch joe op dat die Vreesen eijnen richter hebben die see dwinghe ende ijder man rechtes pleegen moeghe, soe sullen see jaerlicks kesen richteren, soe voele als em nutte ende behoeff is. Voert meer willen wij dat sie alle jaer keesen eijnen bescheijdenen man, wal geleert ende goeder aert nae der Roemscher wiese, die die onrechtveerdieghe stuere toe der doegeden, ende die rechtveerdiegen behulpelijck sije tot oeren rechten, welckeer parsoene Potestas Frisiae sal wesen geheeten; ende den selven sullen sie weesen onderdaenich ende ghehoersam offtet oer koeninck weere. Voert meer offte daer welcke Vreesen weeren die ridder staedt mochteng holden ende des begeerde, den selven sal desse Potestas omme gorden een sweert, ende sal weesen gewaepent als men eijnen ridder waepent in Franckrieck; ende in sienen schilde sal hie hebben eijn keijsers kroene vermaecket voer een heer teijcken, in bedachtenisse siener vrieheijt; oeck sullen die ridderen wesen rondt beschoeren hoer haer op den hoevede beneeden deh hals een crans, om toe bewiesene oere vrieheijdt. Ende wije desse Vreesen wil ende dencket toe bekrencken in oere vrieheijden, die sal van den wiesen weesen verschoeven ende verneeret; ende oeck alle die ghene die hulpe offte raedt daer toe doen, de sullen weesen in desser selver maledixie.
Voert meer hebben wij dat van beede wegeni des hilliegen vaeders sancti Gregorij paews beholden: offte die Vreesen queemen mit oere previlegijen claegende oever die oeverdaediegen ende weldenaers, soe sal die hillieghe vaeder ende wil oever den ghenen geven sijne maledixie ende hoechsten ban ende anders swaericheijtjdes see daer op begeerende sindt, ende den ban sal noch mach niemant lossen behalven die Roemsche godtlicke paewest ende hilliege vaeder der christenheijt. Ende op dat dit voergenoemde previlegium ende vrijheijdt stede ende vast

toe eewiegen tieden onverbroecken stantachtich blieve, ende op dat die eersaeme wiese Vreesen nu ter tiedt leevendich ende oere naekoemelinghen desser vrijheijt onser moegen wesen bedacht ende danckbaer, soe hebben wij dessen breeff sonder schaeden laeten schrieven ende mit onse gulden ingezeghe den wal beseegelt ende bevestieget. Ende hier oever toe meer betuechnisse hebben oeck an ende oever gewest die edele hoechgeboerene furste Wenzelaus koeninck van Bemen, Werhardus eijn hartoch van Beijeren, Ludolphus een hartoch tot Oestenrieck, Hindricus een hartoch van Meijraen, Otto een hartoch / van Zwaeven, Conradus een lantgreeve van Mijsen, Herebaldus een lantgreeve van Doringen, ende anders voele heeren geestlijck ende warlijck die daer toe geeijsschet ende toe geroepen weeren. Geschreeven ende oevergegeven int jaer unsesa Heeren vijff hundert ende neegen ende viefftich iaerb, Indictione decima.

11 Hiernae begindt die copie uut de previlegien van keiser Wilhelmus, die he den Vresen oeck confirmeert ende geven hefft

Wilhelmus van der genaeden Gods een koeninck des Roemschen Riecks ende een vermeerder des Hilliegen Rieckes, allen eerbaeren Freesen ende getruwen leeven deneren genaede ende allent wes wij goedes vermoegen. Op dat alle die hier teghenwoerdich sint ende toekoemende worden in toekoemende tijeden; waer omme dat wij den edelen Vreesen sunderlinghe genaede boeven anderen onse genaede holden, in bezegelden brieven gegeven hebben, hier umme dat see altoes nae hoeren vermoegen den Roemschen Riecke hebben mit lieve ende goede bijstandich ende behulpelijck gewesen, ende die vianden Christi ende der hillieger kercken hebben vervolget nae oeren vermoegen, hier umme sullen see ende hoere naekoemelinghen van onsen genaeden hebben een eewich memoeriael oere vrieheijt ende truwen denstes, tot eijner bewiesinghe ende waldaet den naemen Jesu Christi van der sonnen opganck went die sonne ondergeet wart geloevet ende geert, joe doch boeven alle in Vreeslandt meer in groeter eeren ende in goeden willen onbedwonghen gebenediet ende gheeert wort; ende sint niet geliecket den ghenen die dat cruece unses Heeren bedwongen draegen op der steede des doedes, meer mit sick selves mit vrijen willen altoes em hebben gegeven in uutstortinghe des bloedes, omme den die willichliecken den doedt ende sien bloet gestortet hebben om onsen willen. Hier omme soe confirmeeren wij alle previlegien die onse voervaederen gegeven hebben den eerbenoemeden Vriesen voer ons ende onse naekoemelinghen ewichlieck toe holden. Gegeven toe Aecken in onsen hoeve, Anno Domini dusent twehundert ende acht ende veertiche iaren, Indictione sexta, Anno regni nostri primo.

Deel 1-D

Tractaat van de Zeven Zeelanden
1a Het eerste Zeeland: Westfriesland
Nu wil ick schrieven van den soeven Zeelanden des gantsen Vreeslandes mit sien toebehoer ende eijlanden.
Dat eerste Zeelandt dat is Westvreeslandt, als bij die zuedtwester siede des zees alse Hoeren, Emckhuesen, Memelick etcetera mittea landen daer omtrent; twelck em die / greeve hefft onderdaenich gemaecket.

1b Het tweede Zeeland: Westergo
Dat ander Zeelandt is streckende van Staeveren tot Leewarden, alse Westergoe ende Doeijnge werffstal, Wijmbritse mit alle oer toebehoer.

1c Het derde Zeeland: Oostergo en Zevenwouden
Dat darde Zeelandt is geheeten Oestergoe mijt alle Smalijnger landt, Borndeel, voert meer Hardmare, Haskerwalt, Daeckesterwolden ende Rauwerde, Achtkarspel, Oestbroeckster ende Colmer landt. Desse twee Zeelanden alse dat anderde ende dat darde sint noch vrij ende anders genen heeren bekennend behalven den keijser des Roemschen Rieckes. Meer ontelliecken schaeden ende mannighe anvechtinghe ende groete bloetstortinghe hebben desse twee landen geleeden om den vrijdoem toe bescharmen, welck em gegeeven ende previlegeert is van den groeten koeninck Karel, ende daer toe mannich swaer striedt hebben geslaegen tegens den greeven van Hollandt ende anderen heeren, omme oer landt ende vrijdoem toe bescharmen.

1d Het vierde Zeeland: Stellingwerf en Drenthe
Dat veerde Zeelandt is Stellinghewarreff, Scoter landt, Kuner zijel, Geethoeren, Vullenhoeff, Steenwieck ende alle Drenthlandt. Dit Zeelandt heevet bedwonghen ende em onderdaen gemaecket die bisschop van Utrecht, als die van Steenwieck, Vullenhoeff, Geethoeren, Kuenerziel ende Drenth landt. Meer Stellinghewarreff ende Schoter landt desse twe sint noch vrij, men sie hebben groete anvechtinghe gehadt mit groeten oerloege tegens dat Sticht van Utrecht.

1^e Het vijfde Zeeland: stad en provincie Groningen

Dat vijffte Zeelandt is Langewoldt, Fredewolt, Hummersche, Mijdaech, Hunsinge, Fimelinghe, Gronnigen, Oldampt, Reijderlandt, Westerwolde mijt alle den wol den die daer bij liggen tuschen der Eemse ende Westvaelen. Dat meeste deel van dit Zeelandt is noch vrij, ende sommiegen sint onderdaenich joncker Kenen van den Broecke ende greve Ulrick van Embden, ende summieghe sint onderdaenich den Gronniegers.

1f Het zesde Zeeland: Emden en Oostfriesland
Dat seste Zeelandt is Embden mit al Embder landt, Broeckmerlandt, Auwerker landt, Astergae landt, Herlinger landt ende Doele Norder landt mit sien toebehoer. Ende dit edele Zeelandt, dat rieckest was ende vruchtbaerst, welc joncker Kena van den Broecke, een naevolger siens vaeders ende broeders in boesheijt ende quaetheijt, dit lantg bedwongen heveth, ende maeckede see arrem, vermidts dat see sick seer tegens em verweerden. Ende hie spaerde geestlieck noch warlieck ende boes in allen dingen; ende uut die kercken nam hie / al dat gelt ende kleenoedien, daer hie die striedt mede voerede.

1g Het zevende Zeeland: tussen Jade en Weser enzovoort
Dat soevende Zeelandt is Rustijnger landt, Wijnijngelandt ende Butijanger landt, welck landt besijt Sibolt Eden soene, joncker Kenen swaeger. Item Oeverleijnger landt, Moermer landt ende Lingen; dat sint deelen desser Zeelanden welck joncker Kena oeck bedwanck, ende Focko Ukensl desse dre landen van joncker Kenen beleende; ende geen landes heere en mochte desse Zeelanden bedwinghen behalven desse Focko Uckens. Item Segerlarm landt is oeck een deel van dessen soeven Zeelanden, die geven tribuet ende schat den bisschop toe Munster; ende Schede landt, Hadeler landt, Wijmderler landt oever der Wezere sint oeck deelen van dessen soeven Zeelanden.

1h Ditmarschen tot dusverre vrij gebleven

Desse hevet bedwongen die bisschop toe Breemen; meer Dutmersschen is noch vrij men het is vaecke angelanget ende angesocht van heeren ende fursten, ende meestliecken van den koeninck van Denemarcken ende den hartoegen van Holsten mit groeten oerloege, daer dee heren al eer groeten schaede in den volcke van oerloeghe bij ghehadt hebben; als naemtliecken bij mijener tiedt omtrent als men schreeff na Christi geboert 1500 iaren was die koeninck van Denemarcken coeninck Hans in Dutmerschen mijt voele heeren ende mit groeter macht van vollick, ende hadde bij em eijnen groet getal tot voele duesenden van krieges knechten, die daer halleff miraculoes mijt kleijnen volcke worden verslaegen; daer die koeninck leet sienen banneer in den velde ende quam selven mit nouwer noedt en wech. Soe is Dutmerschen tot desser tiedt noch vrij ende onbeheert gebleeven.

2 Woe dat dit Vrieslandt daer nae in dren parten gedeelt is ende alliecke wal eijn landt heetet

Ghij sult weten dat Vrieslandt is onderscheijden in dren deelen, daer dat eerste part afff begundt an toe Staeveren ende geet an die Swette, ende dat part offte deel heetet Westergoe; dat anderde part ende deel an die Zwette ende geet an Gerricks brugge, ende dat part ende deel heet Oestergoe; ende desse parten als Oestergoe ende Westergoe heeten toe saemen Wester landt.

Ende an die oester siedt van Gerxbrugge de gemeene landen hent an die Eemse heten Oesterlandt. Ende heeten toe saemen Oester landt ende Westerlandt to samen Westvreeslandt. Ende an die oestersiedt der Eemse went an die Wezere het Oestvrieslandt. Ende heeten toesaemen Oestvrieslandt ende Westvrieslandt, ende is toe saemen int gemeen geheeten Vrieslandt. Ende desse landen sint mannichwarve angelanget ende angesocht van groeten heeren ende fursten mit oerloege, om sie mit gewaldt toe bekrachten; ende sint wal int landt een part geweldich geworden, men ten laesten sint see al weder uutten lande verslaegen, alsmen int vervollich des anderen deel des boecks, offt Godt wil, wal hoeren sullen. Men ten laesten is daer voele van dessen Vrieslande ghehoersam ende onderdaen gemaecket hartoch Albertk van Sassen als een eewich Gubernator der Vreesscher landen van weegen des Hilliegen Roemschen Riecks, als men int darde boeck van desser kroeniecken wal klaerliecken van schrieven sal. Ende is daer ten laesten vanden hartogen van Geller ende den Groningers all weder uten Vreslant verdreven. Hier endieget sick dat eerste deel van dessen boecke der Vreescher kroeniecken.

Deel II-A

Hier begundt dat anderde part offte deel des boecks ende kroenieckels

Johan Lemego, Kroniek van Groningerland

1a a Proloog over allerlei geweld

In allen saecken die tijdtlick sint ende vergancklieck, moet weesen eijn beghin, een middel ende een ende. Ende soe is toe weten, dat desse nae gescreven croenick spreckt van mennigher hande quaedt als roeff, brandt ende ander quaede gewelde; groete landes heeren gekoemen van bueten in Vrieslandt, daer Vrieslandt is seer meede geplaeget gewest in voertieden, ende die lande in Vrieslandt gekoemen sint in groeten partijen.

1b Proloog over partijstrijd en vrede; de auteur

In den eersten in den lande van Gelderen sijen op ghereesen twe partijen tegen malkanderen in den tieden hartich Reijnolt van Gelre, als Bronckhoerst ende Hekers, dat voert gekoemen is in dat Stichte van Utrecht ende mede in der stadt Gronnigen; desgeliecken in Hollandt unde Zeelandt, dat voert gekoemen is in Westerlant ende in den lande geleegen bij Gronnigen; alsmen vindt nae gescreven in desse cronic, daer men uut neemen sal, wante van quaeden regimente koemt voele quaedes, ende van goeden regimente koempt voele goedes, ruste ende vrede offte eijne groete saelichheijt der menschen. Ende desse cronica is voergaddert uut vele boecken ende underwiesinghe voele goeder lueden, ende van mij Johan van Lemego, borgemester in Gronnigen.

2 Eerste ommuring van Groningen

Doe Gronnigen eerst omme bemuert wort, doe schreeffmen dusent ende hundert ende teijne. Ende toe voeren was Gronnigen omme gevestieget mit holten plancken, als die croeniecken ende die bisschoppen van Utrecht ende de stichtes daer aff holden.

3a Item van Sancta Wolburgen kercke

Daer wasb geheeten Roeleff, casteleijn toe Coeverde, ende besetten Sancta Wolburges kercke mijt sienen partijen langhe tiedt, ende deeden daer affd roeff ende brandt ende vele quaedes.

3b Strijd om de Walburgskerk

Item daer was een geheeten Egbert van Gronenborch, richter in Gronnigen, mit sienen partijes lueden Roeleff van Coeverde vorscrevene weder partijes man, lachf voer die kercke, ende kunde die kercke hem nicht aff winnen. Dat worde geklaeget eijnen bisschop toe Utrecht, geheeten Hertbertus, die XXVI jaer bisschop was, ende sande uut siene ban breeven, die doe nicht geachtieget en worden. Ten laesten quam die bisschop voerscreven, ende wan die kercke voerscreven, ende wiede see weder.

3c Bouwgegevens Walburgskerk

Item die kercke toe Sancta Wolburghe beneeden gewellefft int sueden ende int noerden, als die welleffte noch is tusschen der kercken ende toeren, ende was een cleijn steenen / choer recht verbrandtmijt eijnen kelder under, ende dat choer ghinck men up mit XII trappen van steenen, ende die kercke hadde boeven ende beneeden cleine vensterckens mit ijseren traelien gemaecket.

4 Ommelanders ontmantelen verdedigingswerken van Groningen
Item dat die Vreesen Hunsijnghe landt, Sijnelinghe landt, Achte karspel mit den Drenthen Gronnigen in wonnen, ende binnen der stadt mueren needer breecken, van die toernen an die noert siede Sancta Wolburghe kercke mijt Ebbinghe poerte ende Botteringhe poerte hen toe dien olden toerne int westen van Botteringhe poerte; ende maeckeden VI steenen huesen unweerachtich binnen Gronnigen oeren schilt weren ende wachhusen; bij naemen Wichter Enes soens hues, geleegen opt sueden an den wech Vismarcket, wellick hues die olde Luloff Sickinghe dede needer slieten toe grunde; daer toe Alke Volkerdinghe hues, geleegen bij Volkerdinghe straete; daer toe twe huesen tusschen die straete ende huesen omme gaende nu ter tiedt Poelmans hues geheeten is; daer toe Claes ende Everts Wijers hues bij Oester poerte; item Hughe ende Aleke Kalmers hues bij den Mijnror broeder straete in die Botteringhe straete. Ende die Ommelandessche Vreesen reeden in ende uut der stadt; dat deeden see wal VI jaeren lanck; ende sloegen om onder sick doedt die borgers unde die Vreesen, ende daer wart geen stadt recht van gedaen.

5 Twee veldslagen in de Ommelanden
Item nae VI iaren deden onse borgers eenen groeten doetslach den Vresen in Hunsinghe landt; ende daer nae legen onse borger nicht neder dan in Vredewolt.

6 Veldtochten en dood van graaf Willem IV van Holland

Item voert van den Ommelanden geleegen bij Gronnigen, van oeren regiment is toe weten int eerste.

Item greve Willem van Hollandt hefft Utrecht om belecht VI weecken lanck mit hundert dusent ende LXXX dusente mannen int jaer ons Heren IIIIc ende XLV; daer mede weren sestehalleff hundert heeren die mit eeren golt draegen mochten; daer die greeve weder aff toech mit eenen vrentliecken deedinghe, ende toech weder in Hollandt; ende leet koemen alle siene scheepen, ende voer mit alle sijne selschop toe Staeveren in Westerlandt, ende wolde dat bedwinghen; daer greeve Willem doedt bleeff, ende mede gedrencket is ende dat bleeff alsoe voert.

7 Albrecht van Beieren vestigt Hollandse macht in Friesland
Item greve Albert van Beijeren, die doe nae was greve in Hollandt, vergadderde groet vollick ende lueden, ende wolde Vreeslandt oeck bedwinghen; ende voer weder in dat landt in die Lauwersche ter Lunen, unde was daer langhe tiedt, unde gaff den Westersschen een nije landtrecht, ende hie worde daer gehuldieget van dien Kabelaus offte Vetkoepers parties lueden: Feije hoevelinck toe Dockum mit sienen kinderen ende parties lueden, ende Geerloff Kamminghe hoevelinck toe Leewarden, mijt ander hoflinghe mit partijes lueden. Ende hie maeckede daer een deel ridders, ende sie droegen daer des greven voerscreven cleedinghe. Ende die greeve droech dat landt voerscreven op elcken hoevelinghen in sienen lande int jaer ons Heeren dusent CCC ende XCVII.

8 Ommelander hoofdelingen erkennen Albrecht
Item als dat dus was gescheen, doe weeren dat Onne Onsten kinderen toe Gaewaert, als Abele, Eijlkof, Menolt, Johan, Abeke ende Folcmer, mit al oer partijes lueden in den Omme landen oeck oever eijn geworden mijt hartich Albert greve van Hollandt voerscreven, ende sie droegen oeck die Omme landen landen op mit raede alle Omme hoevelingen Haije Wilbema hoevelinck, Omeke Snelgers ende Poppen sienen broeder hoevelinghe ten Damme, Unikeh Ripperda hoevelinck toe Fermsum, Menne Houwerda hoevelinck ter Munten, Eijlt Bockinghe hoevelinck toe Oester broecke, mit oeres partijes lueden; ende besunderinghe nije heer Ocke van den Broecke ridder ende siene soene Kene van den Broecke, ende sien bastert soene Wiltfelt die in dessen selven jaer is doedt geslaegen in der kercken toe Deteren in den iaer ons Heren MCCC ende soven tnegentig.

9 Pro-Hollandse hoofdeling gedood
Item als dit aldus was gescheet, doe ontneemen Eppe Nitersum hoevelinck toe Coteuma, mit alle anderen hoevelinghe die Onstemans weder partijes lueden weren, dat sie uut den lande verdreeven solden wesen; soe toegen see mitter meenten in Sijnelen landt toe Wester Emeden, ende vonden daer Haien Wilbema hoevelinck mit Onsten partijen lueden en deel in der kercken. Ende als Haije Wilbema voerscreven vernam dat men hem doedt slaen wolde, doe leep hee mit sienen mede broederen in die weme. Ende Eppe Nitersum brande die weeme mitter meente; doe leepen sie al uut den brande ghemeen op dat kerckhoff, daer worden se al doedt geslaegen.

10 Anti-Hollandse hoofdelingen sluiten verbond met Groningen
Item als dit aldus gescheen was als hier voerscreven is, doe toech Eppe Nitersum voerscreven mit sien meente lueden mit der haest toe hues als toe Gronnigen, ende reepen alle woepen om des landes noedt; ende die Raedt toe Gronnigen deden oer poerten toe slueten, neijt van dessen saecken. Ten lesten hilden die Vreesen spraecke, datd de Raedt see ontfangen wolde, sie wolden tot eewiegen daeghe under die Raedt van Gronnigen blieven. Ende in den selven reijse hadden die Vreesen doedt geslaegen Peter Reijners mit al sienen gesellen uut Hollandt, die dat steen hues toe Aldersum tusschen den Poste ende der Mude geleegen beset hadde, die thoe des greven behoff was van Hollant vorscreven. Ende alle die Hollandersg gevangen werenh worpen die Vreesen de Hollanders in die Mude, dat nu dat Damsterdeep geheeten is, ende drenckeden sie al toe mael, ende begroeven see bij der Muede hoer gebeente, dat noch in korten iaren gevonden is. Item daer quam aff dat eerste verbundt der stadt Gronnigen ende die Omme landen

11 Aftocht van de Hollanders uit Friesland
Item als hartich Albert vorscreven greve van Hollandt vernam dat hie nicht verwarven kon in die stadt van Gronnigen ende an die Omme landen bij Gronnigen geleegen, soe is he gevaeren mit alle siene lueden weder in Hollandt. Ende die Achte karspel Vreesen branden hem aff twe groete scheepen mit alle den lueden die daer in waeren, wante die scheepen bleeven daer in die ebbe tiedt liggen op den slieck, daer see nicht aff kunnen koemen.

12 Jan van Beieren bevestigt vriendschap met Groningen

Item van Johan Beijeren hartoch unde greve toe Hollandt, die een soene was hartoch Albarts van Beijeren voerscreven. Dat gaff hie onser stadt Gronnigen die Omme landen geleegen bij der stadt Gronnigen, dat hie noch siene naekoemelinghen greven van Hollandt in ghenen toekoemende tieden die landen solde belasten mit borghen offte mit sloeten, om Gherreckes brugghe an hen totter Emesen; dat wij daerd sint bigecomene, wantf greeve Johan ons gunstich was, ende onse stadt ende Omme landen see roevers hadden, die in ende uutter stadt Gronnigen ende die Ommelanden weren van unde toe, ende hadden die Hollanders hoer schepen genoemen mit den goederen; daer hertoch Johan greve vorscreven seer toernich omme was, wante hie unser stadt goede vrundt was mit gunste; ende wij Gronnigers doe ter tiedt weren Cabbelaus parties luden, die welcken parties lueden in Hollandt ende over van greeven Johan seer groet gemaecket worden. Ende mit dessen greeven vorscreven helt onse stadt van Gronnigen mit den Omme landen, ende heer Almer cureet thoe Ringherkes brugghen ende trouwen raedt, ende joncker Kene van den Broecke, ende joncker Ocko sienen soene, ende Bruen Klinghe borgemester in Gronnigen, mit meer lueden totter stadt ende Omme landen eijnen vrentliecken dach in den Breel in Seelandt. Ende des geven unse stadt Gronnigen ende Ommelanden den heren Johan van Beijeren viefftich swaere vette ossen; ende he bleeff onse stadt ende Ommelanden goede vrendt. Ende hie gaff onser stadt Gronnigen ende Omme landen / eijnen breef als voerscreven isende desse voerscreven besegelden breeff die hartoch Johan van Beijeren greve toe Hollandt ons unde den Umme landen gegeven hefft, Philippus een hartoch van Borgonnien, een heere van Hollandt ons oick sijne breve gegeven hefft onser stadt ende Ommelanden, ende confirmeert tot eewiegen tieden.

13a Item van Onsten manne hues toe Saewert
Doe dat belecht was van die Gronnigers in den iaer ons Heren MCCCCe Nativitatis Mariae Virginis ende Onne doedt, ende naeleet soeven soens als Abele, Eijlko, Menolt, Johan, Folcmer, Edseke ende Abeke, ende Everde sien dochter.

13 b Verovering Onstaborg door Groningers
Item als dat voerscreven Saewart geheeten belecht was van den Gronnigers, unde besunderlick van Albart Wigboldus, die daer meest mede een regent van was ende seer manlieck was; ende op den binnesten hoffsteede stondt een steen hues dat dicke was van mueren XII olde muersteenen, ende op die uterste hoffstede stonden V starcke steenhuesen die elcke dicke weren VIII olde muersteenen. Ende als dit eene hues seer toe schoeten was mit bussen, soe liep Abeke, die die olde broeder was unde em hadde beleggen laeten op die huesen, unde quam op die uterste hoffsteede daerl V stenen husen stonden; soe leeten die borgers van Gronnigen eenen groeten grafftn graeven uut Wetsinger siel rijt ende uut een diep gelegen an Onsten manne borch graven; doe weeren die borgers van der stadt voerscreven mijt hoeren scheepen in Onsten borchgraffte, Ende die borgers wonnentr hues mit groeter macht ende arbeijt, ende nemen die lueden gevangen. Ende Abeke Onstens worde gesloeten in die stadt op die Botteringhe poerte, daer hie langhe tiedt op sadt. Ende bisschop Vrederick van Blancken heem bisschop toe Utrecht in der selver tiedt MCCCC Gronnigen beleiden met den Stichte van Utrecht vorscreven, als hie Onstemans geloevet hadde toe doen; want de biscop Vrederick vorscreven groet gelt gegeven hadden van hor huldinge, do de biscop Vrederick vorscreven gedaen hadden inden vorscreven iaer. Ende die van Gronnigen boerden Onsten mannen renten op VII jaer lanck.

14 Bisschop van Utrecht belegert Groningen

Item nu voert van bisschop Frederick van Blanckenheem een bisschop toe Utrecht gewest is vorscreven, ende heft de stadt Groningen belecht an die sueder siedt mit alden Stichte van Utrecht inden jaerec MCCCC voerscreven, ende lach daer voer III weecken lanck. Ende sijene bussen leegen op Kempekens barrich, ende daer leedt hee voer graeven eijnen droegen graffte op die noerder siedt des barrichs vorscrevenf, ende angenck voer die Heer straete nije poerte, ende ginck oestwert neder tot eenen loepenen; ende die bisschop voerscreven en mochte an die stadt Gronnigen niet meer verwarven, ende soe leet hie maecken / een starrick blockhues toe der Blanckerweer mit II offte III landtweren.

15 Item voert van dat gerichte van Selwart, hoe dat is ghekoemen an bisschop Vrederick van Blancken heem voerscreven ende dat Stichte van Utrecht

Item int beleggen des bisscoppes voerscreven soe was daer eijn groet uutloep van die borgers van Gronnigen, ende wolden den biscopus luden an vechten; unde die daer meede uut leepen, dat was Johan ten Hoeve ende Folcker Marissinghe, ende beijde worden sie gevanghen van des bisscopes voerscreven lueden, ende sie worden gebracht ten Vullenhoeve; ende daer worde Johan ten Hoeve affgeschattet dat derdendeel van den gerichte vorscreven van Selwert, dat he van sienen vaeder joncker Goedeken van den Hoeve, die geboeren was uut oldes van Emeslandes geleegen inden Stichte van Munster ende anghearvet was; ende daer meede behilt hie alle sien ander goedt ende arven die Johan ten Hoeve voerscreven hadde liggende binnen Gronnigen ende in den richte van Selwart voerscreven; ende Folcker Marissinghe gaff den bisschop voerscreven een groet deel Fransche schilden, die doe betaelde die olde Jarrich Coppens van Staeveren geboeren, die Folcker voerscreven Reneken die een dochter Iarges voerscreven was, ende nam sie tot eenen echten wieve.

16a Verwoesting van drie Ommelander borgen door Groningen
Item als dit aldus geschiet was, doe toegen die Gronnigers uut der stadt, ende storten omme voele steenhuessen de gene die daer weren van Onstemans parties lueden weren in den Ommelanden bij Gronnigen gelegen; bij naemen Omeken ende Poppena Snelgers huesen omme, hoevelinghe ten Damme gheheeten; dat eene hues dat stondt ant westen ende der kerken, ende het ander stont toe der oester sijt vand der kercken. Ende doe voert an toeghen onse borgers mijt die meente ende Ommelanden Vreesen voer Unecke Ripperda hues hoevetlinck toe Farremsum int iaere MCCCC op sunte Gregorius dach. Ende als unse borgers solden an stormen, doe gingen daer aff Vc seeroevers die daer heemelick op weren gekoemen van Greetsiel, ende sloegen daer doedt XVI borgers uut der stadt ende voele Vreesen, ende voele van den Vreesen liepen in Farmsummer zielrijt unde daer verdroncken sie.

16b Nog twee borgen door Groningen verwoest

Item soe toeghen onse borgers mit den Vreesen weder omme toe den Damme; daer sie bleven III daeghe lanck, ende vorgadderden vele cleijner scheepen, ende voerden sie mit waegenen in die borrichgrafft van Fermssum; ende drenckeden al die zeeroevers / in die grafft in die zielrijt, ende sloegen sie doedt; ende vinghen die op den huese voerscreven toe Farremsum, ende drenckeden olden Haijen toe Westerwolde, die soeven jaer gevangen was in der stadt Gronnigen; ende die stadt mijt den Vreesen voerscreven toegen weer ter Munte, ende worpen Menne Houwerda hues omme, hoevelinck ter Munten; ende als daer voert smeeten sie Eijlt Bockinghehues toe Oesterbroecke. Die datum is MCCCCk op sunte Gregorius dachende den dach loeveden de hoechlieck toe vieren toe eewiegen tijeden toe.

Item ummeden doedtslach an den Raedt toe Gronnigen gedaen int Rechthues, geschiena is int iaer ons Heren MCCCC ende XIIIc op sunte Severinus dachende dat quaedt dat daer van gereesen is

17 Item Emeden worde gewonnen van joncker Kenen oever die Emese geheeten van den Brocke, die een soene was heer Ocke van den Broeckene ridder in den iaer MCCCC XI, ende die woenden toe Broecken toe Sijelborrich in Broecke Eemder lande ende mede op den borrich Aurichove; die eijn viendt was geworden Histen hoevelinck ende proevest toe Emeden ende aldaer mijt IJmelen sienen soene; daer van op reesen twee partijen in Gronningen ende den Ommelanden daerbij geleegen, als Bronckhorst en Hekerch.

Item des soe sloegen sie doedt die Hekerschen partijes lueden Johan Rengers die eijn zwaegher Reijnolt Huighen op dat Recht hues ende Albert Barholt Kemeszoen; ende Johan van Beckum den worpen sie doedt boeven uut den Rechthuese.

Item die doedtslaegers naemen weert hijr geswegen omme ruste ende vrede willen; doch wil ick se nomendat was Johan ten Hoeve, Helperick Rothide, Johan Egbers bij Botteringhe poerte, Luedecken Harnaschmaecker mijt den hulperen ende partijes lueden.

Item als die doedtslaegers op dat marcket queemen, endeo vonden sie daer gaen Henrick Clant, Otto Clant, die jaegeden sie in den Schoenen Geevel geheeten, daer slogen se hem doet in den Schonen Gevel. Ende ginghens daer voert toe Albart Clants hues geleegen toe wester siedt van den merckeden nae Botteringhe straete an die zueder siedt Albert Wigboldes hues, ende sloegen Albert Clant / doedt, daer hie sadt an siener taeffelen ter maeltiedt. Ende Wibrandt Clant sijn soen die leep uut ten Minre broederen in der kercke; ende des geliecken deden oeck Dutmer Johan Rengers ende lepen oeck ten Broeren in die kercke.

18 Coppen Jarges verjaagt tegenstanders uit Groningen
Ende als die lueden dus doedt geslaegen weren, doet Coppen Jarges, des olden Jarges soene die geboeren was toe Staeveren, in dat regiment mijt sijnen vrenden ende parties lueden in der stadt Gronnigen ende in die Ommelanden bij Gronnigen gelegen. Ende Coppen voerscreven mijt sienen vrunden ende parties lueden verdreeven uut der stadt Gronnigen Reinolt Huginghe mijt alle siene kinderen, ende daer toe Otto Clant, Wibrant Clant, Johan Clant, Bruen Clinghe mit sienen swaegers alse Hinrick ter Bruggen ende sienen broeder als Lodwijch, Bareldes, Johan ende Roeloff; ende weert Harmen tRansouwe ende Otto ende Johan siene kinderen, voele borgers ende vrenden der voerscreven lueden oeck verdreeven uut den Ommelanden bij Gronnigen geleegen, alse die Onstemans broeders ende vrenden ende parties lueden. Unde alle die voerscreven toegen oever die Eemse toe joncker Kenen ende toe sienen parties lueden. Ende daer bleven see twee jaer lanck, hen ter tiedt dat Gronnigen gewonnen worde, dat joncker Kene mijt sienen vrenden ende parties lueden mede bij brachten.

19a Coppen twee jaar heer en meester in stad en lande
Item voert van Coppen Jarghes regiment mit sienen parties lueden, als die aldus dat regiment hadden in die stadt voerscreven ende in die Ommelanden bij Gronnigen geleegen II jaer lanck als voerscreven is.
Item soe joncker Kene met Oestvrieslandt viant geworden Coppin Jarges voerscreven ended stadt ende Ommelanden; ende branden in twee sielen in Reijderlandt, daer dat landt noch inriedich van is, als Farremsum, Oterdum, Weijwaert, Hevesche, ende dan toe Berum ende toe Spijck.

19b Inbeslagneming van gouden schrijnen in de Ommelanden
Item des worde doe Coppen toe raede, ende besette doe met die stadt lueden ende soldeners Reijder siel ende Munter siel unde Oterdum siel. Ende als dit geschiet was, doe liet Coppen XIIII gulden schreenen uut der kercken haelen die hier nae beschreven staen. Item hie nam oer eijne toe Midwolde, dat lanck wasg III voeten. Item noch eene toe der Suster kloester toe Reijde, dat van claer sulver was unde dat was verguldt; ende daer toe nam hie noch XII gulden schreenen uut Fijmelga lande. Ende in wat kercken dat die kerrick voegeden / hoer gulden schreenen niet brenghen en wolden, die worden gevangen ende gesloeten, hent ter tiedt dat sij oer schreenen brochten in Coppens voerscreven hues ende macht.
Item toe Slochteren was een gulden schreen, ende dat begroeven die paepen bueten Slochteren in dat moerlandt, unde die voegeden swoeren eijnen quaeden eedt dat daer geen schreenen weren unde dat sij geen schreen en wusten, ende daer meede helden sij hoer schreen. Ende daer nae naemen sij dat goldt van den schreene voerscreven, daer die kerckheeren ende voegeden voerscreven landt mede kofften toe der kercken behoeff thoe Sloechteren vorscreven.

19c Pastoor van Farmsum vermoord om deze kerkenroof

Item toe Loppersum liet Coppen voerscreven uut der kercken neemen enen groeten kellick ende ene patene, die seer swaer weren van golde. Ende want die patene endeb kellick gewiet weren, dec ontfinghen die kerrickvoegeden ende die bueren eijnen beseegelden breeff, dat men dessen kellick ende patenen betaelen solde. Ende dit voerscreven quaede warrick worde gedaen al bij raede heer Sijneken cureet toe Farremsum, die daer nae worde doet geslaegen van Haije Ripperda hoevelinck toe Fermsume van sijne rueteren; wantg als hie uut den Dam solde gaen, daer sloegen hem Haijen rueters doedt. Ende bisschop van Munster van stunden an lete soecken Uneken Ripperda daer Haije Ripperda voerscreven eijn olde vaeder toe was, die solve provestie die hij brueckkende was sijen leevend lanck; ende bleeff alsoe, dat daer moet kijff nocht op vervolgede nae heer Sienecken doede.

19d Gouden schrijnen omgesmolten tot munten

Item noch voert van Coppin Jarges voerscreven. Item als die gulden schreenen mit ander sulver ende goldt welke sien gebrocht in Coppens voerscreven hues toe Gronnigen up die sueder siede des marckedes, soe leet Coppen vorscreven off nemen dat goldt van den schreenen, ende dede dat Peter Noerman borgher toe Campen; ende Peter voerscreven dede daer van munten Arens guldens, die doe geheeten weren Coppens guldens.

20a Coppen Jarges verdreven

Item daer na worde Gronnigen gewonnen; ende Coppen worde verdrieven, ende hie nam mede al dat gemuntede goldt, doe hie ontreden was van den heren toe Farremsum mijt een deel siener vrenden; ende quam toe Campen, / daer hie niet langhe en bleeff, meer hie toech voert toe Sneeck ende toe Bolswart in Westvrieslandt ende siene parties lueden Schieringhe geheeten.

20b Keno ten Broeke steekt de Eems over en verjaagt Coppen
Item aldus joncker Kene mit sienen schepen ende lueden tegen Farremsum oever die Emese lach op sijn siedt III daeghe lanck, ende behelt Coppen daer soe langhe ligghen mit sien stadt ende Ommelanden, ter tiedt doe dat joncker Kene sach op gaen III groete branden in der stadt Gronnigen, daer hie dat wal bij wuste dat siene vrunden Gronnigen gewonnen hadden. Ende hie leet sienen trompetten op blaesen, dat Coppen ende alle sieneb parties lueden van daer toegen.

20c Coppen Jarges in Friesland opgejaagd en gedood
Item als Coppen een deel tiedes toe Sneeck ende toe Bolswart hadde gewest offte gewoendt mit sienen vrenden, doe wart hie verdrievenc van den Vetkoepers, ende quam toe Staeveren met der woene mit sienen vrenden ende parties lueden die met hem uut Gronnigen weren.
Item hie was daer een deel tiedes, soe worde Staeveren gewonnen in der nacht van die van Hindeloep ende Voelck weer mit anderen Vetkoepers. Ende daer is Coppen Jarges voerscreven doedt geslaegen, ende siene vrunden quaemen mitter haest in barssen ende roeijscheepen, ende voeren oever in Hollandt. Aldus is Coppen Jarges voerscreven in sienen quaeden wercken doedt geslaegen.

20d Versus

Coppijn occisus cum sacer erat Ciprianus Datum Anno Domini 1420.

21a Groningen heroverd door de Vetkopers met Drentse hulp

Item voert van dat Gronnigen gewonnen worde op des hilliegen Crueces nacht Exaltationise int jaer MCCCCXV, dat doe deeden die borgeren heren die Coppin verdreeven haddeng uut Gronnigen nae den doedtslaeghe des Raedes geschede int Recht huus tho Groningen. Die borgersj voerscreven weren geheeten: Reijnolt Hughinghe mit sienen kinderen, Bruen Clinghe, ende die vieff Borgemans kinderen, mit anderen borgeren die Coppen voerscreven ver-dreeven hadde uut Gronnigen, ende daer mede uut den lande van Drenthe, als Cone die Vos ende Reijnolt sien broeder, Aerent van Steenwieck, Evert Hubbeldinck mijt sien kinderen, Harmen Krabbe toe Roeden, Dise Gosinghe toe Eelden, Geert Besuudena Vrees, Harmen Hiddinghe ende Pipe sien broeder toe Roeden, Bartoldt Ebbinghe, Johan Lunssche toe Wijnde, Goesen Wolderinghe toe Peise mit voele anderen Drenthen.

21b Partijgangers Coppen Jarges verdreven uit Ommelanden

Item desse voerscreven namenb hebben Coppen / Jarges voerscreven mit allen sienen kinderen ende borgers ende parties lueden uut der stadt ende uut den Ommelanden bij Gronnigen gelegen weder verdreven ende hoer goedt genoemen.

21c Bijzonderheden over herovering Groningen
Item noch van dussen voerscreven lueden; doe sie Gronnigen wonnen, doe weren desse voerscreven lueden voergaddert toe saemen toe Eelden in Drenthe, ende ginghen Potterswoldes den dieck langes toe Gronnigen. Ende als sie doe oever stadt graffte oevere deep gekoemen weren – wante daer doe man een deep was –, soe sint sie een deel geklommen mit ledderen oever die stadt mueren, ende hadden mede groete smeedes haemeren, ende sloegen ontwe alle die sloeten van der poerten, ende wonnen ende behelden al soe Gronnigen; dat geschiede bij der Ae poerte.

22 Wraakgericht en verjaging Schieringers uit Ommelanden
Item als dese voerscreven luede weren gekoemen al in dat regiment der stadt, doe quaemen weder die lueden in Gronnigen die Coppen verdreeven hadde, ende worpen omme Focke Ewsema hues toe Woltersum, ende daer toe Focken Schulteda hues hoevelinck toe Steum, ende voert Ondolff Batema, Sewe, Meenoldus ende Popke Batema broeders hoevelingen toe Eenre hoer hues, ende voert Luleff Meijen hoevelinck toe Baffelt, met vele meer lueden uut dat Halve Ampt, ende daer toe voele lueden undeh der Meenteni ende onder den Damme ende voert uut den Ommelanden bij Gronnigen geleegen; ende doe toegen siealtoe saemen uut dessen lande, als sie doen mosten, in Westvrieslandt toe hoeren parties lueden toe den Schieringhen.

23 Groninger Vetkopers verslaan Friezen bij Noordhorn
Item voert van dat oerloch van die Groningena ende Westvreeslandt beginde int jaer van MCCCC XV, doe Gronnigen gewonnen was, ende Coppen voerscreven mit sienen parties lueden verdreeven waren uut Gronnigen ende uut den Ommelande; die alle gaeder toegen mit der woene in Westvrieslandt toe den Schieringhe parties lueden die doe verdreven hadden die Vetkoepers als heer Fie van Dockum mit sienen kinderen als IJhellen ende Juen, ende alle anderen Vetcoepers parties lueden toe Leewerden ende in anderen steeden, als Saspet Swijadehoevelinck toe Leewerden, Abbe Heemster hoevelinck in Dongerdeel, ende alle die anderen lueden van den Vetkoepers; die toe Gronnigen quemen mit der woene, hen ter tiedt toe dat die van Gronnigen uut toegen met den Ommelanden bij Gronnigen geleegen, ende deeden daer eenen doedtslach an die Westvreesen van die westersiedt Northorum off hent bij Aewerder siel, daer doedt bleeven ende geslaegen worden van den Vreesen Vc mannen, ende IIIIc mannen worden daer gevangen ende toe gebrocht int iaer M CCCC XVI.

24a Groningers branden en roven in Achtkarspelen
Item daer nae terstondt branden die van Gronnigen int Achtercarspel, ende beroeveden dat landt vollick hoer tilber goederen off, ende dat oerloch bleeff daer langhe nae staen.

24b Groningers veroveren Dokkum en verwoesten steenhuizen
Item Dockum is gewonnen van die van Gronnigen int jaer M CCCC ende XVIII, ende is seer verbrandt; ende daer is neder geworpen Alteken hues op die sueder siedt Dockum met allen anderen steenhuesen, die alle gaeder omme gestortet ende bolwarcken worden neder geworpen in die grafft.

24c Groningen en Keno leggen Friesland zware schatting op

Item daer nae terstondt worden Aewerder ende Esinghe siel ghewonnen van die van Gronnigen, ende alle die daer op waeren worden doedt geslaegen, ende die anderen worden gerichtet, ende die hoeveden worden ter Lunen op staecken gesettet; daer mede weren die goeden oestersche steeden als Luebeck ende Hamborrich, want hem oeck hoer goeden genoemen weren op die zee; ende daer worden voerdan gheschattet alle die Schieringhe parties lueden van Staeveren an hen toe Gerrickes brugge toe, ende gaeven voele duesent olde Franxsche schilden beijde geestlieck unde warlieck, daer van openden die stadt Gronnigen die helleffte ende die ander helleffte joncker Kene oever die Emese, want die van Gronnigen ende joncker Kene ghelieck inden oerloege weren mit malkanderen totten eijnde toe. Ende Sicke Siarde toe Fraenicker, die oeverste was van den Schieringes parties lueden, die moste sienen jongesten soene brengen toe gijssel voer dat goldt ende voer die loevinghe die hie gedaen hadde; ende daer nae worde dat oerloch gesoent, daer die stadt van Gronnigen goede beseegelde brieven aff hevet van alle die landen in Vrieslandt.

24d Groninger overwinning bij Hindeloopen
Item die striedt der Kolsse bij Hindeloep, den die van Gronnigen wonnen, is int iaere M CCCC ende XX op Pancracii martiris dach.

25 Hollanders helpen de Friezen de Groningers te verslaan
Item toe Groeten Sloeten, doe dat die Gronnigers belecht hadden, doe quaemen die Hollanders ende ontsetten die Westvreesen, ende nemen voele borgers van Gronnighen sonder ontsegghen, ende nemen alle hoere schutten ende hoer roeijscheepen, ende voerden die al toe saemen in Hollandt oever, ende schatten die gevanghenen de se gevangen daer hadden, daer mede weren voer Gronnigen Henrick Beijer, Eijlcko Onsta, Abele ten Diecke, Johan Grove ende voele ander borgers; die datum is M CCCC XX Benedicti abbatis.

26 Verwoesting Cortinghuis
Item dit is voert an van Kortinghe hues, to dat worde omme gestortet; die datum is MCCCC ende XXXVI in profesto Petri et Paulie

27 Item voert van Zelwarder hues dat gelegen was bij den kloester toe Selwart, ende van den gerichte van Zelwart
Selwarder hues is gewonnen gewest van die van Gronnigen om en kenna dat Kortinges hues gewonnen is ende neder gestortetende die steenen van dessen voerscreven huesen sijen gevoert toe Gronnigen; ende daer van sint gemaecket IIII steenen toerens, twe kleijnen ende twe groeten, in der stadt mueren gelegen an der noerder siedt van Sunte Wolburgen kercke, van den olden toeren an voert int sueden streckende. Ende dusse man is een hoevet heer op dese voerscreven huesen geheeten, die een hoevet heer was joncker Henrickes, die gevangen wert mit alle siene gesellen op den huese voerscreven, ende wart gebracht toe Gronnigen voer Botteringhe poerte, ende daer worden sij alle gerichtet mitten sweerde, ende hoer lichaemen sijn al begraeven toe den Jacopinen inden omme ganck; daer men hoer gebeente noch hefft gevonden in korten tieden in der noert wester siede des omme ganges voerscreven, in der hornen daer meister Berendt Dulman een prior toe Jacoepinen wolde maecken laeten een privaet toe sienen kaemeren.

28 Item noch van den gerichte ende heerlickheijt van Zelwart voerscreven

In den belede bisschop Vrederick van Blanckenheem van Utrecht voer Gronnigen III weecken lanck mit al den Stichte van Utrecht inden iaer M CCCC, ende hie toech weder toe hues mit alle sienen lueden op sunte Meertens dach translationis; ende doe die bisschop ontfangen hadde dat derdendeel van den gerichte ende heerlickheijt voerscreven an die vangenschap ende schattinge Johan ten Hoeve, diea joncker Godekens soene was, als voerscreven is van den beligghen des bisschops voerscreven, als men vindet voerscreven in dessen cronic voerscreven, soe hefft die bisschop eijn verdrach gemaecket mit joncker Henrick van Selwart van den gerichte voerscreven, den die twe deelen des gerichtes toe behoerde ende desgelieckes sien recht daer toe brueckende, ende mede toe sienen willen in Gronnigen, ende hefft dien bisschop voerscreven die twedeel an gegeven van dessen burgen gherichte, want die bisschop dat derden deel van dat gerichte hadde Johan toe Hoeved off gekreegene; ende desse voerscreven bisschop van Blanckenheem bisschop van Utrecht die gaff joncker Henrick van Selwart weder / van des Stichtes goedes Slingerborrich geheeten is mit soeven hues erven mijt al hoer toe behoer; mit vorwerden, als joncker Henrick doedt weer, soe solde die Slingerborrich voerscreven weder wesen mit alle hoer toe behoer ende heerlickheijden ende blieven an den Stichte van Utrecht, ende desse voerscreven soven huesen hoeven solden blieven ewelick ende arffelick op joncker Henricks erreffgenaemen off naekoemelinghen, sonder arghelist.

29 Groningen verwerft het gezag in het Gericht van Selwerd
Item als dit aldus geschiet was, soe hefft die stadt Gronnigen gemaecket een verdrach mit den bisschop voerscreven, ende hie gaff quiedt die stadt Gronnigen dat recht toe bruecken in der stadt ende stadt marcket toe holden toe Gronnigen, ende daer voer sal die stadt Gronnigen geven ende betaelen alle jaer XXVII of XXIX olde Franxsche schilden toe eewiegen tieden toe, ende daer noch XX jaren XX loedt sulvers; dat die stadt niet off koepen enh mach off oeck neet toe versuemen dat toe betaelen, ende dat toe Koeverden toe brengenop dat hues toe des bisschops behoeff ende sine naekoemelingen bisschops toe Utrecht. Hier omme is dat stadt boeck fundeert op dessen stucken, want int begin des boecks is gescreven, dattet voerscreven boeck mach die Raedt van Gronnigen altoes hoegen ende leghen wanneer sie willen, older heerlickheijden ende gewoenten; daer men bij verstaet mede in dessen saecken heerlickheijt des gerichtes van Selwart. Daer die stadt Gronnigen hier mede beholden hebben ewelicke dat recht in der stadt ende stadt mercke.

30a Het Groninger wapen
Item der stadt Gronnigen waepen is een swart arendt, die dubbeldt is, ende hefft onder sien claeuwen eenen Gronniger schildt doer een veldt, die albedel is ende in dat middel eenen groenen strenck doergaende is. Ende die arendt is des keijsers waepen altoes van Roemen, ende hevet altoes eene veldt; daer ons stadt Gronnigen is angekoemen, want die stadt Gronnigen van anbeginne onder den keijser van Roemen was, hent ter tiedt toe dat keijser Henrick van Roemen, die toe Utrecht starreff ende sien ingeweijde al daer begraven isl in die Doem kercke, doem hie den broederen, de to kampende moncken heeten als die Reguleeren, tot behoeff oerer voedinghe des lichames dat heft Gronnigen, de geleegen is in der greeffschup van Drenthe, ene guldene bulles daer van inholdt, det in Gronnigen presenteert was in den tijden bischop Frederick van Blanckkenheem bischop toe Utrecht doe daer worde gehuldiget, daer dat begin voerscreven aff is: In nomine sancte et individue sancte Trinitatis, Henricus favente Dei gratia. Datum anno M CCCC quadricesimo.

30b Aansluiting bij Sticht Utrecht brengt Groningen welvaart

Hier is bisschop Hendrick van Blanckenheem, die die eerste bisschop is gewest die in Gronnigen is gehuldieget in den voerscreven jaer M CCCC XIX des XV daeghes in den meije, ende die selve bisschop Vrederick voerscreven hefft der stadt Gronnigen geloevet voer hem ende siene naekoemelingen ende geswoeren der stadt Gronnigen laeten blieven bij hoer olde heerlickheijtv ende previlegien ende gewoenten ende rechten oever geestlieck ende warlieck, als van olden plech toe weesen voer datum der huldinghe voerscreven; ende doe waret anbeghinnende die coepman toe reijsen ende toe verkeeren mit levigen beesten ende de die waere alsoe toe verkoepen, dat alsoe in voertieden niet weesen en mochte.
Item alsoe dat nu die van Gronnigen moegen vaeren, keeren ende vorkeeren, rieden offte toe waeter varen ende to lande in den Stichte van Utrecht sonder tol ende des gelieckes al die Stichtes lueden.

31 Item hier volget nae een oerloeghe tusschen der stadt Gronnigen mit den Ommelanden bij Gronnigen gelegen, ende Focko Uecken toe IJler mit sienen vrenden

32 Slotopmerking Lemego over band Groningen met Utrecht
Item hier machmen marcken ende verstaen, dat die breven des keijsers voerscreven seer langhe jaeren nae hoeren datum niet geachtet en waeren; die nochtans in dat leste bij brochten, dat Gronnigen gekoemen is an dat Stichte van Utrecht voerscreven, ende sal daer an blieven. Deo Gracias.

33 Groningens band met Utrecht eeuwenlang dode letter

Item dat Gronnigen eersten quam ant Gestichte van Utrecht, geschach in den jaen unsses Heren Christi geboerte VIIIc ende omtrent XXV iaren, dat keijser Henrick Gronnigen Sunte Merten der hilliegen kercken toe Utrecht gaff; men het quam nie eer an dat Gestichte datter ie bisschoppen van Utrecht huldinghe in Gronnigen verkreegen, eer bisschop Vrederick van Blanckenheem daer gehuldet worde, dat die eerste was, ende geschede omtrent alsmen schreeff dusent verhundert ende ene.

DEEL II - B
Zeven teksten; verdragen, privileges en een verslag
1a Hier nae volget die coepie uut die principael brieven vanden eijgendoem, die hartoch Albart, palsgraeve op den Rien ende van Hollandt greve etcetera, ende die huldinghe ende die eden die see malkanderen gedaen hebben

1b Tekst overeenkomst
Albert van Gods genaeden palsgraeve op den Rien, hartoch in Beijeren, greve van Hennegouwen ende van Hollandt, van Zeelandt, ende heere van Vrieslandt; ende Willem van Beijeren, van Hennegouwen ende van Hollandt, bij der selver genaeden graeve van Oesterwant – doen kont allen lueden, dat wij bij raede ende goedtduncken onses Raedes ende onser steden van Hennegouwen, van Hollandt ende van Zeelandt oevergekoemen ende verdraegen sint mijt Geerwert Kemminghe, Here Hoijtingha, Feija van Dockum, Tijaert Walta, Sijwert Wijarda, Gosschalck Hesselinga ende Tijdman Hopper van des gemeijnea landes wegen van Oestergoe ende Westergoe, in manieren hier naebeschreeven.
In den eersten, soe hebben wij geswoeren ende sweeren lieffliecken in den hilliegen, goede geneediege heeren toe weesen oever em ende oeren landen van Oestergoe ende Westergoe. Ende daer op hebben sie ons weder ontfanghen ende geswoeren ende gehuldet ons ende onsen arven tot hoeren rechten landes heren. Item soe sullen wij ende onse arven timmeren moegen sloeten ende borgen ende steden in den landen, daer ons des best genoeget. Item soe sal ellickman in den lande geseeten is moegen blieven in sienen goede sitten daer hie recht toe hevet onbeschaedieget, ten were off heet verwrochte. Item soe en sullen wij se tot geener heervaert beden bueten hoeren paelen. Item so sullen wij onse baleijuwen ende schulten, schepen ende ampts lueden setten van den genen die in den lande van Westvrieslandt geseten sint ende uut genen landee anders. Item se sullen tolle vrij moegen vaeren in alle onse landen, also vere alse wij de bedwonghen hebben ende hier naemaels bedwinghen moeghen.

Item soe sijn wij gebleven van sulcker misdaedt, doedtslaegen, achterstal ende ongehoersaemheijt als see tot desen daeghe toe tegens onsen olderen ende ons misdaen moeghen hebben, an onsen truwen raede alse den lantgraeven van Lentenborrich, onsen neven van Arckel, den heren van Egmont, den heere van der Veer, den here van Lijrkercke, den borchgrave van Leijden ende heer Jan van Hemstede, ende an die soeven persoenen van Oestergoe ende Westergoe die see ons ordinerende worden onder zegele ende brieven. Ende wes see daer off ordineeren hoerer zeelen toe ge naeden, dat see dat holden ende vuldoen soelen.

Ende want desse veertien parsoenen hier op verdraegen sint ende gheordineert hebben voer onsen olderen zeelen ende alle der geener zeelen die mit onsen olderen hier gebleeven sint, datmen maecken sal inden lande van Westreeslandt daert ons beste genoeget ene kercke van twalleff kanoniken provenden ende ene dekanie, elcke provene van vijfftich Franssche schilde elcks jaers ende de dekanie dubbelde provene, toe beleggen an goeden seeckeren renten.

Ende des sullen wij ende onse arven de dekaniee ende provenen altijdt vergeven. Ende wij sullen binnen eenen halven jaere seggen, tot wat stede wij die kercke gemaecket willen hebben. Ende binnen des jaers daer nae soe sullen onse goede lueden van Oestergoe ende Westergoe ende anders die gene die inden lande geseeten sint op die westersiedt der Lauwerssche, die uns gehuldet hebben off noch ons binnen desser tiedt hulden sullen, die kercke doen sullen maecken daert ons genoeget. Ende den zeelen voergenoempt toe genaeden een gasthues doen maecken daert ons genoeget; daer sullen sijng darteijn bedden in liggen, ende een wijeff offte twee in setten, die de arme lueden die daer koemen soelen untfanghen ende haevenen; ende elck arrem menssche die daer koemet, sal daer drie daegen moegen liggen ende harbarghe moegen hebben.

Soe hebben wij ten eersten om Gods willen ende om onser olderen zeelen willen alle broecke ende affterwesen ende ongehoersaemheijt die sie tot desen daege ijegen unsen olderen ende uns misdaen moegen hebben, sijn claerlijcke vergeven, ende wil al vergeeten ende tot geenen tieden meer gedencken ende int quaedt an see toe verhaelen. Item soe sullen see veelich moegen vaeren hoers lijeffs ende goedts ende de gebruecken moegen als voergescreven is. Item soe sullen see gebruecken al sulckes rechtes als bij den XIIIIk voergenoempt oevergekoemen ende verdraegen is, ende wij hem mit gueden handvesten ende breven bezeegelt ende gegeven hebben. Item soe salmen niemant toe kampe gebieden in hoeren lande geseeten.

Ende hier up hebben see uns geoepent ende oevergeleevert die stadt Staeveren ende dat cloester van Sunte Odulphus, ende ons ontfanghen ende gehuldet tot hoeren rechten landes heeren als voergeroert is, beholdtlijcken den abpt van Sunte Odulphus ende sienen gemeente ende convente, ende den poerters van Staeveren, ende alle den geenen die daer bijnnen woenachtich sijnt, oers lijeves ende oer goedes. Oeck hebben wijn ons geloevet onse goede lueden van Oestergoe ende van Westergoe, dije poerters van Staeveren ende die daer binnen woenachtich sint, weert dat ijemandt onder hem geseeten ons niet onderdaenich wesen noch voer hoeren heeren kennende wolden wesen – als sie gedaen hebben – dat sie ons mijt alle oere macht daer toe helpen sullen als goede getruwe lueden, dat wij see tot onse onderdaenichheijt moegen brengen.

Ende om dat wij em dit vullenkoemenlicken ende wal menen toe holden voer ons ende onsen naekoemelinghen, soe hebben wij, onsen leven zoen ende broeder van Lueck, onse raeden voergenoempt, ende unse steeden alse Dordrich, Harlem, Leijden, Delfft, Alckmara, Amsterdam, Middelborrich ende Tzirckzee dessen breeff bezeegelt mit unse zegelen. Ende om dat alle dinghen aldus gescheen sijn, soe hebben wij Wilhelm van Beijeren, graeve van Oesterwant, onse zegel op spatium desses breeffs gehangen.

2a Dit is eene coepie uut den principael breeff van sunderlinge punten endec artikelen de de hartoch dessen voergenoemden Vreesen gegunt ende geven hefft

2b Tekst privilege
Wenstaef stadholder in den Hage mit unsen vrunden ende goeden lueden in den lande van Oestergoe ende Westergoe geseeten, om dat punt toe verclaeren, alsoe dat wij weten mochten, woe ende in welcker maeten wij ende onse naekoemelinghen onsen lieven heren / den hartogen ende sienen nacomelingen geholden solden wesen; des unse lieve genaediege here hartoch Albart sette van sienen raede van siener wegen soeven genampt bij naemen als hier nae beschreeven staene, dat is toe weten joncker Johan heere van Arckel, heer Willem van Kowsen domprovest toe Utrecht, heer Philippus van Wassenborch greve van Leijden, heer Geert van Egmont, heer Johan van Hemstede, heer Claws van Worselen van Cortsene ridderen, ende heren Garbrandt van der Constie provest toe Brenge in Hennegouwe. Ende soeven van des gemene landes wegen van Oestergoe ende Westergoe ende onser wegen, dat is toe weten Here Hoijtinge, van de van Dockum, Gerart Kamminghe, Tijart Walta, Sijwert Wijarda, Gosscalck Hesselinga ende Tijdmar Hopper; welcker Vreesen sint eendrachtlicken mit malkanderen oevergekoemen ende verdraegen van die voergenoemde punten, in maten ende manieren hier nae beschreven, dat is toe weten:
In den eersten dat van den teijnden in Oestergoe ende Westergoe die onse leve genediege here hartoch Albart vermidts siene heerlickheijt toe behoeren, dat hie were schuldich toe hebben den teinden schoeff. Off hevet onse leve here hartoch Albert bij oever draegen der veertienen voer ons soe voele gracien gedaen dat wij ende onse naekoemelinghen off sienen gewaerden renthen off de gene de solve renten van sijner wegen den teinden verkoepen sal den twalleffsten schoeff.
Item soe ist verdraegen bij den XIIIId, dat wij ende onse naekoemelinghen sullen vrij wesen van allen smalen tenden, dat is toe weten van schaepen, van calveren, van varkenen, van gansen, van voegelen, uutgesecht van alle gueden seijet; meer wes wij in onsen hoeven seeijen, daer sullen wij neet aff geven; alle dinck sunder arghelist.
Ende wij ende unse naekoemelinghen ende elck besunder sullen moegen holden voegelen ende honden in unser genoechten.
Item want unse olderen ende unse oeverolderen plegen toe geven thensen ende henslage ons lives heren olderen ende voervaederen, soe hefft ons de selve unse genaedieghe here bij overdraegen der XIIII gegeven, gedaen ende verdraegen die thinse ende henslage. Ende hier mede sullen quiedt wesen van allen thinsen ende teenden ende henslagen, beholdelicken onsen genedichsten lieven heren den twalleffsten schoeff als voersteet, ende sijn hoefflandt.
Item soe ist verdraegen bij den veertienen, soe we sluizen inden lande van Oestergoe ende Westergoe gelecht hevet in sijn selves landt ende dijck van sijn selves goede sonder ijemandt anders daer toe te gelden, die sal die sluezen ontfangen van onsen genediegen heren; ende he sal sie em weder up verleijen ende verlenen tot enen rechten lene hem offte sienen arven toe gebruecken; beholdelijck dat die gheestliecke cloesteren ende monnicken in dusdaeniegen van sluezen ende visscherije niet sullen wesen, oevermidts dat onse leve genadighe here de dedinghe van den cloesteren ende monnicken an em holden hevet.
Ende alle andere visscherie sullen unsen leven genaedigen heren hartoch Albart toe koemen ende behoeren ende sijne naekoemelingen; dat en were off ijemandt inden lande van Oestergoe ende Westergoel oers selves sloeten die tusschen oeren landen ligghen korven in leijde op oer selves arve, off om oer selves huesem vivers offte grafften groeve, die sullen sie moegen visschen sunder wederseggen unses leves genaediegen heren offte anders ijemandt van siener wegen.

Item soe ist verdraegen bij den vertijnen, oevermidts dat dickwiels gebreck valt tusschen unses leves heren tenden ende den genen die de landen besit hebben, dat soe wanneer dat die gene bereijdt is die sijn goedt vertendet wil hebben, die salt den teentman twee daegen toe voeren weten laeten eer hie sien koeren mennet, ende daer bij nemen toe tueghe twee van hoeren naebueren. Ende weert dat die teentman niet en queme, soe mochte die knaepe sien goedt toe hues mennen, ende den teijnden schoeff uut setten bij twee van den bueren.

Ende dan solde de knaepe den teijnden schoeff bewaeren, datter geen schaede an geschege, enen dach ende enen nacht. Ende waer / daer ijemandt van den bueren die daer toe vermaendt worde daer bij toe koemen ende niet en queme, die solde verboeren tegens unsen genedigen heren offte sienen geweerdiegen renthemester thenden gekofft hevet offte coepen sal, die sal des naesten sondaeges daer nae dat hie den thenden aldereerst gekofft hevet kondigen ende doen noemen inder kercken van der perrochien daer die thende gelegen is, wen hie gemachtieget ende bevoelen hevet den lueden goedt toe verthenden, den die goede lueden toe spreecken sullen ende versoecken in allen mannieren als hier voer staedt. Ende weer die selve hem hier in versuemende, soe mosten die goede lueden bij twen bueren wel uut scheden ende laeten staen voer den thenden, ende hoer selves goedt toe hues voeren, in allen manieren als hier voer is, sunder ijemans ijegenseggen onsses leves heren offte anders toe misdoen. Voert sal onse genediege here voeren ende holden an em selven die wint van der moelen oever alle dat landt van Oestergoe ende Westergoe; ende die gijffte van allen kercken die welcke em toe geeven steet, tot aller tijdt wanneer ijenich vanden kercken open wesen sal, enen goeden man en priester offte clarrick uut den lande van Oestergoe ende Westergoe geboeren, die des weerdich is offte worden sal; beholdelijck dat een ijghelick die wil een rosmoelen maecken laeten in sien selves hues, dieb mach dan daer mede maelen sunder verboertenisse unses leves genaediegen heren. Ende waer dat saecke dat ijemandt enich olter gestichtet hadde he offte siene olderen uut sien selves goederen, ende tot nu hier toe gijffters off gewest hadden, die sal daer gijffter off blieven. Ende ellick preester die nu int besidt is in siener kercken, die sal int besidt blieven sien leevendt lanck sunder arghelist, gelieck als hie dusd langhe gedaen hevet hent tot dessen dach toe.

Item oeck is verdraegen bij dessen XIIII vorgenoemt, dat onse leve genaedige here ende siene nacomelingene sullen hebben tot ewijgen daegen alle anworpen die an den lande die an Oestvrieslandt angeworpen sint, ende nu ter tijedt onbediecket sint, offte anworpenf sullen, off gelegen sint bueten onse zeediecken. Ende weert saecke dat iemandt olde diecken ingelecht hadde, die solde men sien landt beholden laeten dat bueten diecks lege; beholdelijcken datmen die zeedijcken dencken mach van bueten de dijecken, salmen binnen offte bueten leggen ter minster schaeden, daer see de gemene raedes des scheren sullen. Ende wes eerde de men binnen nemet van ijemans lande, de salmen gelden tot des raedes seggen.

Item alst oeverdraegen was inde vorgenoemde soene, dat wij eene kercke maecken solden mit XIIII provenen ende een gasthues mit een deel provenen, als de breven die wij hebben van unsen leven genedijgen heren inholdende, ende wij oevermids oerloghe soe seer verarmet sint, dat wij stichtinghe ende timmeringhe vander vorgenoemde kercke ende gasthues mitten provenen niet vullenbrengen moegen nae inholt der soene, soe hevet unse leve genadighe here hartoch Albart vorgenoemt van sijner goedertijrenheijt de tijdt verlenghet vijff jaeren lanck; ende hier en binnen sal onse leve genaedighe here een jaer toe voeren seggen, waer he se gemaecket wil hebben. Ende de kercke, gasthues ende provenden sullen wij timmeren, stichten mit renten en goeden bijnnen een jaer nae vermaeninghe unses leves genedighen heren.

Ende hier mede sal ende wil onse genedighe leve here ons ende onse nacomelingen vrij laeten onse lantsaten, dat wij offte ienich van onser weghen gebruecket hebben, sijnt der tijdt dat wij onsen leven genedighen heren vorgenoemt ontffangen ende gehuldet hebben. Ende offte iemant in nakoemenden tieden onrechte bruekinghe hadde, de mochte daer als dan beteringhe voer doen, nae inholdt der hantvesten ende gemene rechten dat unse genedighe here uns gegeven hevet; sunder arghelist. Ende wert saecke dat tuuschen onsen leven genedigen heren ende ons ijenich twidracht velle an ijenich van beijden parten die nae verclaert sint, die sullen staen tot verclaringhe der XIIII, die over die vorgenoemde zoene weren / die in Oestvrieslandt gemaecket wort. Ende weert saecke dat ijemant van den XIIIIn storve, offte van noetsaecke daer niet bij mochte koemen, daer salmen andere nemen inden gebreecke vanden anderen de daer niet en queme.

Ende want wij der vorgenoemden zoene, lantrecht ende verclaringhe van allen punten daer in begrepen, ende onses leves genedighen heren hantvesten besegelt die he uns daer aff gegeven hevet mit aller gunsten ende genaeden, oetmoedelicken ontffangen hebben, soe hebben wij voer ons ende onsen naekomelijngen geloevet ende loeven onsen leven genadigen heren hartoch Albart vorgenoemt ende sijnen naekoemelinghen op sulcker hulde ende ordinancie als wij em gedaen hebben, dat wij em goede getruwe hoersame lueden ende ondersaeten wesen sullen, ende den tot allen tijden doen dat goede lueden eren rechten landes heren schuldich sint te doende.

Ende in kentnisse der waerheijt der aff hebben wij dit breeff open doen zegelen mijt unse gemene luede van Oestergoe zegel, dat wij tot dessen daeghe gebesiget ende gebruicket hebben, hier an gehangen; opden darden dach in de meij maendt int jaer onsses Heren dusent vierhundert ende negen ende twintich.

3a Van den punten ende articulen de de hovelingen den hartogen van Beyeren weder in over gegeven hebben

3b Tekst huldiging
Dit sint de articulen ende punten, die wij hoefflingen uut Oestergoe ende Westergoe landen mitten anderen landen, de nu ter tijdt verdreven sint van Gronningen, van Emden ende uutten gemenen landen bij oesten ende bij westen der Eemse ende vergaddert sint toe Staeveren ende toe Sloeten, doen willen tot enen eijnde tot ener eerlickheijt den alre doerluchtichsten hoechgeboeren fursten ende heren hartoch Johan van Beijeren.
Int eersten dat wij em ende sienen arven tot eewiegen tieden bekennen willen voer unsen rechten landes heren, up alsulcke punten ende artikulen als hier nae volget besschreven:
Int eersten bekennen wij unsen genedigen heren dat alre hogeste recht, dat is toe verstaen dat de gretmans ende de rechters mijt oren mede rechteren sullen voeren van wegen ons genedigen heren dat recht dat em mit recht inden omgange der sonnen boeren mach, als dat van oldes gewest hevet; meer de gretmans sullen alle jaer koemen toe Staeveren voer onsen genedigen / heren offte voer den genen den he dat bevolen hevet; ende sullen oeren eedt doen, dat se van onsen genedigen heren wegen allen lueden recht doen sullen nae olden Vreeschen landtrechte. Ende onsen heren offte de gene de den eeth doen van wegen onsses genedigen heren ende bevoelen is rechte rekenschup to ontfangende ende toe doende binnen Staeveren, binnen een maent daer na dat he uut den rechte gaet, van alsoedaene broecke ende hovetslage de unsen genedigen heren binnen jaers verschenen is. Ende wes onkost dat de gretmans mit ore mede rechteren doen van rechtes wegen, dat sal van de broecke die onsen genedigen heren verschenen is genoemen worden. Ende des geliecken sullen doen de rechters toe Gronningen als de greetmans toe Staeveren sullen doen.
Item soe bekenne wij onsen genedigen heren sijn hoefftgelt ende hinslage twe Vleemschen groeten van elcken huese des jaers.
Item weert saecke dat ijemant misdede, de sal misdoen op em selven ende op anders nemandt. Ende worde he voervluchtich, soe en solde em nemant ontholden. Ende onthilde em ijemandt nae de tijdt des he vanden rechter vermaendt worde, soe solde he bote ende broecke daer voer gelden, als de misdaeder selven doen solde.
Item soe bekennen wij unsen genedigen heren de munte, inden he goedt golt ende sulver lat slaen, ende dit sal dueren twintiche jaeren lanck sunder vernien.
Item soe bekennen wij unsen genedigen heren alle tolle van allen goeden datmen uuten lande sal voeren den hundersten penninck van uuthemesschen lueden; ende wat goedt eens vertollet is op de reijse, neet bet toe vertollen. Meer wij, de ons genedigen heren ondersaeten sint, sullen tolle vrij vaeren in alle onses heren landen ende stroemen, de he nu ter tijdt hevet offte hier naemaels an koemen moegen.
Item offte ijenich schip lantroeringhe dede an desse vorgenoemde landen, alsoe dattet schip verloere, soe moegen de luede uut den schepe oer lieff ende goedt bargen sunder hinder, ende vrij van unsen genedigen heren daer aff wesen; ende hulpe dat goedt ijemandt toe bargen, de solde redelick arbeijdes loen hebben.

Item quemen daer schepe offte goedt drieven daer nemant bij were, soe solde de rechter de den eedt bevoelen were van wegen unsses heren, dat goedt haevenen ende bargen, ter tiedt toe datter ijemandt nae queme mit goeden bewijse umme dat goedt; den salmen dat goedt weder umme leveren, omme redelick arbeijdes loen dattet gekostet hevet toe haevenen ende toe bargen. Ende queme daer nemandt nae binnen jaer ende dach, soe sal de rechter tot

behoeff unsen genedigen heren nemen dat ene darde part, ende de gene de dat hebben helpen bargen den anderen part, ende dat dardendeel de kercke daer de goederen angekoemen sint.

Item soe sal de alre doerluchtichste furste unse genedige here uns bescharmen voer alle landes heren ende voer alle de gene die uns beschaedigen ende behinderen moegen; ende een ijgelick de van den sienen verdreven is uten lande van Oestergoe ende Westergoe, uut Gronningen, van Embden ende uutten landen bij oesten ende westen der Eemse, opt siene helpen, alsoe dat he rustelick ende vredelick opt siene is, als he plach toe wesen eer dat he verdreven wort; ende dat em misdaen is bij onsen genedigen heren genedelicke beteringhe daer voer toe gescheen.

Item unse genedighe here ons in gene heervaert toe leijden uutten paelen van Vrieslandt.

Item hier mede sullen vergeten ende vergeven wesen alle saecken die voer dessen daeghe gescheete sint.

Item een ijgelick, he sij geestlieck offte warlieck, sal gebruecken alle prevelegien, breven ende vrijheijt, die sie gehadt hebben van coninck Carolus tijden went tot desser tiedt toe, uutgesecht desse vorgenoemde punten ende artikulen.

Ende alle desse punten ende artikulen sullen bruecken ende hebben alle eijlande om dit landt gelegen, de mede besoendt willen wesen ende de dessen landen toe behoeren, uutgesecht de van Amelandt ende Schillinge.

4 a Hartoch Albert palsgrave up den Rijn etcetera huldebreeff van Oestergoe ende Westergoe

4b Tekst huldebrief
Wij prelaten, hoefflingen, greetmannen, rechteren ende alle gemeene meente van Oestergoe ende Westergoe, doen kont ende kentlijcken allen lueden, ende bekennen mit dessen openen breve, dat wij ontfangen hebben ende ontfangen ende hulden den edelen hoechgeboeren fursten ende heren hartoch Albert van Beijeren, graeve van Hennegouwen, van Hollandt, van Zeelandt ende bannerheer van Vreeslandt, voer onsen rechten landes heren, em ende sienen arven ende nacomelingen.
Ende hebben dat an den hilligen gezwoeren mit gestaeveden eede, ende loeven dat voer ons ende onsen nacomelingen vaste toe holden ewelick ende arfflijcken, sien beste toe doen ende sien quaeste toe keren, ende allent dat wij enen rechten landes heren schuldich sijnt toe doende, nae al sulcken rechten ende hantvesten als he ons weder omme gegeven hevet; alle argelist uutgesloeten.
Int kennisse desser waerheijt hebben wij unse zegel van Oestergoe ende Westergoe an dessen breeff gehangen; int jaer unsses Heren duesent drehundert ende achtendetnegentich op onsser Lever Vrouwen avent Assumpcionis.

5a Dit is dee hulde breeff van een deel van den Soeven wolden

5b Tekst huldebrief
Wij gemeene bueren van Olde Holepat, van Nie Holepat, Wulmegae, Tomegae, Oldetrine, Nietrine, Spange, Scerpenzel, Monkebuer, Oldelamer, Nijelamer, Nije Holtwolde, Olde Holtwolt, IJdzeerth, Ble dijck, Pepergae, Kunere, ende Oester zeemer landt doen kundich allen lueden, dat wij geloevet hebben ende loeven in goeden truwen onsen leven genediegen heren hartoch Albert van Beijeren, graeve van Hennegouwen, van Hollandt, van Zeelandt ende heere van Vreeslandt, dat wij em ende sienen arven sullen doen al dat goede getruwe lueden oeren rechten landes heren schuldich sijnt tot doende, ende sullen jaerlix em geven ende betaelen alsoe als onse andere ingesetene onsses toe pacht sullen geven; alsoa dat in de hantvesten bededinget is, die onse leve genediege here den gemenen lueden van Stellingwarreff ende Oesterzeijngerlandt ende van der Kuner gegeven ende bezegelt hevet.
In kennisse der waerheijt / soe hebben wij gemene meijnte van Stellingewarref, van Kunere ende Oesterzeijngerlandt dussen breeff bezegelt mit unse zegelen an dessen breeff gehangen. Ghegeven int jaer unsses Heren dusent veerhundert negen ende twintich op des hilliegen Sacramentes avondt

6a Dit is van ene generale zoene doer alle Vreeslandt, doe de heren uuten lande weren verslaegen

Doede Vreesen desse heren uuten lande weder hadden verslaegen als ghij voer gehoert hebben, soe begunden se toe smaecken ende toe vernemen, dattet lastich ende swaer was toe staen under bedwanck van landes heren, ende beter ende lichtliecker was toe wesen bij em selven, onder sick em toe berichten laeten van oeren eijgenen hoefflingen ende goeden lueden dan van anderen vremeden landes heren. Aldus leden se sonderlinghe mit malkanderen oever, dat se wolden maecken ene gemene zoene oever alle Vreeslandt oest ende west, ende wolden volgen dat woerdt in den hilliegen evangelio, daerd Onse Leve Here secht doer dene evangeliste: ҏmne regnum in se divisum desolabitur' dat is: alle riecken in em selven gedeelt offte rebel dat geet toe neet etcetera; menende hier up, als alle Vreeslandt weer oever ene ende eendrachtich, soe weert neet wal moegelick, dat men se gewaltlijcken van ijenegen heren solde moegen becrachten; waer op se mit malkanderen sint oevergekoemen ende hebben ene zoene gemaecket in manieren hier nae beschreven.

6b Copia
Tekst akte
Wij Ocko vanden Broke, Auwerick ende Emden hoefftlinck, Sijbeth hoefftlinck in Rustijnck, borgemesteren ende Raedt ende gemene meijnten in Gronnigen, prelaten, hoefflingen, rechteren ende gemene meijnten van Hunsijnge, Fijmelinge, Langewoldt, Fredwolt, Hummerselande ende gemeijne eijlanden an der oesterziede der Lauwersche, mit onsen hulperen an de ene siedt; ende wij prelaeten, dekenen, hoefftlingen, schepen, gretmans, rechteren ende gemene gemeijnten der ander landen van Oestergoe ende Westergoe, mijt allen eijlanden ende landen an de westersiedt der Lauwersche, mit onsen hulperen ende hulperhulperen an de ander siede; maecken kondt ende kentlieck allen lueden mit dessen ijegenwoerdiegen breve, dat wij voer ons ende onsen naekoemelingen ende arreffgenaemen, umme nuttichheijt, eendracht ende zaelichheijt des gemenen Vreeslandes, sijnt vruntlijcken ende leeffliecken samentlijeck mijt goeden beraede mit malkanderen oeverdraegen, verenieget ende versoent van alle schelinghe, twiedracht ende veeden, de wij toe dessen daeghe toe voer datum dusses breves mit malkanderen gehadt moegen hebben; alsoe dat wij noch onser gene noch onse naekoemelingen in genen toekoemenden tieden op malkanderen meer oerloegen sullen noch willen noch doen laeten willen, tot ewiegen daegen toe.
Item soe loeven wij voergenoemde Ocko, Sijbeth, borgemesteren endec Raedt ende gemene meijnte der Umme landen an de oestersiedt der Lauwersche geseten, dat den lande van Oestergoe ende Westergoe ende hoeren inwoeners ghenen schaeden scheen sal voer, in noch doer unsen landen. Ende des geliecken loeven wij prelaten, provesten, dekenen, gretmannen, hoefftlingen, rechteren ende gemene gemeijnten van Oestergoe ende Westergoe landen mijtten eijlanden ende Ommelanden, dat Ocko, Sijbeth, borgemesteren ende Raedt ende gemene meente toe Gronningen ende den Ummelanden vorgenoemt in, voer noch doer onsen landen geen schaeden scheen sal; des gelieckes salt wesen als vorgenoemt is vanden eijlanden ende Ommelanden omtrent van der oestersiedt der Lauwersche gelegen.
Item soe sullen wij Ocko ende Sijbeth ende gemene borgers ende ingesetene der stadt Gronningen ende der landen vorgenoemt ende onse naekoemelingen den koepman veliegen, over al in die oesterziede vandere Lauwersche daer wij machtich sint beijde toe waeter ende toe lande, nae datum des breves voertan, voer alle inwoeners der selver landen. Ende des gelieckes sullen wij prelaten, provesten, dekenen, gretmans, / hoefftlingen, rechteren ende gemene gemeentef van Oestergoe ende Westergoe mitten eijlanden ende Ummelanden vorgenoemt ende onse naekoemelingen den koepman veeliegen, oever al ende voer alle inwoeners der selver landen an der westerziedt der Lauwersche. Item soe sullen wij van beijden sieden, in den landen bij westen ende bij oesten der Lauwersche tot der Weser toe, elck van ons in den sijnen, allen moerdenaeren, kerckenroevers, kerckenbreeckers, kramschijners, frouwen scheijners, straeten schijners offte roevers stueren unde vervolgen, alsmen dat van rechtes wegen schuldich is toe doen, tot allen tieden alst geclaeget wordt.
Item soe sullen alle koeplueden uut Oestergoe ende Westergoe landen ende eijlanden mitten Ommelanden vorgenoemt alle tiedt moegen vaeren ende keren vrij in ende doer ons Ocko, Sijbeth ende der stadt Gronninghen eijlanden ende Ommelanden op der oesterziedt der Lauwersche, op den olden tol sunder anders ijenigen tol offte ongeldt, ende den olden tol salmen nargent verhoegen. Ende des geliecken sullen Ocko, Sijbeth, de stadt van Gronningen ende Ummelanden vorgenoemt in Oestergoe ende Westergoe ende hoeren eijlanden ende Ommelanden vorgenoemt vaeren ende keren op den olden tol als vorgenoemt is.

Item weert saecke dat ijenich man gebreckelick worde an lijve offte an goede, dat solde de misdaediege beteren mijt lijeve ende mit goede, sunder ijenich anders mans lieff offte goedt daer omme in belastieget toe wesen in generleija wies.
Item soe salmen genen man inden lande vorgenoemt om des anderen schulde bekomen, toeven offte besetten; meer den claeger salmen vordelijck recht behelpen oever den genen de hem schuldich is. Ende soe salment joe binnen vieff warckeldaegen em uutrechten; meer lijt de klaeger langer boeven vieff daegen, soe sal de rechter de kost betaelen daer de claeger verteert. Ende een ijgelick mach siene schulde inwinnen mijt twe mannen oers rechtes onverwonnen uut den lande daer de koep gescheen is ende daer de schult in gelegen is, soe veer als de schult boeven L olde schilden niet en sij, XXX olde vleemschen voer den schildt; weer oeck de schulde boeven L olde schilden vorgenoemdes paijements, soe sal dat tuech ende bewies staen tot des rechtes ontkennen. Weert oeck saecke dat ienich schip van den vorgenoemden landen verdorve ende goedt daer aff beroevet worde, daer sal men mede volgen die olde woente, dat is toe verstaen: wie dat goedt barget, die sal hebben den darden penninck, die koepman die twe penningen.
Item soe sullen alle prelaten, provesten, abbeten, dekenen, greetmans, rechteren ende gemenelieck alle geestliecke ende warliecke parsoenen inden vorgenoemden lande blieven bij hoeren rechte, ende sullen hoere rechten heerlickheijden ende goederen vredelieck ende rustelieck bruecken, niemande den anderen daer an toe hinderene.
Item soe salmen alle hoersaeme monnecken, jonckffrouwen ende hoersaeme geestliecke parsoenen weder wiesen in hoer convendt. Ende weert saecke dat ijemandt desse vorgenoemde persoenen onthelde, nae den dat sie mit des prelates breven daer de geestliecke persoene onder geseten is vermaendt worde offte were, soe sal he mit der daedt onhoersaem wesenten weer dattet were van rechtlijcke offte van arrefftaels wegen, offte van anderen saecken, demen mijt rechte offte mit mijnne in den lande, daer de saecke in verresen is, mit geliecke niet scheijden machsonder vertreck den overherigen toe berichten, ende ijoe alsoe voegen datter geen veede van koeme.

Item soe sullen wij alle unsen vliedt daer toe doen mijt ganser macht, dat de gevangen an beijden sieden genedelijecke geschattet ende gekofft worden nae hoeren ver moege.
Item weer daer ijenich in Oestergoe ende Westergoe landen geseeten, die bueten de vorgenoemde landen ijenighe vremde lueden int landt haelde binnes landes mede toe oerloegen, die solde verboeren lijeff ende goedt tot der vorgenoemden lande behoeff.
Item weert oeck dat die van Oestergoe ende Westergoe landen Ocko, Sijbeth, die stadt van Gronningen mitten Ommelanden vorgenoemt ende eijlanden ende begeerden om biestandt in hoer landt nae vorwerden in dessen breve begrepen, soe moegen Ocko, Sijbeth ende die stadt van Gronningen mitten Ummelanden vorgenoemt reijsen op kost deer van Oestergoe ende Westergoe landen vorgenoemt, alsoe vroe als se koemen oever Gerrix brugge offte oever de Lauwersche. Ende des gelieckes eijsschen wij Ocko, Sijbeth, de stadt van Gronnigen mitten Ummelanden vorgenoemt de van Oestergoe ende Westergoe landen vorgenoemt om hulpe als vorgenoemt is, soe moegen see reijsen op Ocko, Sijbeth ende der stadt van Gronningen mit oeren Ommelanden koste, alsoe vroe als se koemen an de oesterziedt der Lauwersche ende Gercks brugge, ende elck op sien selves aventuer toe reijsen.
Item die schaede die gescheen is Eelcke Heringe ende Jonga Azega mijt oeren vrenden seer der tiedt dat de huldinghe gescheen is in Hollandt, de is gegeven op veer soens lueden: van Eelken ende Jonge Azega mit hoeren vrunden op Bruen Clinghe ende Popken Feddema, ende van der lande wegen op Popken Trijnze ende Hinrick Beijers; ende kunnen desse niet verdraegen, soe sullen die soens lueden enen lijken overman keijsen, ende joe de saecke toe scheijden; des sullen se holden enen dach toe Gronningen, ende den selven dach daer de soens lueden mijtter stadt van Gronninghen, Oestergoe ende Westergoe mijt malkanderen oever een worden. Ende op den selven dach ende stede soe sullen de landen van beijden sieden den soens breeff oeverleveren.

Item alle de gene die besoendt sijnt, die sullen weder koemen upt hoere in Ocken ende Sijbets gebede toe gebruecken. Ende voert alle de gene de op der oesterziedt der Lauwersche opt hoere sullen koemen, de sullen wissheijt doen daer den hoefftlingen ende rechteren ende der gemener meente an genoeget.
Item soe sullen die ghisele van Gherricks kloester vrij ende quijt wesen vander vangenschup nu terstundt.

Item alsoe vroe als dese artikulen mijt lofften ende eeden bevestiget sint van den genen de daer toe geraemet sint, ende bevestiget mit zegele ende breve, soe sullen alle gijselen an beijden sieden quijt wesen, uutgenoemen de voer geen geloevet geldt staen.
Item weert saecke dat ijemandt were, de desse vorgenoemde articulen neet holden offte bevestiegen wolde mijt eden, die sal mitter daedt vredeloes wesen lijves ende goedes; boeven dat soe sullen de lande noche den overherigen berichten, ende daer toe dwingen dat he de selve articulen holde, beswere ende besegele.

Item op desse vorgenoemde soene sal ende mach een ijgelick man van beijden sieden in allen landen ende steden tusschen der Zueder zee ende der Wezer al velich lieves ende goedes vaeren, wanderen, keren unde verkeren, toe waeter ende toe lande, bij daghe ende bij nachte ende tot allen tieden als hie des toe doende hefft.

Item soe moegen koemen alle de gene, se sijn geestlieck off warlieck, de geweken offte verdreven sijnt uutten lande van hoeren goeden tusschen den Zueder zee ende Wezere, koemen op oer eijgen goedt, huse, arve, alsoe se dat vinden; uutgesproecken de ballingen van Embden ende van Gronningen, sunder den de se in nemen willen om bede wille goeder lueden van Oestergoe ende Westergoe ende goede mans van Dockum. Ende nae dessen daege sullen se genen meer schaeden lieden in hoeren goede.

Item alle schaeden ende doedtslach, de gescheen sijnt in der veede, sunt der tiedt dat Embden gewonnen wort, sullen doedt gesoent sijn ende quijdt wesen in allen landen vorgenoemt mitten genen de wij mede gesoent sijnt.
Item soe we der Vetkoeperen renthen van Paesschen bes hier toe hevet op geboert toe des gemene landes behoeff, soe sullen de gemene landen van Oestergoe ende Westergoe der vorgenoemde Vetkoeper meijers offte lantsaeten alsoe daene goedt weder geven als em aff geschattet is, ende dat in soe daener haeve weder toe betaelen als sijt uut gegeven hebben; waer oeck iemant de de vorscreven renthen tot sijn selves behoeff hadde op geboert, de sal dat weder geven; weer oeck ijenich meijer der Vetkoepers, de geloevet hadde ijenighen man renthen toe betaelen, ende dat verwisset mit panden, borgen offte lofften, de panden salmen weder geven, de borgen offte lofften quijdt schelden; des gelijcken weer daer ijemandt vander Schijringhe meijers, de den Vetkoepers hadde gheloevet der Schiringhe meijers renthen toe betaelen de wile dat se uutten lande weren gerumet ende verdreven, dat noch onbetaelt were, dat salmen quijdt laeten ende weder umme geven; weer daer oeck ijenighe loffte offte borge pande op gesat, die panden salmen weder geven, de loffte ende borgen quijdt schelden als vorgenoemt is. Anders salmen alle geloevet geldt betaelen, uutgenoemen dat vorgenoemt is.
Item were ijenich man, de fredban op der Vetkoepere landt ende goedt gewonnen hadde de wile se weren uutten lande, sullen onmachtich ende van gener weerde wesen.
Item were ijenich man in Oestergoe ende Westergoe, de eijgendoem offte schattinghe oever stede, dorpe offte lande ende lueden inden vorgenoemden lande gelegen ende geseten maecken wolden, dat sullen de gemene landen van Oestergoe ende Westergoe mijt malkanderen keren.

Item soe sullen die gemene gesellen van Dockum ende van Esinghe zijl mijt oeren hulperen mede besoent wesen als vorgenoemt is. Alle voerdade, naeden dat Embden gewonnen wort, gescheen sijn, sullen vergeven ende vergeten sijn; voert sullen de vorgenoemde gesellen mit hoeren hulpers, Duitsche ende vremede knechten gesellen, tusschen hier ende Midvasten naestkoemende uutten lande wesen. Ende de veste toe Dockum ende van Esinger zijlsalmen neder leggen ende verdarven bij der vorgenoemder tijdt. Ende weer dat saecke dat de vorgenoemde gesellen van Dockum ende van Esingerzijl niet ruemen wolden binnen der vorgenoemder tijdt, soe sullen ende willen wij van Oestergoe ende Westergoe mijt hoeren vrunden de vorgenoemde gesellen vervolgen, ende se uut den vorgenoemden sloeten toe winnen sunder vertreck. Ende desse vorgenoemde gesellen moegen aff, vrij, velich lijves ende goedes vaeren uutten lande binnen der vorgenoemder tijdt.
Item als Dockumer veste ende dat slot toe Esinger zijl nedergelegen is, daer nae binnen veertijn daegen de sloete toe Oxwerder zijl ende toe Houwerzijl sullen neder gesleten wesen.
Item alle wilkoere de in Oestergoe ende Westergoe gemaecket sijnt zeer der tijdt dat Embden gewonnen wort, sullen doedt ende toe niet wesen.
Item off daer ijenich doedtslachte geschede tusschen landen in preesteren, in hoefftlingen offte in gehoersaeme geestliecke parsoenen, soe salmen den doedtslach van de vorgenoemde parsoenen als een preester gelden mit drehundert olde schilden, den schilt voer dertichd olde vleemschen grote toe rekenen, ende dat binnen iaer toe betaelen nae den dat de doetslache is gescheen; den hoefftlinck ende geestliecke gehoersaeme parsoenen toe betaelen voer twehundert schilden, den schilt toe betaelen mijt dartich olde vleemschen, bij der tijdt als vorgenoemt is. Ende den broecke toe betaelen deng rechteren als gewoenelieck is, daer de doedtslach gescheen is; den huesman toe betaelen voer dre ende tachtich schilden, den rueter voer dertich schilden, den schildt toe reeckenen ende dat geldt toe betaelen als vorgenoemt is; ende trecht sienen broecke als vorgenoemt is. Ende weert saecke dat soe daene doedtslach geschede tusschen twen landen inden warven ende meene / daegen tuusschen landen offte in heer vaerde, soe sal de bote dubbeldt wesen. Ende weert saecke dat de misdadige des goeds niet en hadde, soe sal he betaelen mitten lieve ende goede; weert oeck saecke dat ijemant den misdader mijt geweldt onthelde tegens rechtj, de sal betaelen voer den misdadigen alsoe voele als voerscreven is.

Item off daer ijemandt worde den rechteren an de oester zijedt offte westerziedt der Lauwerssche onhoersam offte overherich, soe sullen de vorgenoemde landen, dorpen ende steden ende gemene meente daert in gescheen is, de ene den anderen helpen toe berichten over den onhoerighen, als se daer toe geeijsschet ende vermaent worden, sunder vertreck.

Item weert saecke dat daer jenige nie saecken nae datum des breves op rese tusschen de oldermans der steden ende loegen alse Staeveren, Hindeloepen, Wolderchum, Bolswart, Harlinghen, Sneke, Franeker, Lewerden ende Dochkum, dat salmen altijdt stellen ter vrentschappen an goeden lueden an de oester siedt Gerricks brugge, op dat daer ijoe geine veede aff koeme.

Ende desse vorgoemde articulen ende punten een ijgelick besunderlinghen loeven wij Ocko toe Broecke, Sijbeth, borgemeisteren ende Raedt ende gemene gemeente in Gronninghen, prelaten, provesten, hoefftlinghen, greetmans, rechteren ende gemene meente van Hunsijnge, Fijmelinge, Langewoldt, Fredwoldt, Hummerse; prelaten, abtden, commenduers, schepen, oldermans, hoefftlinghen, greetmans ende rechteren ende ghemene gemeijnte van Oestergoe ende Westergoe landen, der steden ende Ommelanden ende eijlanden an de westerziedt der Lauwersche voer ons ende onsen arreffgenaemen ende naekoemelinghen geestlieck ende warlieck stede ende vast onverbroecken toe holden in karstener truwen als goede lueden tot ewiegen daegen toe, sunder arghelist.

Beholdelijck soedaene heerlickheijt als hartoch Johan van Beijeren onse genedighe here hefft in Oestergoe ende Westergoe landen, nae inholdt onser besegelder hantffesten ende previlegien de wij van hartoch Johan vorscreven hebben, den wij gehuldet ende geswoeren hebben.

In oerkunde ende kentnisse desser waerheijt soe hebben wij Ocko ende Sijbeth voer ons ende onsen arreffgenaemen ende naekoemelinghen unse zegelen; ende wij borgemesteren ende Raedt in Gronninghen voer onse stadt ende voer Hunsijnge, Fijmelinged, Langewoldt, Vredwoldt, Hummerker landen onse stadt zegel; ende wij Sasserus abpt tot Adwerth onse convents zegel; ende wij Eijlardus abpt toe Wittewerum onse conventes zegel, ende wij Hertetus abbet tot Gerckes cloester onse conventes zegel, ende wij prelaten der cloesteren ende conventen Claracamp, Dockum, Mijdlum, Foswart, Marijengaerde, Olden cloester unde der Sneke, Bargecloester, Nesse, Hasscher convent onse conventes zegel ellick voer ons ende onsen naekoemelingen; ende wij gretmans, hoefftlinghen, rechteren ende gemene meente van Oestergoe ende Westergoe landen onse landes zegele voer ons ende onsen naekoemelingen, voer de gemene landen ende Omme landen an der westersiedt der Lauwersche gelegen; ende wij oldermans, schepen ende Raedt der steden van Staeveren, Hindloepen, Wolderchum, Bolswart, Harlinghe, Sneke, Lewerden, Franicker, Dockum voer ons ende voer onsen naekoemelinghen onser stede zegelen; mijt witschap ende goeden beraede ellick besunder soe voergeschreven is an dessen breeff gehangen. Ende weert saecke datter an dessen breeff een offte twe zegele min offte meer an gebreecken van den genen de vorgenoemt sint, daer sal desse breeff ende desse soene al even wal stede ende vast in vuller macht blieven tot ewiegen daegen toe, sunder arghelist. Ghegeven int jaer nae der geboerte Onsses Heren dusent vierhundert ende twintich op Onser Lever Vrouwen avent Purificacionis geheten Lichtmissen.

7a Van wo dat hartoch Philippus van Borgonnien in Vreeslandt schreeff om daer overheijt over toe hebben

Nae desser soene soe sint de Vreesen een tijdt lanck in groeten rust, eendracht ende vreden gewest, ende sint van genen vremden heren meer an gesocht, hent dat hartoch Philippus van Burgonnien, hartoch Karolus vaeder van Burgonnien, welcke Karolus de stadt van Nues soe zwaer belecht hadde ende daer nae voer de stadt Nancij in Lottringhe verslaegen wort – desse vorgenoemde hartoch Philippus de begunde Vrieslandt an toe soecken om overheijt over se toe hebben, ende schreeff een breeff in Westvrieslandt in manieren hier na bescreven.

7a Van wo dat hartoch Philippus van Borgonnien in Vreeslandt schreeff om daer overheijt over toe hebben

Nae desser soene soe sint de Vreesen een tijdt lanck in groeten rust, eendracht ende vreden gewest, ende sint van genen vremden heren meer an gesocht, hent dat hartoch Philippus van Burgonnien, hartoch Karolus vaeder van Burgonnien, welcke Karolus de stadt van Nues soe zwaer belecht hadde ende daer nae voer de stadt Nancij in Lottringhe verslaegen wort – desse vorgenoemde hartoch Philippus de begunde Vrieslandt an toe soecken om overheijt over se toe hebben, ende schreeff een breeff in Westvrieslandt in manieren hier na bescreven.

8a Friezen reageren negatief op de Bourgondische eisen
Hier up dessen tractaet ende handel sijnt de gedeputeerden weder omme nae hues gereijset, ende hebbent oeren vrunden weder in gebracht dat gene hier voer gescreven is; waer up se hebben mit malkanderen geraedtslaegen, ende verdraegen geen meer vervolges hier up toe doen mijtten Burgonsschen heren. Alsoe bleeff de handel heel toe neet, want hartoch Philippus van Borgonnien kortes hier nae starreff, ende doe quam hartoch Karel van Borgonnien weder int regiment; de porrede allentelen den Vresen wedene an, soe lange dat he hadde gewillieget oer summighe, als Uffo van Dockum mijt sien quartier, de consent hadden gedaen om den hartoegen van Borgonnien de landen oever toe leveren

8b Wraakgericht over Uffo van Dokkum
Als dat de hoefflinghe ende gemeenten vernamen, verdreven se em ende alle siene hulperen uutten lande in Hollandt; ende daer starreff Uffo, ende sijn huesen toe Dockum wordenh ommegesmeten ende gedestruweert.

8c Herstel Friese vrijheid en heilwens Benninge

Ende een deel van den hoefftlinghen soenden weder int landt ende quemen weder oever in Westvrieslandt op oer eijgen goedt. Ende aldus bleeff Vrieslandt noch vrij Vreesch een tijdt lanck. Godt geve dattet langhe duere, in goeden vrede ende regimente.

DEEL II - C
Anoniem Kroniekje ‘Groninger Annalen.’ (1425-1478)

1 Bouw nieuw koor Akerk
Itemaals men screff M veerhundert XXV is dat nie koer angelecht van Onser Lever Vrouwen kercken ter Ae in Groningen.

2 Groningen gewonnen vanden Drenten
Item int iaer Ons Heren M verhundertd XXVI wort Groningen weder gewonnen up sunte Wilbrordus nacht; dar van weren de hovet lueden Iohan Huynge Reynolte zoene, Willem Wicheringe, Roleff van Ummen, Roleff Hornkens.

3 Van dat Focke Ukens sande volck in Groningen om de stadt to wijnnen
Item inden dessen vorscreven iaer quam in Groningen geheten Fockebe, ende was Focko Ukens voget van Leer mijt LXV knechten, omme Groningen to wijnnen.

4 Focko Ukenaճ overval in volle vredestijd mislukt
Ende de stadt hebben se gevangen, ende en deel doet geslagen, ende en part mijtten swerde gerichtet, ende voele ontlepen ende worden versteken. Ende dat desse van Leere vorscreven also to Groningen quemen ende de stadt wijnnen wolden, geschede do in enen vasten vreden tusschen der stadt ende Focko, want de stadt was gewest mijt Focken in en orloch, ende al so verbleff Brun Klijnge ende Henrick Beyer vander stadt wegen weren getogen to Leyre up eenen veelijgen dach mijt ioncker Ocken vrouwe vanden Broke to handelen.

5 Van enen slach to Deteren in Oestvreslant
Itemc int iaer M CCCCo ende XXVI up sunte Cosmas ende Damianus dach geschach de slach to Deteren, upden wilden acker in Broekmerlant, na Her Omken lant, een iaer na ende daer to soe voele als van sunte Cosmas ende Damianus to sunte Sijmen ende Iuden dage; daer bleff doet van ioncker Ocken Kensma volck van Emden vijffhundert, dat doe dede Focke Ukens mijt sijn volck; inden slach bleff biscop Clawes van Bremen, ioncker Iohan van der Hoy mijt anderen ionckeren ende gude mans, als ionckert Koert van Dephelt, de een broder was her Roleff van Dephelt, Focke Ukens zwaere; ioncker Sibolt van Ruselingera lant halp Focken vorscreven dessen slach mede to doen. Ende daer bleff oick doet Doede Kensma mijt meer andere. Ende ioncker Ocko is mede gevangen ende to Leer gebracht

6 Bisscop Frerick van Blancken heem biscop to Utricht is gestorven
Itemg als men screff M CCCC ende XXX up sunte Dionisius dach starff biscop Frerick van Blanckenhem van Utrich; unde versus: Tuh qui cum vita cadis Fredericij s[an]c[t]is Dionisij.

7 Focko Ukens slach to Otterdum tegena de van Groningen
Item de slach to Oterdum geschach up sunt Dionisius dach anno M CCCC ende XXVII tusschen; de Groningers verloren den slach, ende de Groningers hadden daer ene grote nerlage.

8 De munter toe Haren is gesoeden
Itemc inden iaer M CCCCo ende XXXVII to Pinxter pant, dat do Luloeff Sickinge hadde, wort gesoeden in enen ketel up dat Marcket de munter de to Haren inden keller quaet golt ende sulver gelt hadde gemuntet. Ende sijn ene broder wort quijt gegeven omme bede wille heren Roleff Vresen wegen abt to Aedwart inder tijt, de van Groboerend was, ende voert omme bede wille voele andere gude luden. Ende de dar de broder de ontleep. Ende se weren van Amesvort geboren inden lande van Geller.

9 Van Eylken hues ter Munte
Item int iaer M CCCCo ende XXXVIII up sunte Augustinus dach is omme geworpen van den Groningers ende Olde ampt Eylken hues ter Munte. Item inden selven iaer is omme gestortet dat hues to Billinge up sunte Mathias dach van geboede der stadt Groningen.

10 Van Larelde in Oest vreslant
Item inden vorscreven iare up sunte Sijmon ende Iuden dach sint verstoert ende ingewonnen de Hollanders mijt de ballinge uut Oestvreslant, alse Frerick van Barelde ende Bronger van Loeckwart hoefflingen, de doe verdreven weren vanden Hamborgers ende woenden to Emden.

11 De quade Palme
Item de quade Palme vloet was als men screff M CCCC ende XLVI; versus: M C quater X sex iungere debes, palmarum festo grandis venti memor esto de eodem lux palme lux est ventus flavit et citer.

12 De Vischmarcket is gemaket vander noet klocke ter Ae kercke
Item int iaer M CCCC ende XLVI is dat nije Vischmarct vander noetkloecke rede gemaket ende gestratet hente ander Ae kerck hoeff.

13 Dat Grotemarckt
Item dat Grote ende Brede Marcket van Sunt Mertens kerckhoff to Gulden strate to is begint inden iaer M CCCC ende XLVII ende des iaers der nae ist gans heel rede gemaket.

14 Van biscop Roleff van Depholt hevet Utrich gewonnen
Item int iaer M CCCC ende XLIX hevet biscop Roleff van Depholt Utricht gewonnen mijt hulp / de van Amsfaert, ende geschach up Lichtmissen nacht; de biscop wort gescoten ende bleff hinckende.

15a Van biscop Roleff gestorven is
Item int iaer M CCCCo ende LV is gestorven biscop Roleff van Depholt biscop to Utricht up Onser Lever Vrouwen avent Annuntionis.

15b Gijsbrecht van Brederode elect van Utrecht

Item int selver iaer is her Hisbert van Breroe gekoeren biscop to Utricht eendrachtliken des anderen dages nae Paessche dage.

16a Wo biscop Davit is biscop geworden
Item int iaer M CCCC ende LVI up sunte Stevense dach Inventionis quam hartoch Philips van Borgonien ende sijn zoen Karolus mijt biscop David hartoch Philips bastert zoene mijt dartich dusent wapende bijnnen Utricht, mijt willen ende rade heren Gijsbert van Breroede vorscreven de doe elick was des Stichtes van Utricht; ende resingneer de cum pelle intrare, ende gaff over David vorscreven dat bisdom voer groet gelt ende geestlike beneficien. Ende dat to unwille voele geestlike heren ende borgeren bijnnen Utricht. Ende wo den gueden heren van Breroe geholden wort dat gene dat hem van biscop David was, weet Got wall; want he wort gevangen, ende men helt em van allen dat em gelovet was, ende bleff inder vancknisse doet.

16b Filips de Goede belegert Deventer
Item inden selven iaer reysede hartoch Philips van Borgonien mijt XXX dusent knechten des vrijdages voer Onser Liever Vrouwen Hemelvaert tegen Deventer over de IJsele, ende geschoetk des saterdages voert mijt sijnen bussen inde stadt Deventer; ende de van Deventer deden groten weer uut horen wichusen ende toernen, ende schoten weder over IJsele int Borgonsche heer, daer up lach Roleff van Lange ende Gert Clock geter van Bremen de bussen scutte.

17 De Groningers quemen to hulpe de van Deventer

Item als de stadt van Deventer sus beenget ende belecht was, so hevet de stadt van Groningen de van Deventer to hulpe gesant up oer solt umtrent drehundert knechten.

18 Wo hartoch Philips weder aff toich van Deventer
Item hartoch Philips van Burgonien is weder aff getogen van Deventer na Utricht des maendags vor sunte Mateus dage, ende David zijn zoene is angenomen des selven dages voer enen biscop to Utricht vander stadt Devente, Campen, Zwolle ende Groningen; ende he hadde geerne mijsse in Deventer gehoert mijtten hartoch sijnen vader selff vijfte, men dat muchte hem nicht geboren. Ende wolde oick affgevaren hebben to sche de IJsele neder, men dat muchte so niet gescheen. Ende zede em, he solde komen over ene maent, ende dan so wolden se hem hulden als dat recht ende gewoenliken is, int aff wesen sijns vaders ende niet sterker in to komen dan mijt vijffhundert starck. Beholden alle de steden vorscreven ende de landen alle hoere olde preveleyen, vrijheyden ende gude olde gewoenten. Ende benamen mede onsse stadt Groningen oick hoerf olde gewoenten, vrijheyden, preveleyen ende ander verbuntnisse mijtten Ommelanden gelegen bij Groningen.

19 Wo bisscop David is gehuldet to Deventer ende Groningen
Item in dit vorscreven iaer is biscop David gehuldet to Deventer, Campen ende Zwolle inder veke nae Geronis et Victoris, de was up een sondach.

20 Biscop David is gehuldet to Groningen
Item inden iae M CCCC LXIX des maendages voer sunte Iohannes Baptista wort biscop David van Burgonien gehuldet to Groningen.

21 Dat bolwarck voer Her poerte
Item int selve iaer vorscreven omtrent Lever Vrouwen Hemelvaert, do wort gemaket dat bolwarck an de zuder zijde mijt holt ende erde.

22 Groningen laat grote kanonnen gieten
Item do leten de stadt oick maken bussen de oicka also groet scoten als een kindes hovet; de loep was negen voeten lanck behalven de kamer.

23a Van de nie stadmure achter den Iacopinen
Item int iaer M CCCC ende LIX is volmaket de nie stad mure, de begunt was vanden olden toern an int noert oest van Sunte Walburge kerck tot de Ebbinge poerte to mijt hoeren toernen int iaer LX.

23b Verwijzing naar eerdere sloop
Ende wo de poerten ende muren vortijdes sijnt distruert, machtu hier voer soeken int anderde boeck des kronikels.

24 Van dat nie warck omme Sunte Mertens toern gemuert
Item int iaer M CCCC ende LXI is angelecht dat nie muer warck mijtten toernen ant westen van Sancte Mertens toerne, de dowas int iaer LII. Ende de muren sijn bereyt gemaket int iaer van LVI Onser Lever Vrouwen avent Assumptionis ende dat dac is rede geworden LXI voer midwinter. Ende de koppen sint rede geworden int iaer LXIIII inde octava Onser Lever Vrouwen Hemelvaert; ende was all een verloren tijmmeren, dat omden olden toern getijmmert wort, ende stont groet, ende dar na ist al dale gevallen mijtten toerne ende klocken.

25a Sunte Mertens toren brande

Int iaer M CCCC LXV des dinxdages inde Paessche hillige dagen, so ijs gewest een groet donder ende blijmx in Groningen, ende do brande Sunte Mertens toeren; de donderslach uut der sutwester zijdt der kerken een groet stucke van Beentemer steen.

25b Ook de toren te Haren door bliksem uitgebrand

Item van dat sulve vuer verbrande oick de toeren to Haren; ende de klocken vullen neder up dat vullefte, ende weren al gloyende, men se behilden allike wal oeren klanck.

26a Van wo iuncker Ulrick is greve gemaket tod Emden
Inte M CCCC LXIIII hevet keyser Frerick inder tijt vermijttes sijnen amijsaten van keiserliker majestaet bevels wegen iuncker Ulrick Ennen zoene, hoefflinck inde Gret in Oest vreslant, beleent dat sulve Oestvreslant, ende vort een grefscap van gemaket; ende iuncke Ulrick wort gemaket een greve to wesen van dat vorgenoemde grefscap ende van Noerderlande, nu voert an also to heten; ende de amesaet ende boede van keiserliker majestaet bevel was geheten mester Arent van Beloe. Ende he ontfenck van greve Ulrick vorgenoemt to behoeff des keysers IX dusent rinsche gulden, ende daerumme scattede greve Ulrick al sijn umlanden.

26b Bijzonderheden over deze belening
Item so weren mijt mester Arent gekomen to Emden ene greve van Palensteyn vanden Rijn uut Oestentrick mijt enen anderen ridder, ende hebben iuncker Ulrick ende iuncker Sijben van Eesens, sijn suster zoene, to Emden inder kercken eersten ridders geslagen; ende do wort iuncker Ulrick voert greve gemaket, ende beleende Oestvreslandt van de Yae hent tot Emden, ende daer gaff he voer achtijndusentk gulden, de negen dusent vorgenoemt hijr mede ingerekent; dat dijt ijs gescheen omtrent Kermijsse

27 Verwijzing naar latere afzetting van graaf Edzard
Item wo dat den greve Edzert, zijn zoene, weder ijs genomen de vorgenoemde grefscap vanden keyser Maximilianus, een zoene keyser Frerick vorgenoemt ende weder geven hartoch Albert van Sassen ende hertoich Iurgieb, sijn zoene; ende uut wat oersaken, soeket hijr achter indeser kroniken inden iaren vijffhundert ende dertijn ende twintich vorscrevend. Nolite confidere in principibus, in filijs hominum, in quibus non est salus.

28 Juncker Sibe heft Groningen ontsecht

Indene M CCCCo ende LVI des dinxdages vor sunte Thoma apostel hevet iuncker Zijbe van Steges dorpe, iuncker Ulrick suster zoene, scrifteliken ontsecht de stadt Groningen mijtten Omlanden; ende des solven nachtes sijnt sijn volke overkomeng mijt roeyscepen to Oterdum ommetrent middernacht, ende roveden daer groet guet, ende wengen voele bueren, ende nemen den roeff mijtten gevangen mede over.

29 Item de Eemse sal vrij wesen
Int iaer M CCCC ende LVII voer Catedra Petri is de veede gesoent to Emden, als dat Eemse ende stroem sal vrij wesen up ende neder to warenk na Westvalen, ende alle de gevangen to Oterdum quijt; ende dat daer mer scheelaftich was up seggeslueden.

30 Gilden dwingen de raad tot opheffing vrijhandel via Eems
Item int iaer vorgenoemt up sunte Magnusdach, de do was up een vrijdach, weren de gilden gemeenlick up dat kerckhoff to Sunte Merten, under de lijnde daer de Raet to samen plegen to komen, als bij Henrick Baroldes, Otto ter Hansouwe, Gosen van Dulck mit summegen anderena Rade; ende wolden van stunden an off hebben sodane begrijp als de Raet mochten hebben begrepen mijt den hoefflingen inden Omlanden, alse vanden stapel van alle koren uut den lande to voren; also dat de Raet daer to vort wort gebrocht, dat se den gilden geven enen breff besegelt daer na des maendages, eer dat se mochten gaen vandat Raet hues, datmen geen koren ofte saet van genen zijlen off sal foren, off men mach dat nemen ende beholden, mijt mer anderen punten mede inden breve mede begrepen.

31 Nieuwe brug bij De Punt
Int iaer M CCCC ende LVI de nije brugge to Glijmmen gemaket.

32 Vander Ae kercken
Int iaer M CCCC ende LXV ende ses ende sestich is dat nije werck in Onser Liever Vrouwen ter Ae van mueren ende holtwerck up de olde kercke bereyt worden, vandat koer aff hent an den toeren gelijck hoich dat koer.

33 Greve Ulrick is gestorven
Int iaer M CCCC ende LXVI up den sondach voer sunte Micheel is greve Ulrick gestorven, ende was do up enen maendach. Ende beval sijnen neven iuncker Sijben vorgenoemt all Oestvresslandt ende borgen ende sloten, als he dat achter leet, to bewaren tot zijn kinder behoeff; ende wort begraven to Norden int cloester des sondages daer na dat he gestorven was.

34a Her Sijbe vorgenoemt hevet gehilket

Itema int iaer M CCCCo ende LXVII hevet her Sijbe, de daer was een suster zoene iuncker Ulrick vorgenoemt, genomen tot ener echter huesfrouwen ioncker Eggen dochter to Westerwolde omtrent sunte Vijt.

34b Dood van jonker Sibe

Ende ijs gestorven ande pestilentie to Emden, als men screff M CCCC ende LXXIII sunten Merten inden wijnter.

35 De nije wech over tspeen naeder Haule
Item int iaer M CCCCo ende LXVII is gemaket de nie wech nae der Haule van Norch ende Veenhusen, de denen sal to voerend na Zwolle ende Steenwijck ende Stellinge warff; ende de Stellinge Vresen mackeden den wech sunder loen, man de stadt vane Groningen deden kost ende beer daer tho.

36 Colmer landt is angenomen
Item int vorgenoemde iaer omtrent sunte Lambers dach is angenomen Colmer landt vander stadt Groningen int verbunt XXX iaeren lanck, mijt vorworden dat ellick huesman de arfflike guederen hevet, sal geven der stadt alle iaer anderhalf oldeschilt, XXX vlemschen voer den schilt; de andere inwoenren enen halven schilt. Hilbrant Brandes ende Sijbrant Ulffers weren de eersten kasteleyns daer, ende weren daer ses iaren lanck; de verbuntes breven mijt andere geschijcten ende handel vinden mer bescheyt achter indit kronikel.

37 Hertoch Karel van Burgonien hevet gehilket ende een echte vrouwe
genomen
Itemb hertoich Karolus van Burgonnien, hertoch Philippus zoene, hevet genomen tot ener echter vrouwen des koninges dochter van Engelandt omtrent sunte Iohannes midsomer; ende dat hoff ende warscup ijs gewest to Brugge in Vlanderen int iaer M CCCC ende LXVIII.

38 Item hertoich Karol wan Lueeck
Item int selve iaer des sondages na sunte Simon ende Iude dach hevet hertoch Karol mijt macht gewunnene de stadt Lueck; ende hevet ser voele lueden, beyde geestlick ende warlick, mannen ende vrouwen, doetslagen ende in vangenschup laten setten; ende hevet beroven laten alle de knonesijen ende closteren karcken ende alle Goedes huesen van oeren clenodien, golt ende silver ende bocken; ende voert de hele stadt laten scumen, plunderen, roven van alle oer guet; ende de iunge mannen uutjclosteren verdreven, ende van sijnen lueden mijt gewelde to ontwaren ende onteren; want de van Lueck hadden verdreven oeren bisscop, ende was een zoene van Burboen ende een na neve tot hertoch Karol; ende omme dat se niet achteden des pawes ban.

39 Van dat hertoich Karol van Burgonien de van Groningen bij em verscreff
Item int iaer M CCCC LXIX omtrent sunte Lambers dage begeerde hartoich Karel van Burgonien de van Groningen bij em to komen inde Hage in Hollant. Ende daer sijnt hen gesant vanden Groningers ter dachvert mester Hinrick Stoeter doctoer ende secretarius der stad, Iohan Tedema ende Gosen van Duelck borgemesteren; de weder inbrachten ter antwort mijt monde ende breven van hertoich Karol, dat he wolde hebben in sijner mach de stadt Groningen mijt den alijnge Vresslanden oest ende west, want he dat hijlde sijn to wesen, ende Groningen voer ene voerpoerte van Vreslant; ende wolde daer van hebben een antwort vande van Groningen bijnnen een maent tijdes; ende do worden de Omlanden upgescreven, beyde geestlick ende warlick, in Groningen; ende hebben de selve breven den Omlanden getoent up den sondach na sunte Michael.

40a Van dat bolwarck buten Heer poerte
Item int iaer M CCCC LXIX des maendages na sunte Vijt begunden de stadt Groningen to bolwarken an de zuutzijde der stadt, omme anxb ende geruchte van hertoich Karel; ende dat bolwarck wort vulmaket int yaer van LXX mijt ande vestijnge, als in dat oester eynde begunt ijs een toeren geheten Drencklers

40b Nieuw bolwerk zonder loon aangelegd
Item dat Olde Ampt groeven XIIII dagen, ende dat Gerichte van Selwert VIII dagen langes inde grafft bij dat bolwarck up der borger kost sunder yenich loen; dit was int yaer van LXX omtrent Servacij ende Urbani.

40c Bolwerk deels door burgers betaald
Itemd deel van der selver graft ijs bestedet to graeven vanden cluften bij roegetal up de sulve tijt.

40d Westerkwartier bij graafwerk ingeschakeld
Item int selve iaer van LXX voer Pinxteren, de do was omtrent sunte Vijt, quemen oick to graven Langwolt, Vredwolt ende Hummersche, ellick VIII dagen up der borger kost, ende der lueden weren boven XIIII hundert.

40^e Zeven stenen torens in de stadswal gebouwd
Item dijt bolwerck is bereyt geworden int verkant int iaer LXXI, ende daer sijnt in geset ses stercke stenen toernen. Ende daer wort oick do gemaket de toeren to noerden bij der Ae, ande twe staddepen nu bij de nije brugge, daer nu een kraene is up gemaket.

40f Nieuwe Herepoort tot aan dak opgemetseld
Item int iaer van M CCCC ende LXXII is bereyt ende rede gemaket de Her poerte gewegen sunder dack.

40g Nieuwe Oosterpoort voltooid

Item int iaer van LXXIII is angelecht de nije poerte Oesterd omtrent Vrij-marckt, ende int veerkant up gemueret, ende rede gemaket up sunte Tomas avent.

41 De biscop van Munster belede Oldenborch
Iteme int iaer M CCCC ende LXXIIII omtrent sunte Iacops dach is een biscop van Munster ende van Bremen administrator getoegen voer Oldenborch, ende heft dat belecht mijt hulpe ende bijstant der oestersche steden ende der vrouwen van Emden ende Oestvreslant vrou Tede genoempt. Ende hevet gewunnen ene kercke geheten Rijpesholt, ende de Vredeborch mijt anderen blockhuesen; ende Sijrck vanden Vredeborch is daer aff gegaen mijt sijnen knechten, ende daer ijs weder up geset zalige her Sijben zoene van Ezenze.

42 Van brouwen inden Ommelanden
Item int iaer M CCCC ende LXVII is verdragen vanden Raidt in Groningen, zworen gemeentei ende gemene gilden, datmen inden Ommelanden van Groningen int verbunt, dat se niet sullen brouwen mer dan se sulven behoeven to drincken in oeren huese, bij lijff ende guet to brocke. Ende hijr en boven deden de Damme, ende musten daer brocke voer geven, ende zweren dat niet mer tegens to doene.

43a Benners hues up de Gast is gewunnen vanden Groningers
Item int iaer M CCCC ende LXVIII omtrent sunte Urbanus dach ijs de halve stadt van Groningen uut gereyset mijtten scutten der stad ende van den Damme ende uut den Olden Ampte, ende wunnen Bennerdes hues in Colmer landt, ende Bennerdes huesvrouwe mijt XXIIII knechten gengen aff beholdese lijves ende guedes, ende dat hues worde omme geworpen; vander Geest, Sijtsen ende Alijts zoene, wolden dat ontset hebben, men he en hadde de macht nicht; ende Worp vorgenoemt meste selven setten veer borgen der stadt, dat he der stadt sal doen voer sijn ontricht, scade ende reyse, wat veer guede lueden van beyden zijden seggende worden, ende sal loven ende sweren der stadt trou ende holt to wesen tot ewijgen tijden. Ende daeromme bleff sijn hues staende up de Gest. Ende de dre steen huesen de staen up de Zwech, sullen de lueden sulven
neder slijten den se to hoeren, tusschen dijt ende sunte Vijt. Ende Sijbrant Ulfferdes sal noch ses iaren kasteleyn blijven na datum vorgenoemt, want Hilbrant Brandes was gestorven. Ende int selve yaer ijs des stadt hues, der de kasteleyn up woenen sal, rede geworden omtrent Santgange.

43b Verwijzing naar nadere berichten over verbonden
Item vort vande verbunden ende ander geschicten ende handel tusschen de stadt ende summijge sijn gulare persoenen vinden noch achter in desse cronike mer gescreven, daert stede ende tijt hevet.

44 Wo Sunte Mertens toerne vel
Item int iaer M CCCC ende LXVIII was sunte Iohannes Baptista up een frijdach, ende daer na upden sondach des nachtes omtrent twe uren des morgens stortede neder Sunte Mertens toeren, ende daer van vellen mede vijff nije koppen der vulfften indat wester ende der kercken, dat omme den toeren getijmmert was so vorgenoemt is; ende daer wort niemant van gequetset, men dat naeste hues andat kerckhoff was boven en weynich ingevallen, ende de grote klocken sijnt de oeren ingevallen, ende de kleynen bleven heel.

45 De nije toeren is weder angelecht
Item int iaer M CCCC ende LXIX up Onser Liever Vrouwen avont Annuntiacionis is begunt an to leggen de muere vanden nijen toeren to sunte Merten, ende was do up Palm avont, ende is beneden int fundament XXIIII stene dick gelick hoich der eerden.

46 Refformasie der Mijnrebroderen
Iteme inden selven vorscreven iare up sunte Vijtalus dach, up enen frijdach naden sondach Iubilate, hevet broder Henrick Stuerman mijt summijge sijner broderen to gaste gebeden de Raet mijt zwoerne meente. Ende beden em om bijstandt to doene, omme to holden reformatie ende apservantieg, als dat gescach; ende eendrachteliken brodere Otto Huesman, broder Heyne van Oelden ende broder Egbert de Mabe, de nochtant mede consent geven up een besocken; Goesen van Dulck, Iohan Rengers Scaffer, Clawes Schulte ende Claes van Aelen worden oere procuratoren. Ende de broeders hebben hoer abijt verwandelt, ende gengen twe reyse ter weken omme broet; men de reformatie is daer na to niet weder gegaen, so dat de broderen een bijster levent weder. Ende sijnt nam recht refformeert, so dat de olde broders mosten uut dat closter, ende daer quemen weder in abservanten, als de greve van Oestvreslandt Groningen in hadde, als hijr na gescreven wort tot sijner tijt.

47a Van her Onnen van Ewsma hues

Item int yaer M CCCC ende LXXII des donderdages voer Onser Lever Vrouwen Hemelvaert ijs verdragen de olde Raet mijtten nijen Rade, zwoerne meente, mijtten boumesteren ende hovelingen vanden gilden, alse vanden roeden toerne den her Onna van Ewsma leet maken to Mijddelstum; also dat daer worde geschicket uut den Raet Johan Hoernkens ende Iacob Grove, ende uut der zwoerne meente Iohan Vrese, uut den gilden Scerenslijper. Ende de seden weder in, dat de toern wer ses voete dicke. Ende dat her Onnae den niet makede omme weder to staen der stadt ofte tegen de stadt, men allene sijn lijff ende guedt daer up to bewaren. Ende daer he mede upsede, he niet dochte al tijt mijtter stadt vijentscap to holden, he ende sijne kinderen.

47b Wisselvallige besluiten over toren bij Ewsumborg

Item daer na up maendach na Assumptionis Marie vorgenoemt quam her Onna in Groningen omme to vorspreken mijtten Raede ende gilden, ende vergadderden up Sunte Mertens kerck-/hoff. Ende daer vordrogen sog eendrachtliken der her Onna der toern niet dickek sal maken dan dre steen dicke, na overdracht der stadt ende landen in voertijden; ende des anderen dages besloet de Raetdat her Onna solde den toeren weder slijten; dat he niet wolde doen. Ende dat bleff al do so staen.

48 Een cometa scheen

Item int iaer M CCCC ende LXXII is geseen in Duetsche lande een commet mijt enen langen stert, durende een iaere lanck.

48 Hartoich Karol van Burgonnien hevet ingenomen dat lant van Gelre
Item int iaer M CCCC ende LXXIII omtrent sunte Peter ende Pawels sijnt mijt vrien willen onder gaen de stadt van Romonde ende Venloe, Goch hertoich Karol van Burgonien; ende voert ommetrent Visitationis Marie hevet hartoch Karel mijtten hertoch van Cleve omme belech Nijmwegen; ende de stadt dede grote wederstant dessen twe forsten; ende se kunden de stadt niet holden, ende se geven de stadt up indes hertogen handen des dinxdages vor sunte Iacob.

49 Provest Uneke, Iohan Rengers vanden Poste ende mester Hinrick Stoeter
Item int iaer M CCCCo ende LXXIIII ommetrent Karsmisse was de Roemsche keyser Frederick to Kollen; ende de Raidt van Groningen sanden anden keyser van der stadt wegen mester Hinrick Stoter doctoer ende secretarius der stadt, ende daer was mede vander lande wegen provest Uneke van Fersume ende Iohan Rengers vanden Poste, omme sekere saken van stadt ende lande wegen; als se to Colen quemen, toich de keyser na Trijer; ende Uneke ende Iohan vorgenoemt sijnt mede getogen, ende leten mester Hinrick Stoter blijven to Collen; ende dat Uncke ende Iohan vorgenoemt daer worwen, was niet apenbaer. Ende up de selve reyse, do Iohan Rengers sus uut was ter dach vaert, wort he to Groningen borgemester koeren.

50 Provest Uneke ijs gestorven
Item inden vorgenoemden iaer ijs provest Uneke gestorven; ende mester Hinrick Stoter hevet geopenbaert den Raet van twen breven de de keyser hadde gegeven provest Uneke ende Iohan Rengers, de der stadt seer en tegens weren.

Ende der stondt sijnt prelaten ende hovelingen inden Umme landen vorscreven up in de stadt to komen. Ende de breven sijnnen openlicken gelegen to Sunte Wolberch inde kercke voer den prelaten ende hoeftlingen ende her Onna van Ewsma; dene de gemenen borgeren ende weren daer niet mede to vreden, ende de prelaten musten den breff den gilden overleveren in hoeren handen, daer dat beste up to raeden tegens des keysers breve dat Uneke hadde geworven, ende ijs gescheen des donderdages vor Santgange int iaer vorscreven.

52 Tenoer vanden vorscreven breff

Item des keysers breve helden in, dat de Vresen inden Omme landen van Gromningen alse vander Lauwersche totter Emse sullen ewelicke vrij blijven. Ende hoer state ende lande ende hoere huesen, de getijmmert sijnt ende getijmmert mogen worden, sullen blijven. Ende alle koeplueden sullen ende mogen vrij vaeren in ende uut, to water ende to lande, kopen ende vorcopen; ende dat sal nijemant behinderen bij des keysers acht ende bij dusent marck goldes, de helfte tot behoeff des keysers, de ander helfte tot behoeff der Vresen inden selven Umme landen; de datum van den twen principael breven holden alleens: M CCCCo ende LXXIIII inden maent ianuarij.

53 De stadt Nues belecht vanden hartoch Karol van Burgonien

Item inden selven iaer omtrent Onser Liever Vrouwen Hemelvaert hevet hartoch Karol van Burgonien berant ende belecht de stadt Nues; daer in was de edele furste landt greve Hermen van Hessen, de de stadt hevet helpen holden mijtter macht; ende hadden int lest groten kummer van cost, also dat perde vlees eeten.

54 De keizer eist geld voor oorlog tegen Karel de Stoute

Item so hevet keyser Frerick uutgescreven an landes heren ende rijcken steden, elck bij oer leens ende landes, datmen hem solde senden hulpe tegens de ongehorsomme Karolo ende sijne hulperen, ende hem helpen vander Stadt Nues to slaen. Ende so wort Groningen gescattet, een ijtlick na sijn guedt, als van hundert rinsgulden II stuvers, ende van elken denst knecht ende maget II stuvers; ende de Omme landen mijtten prelaten hebben des gelikenn gedaen; ende dick gelt is vergaddert in vorgenoemden iaer voer Palm up sunte Gertrueden dach, ende ijs den keyser gesant.

55a De keyser ontsette Nues

Item int selve vorscreven iaer ijs keyser Frederick aff gekomen to Collen mijt groter mach van heren ende fursten ende lueden omtrent Paesschen. Ende ijs uut Collen getogen mijt vole dusende gewapende mannen na Lues om dat to ontsetten.

55b Vergelijk tussen keizer Frederik en hertog Karel

Item dat ijs tusschen beyden parten, tusschen den keyser ende den den hertoch van Burgonien gehandelt, dat de hartoch brack up, ende toich aff mijt sijn volck van Nues mijt willen beyder parten omtrent Bonifacij; ende wo de handel to genc, quam niet ter lucht, dan de heren mochten weten.

56 Johan Rengers compenerde mijtter stadt Groningen etcetera
Item int iaer M CCCC ende LXXVIII up sunte Magnus avont hevet Iohan Rengers vanden Poste, daer voer van gescreven ijs vanden handel den provest Uncke ende he mijtten keyser gehandelt hadden, gesworen inden hilligen der stadt Groningen trouwe ende holt to wesen mijt sijn zoene Dutmer Rengers, ende daer / niet tegens to doende; ende mede aff to doende alle last, de de stadt mach ankomen vande breven vorgenoemt des keysers, bij verlees oers guedes; daer mede bij was mester Lueken vanden Veene van Campen doctoer, ende mestert Arent Mulert van Hasselt van wegen des biscops van Utricht.

57 De Zwijtzers tegen hartoch Karel
Item int iaer M CCCC LXXVI inder vasten des saterdages vor Invocavit hebben de Zwijtsers angevochten hartoch Karol van Burgonien ende sijn vock, daer se lagen in ore wagenborch ende tenten, mijt groter cloeckheyt onverwert, ende
sijnt mijt machte gekomen, ende hebben em genomen al dat daer was, int erste voele bussen ende alle sijne clenodien, golt, sijlver ende sijne krone ende een casteel karbunkeele steen. Ende hebben een groet deel van sijn volck doet geslagen,
ende de anderen sijn mijt hartoch Karol veryaget, ende de Zwijtsers sijnt gekomen mijt dat roeff to Basel.

58 Karel de Stoute sneuvelt voor Nancy
Item int iaer M CCCC ende LXXVII up der hilliger Dre Koningen avont ijs hartoch Karel doer gegaen dat hertochdom van Lotringe, ende daer stede in gewonnen; ende de stadt van Nansij hevet hem up gelove ingelaten, beholden lijff ende guet; men he hevet hem dat niet geholden, ende hevet vole der borgeren laten hangen. Ende ten laesten moch hem de hartoch niet langer ontholden van hunger ende kummer, ende trat uut der stadt Nansij sijk vorgenoemt.
Ende daer wort he noch bestreden vanden Zwijtsers mijt hulpe des koninges van Francrick, ende daer wort hartoch Karel doet geslagen mijt vole volckes ende ruteren. Ende sijn baster broder Antonijs wort gevangen.

59 Maximiliaan van Habsburg huwt Maria van Bourgondië
Item int iaer M CCCC ende LXXVII omtrent sunte Iohannes Baptista hevet Maximianus keyser Frerick zoene ter echt genomen Marie hertoch Karels dochter van Burgonnijen.

Hijr endiget dat anderde part ende deel desses bokes der Vrescher landes kroniken.

DEEL III-A

Voorgeschiedenis: Groningen wint in de 15^de eeuw grote macht over de Ommelanden, Westerwold en andere gebieden (ca.1420-1478)

1 Incipit prologus

In nomine Domini, amen. Godt almachtich, de doer sijne godtlike vorsichticheyt, sijnen propheten, apostelen ende evangelisten ende hillige doctoren hevet ingesadt vele hillige scriften, daer alle salige menschen sick uut mogen leren to

wachten ende hoeden voer de bekoringe des duvels ende voer de ewijge pijne der verdomenisse der hellen, ende mede verkrigen de vroude des ewigen levendes.

Oick sijnt daer gewest voele notabile wijse geleerde luede, hebben gescreven historien, kornikelen ende andere boken van orlogen, alse de bocken Machabeorum, de hijstorien van Troyen, Jesta Romanorum ende vanden groten Alexander ende vele meer andere; uut welke em heren ende steden, de lande ende lueden hebben to regeren, mogen wachten, hoeden ende waeren niet lichtliken in orloch ofte vordreet te treeden, wanttet also verwerlick, perikeloes ende zwaer ijs to wesen in orloch ende veede. Up dat em ellick dan debet mach wachten ende hoeden voer al sulcken last, hebbe ick Sicke Beninge inder tijt een borger in Groningen, bij verhenkenisse Godes ende mijnen cleynen verstande dijt nabescreven boekcxken ende kornikel der Vresscher landen ende der stadt Groningen bescreven, tot loff ende ere Godes almachtich ende pris der genre de dat verdeent hebben, ende tot laster ende onere de dat egen. Ende also dat bij mijnen tijden gescheen is, ick selvest in mijner personen beleeft heb ende een deels mede hebbe helpen handelen, ofte hebbe dat al sok gehoert van so waerafftige lueden, dat ick des so vorvaeren bijn, gelickl wijs off ick daer selves tegenwordich bijn ter stede bij gewest. Undem daer ick niet bij gewest ende dat voer mijnen dagen ijs gescheen, alse van Focken Uckens bedrijff, wijl ick also setten ende scriven; ende beger hijr omme ende bijdde alle den genen de dijt tegen wordigen boekexken ende cornikel der Vresscher landen lesen ofte hoeren lesen: ofte daer enige punten in waren de hem duchten so niet gescheen / werens, ofte anderent ende beteren voerwarentheyt daer van hadde, so de to corgeren ende voerbeteren tho bester formen ende int beste to keren ende vorstaen. Yo doch gelove ick datter wal mer van sijnt deser selver materien scriven. Ick niet an en twijvele sed niet over een en komen, dan wal doche sullen concorderen ende komen over een, dat se int mijddel tijt, begijn ofte ende; want de ene hevet wal mer verwaren, gehoert ende gescheen dan van desen dingen dan de ander; seen mach de ene wal mer ofte ander scriven dan de ander. De vier ewangelisten, daer alle de karsten gelove anhanget, hebben alle oere ewangelien ende capittelen niet al eens gesat ende gescreven, men inde concorderen ende eendracht der evangelisten alle veer komet dat doch over een. Oick begeren, dat gene heren, steden, ridderen, hoeftlingen, knechten ende bueren mij niet en vorkeren dat gene ick scrivende worde, den dat to na ofte ver geyt; want de ene somtijdes ijs boven gewest ende de ander onder, de ene partije wonnen ende de ander verloren; ende al to groten last ijs gescheet den Vresschen landen als Oestergo ende Westergoe, Soven wolden in Westvreslant, ende de Vreslandenp tusschen de Emse Lawersche ommetrent Groninger, endes des greven landt van Oestvreslandt, vermijddes roff, brant, wanckenisse, moert, doetslach, gewelt, vrouwen verkrachten, kercken to bescument ende mer groten yammer ende last de daer ijs gescheen, dat ick bij mijnen weten niet wijl verswijgen; den dat to na ofte veer ijs, mach dat weten ende an sick trecken; so dat men screff dusent verhundert ende ene, hent datmen weder screff dusent vijffhundert ende ene, dat in dat hundert iaren Groningen ende de dre Vreslanden alst Oestvreslant, Westvreslandt ende dat Mijddel Vreslandt nie in juwen groten last sijnt gewest als se de vorgenoemde tijt in weren; daer to beduchten ijs se niet lijchlijken offte besunnicheyt nummer mer uut sullen komen, ende int ewich onder vremede heren sullen moten blijven, ende koninck Karols prevelenaa niet mer sullen mogen genieten, ten sij dat God almachtich dat anders voge. Explicit prologus.

Hier begindt dat dardendeel van desen boecke der croniken der Vreescher landen mijtten zeven zeelanden ende Gronnigen.

2a Optreden van Focko Ukena: inleiding en verantwoording
In den eersten soe wil ick en weinich roeren ende schrieven van Focke Ukens, soe vele mij even kumpt, ende ick van mijnen olders ende andere geloefftsame lueden hebbe gehoert ende daer van hebbe verstaen, om daer mede toe trecken ende koemen totter materien desser dingen; ende woe lange Gronnigen ende Vrieslandt tusschen der Eemsee ende Lauwersche ende Oevereemse stont in groten vreden, rust ende eendracht.

2b Focko Ukena verslaat de Groningers bij Oterdum

Item Focke Ukens was eijn opgekoemen hoefflinck in Oestvrieslandt, de vele victorien ende gelucke in oerlogeg; ende had eijn tijedt lanck all des greven gebede van Oestvrieslandt onder em gekregen, als ick van mijnen oldek vader heb gehoert, die hem geseen ende gehoert hevet ende mit em toe velde gelegen hevet. Woe groet hie van kumpst ende gebuerte is gewest, ende wat hie al mitten zweerde in den oerloge hevet bedreven, ende woe hie Oestvrieslandt onder hem kreech, heb ick sekerlijck all gene wetenheijt van; men ick heb wal gehoert ende verstaen, dat hie wonderlijcke dingen in den velde van oerloge bedreeff, daer wal schrifften ende croniecken van sint, menl ick noch nie heb gesien offte gelesen; men ick heb verstaen inder waerheijt ende gehoert van mennigen geloeffsamen man, dat die stadt van Gronnigen had van parties wegen velen borgers vanden oppersten ende besten uut oerer stadt gebannen ende verdreven ende ballinck gelecht; de selffste ballingen vellen Focke Uken an, want sie van sijner partije weren, om em weder in die stadt toe brengen. Soe dat Focke wort der Gronnigeren viandt mitten ballingen; alsoe dat Focko sick starckede, ende quam oever de Eemse toe Oeterdum, ende de Gronnigers toegen uut mit al oerer macht, ende nemen mede alle de Ummelanden ende hoefflingen de van oer partie weren, ende wolden mijt Focken en slach inden velde slaen. Ende de Gronnijgers hadden wal teijn man tegen ene. Ende Focke mit sien vollick hadde victorie ende gewin, ende versloech dat hele Gronniger heer, ende sloech wonderlijcke voele vollicks doet, ende voele ghevangene kreech hie ende jagede se ter poerten in.

2c Focko onderwerpt de Ommelanden

Als desse strijdt dus verloeren was, ende Focke dat veldt hilde, soe toech hie voert doer al Vrieslandt; eersten doer Hunsijnge, Fijmelinge ende Marne ende voert in Hummerse, Langewoldt, Vredewolt ende toe Aedwerth; ende de van

sijner partie weren, brochte he ellick weder op oere huisinge ende goederen, de daer van verdreven weren; ende de ommeloepers ende schuemers weren om een roeff van dat heer uut Aedwart gereden op Moncke dijck, daer Focko enen zoen mede hadde, ende die Monnickdickesters sloegen em dre mans aff, daer ene mede was van den dren doeden geheten Rode Wijbe.

2d Focko herstelt zijn Groninger vrienden in hun bezit

Item als Focke daer sien dinck gehandelt hadde, soe toech hie voert mitten ballingen ende dat hele heer toe Gronnigen, ende wort daer in gelaten, ende brochte alle die ballinghe die toe voeren lange uut Gronnigen weren gebannet, de den slach mit em in den velde toe Oterdum hadden gewonnen, elck op sijn echt ende eijgen mijt wieff ende kindt in oer eijgen huisinghe, daer see toe voeren uut verdreven weren. Ende als se ore husinghe mijt alle huesrescapen vonden, soe most de gene de dat mijt onrecht had beseten uutgaen, ende de ander weder in. Ende Focke ginck alsoe binnen Gronnigen, ende brachte elcken

bij sien eijgen, soe dat de ene lachgede de bij dat sijne quam, ende de ander schreijede de daer uut den huese moste gaen, ende oeck de oere mannen ende kinderen ende vrenden in den slach toe Oterdum hadden verloeren.

2^e Focko en Groningers bij ter Kolsen verslagen

Item daer hadden de van Gronnigen enen slach ter Kolse inden velde tegens die Westvresen ende Hollanders, ende daer verloeren Focke ende de Gronnigers inden velde, ende daer worden voele geslaegen ende gevangen, ende en deel gevangen mede van gevoerdt wort in Hollandt. Woe sick dat al begaff voer ende nae, heb ick geijn wetenheijt van; ende alsoe worden de Gronnigers ende Focke ener luijden. Ende Focke timmerde dat hues toe Wijtwert bijden Dam ende Dijckhusen; ende daerna hilickte he sijne twe dochteren Ulske ende Bawe an. Proevest Uneke Rijpperda nam Ulscken to wijve, ende Ewe Ewsma nam Bauwe.

3a Verzoening tussen alle Friese landen en Groningen

Item daernae wort ene generale ende eendrachtelijcke zoene gemaecket tusschen den Gronnigers ende alle dessen Vrieslanden alse Oestergoe, Westergoe, Soeven wolden, Oestvrieslandt, Rustringe ende Broeckerlandt, daer Sijpt

ende Ocke toe Broeck hoefflingen in weren, ende die Vrieslanden tusschene der Eemse ende der Lauwersche omtrent Gronnigen; daer noch guede bezegelde breven van sint, mit voele zegelen bezegeldt van den hoefflingen, steden, prelaten, greetmannen ende rechteren der landen die de zoene gemaecket hebben; welcke zoene brieff ick geseen ende geleesen, welcke copie van woerden tot woerden hier voer in dit cronikel geschreven steet ende begindt: Wij Ocko toe Broeck etcetera toe Emden ende Auwerick hoevelinck. Ende noch een principael bezegelde breeff hijr van licht noch to Gronnigen inde stadt kiste; ende was toe male ene eerliecke, kosteliecke, wise zoene, die Godbetert ten laesten is onwiesliecken ingebroecken ende toe niet gemaecket van summigeng etcetera, daer wonderlijcke voele quades van geresen is.

3b Het eerste verbond van Groningen met de Ommelanden

Hier nae makeden de Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche als Hunsijnge, Fijmelinge, Dijurswolt, Oester ampt, Halff ampt, Langewolt ende Hummerse een verbundt mitter stadt Gronnigen; ende dat was dat eerste verbundt, dat gemaecket wort doe die Onstemans toe Westeremden inde wedum van Eppen Nittersma mit sijnen mede parties lueden worden doet geslagen, daer voer in desen olden cronieckel van geschreven is; doe leep Eppe Nittersma toe Gronnigen ende riepen woepen oever landes noet, want die Onstemans mit oere parties luiden weren em toe machtich; oeck hadden die oerlogen lange geduert, soe weren die landen an beiden sieden al moede, ende begeerden liever vrede dan onvrede. Ende dus worden dessek verbunden mitter stadt Gronnigen ende den Omlanden angenoemen tot zekeren jaermaelen; ende als dat verbundt uut was, soe worden de verniet in langer jaermaelen, soe ghij int vervolch noch wal horen sullen; daer die stadt ende lande voergeroert in groten rusten, vreden ende eendracht mede onder holden sint, nae inholt des verbundt breves hier na beschreven.

3c Hijr begijnnen de verbunden tusschen der stadt Groningen ende den Ommelanden

Inden name Godes, amen. Wij prelaten, gemene hoefflingen, rechteren ende gemene meente vanden Halffampte, Middager lande, Hunssinge, Oester ampt, Fijwlingen, Wester ampt, Dyuerdswolt, Langwolt ende Hummersche landen, borgemester, Raidt ende mene meente in Groningen doen kundich allen lueden mijt desen open breve, dat wij omme nutticheyt, endracht ende salicheyt onses menen Vreslandes ende der stadt leeffliken mijt malkanderen ons hebben verdragen, begrepen ende mijt ganser trouwelicheyt geloeft enen steden vasten vrede mijt malkanderen to holden, vrij ende verdich nu to beschermen.

Ende dat een yewelick sijn guet, herlicheyt, rechtscap ende rechte vrij ende velich brueke; ende nemende uuter stadt ofte lande balling to leggen, dat en were dattet yemant mit rechte verboert offte verwarchte ofte vervluchtich worde ende niet to rechte komen wolde. Ende we up den anderen to spreken hevet, de late em rechten na landrechte allene, daer de zake up leget, ende verlaten krachten ende geweldes. Ende wij willen samentlike alle Dussche ende Zuedersche heren ende alle anderen heren ende landen van buten onsen landen ende stad, de onse landen ofte stadt ofte lueden beschadigen willen in lijve ofte in guede mijt onrechte, buten onse lande ofte stadt holden ende de onse vrijheyt krencken willen. Ende ellick sal den anderen to hulpe komen na sijnre macht na gelegenheyt der stede, tot ontkenninge guder mans de daer in to geramet sijnt, ende hijrnamels to geramet sullen worden daer des to doende ijs, ende daer de lande ende stadt de meste noet hebben, elleck up sijns sulvest kost ende aventuer, sunder vertreck wanner wij daer to geramet worden, bij eenre pene van dusent olde schilde, ende den schilt vor XXX olde vlemschen groete gerekent bij des menen landes toffaert; ende broke sal de stadt boeren ende keren to des menen landes oerber in bussen kruede, pijlen ende ander oerbaren, alst den lande ende stad nutte ende orber ijs.

Item wordt yenich ofte landt ofte ampt ofte buerschap ofte ienich man inden vorscreven lande ofte stadt ofte buten den landen ofte buten der stadt, de den hoeftlingen ofte der stadt ofte der meente to unwillen were, ende bescadiget de mijt huesen to besetten, ofte vreemde luede int landt haelde, ofte anders weltlike zaken deden in dessen lande, daer de hoeftlingen ende de meente vanden lande ende vander stadt de in onsen vorbunden sijnt last ofte scade van queme ofte van komen mochte, dat sullen wij malkanderen koenliken helpen keren ende weder staen mijt lijve ende mijt guede, als wij daer to vormaent worden, bij der vorscreven pene.

Item we vangenschop off roeff doet mijt overweldige handt, den vangenen salmen quijt laten, ende dat roeffguet salmen twijschat weder geven ende betalen, ende dat bij des landes ende der stadt toffaer. Ende daer to breket he hundert olde schijlde tegens de stadt ende tegens de lande, ist dattet roeff werdich sij boven vijff olde schijlde payments als vorscreven ijs. Ende ijs dattet roeff mijn werdich ijs, so ist van elcken olden schilt twintich to broke. Ende worde dat roff voerseken heel ofte een deel, ende nochtans rechte gevonden ende gemaket worde, so salmen dat berichten als deverije. Ende reysde men daer omme, so sal he daer to bitalen kost ende arbeyt ende allen dat daer up gaet, de gene de dat roeff heft gedaen ende de den ontholt.

Item wanner de lande ende de stadt reysen willen den overweldigen ofte overherigen ende den overweldigen to berichten bijnnen landes, so mogen de lande ende de stadt kesen, uut wat lande dat se willen gijselen inde stadt ende leggen in eene ersame harbarge; ende daer niet uut to sceyden, eer de reyse gedaen daen ijs. Ende de gijselen sullen daer guet voer wesen, dat oere hoeftlingen, meente, lande den lande ende der stadt trouwe sullen wesen; ende hoger en sullen se niet beswaert wesen.

Item wen de keder, redge ofte rechters niet rechten en wijllen ofte onrecht doen, de mach sijne sake beropen inde stadt to Groningen, bijnnen tijn dagen sijne beropinge uut der stadt to hahen. Ende wedes niet en doet, den en sal zijne clage niet gehoert wesen. Ende der rechtere doem sal stantaftich blijven.

Ende wanner yemande sijne sake beropen hevet als vorscreven ijs, so sal de redge ofte rechter em van stunden an sijn guet ofte pande weder geven, ende dat roeff mijt enen borgen laten vrijen, ende de sake laten staen, al want ter tijt de sake inden menen landes warve gesceyden ijs na lantrechte. Ende wel sijne sake beropet, de sal de vorvolgen inde stad inden naesten warve; vort inden anderen ende inden derden, ofte de sake niet er gesceyden en worde, bij vijff olde marcken ende bij verlees der saken. So to vorstaen: ofte de rechter niet en queme sijnen doem to vorantworden indren warven als vorscreven is, so sullen de parten daer niet mede versumet wesen in ore saken, ende doemen inden dat se to warve quemen als vorscreven ijs; mer de rechter sal breken vijff marck ende daer to de vorsetene pene. Ende de saken salmen inden warve rechten, ende de redge ofte rechter sullen borge to mote setten, bij vijff olde marcke; ende sullen oeren doem bescharmen, ende sullen vorantworden inde stadt inden naesten warve na beroepinge, vort inden anderen ende inden derden, ofte de sake niet er gesceyden en worde. Ende alle saken de ande lande ende stadt beropen worden, de salmen mijt rechte sceyden bijnnen dren warven inde stadt, ten were dattet bij beyder parten moede langer gevarstet worde. Ende worde de redge ofte rechters doem inder macht, ende wort de recht gevonden, so sal he machtich wesen de sake vort uut to rechten, al weer he uut den ede gegaen. Ende wel to warve compt upden gesatten warff dach, daer salmen warff mede holden. Ende wes se sluten ende ordelen, dat sal inder macht ende van werden wesen, oick wo luttick daer sijndt.

Item ofte yemant stele uut dat ene landt in dat ander ofte bijnnen landes bedage ofte bij nachte, ende dat openbaer worde, den deeff salmen hangen om de weerde van enen olden schilt; ende ist min werdich, dat salmen berichten alst behoerlick ijs.
Item ofte enich mijsdadich mensche vervluchtich worde uut den lande ende stadt in dat ander van moerdaden, voerraderije, moertbrant, ende anders grote boesheyt gedaen hadde, uutgesecht simpel doetslach, de na rechte ende landen ende der stadt sijn lijff verboert hadde, daer de doet gescheen were, ende de vrende ofte recht des landes ofte der stede vorvollich daer omme deden, so solde de rechter den mijsdadigen menschen vangen ende overrechten, ofte de sake mijt gueden lueden ende tuegen iechtich worde ende waer gemaket; ofte de rechter solde den mijsdadigen menschen over geven den vrenden ende senden weder, onbehindert sijnre sonde vanden vrenden, indat landt ofte stede daer de mijsdaet gescheet were.
Item nemant orloch an to nemen buten des menen landes ende stad wijlle, ofte niemant buten den anderen vremede luede van buten landes in dat landt to leyden omme yemant daer mede to bischadigen, bij der vorscreven pene.
Item ellick man de breket, dat he betere ende bote in wat lande ende stede dat he mijsdoet.
Item weert dat yemant den anderen doetsloge, dat God voerbhoeden moet, inden menen landes ende stadt warve ofte in hervaert up den wegen uut ofte to hues, den doden salmen gelden mijt ses manne gelt, ellick manne gelt gerekent voer twintich olde schilde, elken schilt vor dertich olde vleemschen gerekent, ende halleff so vole to broke. Ende geschede dat enen borgemester ofte Raidtman, reder, redger, ofte rechter inden warffvrede ofte inden hervaerde, so were dat twaleff manne gelt, ellick manne gelt tobitalen als vorscreven ijs, ende halleff so voele to broke. Ende des gelikes salt wesen, ofte dat enen geestliken personen gescheede, de to der hijlger orde gewijet were, de inder lande ofte stadt deenste ofte bedrive were.
Item worde yemant gelemet ofte gewondet, daer soldemen broke ende bote aff nemen, als dat bort bij den mangelde. Ende mochte de handadige niet vul doen vor broke ende bote, so sullen ses sijne naeste handen vul doen vor de bote, als landrecht ijs na inholt onses verbondes, ende niet vor den broke, ofte se sullen den handadigen vangen ende overleveren den beforichden.

Item vort alle andere doet dele, leemte ende wondingen, de gevallen mogen tusschen den landen ende der stadt bijnnen desen vreden, de sollen wesen drevolt mangelt bote ende halleff to voele to broke mijt payment als vorscreven ijs to
beholden, beholden elken lande ende der stadt ores olden rechtes ende ore olde breve de se onder em selven ofte mijt malkanderen hebben, van wondingen ofte van broke, de dessen breff niet en tegens gaen.

Item so willen wij veer warven holden ofte mer inde stadt des iaers van Midvasten to zunte Mertens dage inden wijnter. Ende de warve mogen de rechters mijtten hoeftmans setten up wat tijden dattet em nuttest ende orbaer doncket to wesen.
Item so salmen geen koren uut voren, anders dan dat van bueten over zee ende zandt hijer komet.
Item geen vremet beer en sal men tappen indessen voerscreven lande to cope ofte hebben, anders dan de prelaten, hoeftlingen ende gude mans in oer eygen hues selven drincken.
Item so en salmen gheen indessen vorscreven lande brouwen to vorcopen, anders dan ellick in sijns selves hues behovet to drincken.
Item dijt vorbunt sal duren stede ende vast teyn iaer lanck na datum des breves naestkomende. Ende wel desses vorbundes ten desden vorscreven iaermalen neet langer en genoget, de sal dat den anderen een iaerlanck to voren up seggen mijtter stadt ofte lande segele.
Ende desse vorscreven articulen ende punten hebben wij malckanderen bij trowe ende eren mijt hande ende monde stede, vast, onverbroken geloeft to holden, sunder alle argelist. In orkunde der waerheyt hebben wij prelaten, hoeftlingen, rechteren ende gemene meente van Honssingen, Fijlingen, Langwolt, Hommersche landen onse gemene landes zegelen, ende wij borgemester ende Raidt der stadt Groningen onser stadt segele beneden andesen breff gehangen.
Gegeven inden iare ons Heren dusent veerhundert dreentsoventich des vrijdages na zunte Peters dach ad Vinculam.

3d Hijr begint wo ment recht setten sal in Hummersche, Langwolt etcetera, ende andere articulen mede als hijr bescreven steet
Inden iare van tsoventich inden menen landes warve, up unsen raethuse mijt den hoeftlingenn ende rechters der Omme lande geholden, sijnt vordragenn sodane punten ende articulen hijr na bescreven.
Inden ersten datmen in Hummersche landen men ses lantrechtes ende ses dijckrechters en sullen hebben; ende nemant sal rechter wesen, he en hebbe egen hues ende heem ende daer to vijftijn grase landes bijnnen dijkes. Ende dat recht sal bij boerten omme gaen, als dat van oldes gewest ijs. Ende ellick salt dat ter tijt selven voeren van sijnen heerde daert up valt, inden dat he daer bequeme to ijs. Ende daer en sal geen dick recht niemande voer sijnen broke roven, eer sijns selves dijcke guet zijnt. Eende so wat dijckrechter oere dijke guet sijnt, de mogen hoer recht vort uut vorderen. Ende sullen de dijckrechters ersten bijrichten de se brecklick vinden.

Item des gelikes salt wesen in Langwolt ende Vredewolt in maneren als vorscreven is, so dattet halve recht sal aff wesen; so in wat buerschap mer een rechter is, daer sal een rechter blijven, uutgesecht Zuethorum, Nort horum ende Lutke gast sal in ellick buerscap twe rechters blijven. Ende de zijlrechters sullen birichten dat de waters plegen to berechten, ende de water rechters sullen affwesen. Ende de schowingen van den watringen sullen de zijlrechters schowijngen vandoen, gelick als vanden dickrechters in Hummersche screven staet.
Item so en sal niemant landrechter wesen in Langwolt ofte Vredewolt, he en hebbe egen hues ende hem ende vijfften grasen ende vyftyn grase landes in maet lande ende bow lande to samen, ende salt selven voeren als vorscreven ijs; men en hadde he nicht als vorscreven is, so mach heet enen anderen inde selve cluft geven, so vaken alst em boert. Ende dijt sal oick so geven wesen vander gene inder cluft alst in Hummersche lande to geven als vorscreven ijs. Ende so we inden banne ijs, ofte in openbaer overspil levet, de sal dat yaer geen recht voren ofte brucken.
Item so en sal geen beertapper indat iaer, dat he dat recht voert, beer tappen. Ende men sal geen rechtdage in beerhusen holden.
Item tusschen sunte Gregorius ende sunte Micheel salmen dat recht holden bij der sonnen upganck. Ende selven beer browet ende tappet, de salt geven alst in Groningen gelt. Ende so salmen de kanne dat Groninger beer de kanne een grote kenen hoger geven dan dat inbrowen beer inden lande, ende anders niet to vorcopen, bij vijff to broke, so vake als dat vorschenen wort.
Item so salmen twe olde vleemschen geven voer doembeer, ende dat sal geven de gene de den doem vorkeset; ende de ander geen doember to geven, den de doem mede gaet.
Item so waer ene clagen komet omme schult, so sal de rechter mede gaen mijtten clager to des genen hues daer up claget wort. Ende beden hem vul to doene bijnnen enen twintich dagen, bij eenre marck to broke; kompt de clager daer na weder clagende, so sal de rechter mijt den clager gaen tot des schuldeners hues, ende ponden hem de schult uut mit den broke vorscreven, inden dat de schult iechtich ofte bekant is; ende en sal vander schult gene hoger vellinge doen noch oick van genen saken hoger vellinge to leggen dan vorscreven is.
Item so en sullen de gretmans van desen vorscreven landen ene kanne wijns vandes landes segel van elken breff to bezelegen, de des to doen hevet, ende niet mer.
Item so we inden enen rechter bevecht, de wijle dat he inden bedrive des rechters is, wes hem gedaen wort, dat sal wesen dubbelt. Ende wes den anderen weder mijscheet, dat sal eenwolt wesen; ten zij zake dat de rechter eersten angevoechten hadde, so solde de rechter alsodane bote ende broke geven als he ontfangen solde.

Item so waer ene bevredinge genomen wort tusschen twen parten, de vrede sullen holden vader, broders ende kinderen, voren boren, swagers de so dane sint; ende wolde iemant vanden vrenden vorder bevredet wesen, den salmen benamen indes bevredes breff mede setten ende scriven laten; ende dat sal ellick part zijnen vrenden weten laten, daer de vrede tusschen genomen ijs. Ende off des niet en gescheede, ende de vrede gebroken worde, so solde he den vrede broke selven gelden, de dat zijnen vrenden niet to weten gedaen en hadde, de den vrede gebroken hevet ofte brake.

3^e Tekst overeenkomst Groningen met de Westerwarf

Dij rechters, hoeftlingen ende gemene mene vanden Wester warve betugen mit dessen open breve dat wij mijt der stadt van Groningen inden gemenen landes Wester warff, enen warff inder weken Conversionis Pauli up den Raidthuese geholden, sint vordragen desse punten hijr nabescreven, to weten ewegen dagen to holden als vanden gast rechters ende groep rechters, wo ende wat se rechten sullen.

Inden eersten de de eerste vellinge iemant an setten sal wesen veer vleemsche, de ander achte vleemsche, de darde de laeste vellingen twaleff vleemschen. Ende wert zake dat desse vellinge iemant vorsete, so sullen de rechters vorscreven de broke uut richten ende manen, eer der tijt dat de rechters bet vellingen brengen mogen; ende anders gene broke uut tho manen dan vorscreven ijs.

Item van allen beesten to schutten in etlande een halven olden vleemschen, in maetlande enen olden vlemschen; also lange als de opper inden velde ijs, also voer mey to schutten als na mey inden koren twee vlemschen.

Item so wellick beest bij nachte geschuttet wort, dat sal wesen dubbelt gelt; ende desse schuttinge mijt reden gelde to bitalen ofte mijt dubbelden panden to bijsetten. Ende so wel sijne schuttingen niet en losset bijnnen een eetmael na den, dat hem dat to weten ijs gedaen ofte dat heet weet, de sal zijne schuttingen verboert hebben; ende gescheede yemant mer schade, dat sal staen to des rechters ontkenningen.

Item gescheede yemant indessen punten ongelick, de mach dat beropen ande overrechters in Groningen ende oer mede gesellen de vanden Rade daer to gesat sint.

In oerkonde desser waerheyt hebben wij gretmans ende rechters inder tijt onse gemene landes segel hijr angehangen, inden iaer Ons Heren dusent veerhundert ende veer ende vijftich up sunte Pawels avent Conversionis.

3f Hijr begunt de verbunden van de van Vredwolt ende Upsterlandt ende der stadt van Groningen

Iesse twe landen alse Vredwolt ende Upsterlant ende Smalinger landt de hadden oick een verbunt ghemaket mijtter stadt Groningen durende int ewijge; daer wijl ick nu van roeren, ende sijn ende de articulen ende niet heel uut setten van worden tot worden, want dit weren de articulen des verbundes: dat se weren mijtter stadt van Groningen verbunden in veer articulen principaliken, alse van roeff, defte ende ander gewelt saken. We een deff venge, de gestolen hadde boven enen olden schijlt, de soldemen hangen, bij ener penen van hundert olde schijlde. Ende de een roeff dede mijt overweldiger hant, ofte up vrijer straten yemant bescinde, oick ellick bij ener pene van hundert olde schilden. Ende des solden de landen wesen sunder scot ende schulde vander stadt Groningen vri ende veerdich tot ewigen dagen to. Ende men solde twe warff des iaers to Aedwert warff holden mijtter stadt ende lande; men se hebben de van Vredtwolt de verbuntnisse so niet geholden, want se mosten al doen ende na gaen vermijds verbuntnisse ende rechtinge warven mijtter stadt to holden, scot ende schulde to geven, in allen manieren alse Langwolt, Hummersche ende Hunsijnge ende Fijmelijngen deden; men de van Upsterlant ende Smalinger landt de sijnt bij em selven gebleven na inholt oers verbundes, ende hebben alle oere saken bijnnen landes berichtet. Ende hebben ore saken beropen to Groningen anden Raet ende niet anden hoeftmans; ende de stadt van Groningen hebben alle yaere geschickede Rades vrunden des iaers eens gesent in Upsterlandt, ende hebben em daer gesett gretmans ende rechteren int landt, de de landen berichten solden. Ende se sijnt desse dre landen alse Vredtwolt, Upsterlant ende Smalinger landt lange mijt desse verbuntnisse sick mijtter stadt van Groningen em beholpen ende onderholden, want het weren guede slichte arme lueden, ende mosten lijden dat em wal mennich dinck wort gedaen dat den verbunde contrarie ende to na was, daer se sijck mede mosten lijden ende to vreden wesen.

3g Van de verbuntnisse van Collum ende Oestbrockerster landt et cetera

Daer na hebben de van Groningen al veerder ende groter wijllen wesen, hebben angevallen Collum ende Oestbroeckster landt, summijge van den hoeftlingen ende vede vanden hueslueden; men de upperste ende principaele inden lande, de de regementen ende upperste herlicheyden hadden, alse Pijpe Meckema, Pijpe Bawema, Ant Rensma, Bennert Eysema mijt oeren to standeren, hulperen, hulper hulperen weren hijr in contrarie, ende wolden dat verbunt niet mede belenen noch an nemen; doch se worden se mijt macht ende gewalt daer to gedrongen, als gij int vervolch noch horen sullen, ende mosten mede an nemen sodane verbunt als hijr navolget bescreven.

3h Tekst verbond Groningen met Kollumerland
Wij borgemeisters ende Raed in Gronnigen betugen mit dessen openen brieve, dat voer ons sint ghekoemen die volmachtegen der gemenen meente van Collummer landt, Collumer buren, Oltwolde, Westergast. Ende hebben ons clagelicken toe kennen gegeven, dat overmids partie, geweldt, dieverie, moerderie, doet slach ende anders mennegerleije ondaet in hoeren lande wesende, dijken, dammen ende zijlen van noedeb to nete gaen mosten, ende geen goedt velich toe koemen, doer die landen reijsen off verkieren; mit anderen mannegerleije ghebriekenc ons clagende weren, daer bij verderfflijcken schaden den landen ende den luiden bijnnen ende buijten aen leggende; besondaren ons hoeren naesten naburend seer trefflijcken daer op anroepende om God ende ome genade, om desse voerscreven ghebreecke to vermiden, want sie anders geen hulpe off troest vermoden, wij ons mit hem in enen lieffliken verbonde wolden gheven een wijltijdt van jaren, um elck man groet ende cleijn, huusf heren ende knechten, ende alle man van buten ende van binnen, daer elck man recht ende reden to hadde totten vorscreven landen ende luden ende gueden aldaer ghelegen, ende daer en binnen des sijns mochte rustelijcken ende vredelijcken gebruken nae recht ende reden als vorscreven is. Ende ons borgemestersg ende Raed als vorscreven is seer redelijcken duncket toe wesen ore begeerten; ende niemant toe krencken daer he recht toe hebben mach inh, to ende an dessen landen vorscreven ende heerlickheijden, ende om dat recht toe stercken ende alle ondaden weder toe staen soe vele wij mit rechte ende reden vermoegen. Ende anders niet.
Hebben mitten vorscreven landen ende den luiden daer en binnen een vrientlijck verbondt angegaen, mit consente onser ghesworne meente; ende geloveden malkanderen bijstant tho done, in artikelen puncten ende op formen in manieren hierna beschreven.

Int eerste: soe wij stad ende lande vorscreven to samen ramen een huus, daer sal die Raed enen castelleijn op setten, durende ses jaer lanck nae datum deses brieves. Hier sal elck huus off meijer inden lande vorscreven geven enen olden schilt elkes iaers, dertich olde Vleemschen voer den schilt ghereeckent offte derden halven Aernemschen gulden voer den schilt gereeckent. Ende weert sake dat iemant soe arm weer, dat hie genen olden schildt jaerlijcks mochte geven, so sal hie enen halven schilt geven, ende dat sal staen tot des casteleijns ende richters ontkenninge; mer ummer sal he enen halven schilt geven.
Ende dessend vorscreven pacht offte geld salmen geven iaerlixe toe tween tijden: die ene helffte toe midwinter, ende die ander helffte toe mydsommerg. Ende ist saecke dat die casteleijn daer langer noeth is toe holden, dat sal ter stad ende lande verclaringe staen. Ende den castelleijn sal elck man bij stant doen inden lande mijt lijve ende mijt guede, den overheregen to berichten, ende dat ghewelt weder to stane, bij nachte ende bij daghe, als hem dat kondich wort gedaen, bij ene pene van teijn olde schilden.
Item alle broecke die in desen lande verschinen, oeck wat broecken dat dat sijn, van sijlen, van dijken ende vechtelijcke saecken, sullen wesen halff ter stad behoeff ende halff ten lande behoeff. Ende wes men oeck ten huise vorscreven behoevet to arbeijden van graven ende van bolwarcken, dat sullen die lande vorscreven doen als se de casteleijn daer toe vermaent ende kundeget, elck bij enen halven schilt tho broecke.
Item alle broke van vechtelijken saken, als wondinghe ende doet deel, die in dessen vorscreven lande verschinen, die salmen berichten na onsen nijen lantrechte, alsmen dat daghelix in onsen anderen verbonden holdt.
Item oeck soe en sal niemant in dessen vorscreven lande iemande buten landes to dienste off to hulpen komen omme die partie, offte anders iemant weltlijke saken buten landes helpen to stercken, elken persoen bij vijfftich Vranxsche schilden to broecke. Ende ellick hovet heer sal staen voer den ghenen den hie uut sande, off den he mijt hem hevet, de selve niet betalen en mach.

Item off iemant in dessen vorscreven lande iemant beschadegen wolde, mijt husen to besetten, off anders weltlijcken dede, dat sij buten landes off binnen landes, daer de stad ende landen mede in schaden mogen koemen, dat sullen wij malkanderen trouwelijken om helpen trecken ende keren na onser macht, op aff legghen cost ende schaden die dat dede. Ende sal daer toe breken ene pene van dusent olde schilden. Ende den hovet sake an sijn lijff to richten, mach hie mitten guede niet betalen.
Item wel vangenschap off roeff duet mijt weldeger handt buten oerloff des rechtes, den gevanghen salmen quijt laten, ende dat roeff sal men dubbelt weder gheven, ende dat bij der stad ende lande tofaer. Ende sal daer to der stad ende lande breken hondert olde schilden, ist sake dat dat roeff beter is weerdich vijff olde schilden; ende is dat roeff min weert, soe ist van elcken olden schilde twintich olde schilden toe broecke. Ende worde de roeff versteken heel offte een deel ende nochtans iechtich gevonden worde, so salmen dat berichten als dieverie. Ende niemant in dessen lande en sal oerloch an nemen, bijnnen off buten landes, daer die stad ende landen in schaden mede mochten komen, bij eenre penen van dusent olde schilden.
Item off enich persoen in dessen vorscreven lande enen dieff off moerdener, moertberner, straten schender, offte enen vredelosen man die van der stad ende lande verwijset ende verwonnen were, die hem wetende husede off hovede, offte mijt weldiger handt onthielde, die sal breken hondert olde schilden, soe vake als he des verschenen wort. Ende weert oeck sake dat iemant in dessen vorscreven lande enen dieff off misdader liet lopen, den hie macht hadde toe holden, die sal der stad ende lande vervallen wesen in hondert olde schilden.
Item so wie den anderen betijet mit deverien, moerderiend, moertbrant, vrouwen to verkrachten, offte die mit ongesegelden brieven om gaen, offte mijt roverien bij nacht, off dergelijcken, ende sijnee voet daer op biedet to setten, ende weijgerde dat de gene die an gesproeken wort sijnen voet toe mote toe setten van dessen vorscreven punten, daer mede sal hie vellich wesen. Ende men sal hem richten an sijn lijff als hie des vertuget wort.
Item worde iemant vorklaget in dessen vorscreven lande van enijgen saken die an lijff roeren mogen, ende des mit den rechte niet verwonnen worde vanden rechte, die sal den ontschuldigen geven vijfftich olde schilden toe boete, ende
die stad ende lande vijfftich olde schilden toe samen to broeke.

Item soe wel gestalen guet koepet, off roeff guet, off mijt gewelde ontholdt wetende, die sal der stad ende landen breken hondert olde schilden, ende sal dat affgenoemen guet dobbelt weder geven. Ten weer sake dattet een guet coepman onwetende gekofft hadde, die sal dat guet eenvoldt wedergeven sonder broecke; ende dat sal staen op onse samelinger claringhe etcetera.

Item soe wel den anderen in dessen vorscreven lande ghewelt doet in sijnen huse, an sijn lijff off an sijn guet, die sal breken bij daghe vijfftich olde schilden, ende bij nachte hondert olde schilden; ende den honen sinen schaden dobbelt weder tho betalen.

Item so wel den anderen bevechtet in dijckwerck ende sijlwerck, uut ende to hues, die sal den rechterg breken; ende daer to berichten na den nijen lantrechte ende bewisen etcetera.

Item die saken die onberichtet sijnt, die salmen to rechte stellen.

Item so mogen die Raed offte die casteleijn enen vrede nemen tusschen tween parten, bij hondert olde schilden, min ofte meer nae gelegentheijt der personen.

Item soe wel in dessen vorscreven lande den anderen anspreecke mijt rechte, die sal velich wesen lijves ende guedes bij een pene van vijfftich olde schilden.

Item alle iechteghe schult sal men uuth richten bijnnen een ende twintich dagen, bi enen schilt to broecke. Ende soe en sal die richter ghene broecke nemen, eer die iechtege schult ierst ghericht ende betaelt is, ende so en sal men niemant ondertusschena besetten off beletten van ander lude schult weghen.

Item alle saken van beropinge sullen staen an ons to beroepen, als die ander landen die mijt ons verbonden sijnt.

Item offte ienighe punten vorscreven toe hoech off toe licht weren, dat sal staen ter stad ende lande vorclaringhe alle tijdt die thoe vorander saten.

Item dit verbont sal duiren dertich iaer lanck als na datum / disses brieves naestcomende, stede, vast ende onverbroecken toe holden; uut ghenomen Pijbe Meckama, Pijbe Bauwema, Bennert Eijsma, Benner Sappema, Idema kinderen,

Ouwe Algersma op der Treme, Mecke Gheltkama, Sije Bouwema ende alle die gene den die volmachtigen vanden lande weghen niet uutgesant hebben; sonder alle arghelist.

In een oerkonde der waerheijt hebben wij borgemeisteren ende Raed in Gronnigen vorscreven onsend stad zegel beneden an dessen brieff gehangen. Geschreven inden jaer Ons Heren dusent vier hondert ende LXVII des saterdaghes na Onser Liever Vrouwen daghe Nativitatis, doe Henrick Baroldes, Johan Potter, Goessen van Dulck, Derck Schaffer borgemesterse weren onser stadt.

3 Van den nijen landrechten de stad ende lande makeden nae desse verbuntnisse

Als nu de Gronnigers sulcke verbunden hadden ghemaecket mijtten Umme landen, oerer summijge mit oeren vrijen willen, oerer summijgenh mijt oeren onwillen, soe makeden sie em een nije reformacie ende een nije offte geset van rechte, ende makeden een nije lantrecht van wondinghe, doetslaghe, moert, deverije ende alle ander quaede daeden mede toe berichten, als hier naebeschreven sal worden. Toe voeren berechten die Vresen alle oere vechtelijcke saecken van wondinghe, moert, doetslaghe ende alle andere quade daden nae den keijserrechte ende oere olde lantrechten ende privelegijen de hem van koeninck Karel gegeven ende geoerloevet weren. Soe hadde nu dat olde testament hier eijn einde, ende dat nie wort hier weder angetastet. Welcker recht van em beijden, de olden offte nije, die besten weren, kan ick niet al toe voele van seggen, dat geve ick den meijsters to corrigeren; offte men nije rechten beroerende an lieff ende guet mach insetten buten oerlove ende consent des keijsers offte niet, wil ick geen meer van allegeren off schrijven. Ende saecken van arffachtigen gueden in Vrieslant leten sie blieven elcke landen, alse Langewolt, Vredwolt, Hummerse, Oester ampt, Marne, Hunsingel, Fijmelinghe, Oltampt, Dijuurswolt, Colmer lant, Acht karspel, Upster lant, Smalinger lant, bij oeren olden wilkoren ende lantrechten oere arffnisse ende goederen nae te scheijden.

3j Hier nae beginnen de lantrechten van wondinghe ende doetslagen in Vrieslandt
Man bij den haer ghetogen, vuestslach, bloetrisinghe.
Van bloetrisinghe int ansicht.
Van wonden op den hoevede offte voer int ansicht.
Van vleijs wonden eens vingers lanck off eens halven.

Van doerslagen hoeveden.

Van doergaende wonden.
Van oghen, voeten, handen.
Van noesen, lippen, tongen.
Van oren aff, een off beijde.
Van bewisinghe doergaende wonden, ogen, voeten ende handen.
Van dumen, vingheren beroeven.
Van leemte eens dumes off vingers.
Van leemte ledes, vingers off dumes.
Van enen tee toe beroeven off mennighen.
Van een lit toe beroven eenre te off meer.
Van leemte eenre te off mennegher.
Van leemte eens ledes eenre te off mennegher.
Van berovinge der tanden, een off meer.
Van armen, benen ontwe.
Van wonden doer dat lijff, hals, armen, benen, handen, voeten.
Van ribben ontwe geslagen.
Van bewisinghe dumen, vingeren, armen, tanden, benen.
Van een wonde die men boeten sal.
Van woe menneghe wonden datmen boeten sal.
Van wonden an dat wilde wasse.
Van een moers dollich.
Van wonden die niet heel worden en konnen.
Van mijt brande off mijt gesaden water to begheten.
Van vrouwen ende jonckfrouwen to boten.
Van werffvrede, kerckvrede ende kraem vrede.
Van redge ende rechters bote to gheven ende to nemen.
Van een bloet mans vechtelick.
Van off een beest wondet enen man.
Van to heten iemant dief, verreder, moerder ende valscher. Van to stoten inden slijck, in water off in die groepe.Van doer, huus, vinster in to slaen.
Van to ghieten mijt bijer, water offte der ghelijken.
Van mit messen doer cleder toe steken.
Van mes toghe op den anderen.
Van werpen stocken, stenen off benen.
Van een wijck to bijeden.
Van to heten schalck, horensoen off der ghelijcken.
Van wel den anderen loechent.

Van onscholt toe doen van vechtelijken saken.

In nomine Domini, amen.

In den iaer Ons Heren dusent vierhondert ende acht ende veertich op Sunte Poncianus avondt, do verdroghen die stad ende lande to samen aldusdane punten hier nae beschreven staen.
Int eerste dat alle bote ende broecke die in husinghe off in den lande gheschien, daer in dessen boke aff geschreven staen bij schillinck tale off bi merck tale, soe salmen den schillinck rekenen voer enen buddraeger, ende die merck voer XII buddraegers. Ende off die buddraegers in nacomenden tijden verargerden, off dat sie aff geset worden, so sal men die marck betalen mit anderhalleff loet guedes wichtes sulvers Koels gewichte, offte paijement daer voertoe betaelen, dat daer guet voer is to Gronnigen off in den lande. Ende voert van allen wonden die in dessen landend gescheen, so sullen die redge ende rechters halff soe vele to samen to broken hebben als die boete beloepen mach, so to verstaen: die bote twe penningene, ende die broke den darden penninck. Int ierste bij den haer ghetoghen, vuestslach off bloedich off blaeu: een halve marck toe bote, off mit enen ede thoe ontgaen.
Item mijt enen staeve geslagen: een heel marck toe bote.
Item een bloetrisse int aensicht off inden handen: twe marck toe bote. Ende is die wonde over de leseken komen voer dat hoefft off bijnnen in die handen, soe is die bote drie marck off twe eden. Item so we den anderen wondet up dat hovet, off in enegen van sijneg leden, dat hem up dat been geet: die ghefft vijff marck to boete offte dre eeden.
Item is dat een grote vleeschwonde eens vingers lanck: V marck. Ende is se oeck langher dan eens vinghers lanck: X marck. Ende weer sie oeck langer, soe en mach die bote nietj hogher rijsen.
Item machment bewijsen dat die cop doer slagen is: soe is de bote twintich marck.
Item een doergaende wonde int lijff: XV marck. Ende is dat voert doer dat lijff ghecomen: so ist XXXk marck to bote.
Item twe oghen uuth: is eensl mans lijff. Twe voeten off: eens mans lijff. Ende twe handen off: oeck also voele. Item een oghe uuth: een halff mans lijff. Een hant off: also vele. Een voet aff: also vele. Item een oge blint ende ansittende: een derdendeel mans gheldes. Item een hant lam, dat men daer niet mede holden en mach: also vele. Item een voet lam, dat die versen nijet op dije eerde en comen mitten trede: also vele.

Item so wie den anderen sijn noeseb berovet, off sijne lippen een off beijde, off sijnre tonghen: die sal den clager beteren mijt eens halven mans lijff. Item beroevet he hem der stucken meer dan een: he sal den clagher beteren van elken stucke van dessen eens halven mans lijff. Item twe oren aff: een halleff mans lijff. Een oer aff: een verendel mans lijff.

Item desse voerscreven punten, als doerslagen hoefden, off doergaende wonden in dat lijff, ogen uut, handen aff, voeten berovet, off lippen, oren, tonghen, ende of men desse vorscreven artikelen versaken wolde: so sal die clager dat bewisen mit twe noechachtegen tuegen, dat de ander mijt hem vechtelick gewest hefft. Ende voert sal he dat mit halven rechte sweren, dat die ander hem de wondinghe gedaen heefft ende anders niemant. Ende voert daer nae sal he dat bewisen mit enen richter, off wedman, off mit tween buren guedes gheruchtes, die de wonden punten sien hebben, dat dat hoevet doer was gesteken, off een doergaende wonde in dat lijff offte desser dingen, ghelijck als vorscreven is.

Item so wie den anderen berovet eens dumes off eens vinghers: die sal van elcken den claeger geven een verendel mans gheldes. Ende berovet hie hem twier dumen off vingeren: soe sal hie den clager beteren mit een halff mans ghelt. Weren oeck desser stucken meer off dan twe, so en mach de bote niet hoger rijsen.

Item soe wie den anderen berovet eens ledes van sijnen dume off leden des vinghers: die sal den claeger boten mit XII marck. Beroeft hie hem oeck twier leden van sinen dumen off vingeren: XXIIII marck. Ende sint der vorscreven stucken meer off dan twe, so mach die boete niet hogher rijsen.

Item soe wie den anderen lemet enen dume off vingher: die sal den claeger beteren mit VI marck. Lemet he hem oeck desser stucken meer als van sinen tween dumen offte van sijnen achte vingeren: die sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser leden meer lam dan twe, so en mach die bote niet hogher risen.

Item soe wie den anderen berovet een tee: die sal den claeger beteren mit XII marck. Beroevet hie hem twier teend van enen voete off van beijden voeten: die sal den claeger beteren mit XXIIII marck. Weren oeck desser stucken meer off dan twe, soe en mach die bote niet hoger riesen.

Item soe wie den anderen beroefft een lit van sinen teen: die sal den claeger beteren mit VI marck. Berovet he hem oeck twier leden van sinen teen: he sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser stucken meer, soe en mach die bote niet hoger riesen.

Item so wie den anderen lemet enen te: die sal den clager beteren mit VI marck. Lemet hie hem oeck twe teen: he sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser stucken meer lam, so en mach die bote niet hogher riesen. Item soe wie den anderen lemet een lit van sinen teen: die sal den claeger beteren mit drie marck. Lemet hie hem oeck twe leden van sinen teen: he sal den clagher beteren mit VI marck. Weren oeck desser leden meer lam, so en mach die bote niet hogher riesen.

Item soe wie den anderen slaet eenen arm ontwee off beide, een been ontwe off beide, beholt die besereghe sine ghesonde leden: men sal hem beteren voer elken arm off been dat hem toe broecken was, XVIII marck. Ende blieft die arm off dat been lam, so salmen die leemte daer toe boten.

Item so wie den anderen beroefft enen tant, off twe, dre of vier: die sal den claeger beteren voer elken tant vier marck. Weren oeck desser tanden meer uut dan vier, soe en mach die bote niet hoeger riesen.

Item alle wonden die gesteecken zijn doer dat hol vanden lijve, off doer den hals, off doer de armen, handen, voeten off benen, off doer ander leden, of doer eens menschen lichaem, die op beiden zijden open zijne: die salmen boten ende beteren voer twe wonden.

Item soe wie den anderen slaet een ribbe ontwe: de salt beteren mit VI marck. Ende sint daer twe ontwe: he sal den clager beteren mit XII marck. Ende sint daer meer ontwe dan vorscreven is, so en mach die bote niet hogher riesen.
Item van dessen vorscreven punten, als dumen, vingeren, teen, tanden, armen ende benen – off die gene des versaecken wil den men des betiet: soe sal die clager dat iersten an bewiesen mit tween onberuftegen tuegen, dat de ander mit hem vechtlick hefft gewest. Ende voert sal hie mit halven rechte sweren, dat he hem die wondinge gedaen hefft ende anders niemant. Ende hefft die claeger die tuegen niet, ontgae die ander mit halven rechte.
Item een wonde die men voer een wonde boten ende beteren sal, die sal doer die huut int vleesch, op den knoecken off beente ghecomenh wesen: dit mach vertugen een richter, off twe buren die de wonde geseen hebben, doe sie nies geschien was.
Item mit welcker hande wapen die ene den anderen wondet: die sal hem beteren soe menneghe bote als hie hem wonden gedaen hefft. Men worde die man doet geslaegen: dat salmen berichten nae lantrecht; ende daer mede worden alle wondinghe quijt.
Item geschiede iemant enege wonde an den wilden wasse, dat he aldaer off lam worde inden benen, of inden armen, off an enegen van sinen leden daer aff gelemmet of gekrencket worde, dat openbaer kentlieck is, dat hie dat ghebreck ende die kranckheijt vanderk wonden heeft: so salmen elck punte boten na lantrecht.
Item een moers dollich, dat salmen verstaen: off een man geslaegen worde op den arm of been of op enigen van sinen leden, dat die huut niet doer en weer; ende doch allike wel die leden daer van lam weren, off anders seer daer van gekrencket weren, dat openbaer kentlick were: so sal men dat boten ghelieck ander leemten of wondinghen. Item of een ghewondet worde, ende die wonde niet heel worden konde: soe salmen die bote dobbelt beteren.
Item alle wonden die gedaen worden mit brande off mijt siedende water: die sal men boten ende beteren ghelieck ander wonden.
Item enen manne sijn gemacht af, off eenre vrouwen off maghet beide hoer borsten aff: dat is een ijghelick een mans lieff. Ende een borst aff: een halleff mans lieff.
Item mit voersate alle wondingen die vrouwen offte magheden ghedaen werden: is den darden part hoegher dan een man. Ten were saeke dat die vrouwe dede manliecke daden, alsoe dat siet anhaelde vermiddes mede vechten, ende men dat bewiesen mochte mit tween tughen: so en is die bote niet hogher dan bi des mannes bote boert.
Item alle wondinghe die daer geschien in redge off in rechters werve, sijl recht off dijck rechten werve, tuschen tween sonnen op tocht uuth ende toe huus, off inder kercken, off op den kerckhove, inden wedem huuse, off inden ghijldhuuse, off op den weghe uuth off toe huus, als een to metten, thoe missen, thoe vesperen, off inden krame, off dat een ghewondet worde up syne selves waghen, off op synf selvens schip: so salmen dat al beteren mit dubbelder boten, ende in der kercken viervoldt.
Item alsodane bote als die redge off richter schuldich is op toe boren off hem misschiede: alsoedane bote sullen se weder uuthgeven, off sie misdeden.
Item soe waer een bloet man enen menschen lame ledeng slaet, of anders van den swaersten enen dodet, ende bote ende broke niet betalen en mach, ende die vrenden daer voer oeck niet betalen en willen: so breke men hem die oghen uuth.
Weert oeck dat hie voervluchtich were: soe legghe men hem vredeloes, al want ter tiedt dat hie de bote ende broke betaelt hefft. Coemt hie daer boven int lant, ende weert dat hem iemant hier boven onthilde, na der tijt dat hem toe weten gedaen is dat die man vredeloes gelecht is: so ghelde hie voer den bloeten man dubbelde bote ende broke. Ende is dat van den minsten wonden, soe bericht ment alst behoerlyc is etcetera.
Item wondet een heiden beest enen menschen: dat weer halff bote ende genebroke, ten weer sake dat dat beest weer vermeerdet van quaden daden.
Item so wie den anderen stoet in een grope, of inden slijck, of ink water: die sal den clager beteren mijt vyff marck, ende den rechterm mijt vijff marck.
Item so wie den anderen heet dief, verreder, moerdern velscher, of der woerden ghelijck in erensten moede, ende des vertughet wort: die sal den clager beteren mit vyff marck, ende den rechtep vyff marck. Desse twe artikelen machmen vertughen mijt enen richter, of mit enen wedman, of mit tween anderen noechachteghen tughen: ofte die ander ontgae mit tween gueder bueren.
Item welck mensche die des anderen dore oftes venstert binnen den lande in sloech of in stotte, mijt geweldt of mit homoede: so sal die huusheeru sinen schaden maken mit sijnen ede. Ende den scadea sal men hem dubbelt beteren, ende daer toe vijff marck toe bote, ende den rechte V marck to broke. Vechtet he vorder, ende iemant daer gewondet worde: den sal hie boten mit viervolde bote.
Ende dat sal men vertughen mijt tween richteren, off mit twe wedmans, off mijt vier guede tughen. Ende hevet hie der tugen niet, so ontgae die ander mit halven rechte.
Item so wie den anderen beghiet mit bier, of mit water, of mit anderen vulen dingen in haesten mode: die sal den claeger beteren mit XVIIIc schillingen, ende den richter oeck soe vele. Dit moegen vertughen twe waerachtighe tughen.
Ende mach men hem niet vertughen, so do hie onschult mit tween trouwen buren.
Item so welck mensche den anderen mit enen messe steket doer sijn clederen, off an sijn wapen dat hie an hefft: die sal den clager beteren mijt een marck, ende den rechte een marck.
Item soe welck mensche die een mes trektf op den anderen: die brect teghens den claeger een halff marck, ende tegens dat recht alsoe vole. Ende gheschiede dat voer den gherichte in den werve, so is die bote ende broeke dubbelt.
Item so wie den anderen slaet of werpt mit stocken, mit stenen, of mit benen, of mit anderen stucken die der gelick sijn, woe wal dattet niet blaeu noch bloedich en si: hie sal den clager beteren mit een marck, ende den rechte een halff marck.
Item soe wel den anderen biedet eijnen wijck mit quaden woerden, daer vechtinghe of komen mach: die breket tegens den claeger een marck, ende tegens dat rechte een halff marck.
Item wel den anderen heet schalck, off hoeren sonen, off anders enigher wijs spreckt an sijn ere in erensten mode, so dat dat recht ontkent dattet aen eens mans eere gaet: die brect eijn marck tegens den klaeger, ende alsoe vele tegens dat rechte.
Item soe wel den anderen loechent in ernste mode: die brect eijn halff marck tegens den clager, ende een halleff marck tegens dat rechtes. Of schiede dat voerden gerichte daer die richter toe rechte sit, soe is dat dubbelde bote ende broke. Ende lochent een meente man enen richter, off eent richter eenen meente man of enen anderen rechter, so is de bote den clagher een marck, ende den richter een marck. Ende geschiet dat voer den gerichte, so is dat dubbelt. Ende desse naeste vyff punten voerscreven mach men bewiesen mit enen richter, of wedman, of mit tween waerachtegen tughen. Ende en is des niet, soe ontgae die ander mit sijnen ede.

Item wie onschult doen sal voer vechtelijcke saken die men oever hem claeget, ende mach hie sijn onschult niet doen nae lantrechte: so sal die klaeger sweren dat die saken waer sint, die hie geclaget hefft. Ende daer mede wort die ander

vellich. Ende en wil die klaeger niet zweren, soe is die ander vrij. Ende soe sal die clagher beteren teghen dat recht also vole, als die ander gebroecken solde hebben, daeromme dat hie mit voerrade onrechte gheklaeget hefft. Ende is van dessen voerscreven saken geen claeger: soe do hie onschult mit twef buuren, den men des betijet.

3k Nadere strafbepalingen
Om alle quaet to vermiden, so is vermiddes der ghenaden des Hilligen Gheestes, ende bij wijser lude raet, recht ende wilkoer ghevonden, daer men al quaet mede berichten sal. Alsoe hebben wij gheramet van doetslagen ende van ander boseh wercken to berichten.
In den iersten soe wie doetsloghe enen man – dat Godt verbieden wil: so sal wesen een mans ghelt tsestich olde schilden, ende halleff soe voele toe broke, denk schilt ghereeckent voer dertich olde vleemschen, of paijement voer die weerde.
Soe wie eijnen gheestelijcken persoen als eenl priester doet sloege: so salmen hem ghelden mit twe mannenm ghelt, ende halff soe voele toe broke. Ende des ghelijken, of een priester enen man doet sloech: so sal die bote ende broke oeck alsoe voele wesen als voerscreven is. Ende weert sake dat die priester niet ghelden en mochte, so ghelde dat kloester voer hoeren broeder die twedeel van der boete. Ende des ghelijcken sullen doen des werlecken priesters vrienden.
Item wie oeck doetsloege enen hovelinck: den sal men betaelen mit twe manne ghelt, ende halff soe vele toe broke.
Item worde die hovelinck oeck doetgeslagen, die wile dat he were to sijnen richtdage, of op den weghe uut ende to huus, tusschen twe sonnen opganck: so ghelde men hem mit vier manne ghelt, ende halff soe voele toe broke.
Sloeghe oeck een hovelinck inder selver tijt enen huusman doet: dat sal he ghelden mit twe manne ghelt, ende halff soe voele toe broken.
Item worde oeck doetgheslagen een redge off rechter, ende were gheen hovelinck op sinen rechtdaghe, of op der reijsen uuth ende to huus, tusschen twe sonnen opganck: so salmen hem ghelden mit twe manne ghelt, ende halff soe voele toe broke. Des ghelieckes sal die redge off rechter oeck doen of he iemant in der selver tijt doetsloghe: so sal die bote ende broke oeck dubbelt wesen.

Of een bloet man iemant doetsloge die ghene vrendena en hadde, off selven niet betaelen en konde bote ende broke: so salmen den misdader van stonden an vervolghen mit klocken slach gerucht toe maecken ende aen tasten. Dat sullen
doen die ghene die teghenwoerdich sijn bij der misdaet, elck nae sijne macht.
Geschiede des niet, so sal dat verghelden ende betaelen die ghene die dat vervolch niet en dede, ende der klocken niet en volgede, elck bij V marck, inden dat he dat weet: dat salmen bewijsen mit twe waeraftyge tughen. Machmen dat niet bewiesen oever den ghenen diemen des betijete, so mach he hem ontschuldegen mit sijnen ede. Worde die handadighef gevanghen, so salmen dat berichten aen sijn lijff; ende en sal nergentg velich wesen in onsen verbonde. Weert oeck sake dat des doden vrenden den misdader vervolgeden in onsen verbonde ende deden dat toeweten den richter om den doetslager an toe tasten, ende weigherde dat de richter na sinen vermogen toe doen, alsoe dat die misdader ontqueme: so sal hie selven betaelen die bote ende broke; ende dat salmen hem oeverwijsen mit twe waeraftige tughen. Geschiede des niet, soe mach he hem selven ontschuldeghen mit sijnen ede. Ontholt den misdader iemant hier en teghens, die sal voer hem betaelen bote ende broke, mach men hem dat oever bewisen; off he ontschuldeghe hem als vorscreven is.
Sloeghe iemant den anderen doet inder kercken: die sal daer voer betaelen viervolde bote ende broke. Geschiede enighe doetslach op den kerckhove, inder wedeme, in den kraem, in den huuse daer men ghilde beer drincket, binnen schepes boerde, of op enen waghen: dat sal wesen dubbelde bote ende broke. Item weert saecke dat ienighe lude doetslach deden, die alsoe geteelt sijn, dat sie ghene erffnisse ontfanghen moeghen, als papen kinder, monneckes kinder, hore kinder ende der ghelijcken: dat sullen sie betalen mitten halse, in den datterm niemant en wil vol voerdoen, beide voer boete ende voer broke. Worden oeck alsoedane lude doet geslaghen, so sal die bote gaen ende vallen na der erfnisse.
Item worden iemant doetgeslaghen in dijck rechte, off in zijl rechte, off an den dijck werckende, of anden zijl, off op den weghe uuth ende toe huus tusschen twe sonnen opghanck: dat salmen betaelen mit dubbelder boteno ende broke.
Item weert saecke dat een hovelinck off een broetheer vechtende worden, ende sijn meijer off knecht mit hem vechtede, sloge de meijer off knecht iemant doet: dat sal die hovelinck off broetheer om trecken ende betalen bote ende broke.
Off enich meijer off knecht iemant doetsloghe: dat sal comen up hoer selves hals ende up hoer vrienden, ende niet up den hovelinck off op den broetheer.
Ten weer sake dat die hovelinck off die broetheer mede weren vechtende om des meijers off knechtes wille: soe sal die hovelinck off broetheer betaelen bote ende broke, inden dat die meijer off knecht of hoer vrienden niet en konden betaelen.

Soe wie doetsloghe ene vrouwe: die sal men betalen mijt twe manne ghelt bote ende broke. Ten weersaecke dat die vrouwe waer mit kinde: soe is die bote ende broke drievoldt; ende dat sal wesen bij goeder vrouwen ontkennen.

Weer dat sake dat die vrouwe dede manlijcke daet, so dat sie dat anhaelde overmiddes mede vechten: so sal die bote ende broke wesen eenvoldt. Ende dat salmen bewijsen mit twe waeraftige tugen.

Item soe wie doetsloghe een onjaerich kint beneden twalleff jaren: dat sal men betalen mit dubbelde bote ende broke.

Sloech oeck doet een onjaerich kint beneden twalleff jaren een ander kint beneden XII jaren: dat sal men boten mit een halff mans ghelt, ende ghene broke.

Item worde iemant gedoet van onweten beesten: die bote sal wesen halleff ende ghene broke; ten weer sake dat dat beest weer vermeret van quaden saecken off van quaden daden. Ende des gheliecken, gheschiede die misdaet inder kercken, up den kerckhove, voer den kerckhove, voer der herberghen, of op den menen weghe daer men solde gaen ter kercken, totter herberghen, off van der herberghen: so is die bote vol, ende ghenre broke.
Off iemant vechtende worde opten weghe offd velde ende voervluchtich worde in sijns selves huus, offte heem, off in een andermans huus; worde daer iemant van doetgeslaghen: soe is die bote ende broke dubbelt.
Ende worde iemant doetgeslaghen in der reijsen, die to Gronnighen wolde toe merckede, off tusschen landen: dat is dubbelde bote ende broke.
Item waer men den doetslach doet: inden selven rechte salmen betaelen bote ende broke. Worde die doetslagher voervluchtich uut den enen rechte in dat ander, so mach men hem die bote ende broke affe manen ende sinen vrenden, daer sie woenachtich sijn; dat is toe verstaen: die helffte van der broken sal hebben die redge ende rechteren daer dat geschien is, ende die ander helfte die de bote uutrichteng. So wanneer enich mensche doetgeslagen is, soe en sullen die
vrenden niet hoegher beswaert wesen dan die twedeel van eens mans ghelt; ende dat dardendeel ende broke sal staen up des doetslaegers hals.
Als een mensche wort doetgeslagen den niemant en wil belien, soe sullen alle die ghene die in husen, offte in hove, offte in den velde mede hebben ghewest, den doeden hals van stunde an besettenk ende betalen na rechte.
Daer na moegen sie maecken enen schuldegen mitter twelfter hant ende nae den besten bewise.

Voert van allen doetslaghen sal des handadeghen guet iersten vort gaen, alsoe langhe alst strecket. Daer nae sullen die sibbeste ses vrenden betalen die twedeel vanden botem bij den knie tale. Dat sullen die vrouwen mede ghelden, die mannen ende kinderen die boven twalleff jaeren synn, die eijgen guet hebben. Die niet en hefft die en darf niet ghelden etcetera.
Voert van allen doetslaegen dorven die vrenden niet meer dan eens voer ghelden, ten weer dat sie dat mit wil wolden doen.

Soe wie iemant doetsloeghe, die wolde gaen toe metten, to missen, to vesperen, off to der kercken: den sal men ghelden mit dubbeldea boten ende broke.

Ende dat salmen bewisen mit drien gueden tueghen, dat die doetslach were gheschien op den weghe totter kercken off vander kercken, ende in anders ghenen bedrijff.

Item wie oeck den anderen doetsloech boven enen minlijken vrede: den salmen betalen mit dubbelder boten ende broke. Ende dat sal men bewisen mit drie waerachtegenb tuegen.

Item weert saecke dat iemant queme in een huus, daer hem huus ende huusgelach worde verboden van den eersten die selve in den huse weren off in den gelaghe saten, ende die laesten des niet en achten dat sie uuth wolden gaen, alsoe dat sie daer worden vechten, soe dat die laesten enen doetslach deden: dat salmen mit dubbelder botene ende broke betalen. Ende wes den laesten gedaen wort, dat sal wesen wan bote ende broke. Dit salmen vertughen mit drie waerachteghen tueghen.

Item worde iemant doet gevonden in enijge stede, die wondinghe off quetsinghe hadde, daermen ghenen handadighen van en wiste, ende oeck niemant en wolde belien: soe salmen roepen oever dat graff; ende worde dan die doede van stunden an niet beset, so salmen dat daer nae holden voer moert.

Sloeghe een man doet sijn echte wijff, off sloeghe dat wieff doet hoeren echten man: dat sal wesen dubbelde boete ende broecke.

Soe wie den anderen betijet mijt deverien off moerderien ende der gheliecken, die andat lijff moegen roeren, ende daer bij bliven wolde mit rechte, ende worde die ghene mit recht onschuldich ghevonden die betiet worde: soe sal die betier hem daer beteringe voer doenj mit een mans ghelt, ende halff soe voele toe broke.

Soe wie doetsloeghe sinen vader off sinen moeder, suster off broeder: dat sal wesen nae keijserrecht.

Soe wie den anderen verghifft, dat dat recht ende guede luede kennen, dattet alsoe wier gesciet: den misdader salmen bernen.

Soe wie den anderen dreight toe bernen, datmen dat mochte bewiesen mit tween waerachtegen tuegen: dat salmen richten an sijn lijff. Machmen des niet bewisen, soe mach hie sick ontschuldighen mit XII handen.

Item som wie hem selven mit voersate van den live doet: den sal men bernen; ende sijn guet is verschenen den rechte.

Item so waer een vrouwe hoer selves kint van den live dede mit voersate: die salmen bernen.

Item waer enich moertbrant wort gedaen, daer die misdader mit rechte schuldich ende iechtich wort ghemaeckt: so sal die moertberner den schaden dubbelt betalen uuth des hantdadegen guede; ende den schuldighen richten an sijn lijff. Kan men den schuldeghen off die anghetastet wort niet schuldich maken: so sal hie sic eersten ontschuldigen mit sinen ede, mit drie achte naeste mans ende mit XXIIII sijn naeste vrienden. Weert oeck saecke dat hie der drie achte mannen niet en konde ghebruicken ende die XXIIII naeste maghen, so mach hie nemen in hoer stede ander erber tueghen.

So wie dat stelt boven enen olden schilt, ende iechtich worde ghemaecket: den misdaeder sal men hanghen.

Item kercken brekers, moerdenaers ende straten schenders off der gelijcken: die sal men richten an hoer lijff etcetera.

Expliciunt prescripta per manus Gerardi Stralen, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo, ipso die Crispini et Crispiniani martirum quo circa horam missarum. Scriptor scripsisset bene melius, si potuisset.

4 Van den summijgen de de verbunde in Oestbroeckster lant niet an nemen wolden, anno MCCCCLXVII

Als die Oestbroecksters ende Collumers dat verbunt mitter stad angenoemen hadden, soe van geschreven is, soe weren hier noch contrarie in Pijpe Meckema, Pijpe Bauwema, Aut Rensma ende Bennert Eijsema mit oren to standeren. So besetten sie op die Westergeest zalijghe Bennert Eijsema huus op de Wye gast mit knechten van oerleghe. Ende daer was up Rixt, zalijghe Bennerdes weduwe mit oren knechten. Soe toech die stat van Gronnighen mijt alled oer macht, mijt bussen ende gheschut voer dat hues; ende die weder partijen weken in Westerlandt an Werp op Rensmae gast om ontset, men se kunden geen ontset, hulp noch troest krieghen. Ende aldus wonnen se dat lant alsoe voert in mitten zweerde, ende makeden toe Collum een veste, enh kasteleins huus, omi daer op enen kasteleijn, de sijj berichten mijt oren buerrechtenn. Daer na genghen die van Acht kaspel mijt oren vrijen willen oeck int verbunt; des ghelijckes Upsterlant ende halff Smalijnger landt. Die landen stunden onder oren greetmans ende rechters in eeren landen, mijt beropinghe an den Gronnijghers de dat oeverste recht hadden; ende elcke landen hadden sunderlinghe verbunden, en deel tijtlick, een deel ewich, elck mit vele sunderlinghe articulen ende previlegien, alse dat de stad ende elck lant mijt malkanderen verdraeghen ende oever een.

5 Groningen vestigt gezag in Oldambt; verovert Westerwolde en krijgt het van de bisschop van Osnabrck in leen

Dat Olde ampt wonnen die Gronnigers mitten zweerde in, als voer inden olden cronijcken van gheschreven staet, ende besetten dat mijt eijnen casteleijn, ende setten daer een kasteleijns huus, daer dat hele Olde ampt uut berichtet wort. Ende daer weren ghelegen twe dorpen over den Dollert, dat ene geheten Blijham, dat ander Bijllingewolt nae Westerwolde, welcke mede behoerden totten Olden ampte. Soe was daer ene geheten joncker Haije van Westerwolde, welcke begonde toe moetwillen ende toe veden mitten Gronnigers om die twe dorpen, als Bijllinghewolt ende Blijham, ende helt die voergenoemde dorpen voer sijne. Ende die Gronnigers wolden se verdedinghen ende holden totten Olden ampte; ende naemen ene veijde mijt malkanderen an. Ende die Gronnigers togen ten lesten uut mijt al orer macht voer dat huus toe Westerwolde in den jaer Ons Heren 1478 ende wonnen de borch ende smeten dat hues umme. Ende desse joncker Haije hadde, eertijds dat hues ommegesmeten wort, der hilliger kercken van Munster ende sunte Pauwel – bij biscops Hinricks tijden van Zwartzenborch – dat lant van Westerwolde ende de borch voer sijn open huus opgedragen ende over gegeven, om hulpe ende troest van den Munsterschen toe hebben. Alsoe beleneden de van Gronnighen doe dat lant van Westerwolde van den bischop voergenoempt ende cappittel van Munster een tijt van jaeren lanck voer darde halleff dusent Rinsgulden; ende tendes die jaren mijt die voergenoemde summe weder toe lossen, offte dat lant ende heerlickheijt daer voer toe holden. Ende die Gronnighers setten ene veste ende slot mijt ene grafft ende starck bolwarck bij de Pekele, geheten die Pekel borrich, daer se op setten enen casteleijn, de dat Olde ampt an de ene sijt des Dullerts ende Westerwolde berichten solde; ende de ander casteleijn, die toe Oterdum woende, had to berichten over de dorpen in den cleij gheleghen.

Item daer nae quam daer een bischop van Munster, ende was oeck administrator van Osenbrugghe, geheten bischop Coenert van Ridberch, ende vant ene toesaghe op die stad van Gronnigen: dat sie der clerecke ende gheestlickheijt toe nae solden ghedaen hebben in sijner juredictie in Vrieslandt omtrent Gronnigen, in oren vorbunde daer sijn kreesdoem geet; wal dan dat de saecke seer cleijn was ende van gener weerden, so dat ten lesten in vrientschap wort verdedinget ene noet soene, want die Gronnigers in verdreet ende in veeden stunden, tusschen voele oerer wederparten tusschen den bischop ende der stad van Gronnighen. Alsoe dat de bisschop solde vrij ende veerdich weder hebben dat lant van Westerwolde ende daer toe Bijllinghewolde ende Blijham, daer oer voervaders hadden omme ghewaget gued ende bloet, ende hadden daeromme veroerloghet teijn offte twalleff dusent Rinsgulden. Ende daer to de Gronnigeren geven den bisschop twe dusent Rinsen gulden, ende sijnen raden, alse noementlijck heer Goert Ketelar ende Jasper van Oren mijt oren ghesellen, viertich tunne botteren toe makelerije; ende die bischop was died Gronnigers schuldich tsestich vate botteren van de nie Eemse toe graven, dese em toe hulpe hadden gegheven, in den die Eemse eenen loep kreghe. Ende die Eemse toe graeven bleeff eene verloeren

kost; alsoe solde de bischop den Gronnigers de LX tonne botteren wederomme betaelen. Ende die voergenoemde LX vaten botteren worden die bischop oeck quijt gescholden ende doet ghededinghet. Ende alsoe worden die bischop ende die Gronnighers mijt malkanderen verlijcket ende versoenet; ende de bischop dranck ende druwede den Gronnigers dat lant ende gued alsoe aff, sonder stoet ende slach, boven recht ende reden, ghelijkerwijs off hie sie al offte en deel gevencklijcken in den stock hadde gehat.

Del III-B

Groningen sluit verbonden met Oostergo en breidt zijn macht in Westergo met geweld uit (1491-1496)

1 Proloog: Heerszucht verleidt Groningen tot steeds verdere machtsuitbreiding

Anno 1475

Als dan de van Gronnijghen desse voergenoemde Ummelanden, alse Hunsinghe, Fijmelinghe, Langhewolt, Fredwolt, Hummerse, Olt ampt, Oestbroeck-ter lant, Acht karspel, Opster lant, Smalijngher lant, mijt al den landen tusschen Emse ende Lauwerse de mijt em int verbunt stonden, helden in groten rusten, eendracht ende vreden, dat alle die Umme landen inden verbunde weren rijck ende salich, ende hadden genoech, ende leveden eerlijcken ende rechtlijken. Alsoe wal hadde men golt nae gheslepet, niemant solde hem dat hebben doeren besperen offte behinderen, durende mennijghe jaren lanck, van der tijt

dat Focke Ukens den slach toe Oterdum wan, daer voer van gheschreven is, hent ter tijt dat de duwel sijn saet daer tusschend seijde. In den jaere MCCCC ende LXXV worden mester Hinrick Stoter, doctor in den gheestlijcken rechte van der stad, provest Uneke Ripperda ende Johan Rengers van der landen wegen, uut gheschicket ende ghesant an den keijser, om oren previlegien to confirmeren ende andere walvaert der stad ende landen te warven; dat al bij sunicheijt in de hove biden keijser weert contrarie van oer summijge gehandelt.Ende daer wort doe eersten geseijt dat saet dat na inden jaere van MCCCC ende XC bloyde, ende kort daer na vrucht droech, als ghij hoeren sullen; hier is voer meer van geschreven int anderde boeck. Als dan Godt heren, steden,

lande ende luiden wil plagen, soe nemet hie hem die wijsheijt, ende schicket em toe hemelicken haet, jonghen raed ende lueden de dan mede soecken eijgen bate. Got geve dat sie in Gronnijghen niet sijnt ghewest, doch sie sinter niet al vrij van. Soe hevet God dre scharpe gijselen ende roeden, dat is pestilentie, duertijt, oerloch, daer hie die sunden der warrelt mede corrigeert ende straffet; dat sijnt by namen de dre hoevet sunden, alse hoeveerdichheijt, gijrichheijt ende onkuesheijt; van welcken sie oerer summijghen niet al vrij van sint. Soe hevet God geoerlevet den sarpent, den olden duwel die Adam in den paradise bekoerde ende sede em dat se solden eten van den holte der wetenheijt den appel, soe solden sie wesen ghelijck God; de bekoeringhe was mitter sunde der hoeverdije. De selffste duevel bekoerde de van Gronnijghen oeck mitten tween sunden alse ghierichheijt ende hoeveerdichheijt, alse dat sie Westvrieslandt solden onder hem nemen int verbunt, soe hadden se een koeninckrieck onder ende mochten wesen Veneedijens ghelijke. Soe weren daer in Dongherdeel voele gheestlijcke luijden, prelaten, abbeden ende hovelinghen, ende oeck eijgen arveden, als namentlijck Jarlema volck, Unema volck, Sijp Scheltema; orer summighe uut goeder meninghe, oerer summijghe omme dat sie mit onrecht in quaeden besit van lande ende goederen weren, menende sie dan daer bij bliven solden, omme dat sie goet Gronnigers weren, ende de landen em int verbunt brachten. Daer se langhe om hadden ghearbeijdet bij des olden Rades tijden in Gronnigen, alse Hinrick Baroldes, Gosen van den Grave, Ulgher van Nordijck, Otto Terhansow, Gosen van Dulck, Johan Tedema, Johan Rengers Schaffer, Henrick Kater, Derck Schaffer, Sweer Kather ende meer der older gueder wieser lueden, die ick al ghekent hebbe; daer de vorgenoemde Westvriesen omme dit verbunt hadden ghearbeijdt wal oever dartich jaer lanck hent tot nud, dat se de guede oldee Rades vrunde vaecke angesocht hebben ende nie ghehoer kunden kriegen, hen int jaer M CCCC ende XCI. Soe dat doe de vrucht riep was, die eertiedts geseeijt was; ende sunder oersaecke ioe nummer quaet mach gescheen, dat kome dan woe dattet koemet, Godt die Here die en dinck hebben wil offte ene plage die over eijn lant koemen sal, kan die here wal toe weghe brenghen ende rechte oersaecken toe vinden. Want als Got en mensche wil plaghen, soe nemet hie hem die wiesheijt, soe als hie den Gronnighers ghedaen hevet, die sick onderwonden ende an namen sus en onbeheert lant toe regeren ende to onderholden, daer nie ienich furste ende here, diet eertijdes bestaen hebben, wal mede gevaren sint. Waer op schrijfft de wijse man Salomon: Soe sijnt allem dinck in desse warrelt onderworpen der verwandelinghe, soe dat in natuerlijcken ende lijfflicken dinghen openbaerlijck geseen wart; der menschen, de aller dinghen ende creaturen eijn here is, ende um des willen die geschaepen zijn, bevint dat vorgenoemded woert waer in em, beijde inder zele ende in den lijve ende dat mannichvoldelijck; woe des menschen zele verwandelt wort, nu mit vrouwden, nu mit bedroeffnisse, nu mit hopen, nu mit anxte, dat behoevet kleijne bewisinghe, want eijn ijghelick proevet dat in sick selves etcetera. In uutwendighen ende lijfflicken dinghen seen wij daeghelicks voer oghen, dat dat voergenoemde woert gans waer is. Ende kortelijck, soe voel als ons deent toe onser meninghee van der materie des regimentes: wel wil marcken de geschrifft van den gheschicten voer ende nae, de vint veranderinghe mannichvoldich ende wonderlijcken van den mijnsten toe den groetsten, woe dat Roemsche Rijck verwandelt sij in landen ende in parsoenen, dat is langhe ende breet geschreven inden historien. Des ghelijcken vinstu in den keijserlijcken rechten ende in den gheestlijcken, die seer mannichvoldich verandert sint, dat der voel niet ghehalden worden ende teghen malkanderen lueden; ende nae veranderinghe der tijt ende der menschen hevet men moeten geven gesette ende statuten, daer van is ene ghemene spraecke: Concorda tempora et concordabis jura, men sal na diek gelegentheijt der tijt de geschreven rechten nemen, ende dan moegen de oever een komen.

Item woe dat regiment des Roemschen Riecks is komen ende ghenoemen van den enen geslachte in dat ander, vinstu oeck geschreven bij voele keijseren, als bij namen bij den geslechte keijsers Octavianus, item des keiser Constantinus Magnus, item des keisers Carolus Magnus, item des keijsers Otto. Soe oeck bij der tijt, doe Carolus die veerde, koeninck van Bemen; als hie keijser wort, dede hie voele daer toe, dat dat selve Roemsche Rieck an sijnen naekoemelinghen bleve. Meer woe dat becleven sij, suestu an sijnen soen Wencelaus, die bijder tijt Roemskoeninck was. Item woe dat regiment ende dat gebede des keijsers tot den pauwsen ende bischoppen etcetera groetlijck verandert ende omgekeert is, heb ick niet tijt nu toe schrieven etcetera. Is dat nu in landen ende in koeninckriecken sulcke groete veranderinghe geschiet sijn, woe vole de meer is dat mijn vremde, offte dat gesche in steden, dat dat regimente ende gebede van der selver stadt nu dessen, nu anderen ghegeven worden, dat doch in allen voergeroerden veranderinghe is toe ghekoemen, die dat kloicklijcken marcken wil, dorch hoemoet, swindichheijt, verachtinghe, beswaernisse, overlast der ondersaten ende onachtsemheijt etcetera. Daeromme die ghene die nu ter tijt dat regiment hebben hier ende anders waer, sullen anmarcken ende sick versichtliecker konnen holden, op dat em niet wedervare die affsettinghe, die bij aventures minre op die ghene die gewest sint toe vermoeden was dan op die de nu daer an sint, nu op een ander; welcke lere de stadt van Gronnigen niet wal hebben anghemarckt ende versonnen!

2 Van dat die van Gronnegen namen an int verbunt Dockum ende Dongerdeel

Int jaer Ons Heren 1492 naemen de van Gronnegen Dockum, Dongerdeel ende Westvrieslant int verbunt; dat die principael wortel ende oersaecke was, daer al desse groete last ende onwille ende verdriet van oerloghe hier na geschreven van geresen ende ghekoemen is. Ende inden selven jaere omtrent Sunte Michaeel toegen de Gronnigers mijt oeren schutten ende die halve stadt, uut mitter macht in Westvrieslandt toe Dockum ende Dongerdeel, omme de rebellen ende de den verbondend contrarie weren ende onghehoersam, ende sick int verbunt mit willen niet geven wolden, ende meestlijcken partien van die Schieringe, dee ter subiectie ende ter hoersumheijt onder Gronnigen toe brengen; ende smeten voele steenhuusen om. Ende setten enen hovelyncf geheten Sickeg Bolte op een radt voer Dockum; daer in gesocht wort haet ende niet dat recht, went solden men sie al gheraedet hebben daer omtrent in geliecken saecken ende misdaden van beijden partijen, men solde voele olde raeden verbesijget hebben.



3a Uitbreiding verbond tot Leeuwarden, Leeuwarderadeel en Ferwerderadeel

Als die Gronnigers hadden al oer dinck toe Dockum ende Dongherdeel nae oeren goeduncken ende willen vullentoghen, quemen die van Lewerden ende begeerden oeck onder den Gronnighers toe gaen. Soe weren daer van die Gronygers uutgheschickket olde Rades vrenden ende jonghen; die jonghen de wolden van stonden an die Leewarders annemen. Die olden wolden niet ende seden: wij hebben niet vorder bevel van onsen Raedes vrunden van Gronnigen dan Dockum ende Dongherdeel in toe nemen; wil ghij verder doen, moege gij doen. Ende de olden, alsm Sweder Kater, Aijbelt Alberdan ende Geert Jansen quemen weder toe Gronnighen. Ende die jongen ende anderen toegen mitter macht mitten Lewerders ende namen Lewerden inende nemen voert int verbunt Ferwerdeel ende Lewerdeel – compelle intraredat is: oerer summeghe bij oeren willen, en deel mit onwille.

3b Tegenstand Sneek en Schieringers tevergeefs

Hierb en teghen weren die van Sneeck ende meer hovelinghe daer omtrent –want sie toe voeren Lewarden hadden ghewonnen op Sunte Jacops avont en deel jaren toe voeren – dat die Gronnigers soe dane macht ende overheijt in Westvrieslandt solden kriegen, ende quemen uut voer Lewarden toe Baerhues. Ende die Gronnigers quemen tegen em uut int velt mijt orer macht, ende versloegen die Snekers mit oer heer, ende sloegen em meer dan hundert mans, ende vengen wal boeven dardehalleff hondert, die sie mede toe Gronnigen brochten gevenclyck, ende schatteden em groet geldt aff. Ende de Gronnigers sattene toe Lewerden enen kasteleijn ende toe Dockum enen kasteleijn, de de twe steden mitten voergenoemde Ummelanden na inholt oersf verbundes onderholden ende berichten solden.

4 Belening Groningen met Friesland en de Ommelanden

Anno 1494

Daer nae hebben de van Gronnigen ghesonden vermidts schrifften ende boeden an den Roemschen koeninck, van sijner koenincklijckeh maiestaet de voergenoemde landen toe belenen; welck sie mitter koeninckliecke maiestaet sint overghekomen, dat hie em dat vorbundt hevet belenet; daer sie em voer solden geven teijn dusent Ryns gulden, ende den harteghe van Sassen een dusent, die dat halp toe bededinghen. Ende de Roemsche koeninck schickede hier toe Gronnighen dre heren uut sinen hove van sijnen reden, de mitten Gronnigers reisedel in Westerlandt toe Lewerden ende Dockum ende in den Ummelanden; ende lieten de Gronnijgers van weghen des Romeschenn koeninghes daer hulden, plicht ende eden doen van weghen des Hillighen Riecks de landen nae inholt des verbundes toe onderholden ende voer toe wesen. Ende des Romeschen koeninghes heren ende Gronnigers quemen weder toe Gronnigen, daer den heren groete eere wort gedaen; ende ene summe van ghelde wort em mede gedaen, dat ander wort em voert toe Collen uutgericht ende betaelt.

5 Vete in Bolsward brengt strijd in Friesland
Anno 1496
Daerna inden jare Ons Heren M CCCC ende XCVI worden oneens Gosschalck Jongef ende Juwe Jonge, hoevelingen toe Bolzwart, om die heerschapie van Bolzwart. Ende Gosschalck was die rechte principael hovelinck over Bolzwart, ende was soe lange jonck gewest, ende Juwe was sijn voermunt ghewest ende sijbbe van bloedes weghen daer toe. Soe wolde Gosschalck sijne heerlickheijt selves antasten, ende Juwe was leeff onder dien borgeren, ende verdreeff Gosschalck sijnen neven uut Bolzwart. Ende Gosschalck hoerde der macht van den hovelinghen van Westvrieslandt toe, ende klaegede dat sijnen vrenden. Ende toech uut den lande nae den hoep van knechten, genoempt de Garde, daer een opperste hoefftman van den knechten was geheten joncker Fox offte anders Nitter Fox; ende quemen mit Gosschalck in Westvrieslandt, ende mit
listichheijt voert in Sneeck, ende namen Sloten ende dat huus to Woldesende oeck in. Ende die van Gronnigen toegen uut mit groeter macht ende ginghen ligghen in Lewerden. Soe starckeden em de Soeven wolden mijt enen groeten getal van volcke, wal omtrent drie off vier dusent mannen, ende wolden Sloten weder in nemen; daer leghen wal drehundert knechten in van Fox vollick. Dat vernam Fox, ende toech in der nacht uut Sneeck oever dat ijes, ende sloech enen slach op den ijse voer Sloten mitten Soeven wolden. Ende die Woltman verloes den strijt, ende der Vresen bleven doet wal omtrent derteijn offte veerhundert, die daer geslaeghen worden ende verdrenckeden, want dat Vreesche heer quam op dat loepende diep dat doer Sloten lopt in Sloeter meer, ende dat ijes brack in, ende al dat daer op was drenckede ende worden in den water doet ghesteecken. Ende der knechten bleef weijnich doet, men joncker Fox wort swaerlicken gewondet; ende sie namen niemant ghevanghen, want die Woltman kortes toe voeren hadde den knechten wal omtrent en hundert aff gheslaghen op Tsijrck gast, daer sie weren roeven ende barnen, ende die Woltman wolde ghene ghevanghen nemen.

6a Groningen weet jonker Fox uit Friesland te krijgen
Anno MCCCCo ende XCVIIa
Daer nae senden die Gronnijghers enen gheheten heer Redmer Veralma ritter ende Berent Kenerdes, die borgemester ghekoeren wort de wijle hie uut was, mit VII ofte VIIIc knechten in de Lemer, ende setten een blockhuus mijt eijner graff ende bolwarck op Take zijl mit knechten beset. Ende leghen daer soe langhe, dat die van Sneeck joncker Fox mitten knechten kofften uut Sneeck, ende gaven em 8000 Rynsgulden, ende dat ghelt leenden die van Gronnighen den Sneeckers. Daer setten die van der Sneeck den Gronnijgers toe gijsele Bocke Herinsma, Sijke in die Elst ende Louwe Doijnghe, welcke dre hoevelinghen voerghenoempt die knechten in Sneeck hadden gevanghen voer oeren solt; sie gaven sick selves guetwillich in gijselschup in handen der Gronnijgers, ende deden em elck eden ende hoeghe loeffnisse niet uut Gronnijghen toe scheijden, offte die penninghen weren iersten betaelt. Daer boeven brack Bocke uut der vencknisse ende leep weder toe Sneeck; Sijke scheijde mit moetwillen, ende gaff der stad rente brieven oever sijn guedt voer sijn anpart van de achtedusent Ryns gulden; Louwe betaelde sijn anpart, eer hie uut die ghevencknisse quam. Ende mijt de voergenoemde VIIIm gulden sleten sie Fox mitten knechten uut Sneeck, ende toeghen uuten lande, ende gaven oever den Gronnighers vrij ende veerdich in oeren handen Sneeck, Sloten ende dat hues toe Woldes ende bij consent der Sneeckers; ende die Ummelanden worden oeck geven in handen der Gronnigers.

6b Groningen onderwerpt heel Friesland behalve Franeker en enkele Schieringers
Anno 1497
Als desse hoep van den knechten dus uutten lande weren ghereijset, namen die van Gronnighen Sneeck in ende dat hues toe Woldesende ende Sloten, ende setten eijnen kasteleijn opt huus toe Sloten ende eijnen capteyn mijt knechten opt blockhuus to Taecke zijl, daer see die Ommelanden mede solden onderholden. Ende aldus worden sie heel Oestergoe ende Westergoe geweldich, uutghenoemen Fraenicker ende die Schiringhe hoevelinghe, alse Here Hottijnge, Jarch sijn broeder, Hessel Mertens, Doecke Hettens, Gosschalck Jonge mijt oren partijes lueden ende toe standers. Ende soe hadden sie daer enen priester geheten Benedictus, die daer stad van Gronnigen wonderlicke voele quades contrarie dede, soe dat se oren willen van den lande niet bekoemen noch krijgen konden.

6c Groningen verovert de stinsen Hemmema en Martena
Anno 1497

Daer nae soe toegen die van Gronnigen mijt groeter macht in Westergoe, ende wonnen mit stormender hant dat hues toe Barlickum, dat toe male en starck bolwarck ende kostelicke grafft hadde; ende staken em allen den hals aff de daer up weren, uutghenoemen een knecht, de mijt behendichheijt off quam alste hues gewonnen was, ende leep aff in schijn ene der Gronnijgers, ende nam ene sijde specks opt hoevet. Ende die vrouwe ende maeghet de weren op den huuse, worden ghevanghen toe Gronnijghen ghebracht. Ende die vrouwe was mijt kinde, ende genas van twen kinderen in der hachte daer sie gevanghen ende gesloeten sat, ende men wolde sie niet los sluiten, doe sie verlost wort in oerer vroulicker noeden, dat toe maele ene strenghe ende oneerlijcke daet was; niet meer van den.
Item Hessel Mertens hues wort oeck doe omghesmeten. Ende Fraenicker was beset mijt knechten ende huislueden, ende oer hovetman was Jarchh Hottijnghe, soe dattet em niet guet was toe nemen, ende oeck hadden siet seer starck ghemaecket mit grafften, bolwarck ende straketten; daer umme dorsten die Gronnijgers dat niet beleggen.

6d Groningen verovert Harlingen en terroriseert Westergo

Anno 1497

Item soe toegen die Gronnigers voert toe Harlinghe, ende makeden daer ene starcke veste mijt ene grafft ende bolwarrick. Ende branden in Wester lant omtrent Penninghenc ende Wtmarsum ende den Ummelanden aldaer, ende roeveden ende venghen ende sloeghen voele vollicksd doet ende deden voele quaedes; ende verloeren oeck borgers ende anderse doeden, men niet voele. Ende dat sie den landen soe lastich weren, soe worden sie em contrarie, die toe voeren goet Gronnigers weren. Ende die landen sloegen weder bij ene, ende sochten raedt, woe sie die Gronnijgers weder quijt mochten worden.

Ende Juwe Jongeg de wort seer gestarckt van den Gronnigers, alsoe wat he dede dat dede hie op der Gronnigher troest; ende had hie geen vermoet ende hulpe van em ghehat, hie hadde sick teghenh Gossckalck nummer op gericht; ende alsoe helt hie Bolswart in. Ende Wijtke, Gosschalcks moeder, was ghehielickt an Botten Holdinghe, ende Botte starreff; alsoe wort Witcke verschreven toe Gronnigen toe gijsele toe koemen, want men quaet vermoet op oer hadde, want sie eijne wijse vrouwe was ende wonderlicke voele oerloghes ende verdretes hadde ghehandelt in Westergoe mit oeren kinderen ende vrenden, daer see principael oersaecke van was, daer toe maele voele van weer toe schrieven; ende alsoe wort se gevencklijcken toe Gronnijghen gheholden een tijt lanck, ende ten lesten wort se vrij gededinghet, ende reijsede weder toe huus.

Deel III-C

Friesland en de Ommelanden gaan voor Groningen verloren met hulp van buiten: Saksen en Oost-Friesland (1496-1500)
1a Schieringers heroveren Harlingen en bijna heel Westergo. Soe toech Gosschalck Jonge weder in Hollant ende Braebant om knechten van der garde, want Here Hottinghe em uut Bolswart hadde verdreven. Soe quam hie weder oever in Westvrieslandt mit joncker Fox Nitter mit VI offte VIIc knechten toe Harlinghe ant lant, ende leten ore schepe daer se mede oeverghekoemen weren, weder ter zeewart an loepen. Ende die Gronnigers treden uut Herlinghe, ende meenden die knechten van den lande toe holden. Ende als sie quemen op den dijck, saghen sie die knechten op den uterdijck in der orden staende mit oer geweer; soe weecken die Gronnigers mit al oer heer toe rugge nae Lewarden; soe volgendend de Umme landen daer omtrent al nae, toe peerde ende voete, mitten knechten die toe lande ghekoemen weren. Ende weren doe al vianden, die toe voeren vrenden weren ghewest. Soe dat se de Gronnigers jageden, dat sie mosten mit oer orden wijken in Lewarden, soe dat die Gronyngerse mit nouwer noet quemen in Lewarden. Ende doe sie al toe Lewerden quemen voer die poerte, wast in den dat men see wolden daen in laeten. Ende de Gronnighers leten achter binnen Harlinghe oere bussen als een groet hovetstucke, geheten Swarte Grete, mit meer bussen ende ene iseren slanghe ende ander reeschap van oerloghe, dat de van Fraenicker mede nemen in oer stadt. Ende daer nae quemen sie voer Sloten, de van der Sneeck, ende eijsscheden dat hues op; ende daer lach ene op van der stadt weghen van Gronnighen, geheten Coert van Bremen, mijt en deel van knechten, welcke de dat hues op gaven sonder stoet offte slach, beholden lijff ende goedt. Ende alsoe rumeden die Gronnijgers weder umme uut Sneeck, Sloten, Woldesende ende dat blockhues op Takezijl ende Harlinghen ende uut heel Westergoe; ende helden daer niet in dan Lewarden ende Oestergoe int verbunt.

1b Bloedige herovering van Bolsward door Schieringers
Anno 1498
Des nachtes daer na dat joncker Fox de Gronnigers alsoe hadde in Lewarden gejaget, vel Gosschalck Jonge, de de knechten int lant ghehaelt hadde, ende joncker Fox mitten knechten ende oren hulperen ende partijen in Bolzwart, ende wonnen die stadt; ende sloegen doet Juwe Jogema de Gosschalck toe voeren uut Bolzwartd hadde verdreven, de recht hovelinck van der stadt was, soe voer hen van geschreven steedt. Ende daer na toech Fox mitten knechten weder uut Vrieslandt.

1c Bolsward beurtelings Schierings en Vetkopers
Item int jaer van 1498 toech Tijarck Walta, zalighe Juwe Jonge broeder, weder uut nae den hoep van den knechten, daer die Gronnijgers em seer toe reden ende goede gunst toe deden; soe dat he brochte joncker Fox mitten hoep vanden knechten weder in Westvrieslandt mit 4000 knechten, ende wonnen Bolzwart weder in; ende Gosschalck quam en wech, soe dat hie neet doetgeslaegen wort. Ende die knechten bleven doe ligghen in Bolzwart ende Westergoe ende Westvrieslandt, ende verdorven alle de Ummelanden mit roeff ende brant, vangenscap ende brantschattinghe. Ende als sie die knechten quijt worden, sijnt Gosschalck ende Tijarck verlijket; ende Gosschalck behelt Bolswart.

2a De troepen van Fox bedrijven terreur in de Ommelanden

Item int jaer Unses Heren MCCCC ende XCVIII was Paesche dach den vijffteinden dach in aprili; des dinxsdaghes in den selffsten Paeschen hillige daeghen quam doe de selffster Nittert Foxs offte joncker Fox mitten hoep van den knechten, omtrent IIIIm vremde knechten van Overlantsche ende Nederlantsche knechten, die soe lange in Westerlandt hadden geleghen; ende toech hier in Gronnigher ghebede oever Gherckes brugghe, ende dedent aldaer onmanierlijcken groten scade ende vele quaedes ende geweldes vermytds roeven, barnen, vanghen ende doetslaen, boven recht ende reden sunder ontsegghen; ende gengen ligghen in Aedwert. Van welcken knechten weren opperste hoefftluden Nitter Fox off joncker Fox geheten, Jurijen Kogelat, Johan van Alp ende ene van oeren gesellen geheten heer Jurien van Regentbarch rittere, de wort doetgeslaeghen toe Northorrum selff anderde. Ende daer umme branden sie int ankoemen, als se toe Northoeren quemen ende den ridder doet vonden, branden sie die hele bueren op, dat daer niet staende bleeff bijnnen Northoren van husen dat iet van weerden was; ende toe Zuithoren oeck dat meeste deel van den huusen an die zueder ziedt van die kercke; ende to Westerdijken van der horne off hent an op Awarderk zijl dat meeste part van allel den besten huusen; ende mede up den Rugewaert ende op beijden sanden, soe datter weijnich huusen daer staenden bleven.

2b Groningen bewerkt vertrek Fox uit Ommelanden en Friesland
Ende des saterdaghes toe Paeschen achten soenden die Gronnighers ende prelaten ende hoefflinghe der Ummelanden in Gronnigen ghebiede mijt dessen selffsten kapiteinen ende knechten, soe dat see weder solden ruemen uut Gronniger verbunt, ende doen daer genen meer schaeden; ende wat see geroevet ende gevanghen bij em hadden, solden see mede moegen nemen; ende solden em daer en boeven geven XXXIIIm Rijnsgulden. Daer op rumeden see, ende daer voer wort em toe ghisele gesat, vander stad weghen als bi namen Sijbrant Ulfferden, Sijse Berneers ende Wijert Eijsma, ende van der lande wegen joncker Roeloff Ewsma, Luert Kater / ende Eltet toe Lellens; datmen em die voergenoemde summe van pennijnghen binnen VIII dagen solde betalen. Bijnnen der voergenoemder termijn ende tijt, boeven der soene, voerden se de voergenoemde gijselars uut Aedwart toe Dockum, ende daer wert em oer ghelt betaelt, ende doe voerden sie noch welcke van den gijselers boven recht mede westwart toe Lunekercke int kloester, ende wolden daer hebben voer oer kostgheldt vijff
hundert Rijnsgulden. Ende de Vc Rynsguldens loveden em die ghiselers toe geven, ende setten em daer voer enen borgen toe ghisele, geheten Hinrick Langen-borrich, de Vc Rijnsguldent voer Pinxteren toe betaelen toe Zuutphenu inden lande van Geller. Ende alsoe reijseden se omtrent Ons Heren Hemmelvaerdes dach uutten lande nae den hartoch van Geller, de se doe al weder int solt nam. Item als se uut Aedwart op braecken ende nae Dockum weder toegen, nemen sie mede oever hundert ghevangenena, ende wal IIm beesten ende peerden de see al geroevet hadden; ende schatteden den vangenen groet goet aff; alsoe dat men mochte lossen de koe mit een Hoerenckens gulden offte en Davids gulden; alsoe dat soedane zware last van oerloch in hundert jaren niet gescheen was.

3a Schieringers in Westergo roepen Albrecht van Saksen te hulp en huldigen hem als landsheer

Als desse voergenoemde landen weren in dussen groeten oerloghe, soe vellen die van Westergoe, ende meestlijcke die Schiringhe als de van der Sneeck, Here Hottinghe, Gosschalck Jonge mit oeren parties lueden ende ore vrenden, an hartoch Albert van Saxen – die doe ter tijt was bij hartoch Philips van Borgonnien, ende hadde voele bedrieves van oerloghe in Hollant, Zelant ende Brabant van wegen hartoch Philips, daer hie voerstander van was gewest – ende begeerden den hartogen van Saxene voer enen landes heren, ende wolden geenderleije wies onder die van Gronnigen staen int verbundt. Ende de hartoch van Saxen hevet geworven van den Roemisschen koeninck Maximiliaen, dat he bij consent hartoch Phylips van Borgonnien hevet em belenet mit ener commissien heel Oestvrieslandt ende Westvrieslandt een ewich gubernator daer van toe wesen. Ende hevet daer op gesent int jaer Onses Heren 1498 enen ridder, geheten heer Wilbolt van Schambarch, in Westergoe ter Sneeck. Ende de wile was joncker Fox mit de IIIIm knechten in Westergoe noch, ende de knechten weren goet hartoghes van Sassen. Ende de van der Sneeck ende Westergoe hebben den ridder in schijn des hartogen van Sassen gehuldiget voer oeren hals landes heren, ende hebben em oever geven in soe groeter last van excise ende schattinghe ende ander eijghendome, soe dattet zeer koeninck Karels tijt nie in soe groeten eijgendome is gewest. Ende voert mit schrifften ende uut anxte van den vremeden knechten hevet he al Oestergoe ende Soeven wolden em oeck onderdaen ghemaecket, de em oeck mede hebben gehuldet ghelieck Westergoe, uutgenoemen de van Lewarden ende welcke van den Vetkoepers in Dongherdeel, als Sijbet Scheltema ende Hemke Jarla mit oren partien ende vrenden etcetera.

3b Vergeefse pogingen Friese Vetkopers om Fox te verslaan

Doe voert inden selffsten jaere Ons Heren dusent vierhundert ende achtentngentych omtrent Pinxteren soe weren de knechten die in Aedwart gelegen hadden, weder umme gerumet in Westvrieslandt; ende als se oer gelt hadden van de Gronnigers ende Umme landen, als voer van geschreven is, soe toegen die knechten weder omme na den lande van Gellere, ende verstreken na Hollant ende Braebant. Ende joncker Fox bleeff bij joncker Wilbolt in Wester goe, ende Fox toech in die Pinxter hillige daegen nae Staeveren omtrent mit achte hundert knechten. Dat vernamen die Soeven wolden, ende meenden dat hie wolde weder in Sloten gaen liggen, offte weder uutten lande en wech wolde reijsen. Want hie eijn groet goedt geroevet ende gheschattet hadde, so hebben die Soeven wolden uutgewilliget mijt schrifften ende boeden Langewolt, Vredwolt, Acht karspel, Lewerden ende Lewerder deel mijt al den Soeven wolden, ende sint ghereijset nae Staeveren om Fox mitten knechten toe verslaen. Ende des sondaeges toe Pinxterend achtene des morgens vroe quemen die Wolden mijt oer heer bij een, ende hadden wal teijn man tegens enen; ende treden totten knechten over twe zijlen ende zijlriden, ende meenden sie toe verjagen ende toe slaen, want oer hoep toe male kleijn was. Ende de knechten stelden sick inden strijt oerden, ende schoeten int Vreessche heer mit enen kaerbussen mit haegelschot. Ende van stonden an nemen de Vresen den weeck toe rugghe weder umme nae den zijlen, ende verloeren den slach, soe dat se generleije weer en deden. Ende slogen in die zijlriden ende sijlen, de toe voeren boeven ondecket weren, daer toe male voele volckes in worden ghedrencket ende gheslaegen, ende voert oever die zijlen noch voert worden vervolget ende geslaegen ende ghevangen; ende voele die oer harnasch ende kledern verleten ende ontlepen nae Sloten ende Takezijl, ende ontquemen in oer bloete hemet ende en deels in oer wamboeijs en wech; ende de van Lanckwolt ende Vredwolt leten daer voele doeden ende ghevangenen.

3c Saksen belegeren Leeuwarden, Groningen helpt de stad

Voert des selffsten jaers inden jaere van XCVIII omtrent Sunte Bartholomeus belede desse ridder joncker Wilbolt van wegen des hartogen van Sassen Lewerden, ende hadde daer mede voer de hoefftlinghen uut Westergoe ende oeck mede en deels uut Oestergoe, ende hadde bij em mede wal twe dusent vremeden knechten, ende had Kamminghe buer beset, ende lach mit dat ander heer in dat kloester Wiswert; soe willende die van Lewarden brengen totter subiectien ende ghehoersumheijt des hartogen van Sassen. Soe vellen die van Lewarden an die stadt van Gronnigen, ende begeerden hulpe ende bijstantd inholt des verbundes. Ende die van Gronnigen hadden wal IXc kriges knechten ende vyfftiche ruijters mijt reijsege peerden, daer die opperste hoefftman van was ene geheten Johan van IJttersum, droste van Sallant in der tijt. Ende soe hebben sick die stadt van Gronnigen uut gherustet ende geveerdighet omtrent Frijmarckt – dat is Nativitatis Mariae Virginis – mijt der halve stadt als Sunte Meertens karspel, ende mit den reijseners ende knechten, ende de Ummelanden als Humerseh, Langwolt, Fredwolt ende Mijddaech, soe dat daer toe peerde ende toe voete was een groet heer volckes; ende sijnt teghen der vijande wille in Lewerden getoegen, want de vianden weren em int velt toe moete gereijset ende inden oerden geset, men sijnt weder te rugghe uuten velde gheweecken int cloester, daer oer leger was; ende die van Lewerden schormutseden mijt em volck aff. Als nu de van Gronnigen mit oren vrunden ende heer in Lewerden legen, ende vernemen dat die knechten niet op malkanderen wolden, ende hadden daer legen vier off vijff daegen, soe wolden sie bij nachte mit oer heer op breken ende reijsen weder nae Gronnigen, ende laten blieven soe voele knechten in Lewarden als sie bedarveden hoer stadt mede toe holden. Ende sijnt in der nacht uut Lewerden getreden, ende een groet part vant Gronneger heer brack achter aff ende quam weder in Lewarden, ende bleven daer; de ander treden voert nae Eernsum. Soe was Eernsumer zijl op ghenoemen ende die wegen weren vaecke doer gegraeven daer sie hen reisen solden; ende die van der Sneeck ende Omme landen quemen starck uut toe peerde ende toe voete, ende sloegen ende vengen voele hueslueden ende knechten ende welcke borgers ende buren van Gronnigen, ende de voer den zijl ende inden zijl ende daer omtrent. Ende de to Lewerden bleven weren van den borgers ende knechten van Gronnigen, bleven toe Lewerden omtrent ses weecken, ende holpen em die stadt toe holden; soe dat se de poerten des daghes nouwe van den belege toe en deden, ende dreven oer koeijen ende beesten des daeges tegens der vianden danck toe velde, ende weren alle daege tegen die vianden uut int velt ende sloegen malkanderen volck aff, ende joncker Wilbort verloes meer dan die van Lewarden. Ende den Gronnigers begunde toe twivelen dat se em op die van Lewerden niet dorsten verlaten, soe dat sie wal halleff verraeden weren.

3d Leeuwarden geeft zich zonder overleg met Groningen over

Soe wort dat componeert ende gesoent tusschen de van Lewerden ende joncker Wilbolt, soe dat sie em die stadt op gaven, ende de van Gronnijgen saementlijck borger ende knechten mijt alle artelerie van oerloghe, bussen, waghen ende peerden, dat see in Lewarden mede ghebracht hadden, solden see weder mede omme nemen. Ende joncker Fox was weder mit en deel knechten bij joncker Wylboltd, de dede daer goedt in, soe dat de van Gronnigen hen quemen, ende velegede se mit sijnen knechten hen opt rume soe dat sie onbevaert hen quemen ende em geholden wort soe em geloevet was; dat en deel van Leewarden ende joncker Wilbolden volck wal geerne anders geseen hadden, so dat daer niet voele ongeslaegen ende gevangen hadden weder gekoemen, dat toe maele quaelick bij de van Lewerden was verdeent; doch Godt halp em dat see velick over quemen toe Gronningen. Ende joncker Wilbolt nam die stadt in ende wort ghehuldet in schijn des hartogese van Sassen. Ende joncker Wilbolt is weder umme gereijset bij den hatogen van Sassen, ende joncker Fox bleeff stadholder van Lewarden ende Westvrieslandt, ende leet an leggen int jaer XCIX binnen Lewarden een kostel slot, daer he voele steenhuusen buten Lewerden leet umme smijten ende den steen leet voeren toe Lewerden dat slot van toe timmeren.

4 Prelaten en edelen in de Ommelanden roepen graaf Edzard van Oost-Friesland te hulp

Anno 1498

Als die greve van Oestvrieslandt greve Edsert den Ommelanden hadde geleent vyftehalf dusent Rinsen gulden, toe vulleste oeren summe van penninghen mede toe betaelen, de joncker Fox geven worden, doe he uuth Aedwart ende diem Ummelanden gekofft ende gesoent wort, daer voer in dit croenieckel van geschreven is, soe hadde die greve brieven van den prelaten ende hoefftlinghen der Umme landen, dat he see mochte in gijselschap eijschen voer sijnen penninghen weder omme toe benaecken, ende leet daer in eijschen toe gijsele den abt van Aedwart heer Wolter ghenoemet, heer Johan abtb toe Rottum, den abt van Tesijnghe ende meer anderen prelaten, daer mede twe prelaten weren als heer Johan commelduer toe Oesterwerum ende enee geheten mester Ulffert proevest to Loppersum, de de stadt van Gronnigen vele contrarie moeijteden mitten greve van Oestvrieslandt, om die van Gronnigen ende den verbunde der Umme landen van ene toe brengen. Des ghelijkes weren daer in gijselschup in geschreven warlijcke persoenen alseh hoefftlingen: de kinderen van Ewsma, heer Apke, joncker Relof, joncker Wigboldt, item provest Haije toe Farremsum ende sijn broeder Eggert Ripperda, Asege in den Ham, Dutmer Rengers, Johan Rengers, Hillbrant Entens ende meer gheestlijcken ende warlijcken. Die goed Gronnigers weren, die bleven inden verbunde ende reijseden niet oever bij den greven; ende die van quaeder gunst weren, die toegen oever. Men die prelaten die van goeder gunst weren der stadt Gronnigen, die quemen altoemaele weder oever, halff bij oerloff offte sunder oerloff des greven, uut genoemen die twe alse die commelduer van Oesterwerum ende die provest van Loppersum, daer voer van geschreven is. Desse ende die hoevelingen voergenoemet de nu van quaeder gunst weren der stadt Gronnigen, vellen den greven van Oestvrieslant an om em hulpe ende bijstant toe doen.

5a Bisschop van Utrecht bewerkt bestanden tot mei 1499
Ende greve mit sie hebben gesocht vele weges ende raedes, fursten ende heren, als eersten an onsen genedigen heren bischop Frederick van Baden, bischop toe Utrecht, daer na an den hartoghen van Sassen ende sijne gedeputeerden in
Westvrieslandt, alse heer Wilbolt van Schambarch etcetera. Soe hevet onse genedigen here van Utrecht mitten rydderscap ende die dre steden ende sijner genaeden hoegen raed dat gescheel – tusschen den gedeputeerden des hartogen van Sassen in Westvrieslandt ende den hoefflinghe onser Ommelanden in Hunsinghe ende Fijmelinghe ende der ander lande ende den greve van Oest-vrieslandt ende der stadt Gronnigen – enen dach van vrentschapen op gheramet ende verschreven toe Vullenhoe toe holden, daer de Raedes vrunden ter dachvaert sinnen ghereijset op den dach alse die em verwittiget was. Ende joncker Wilbolt ende die greve mitten hoevelingen sint em aldaer beijegent, ende elck part hevet dat sijne daer op gedaen onder voelen beclachten van beijden, de toe lanck sijnt toe schrieven; uut welckea onse genedighe here mijt sijnen hoeghen raede wal vermarckede, dat die greve unde hoefftlinghe ende heer Wilbolt niet al recht hadden, ende sochten Gronnigen toe verdarven ende van den verbunden der Umme landen toe brengen. Soe hevet onse genedighe here mijt sijnen hoegen raedt daer en bestant op gheraemet tusschen den ghedeputeerden des hartoghen van Sassen ende die greve van Oestvrieslandt ende den hoevelingen ende der stadt Gronnigen een tijt lanck; ende hevet dat bestant voert uutgesat, bij consent des hartoghen van Sassen, hent op Sunte Georgius dach anno XCIX, om daer onder in middelen tijden die saecke alinck ende
al tusschen den hartogheg van Sassen mijt Westvrieslant, den greven ende den hoefflingen der Umme landen ende der stadt Gronnigen bij toe leggen ende toe verliecken.

5b Na vergeefse verzoeningspoging bestand tot juni 1499
Soe hevet onse genedige here van Utrecht, mit schrifften ende parsoenelicken selven ende oeck mit sijnen hoegen raede, an den hartoghen van Sassen verarbeijt, dat daer tusschen den hartighen van Sassen ende der stadt Gronnigen ende den greve ende hoefftlingen der Umme landen is een dach beramet als des maendagesi nae den sondach Jubilate, dat was doe des maendaeges voer Sunte Marcus Evangelista, toe Woerden in Hollant toe holden, om daer alldinck vriendtlijck toe verhandelen. Daer worden hen geschicket ter dachvart van der stadt wegen mester Willem Frederici, pastoer tot Sunte Marten, Johan Schaffer ende Luedeken Horencken, beijde borgemeijsters; ende van den lande weghen die goed
verbundes weren, die abt van Selwart, mester Roeloff commendator tot Warphum ende Allert Gaijkinghe. Daer beijegeden em ter dachvaert hartoch Albert van Sassen ende sijn soen mijt oeren raedem, greve Edzart van Oestvrieslandt
mit sijnen raden ende hoeftluden, ende die hoefftlingen die uut Gronnijger verbunt toe Emden toe gisele legen ende der stadt contrarie weren, alse heer Apke Ewsma, Dutmer Rengers, Asege in den Ham ende mester Ulffert proevest toe
Loppersum; ende bisschop Frerick van Baden bischop toe Utrecht ende die rijke hartoch van Beijeren. De twe vorsten mit oeren hoegen raede weren daer mede ter dachvaert, ende solden die saecke verliecket ende bij gelecht hebben. Daer
voele beklachten an beijden parten opgedaen worden, soe dat die saecke daer niet gesoent wort; men daer wort een bestant uut gestelt hent op Sunte Johan Baptista anno XCIX tuschen allen dessen parten ende landen.

6a Groninger gilden organiseren terreur in de Ommelanden
Item als dat bestant voergenoemt uut was bij na, ordineerden de gemene ghilden in Gronnigen veer hoevetluijden als benamen heer Redmer heer Alma ridder, Johan Schatter, Lueleff Konerdes ende Claws Koeninck; welcke hoeftluden dat oerloch solden voeren, ende die ghemene borgeren ende gilden solden voergaen ende hoevetludene van wesen. Soe sijnt se gereijset mit den schutten ende omtrent hundert knechten ende hundert borgeren, ende hebben den Dam inghenoemen, ende de palen van den lande bewaert, alse Farmesum, Oterdam, Reijde, Wathum ende bij den dijke ter lanthoede gelegen.

Anno 1499

Voert daer nae des sondaeges voer Onser Lever Vrouwen dach Visitationis hebben sie dat huus toe Farmesum uut gebrant, ende al dat goed daer aff genoemen, ende die levendighe have als ossen ende koeijen nae Gronnigen gesant. Ende voert hebben die Gronnigers dat hues toe Farmesum dael gesmeten, ende daer toe Johan Rengers hues ten Poste, dat hues in den Ham, heer Onnen kinderen hues toe Ewsum, Dutmer Rengers hues toe Dijke, al toe samen gebrant ende onder die voeten gesmeten.
Item soe hebben de van Gronnigen noch gesant in den Damme twe hundert borgeren mit dre hundert knechten, om de paelen van den lande starcker toe bewaeren mijt oeren vrenden die toe voeren daer gesant weren.

6b Edzard helpt Ommelanden en nestelt zich te Appingedam
Anno 1499
Als de van Gronnigen mit oer volck de palen van den lande aldus hadden besat, soe is greve Edzart van Oestvreeslandt gekomen mijt diem hoefflingen die uut Gronniger gebede weren oever Eemse bij den greven, mijt achte hundert knechten ende omtrent twe dusent bueren ende borgeren uut des greven ghebede, ende ghekoemen int Olde ampt toe Winschoete voer bij de Pekelborch. Ende die kasteleijn had die Pekelborch beset mijt XXX off 40 mannen; ende die kasteleijn weeck off die borrich mijt II knechten, ende de anderen bleven op den borrich. Ende dat Over Eemschee heer toech voert toe Wijenschoete, ende branden daer dre off veer huusen, ende dwongen dat Olde ampt, dat sie den greven musten hulden, ende loeveden hem toe geven XXII hundert Rinsen gulden voer brantschattinghe. Ende soe toegen see voert voerbij Slochteren, oever dat moer, ende quemen in Wittewerum int kloester. Ende als de van Gronnigen die in den Dam doe noch weren, vernamen dat dat Overeemsche heer sijck gaff nae den Dam omme see daer in toe beleggeni, soe sijnt see uut den Dam gheweecken als de viandenk in Wittewerum quemen, ende toegen doer Loppersum ende den wech nae den Woldijck nae Gronnijgen. Soe toech dat Oever Emschel heer, mitten hoefftlingen de se int lant daer brochten, als benamen heer Apken Ewsma, mijt sijnen twe broeders joncker Rodolf ende Wigbolt, proevest Haije Ripperda ende Eggert sijn broeder, Dutmer Rengers van Dijke, Iohan Rengers ende Dutmer Rengerso ten Poste, Asege in den Ham, Hillbrant Entens, ende gingen liggen in den Dam. Des anderen daeges quam de greve selves oever toe schepe wal dusent starck mijt borgeren ende buren in den Dam, ende ghenck daer ligghen barnen, brantschatten, roeven ende vangen, ende deden voele quaedes.

6c Wederzijdse terreur in de Ommelanden
Anno M CCCC ende XCIX Translatio Benedicti
Als die greve daer lach mijt sijn heer, soe sende he omtrent ses stijge mans van sijnen borgeren ende buren op dat hues toe Sauwert, om dat toe besetten. Soe schickeden die van Gronnigen uut oer stad schutten mijt oeren knechten omtrent vier hunderts voer dat hues toe Sauwert; soe schoeten see wat toe moete van den huuse, men van stunden an gavent se dat hues op, ende worden al gevangen toe Gronnigen gebracht, men daer bleven welcke doeden op. Ende dat hues toe Saewert mijt allev den timmer op den hove wort al uutgebrandt; ende daer worden voele van hueslueden ende Ailcke Onsten meijeren omtrent Sauwert oer goedt aff geroevet, ende en deel mede gevangen toe Gronnigen gebracht. Ende den gevangen vanden huuse van oever Eemse wort groet goet aff geschattet, elck nae dat he geven mochte nae groetheijt sijns goedes.

Item daer na lede de greve en deel van sijn vollick int kloester van Tesinge ende daer omtrent.

6d Jonker Fox gesneuveld bij Kolham en begraven te Groningen

Item op Sunte Marien Magdalenen dach anno XCIX, soe quam Nittert Fox, des hartoegen van Sassen oeverste hoefftman, uut Lewerden omtrent dardehalleff hundert starrick mijt dre kaerbussen ende uutgelesen Oeverlantsche krijges knechten, doer dat lant van Drente toe Kropes wolde toe, ende wolden bij den greven wesen in den Dam. Dat worden die van Gronnigen wijes, ende leten haestelijc oer schutten ende knechten vallen in torff schuten, ende voeren haestelijkend nae Wolde, ende en deel liepen toe voete, en deel toe peerde. Ende joncker Fox logisedee ende teerde int uuthoff toe Kolham. Ende die Gronnigers treden in der oerden Onse Leven Vrouwen lane langes voer bij de Roede poerte nae den Ham. Ende als Fox die Gronnigers sach mit oer fanekens, sette hie sijn vollick oeck in der oerden, ende quam em toe moete; ende sloegen sick koenelicken onder malkander. Ende die Gronnigers heldentg veldt, ende versloegen joncker Fox daer doedt ende daer toe doet van sijn vollick omtrent dertych, ende vengen omtrent hondert ende XXV, soe datter toe saemen bleven omtrent anderhalleff hundert geslaegen ende gevangen; ende die anderen ontlepen int moer nae Broke ende int holt. Ende daer wort een goedt man mede gevangen van den greven hoefftlueden, geheten Victor Vrese, de lange sat gevangen in Poelpoorte, ende wort geransoent op XIIc golden gulden. Ende die Gronnigers brochten die dree kaerbussen mede toe Gronnigen; ende brochten joncker Fox doet mede in die stadt, ende wort ten Minre broederen in die karcke begraeven bij des Hilligen Crueces olter. Ende dit was desse Fox de des jaers toe voeren mitten vremden knechten in Aedwert was, ende dat gewelt daer dede,
daer voer in dit kroenikel van geschreven is.

6^e Verdere terreur over en weer in de Ommelanden
Dus bleeff de greve mijt sijn heer een tijt lanck liggen in den Damme; ende sien volck toech uut in Hunsinge, Fijmelinge ende in die Marne ende in Dijurdes wolt, ende vengen daer ende deden daer roeff, brant ende brantschattinghe op der Gronniger meijers ende op alle den genen die goedt Gronnigers weren, ende op den genen de den greven niet obedieren, hulden offte

brantschattinge geven wolden. Des ghelieckes deden die stadt van Gronnigen op der hoevelinghe meijers ende op alle den ghenen de den greven jenigerleije wies hoersom weren, vermidts huldinghe, brantschattinge offte paecis poerten van den greven nemen. Alsoe dat de landen in hundert jaeren nie in sulcken last gewest sint vermids roeff, vancknisse, brant ende brantschattinge als nu sijnt: want weren sie der stadt hoersom, soe leet sie die greve verdarven, ende weren sie den greven hoersam, soe worden see verdorven van der stadt; ende int les te worden se van beijden sijden, vrenden ende vijanden, allijke wal verdorven, want de vremede knechten sparen vrent noch vijandt, ende de lichte borgeren ende inwoeners bijnnen der stadt dedent al mede, soe dat Vreeslant jammerlijcken ende elendigen wort verdorven.

6f Ook terreur in het Gorecht en in Drenthe

Int jaer 1499

Die greve taste mede int Goerecht, dat mien heer van Utert toe behoerde, dat de stadt doe ter tijt hadde, ende mijn hered gelt op gedaen hadden, ende een amptman op hadden, die dat van der stadt wegen bedeende. So dede die greve daer inte Goerecht vancknisse, roeff ende brant, ende brande daer toef Hoeger bruggen voer de stadt ende daer meer ander huusen.

Als die greve mijtter heren lande van Utrecht sus geweltlijcken had angeveer diget, so tasten de Gronnigers weder an op alle die goederen die oere vianden hadden gevlochent; ende daer was voele goedes gevlochent int lant van Drente van der Gronniger Ommelanden. Ende en deel van onsen borgeren mijt en kleijn hoep knechten toegen toe Roeden, ende sloegen heer Aepcken Ewsma hues in, ende nemen daer uut alle sijn ingoederen die daer in weren, van allen huesreeschape, klederen ende klenodien; ende sloegen al in stucken van glasen ende beschot, kisten ende trijsoeren. Welck hues uutermaten kostelijcken was binnen getimmert van glasswarck in den vensteren ende kostelick beschot van kaemeren ende zaelen, soe als zalijghe heer Onne van Ewsma ridder dat hadde laten timmeren ende om genoechte in plach toe woenen, ende heer Aepcke ridder sijen zoen nu nae bewoende.

7a Huldiging Albrecht van Saksen in Friesland: inleiding

In dessen selvenk jare van XCIXm omtrent Sunt Jacop quam hartoch Albert van Sassen ende sijen soen persoenlijck selven in Westvrieslandt, ende worden daer gehuldet, tot Lewarden, Sneeck, Franiker, ende daer in Oestergoe ende Westergoe in allen steden, voer oeren rechten landes heren in soe groeter plicht, eden ende eijgendoemen, als sie heer Wilbolt in schijn ende van wegen des hartogen van Sassen voer gehuldet hadden, daer voer in dit kroenieckel van geschreven is, noch swarer ende lastigher in egendoem gegeven dan voer geroert is.

7b Hier nae volgen de copien van den overkomsten ende hulde brieven tusschen den hartoch van Sassen ende de lande van Westergoe

Wij Albert, van Gods genaeden hartoch van Sassen, landtgreve van Doringe ende marck greve van Mijssen, tot ewijger memorien doen kuntlicken openbaerd, ende uut krafft van dessen onsen breven betugen ende bekennen voer ons ende onse arven ende naekoemelingen, voer allen den genen die dessen onsen breeff sollen seen, lesen, offte hoeren lesen. Woe dat wij mit unvorbrecklijcker forstlijcke geloeve ons hebben bewilliget, verwilkort ende belastet, mijt dessen unsen brieve verwilkoren ende belasten tot dessen hier naebeschreven articulen.

In den eersten ontheten ende beloeven ende annemen wij alle persoenen geestlijck ende warlijck, steden ende landen, dorpen, delen ende inwoeners van Westergoe in Vrieslandt, voer alle gewalt, overlasten, onghelijcken ende heerlickheijt toe onderholden, beschutten ende bescharmen, bijnnen landes ende bueten, al soe voele als ons moeghelijcken is te doende. Voert meer die selve inwoeners vorgenoemt uuten lande van Vrieslandt niet toe verdachvaerden, noch om ienighe saecken off deensten mijt gebot toe verschrieven, ten sij saecke dat sie des geerne doen mijt hoeren vrien wille. Beloeven ende ontheten wij hierm en boeven hulpe ende bijstandt van justicie toe holden ende toe verwarven tegen allen horen weder parten. Beloeven ende ontheten wij den inwoenende ende landen vorgenoemt orberheijt, nuts, welvaren ende proeffiet in sluesen, wateren, lant, sand, dijken ende dammen off anders toe ramen ende neerstlijcken toe vervolgen. Voert sullen wij in dessen handel naegesschreven de goedwilligen de dessen handel anghenoemen hebben, nae inholt hoerer verschrievinghe de wij hier oever van em luden hebben, niet veerder dan voer em solven ende den genen daer oever sullen moegen gebeden, belasten, oevermidts off ienighe singulare personen in den voerschreven lande weren, de hier inne niet willich waeren toe consenteren. Wij loeven oeck van allen dessen naegesschreven handelinghe onse beste toe doende, van den Roemschen koeninckliecke maijesteijt consent, commissies, macht ende autoriteet toe vervorderen ende toe verwarven; oeck die gheestlijcke previlegien ende vrijheijden in dessen handel onbelast ende onverbrecklieck toe blieven, nae de gheestliecke rechten ende older gewoenten van dessen lander. Wij geloven den personen ende landen vorgenoemt geen lasten, nie gewoenten, nie vonden off ienige saecken meer in toe setten, ramen ende stellen, boven die punten, handelen ende artikulen van den selveng hoere verschrievinge, hier nae geschreven, de welcke geluet, tenor ende inholt van woerden toe woerden, als hier nae volget.

Wij prelaten ende ander geestlijcken lueden van Westergoe landen in Vrieslandt; Gosschalck Jonga, Jonge Bocka Harnxma, Douwer Sijarda, Hera ende Jarch Hoijtinga, Hessel Merten, borgemesteren, schepen ende raedt der steden van Sneeck, Franikerk, Bolswert, Workum ende Sloten, doen kunt allen den genen die dessen onsen jegenwoerdigen breeff sullen seen offte hoeren lesen. Nae den wij sekel grote ende marckelickem lasten ende schaden, ons oevergekoemen ende gedaen bij enijgen onsen wederwardigen, uut oersaecke van den welcken lasten ende schaden, om uut den selven toe koemen wij angeroepen, begeert ende oetmoedelijcken gebeden hebben den doerluchtigen hoechgeboerenn moegenden forsten ende heren heren Albert, hartog toe Sassen, landt grever in Dorijnge ende marckgraeves tot Mijssen, als enen lovelijcken fursten des Hilligen Rijkes ons hulpe ende bijstant te willen doen, op dat wij der vorgenoemde wederwerdigen quijt, ontslaegen ende van nu voert an van den selven offte anderen onbeschadiget mochten worden ende blijven, dat wij mit sijner furstlijcker genaeden voer ons, onsen arven ende naekoemelingen, onsen vrunden gheestlijck ende warlijck, van wat stad dat sij sint, hulpen ende allen onsen ondersaeten met Goedes ere allen anderen, die om onssen willen doen ende laten sullen, oevergekoemen sijnnen in allen maneren hier nae beschreven staedt.
In den eersten so bekennen wij onssen genedigen heren van Sassen, sijner genaeden arven ende naekoemelingen, opgenoemen ende ghekoeren hebben, opnemen ende kiesent in krachtu desses brieffs voer onsen rechten arffachtigen
heren op sulcke condicien ende vorworden, in dien commissie die wij van onssen aller genedichsten heren den Roemschen koeninck begeert hebben, bij de welcke sijne koeninckliecke maijesteijt den vorgenoemden onssen genedigen heren van Sassen ordineren ende stellen soldt. Als sijner koeninckliecker genaden stadholder regerer in onsen landen niet kumpt, ende onsse vorschreven genedige here van Sassen niet werden en muchte, ende wij in toe koemende tijden onsen vorgenoemden genedigen heren van Sassen off sijnen genaden erven niet langer hebben wolden tot enen heren, soe beloeven ende verbinden wij ons bij dessen, sijne ghenaeden offte sijner genaden arven ende nacomelingen wal ende doechtlicken toe betaelen ende toe vernoegen allen alsulcken penningen, de sijne genade off sijne genaden arven offte naekoemelinge verlecht ende betaelt sullen hebben bijnnen den tijt dat sijne genade offte sijner genaden arven tregiment gehat ende gevoert sullen hebben, tot onderholtenisseb van den lueden van oerloeghe ende reparatie van der sloeten, steden, starkien ende plecken desser landen ende anderen onkosten, moeijte ende arbeijt ende aventure, ene ende al voer wij sijnre genade off sijnere genaden arven ende naekoemelinge moegen off stellen, off enigen anderen heren kesen offt an nemen.
Item oeck hebben wij geloevet, ende loeven myts dessen, dat wij sijner genade ende sijner genaden arven ende nae koemelingen offte oeren stadholderen ende gecommitteerden in geven ende oepenen sullen alle onse sloten, steden, starken ende plecken, tot allen tijden dat hoere genaden beleven sal, om daer uut ende in toe gaen, staen, wonen ende daer mede toe handelen alt tgene dat sijner genaden beleven sal, als onssen natuerlijcken arffachtigen heren toe behoert, buten schaden van onssen eijgendomen ende renten.

Item wij hebben verwilkort ende geconsenteert, verwilligen ende consenteren mits dessen, dat sijne genaden gedeputeerden macht ende gewalt sullen hebben nie sloten ende starckten toe bouwen binnen onsen landen in allen plecken ende plaetsen, daert hem lueden beleven ende goedtduncken sal.
Wij hebben geconsenteert, verwilliget ende geloevet, consenteren, verwilligen ende geloeven, dat onse vorgenoemde genedige here, sijner genaden arven ende naekoemelingen van nu voert an van uns hebben ende ontfangen sullen,
om hoere princelijcke staet des de bet moegen onderholden bijnnen dessen lande, alsulcke excise, dominien ende renten up ons ende allen den ondersaeten van dessen lande als hier nae geschreven staet. In den eersten sal onse vorgenoemde genedige here, sijne genaden arven ende nacomelingenn jaerlix hebben van elck hues staende binnen dessen lande dre swareno stuvers, daer off de XX enen enckel golden gulden maecken ende weert sijnnen. Oeck sullen hoer genaden hebben jaerlix van elcken beeste, mit naemen van koijen, ossen, horn beesten ende peerden, de twe jaer olt sinnen off daer en boeven, en vlems daer off die enen golt gulden maecken ende weert sijnnen. Oeck van allen renten van allen den ondersaeten ende inwonende desser lande sullen hoeren genaeden jaerlix hebben de hunderste penninck; ende angaende die genens de hoer lant selfs gebruicken, de sullen geven nae advenant gelijck hoere naegebueren. Oeck van elcke tunne beers die hier binnen dessen landen gebrocht wort ende gedruncken, salmen geven vier zware stuvers van excise; daer off oere genaden aff hebben sullen die III stuvers vorgenoemd, ende den vierden stuver sal wesen tot proefiet van den steden daer dat beer gesleten sal worden; beholdelicken dat die prelaeten, gheestliecke lueden ende oeck die heerschapen ende edelen van dessen lande sullen hoer bijerent, dat sije bijnnen oeren huse mit oeren huesgesinne ghebruecken moegen ende drincken sonder excise; wal toe verstaen dat sie geen beer moegen verkoepen. Oeck van allen wijnen die gesleten ende gedruncken sullen worden, sal men van geven de twintichste maete toe axcise tot proeffijt oeren genaeden. Oeck van allen Leijtsche wollen laeckenen offte laeckenen die beter sinnen, salmen geven II stuvers, ende alle andere laecken die arger sijnnen, salmen geven enen swaeren stuver toe profiet van oeren genaeden. Welcke vorscreven renten, accise ende dominien boven verclaert sullen ingaen ende beginnen op hueden datum des brieffse, ende alsoe nae volgen van jaeren tot jaeren ende van dagef tot daegen, in allen manieren ende forme als vorscreven staet.

Item wij hebben oeck consentiert ende verwilkort, concenteren ende verwilligen als voer, dat onsse vorgenoemde genedige here, sijner genaden arven ende naekoemelinghen macht ende gewalt hebben sullen recht ende justicie te doen ende toe administreren oever ons ende en igelicken nae keijserlicken rechte ende hoere gewoenten, ende wij ons an benoegen sullen laeten, ende daer toe hoere genaden hulpe ende bijstant te doende nae onssen vermoegen.

Item oeck up dat die koeplueden ende andere gemene lueden des de vrier ende sekerer doer onse landen wanderen ende handelen moegen sijen, soe hebben wij geconsenteert, verwilligen ende consenteren als voer, dat hoere genaden hebben ende gebruicken soelen de regalia ende overichheijt binnen onssen landen, te weten: bij namen alle gericht ende wetten te stellen van den inwonende des landes; oeck de straten toe waeter ende toe lande toe bevrien; oeck toe munten golt ende sulver; oeck toe gebeden ende toe verbieden; item oeck de leen geestlijck ende warlijcken, de den Hilligen Riecke toe staen, toe verlenen in allen manieren gelijck andere fursten des Rijckes doen ende plegen toe gebruecken.

Item welcke vorgenoemde artikulen, gelofften ende verbunden bewilligen ende consenteren boven geroert, wij geloevet hebben ende geloeven myts dessen onssen jegenwoerdigen breve bij onsen eed, trouwen ende eren, nae alle hoeren inholden ende formen ganslijcken ende vullenkomelicken toe onderholden ende te doende onderholden, sunder hier ienige gebreck offte difficulteijt in laten te geschien in enighe manieren; niet tegen staende ienighe previlegien, rechten offte vriheijden, de wij nu hebben offte hier nae maels solden moegen verkriegen, tern contrarie, achterdeel offte prejudicie vanden voergenoemden artickulen, gelofften, verbunden, verwilligen ende consenten.

Te oerkunde hebben wij vorgenoemd, bij ordinantie ende consent des gemenen landes, de segel des lants van Westergoe an dessen breeff doen hanghen.

Ghegeven bijnnen de stede van Sneeck op den dach van april int jaer Ons Heren MCCCCXCVIII op den lesten dach van april.

8 Versterking Appingedam en nieuwe terreur in de Ommelanden

Itema die greve van Oestvrieslant ende de hovelinghe in dessen Omme landen bleven liggen in den Dam, ende maeckeden den Dam vast mijt eijn grafft an die wester ziedt, ende maeckeden daer eijn bolwarrick omme, ende roveden ende vengen al wat sie kriegen kunden; des ghelieckes deden de Gronnigers oeck.

9 Radicalisering te Groningen, benoeming van een oorlogsraad

Als die stadt in dessen groeten oerloge was, soe konde die Raed der stadt Gronnigen den handel van orloge soe wal niet anslaen, soe dattet diee ghilden ende sommijge borgeren belevede, ende em al duchte dattet quaelicken gehandelt wortf. Soe koeren borgemesteren ende Raed mijtten zwoerneg meente mijtten bowmeisters ende hovelijngen van den ghilden ende gemenen borgeren mijt summigeh prelaten, hovelijngen ende eijgen arveden die goed Gronnigers weren, XIII parsonen uuten Raed, zworne meente ende uutten gilden ende uutten lande, die oeren eet daer op deden, dat se dat best solden raeden ende doen tot proeffijet stadt ende lande van allen saecken dat dessen oerloghe an beroerde, duerende hent tot Sunte Merten in den Winter. Men se reden ende handelden alsoe, dat die stadt ende lande daer genen groeten baten an voelden, ende brochten die stadt ende lande meer inden last ende int oerloch dan daer uut.

10a Bemiddeling bisschop Frederik te Leeuwarden mislukt

Als die stadt ende lande dus jammerlicken wort verdorven, soe dattet onssen heren van Utrecht mijtten capittel, ridderschap ende steden verdroet, soe sanden sie to Gronnigen onsses heren raede, benamen mester Ludolff van den Vene, domdecken toe Utrecht, Turijck Rijck unde Rijckensteijn, mijns heren hoeffmeisterenm, ende den buseren, mijt vulmachtigen credentie, om ene soene offte en bestant toe verdedingen tusschen den hartoch van Sassen ender greven van Oestvrieslandt ende hovelingen desser Ommlandens ende der stadt van Gronnigen. Soe belevede det Raedt van Gronnigen enen dach mit den fursten to holden bijnnen Lewarden, daer mijns heren raede zekere vaste geleijde breven worven der stadt van Gronnigen daer toe koemen. Daer de Raedt oere vulmachtige Rades vrunden op hen senden mijt miens heren raede tot Lewarden. Daer was die greve van Oestvrieslandt mede toe daege mit summige hovelinge in Gronniger Omme landen; ende was wal en IIIc starck daer gekoemen toe water over de Lauwersche, ende leet sick soe kostelijcken daer seen bij den fursten ende in den stadt van Lewerden, wal haddet en koeninck gewest. Alsoe dat mijns heren raede daer voele arbeijdes deden tusschen dessen part en twe offte dre daegen lanck, op vole articulen ende reden an beyden sijden, die toe lanck sint toe vertrecken. Men int slueten kunden sie neet meer bekoemen dan en bestandt hent toe Sunte Merten, dat welcke die Gronnigers niet holden wolden. Soe reijsden mijns heren raede doe ter tijedt weder toe hues.

10b Bemiddeling te Gerkesklooster mislukt door onwil gilden

Item mijn heer van Utrecht ende kapittel, ridderscap ende steden voelden nutter toe wesen vrede ende ruste dan oerloch, ende sende oere raede de vorenj aer gewest hadden toe Gronnigen, noch daer weder, om die geschele noch bet toe verhandelen. Soe is daer en nie dach op beraemet toe Gerkes kloester; daer hevet die hartoch ende greve oere vulmachtighe raedenl beijde geschicket ende die Raedt van Gronnigen oeck. Op welcken dach mijns heren raedt van Utrecht hebben verdedinghet tusschen dessen parten een bestant op een rugge spraeck; ende die greve solde den Damme ende Oterdumm weder ruemen ende oevergeven, ende die hovelingen solden elck op oer eijgen koemen als siet doe vonden, ende men solde den greven betaelen op daege ende stunde de vijffte halleff dusent Davids golt gulden die he den Ummelanden geleent hadde; ende de Raedt van Gronnigen solde em borge wesen voer de Umme lande voer 4500 golt gulden; ende voert in middelen tijden binnen den bestande solde mijn heer van Utrecht mijt sijnen rader desse vorgenoemde parten in vrentschapen voert verlijken. Daer miens heren raede van Utrecht ende voert de raede des hartoghen ende des greven op hadden toe kennen gegevens int hemelickt summige uut des Raedes vrenden van Gronnigen, dat sie dat voelen hadden van oeren heren, datter sunder twievel wal gesoent solde worden, in den dattet bestant achtervolghet worde. Ende als dat handel van den dachvaert ende dat bestant den Raedt van Gronnijghen weder in gebrocht wort, soe hadde de Raedt des eijn goedt behaegen, ende woldent wal holden; men de gilden woldent niet toe staen, ende wolden dat mijt oerloge tegen den greven ten ende drieven. Alsoe wort dat bestant weder op gesecht, daer miens heren raede van Utrecht noch sijnt weder op toe hues gereiset.

11a Afspraken met Ulrich van Dornum ter verjaging van Edzard

Anno 1499

De wile dat miens heren raede dus weren in den handel van vrintschape, soe was toe Gronnigen ene geheten Ulrick van Esense, Dornum ende Witmunde, joncker Here Omken broeder, ende was angenoemen van den XIII die dat oerloch regeerden, mijt dusent knechten sijn solt toe verdenen, elck knecht op IIII Davids gulden ende hie voer sien selffsf parsoen op IIIc golt gulden. Ende quam em men III ½ knechten, die bleven liggen toe Winsum, want men wolde sie binnen der stadt niet hebben.

Anno 1499

Als dit bestant doe heel affgestelt was, ende de gilden dit mit oerloege ten ende wolden drieven, soe hebben desse dertyn bij consent des Raedes op nie noch gehandeltk ende verdragen mijt joncker Ulrick, dat he solde an nemen de hele garde, ende soldel den graven mijt macht driven uuten Dam ende van Oterdam ende heel uuten lande; ende solden em bestellen bussen kruet, schepen ende provanden om sijn gelt, ende solden em geven VIIm golt gulden; de IIm solde men em geven als em die knechten quemen, ende de Vm als he den Dam ende Oterdum overleverde; ende al wat hie verspilderder ende ontfenck van kruet, bussen, provandens ende schepen, dat solde ment al aff korten in de VIIm golt gulden.

Anno 1499

Als desse oeverkumpst was gescheen, soe had joncker Ulrick boeden onder den hoep van den knechten in lande van Geller ende Stichte van Utrecht. Soe quam em den helen hoep van den knechten, daer joncker Slenes ende Jurijen Kogeler weren opperst hovet luedeny, mit oeren anderen capiteinen ende knechten, ende bleven liggen in Drenthe tusschen Gronnigen ende Suitlaren in allen buerschapen, daer seet al verdorven ende op eten, want sie mosten niet in Gronnigen.

Item als de hoep van den knechten dus lach in de naeheijt bij Gronnigen, ende de hoeftluden quemen in die stadt, soe nam joncker Ulrick den helen hoep an, de daer koemen weren ende binnen Gronnigen alden sommer legen hadden, ende de toe Winsum laegen; soe dat hie over al an nam in sijn solt om trent IIIIm knechten II maent lanck. Als he dat gene daer mede hadde gehandelt in den Dam ende Oterdum, als hie der stadt geloevet hadde, soe wolde hie voert op den greven tasten oever dee Eemse; daer hie doch selves eneg saecke op hadde, want die greve hadde em verdreven van sijn borch toe Oldersum, daer hie des greven viandt om was. Ende als hie sijen warref in Oestvrieslandt hadde gedaen mitten knechten, soe wolde hie voert mitten hoep bij den hartogen van Louwenborch, daer hie denst bij mitten helen hoep.

11b Ulrich verovert Appingedam niet en ontbindt zijn troepen

Alsk joncker Ulrijck dessen hoep van knechten had dus int solt angenoemen, soe gaff em die stadt van Gronnigen IIIm golt gulden, endeo duesent golt gulden in provande ende van sien teringhe dat he binnen der stadt gedaen hadde; dat sien summe was IIIIm golt gulden, dat hie op die hant kreech. Ende die torreff schueten worden overtogen int Dampster deep, daer men die knechten, kruet, bussen ende provande mede hen solden voeren. Ende daer wort mitten torreff schuten ende plancken gemaecket en brugger oever dat Schueten deep bij den olden galgen barrich, daer die knechten oever toegen mijt oer heer, want men sie binnen Gronnigen niet hebben wolde. Soe toech hie mitten helen hoep van knechten hen nae den Dam, ende nam mede alle artelerie van oerloge, van bussen, kartouwen, veltgeschuts ende allent datt em noet ende behoeff was, ende ginck liggen in Olden kloester ende Nyen kloester ende Tijamsweer. Ende des vridaeges voer Sunte Simon ende Jude genck daer een groet vloet ende was eijn zwaer storrem, dat alle die diecken oever lepen ende die kadijecken toe breecken; ende de greve had op den Delffzijl en blockhues geset, ende hadden den ziel op gespeert, soe dat oever al ende omme den vul waters was, ende die greve hadde Dijckhuesen beset mijt knechten ende den Dam oeck. Soe ginck joncker Ulrick liggen voer Dieckhuesen, ende brochte cortowen daer voer, ende schoeten thues vaecke doer ende weder doer; men sie onthelden em dat hues, soe dat sea ema niet aff winnen konden, ende dorsten oeck den Dam niet naera koemen. Als joncker Ulrick vernam dat he dat hues noch den Dam em niet nemen konde, soe sande hie weder umme al de schuten, bussen, scarmen ende cruet toe Gronnigen. Ende die Gronnigers hadden em nae oeren vorworden gesent ore schepen ende barsen omtrent XXX, die se oever die Eemse brengen solde, als he sijnen wille van den Dam ende Oterdum hadde, om des greven gebede toe verdarven. Soe hadde die greve int hemelick moeijtmaeckers ende verreders onder den hoep van den knechten, ende componeert mit em, ende solde den knechten geven XVm golt gulden; ende solden doer sijn gebede passeren ende

reijsen, niet toe beschaedigen in sijn gebede, nae den hartoche van Louwen borch; dus was die gene spraecke, men certeijn wistment hier neet. Men openlijcken verleten sie joncker Ulrick, als he meende mit sie toe schepe toe gaen, ende weren bij den schepe, soe helden sie gemeen, ende uuten gemeen treden sie van joncker Ulrick, ende gengen nae den greven ten Delffziel ende Oterdum, ende voeren voert oever Eemse; ende daer gengen ver ligghen toe gijsel van den capiteinen ende knechten binnen Embden, dat sie des graven landt niet sol den beschaedigen. Ende joncker Ulrick helt bij em omtrent 400 knechten van den Oesterlingen ende sien eijgen knechten die toe Winsum gelegen hadden, ende daer nam hie VI schepen van der Gronniger schepen mede, die em mit den knechten oever solden voeren toe Esense; ende de ander schepen ende die barsen sende he weder umme naem Gronnigen. Ende die Gronnigers die bij den schepen weren, wonnen vijfftich knechten, die em die schepen toe hues velegeden. Ende onder wegen treden sie op Borckmer oech, ende brandent heel uut, ende solden em en groet roeff aff genoemen mede hebben; men daer lach eijn groet Hollantsch schip voert lant, die em behinderde dat sie den roeff niet mede van dat landt kunden kriegen; ende soe quemen sie weder toe Gronnigen mitten schepen, uutgenoemen de VI schepen die joncker Ulrick mede nam. Ende des greven vollick mitten hovelingen bleven voert liggen in den Dam ende int landt, ende deden mit roeven ende vangen al dat em belevede.

12a Groningen versterkt vier borgen in de Ommelanden
Daern nae in den iare als men schreeff XVc, nae Nie jaers dach, besetten die van Gronnigen dat hues toe Wietwert, ende makeden dat vast mijt en bolwarrick, ende leden daer op boven LX vremde knechten. Item om dat hues ter Mude bij den Poste leten die van Gronnigen oeck maecken eijn starrick bolwarrick mijt ene dubbelde grafft, ende besetten dat oeck mit vollick; des ghelieckes wort oeck beset ende vast gemaecket Eijlcken hues toe Siddebueren ende dat hues toe Slochteren. Mijt welcken veer huesen de landen soe worden geveliget ende bescharmet den nae winter over, soe dat sie oer koeren toe Gronnigen toe markede mochten brengen.

12b Groningers voor Appingedam door Edzard verjaagd
In den vorgenoemden jaere op Sunte Gregorius avondt toegen die van Gronnigen mitter halve stadt ende oeren schutten ende en deel knechten mit en part van den Umme landen voer den Damme, ende hadden mede dat swaerste geschut van bussen, ende meenden den Dam ende Dijckhuesen toe winnen; ende gingen liggen mit oer heer toe Tijamsweer in de kerke ende daer omtrent, ende die bussen worden gelecht op den dieps wal onder de schansen. Ende schoeten dat hues toe Dijckhuesen vaecke doer endee doer, men se kondent niet omme schieten, daer was eijn goedt bolwarck an die westerzijde umme tegen mijt en hoech stacket, soe dat ment niet wal beklimmen mochten; ende daer wort oeck vrielick in den Damme geschoeten mitten groeten bussen ende kartouwen. Ende men mochte den Dam niet naer beleggen, want die zijl doeren weren uut den ziel genoemen, ende alh die kaediecken weren toe broecken, soe dattet in ende uut vloeijede; ende was een verveerlick weder van stormen, weijen, regenenj, haegel ende sne bij nae alk die tiedt dat die Gronnigers daer lagen, ende was onderwilen blanck ze tusschen den Dam ende Tijamsweer van waters wegen.
Item des saeterdaeges voer Onser Lever Vrouwen dach Annuntiationis in der vasten quam die greve van Oestvrieslandt oever in den Dam mit groet vollick; ende quam voert uutten Dam, ende helt scuttegevert mitten Gronnigers, ende em wort twe knechten aff geschoeten, ende soe trat hie weder in den Dam.

Item de van Gronnigen begonden toe twievelen, dat die greve starcker was in den Dam dan see weren in oeren leger; soe breken sie voert op des selven nachtes mit al oer heer ende bussen ende reeschap van oerloge, van voren des sondaeges voer Onser Lever Vrouwen dach vorgenoemd weder nae Gronnigen; ende des greven vollick branden den Gronnigers deo huesen achter nae vrij op.

Item des maendaeges ende dingesdaeges daer nae deden sie altoe groeten schaeden mit brande toe Wagenbarge, toe Uuthusen ende op de Meden ende daer omtrent, soe dat daer niet voele huesen ongebrandt bleven, ende nemen voele gevangen mede in den Dam van den armen hueslueden. Item daer nae, soe alse de knechten die op den huuse toe Wijtwart legen ende dat hues ter Gronniger best in hadden, soe treden den ummer, ende leverden dat hues op in des greven ende hovelingens handen.

13 Opstand in Friesland tegen de Saksen; Groningen levert de opstandelingen geschut

Hiera nae soe stonden die Westvresen, Westergoe ende Oestergoe mitten Soeven wolden, op tegens den hartogen van Sassen, ende beleden hartoch Hindrick, hartoch Alberts van Zassen soenec, op Franiker mit al oer macht. Ende die

Westvresen quemen toe Gronnigen, ende brochten daer golden ende sulverene panden; ende die van Gronnigen leenden em daer op twe bussen, den alre besten groeten bussen ende ene kartouwe. Men Franicker was starrick bebolwarrickt, ende de hartoge hadde daer in wal III ½ c knechten ende de borgers van der stadt, soe dat sie daer niet wal weren uut toe winnen.

14a De Saksen en graaf Edzard terroriseren de Ommelanden

Alsi se dus in dessen belege weren, quam hartoch Erick van Brunsswieck, die en dochter des hartogen van Sassen hadde, mit heer Frerick van Egmont, anders geheten Schelge Giese van Egmont, de greve van Oestvrieslandt ende die hoefflingen die ballingen weren van Groningenl Umme landen; ende quemen in den Dam mit IIIIm knechten offte daer en boeven. Ende de vander Marne stelden sick ter weren op Warpummer zijel tegen die vianden. Ende die van Gronnigen mit oer halve stadt ende schutten, mijt de van Langwolt, Vredwolto, Hummerse ende Mijdaech, toegen uut die van der Marne toe ontsetten ende hulpe toe koemen op Sunte Peter ende Pauwels dach, ende dat Gronniger heer bleeff toe Winsum liggen. Ende des anderen daeges daer nae soe reden omtrent LX peerden van der Gronniger heer nae Warpummer ziel, ende dat ander

heer solde em volgen. Ende als die peertlueden quemen bij de Marrensters op den zijel, ende de vianden quemen uut den Damme toe peerde ende toe voete mit groeter macht voer den ziel, ende die Marrensters mitten genen die van die Gronnigers daer bij weren nemen die weeck, ende worden verslaegen, ende leten voele doeden uut der Marne ende den Halven ampte. Ende daer worden geslaegen twee hoeftlinghens uut der Marne, de ene was geheten Jarch ter Borch ende de anderet Ywe toe Ewere, mit voele hueslueden. Ende daer worden wal boven I ½ c gevangenen. Ende der Gronniger peertlueden ruckeden weder nae Winsum bij oer heer, ende treden weder umme nae Gronnigen, soe dat see weijnich schaeden hadden van gevangen ende doeden. Ende soe gengen sie liggen in Winsum, ende deden daer altoe groeten schaeden daer omtrent in den Umme landen, vermids roeff, brandt, vangen ende doetslaen, soe swaer ende ongenaedich dattet niet toe schrieven is: alse gevangen in den stock den hals aff toe steecken, die oer ransoen op enen zekeren dach niet betaelden, offte die neet toe geven hadden, wijven den se den hals aff steecken, kinderen die sie doet sloegen, vrouwen toe verkrachten ende kercken toe beschienen; voele ongenaediger dan joncker Fox dede, doe hie in Awerdt was.

Als de hartoge dus in Winsum bleeff toe beliggen, ende was verwachten den olden hartogen van Sassen mit meer ander heren ende knechten om den jongen hartogen toe ontsetten in Fraenicker, soe stelden sick ter were die van Langewolt, Vredwolt, Hummerse ende Mijdaech, ende gingen liggen toe Aedwerder zijl, Alinge huesen, Garnwarte, Oestum ende daer omtrent up Reijdeep tegen den hartogen; ende die Westvresen reden an ende aff om den Langewoltmers ende Omme landen toe hulpe. Ende des maendaegesg voer Sunte Margareten dach quemen oever dat Reijdeep omtrent IIc knechten van des hartogen heer, ende veriaegeden al dat Vresche heer elck sijnen wech, men daer bleven weijnich doeden ende gevangenen. Ende sie branden voele huesen in Hummerse, Mijdaech ende omtrent Aedwert ende Moncke dieck, ende roveden al dat see kriegen konden. Ende daer was nemant van stadt endek lande die em dat behinderde, ende daer en was nie over dat diep I ½ offte IIc, de dessen homoet ende gewelt dus deden.

14b Tammingeborg uiteindelijk in Saksische handen
De Gronnigers hadden gevangen enen hoefftlinck geheten Aepcke Tamminge. Ende sie worpen umme Verhillersma hues dat Eijlcke Onste toe hoerde, ende soe wolden se Tamminge hues oeck umme warpen. Soe hadde Aepcke Tammijnge twee zwaegers in Gronnigen, als Harmen Lewe ende Geert Lewe, de hadden elck enen suster toe wieve van Aepken, ende die stelden die Raedt borge binnen Gronnigen, soe dat niemant van stadt ende lande solde beschaediget worden van den huese. Ende Harmen Lewe ginck liggen omtrent XX starck opt hues, al eer die hartoch in Winsum quam, ende wolde dat hues alsoe in holden ter stadt ende lande best ende tot behoeff oerer vrenden de dat hues toe behoerde. Ende als de hartoghe die Marnesters verslaegen hadde op Warphummer zijl, ende in Winsum en twe offte dre daegen gewest hadde, reisede hie voer
Tamminge hues ende eijsschede dat hues in. Ende Harmen Lewe gaff dat hues op sonder stoet offte slaege, soe datter nie busse voer schoeten worts, beholden lieff ende goedt aff toe gaen. Ende hartoch Erick, heer Frerick van Egmont ende

die greve van Oestvrieslandt velegeden sie selven parsonlyncken doer Winsum ende voer bij Billijngeweer, soe dat see velich in Gronnigen quemen. Ende als Harmen Lewe in Gronnigen quam, was daer groete geroep ende kriminatie onder den borgeren, om dat hie dat hues soe opgegeven hadde, soe datter bij nae een quaedt spil omd gerocket solde geworden hebben in der stadt.

15a De Saksen bouwen brug over Reitdiep; tegenmaatregelen

Daere nae quam die olde hartoch Albert van Sassen int lant, ende quam toe Winsum bij sien ander heer, boeven twedusent starrick ende daer en boeven, soe dat de fameh genck dat sie weren boeven VIII offte IXm starrick, mit velei reijseners toe peerde ende wonderlicke voele geschutten ende artelerie van oerloghe: van bussen, kartouwen ende slangen ende halve slangen, kaerbussen ende veltgeschut. Soe leten sie maecken bij Winsummer ziel ene kostele brugghe oever dat Reijdeep, soe kostelijck van holt ende iser als men sie maecken kunden, groet ende breet ende lanck, em in der oerden ende mit dat geschut oever toe koemen.

Item onder den als die hartoghe van Brunswieck dus in Winsum lach, ende hartoch Albert van Sassen dus verwachtende was, soe vergadderden die West-vresen uut Oestergoe ende Westergoe ende Soeven wolden ende welcke van den Langwoltmer Vresen toe Bumzter zijel, ende branden den vorgenoemden zijel in, ende makeden op den wester depes wal van Bumzter zijel enen schans ende bolwarrick in sueden de hoege venne lanck; ende weren sumtijdes Vm, sumtides VI, soe VII, soe VIIIm starrick, soe min soe meer, ende weren den hartoge mit sien heer daer soe verwachtende.

15b Hertog Albrecht verslaat de Friezen bij Bomsterzijl

Als de hartoghe dat vernam, soe ruckede hie oever mit sien heer in Aedwert, ende daer was int kloester wal en dusent off daer en boeven sijn vollick, ende hie leet en part van sien knechten in Winsum; ende dat scheede op Sunte Margareten dach, de was don op en maendach. Des dingesdages daer nae soe quemen die van Winsum nae in Aedwerth. Ende soe brack de hartoghe op mit al sijn hele heer, ende ruckede nae Bomster ziel tegen die Westvresen, ende quam aldaer bij de vianden omtrent XII uren, ende helden lange schuttegeveerde mit malkanderen boven V offte VI uren lanck; ende de hartoghe was den Vrese overlegen mit geschut van bussen ende vollick, want de Vresen hadden men bi em II kaerbussen ende omtrent XXV haeckbussen. Soe dat des hartogen vollick ten lesten quemen over dat deep bij Sekemakret ende daeromtrent toe peerde ende vote ende mijt bussen, ende schoeten endelinghe in dat Vreescke schans. Soe nemen die Vresen den weeck, ende worden al verslaegen ende jammerlicken verjaget elck sijnen wech; ende daer wort niet gevangen dan welcke Duetsche knechten, ende van den Vresen van stonden an wal gevonden boven IIIc doeden, behalven die noch nae gevonden worden int koren, op den Waert ende opt Oech; ende der doeden en was noch niet rechte voele die soe nae gevonden worden. Ende de hartoghe toech voert des avendes toe Vrouwen kloester ende Visschvleet ende daeromtrent, ende bleven daer liggen mit oer heer.

15c Albrecht ontzet zijn zoon Hendrik te Franeker en vestigt zijn macht stevig in heel Friesland

Voert toech die hartoge van Sassen mit sien hele heer westwert in Westvrieslandt nae Fraenicker, daer sien soen in bestaldt was; ende dat vloech al voer en wech van den Vresen dat ontloepen konde, ende dat Vreesche heer dat voer Fraenicker lach, vloech en wech, uutgenoemen Sneecker heer bleeff liggen ende verwachteden den hartogen soe langhe dat he quam int landt. Ende als de binnen Fraenicker vernemene dat de hartoge quam, soe ruckeden see uut Fraenicker, ende sloegen em aff wal omtrent IIc offte II ½ c; ende die anderen ontffloegen en wech uutten velde, ende leten al oer geschut achter van groeten bussen ende scarmen ende reesschapen van oerloge. Ende de groete busse ende kartouwe mittet groete scharm dat sie van Gronnigen hadden, bleeff achter ende de hartoge kreech dat al, ende tradt voert in Fraenicker, ende verlossede zijnen zoen hartoch Hindrick, ende toech voert in Lewerden ende in Sneeck, ende doer al Westvrieslandt daert em belevet; ende elck vloech voer die ontloepen konde, ende die neet ontleep, den sloech hie doedt off den venck he, soe dat hem niemant wederstant meer dede.

Deel II-D

Samengaan van Saksen en Edzard brengt Groningen zelf in het nauw; wel tijdelijke bestanden maar geen vrede (1500=1504)

1 Saksen belegeren Groningen vruchteloos drie weken lang

Als hie des Westvrieslandes dus weldigen was, keerde hie weder nae Gronnigen, ende ginck liggen in Aedwert, ende liet al sijn gereschap van oerloge mit schepen nae koemen upc Reijdeep. Ende op Sunte Peter Vinckels dach, de doe op een saeterdach was, quam hie voer Gronnigen, ende belede die stadt op den norder esch tusschen Gronnigen ende Selwarte. Ende die schepen leghen bij Reijner Jarges tichel warrick, daer onder tieden wal legen L offte LX schepen; ende daer lach wal Im knechten bij int tichel warreck, ende de hartoge lach selven mede int tijchel warreck wal en dre offte IIII daegen, ende dat ander heer lach op den norder esch, ende soe reijseden sie daegelicks toe malkanderen. Ende daer nae lach de hartoge in Selwerth, ende had daer oeck en part van den heer bij em, die daegelix an ende off toe malkanderen reijseden. Ende hie groeff voele graeven ende schansen voer die stadt, wall voer den naesten moelen barrich ende voer Wijbens hoff, daer hie sijne bussen in lede. Ende schoedt voele geschutten in die stadt, van slangen ende halve slangen ende kartouwen ende mit tuemelers; soe dat hie in XV offte XVI daegen genen schaden dede, dan twee mans die sick opt bolwarck versuemeden, ende worden doedt geschoeten. Ende hie schoedt voele vuers in die stadt oeck soe lange mit tuemelers, die oeck genen

schaeden deden dan twee achter huesen, daervan branden dat hues van den Schonen Gevel ende Huijnge brouwhues.

2a Bisschop Frederik bewerkt te Aduard een bestand

Als die hartoghe Gronnigen dus belecht hadde, ende op den voergenoemden saterdach voer die stadt quam, des dinxdaeges daer nae quam die bischop van Utrecht, genoemet bisschop Frederick geboeren marckgreve van Baden, in Aedwert mit de ridderscap ende staeten des landes ende de raeden der drie steden oever Isele, alse Deventer, Campen ende Zwolle, om peis ende vrede toe maecken. Ende daer wort van den bisschop mit sijnen hoegen raedea alsoe in verarbeijt, soe dattet toe daege ende stunde ter vrientschap tusschen den hartoge ende der stadt gesat wort op enen geheten heer Jurien van Toeren vrijheer ende ridder, welck die uutgeschicket was van den Roemschen koeninck mitten fursten ende koervorsten ende stenders des Hilligen Rieckes, om toe vernemen wee best gerichtiget was totten Omme landen ende verbunde der stadt Gronnigen: van den hartoegen van Sassen als ewich gubernator, ende der stadt Gronnigen nae oerer previlegien ende olden heerkoemen der verbunden. Oeck hadde hie in bevele om op die stadt Gronnigen te vervolgen an allen heren ende fursten, om sie toe holden in die achte ende over achte, daer sie in gekoemen solden wesen, om dat sie den Hilligen Riecke onhoersem solden gewest hebben etcete- ra.

Item soe wort die schelingen tusschen den hartogen ende der stadt Gronnigen belovet ter vrentschap op dessen heer Jurien eer genoemt. Den bisschup mitten ridderschup ende raeden der dree steden, die hebben enen dach van vrentschup tusschen beijden partijenf gheraemet ende geset. Ten eersten hebben sie gelecht enen dach bij Jarges tijchelwarck up Reijdeep, daer die hartoge doe in lach; ende die van Gronnigen worden daer geleidet, ende toegen daer op geleijde toe daege. Men des eersten daeges worth daer niet van; men die dedinges lueden hebben die saecke an em genoemen, ende hebben den parten gelecht den enen dach, den anderen ende den darden, in Aedwerti in Selwert, toe Gronnigen voer die poerte tusschen den Stenen tilk ende den naesten moelen barrich bueten Ebbinge poerte, ende op voelen plaetsen ende steden. Ten laesten mijt voele arbeijdes, de de dedinges lueden onverdroeten daer an versocht ende gedaen hebben, is de gheschele tusschen dessen partijenl entloes verliecket ter vrentschap in manieren naebeschreven.

2b Bepalingen van de bestandsovereenkomst

Int eerste wort daer affgekundiget bijnnen Gronnigen mitter klocken van den Rechthuese voer den hoeve enen gemenen vrede op ene vaste sone tusschen den hartogen ende der stadt Gronnigen, des vrijdaeges voer Sunte Bartolomeus. Ende daer nae wort de soene in schrifften oever geven onder zegeln ende breven naebeschreven.

In der schelinge tusschen den hartogen van Sassen heren Albert genoempt an de ene, ende de van Gronnigen an die ander ziet wesende, in guedtlickheijt hen gelecht, bededinget ende oevergegeven op den XXI dach in augusto van den vorgenoemden heren ende steden soensheren voergenoempt in den iare up den dach van MVc.

In den eersten is bededinget, dat die van Gronnigen die Umme landen vrij ende quiedt schelden sullen alle ede ende plicht ende bewantnisse, de den van Gronnigen bewant moegen wesen, duerende die tiedt des naebeschreven sequesters. Ende sullen die gans ende al, ende den Dam, tOlde ampt noch gene anders heel ofte en deel daer aff uutgesundert, van beijden partijen in handen des edelen ende strengen heren Jurijen van Thuren vrij heer etcetera, in manieren ende van wegen koerffursten ende fursten ende steden des Hilligen Rijcks, in sequesters ende middel handt upt nie mit hulpe ende plicht ende ede gestalt worden, tot erkantnisse ende verclaeringe des kamergerichtes, we van beijden parten vorgenoemd daer in gerichtighet sij. Soe dat heer Jurijen vorschreven offte sien stedeholder, offte anders iemant van kuerffursten offte fursten ende stenderen vorgenoemd daer toe geordineert, duerende die tijt des sequesters die vorgenoemde landen, in namen ende van wegen der kuerffursten offte fursten ende stenderen des Rix vorgenoemd, regeren ende den selffsten guede justicie administreren sullen nae hoeren olden previlegien, vrijheijden ende recht ende heerkoemen, om in manieren ende plaetsen den selven dat dan goetduncken sullen. Ende sullen oeck de vorgenoemde landene vorder niet bevestent worden duerende die tiedt des sequesters, dan soe em des oevergelevert ende in handen gestalt worden, weng ter tiedt toe ende soe lange die declaratie ende uutspraecke, wen die vorgenoemde lande toe koemen sullen, van den kaemergerichte gescheen syn. Des sullen die beijde scheelachtige partien genoechliecke versekeringhe doen de vorgenoemde landen den genen die van den kaemergerichte toe gekent worden, in handen ende gewalt toe stellen ende toe leveren, beholdelijcken van heren Jurijen vorgenoemd, ende noch sus anders van kuerffursten ende fursten ende stenderen vorgenoemd, nemant toe administratie der vorgenoemde landen in tijt des sequesters geset offte gesubstitueert sal worden, de der van Gronnigen wederpart ende contrarie is; beholdelijcken de Hilligen Rijcke ende mijnen genedigen heren van Sassen als enen gubernator in Vrieslandt allent, dat den Hilligen Rijcke ende sijnen genaeden in den gerichte tegens den van Gronnigen in den voer ende naebeschreven saecken noetdrufftich ende vorderlijck sij; des gelijcken den van Gronnigen soe daen recht als sij totten Umme landen uut rustelijcken besitte des selve soe lange, dat des contrarie in gedachte der lueden niet en is, offte anders meijnen ende sijck vermoeden toe hebben der vorscreven stellinge halven in sequesters handen onverbroecken, onverkortet ende in allen manieren ongekrencket. Des sullen de van Gronnigen dit nae duren tijt des sequesters woe voer blijven in ghebrueck van oeren staepel gerecht, marck ten; kopen, verkopen, brouwerie ende anders, soe sie voer desse arringe ende onwille soe lange tiedt, dat desse contrarie niemant gedencketn, in den selven lande gehat hebben. Toe verstaen datmen gene waer alse botter, kese, peerden, ossen, koren ende dergeliecke koepenschapen uut den lande dan up den stapel toe Gronnigen nae older gewoenten verkoepen sal; mede dat men oeck geen beer in den lande bij tappen maten verkopen sal anders dan Gronniger beer, ende beer in den lande daer gebrouwen in gener wise toe verkoepen. Doch hier inne uutgesundert de hoefftlingen der Umme landen, de welcke hoeren eijgene goederen, bij em selven op ghekoemen ende niet toe gekofft, tot oeren schoensten ende besten gebruicken moegen.

Ende des ghelijcken so sullen oeck de van den Dam in gelijcke manieren uutgesundert blieven, soe dat sij oere eijgene goederen, bij em op gekoemen ende niet toe gekofft, tot oeren schoensten ende besten gebruken ende verkoepen moegen in gelijcker manieren woe boeven geschreven staet.

Voert ist bededinget, dat de van den Olden ampte durende die tijt des sequesters uut den artieckel van den stapel recht gesundert sullen wesen, to verstaen dat se kopen ende verkopen, brouwen ende anders sus doen sullen nae oren vrijheijden willen, wo sij dat voer gebruicket hebben.

Item soe sullen oeck de van Gronnigen, borgers ende inwoeners, ghelijck oere wederparten ende ander ingesetene der lande vorgenoemd, beholden alle alsoedane goederen als sie in den Umme landen hebben mit rechtinge ende heerlickheijden daer toe behoerende, gans ongekrencket durende die tijt des sequesters. Beholdelijcken de van Gronnigen maninge ende bekominge horer schulden, renten, guederen in den Omme landen vorgenoemd nae olden manieren van rechten, luede ende vermoegen horer schrijffkamer zegule ende breve ende olden gewoenten se up den vorgenoemden sculden, renten ende

guederen hebbende sijnt. Op dat nochtans niet en schijne, de van Gronnigen des halven durende die tijt des sequesters enighe overheijt in den lande beholden solen, is bededinghet, dat heer Jorien, offte sijned stede holder off sus anders iemant, den de landen woe boven geschreven is ghecommitteert werdene, der sculden, renten ende guederen bij den vorgenoemden olden manieren van rechten, ghewoentlijcke kostpenningen binnen der stadt Gronnigen guede recht vorderinge doen solen, offte in oren affwesen sekere guede mannen uut der erbarheijt van Gronnigen daer toe gekoeren sulkes in oren name te doen bevelen; beholtlijck heer Jorien offte sijnenf stede holder de selven altijt tot oren willen aff setten, ende selvest an eijnen offte ander van der erbarheijt vorgenoemd daerto ordineren moghen.

Voert sijnt de van Gronnigen wal to vreden, dat den greven van Oestvrieslandt sijne geleende geldeg nae luede ende vermoege sijner verschrivinge betaelt worden; ende in den de van Gronnigen der gelde halven mit up boeringe offte anders eniges sins geoblierth mogen wesen, sollen sie tot erkantnisse mijns genedigen heren van Uutricht, offte des genen sijne genaeden in oren affwesen daer to ordineren worden, ende heren Joriens vorgenoemd, daer van den greven vul doen, ende mijn genedige here van Uutricht ende heer Jorien vorgenoemd tot oren gevallen kentnisse der saecken an nemen.

Item als van sodane kosten, moeijnisse, arbeijt ende aventuer, daer toe de van Gronnigen in dessen erringe ende onwille sick verweren, offte anders mijn genedigen heren van Saxsen ghebracht solden hebben, ende se weder umme van sijnen genaeden gebracht moegen wesen, sal koemen tot erkantnisse des kamergerichtes.

Des ghelijkes van soedane schaeden als de van Gronnigen den hovelingen in den Umme landen geseten gedaen solden hebben, ende weder umme van den selveden moegen geleden hebben, sal oeck komen op erkantenisse des kamergerichtes.

Desse breven sijnt ons beijden parten overgelevert, besegelt mit der fursten zegelen vorgenoemd ende der stadt zegel van Gronnigen; ende desse soene ende handelinge vorgenoemd is van beiden parten sus belevet ende angenoemen. Datum anno XVc omtrent Sunte Bartolomeus

2c Hertog Albrecht trekt weg en sterft te Emden

Als dit dus gehandelt was, brack die hartoch van Sassen mijt sijn heer up van Gronnigen, ende sende omtrent een anderhalff dusent weder in Westvrieslandt, ende toech mijt dat ander volck in den Dam ende nae Oestvreeslandt; ende elck heer de em toe deenste was gekoemen om zijen zoen uut Fraenicker toe vrien, ende voer Gronnigen mit em gewest weren, toegen elck weder umme nae oeren lande. Die hartoch van Sassen was al kranck gevoert uut Zelwartd ten Damme, ende wort voert gebracht toe Emden. Daer starff hie ende sijen ingeweijde wort daer begraeven; ende sijn licham wort gebalsumt, ende gevoert in Mijsen in sijen eijgen landt, ende wort daer begraeven.

Doee dit aldus was vullentoegen, soe bleeff des hartogen vollick van Sassen in Westvrieslandt tot Lewarden ende Franicker ende op den palen van den lande liggende. Ende die greve van Oestvrieslandt mitten hovelingen van Gronniger gebede ende oeren adherenten liggende in den Dam, op Oterdum ende int blockhues op den Delffziel, den winter oever al henf toe meij anno 1501; soe datter sunderlinck van beijden parteijen geen quaet worth gedaen.

3a Groningen werft troepen voor verovering Appingedam, maar deze mislukt

Anno 1501

Daer nae quemen daer een hoep knechten van der gaerden totter summa omtrent twe dusent int lant van Drenthe liggende, ende hadden genen heren; welcken hoep knechten de van Gronnigen hebben an genoemen op dusdanen condicien, alsoe dat sie den Gronnigers solden leveren den Dam; daer voer solden die knechten hebben den Dam in oer gewalt toe vuer ende sweerde, ende daer toe vier dusent Rinsen gulden. Ende daer nae drongen sie dene Gronnigers noch over, dat sie em mosten loeven dre dusent Rinsen gulden ende die provande van bier, broet ende botter tot ene marckelicke groete summa; welck VIIm Rinsen gulden sie niet hebben solden, eer sie den Dam hadden gewonnen; ende konden sie Oterdum ende dat blockhues op den zijel winnen, als sie den Dam hadden, daer solden sie oer best om doen.

Den achteijnden dach in de meij was do des dinxdages nae Sunte Pancracius anno 1501; soe scickeden die Gronnigers die knechten nae den Dam, ende leten de van den esch over dat Schuten deep bij den olden galgenbarch over gaen over

ene brugge op schepen gemaecket nae den Groneborch, ende gengen liggen voer den Dam.

Anno 1501

In den Dam weren alle die hoefftlinghe die wederpartijch weren der stadt Gronnigen, als bynamen provest Hayem Ripperda, heer Apke van Ewsma ende sien twe broederen joncker Roeloff ende Wigbolt, Eijlcken Onsta, Dutmer Rengers, Asege in den Ham mijt alle den anderen hovelingen; ende hadden al boeven hundert Duetsche knechten ende voele bueren ende hueslueden van over Eemse van des greven volck ende omtrent den Dam ende provest Haijen gebede mede in den Dam.

Item daer nae op Pinxteravent stormeden die knechten den Dam an mit al oerer macht, ende de van den Dam helden die overhandt in den storrem ende slogen de knechten manlijcken aff, ende wondeden voele van de knechten, ende daer bleeff voele doet van den knechten.

Item daer nae des woensdages in den Pinxter hilges daege toech uut die halve stadt van Gronnigen – der Ae halve stadt – voer den Dam den knechten toe hulpe mijt alle oerer macht van den Umme landen mede voer den Dam, ende beleden den Dam om ende om, ende makeden bruggen op raeden mede oever de grafft toe komen, ende richten op ene stormkatte op de graffte wal, ende makeden storm schansen na bij de grafft. Dickhusent was gevestet mit en bolwarck ende stacket; daer lach op Eggerick Ripperda mit XXV knechten. Dat hues vellenu de Gronnigers mitten knechten an op den sondach voer des Hilligen Sacramentes dach, ende dat hues wort op gegeven sonder stoet ende slach. Ende Eggerick ende de knechten worden gevangen, ende dat hues wort binnen achte daege daer na gans uutgebrandt.

Anno 1501b

Daer na op den saterdach na den Hilligen Sacramentes dach, doe de Gronnigers al oer reschap van oerloge wal hadden bereijt mit borgeren, schutten ende knechten ende buiren; ende vellen toe geliecke den Dam an mit stormenderhandt op twe steden mit al oerer macht durende omtrent dre uren lanck.

Ende die Damsters drogen dat hillige sacrament ende dat hillige cruijce opt bolwarrick ome tegen ore vianden, ende weerden sick manlijck mit scheten, slaen, steecken ende mit brande ende vuer over de veste ende bolwarck toe smieten ende wellinge oever toe gieten; alsoe dat em Godt ende oer manheijt marckelijcken halp, soe dat sie die overhandt hilden ende den storm wonnen, ende sloegen die Gronnigers toe rugge aff; ende daer bleven vele doedt in den storm, toe samen gewondet ende doden boven twe hundert.

3b Graaf Edzard komt Appingedam te hulp
Daer nae op Sunte Vijts avondt quam greve Edzart van Oestvrieslandt over mit ene groete macht van volck tot ener summe XIIIIc knechten ende II ½ sijner bueren om den Dam toe ontsetten. Ende had al voer den voergenoemden storm bij nachte hemelick inden Dam geschicket LXX knechten, elck mit en deel bussen kruedes, om den Dam mede toe holden. Ende die greve sloech sick mit sien heer neder toe Farmesum, ende beschansede sick al daer, want dat blockhues op den Delffziel hadden der Gronniger knechten in ende al gewonnen voer den anderden storm; ende daer bleeff ene doedt van oeren besten capeteijnen geheten Wyllem van Meppen, ende weijnich meer doeden ende gewonden.
Des wonsdaeges nae Suntm Vijt anno 1501 vroe brack de greve op mit al sijn heer, ende begonde toe rucken nae den Dam. Ende die Gronnigers hadden ene brugge van Solwart over dat deep gemaecket, ende toegen mitten gantsen hoep van den knechten ende schutten ende velep buren den greven onder oegen, om mit em ene slach in den velde toe slaen; ende leten een part van den borgeren bij oer stadt wimpel an dier wester zijet van den Dam, soe dat de Gronnigers weren in twe heren. Ende de greve quam an toe Tueckwart nae den zijl ende dat zijel deep, ende stelde sick in dren heren in der orden ende al sien geschut voer an, ende hadde vole veltgeschuttes ende slangen ende halve slangen, ende schoet mit dat geschut verveerlicken int Gronniger heer; soe dat dat Gronniger heer den weeck nam nae Solwart over die brugge, ende die brugge brack, ende daer drenckeden voele in dat deep. Ende de over weren, ontlepen meestlijck, ende des greven heren ruckeden na, ende sloegen ende vengen al date niet over dat diep weren, ende sloegen voele doedt in de brugge ende deep; ende de van den Dam opeden den greven mit sijn heer die oesterde poerten, ende leten in. Ende de anderen van den Damsteren vellen oever oer bolwarck doer de grafft, ende braken die westerde poerten op, die doe toe bolwarckt weren, ende ruckeden uut den Dam om de Gronnigers toe vervolgen ende toe slaen. Soe stonden die Gronnigers mit oer wimpel ende borgeren die an der sijt bleven noch in der schans, ende wisten niet dat de slach an de ander sijt verloeren was, ende stonden so lange dat em ore vijanden slogen ende schoten nae den lijve; do namen sie den weeck ende lepen nae Gronnigen. Ende die greve quam mede mit voele vollicks doer den Dam, ende versloech dat heele heer, ende vervolgede sie al doer den Poste, ende sloech em aff groet vollick van borgeren, bueren ende knechten; soe datter doet bleeff ende gevangen boven II ½ c borgers ende buren uut Gronnigen, ende boven IIIIc van den knechten doedt ende gevangen. Ende bleven noch wal meer doeden van lantlueden ende ander schuemers ende schamele lueden daer geen groet gewach van is; ende daer bleeff voele doet vollicks liggen naecket op den velde, acht offte teijn daegen, ende stoncken eer elck die sijne vinden konde ende halen mochte; ende genoech de opden velde hunden ende kreijen eten, ende niet begraeven worden, ende verrotteden soe op den velde.
Item Koert Koenrades was do borgemester, die had dat stadt wimpel gevoert voer den Dam; ende die wimpel bleeff in die velde, men hie ontleep, ende quam levendich mit nouwer noet in Gronnigen.
Item daer worden mede geslaegen in den slach vier borgemesters kinderen, ene geheten Albert Jarges, Harmen Jarges, Ghosen Schaffer, Johan Mepsche; ende Johan Mepsche was doe ter tijt in den Raedt. Ende mocht de vorgenoemde Johan Mepsche sijn lijff gekofft hebben mit dre offte veer dusent Rinsen goltgulden, he soldet wal geven hebben.
Item daer wort oeck slaegen ene geheten Otto Grellen, de dat jaer toe voeren in den Raedt gewest hadde, ende meer gueder borgeren de des Raedes stoel wal geweert weren gewest; alsoe dat die stadt van Gronnigen ene grote nederlage hadden, ende enen groten slach in den velde verloeren.

4a De Saksen en Edzard vallen samen Groningen aan
Als die Gronnigers den dus voer den Dam weren ende den slach verloeren hadden, quam die stadholder van wegen des hartogen van Sassen in Westvrieslandt, genoempt heer Hugo borchgrave van Lijsnack ende heer toe Pennijnck, mit sijnen broeder ende enen groten hoep van Westvreeschen hovelinghen ende buren ende Duetsche knechten in Aedwert; ende de grave van Oestvrieslandt quam mijt sijner macht in Winsum. Ende de vorgenoemde twe greven makeden tot Aedwerderzyl ene starcke veste, van ener grafft boven vijf roedene wijt, ende een bolwarck mit husinge daer in gemaecket, ende een stacket opt bolwarck, ende ene toech brugge over die grafft, soe dattet onwinlijckef starck gemaecket wort, ende omme de lande daer mede toe onderholden. Ende oeck leet hie maecken ene brugge over dat stadt deep van dat blockhues over in de Marne nae
Scelge ham, starck ende breet, soe datter twe wagenen toe gelijke mochten op moeten. Ende dat block hues toe maecken dwanck hie de Omme landen toe, alse Lanckwolt, Vredewolt, Hummerse ende Mijdaech, dat se em dat mosten helpen maecken mit graven ende bolwarcken.

Anno 1505
Elck hues in Langewolt, Hummerse ende Mijdaech mosten den greven geven elck hues dre Rinsen gulden voer brantschattinghe, ende die van Vredewolt m/ II Rinsen gulden, soe vroe als hie in Aedwert quam; ende daer leet hie see ene
tijt lanck vrij voer sitten, uutgesundert die van der Hoeger ende Leger kercken wolden em gene brantschattinghe geven, de worden altoesaemen beijde karspelen gebrandt op Sunte Marie Magdalenen avent. Ende de anderen Omme landen, also Marne, Hunsinge ende Fijmelinge, Duerswolt etcetera, gaven em elck enen penninck, alse de ene XX, de ander XXX, de XL off L Rynsp gulden, elck nae den se rijck ende de karspel groet weren.

Anno 1505 b
Als se dus lagen in Aedwert ende Winsum ende int blockhues, quamen se alle dagen, ende haelden die koen ende ossen toe Gronnigen voer de poerten; oeck quamen sie bij nachte, ende branden die winde moelen ende de huesen an de norder zijt van Gronnigen op dre moelen nae, de noch doe staende bleven. Niet lange daer nae quemen see bij schoenen daghe omtrent vier uren na middage, ende branden do de dre moelen, de noch daer an die zijt weren staende bleven.
Daer nae des wonsdaeges voer Vrijmarckete togen se omme uut Aedwert nae Drente in Essen ende Helpman boven dusent starck. Voert des eersten nachtes daer nae, in der nacht omtrent teijn ureng, quemen se voer Gronnigen, ende branden alle de moelen die buten Heer poerte an die zueder ziedt weren, behalven ene de gesleten was opt crueswarrick ende stander nae. Ende branden alle die huesen buten de porte an der sijde, op welck kaemeren nae die bijj der stadt grafft stunden. Ende des morgens daer nae smeten sie den galgen onder de voeten ende namen daer uut enen deef de des daeges toe voeren daer in de galge gehangen was, ende worpen in die putte onder den galge, want sie em helden voer eenn krijges knecht; oeck was hie geboertich uutten Dam. Ende dat was en kostelijck gerichte van stenen pilaers van Bentmer steen ende sware iserne balcken daer op. Ende voert van stonden an des selffsten daeges rumeden se weder umme bij den hoep in Aedwert.

4b Groningen verovert de toren van Haren
Anno 1505
Des daeges toe voeren, eer des greven volck umme quemen, soe voer geschreven is, weren daer gekoemen XXXVII knechten uut Aidwerts van des greven volck, die gingen liggen toe Haren op den toren. Ende die Gronnigers schickeden ore knechten ende en deel borgers uut omme die knechten daer afft toe kriegen; ende se wolden den toren niet op geven, soe branden de Gronnigers die kercke, ende wonnen see alsoe aff, ende brochten see gevangen in Gronnigen, ende worden nae krijges recht rasoent.

5a Edzard moet terug naar Oost-Friesland

Hartoch Hinrick van Bruenswijck ende joncker Johan van Oldenborch ende Dulmenhorst greve, die hadden toe sage op den Butijager Vresen; ende die Butijagers weren den greveb Edzart onder gegaen van Oestvrieslandt. Oeck soe haddec die greve heren Here Omken, rittere toe Jeweren ende Witmunde heren, ende joncker Eden voele lasten mit oerloge gedaen; welcke Here Omken ende joncker Ede elck had ene suster van heren Johan van Oldenborch. Ende desse vorgenoemde jonckeren, alse joncke Johan, Here ende Ede, weren gegaen onder sunte Pauwel ende der hilligen kercken toe Munster, ende solden oere landen toe lene nemen van den bisschop toe Munster. Alsoe willigeden desse vorgenoemde jonckeren den hartoch van Brunswieck, dat hie quam mit groet volck aff in de heerschup van Oldenborch, om de Butjagers weer van den greven van Oestvrieslandt toe dringen. Ende die greve lach noch toe Aedwert bij den Sasschen heren. Als he dat geruchte hoerde van den hartogen van Brunswieck, dattet em gelden wolde op Butiager landt, ende was voert beducht vor syn landt over Eemse, soe toech he weder over Eemse uut Aidwert, ende nam mede omtrent vijff off ses hundert knechten meden sijn landt toe bescharmen.

5b Groningen kan nu in Reiderland terreur bedrijven

Als die Gronnigers dat vernamen, dat de hartoch was alsoe mijtten volcke int velt, om den greven van Oestvreeslandt toe beschaedigen, ende dat de greve was weder oever die Eemse, soe schickeden sie uut omtrent vijff hundert knechten, borgeren ende bueren toe saemen nae des greven lant, ende sloegen in Hoge Bunne, ende branden dat heele dorp uut ende anders vele huesen daer omtrent, ende brochten enen groeten roeff mede toe Gronnigen: boven IIIc beesten van ossen ende koeijen ende voele peerden, schaepen ende zwinen.

6a Bisschop Frederik bewerkt te Assen een nieuw bestand

Als die bisschop van Utrecht mit sijnen ridderschap ende steden an marckeden dessen groten last van oerloch, hevet he soe lange oever ende weder oever geschreven tusschen den Sasschen heren, die noch in Aedwert laegen mit orer macht, daer die borch greve van Lijsnich stadholder was, ende de Gronnigers, dat se enen dach van vrentschap hebben beramet toe holden int kloester toe Assen. Daer desse twe partijen oer schelinge alinck ende al sint verbleven toe recht an den bisschop toe Utrecht, ende hebben daer een compromis op gemaecket in allen formen ende manieren, al eens inholdende van woerden tot

woerden als dat tractaet over jaer tusschen den hartogen van Saxen ende den Gronnigers bij den bisschop van Utrecht ende heera Jorijen van Toren verdedinget was, doe de hartoch die stadt belegen had, welck voer heel ende al uut steet geschreven; uutgenoemen dre artikulen de in dit compromis anders weren bededinget dan toe jaer. Dat was: de bisschop van Utrecht solde wesen sequester in heer Jorijens stede, alsoe datmen die landen solden stellen in handen des bisschops de overheijt van rechte daer over toe hebben, soe lange als he binnen jaers mijt recht had gekent, we van beijden partijen die overheijt van den landen hebben solde. De ander artijckel was van dat kamergerichte: dat toe jaer verdedinget was, solde aff wesen, ende de bischop van Utrecht solde en rechter in die saecke wesen. Dat darde was, dat de Saschen solden toe jaer alle vesten stellen in heer Jorijens handen als en sequester, ende nu solden se alle vesten alse Dam, Oterdume, dat blockhues op den Delff zijl ende tot Aedwerderf zijl in holden. Ende daer op dit voergenoemde compromis is verdedinget en starck vast bestant van den bisschop, ridderschap ende steden tusschen den Sasschen heren ende den greven van Oest Vrieslandt mijt oren bewanten an die ene, ende dieh van Gronnigen mijt ore bewanten an die ander zijt, durende van Sunte Remigius hent toe Sunte Lucie anno XVc ende ene. Ende binnen der tijt soe solden die Sasschen heren in Vrieslandt over schrieven den twen gebroederen van Saxen, alsl hartoch Jurijen ende hartoch Hinrick, of em oeck alsulckes tractaets ende compromissijs oeck belevede; ende belevedet em niet, soe mochten se vrij wesen, ende dat compromis solde van ghener weerden wesen; men dat bestant solde allijcke wal duren hent toe Sunte Lucie. Ende gelevede dat den twen hartogen, soe solde dat bestant voert duren, hent die bisschop de saecke entlieck mit recht gesleten hadde. Ende wen van beijden partijen die landen mit recht worden toe gevonden, in oren handen solde men de landen ende vesten als Dam, Oterdumn, beijde blockhuesen stellen.

6b Elke partij behoudt haar posities en voorrechten

Daer nae toegen de Sasschen heren weder umme in Westvrieslandt, ende namen mijt em dreo offte verhundert knechten, ende setten en deel opt blockhues toe Aedwarder zijl. Ende den anderen hoep van den knechten togen mijt geleijde toe Gronnigen voer bij die stadt; ende die knechten de soe lange binnen Gronnigen gelegen hadden, samelden sick bij een, ende toegen toe saemen doer Drenthe.

Dus lagen die Sasschen in Westvrieslandt, ende helden dat blockhues in toe Aedwarder zijl; ende de hoefflingen bleven in den Dam, ende bevesteden den Dam mijt grafften ende bolwarcken starrick; soe dat daer tusschen em ende der stadt Gronnigen geen schaede gedaen wort. Ende die stadt brueckede die overheijt des gerichtes der Umme landen nae older gewoenten des verbundes durende de tijt des bestandes.

6c Ulfert van Kollum bevordert verdere toenadering

Hier en bijnnen was daer ene geheten mester Ulffer, de doe was kerckheer to Collum, eer tijds provest van Loppersum ende kerck heer to Wester Emden, de ene mede was van den principaelen, de daer toe brachte dattet so veer tene oerloge leep, daer voer al wat van geschreven is, ende daer umme mede verdreven wort. Ende quam soe bij den Sasschen heren, ende wort daer mede raedt in den hoeve, want he uut Gronnigen geboren was; hadde he dan toe voeren vele quaedes gedaen tegen die stadt, so wolde he wat guedes weder doen tusschen den Sasschen heren ende der stadt, ende bearbeijdet soe lange tusschen den fursten van Sassen ende den Gronnigers, dat de geschelen worden ter handelinge gestalt tusschen beijde partijen, ende den dach solde men holden in Mijsen mit en seker geleijde.

6d Overleg te Leipzig mislukt door harde Saksische eisen

Intjjaer Unsses Heren M vijfhundert ende twe omtrent Pinxteren hebben de stadt van Gronnigen daer hen geschickket ter vorgenoemder dachvaert mester Willem den pastoer toe Sunte Merten, Johan Schaffer ende Coert Koenerdes, beijde borgemesteren, mit mester Gelmer de secretarius der stadt, hen binnen der stadt van Lijbbes in der fursten lant van Sassen. Ende hebben daer gevunden mester Ulffer, de dat daer ter dachvaert gebracht hadde. Soe dat se daer doe gevonden hebben de fursten van Sassen, beijde gebroederen hartoch Jurijen ende Hinrick gebroeders, mit alle oren raeden. Ende sijnt daer mit malkanderen ter spraecke gekoemen, men daer wort niet entlijckes besloetena, men dat bestant wort uutgestalt bes toe Sunte Michael eerstkoemende daer na. Ende men solde enen dach weder holden in Vrieslant op Sunte Egidijs dach, daert beijden

partijen gevogelickesten were bij ene toe koemen, om weder in toe brengen dat gene dat elck partij den anderen in schrifften overgegeven hadde. Want die fursten van Sassen hadden oer meijninge ende begere in schrifften al daer over gegeven – die se mit em toe hues brachten – de toe male bijster lueden omme den Gronnigers dat mit em an toe nemen; want he wolde em die stadt geopent hebben, ende huldinge, plicht ende ede toe doen, ende Vrieslandt em in sijnen handen toe verlaeten etcetera. De van Gronnigen hadden em ore meijninghe aldaer oeck in schrifften gelaeten; daer elck sick op beraeden solde totterd nijer dachvaert.

6^e Nieuw overleg te Aduarderzijl verlengt het bestand

Soe is daer weder op beraemet enen nijen dach tot Aedwardere zijl bij dat blockhues, daer de borch greve Hugo van Lijssinck stadholder in Vrieslandt is gekoemen mijt sijnen raeden van der Sasscher heren wegen, ende de Raedes vrunden van Gronnigen, die eertijds in Miessen bij den Sassegen heren gewest weren, elck op seker vast geleijde. Ende dat gene dat daer gehandelt wort, quam niet uut veerder dan op sekere gedeputeerde lueden; men het stondt op ene rugge spraecke ende behage der fursten van Sassen. Ende dat bestant wort uutgestalt bes up vastelavondt erstkomende. Ende die Gronnigers solden blieven bij alle overheijt ende gerichtichheijt des verbundes, als dat eertijdes voer dessen oerloge ende onwillen gewest was.

6f Ulfert bereikt in Saksen slechts verlenging van bestand

Dus seten beijde parten, ende deden malkanderen genen schaeden in dessen bestande. Soe alse mester Ulffert, daer voer aff geschreven is, was doe kerck heer toe Collum ende raedt des hartogen van Sassen, de dede alse lichte lueden plegen toe doen, ende vel mitter stadt Gronnigen weder toe: hadde he toe voeren quaet tegen se gedaen, soe wolde he nu goet weder doen, ende meea de Sasschen heren de van Gronnigen toe verliecken in vrentschapen; ende brachte de van Gronnigen daer toe, dat se den mester Ulffert mit sekere credencien op schickten an den hartogen van Sassen in Mijssen, daer he up reijsede twe offte dre reijsen mijt groeten onkosten; dat der stadt groete pennigen koste ende em weijnich proeffijt in brochte, want den laesten aff scheiden den he van daer brachte, was dat de van Gronnigen solden sick der Vreesscher landen ontslaen, daer gene meer overheijt over to hebben, ende den hartogen ore stadt toe openen, plicht, ede ende huldinge toe doen; ende dan van den schaeden ende onkosten, de hartoch Albert van Sassen voer ende nu syns soens hartogen van Sassen nae gedaen hadden om der Vreescher landen toe bekrachten, twelck de van Gronnigen em bespeert hadden, wolde he dan wal stellen tot erkentnisse gueder lueden. Welck die van Gronnigen alinck niet doen wolden; doch onder allen soe bearbeydee he soe voele voer de groete penningen die he verteerde, datter eijn bestant wort beraemet tusschen den hartoegen van Sassen ende den greven van Oestvreeslandt mijt alle ore adherenten ende hulperen an de ene, ende de van Gronnigen an de ander zijde, durende hent toe Sunte Marcus in den jaere vier; ende alle de vesten de elck in hadde, solden se holden. Ende soe saten beijde partijen dat bestant lanck rustelick oever, ende de van Gronnigen brueckeden de overheijt nae inholt des verbundes over Vrieslandt, soe see voer plegen toe doen.

6g Philips de Schone bemiddelt; bestand kortstondig verlengd

In desse bestande soe verschreeff hartoch Philips van Borgonnien dat soe lange over ende weder oever an den Sasseschen heren ende an die stadt van Gronnigen, dat he beraemede enen dach van vrentschapen, om desse parten van dessen oerloch toe verlijcken; welcken dach van beijden is belevet. Ende de van Gronnigen hebben omtrent Paesschen ore vulmachtige Raedes vrunden alse bij namen Johan Schaffer, Lueken Horncken, Cort Koenerdes, elck borgemesters, ende mester Gelmer Canter Raedes heer ende secretarius der stadt Gronnigen, daer eerlijcken mit clederen alse sijden wamboeijsen ende bunte clederen hen geschicket, als dat in heren hoven betemet; ende hebben twe kostelek peerden mede genoemen, de de stadt van Gronnigen den fursten van Borgonnien geschenckt hebben, twelck he seer in danck van em nam; ende sijnt mit groeter kosten nae em gereijset in Vlanderen toe Gent, daer die furste van Borgonnien doe was. Ende doe sie daer komen weren, soe was die hartoch van Sassen daer noch niet gekomena, ende soe mosten sie daer nae wachten wal en dre daegen eer he quam; ende soe quam hertoch Jurien van Sassen in sijner selves persoen toe dage wal mit I ½c peerden ende oeck ander volck to voete. Soe hebben hartoch Philips mijt sijnen heren ende raeden beijden partijen beteijkent ene gelegene stede ende dach; daer se mijt malkanderen ter spraecke sint gekoemen, ende daer al oer beijder schelinge in lange verstaen, ende tijdes daer toe lange genoech gedaen II offte III daege lanck. Daer de canceleer des hartogen van Sassen dat woert dede van des hartogen wegen, bitterlijcke ende strenge, gelijkerwijs offte he se alle all gevangen hadde, ende gelijck off he Gronnigen al mit gewalt bekrachtiget hadde; int sluten, dat de van Gronnigen solden em der Vreeslanden gans heel ontslaen, ende solden em oer stadt openen, huldinge, plicht ende ede toe doen voer oeren rechten landes heren, nae vermoege sinere commissien de he van den Roemschen koeninck hadde ewich gubernator der Vreesscher landen toe wesen, ende solden em geven viermael hundert dusent Rinsen gulden, tot vier tijden toe betaelen, toe elcksf hundert dusent gulden, voer sodaneg schaeden als sijn zalijge heer vader hartoch Albert van Sassen voer Gronnigen, doe heet belecht hadde, gedaen hadde, ende vermids besperinge der van Gronnigen om em toe bekrachten der Vreescher landen oeck gedaen hadde.

Ende daer to wolde he hebben enen golden man voer sijnen vader hartoch Albart, de doet bleeff in der reijse in Vrieslandt, soe voer van geschreven steet.

Welck die van Gronnigen gans heel ende al affsloegen ende niet doen wolden; men konden see dat bekoemen hebben, se wolden em wal geven hebben eens ene groete summe van penningen, tot jaren ende tijden toe betaelen, offte jaerlijcks ene summe penningen; ende belenent van em int ewich Vrieslandt tusschen de Emese ende Lauwersche, so veer soe dat nu mit em int verbund steet. Twelckk se doe geenssins bekoemen konden, want die greve van Oestvrieslandt, greve Edzart, sijne volmachtige raeden mit summigel hovelingen in dessen Umme landen in den verbunde geseten op dessen dach mede hadde, de hier seer contrarie in arbeijden tegen die van Gronnigen bij den beijden fursten, want die greve van Oestvrieslandt daer seer in arbeijdende was, om de landen van den hartogen van Sassen onder em toe kriegen, daer de hovelinge seer neerstigen mede in arbeijden. So dat de van Gronnigen daer tot gener goeder uutdracht der saecke koemen konden; men de furste van Burgonnien hevet soe voele bekomen bij den hartogen van Sassen, dattet bestant worde voert uut gestalt van Sunte Marcus tot des donderdaeges voer Pinxteren daer nae.

7 Bestandschendingen per abuis

Ende van dessen handel dat doe bij den fursten van Burgundien gehandelt was, wisten beijden partijen hier in Vrieslandt niet van, want die Raedes vrunden van Gronnigen noch daer in Vlaenderen weren. Soe geringe als Sunte Marcus dach quam, soe stelden sick beijde partijen ten oerloge, ende wisten niet off dat bestant was uut. Ende die Westvresen ende die knechten van den blockhues vengen ende roveden op de Gronnigers, waer se dat bekoemen konden. Ende die Gronnigers hadden vele ossen in de weijde, men elck de bargede sijn guet bijnnen der stadt ende in Drenthe ende int Stichte van Utrecht, ende mosten see van nodes wegen toe Zwolle ende toe Utrecht mager verkoepen, daer de borgeren groten marckelijcken schaeden bij hadden. Ende soe wast bij hartoch Philips bededinget: weert saecke dat ijenige parteijen in beijden zijden malkanderen ijet affroveden offte vengen de tijt des bestandes totten donderdach voer Pinxteren toe, dat solde geen prijs wesen, ende an beijden sijden vrij. Men die Sasschen en helden dat niet, want de gevangen offte beroevet was, die hadde dat nae loepen ende was dat sijne quijt.



8a De Saksen en Edzard zetten Groningen weer onder druk

Nu te endes dessen bestande up den voergenoemden donderdach so hevet die greve van Lijsnack, deded stadtholder was in Vrieslandt van wegen des hartogen van Sassen, Aedwart beset mit volck, ende lede daer in greve Alexander van Lijsnich sijnen broeder mijt enen geheten joncker Otte van Lebbeijen opperste hovetman mit V offte VI hovelinge, als bij naemen Jemme her IJwesma, Gerloff to Heerweij, Tijaert ende Garber Muckema / gebroeders, Botta Branda ende Heree Harkama, mijt en II offte IIIc hueslueden ende daertoe omtrent IIc Overlantsche uutlesene kriges knechten. Ende de van Gronnigen hadden oeck omtrent IIc knechten. Ende soe quamen sie uut Aedwart op Pinxter avondt mijt een vaencken omtrent hundert knechten omtrent vespertijt daeges, ende branden daer eijn tichel warck bij Doinge horne; ende die Gronniger knechten ende voele
van den borgeren was buten der poerte op den Hoen wech, ende wolden em niet naer, soe dat sie daer geeng weer voer deden. Men daer lepen uut Botteringe poerte an die oester zijde van den depe welcke knechten ende Gronniger schutten onder den dijck op des deepes wal. Ende daer wort ene van den Sassegen geschoeten mit een busse doedt van den peerde; ende dat dede een smit, was een schutte in Gronnigen. Ende soe wort daer een weder doet geschoeten, ewas eijn schueten schuver in Gronnigen. Ende dus lagen sie in Aedwert ende upt blockhues ende in den Dam, ende helden die Gronnigers binnen die poerte, datter niemant uut dorste reijsen. Ende verbodent in Vrieslandt, dat niemant in Vrieslandt moste toe Gronnigen reijsen, offte guedt in Gronnigen vlochenen.

Al die gene die daer in reijsede offte guedt in gevlochent hadde, dat em toe weten worde, de vengen se, ende nemen al dat he hadde. Ende de van Gronnigen braecken oere winde moelen meest deel aff, ende voerden die binnen der stadt om anxt van den brandt, ende die huesen mijt reijdt gedecket buten der poerten worden ontdecket; soe dattet der stadt ende borgeren groeten schaeden ende achterdeel in brachte van alle oeren handel.

8b Groningse strooptochten en Saksische tegenterreur

Men oere knechten ende borgeren ende verlopene boven uut Vrieslandt, die de kunde hadden, ruckeden vaecke hemelicken bij nachte uut, ende vengen ende roveden op des hartogen van Sassens ondersaeten; want eens weren daer wal omtrent vyftiche knechten ende mede borgeren ende inwoeners, ende haelden in Stellinge warreff toe Oesterwolde X oftef XI gevangen ende voele plunder waer, van klederen, potten, ketelen ende wat geldes ende sulver warck.

Ende een rot was oeck uut in Colmer landt op de schalder ende kregen II offte III gevangen, ende vengen den enen uut den kraem, ende toegen die kraem vrouwe mitten bedde aff op die dele, ende beschineden oer kraem bedde, dat oneerlijcken was voer allen goeden lueden; daer die kraem vrouwe soe voele van kreech, dat sie starff. Ende daer sloegen sie in den kraem enen jongen knecht van XIII offte XIIII jaren doet. Ende soe wolden sie den gevangen soe hoege ransoenen, dat he dat gener wijs mochte geven. Ende als oer maent ten ende was, ende die knechten oerloff hadden, soe was daer noch een knecht die den gevangenen sitten hadde, ende dat ransoen niet betaelen mochte; sloet dat hues dichte toe, ende genck boeven bij den gevangenen, ende wondede swaerlijck, ende wolde em den hals aff steecken. Ende die gevangen makede soe groet geroep, dat die naebuers dat hues in braecken, ende redden den gevangen; ende die stadt deners quemen daer, endel vengen den knecht; ende die borgeren sloegen em jammerlick, ende wort gevencklijck in den deve kelder geset. Ende Here

Harkema ende sien suster worden oeck al oer beijder ossen, koeijen ende peerden ende ander clederen ende plunder waer aff gehaelt, om dat Here mede in Aedwert was. Ende die in Aedwert ende opt blockhues versuemeden sick in der vede niet vermidts vangen ende roeven, want op enen saeterdach weren die van den blockhues gekoemen bij nachte en XV offte XVI starrick tero Hoeger bruggen, ende nemen daer waer die lant lueden uuttet Woldt, die toe Gronnigen toe markede wolden, ende kregen em aff wal omtrent XXV peerden ende wagenen ende en deel gevangen, die see al brochten opt blockhues. Oeck was daer ene geheten Berent Coenerdes, wasa doe ter tiedt schulte van Haren, ende hadde een hues toe Helpen mit beesten ende guedt beset; daer see oeck quemen bij nachte, ende haelden em aff XIIII melcke koeijen. Oeck vengen sie enen man die van Gronnigen quam, woenachtich int Goe recht, ende enen woenachtich in den lande van Drenthe; ende al dit voergeroert wort gevangen ende geroevet op mijns heren grundt van Utrecht.

Ende dus mosten die van Gronnigen lijden, dat see daer legen in Aedwert mijt soe klenen vollick, ende deden al dessen hoemoet, ende dorsten daer niet eens uut int veldt ende laeten em seen; men legen an beijden sijden, ende verdorven den huesman mijt roeven ende vangen, als voer geschreven is.

9 Hertog Georg van Saksen overlegt in Friesland met Edzard

Ende de wile doe die Sassegen dus in Aedwertd lagen, soe quam hartoch Jurijen van Sassen selves in sijner parsoenen in Westvrieslandt uut Vlanderen van hartoch Philips, daer he toe daege mitten Gronnigers gewest hadde; ende lete sick in Westvrieslandt hulden voer oeren rechten landes heren, ende wolde den Westvresen doe op leggen dat see leen guederen solden maecken van oeren guederen op sekere condicien. Men dat weder stonden die Vresen, ende naemen daer oeren beraedt op, soe dattet doe noch niet toe gelaeten worte. Ende de wijle dat die Sassegen dus tegen den Gronnigers in Aedwert laegen ende oerloegeden; hier sat die greve van Oestvrieslandt ende hovelingen van den Omme landen, die Gronniger vianden weren, ende in den Dam, genen bistandt toe dat der pijne weert was. Men als de hartoch van Sassen over in Westvrieslandt ghekoemen was, soe was die greve van Oestvrieslandt bij em in Westerlandt; wat sijen handel daer was, is mij onbekandt.

10 Bisschop Frederik bemiddelt te Vollenhove; bestand verlengd

Die wile dat desse beijde partijen dus mit malkanderen moetwilligeden ende malkanderen sus beroeveden ende vengen, ende up den Stichtegen boem van Utrecht mede an tasteden, soe was bisschop Frederick van Baden in der tijdt bisschop to Utrecht, de daer weijnich bijstandt voer Gronnigen offte voer dat Gestichte, de beroevet ende gevangen weren, dede; want die Sassegen heren ende hee weren malkanderen nae bewant van bloedes halven, dat em bijsunichheijt daer aff gedrungen hevet. Men hie was bij geval over IJssel toe Vullenhoe ghekoemen, daer hie mitten ridderschupa ende steden hadde te doen. Soe schreeff hie soe lange over ende weder oever an den hartogen van Sassen ende de van Gronnigen, dat sie sick beijde partijen stelden ter dachvaert al daer toe Vullenhoe bij den bisschop ende sijnen hoegen raeden, ridderschup ende steden; daer die hartoch van Sassen sijne treffelijcke raedes vrunden sende ende de van Gronnigen oeck, alse bij namen Berent Coenerdes, in der tijt amptman des gerichtes van Selwertc, Peter Sickinge, in der tijdt hoefftman in Gronnigen een van den vijven, mester Gelmer Kanter, in der tijdt Raedes herd ende secretarius.

Op welcken dachvaert niet gehandelt wort dat der pijne weert is van toe schrievene; men de bisscop mitten ridderscup ende steden verdedingeden een vast bestandt tusschen beijden parten hent toe Sunte Meerten in den winter anno veer. Daer die Sassegen die in Aedwert doe lagen, voert up rumeden uut Aedwert soe vroe als em dat bijstant gewittijget was, ende toegen voert weder in Westvrieslandt. Ende in dessen vorgenomeden bestande solden voert heren offte steden tracteren tusschen beydei partijen, om se ter vrentschap voert toe verlijeken.

11 Geheim vredesoverleg bij Filips de Schone

Daer nae hevet hartoch Philips van Borgonnien noch upt nije verschreven an die van Gronnigen om de saecke ende geschelek noch eens toe vervaeten; daer worden hen geschicket van de van Gronnigen Johan Schaffer ende Koert Koenerdes, beijde borgemesteren, ende mester Gelmer Canter, Raedes heer ende secretarius in der tijt in Gronnigen. Men dat gene dat daer ghehandelt wort, quam niet toe vorschien voer den ghemenen borgeren offte gemeijnten; want daer weren XII parsoenen toe gedeputeert, die dessen handel hemelijck solden draegen, soe dattet der ghemeijnten niet toe voerschijen solde koemen, om anxtm dattet uutkoemen solde, ende oeren wederparten toe weten solden worden, ende em dat dan behindert solde worden bij den heren.

Deel II-E

Tijdens het bestand versterkt Georg van Saksen ook bestuurlijk zijn greep op Friesland en de Ommelanden (1504)

1 Van dat hartoch Georgius van Sassen quam in Vrieslandt, ende leet sick daer hulden ende nije statueten ende rechten in setten

Inleidende opmerkingen

Als hartoch Albert van Sassen in Vreeslandt was, ende sijnen soene hartoch Hinrick van Sassen hadde ontsat in Fraenicker, ende doe voer Gronnigen quam, ende daer affgededinget wort, ende toe Embden storff, als ghij voer gehoert hebben, soe toch sijn soene hartoch Georgius in Westvrieslandt omme huldinge, plicht ende ede toe nemen van den Westvresen, ende de landen ende steden ende vesten toe beseen, ende elck op dat sijne toe ordineren. Ende voert in toe setten den landen ende steden ene nije reformacie ende ene nije ee van statuten ende lantrechten, ende ander bedwanck ende onderholdinghe, van schattinge jaerlijx op toe brengen ende toe geven ende ander eijgendome; daer die Vresen niet toe gewoentlijck weren, want het voer vrij Vrieslandt plach toe wesen. Ende voert greetmans ende rechteren elck in sijn deel hadde geordineert, daere sie em hebben opf gehuldet, plicht ende ede gedaen voer oeren arfflijcken landes heren ende ewigen gubernator van wegen des Hilligen Ricks. Als die hartoch van Sassen hadde aldinck in Westvreslandth sus bestelt, ende mytten Vreesen was overkoemen, ende huldinge, plicht ende ede van em hadde ontfangen ende angenoemen, ende em de nije statuten ende rechten hadde in gesat in mannieren hier nae beschreven.

2a Tekst nieuwe statuten voor Friesland

Nae dien uut genaden ende gaven des almachtigen Gods, Roemscher coeninckliecker maiesteijt ons alder genaedichsten heren, ende des Hilgenk Ricx speciale commissie, ons George van Godsm genaeden hartoch tot Sassen, lantgraeve in Dueringhe ende marckgraef tot Mijssen, erfflijcke regering der Vrieslanden van recht toe staet, toebehoert ons met groeter eernste ende nerstichheitb te pogen ende te arbeijden, omme de selve landen ende inwoenren van dien in goet, salich, profijtelijck ende ordentlijck regiment te stellen. Ende hoe wel ons tselve inden besten voeghed ende forme daertoe wij met herten geneijchte sijn nae menschelijcker condicief onmogelijck waer toe volbrengen; op dat nochtans niet achter en blijve ons vermoegen, daer inne wij tegens God ende de menschen verbonden zijn, hebben wij gedacht met die hulpe Gods vant selve een anvanck ende beginsel te maecken, ende daer inne nae ons vermoegen te procederen.

Alsoe dan des ghemenes werrelts welvaeren an vrede ende eendracht staet, ende dat oeck vrede sonder geordineert recht, daerdoer die mensschen van haer geschillen moegen vereijnicht worden, niet zijn en mach, blijcket dat justicie ende geordineert recht alder menschen welvaren als paes ende eendracht fondament is. Waeromme wij dat selve fundament tot onsen voerscreven beginsel billicx in den eersten gebruicken. Ende hebben alsoe in den besten met tijtlicke raedt van velek onsen raeden ende lantsaten die naevolgende ordinancie geset ende gemaeckt, ordineren ende setten uut onse macht ende gewalt, die ons van Roemscher conincklijcker maiesteijt ende des Hilligen Rick toe staat, in wat manieren onse overste gerecht ende recht binnen desen onsen Vrieslande van nu voert an tot onsen wederroepen, dat wij uut onse vorstelijcke macht an ons holden, in allen puncten ende articulen sonder eenich affbreck sal geholden ende allen menschen des begerende ghelijckelijck ende mildentlijck geadministreert werden.

In den eersten sullen in desen onsen overst gerecht seven persoenen sitten; alsoe dat een uut den regent overste rechter sij, ende dat op dat minste twe geleerden ende vier uut die heerscappen, daer een ijgelick nae zijnen staet verstandich, doervaren ende oprechtich zij. Ende sullen die voernoemde overste rechter ende bijsitteren des gerechtes trouwelick ende naerstelijck op waerden, alsoe dat eijn ijegelijck die daer voer toe doen heefft, noetdrufftich uutgerecht werder. Sij sullen oeck een ijegelick parts eentlijcks voernemen, verhoeren, verstaen ende naerstelick bedencken, daer bij niemant schade noch hinder kriegen en mach. Item sullen overste rechteren ende bisitteren tot overste gerecht sweren in manieren hier nae geschreven.

Juramentum

Ick N. swere, als mij mijn genadighe here in zijnre genaeden overste gerecht te recht sitten geordineert heefft, dat ick des selven te rechte nae alle mijn beste verstandenisse spreken, doen ende handelen; ende en wil dat niet laten om lieft, nijdt, gave, vrientschap noch geenreleij saken wille, noch geen gaven daer omme van den parten in sonderheijt nemen, noch in toekoemenden tijden we tentlijck verwachten. Wil oeck in geenreleij saecken tusschen mijns genaden heren onderdaen ende andere, die voer onsen overste gerecht comen off comen mochten ter tijt dat ick des rechts verbonden bin, behalven tot vrientschap wetenlick niet schrieven noch raeden, trouwelick ende ongevaerdelick, als mij God helpe ende alle sine heiligen.

Soe willen wij dat onse overste rechtere ende bisitteren inden tijt als sij int overste gerecht sitten, geabsolveert ende gevrijet sullen wesen van allen eeden ons hier voermaels gedaen, beholden den eedt die sij onsen recht gedaen hebben; op dat sij in allen saecken vrientlijck ende rechtelick recht moegen spreecken.

Soe sullen oeck drie procureurs offte voerspraecken tot onsen overste gerecht vereedt werden, ende sweren dat getrouwelick uut te wachten ende voertbringen des parten tot profijt. Ende en sal geen ander te procureren off spreken toe laeten werden, het en waer dat iemant in zijn eijgen saecke wolde procureren offt spreken, dien en salt niet verboeden wesen. Ende die part sal den procureur off voerspraecke van een ijegelijck termijn nijet meer dan een oert van enen golden gulden geven.

Juramentum procuratorum

Ick N. sweere, nae dien mijn ghenadighe here mij een procureur off voerspraecke voer zijn genaden overste gerecht gheordineert heefft, dat ick dat alsoe nae mijnen hoechsten ende besten verstandenisse procureren, reden ende handelen, ende een ijegelick mensche tot zijn rechte zijn nootdrufft uut spreken. Ende en wil des niet laten doer geenreleij lieft, vrientschap, nijde, gave offt eenigerleij saecken wille. Ende enige partije in onderrechtinghe zijnre saecken offt rechte mij gedaen, ende ick uut vernemen offt verstandt bevonde, dat die selve part in rechte niet gefondeert en waer, ende ick den selven part in zijn voernemen in goetheijt niet onderwisen en konde, soe sal ende wil ick voer dat part int gerecht niet weder spreecken off handelen, dan mij te spreken ende handelen bevolen wert; trouwelick ende oprechtelick, soe mij God helpe ende alle syne heijligen.

Soe sullen oeck die selve procureursh een ijegelijck niet meer dan een advocaet bij hem hebben, ende oeck geen sedule daer zij uut spreecken, dan alleen een korte bedenckkenissei des sedules ende der saecken.

Soe sal oeck een verstandich ende gelovich schriever totten gerecht gheordineert ende gestelt werden, ende daer toe sweeren ghetrouwelick ende ongevaerdelick toe schrieven ende toe handelen, daermede om zijn officijs wille geen mensche verlet off verkortet werde. Ende sal altoes een geleerde des gerechtsk op ten schriever sien, daer mede recht ende onvercortelick geschreven wert.

Van citacien ende voerladen totten overste gerecht
Het sullen alle citacien peremptorie wesen den parten, die verlaeden sullen werden XIIII daegen voer den gerecht dach doer den rechter off gesworen bode, off in zijn affwesen in zijn huijs vecondicht werden. Het sal oeck in der citacie die oersaeck waeromme de beclaechde geladet wert, claer angeteijckent wesen, op dat die gene die beclaget wert, omme die saecken niet geweten te hebben hem niet ontschuldigen en mach. Het sullen oeck, eer die citacien off inhibicien off oeck ander brieven uut gaen, van den rechter overgesien wesen, op dat se formelick ende redelijck uutgaen off gegeven werden.
Item van een citacie salmen een oert van eenen golden gulden geven. Ende van een mijle weges des somersd anderhalve stuver, ende swinters twe stuvers te bode loen nemen.
Item van eender commissie, als die saecke over dre hunderte gulden draeget, salmen eenen gulden geven; waer sij oeck hondert ende oever die vijfftich gulden weert, salmen enen halven gulden geven; waer sij oeck onder vijfftich, salmen een
oert des golden guldens daer voer geven.
Item men sal van eender inhijbicie een oert van enen golden gulden geven.
Het sullen oeck twee geswoeren boeden wesen, die men van den mijle weges soe lade brieven draegen, somertyds anderhalve stuver ende in den winter twe stuvers – die de XXVIII eenen golden gulden gelden – die lade brieff offt citacien den geciteerde in zijn handt offt huis te geven. Ende in der stadt des rechtes salmen geven een halve stuver. Ende voer den gerechte, soe die beclaechde doer den gesworen boede geeijschdtg wert, een oert stuvers gegeven werden.

We voer onse overste gherecht en sal geladen off geciteert moghen werden. Voer onse overste gerecht sal gheen borger noch huijsman geciteert werden, sonder eerst voer der stadt gerecht off grietman, in dies grietenie off gerecht daer hij inne geseten is, geladen ende gehoert werden. Ten waer dat hem bij der stadt recht, amptman, grietman, off den genen dien die saecke uut te rechten bevolen is, rechts geweijgert off ontamelick vertogen worde.
Wij hebben oeck sonderlinghe bedacht, dat onsen onderdanighen saecken vervallen mochten, dat een saecke in veel grietenien verclaecht moste werden.
Alsoe wanneer een erff off anders vervalt daer veel luijden toebehoeren, solde dan die saecke in een ijegelicke grietenie versocht werden, veel oncost daer op loepen solde; daeromme ordineren ende setten wij: wien sulcken sake vervallen, dat sij onsen regenten tselve moegen te kennen geven. Ende als sij des alsoe vermerckenk, sullen macht hebben citacien van onsen overstel gerecht te geven, ende die saecke aldaer te rechtveerdighen laeten. Het sullen onse overste rechter ende bijsitteren goede vlijt ende neerstichheijt an keeren den parten in guetwillichheijt ende vrientschap te scheiden; soe dat niet en mach geschien, alsdan wat recht is, uut spreken ende sentencieren.

Item die advocaten, procureurena ende voerspraecken sullen sweren wetentlijck geen onrechtveerdige saecke an toe nemen bij onsen neerstelijckenc straffinghe; oeck en sal die rechter geen procureur noch advocaet toe laten, hed en sij daer toe geswoeren.

Item daer en sullen oeck voer onsene overste gherecht gheen priesters, het en sij in saecken hem in rechte geoorloofft, spreken off procureren; waert oeck dat eenige advocaet off procureur onrechtveerdige off ongefondeerde saecken wolde annemen, soe sal men hem eerst met goede woerden dat affspreecken; in dien hij des niet en wil laeten, soe salmen hem neerstelick straffen. Het sal oeck eijn ijegelick procureur voer den rechte op een rechtdach in eenre saecke niet meer dan drie setten moegen doen ende daer mede besluiten, ten waer dat die rechtere ende bijsitteren omme redelijcke oersaeck vorder te setten toe lieten. Het sullen voer desen onsen overste gerecht een ijegelick part in zijn saecke niet meer dan een procureur ende advocaet hebben.

Item waert dat eenige part die beclaecht wert, wolde des claegers eisch ontgaen met veel excepcien, omme int principael niet toe onderdelen, soe sal hij alle zijn dilatorie excepcien op een mael voertbrengen.

Het sullen die advoecaten ende procureurs voer onsen overste gherecht in hoer voerbringen gheen Latijns woert off allegaten op schrieven laten; sonder dan als inder saecke besloeten ende geconcludeert is, soe moegen als dan die parten met noetdrufftige allegaten in hoer geschriften int gerecht leggen

Informacionem iuris
Het en sullen oeck geen advocaten, procureuren offt andere den rechteren offt bijsitteren noch den wederpartije schandelicke off smadelicke woerden vortbrengenn, omme daer mede toe iniurieren, bij onse naerstelyke straffinge ende onghenaede.

Van sportel ghelt
Item soe balde als die partije voertkoemt ende die claeger sijn claege geset heefft, ende die saecke oever die hundert gulden draecht, soe sal hij van een ijegelick bijsonder saeke off verscheiden claege, daer die een den anderen niet an en henckt offt an gaet, twe golden gulden int gerecht voer den sportelen geven. Ist dat die saecke hondert gulden ende over die vijfftich waer, salmen een halve golden gulden; wat onder vijfftich gulden bedracht, salmen een oert guldens int gerecht geven. Ende als dan die beklaechde koemt, ende tegens den beklachtet zijn antwordt offt excepcien voertbrenget, soe sal hij oeck van saecken die over hundert gulden bedraegen, twe gulden geven. Ende hoe sij minder bedraechtu, sal nae advenant als die claeger als voerscreven is geven.

Waer des oeck, dat die saecke in grondt nicht gelt noch goet anginck, meer actio iniuriarum weer, dan sal van een ijeghelijck part twe gulden gegeven worden.
Soe sullen die partijen eijscher off verweerder die een interlocutorie verleest, een halve gulden geven; ende van een eijnttelijck offt diffinitijff twe golden gulden. Soe en sal daer oever gheen ander gelt voer die execucie schuldich sijn.
Item offt eenighe partije zijn gherechtsc handel offt acten copie uuten gerechte hebben wolde, sal hij den schriever voer een bladt ongeveerlijck van XXX regulen geschreven een blanck toe loen gheven.
Item wil oeck die partije dat ordel offt sentencie in schrifften onder den zeghel uut den gerecht hebben, daer voer sal hij eene halven golden gulden betaelen.
Sulck voerschreven geldt sal een ijghelijck onsen overstenf rechter trouwelick ende vlitelic innemen, ende daer van rekeninghe ende antwort te doen.
Item waer dat een arrem man voer onsen oeverste gerecht te doen hadde, die omme zijn armoede zijn saecken niet vervolgen en mochte, ende zijn arremmoede bewist off ten heiligen sweert, soe sullen hem alle proces omme niet, Godt ter eeren, gegeven ende den procureur van onsen gelde geleent werden.
Valt als dan, dat die selve arme man die saecke tegens sijn wederpartije int rechte wint, sal hij tot kenninghe ons oeversten rechters ende bijsitteren in redelichheijt in dat gerecht schuldichk wesen te gheven.
Item soe sal des jaers tot vier mael, te weten alle quater temporen, onse overste gerecht in onser stadt Leewerden tot onser veranderinghe gheholden worden.
Item het sullen onse overste rechteren ende bijsitteren omtrent seven uren voer middaeghe beginnen, ende sitten tot tyn uren, nae middaeghe van een uren tot vier uren.

Item soe moeghen oeck die bijsitteren, als die saecken veel zijn, deelen; alsoe dat sommighe sitten, ende die ander middel des tijts die sentencie verenighen, off tusschen partijen goetlijck handelen; doch alsoe dat onse overste rechteren ende bysitteren alle in sulck ordel eendrachtelijck off dat meeste deel besluiten; oeck enq sullen sij haer int selve niet spoeden, meer ripelijck beraeden.

Item offt noet off nut bevonden wordenr onse overste gerecht te veranderen offt op te stellen, dat sal sonder beswaeringhe der partien geschien, ende sonder ijemant in zijn recht vercort te worden.

Van appellacien an onsen oeverste gerichtes

Worde een partije van den grietman offt onder rechter op groete onrechte comminacie des nederrechters beswaert, die mach an onse overste gerechtet appelleren. Alsoe dat hij ter stondt in ansien ende tegenwoerdicheijt des rechters appelleert, ofte daer nae in geschriffte binnen tien daegen van den daege des gesproecken ordels offt der op gelechter bezwaeringhe. Ende sal oeck als dan den rechter ende den wederpartije alsulcke appellacien verkundigen ende insinueren. Ende als sulcx gedaen is, sal hij van den grietman off onderrechters appostelen an onsen overste gerecht bidden, die hem den grietman off onder rechter binnen XXX daegen nae ordinancie des rechten in schriffte versegelt schuldich te geven sal wesen, welcke apposte ende die appellant an onse overste rechter sal brengen; soe sal die overste rechter uut begeerte des appellants inhibicie ende compulsorie in nootdrufftighe forme geven. Waert oeck saecke dat die grietman off onder rechter met gevinghe der appostelen tot den eijnde der XXX daeghen vertrecken wolde, ende die saecke der vertreckinghe niet lijden en mochte, als dan mach die appellant, in presencie des rechters offt grietman daer van hij geappelleert hefft, voer een openbaer schriever off twe ghelovighe mannen protesteren ende betuighen, dat hij metten appostelen die XXX dagene uut niet wachten en mach, ende des van den schriever offt twe mannen onsen overstef rechter een certificacie brengen; soe sal onse overste rechter hem daer op inhibicie ende compulsorie geven, niet teghenstaende dat alsulcke dertich daghen niet geleeden en waren.

Item soe sal die grietman offt onder rechter van den schrifftelicke appostel over die vier stuvers niet nemen. Ende sal die grietman offt onder rechter die acten voer hem gehalden op onse overste rechters compulsorie onder zijn ampts zeghel besloeten, onse overste rechter met trouwen boeden oever senden, ende van een bladt op beijden sijden geschreven over een blanck van die part niet nemen.

Commissie om tuijgen te hoeren

Het is oeck geordineert: wanneer onse overste gherecht een examinacie van tuijgen bevelen, ende alsoe tot commissarius geordineert wort, soe sal die selve commissarius hem nae inholden des commissien holden, ende van een ijegelijck getuyghe die hij verhoert, over die vijff stuvers voer zijn arbeijt niet nemen.

Van contumacie

Op dat niemant moetwillich ende te mere en claech, soe setten wij: woe die claeger onse overste gerecht ongehoersam uut bleve, soe sal hij onse overste gerecht twe golden gulden geven. Ende offt die beclaechde oeck ongehoersam worde, eenen golden gulden geven. Ende daer en boeven dat recht op begeerte des wederdeels lijeden.

2b Tekst nieuw landrecht voor Friesland
Nae dien wij Georde van Gods genaeden hertoch tot Sassen, lantgraeff in Dueringen, marckgraeff tot Mijssen, Roemsscher koeninckliecker maiesteijt ende des Heiligen Roemschen Ricx erfflicke gubernator in Vrieslande, voergenomen dat ons geboert desen onsen Vrieslanden in goeder ordinancie te stellen, ende onse regiment ende overste gerecht geordineert ende bestellet, hebben wij bedocht dat niet minre noet sij tgemeen lantvollick met goeder besorginge ende justicie te versien. Nae dien de selven swaer is in allen saecken ons overste gerechts te versoecken off te gebruecken, daeromme hebben wij met rijpen rade in een ijegelick deel deser landen nae onsen goetduncken grietlueden geordineert, ende die naevolgende ordinancie bevolen te holden, daer wij oeck van allen een ijegelick bij onser straffinghe ende ongenaede alsoe willen geholden hebben; daer toe alle onse grietlueden desen naebeschreven eedt gedaen, ende nae den welcked een ijegelick grietman nieuwes geset doen sal.
Item sij sullen geloeven ende sweren, allet volck in haer grietenie ons ende onsen erven als vorsten deser landen met neerstichheijt in goede gehoersam heijt te holden. Oeck neerstich op te sien dat ons ende onse iaerlicxee renten, excijs ende ander onse gerechtichheijt bij haren weten niet ondersteecken off ontoegen en worden; dat hij oeck ongehoersam ende onrecht, waer hij dat bevindet, nae gebuerlicheijt ende niet hoeger dan nae inholt onser ordinancien straffet, den gehoersaemen ende vroemen gunst ende bijstant doen sal, een ijegelick nae zijn vermoegen voer gewalt te bescharmen, gerechticheijt te geven ende behelpen. Ende desse naevolgende onse ordinancie in allen punten ongebreckelick te holden; ende hem daer geenreleij gunst, vrientschap offt proefijt, oeck geen ongunst, haet offt nijdt daervan niet keren off wenden laten. Dat oeck een ijegelick grietman nijemants des anders profijt nemen in saecken zijnre grietenien dan als hem in dese ordinancie toegelaeten is; alles trouwelick ende ongevaerdelick. Ende oeck, hoe wal van alle inwoenders deser landen nieuweg huldinghe ende plicht genoemen is, soe sullen oeck alle grietlueden hier nae maels van allen die geen huldinghe gedaen, offt die nu in onsen landen niet en zijen ende namaels koemen, off die XV jaeren olt zijn ende eijgen goedt hebben, alle tijt in manieren in onsen naeme eedt ende plicht nemen.
Item dat een ijgelick swere ons ende onsen erven, ende in haer gebrake hertoch Henrick onse broeder ende sijn erven, getrou ende onderdaen te zijn, onse schaede te verhoeden, onse eere ende nut toe soecken ende te helpen, sonder eenich tegenseggen onderdaenich ende gehoersaem te wesen; oeck geenreleij saecke te beginnen ende in den raede niet te syn, die tegen ons ofte onsen erven in eeniger manieren wesen mach. Ende dat een igelick onse gerechtichheijt an renten ende anderen sonder eenich affbreecken te geven, ende daer niet van trecken. Ende alsoe na den hoechsten vermoegen, als een getrouwe onderdaen tegens zijnen heeren geboert ende toebehoert, trouwelick ende ongevaerdelick holden.
Op dat geen mensche in zijn recht gebreck hebbe, soe sal een igelick grietman in een ijgelick dorp zijnre grietenie eenen rechter uutten verstandichsten des selfs dorpes ordineren, die alles macht ende bevel hebben sal, wat hier voermaels een atte gehadt hevet; die selve sal oeck macht hebben tusschen den genen die discorderen vrede te holden gebieden ende den vrede breecker te arresteren ende bevestigen, off an den grietman te verborgen nae gelegentheijt der saecken. Sal oeck int bijwesen twe offte drie zijnre naebueren alle geslaegen, geworpen off gesteecken wonden offt ander schaeden, des gelijcken alle schaden die inden velde schien, te besien, omme gelt, schulde, veltschaede ende ander cleijne gebreecken tusschen den parten te handelen ende goetlijck te scheijden, doch die peine ende bruecke die in eenighe saecken vallen, aen den grietman wijsen. Die selve rechter sal oeck alle bruecken, misdaet ende alle onrechtlijcke handelen wat in zijn dorp of int velt daer toe behoerende gebuert, opten naesten rechtdach anden grietman draegen, ende daer toe desen naevolgenden eedt doen. Hi sal oeck alle proeffijten ende nutschapen hebben die een atte hier voermaels gehadt hevet, ende wat hem van den grietman daer en boven toe gelaten wert.
Waer oeck eijn cleijn dorp is, daer mer dree off IIII huesen en sijn, daer sullen twee tsamen, off die selve kleijne dorpen tot een ander dorp daer inne een rechter is, geordineert worden.
Die rechter sal tot zijn ampt off officie sweren, dat hij in alle beroerde articulen die hem in zijn ampt bevoelen zijn, trouwelick wil holden, ons gehoersaem ende gerechtichheijt versterckeng. Oeck uut gunst offt geniet, uut vrentschap, ongunst, haet off niedt niemant over sijn onschult te beswaeren, ende een ijgelick nae zijn vermoegen tot gerechtichheijt te helpen; trouwelick ende onvaerdelick.
Het sal oeck eijn ijgelick grietman uut een ijgelick quartier zijnre grietenie, een man, offte daer geen quartieren en zijn vier van den verstandichsten ende besten, kiesen ende eligeren, die welck alle recht daegen neven den grietman, offt als die grietman uut redelijcke oersaeck niet tegenwoerdich zijn en mach, bij eenen die den grietman in zijnre stadt ordineren wordt, an recht sitten, een yegelix partes voertbringen verhoeren. Ende off sij die parten goedtlijck – twelck sij alle tijden versoecken sullen – niet scheijden en moegen, soe sullen sij recht ende ghelijeck ordel spreecken. In dien sij des rechtes in sonderlinghe saecken niet en verstonden, soe sullen sij raet van den verstandighen ende geleerde luijden versoecken, op dat niemant in zijn recht vercort en worde.
Dit selve recht sal oeck in eijn ijgelick grietenie alle weecken, XIIII daegen, offt vier weecken opt weinichste, off meer soe als die nootdrufft eijschet ende die tijdt lieden wil, geholden werden, ende opten enden ende plaetsen daer zij van oldes geholden zijn; uutgenoemen waren die gerechten nae bij steden ofte dorpen daer zij hier voermaels geholden sijn: die sullen nu in den selven steden offte dorpen geholden worden, ten sij dattet gemeine volck des grietenie met goeden oersaecke op een ander plaetse verdraegen.
Item voer den selven gerechte sullen die parten voer citacien, sententien ende anders oeck den procureur niet meer dan als hier nae in der ordinancie geset is, geven offt nemen; van welcken gelde wat alsoe van citacien, ordeel ende dier gelieck gevallen wordt, sullen die grietman ende de ander vier totten recht sittende gelijck delen, ende dat geldt van executien sal ons ende den grietman gelijck toe staen. Wij willen oeck dat geen procureur op eene ende van eenre saecke niet meer dan twe stuvers nemen en sullen; waer dat van enige procureur niet geholden en worde, dat sal van den grietman aenden eijnde daer dat geboeren sal, aenden nemer ende gever gestraffet worden.
Voer den selven gerechte en sal geen priester procureren off voerspreecken moegen, ten waer dat hijt om niet dede ende in sien eigen saecken.
Item een ijgelick die nu ende in toekoemended tijden onroerlijcke goederene, het sij huis offt landt, holdt, water off anders, vercoepen, wisselen off vergeven wil; ijs die coep twe hundert golden gulden waerdich, soe sal dat met ons offt onsen regenten consente ende wille geschien. Is die selve coep onder twe hundertg gulden, soe salt metten grietmans consent ende wille geschien. Ende daer op sal een ijgelick coeper bij ons, onse regenten offt grietlueden an den oert daer die consent gegeven wordt, consent brieven nemen; van den selven brieven en sal men niet meer dan van een ijgelick gulden coep geldes een halve stuver – daer XXVIII stuvers een golden gulden gelden – geven.
Welcke man ofte vrouwe, geestlijck offt warlieck, gecofft, gewisselt off gegeven goedt sonder consent een jaer lanck int besidt bevonden wordt, die selve sullen dat goedt verliesen; daer van sullen ons drie deelen, ende dien genen die ons sulcx vermelden wert dat vierendeel toe staen.
Wij, onse regenten ende grietlueden willen ende sullen oeck die coepj sonder redelicke oersaecke niet weigeren. Meer wat den geestlijcken an goederen gegeven off verkofft wordt, dat sal staen op onsen verwilging ende consent. Ende sonder onse off te onse regenten sonderlinge consent sullen die grietlueden den geestliecken niet consenteren.
Item en sullen oeck onse grietlueden sonder onsen regenten consent niet toe laeten eenige gueden off possessien distraheren van een dorpe offt grietenie int andere.
Het sullen oeck vorder onse grietlueden boeten ende peijnen offt bruecken niet hoeger dan onse ordinantie inholt nemen, meer om Godswillen moegen sij verminderen nae gelegenheijt der saecken ende nootdrufft; doch dat die grietlueden van alsulcke verminderinghe gheen sonderlinge proeffijt nemen offt verwachten en sullen.

Die grietlueden sullen oeck alle excessen punieren, ende peijnen, bruecken offt compositien daer van nemen; uutgesloeten wat dat leven angaet, sullen sij onsen regenten wille daer inne voernemen.

Ende wat sij van compositien, peijne, bruecken offt boet offt executie geldt nemen, sullen sij ordentlijeck een ijgelick jaer smaenendaeges nae Trinitatis rekeninge doen, hoe veel dat van een igelicke saecke gevallen is ende wat die excesse gewest is; daer van sullen die grietlueden die een helleffte hebben, ende ons dat ander deel volgen laeten.

Welcke mensche die boete off straffinge met recht meijnt toe ontschuldigen, daer van ende omme die sal die grietman rechts schien ende gaen laeten.

Item wij ordineren ende willen oeck datmen van nu voert an in desen onsen Vrieslande n maet van koeren ende ander saedt, n elle, n maet van wien ende bier holden sal. Namelick die koeren offte saedt maet: nae geijckte ende rechtveerdige mate offt loepen onser stede van Bolswart. Die ellen: nae lenckte der ellen onser stede van Worckum. Ende die maete van wijnen ende biere, als van den ommekannen, halleff ommekannen, mengelen ende pinten: nae groetheijt der ommekannen, halleff ommekannen, mengelen ende pinten onser stede van Leuwerden. Desgelijck sal men oeck van nu voert an in desen onsec Vrieslanden anders geen gewichte dan Koels gewichte gebruijken. Doch dat een tonne botteren wegen sal drie mael hondert pont vrij sonder tholdt, twelck men taxeren sal op XXIIII ponden. Ingeliecks sal oeck het pont caesene dre hundert pont wegen. Ende salmen voert alle tsoult bij gewichten verkoepen.

Item wert daer ijemant doet geslaegen, soe sal dat in des rechters ende claegers offt claegers ende rechters wille staen, offt men den daeder pijnlick ende op zijn hals wil claegen – want hij mit der daedt sien hals hefft verboert – offt datmen den daeder mit geldt wil laeten betaelen ende beteren. Doch sal die claeger bueten wille des rechters ende wederomme die rechter bueten wille des claegers, alsoe dat die eneh bueten wille des anders die misdaet civiliter –dat is burchlijck – te maecken geen gewaldt off macht hebben sal; werde dat oeck van part ende rechter toe gelaeten die voer beroerde misdaet mit geldt toe beteren, soe sal die dader betaelen die naeste erffgenaemen vanden doetslaege anderhalf hundert golden gulden.
Item soe sullen oeck die betaelinge des selven geldes des daeders vrenden, die geen hulpk offt bijstandt daer toe gedaen en hebben, niet schuldich off verbonden wesen ijet te geven, ten waer dat sij wat uut haeren goeden vrijen wille daer toe doen wolden; daer men see niet sal toe gedwingen, meer het sal in haren vrijen wil ende consent staen.
Item worde ijemant twe oegen off twe handen off twee voeten uutgeslaegen, affgeslaegen off verleemt: dat sal gelijeck een doetslach mit geldt betaelt ende gheboetet werdena. Worde oeck ijemant een oege uut geslaegen offt uut gebroecken, offt een handt off een voet aff gehouwen offt verleemt: die salmen mijt halleff soe veel boeten ende beteren.
Item wie den anderen zien nasec offt sien lippe een offt beide, off zijen tonge beroeffde: die selffde sal den claeger beteren voer ijgelick der stucken voer een halve doetslach civiliter.
Item wie den anderen een dueme offt vinger beroevet offt lemet: die sal voer ijghelick / een vierendeel eens mans geldtse den claeger gelden. Ende wert hij beroefft in twee duemen offt twee vingeren: sal die daeder den claeger met eenf hallef mans geldt beteren; waren oeck die stucken meer dan twee, soe en mach die boete niet hoeger stijegen.
Item voer die teen sal halleff geldt als van die vingeren voergeschreven staet, betaelt ende gegeven worden.
Item een oer aff: salmen beteren met een vierendel eens mans lieff, ende twe oeren noch soe veel.
Item alsoe mennich tandt eenen uutgheslaegen werth: alsoe vaeck sal den klaeger te beteringhe vier golti gulden gegeven werden.
Item offt een den arm off been aen twee geslaegen, ghebroecken offt gehouwen wert: die dader sal voer eijn ijgelick stuck, soe verre hij daer aff niet lam en wordtk XV golden gulden betaelen. Ende wert hij daer aff lam: soe sal die daeder den claeger die selffde leemte boeven XV goltl gulden boeten ende beteren, ghelieck als van voeten ende handen geschreven staet.
Item alsoe mennich ribbe eenen toegeslaegen wert: sal met VI golt gulden den klaeger geboet ende gebetert wordenn.
Item een mans gemacht offte vrouwen borst: sal voer eens mans lieff geboet ende gebetert worden.
Item een geslaegen, gestoeten offt geworpen wonde int hoefft, doert been: sal ijgelick met XXIIII golt gulden geboet ende gebetert worden,
Item ander wonde int hoefft off in ander leeden, die dat been niet schaeden off verletten: sal den klaeger met vijeff golt gulden verbetert wordens.
Item een vleisch wonde een vinger lanck: vijeff golt gulden; off is die wonde noch een vinger langer, weiniger off meer, onbegrijpelick: tien goltt gulden.
Item een doergaende wonde int lieff: XV golt gulden; ende ist voert doer koemen: XXX golt gulden.
Item een bloetrunst: een halve golden gulden; ende maeckte die bloetrunst een vlijte off schande int aensicht: soe ist IIII golt gulden.
Item haer plucken off vuestslach: een halvew golt gulden. Ende mesluyk in boesheijt sonder misdoen: gheliecke voele.
Item alle wonden die doer den hals, arrem, hande offt voete offt doer ander leedmaete, die doer gaen ende an beiden sieden oepen: salmen voer twe wonden beteren.

Item alsoe mennich wonde eenen geslaegen, geworpen offt gestoeten wert: alsoe mennich boete sal den klaeger gegeven worden. Soe hij oeck van sulcke wondinghe doedt blieve: soe salmen allene den doetslach verbeteren ende die wonde niet.
Item oftb een man geslaegen, gestoeten offt geworpen worde, daer van hij geen wonde blaeuw off bloedich mach bewiesen offt bekent worden: salmen den klaeger een halve golt gulden geven.
Item wie en ander uut eijschet om tegen hem toe vechten: sal een gulden gelden; daer toe alle broecke ende boet die hij doet te betaelen, soe daer nae volget ende geschiet.
Item alle verseeringhe met brandt offt gesoeden waeter: sal nae wiesheijt des rechters ende gelegenheijt der ander wonden gebetert ende gestraffet werdenf
Item als iemant met eenre offte meer wonde verseert worde: die selffde wonde offt verseringhe sal die klaeger den rechter offte onderrechter offt gerechts boede offt twee waerachtigeg mannen besien laeten. Ende wat in die selffde van een als namelick rechter, onderrechter offt gerechts boede offt tween waerachtigheh mannen voer een wonde off verseringhe getuicht wordt: daer nae sal die selffde wonde ende verlettinghe verbetert ende gestrafft worden.
Item alle voertlicke iniurie, alsoe vaeck die in verscheiden steden geschieden: sulck met twee golt gulden tegens den klaeger toe beteren.
Item off een den anderen om iniurien die hem aen zijen lieff ginghe, voer den rechter off gerechte beschuldighet ende niet over winnen en konde: die selffde sal die klaeger sulcke iniurie met een vierendel eens mans lieff beteren.
Item wie den anderen in een graeve offt in waeter, sonder verseringhe ende perieckel siens lieffs, stoet off werpt: die sal sulcx met twee golt gulden beteren.
Item wie den anderen sien hues op stoet offt breeckt, offt anders in boesheijt ende mit geweldt bij daeghe in ghinck: die sal sulcke misdaedt den klaeger mit X golt gulden verbeteren, ende moet daer toe andere misdaet dubbelt beteren, ghelieck nae geschreven staedt.
Item off iemant tegens des anderen onwille bij nacht in sien hues ghinck, als gesloeten sint doeren ende vensteren, ende daer oever bevonden offt begreepen, offt oever hem bewiest worde: die selffde mach van den weert ende weerdinne voer een moerdener, dieff offt anderhande saecke beclaeget werden.
Worde oeck die selffde gewondt, geleemt offt doedt slaegen: den salmen geen boete offt beteringhe toe geven schuldich wesen.

Item den helper tot alle desse voerscreven saecken sal ghelieck den daeder gestraffet wordenn. Item soe wie nae een voegel schoete offt worpe, off anderhande saecke sonder voer waeringe begonde, met welcke hij teghen zijen wille een mensche off dier verwondede offt verleemde off doede: dat sal hem an sien hals niet gaen. Niet toe min sal hij sulcx met geldt verbeteren ende boeten, ghelieckerwies hier boeven ende nae beschreven staet.

Item den vrede breecker salmen, alsoe als in den vrede gheboeden is, straffen.

Item alle boeven geschreven broecke sal tegen den part ende rechter nae achtinghe der persoenen ende vrijheijt der stede geboet ende ghebetert ende ghestraffet wordena: naemelick een ijgelick burger offt landt man, dienstman ende dienstmaeget ende der geliecke lueden sal boet ende beteringhe, ghelieck in allen puncten voer geroert, betaelt ende gegeven worden; hoefflinghen, gheestlijcke persoenen, rechters, gerechts boeden, vrouwen offt jonckvrouwen sal men dubbelde boete ende beteringe geven; die vrouwen die swanger sindt drievoldt.

Item als dese boven geschreven broecke in een mans huisvrede, ofte op der straeten als een toe off van der kercken ofteegerecht offf toe marckte gaet, off voer recht staet: dat selffde sal dubbelt verboet ende gebetert werdeng. Geschiede dese voergeschreven stucken in der kercken, kerckhoff off kraem: sal viervoldich verbetert worden. Waert oeck datmen in den kraem bier verkoffte offt open gasten hilden: dat sal niet anders offt in een anders hues geschiede geacht worden.

Item alle huislueden die dubbelde boet offt meer up gelecht ende toegesproecken is, doe die selffde die voergeroerde broecken off mesdaeden deden een off meer: sal ende sullen boet ende beteringhe geven ende betaelen, in manieren ende maeten als sij selffs ontfanghen ende boerenl solden.

Item soe desse broecke an den regenten, rechten offt officianten der landvorsten gedaen worden: sullen nae achtinghe der persoenen ende orkondenisse der regenten ghestraft, geboet ende gebeetert werden.

Item die rechter sal van alle dese boeven geschreven ende nae geschreven broecke halleff soe veel hebben als die parten klaeger; daer toe alle vechtlijecke gheweer ende ghetuijch.

Item alle dese boeven geschreven broecke ende misdaet die brochlichs ende in gelt gesteldt zijen, die salmen mit twee waerachtighet getueghe bewiesen. Ende hefft die claeger niet meer dan n getuech, soe sal hij met zijnen eedt sien getuich stercken ende genoechsam maecken; ende hefft die claeger geen getuijch, soe mach die beclaechdeu sick der klaeghe met sijnen eedt erledijghen ende vrijen. Soe oeck die beclaechdev sick sulcx eedes weijgeren worde, offt dat die claeger alsoe als boven roert is mochte bewiesen, soe is die beclaechde die broeck ende boet hem over gesecht te beteren ende te betaelen schuldich.

Item soe dese boeven geschreven broecke teghen een buer off lantman in tijt zijnre arbeijt, als hij ploecht, meijet, scheert offt sien vruchten sammelt off toe hues voert, offt in arbeijt toe diecken, toe sluijsen geboerde: salmen dubbelt boet ende broeck betaelen.

Item offt dese voerscreven een offt meer van een dwaes ende onsinnich mensche, offt onmondich kindt dat onder XII jaeren is, gedaen worde: dat sal hem an haer lieff niet gaen, sonder hoer naeste magen ende haer mombers sullen dat met halver broecke ende boet toea betaelen schuldich wesen.

Item soe wat vrouwen offt jonckfrouwen in desen broeck schuldich sien: sullen sij halff boet ende broeck gelden. Ende waert alsoe dat die selffde vrouwe des vechten an legghen wolde off begonste, soe sullen sij boet ende broeck betaelen, in manieren die vrouwen sulcx ontfanghen sullen.

Item soe een man twee wieven trouwede, ende een wieff twee mannen: dat sal in wilkoer der rechter ende parts staen, pijnlick ten doede offt burchlijck toe vorderen; soe hij burchlijck gehandelt wordt, sal die man der vrouwen dochteren met sulcker somme als haer vaeder haer tot der eeren toe betaelen hadde moegen, bestaedighen, offt soe wele als die selfde toe arffenisse hadde. Der geliecken ijst, soe een vrou offt wieff in sulcker val geviel, sal sij als voerscreven is in boet ende broke vervallen sien.
Item soe een off meer mit hoer an hangers oploep maeckt off begonde met woerden offt mit warcken tegen naet rechte off gemeijne nut in steden offt dorpen: den off die salmen onthoeffden. Ende geboerde sulcx tegen den landsvorste offt sienen regenten: die sullen lieff ende goedt verboert hebben.
Ende offt ijemant sulcx vername ende wiste, ende niet vermelde offt oepenbaerde: die salmen gelieck den daederen als voerscreven is rechten. Ende wie oploep off anslach oepenbaerde: die sal des daeders halve goedt hebben.
Item soe een voer gerecht laedet ende citeert is, ende die ongehoersam uut blift: die selve sal een halve golt gulden, halleff den rechter ende halleff den claeger, voer die eerste versmaedinghe geven; ende voer die ander versmaedinghe dubbelt; ende opten darden dach off gerechte sal hij voer recht koemen, ende alle excepcien op een mael voert brengen. Ende offt hij noch op dat mael ongehoersam uut bleeff, soe sal hij in der hoefft saecke offt principael heel ende al verdoempt ende verordelt werden, beholdelick sien noetsaecken daert recht van spreckt. Ende sal opten vierden dach gheciteert werden sien ehafftich bijhelp offt rechtelick noedt saecken voert toe brenghen. Ende offt alsoe niet en geschiede, alsdan sal den claeger nae luijt zienre claeghe gheholpen werden.
Item dat gerecht sal hebben van eenre citacien eenen stuver, van een interlocutorij sentencie een oert goldes, ende van een sentencie diffinitieff dubbe.
Ende doet die rechter executie: daer van sal hij hebben den tienden deel der verholpen summa, ende dat sal die beklaechde betaelen.
Item off sick iemant der execucie wilde tegen staen ende weren: die sal alsoe vaecke alst geschiet, ghestraft wordens in VI golt gulden tegenst den rechter.
Nochtans salmen den claeger dat sien uutvorderen ende bijhelpen.
Item offt iemant den anderen sien landt met opset aff eeret, meijet, scheert off versammelt: die daeder sal den schaede dubbelt betaelen; schiede dat oeck onwetende, sal die schaede eenvolt betaelen.

Item wie den anderen schaede doet met sien beesten: sal die schaede in maeten als hem oever wiest weert betaelen. Ende doet hij anderwerff boeven verbiedinghe, alsoe daenighe sal hij dubbelt betaelen.
Item off die beesten eenreleij schaede offt hinder an een mensche deden, ende die selleffde beesten voermaels niet geruchtieget weren, ende die man dat beest verliete ende oever gaeve: soe is die man des misdaets ontleedighet.
Ende waert dat hij die beesten tot hem name, off dat dat selffde hier voermaels beruchtieget weer: soe is die here van dat beest die broeck ende boet in maten gelieck van enen mensche gedaen waer, halleff schuldich toe betaelen. Offt oeck sulcx geschiede van een hont die an een kettene in oftee voer eijns mans hues ontholden werde: daer sal die man geen schaede van hebben. Des ghelijcks ist oeck van ander dieren die en man in sien stal off hues ontholdt.
Item off iemant den anderen zien beeste lemet, doetslaet offte anders mit slaen offt stoeten offt warpen onnuts maeckt: die sal die beeste tot hem nemen ende betaelen den beschaedichte dat beest met den schaede, in maeten als hij dat met sijen eedt holden wil, beholdelick des rechters matige. Ende waert dat iemant een jach hont offt waeckende hont sonder noet doetsloeghe ofte verleemde: sal dat boeten mit twee gulden.
Item daer sal geen kommer in rechte toe gelaeten werden tegen eenige bisittene manne in dese lande dan uut oersaeck, namelick tegen den persoenen, de vluchtich off soe arrem sien off sien goedt onnut toe brenget, dattet is toe besorgen dat men de schulde an hem niet bekoemen mach: bij peijn van drie golt gulden die dat kommer begeert, toe betaelen den lantvorsten.
Item als een warlieck persoen, vrouwe, man off weduwe, een ander warlicke om warlicken saecken voert geestlijck recht citeerde: die sal den lantvorsten in X golt gulden vervallen sien.
Item alle saecken die mixti fori sint: die sal ten eersten mael voert warliecke gerecht, bij peijn X golt gulden gerechtveerdieget werdenm, die den landsvorsten sal vervallen sien.
Item men sal alle moerder, dieff, moerdenaeren, offt die toe barnen drouwet, ende die hoer bedghenoet offte kinderen doeden, kercken breecker, vrouwen verkrachter, ende andere die den lueden hoer leven verkorten: sal nae keijsers off Sassens recht an hoer lieff ende leven gestraft werden; het en waer saecke dattet uut redelicke oersaecke anders werde bedacht bij den gerechte, datmen sulck mit geldt sal moegen betaelen ende beteren. Dat sal alleen in bedencke ende oerkondenisse der regenten staen, ende van den selffden regenten gerechtveerdiget ende gestraffet werden. Der geliecken salmen holden metten menee diegen, die brieff seghelen offt instrumenten valsch maecken offt weetlijecken gebruecken, ende die ghene die bruecken valsche maet, valsche ellen offte valsche gewicht.

Item die ebreeckeren sal tegen den part als sien bedgenoet verbeetert werden nae recht ende teghen die rechter in XXV golt gulden, alsoe vaecke als des beschiet, gestraffet werden.

Item offt iemant in dese voerscreven broecke die op gheldt gestelt sien fellich ende die an goedt niet toe betaelen hadde: den selffde machmen uutten lande wiesen, relegieren, off gevancklieck holden, offt gestelt toe werdenc toe arbeijden, alsoe lange dat die selffde boet ende broeck voldaen hefft.

Item soe eenreleije bot offt verbot van den regenten des landsvorsten, sien iaer renthen toe belanghen offt anders toe gemeijnen lande an diecken, heervaerden offt anders toe ghemeijne lande merckeliecke saecke, onwillich off wederspannich maeckede: den offt die sullen nae bedencken ende achtinghe der regenten gestraft werden.

Item nae dien alle saecken oeck niet moegen bedacht offt in schriffte gebracht werde, daer om sullen toevallende saecken oeck boeven geschreven handel limiter nae rechte ende goet beduncken der regenten ghestelt ende uutgeset worden.

Ende tot een besluijt des alles in goeden ordinancie begrepen, willen wij bij onser swaere straffinghe ende ongenaeden vastelick van een ijghelick – tot onsen wederroepen, die wij uut onse vorstelicke macht an ons holden – gheholden hebben.

Tot oerkonde hebben wij dese selve onse ordinancie mit onsen signet geteijckent.

Geschreven int jaer Ons Heren 1504 opten derden dach in julio.

Item die steden sullen hoer regieringhe ende recht – tot onser veranderinghe, die wij hier inne uut onser vorstelicker macht an ons holden – nae older gewoente bestellen; doch dat sij alle jaeren noch eens soe voel persoenen als sij plegen tot hoer regieringhe ende recht toe gebruecken, onsen regenten geteeckent senden, daer uut onse regenten den ghenen die sij goet bedencken die staet toe regieren, sullen ordineren, ende den selven schrifftelicke conffirmacie geven; in den selven schriffte sullen sij van onsen weghen den ghemeente gebieden den selven in den tijet hoers regiments onderdaenich ende ghehoersam toe sien. Ende sulcken brieff sal terstondt den gemeente geleesen, ende die geordineerde des raets gepubliceert werdenl. Alsdan sullen die selve gheordineerde raets persoenen desen naevolgenden eedt doen.
Als der doerluchtichste hoechgeboeren vorst ende here heer George, hartoch tot Sassen, lantgraeff in Dueringhen, merckgraeff tot Miessen, erfflijcke gubernator in Vrieslanden, mijn genaedichste here, mij N. neuwen den anderen deser stadt toe regeren geordineert, spreeck ick ende gheloeve, nae mijenen hoechsten vermoegen zijnre vorstelicker ghenaeden, oeck allen inwoeneren deser stede mytn eere ende tbeste toe soecken ende behelpen; oeck trouwelick vlijtichheijt offt naerstichheijt toe doen zijenre vorstelicker ghenaedeno, erven ende regenten ende den voerghenoemden lueden deser steden in goede ghehoersam toe holden, sienre vorstelicker genaden schande, oneere ende wedervaerdichheit toe keren ende wenden; een ijghelick mensche rechts in deser stadt soeckende tot sienre gerechtichheijt toe helpen, niemant in sien recht wetentlijeck toe verkorten offtc verhinderen, offte eenigerleij ontaemelijecker wies toe be-swaeren, met tgemeijn stadts goedt ende nutsinghe trouwelick tot der stede proeffiet toe handelen; ende mij doer geenreleij nut, eere, gunst, vrientschap, haedt offt vientschapd beweghen laeten; oeck in allen geenreleij nut off proeffiet voer mij selves, dan soe voele mij toegelaeten is, toe soecken offe gebruecken; trouwelick ende ongeverdelick ende dien allen genoech toe doen, swerre bij Godt ende alle zijn heiligen.

Nae sulcke eede gedaen, sullen die selve regeerders alle des stadt saecken ten besten handelen, alle hantwerck ende anders ordineren, daer mede een ijgelick mensche ghelieck ende recht geschien. Ende sullen sonderlinge vliet an doen, den parten die met den anderen toe doen hebben, onvertroestlieck eijnde offt recht toe geven; voer alle dinghen versoecken, dat sij goetlieck – ende wanneer dat niet wesen en mach, rechtelieck – doen scheiden.
Sij sullen oeck broecken, boeteng ende straffinghe, niet anders noch hoeger dan nae tenoer ons lants ordinantie beschreven, nemen. Ende wat daer inne niet beschreven en is, sullen sij nae hoer olde gewoente gebruecken. Soe sullen oeck alle saecken die dat leven niet an en gaen, rechten ende compositien nemen, ende die selve compositie offt boete tot hoer stadts beteringhe tot onsen wederroepen ghebruicken. Mer saecken des levens angaende sullen sij an onsen regenten wijesen, ende hoer nae den regenten bevelk holden.
Het sal oeck een ijgelicke raedt in alle steden met uutganck hoer jaers tiedt onse regenten, woe dat met den gemeijn stadts goeden ghehandelt is, wat van den gerechte genoemen is, hoe veel ende waer van een ijgelick gegeven hefft, rekeninghe geschien, op dat sij vordertm beste moegen raeden.
Item die steden sullen sonderlinghe op sien, dat met den gewichte, maete ende ellen onse ordinantie geholden werden. Oeck des handtwerckers ende handelers niemant met hoeren hantwarrick ende handelen bedriegen. Ende dat sonderlinghe des goltsmeden rechte ordinantie holden.

Het sal antwoerden die olde raet den nieuwen confirmeerden raet in bijwesen tweer mannen uut eenre itliecker gilde alle tiedt op eenen seeckeren dach aller hoerer innaeme ende uutgaeve claere volstandinghe rekeninghe ende onder richtingeo doene, ende die, alsoe voerscreven is, onsen regenten in onsen affwesen toe schicken, hoer gemoedt ende meninghe daer aff toe vernemen.

3a Georg reist ter inhuldiging door de Ommelanden eerst naar Aduard; Sicke Benninge komt naar zijn stoet kijken
Als nu die hartoch den Westvriesen desse nie rechten hadde in gesat, soe wolde hie dyt landt tusschen der Eemse ende Lauwersche oeck beseen, doer Langwolt ende Hunsinge ende Fijmelinghen nae den Dam. Als ick hoerde op wat dach hie toe Aedwert wolde wesen, soe toech ick Sicke Benninghe hen toe Aedwert, omme den fursten ende rueterwarrick toe besien. Soe quam die hartoch van Sassen selves in siener parsoenen heerliecken, als eenen fursten toe behoert, ende hadde bij em wal sese greven ende wal II 1/2c reijsighe peerden, ende die rueteren ueterliecke wal gherustet ende getueget. Hier toe hadde hie bij sick omtrent IIIc voetknechten, recht uutlesen krieges vollick, mit oer veltgeschut ende kaerbussen in der oerden, ende twee waegennen gelaeden mijt haeckbussen ende kruet.

Item oeck hadde he voele waegenen mede, onder welcken weren twee verdecket bespeerde waegenen, elck waegen met ses kosteliecke groete peerden voer den waegen, daer op weren sijene kostliecke klenodien, sulver ende golt, klederen; want alle dat gene datf daer men ter taeffelen mede an richten ter maeltiet, weren niet dan al sulveren vaeten, schottelen, kannen ende schenckvaeten. Oeck hadden sie meede voele waegenen, daer see mede voerden wienen, pryvande ende all koecken gereesschap, alse potten, ketelen, pannen ende speeten.
Des nachtes soe bleeff hie mit sien vollick in Aedwert; men hie hadde al den dach ende nacht vollick toe voet ende to peerde tusschen Gronnigen ende Aedwert, die dat velt bewaerden voer die van Gronnigen, daer hie doe noch boeven bestandt voer beducht was; want hie sunder geleijde ende bueten oerloff der stadt Gronnigen doer die landen sus reijsede, ende verleet sick op dat bestandt dat tusschen beijden ghemaecket was, ende op siene rueteren ende knechten die hie bij sick hadde. Dat eertijdes genen fursten mit soe daenen vollick doenliecken hadde ghewest toe doende, in tieden doe die van Gronnigen in oer vuller macht weren, ende alle desse Ommelanden onder hadden ende regierden; welcke macht sie jammerlicken hebben vermallet, verhoemoedet ende toe gebracht, ende em selven ende gans heel Vrieslandt geset ende gebracht in eenen dwaelinghe ende eijghendoem, daert besuenichheijt nummer meer sal uut koemen, ende sal moeten blieven onder heerschaepie, bedwanck ende eijgendoem ijenieger landes heeren, dat Godt beeteren moet.

3b Georg wordt te Appingedam door de hoofdelingen gehuldigd

Des anderen morgens vroe soe rustede die furstea mit sien vollick, ende reijsede voer an nae Aedwerder siel oever die brugge voer bij dat blockhues Stuijr Groeningen, voert toe Winsum nae den Dam; die queemen em toe moete uut bij Dijeckhuesen mijt cruese ende vaenen, mijt alle clerisije gheestlieck ende warlieck, ende vellen op oere kneen, ende haelden em eerliecken in. Men hie wolde van die gemeente niet gehuldet wesen, men die hoefftlinghen der Umme landen die in den Dam weren, die hebben em daer huldinghe, plijcht ende eede upt nie bet gedaen, dat sie sijenen vaeder eertiedes oeck al gedaen hadden.

Ende daer quam die greve van Oestvrieslandt greve Edzart oeck in den Dam bij den hartogen; wat oer twier handel offte affscheidt was, is mij onbekandt.

Ende daer triumpheerden sie toe saemen IIII offte V daegen, ende die greve eerde den hartogen mitten onkosten die daer gedaen worden. Ende als hie al dinck daer mit see geendijeget hadde, soe reijsede die greve weder oever de Eemse, ende die hartoch mit sien vollick weder umme doer Duertswolt nae Kroppes wolde, ter Knijpen over na Suedtlaeren, ende des nachtes blieff hie toe Rolde; dat den Gronnigers spijtich was toe lieden, dat hie alle oere landen dus om reijsede mijt soe kleijnen vollick buten oren consent.

Deel III-F

Groningen slaat telkens de Saksische eisen af, maar komt door samenwerking van Georg van Saksen en graaf Edzard steeds meer in het nauw (1504-1505)
1 Graaf Everwijn van Bentheim bewerkt bestandsverlenging

Dit bestant dus duerende deden beijde partijen malkanderen geen verdriet; men int eijnde van den bestande was mester Ulffert, daer voer in desse kroeniecke al eer van geroert is, tusschen beyde partijen arbeijdende om een langher bestant toe maecken. Alsoe was daer een oerloch up verresen tusschen den Romesschen koeninck Maximilianus ende den lantgreven van Hessen ende den hartogen van Sassen mijt oeren adherenten ende hulperen ter eener siedt, ende den palsgreven op den Rien ter ander siedt. Alsoe geloeve ick, dat den hartoegen van Sassen dat bestandt alsoe wal solde behaegen alse dat den Gronnigers; want hie daer metten Roemsckene koeninck ende den anderen vorsten soe voele toe doende hadde, dat die palsgraeve em al warrick maeckede. Ende helt die oeverhandt int leste mijt een tractaet ende handel dat tusschen beijden partien verdedinget wort; soe dat die hartoch van Sassen em des oerloeges willen die tijt duerende konde geen hulpe noch bijstandt kriegen van den heren ende fursten. Alsoe wort daer een nie bestandt verdedinghet tusschen den hartoegen van Sassen ende der stadt Gronnigen, duerende al hen tot den anderden soendach in der vasten anno XVc ende V. Ende tot dessen bestande toe maecken was die greve van Bentum greve Everwijn mede in arbeijdende, soe dattet de bet voertganck kreech, want die greve hadde groet gehoer bij den Sassegen heren, omme dat sien vrouwe was den Sassegen heren bewandt van bloedes halven; ende die Gronniegers stonden oeck vruntliecken mitten greven, want die greve hadde die stadt mijt eene groete marckelicke summe gheldes geholpen, daer hie voer uut der stadt hadde omtrent XL tunne botteren, ende hadde twee winde moelen timmeren laeten voer de poerte; soe dat hie sick wat erenstachtich in dessen handel bewiesede. Ende dit vorgenoemde bestant wort belevet ende anghenoemen tot Gerreckes kloester. Daer van den Sassegen heeren wegen was ter dachvaert een ridder geheeten heer Willem Trux mit ander twee offte drie heeren, omtrent XI offte XII starrick toe peerde; ende van der Gronniger wegen weeren daer twee borgemeisters als Luedecken Hoerencken ende Coert Coenerdes,

ende Peter Sickinge hoefftman ende mester Gelmer Raedsman, mijt drie waegen vul vollicks. Ende daer was een borger van Gronnigen geheten Wijert Eijsema mede toe Gerrickens kloester, doch van sien selffse bedrieff, want hie daer toe Burum geboeren was, soe hadde hie daer omtrent doch sien handel, soe dat hie niet mit den Gronnigers daer gekoemen was. Ende des gelieckes was daer gekoemen een hoefflinck uut Donger deel geheeten Tsalinck Luwens, ende was oeck mitten Sassegen heren niet gekoemen, men doch om sien eijgen warff. Ende soe worden die Tsalinck ende Wijert twetalich ende twiespannich mijt malkanderen, soe dat Tzalinck Wijert daer doet stack in der abdije, dat welck die Sassegen seer mishaegede ende leet was, datmen op oere dachvaerde soe daene ongelucke dede in oeren bijwesen. Ende soe wort Tzalinck in der nacht van den monnecken uut dat kloester versteecken ende en wech geholpen, soe dat hie uut den lande wech quam, anders haddet em sien hals gekostet.

2a Vredesbesprekingen te Rolde mislukt

In dessen bestande voergeroert soe was die greve van Benthum noch seer arbeijdende tusschen beijde partijen, ende verschreefft an den vorsten van Sassen ende den Gronnigers, dat daer wort beraemet een dach van vruntschap toe Rolde in den lande van Drenthe. Ende daer quam die greve van Benthum solvens in sijener parsoenen op den dach, ende die furste van Sassen sende daer uut Doringhe offt Miessen eenen ridder geheeten heer Seijger Ploech, ende uut den hoff van Leewarden quam heer Willem Trux, beijde vulmachtich van der fursten weegen. Ende desse heer Sieger quam doer Oestvrieslandt van den greven, doer den Dam ende voert doer Gronnigen, ende was daer eene nacht binnen der stadt. Ende die hoeftlingena in den Dam, als joncker Roeloff ende Wigboldt ende Asege Aijlckema in den Ham, weren mede up dessen vruntliecken dach, ende weeren int weeder umme koemen eene nacht binnen Gronnigen, want sie geleijdet weren. Soe dede de greve van Bentum groete neerstichheijt op dessen dach om beijde partijen in vruntschap toe verlyken; men dat wolde daer niet gevonden weesen, ende de Sassegen heren weren stercker ende wreeveleger dan sie toe voeren ije gewest weeren, soe dat see sunder ende van eene scheijden.

2b In Gerkesklooster nieuwe bestandsverlenging

Item daer nae wort noch een dach beraemet tusschen beijden parten toe Gerrickes kloester; daer die regenten der Sassegen quemen ter dachvaert, ende die van Gronnigen schickeden daer Luedecken Hoerencken ende Coert Coenerdes beijde borgemeijsteren, ende Peter Sickinghe hoefftman ende meister Gelmer Raedse heer ende secretarius, mijt drie wagens vul volckes. Daer den Groningers noch wort voergegeven, noch starcker dan dat ije toe voeren op ijeniegen dach voerden gedaen was, alsoe dat sie solden den fursten van Sassen em oere stadt oepenen, ende doen em plicht ende eede, ende ontslaen sick gans ende heel der Vreesscher Umme landen die mijt sie verbunden weeren; ende die schaede van roeven, barnen ende der hoefflingen huesen omme toe warpen, ende van den onkosten die de fursten van Sassen gedaen mochten hebben, wolden sie sick genaedelicken inne vinden laeten. Twelck die Gronnigers alinck niet doen wolden, men daer wort een bestandt verdedinghet tusschen beijde partijen, duerende hen toe Paesschachten naestkoemende anno vyvel. Ende desse voergeschreven dach wort principaelicken beraemet om des willen, dat die van dat blockhues gelegen bij Aedwerder ziel, dat sie noemen Stuer Groningen, helden al die schepen an die toe Gronnigen up wolden mijt heerinck, oelije, viegen, roesienen ende ander koeren. Ende dat geschach hier umme, want in den bestande voer dit bestandt was verdedinget, dat die van Gronnigen die Ummelanden niet solden beswaeren mit ijenighe schattinghe van em toe hebben, off anders ijenich denst vermydsn graeven ofte bolwarcken; des gelijkes solden die Sassegen niet meer vesten van datgene dat sie inne hadden. Welck an beijden zieden niet geholden wort, want die van den blockhues starckeden dat blockhues seer vast, ende die van Oterdum oeck oer bolwarreck ende grafften; ende die van Gronnigen schreven uut om schattinghe toe hebben van den Umme landen. Ende dat was die saecke, dat die van den blockhues die scheepen soe an helden. Ende op den voergeschreven dachvaert toe Gerreckes kloester wort verdedinghet, dat al dat goedt wort vrie gelaeten, ende die scheepen mochten daer nae vrij ende veerdich up ende uut vaeren duerende die tiedt des vorgenoemde bestandes.

3c Nog eenmaal bestandsverlenging, maar geen voortgang meer
Anno 1505

Des vriedaeges nae Paesschen als dit voergenoemde bestant ten eijnde was, soe was daer een dach beraemet toe Gerrix cloester, daer die raede van den Sassegen heren unde die Gronnigers bij eene quemen. Soe hadden die regenten van den hartoegen van Sassen in die Paesche hilliege daegen gewest bij den greven van Oestvrieslandt ende bij den hoefftlingen der Umme landen in den Dam, daer see oeren beraedt mede genoemen hadden, ende quemen mede op den dach toe Gerrix kloester bij den anderen raedes vrunden. Soe wort den Gronnigers daer voer gegeven ende voergeholden, woe dat die greve van Oestvrieslandt mitten ridderschappen ende hoefftlingen der Umme landen hadden geschreeven an oeren genaediegen heeren ende fursten den hartoegen van Sassen, dat em generleij wies dat bestant bes toe Lichtmissen, soe dat upgericht ende uutgestalt was bij den graeven van Bentum, en genoechde soe toe achtervolgen ende toe holden. Men sie hadden wal en goed believen dat toe holden hent toe Paesch acht daegen, twelck die hartoch van Sassen alsoe had beleevet ende gestalt in des greven van Oestvrieslandt ende der hoefftlingen handen om dat bestandt, offte dat langer solde staen ende dueren dan toe Paesschachten offte niet. Soe wolden die Sassegen daer anders veerder niet in handelen offte doen bueten consent, weten offte wille des greven van Oestvrieslandt ende die hoefflingen der Umme landen. Men dat bestandt wort uut stelt achte lanck, ende binnen die achte daegen solden die Sassegen rugge spraecke holden mitten greven ende den hoefftlingen; ende solden des vriedaeges nae Paesschachten tot Gerrix kloester weder bij eene koemen, om daer veerderi van die gescheele beijder partijen toe tracteeren, om een goed middel daer in toe vinden, offte 7dat bestandt veerder uut toe stellen.

Op Sunte Ambrosius dach, was doe des donderdaeges nae Paessch achten, worden uut Gronnigen geschicket ter dachvaert Lueken Hoerenken, Coert Coenerdes, beijde borgemesteren, Peter Sickinge hoeftman ende mester Gelmer Canter secretarius, om mitten regenten der Sassegen heren, doe in Westvrieslandt wesende, om op den vriedach daer nae int kloester toe Jerusalem mijt malkanderen vierdere van oere beijder gescheele toe tracteren ende toe handelen.

Daer meister Ulffert die kerckheer toe Collum tusschen beijde oever ende weeder oever reet, omme dat geleijde toe brenghen. Als die Gronnigers daer weren koemen op den donderdach, om des morgens vroe mijt sie toe handelen, soe quemen die Sassegen rede niet eer dan des vriedaeges nae middaege; soe wolden sie eersten oer maeltiedt doen, eer sie sick wolden geven ter spraecke. Ende die maeltiedt duerde bij nae drie uren lanck, soe dattet avendt worde; ende lieten die Gronnigers weeten: sie hadden boeden an den greven van Oestvrieslandt ende hoefflingen in den Dam, daer hadden sie noch geen antwort van weederumme, se mosten vertoeven ter tiedt dat sie die antworde hadden, als dan wolden sie sick mit em ter spraecke voegen; soe wordet doe soe laete, dat die Gronniegers gingen toe bedde slaepen. Des nachtes toe drie uren soe quemen die geschickeden van den greven van Oestvrieslandt ende hoftlingen mijt die antworde die de Sassegen verbeijdende weeren. Doe worden die Gronnigers op ghewecket; soe wast tusschen vier ende vieven, soe wolden sie eersten mijsse hoeren, eer sie sick ter dachvaert gheven wolden. Die misse gedaen weesende soe queemen sie mit malkanderen toe spraecke. Soe deden die Gronnigers up, ende meenden mijt em toe tracteeren ende toe handelen op den lesten affscheijt ende handel, daer dat bestant laesten in den kloester toe Assen van upgericht wort lees ende voert nu des vriedaeges binnen Paesschachten in Gerikes kloester voert up gehandelt wort. Daer die gheschickeden der Sassegen heeren weeder op seeden: neen, sie hadden sulckes geen bevel. Daer die Gronnigers van em op begeerden toe weeten, wes oer meninge weer. Soe deden se em up drie artikulen die sie in bevel hadden. Dat eerste was, dat sie wolden, dat die Gronnigers solden sick der Umme landen tusschen der Eemse ende Lauwerssche, die mijt em verbunden weeren, los, leedich, vrij ende quiedt solden schelden, gene oeverheijt daer meer oever toe hebben. Dat ander, datmen den staepel ende marcket solden stellen binnen den Dam. Dat darde was, datmen den hartoegen van Sassen solde binnen Gronnigen toe wiesen eijne gelegelycke steede ende plaetse, daer hie up timmeren mochte een eerliken hoff, daer soe daene furste mit eeren mochte in rieden. Daer sie dan voert up an wolden neemen een bestandt duerende een tijt lanck, om als dan heren ende fursten tusschen beijden toe handelen, wele int laeste bij den lande blieven solde, ende woe sick al dinck begeven solde. Welck den Gronnigers toe maele swaer ende pynlick was an toe nemen.

Daer Coert Coenerdes op antwoerde mijt haestiegen moede, dat dat den Gronnigers alinck ende al niet liedelick offte doenlick weere, ende dat weeren die artikulen daer sie om hadden gewaeget goedt ende bloedt ende dus langhe geoerloeget, ende dochten dat nummer mer toe doen, om den laesten man daer om toe waegen, ende den oeversten steen bij den ondersten van oerer stadt toe brengen. Ende scheijden soe mijt steijlen hoegen woerden van eene. Als die Gronnigers wolden reijsen, soe quam bij em mester Ulffert ende Frans Mennema, een hoeftlinck in Westvreeslandt ende was oeck mede raedt des hartoegen van Sassen, ende helden den Gronnigers voer: seet ghij vrunden van Gronnigen, wij hadden gehoepet het solde anders tusschen ons geloepen hebben, men het wil nu sus weesen, want in der heeren hoeve sijnt voele synnen ende voele raedes. Soe is onse begeeren dat ghij niet en willen barnen. Wij willen dat soe vermoegen van unsen geneediegen heren van Sassen, datmen den huesman niet sall barnen noch verdarven, die daer doch gene schult an eijget. Daer Coert Coenerdes in eenen vueriegen heeten moede up zeede: җal an, et wil doch anders nu niet weesen, soe doet un beste: barnet, vanghet, hanghet, raedet, roevet, slaet doet, haetet uns viandessche wiese waer ghij konnet ende moeghet; wij willen u des ghelieckes nargent in spaeren! Ende alsoe scheijden sie van eene.

3 Hervatting strijd; Benninge kritiseert krijgsplannen

Dess dingesdaeghes alst bestandt uut was, soe toegen en deels uut van den Gronniger borgeren ende buer ende en deel knechten op een avontuer, ende quemen toe Onder den dam, ende vonden daer in der nacht XIIII knechten vant blockhues mijt twee hueslueden die oere kunden weren; die vengen sie al daer, ende brochten die gevangen in Gronnigen, ende die knechten worden nae krieges recht geransoent. Aldus weer nu wal voele toe schrieven van mannigerleije gecke, quaede ende onnutte woerden die onder den borgeren ende inwoeners dicke ende vaecke gedaen worden, geestlieck ende warlieck, ende wal en deels die in den Raedt weeren ende al eer gewest hadden. Want die eene wolde: men solde koemen laeten en twee duesent knechten, die soldemen annemen sunder solt op oer eijgen avontuer, ende geven em Westvrieslandt toe voeren toe vuer ende sweerde, ende maecken soe eijn anloep ende roepen Ҷrij Vreeschӻ soe meenden sie, dat al die Vreesen solden mijt se toe slaen, ende ijaegen die Sassegen soe weer uut den lande. Die andere meenden: men solde alle die diecken doer steecken ende die zielen in barnen, ende alle de landen onder loepen laeten mit solt waeter. Oer summighe hadden die meeninghed: men solde allee Vrieslandt tusschen der Eemse ende Lauwersche op barnen, soe hadde die hartoch van Sassen noch die greve van Oestvrieslandt daer joef ghenen baete van.

Dat doch joe nae alle mien verstandt toe maele een quaedt voerneemen was ende reden sunder bescheijt, daer ick ende summygen op zeeden: ҇hij vrunden, als ghij dessen anslach alsusk gedaen hadden, mene ghij dan dattet oerloch daer mede al ten ende ghekoemen weere, ende ghij oever alle quaedt koemen weeren? Twaeren neen ghij! Want gy komet dan daer meede midden int oerloch, want neme ghij an soe daene summe van knechten, het synm lammeren int an neemen, men het sijnt wolven int affscheijden. Als de maent ten eijnde koemet, soe willen sie eeren solt hebben, het sij recht offte onrecht; daer heb ghij wal en exempel an van den hoep knechten die in Sneeck laegens op oer eijgen avontuer, ende die oeren solt eijsscheden vant Bocken Hernexma ende van Sicke in der Elst ende Louwe Doinga.Ӡ– als den Gronnigers oeck beijegende mitten knechten voer den Dam, doe sie den slach verloeren, daer beijde voer meer van geschreven is. – ҅nde barne offte beroeve ghij die Westvreesen, soe maecke ghij noch meer vijanden. Ghij hebben Godt betert doch vijanden genoech! Ende als sie dus beroevet weren, so is elck buer soe guet als een kriges knecht, want een mensche de verdorven ende verbrandt is, de is halff desperaet ende vertwivelt, de moyet dan sijn leet; so behovede de hartoch van Sassen v anders gene knechten, de solden em dan quades genoich helpen doen. Ende ist sake dat gij Vreslant tusschen der Eemse ende Lawersche up barnen, ofte de zijlen inbarnen, ende de dijken doer steken ende den solten see in laten, ende de Ummelanden iuwer stadt als dusad iammerlikenae verderven – we, we iuwer dan des gecken onmettens vornenemenag ende quaden rades! Want dat were ioe ene sake iuwer stadts ewige verdomenisse, want alle dat gene gij an Vreslant so verderven, vermistsa barnen ende de lande mijt solten water laten belopen, verderven gij al in iu selves stadt: want als Vreslant vordorven ijs, so ijs Gronningen genoich vordorven; ene stadt sunder Ommelanden, daerse uut gevoet wort ofte sunder grote markeden, is haeste to niet. ‘Alsa meenden se, ende oere summige seden: Җreslandt moet doch eens gans ende heel verdorven wesen; alst dan dus verdorven ijs, so hebben de Sassegen heren ende de greve van Oestvreslandt genen baten daer van, so rumen se van sic selves weder omme.’ Daer ickt volen weder up hadde: ‘De hartoch van Sassen ende de greve van Oestvreslandt solden wal wijllen dat Gronijnger Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche gans heel were verdorven ende verbrant, so dat daer in vijff ofte ses iaren niet een tunne botter wort gekarnet ofte niet een mudde korens wort gebouwet.

De landen vann Sassen, Doringe ende Mijsen mijt Westvreslandt kunden den hartoge wal voeden, ende Emder landen kunden den greven wal voeden; mer wat de inwoners der stadt Groningen dan solden eten, ende wat oer vodinge solde wesen, mach een ijgelick redelick mensche over leggen, want na alle mijn verstant were oere ewige verdarffnisse. Dat were to maele een arm furste ende here, als Sassegen heren ende de greve van Oestvreslandt elck up oere landen niet kunden een orloch voeren een dre ofte vier iaren tegen ene stadt, de doch al rede de landen in hadden, vermits vesten ende block huesen ende de hoeftlingen ende een deel vanden hueslueden mede to bate. Hijr wer wal mer van to scrijven, man ick latet achter; als vanden ijse genoich.

4a Saksen bezetten Aduard, graaf Edzard voegt zich bij hen
Op den woensdach naeden bestande so quemen die regenten der Sassegen heren mijt summijge Westvrieschen hoefflingen, ende hadden mede omtrent IIc krijges knechten ende oeck so vele hueslueden, ende quam in Adwert ende besetten dat mit bussen ende geweer, als se nu to iaer verleden oeck gedaen hadden. Ende die greve van Oestvrieslandt ende sijn broder iuncker Uke quemen oeck over bijnnen den Dam omtrent dusent starck, alse VIIIc buren ende IIc krijges knechten. Ende des vrijdages daer nae soe toech he mijt een deel van sijn volck na Wijnsum ende verbij den blockhues over de brugge nae Aedwert, ende toech bij den anderen hoep int cloester; dat den Gronijgers spitich was te lijden, dat he mijt so cleynen hoep volcks reijsede voerbij oer stadt ende doer oer landen, dat eertijdts niet wal hadde doenlijcken ghewest.

4b Saksische aanvallen en brandstichtingen vlakbij Groningen
Int iaer MVc ende V
Daer nae des sondages voer Sunte Jurien des nachtes omtrent een ure nae middernacht quamen de Sassegen uut Aedwert ende branden wal acht ofte negen kameren ende husen buten der Ae poerte, ende hadden de wijnde moelen die daer stont angestecken, men de en brande niet. Ende dit dedenc dre ofte vier de to peerde daer weren, men daer helden meer te peerde op den Hoenwech, ende weren oeck te voete een groetene hoep te vote van oeren knechten bij de Hoenbrugge ende bij Doeijnge horne mit twen vaenkens, om die Gronigers uut te locken ende te verlagen; men daer liep niemant uut dan en deel van den barvoete moniken ende andereh mannen ende vrouwen omme den brant to lessijgen.

4c Groninger tegenterreur in het Oldambt blijkt zeer riskant
Int iaer MVc ende V
Op den selven sondach tegen den avent schijckeden de Gronijgers oere knechten ende andere borgeren ende buren tot en vier ofte vijffhondert starck nae Oesterwerum ende daer omtrent, ende daer branden se een dorp Hewensche geheten heel uut, ende haelden daer enen groten roeff van ossen, koen ende scapen daer omtrent te Oesterwerum, Hewensche ende Weijwert; ende bescijnden de kercken ende nemen daer uut dat de hueslueden daerin gevloechert hadden, ende branden die kerckdoren in, so dat se spaerden kerck noch cluse. Dat daerumme boeslijcken was gedaen; Godt weet al dinck best, de gheen quaet lat ongepijniget, want he is een kenner alles rechten. Hier genoech aff als van den, ick muchte den summigen wall toe nae schrijven. De mannen weren gefflogen in die kercken op die kercktoren, ende deden daer groeten weer aff, want se wolden sie al gevangen hebben, men se kregen gene gevangenne. Ende die van den Damme quemen uut mijt een vaenken omtrent IIc starck, ende volgeden oeck vole buren van Weijwert, Hevensche, Oterdum ende Fermesum den Gronigers achternae, men se werent te late wijs geworden, ende wistent niet eer de brant op genck, want se onverwaerds gekomen weren; so vervolgeden se se al int wolt te Schijldwolde toe, men de Groningers quemen ongescadiget en wech; ende de spracke genck onder den Gronigers, dat de Damsters hadden scaden geleden onder oer volck. Ende den roeff wort gepartet ende butet to Groningen, men die van Oesterwerum die kofften all oer gued weder voer hundert hartoch Phlips gulden.

4d Georg en Edzard bouwen een brug over het Reitdiep

Daera nae begunden de Sassegen ende greve van Vreslant ene brugge to maken over dat Reijdiep an die norder sijt Platvoetes hues. So togen de Gronigers uut op Sunte Jurijens dach mijt oeren knechten, scutten ende borgeren ende buren mit enen groten hoep volckes, ande oester sijt des dieps doer den Paddepoel.

Ende de Sassegen quemen uut Adwert mijtter macht, ende die oerde bleeff staen bij Adwerder grote steentijl; men daer reet voele reijseners over na den Groningerse ende voele van oren knechten mijt geschutte, de scutte geveerde mit malkanderen helden, ende leden an beijden sijdenf scade, men weijnich.

Ende de Sassegen weken ten laesten weder op oren hoep ende voert int cloester, want se niet bij ene konden komen overt diep, om dattet hoechwater was, ende sagen anders geen gewijn dan pijle ende loeden. Ende so was daer niet voele an de brugge up gerichtet; dat selve togen se up ende letent drijven int diep, ende quemen weder in de stadt. Ende van stunden an des selven avendes ende voert des nachtes quemen de Sassegen uut Aedwert, ende brochten dat holt wederumme ter stede, ende makeden de brugge weder rede.

4^e Meer Saksische druk op Groningen, intimidatie in Drenthe
Inh Vredewolt to Mijdwolde stont een eerlijcke hoeffmans woninge, geheten Benkema hues; dat leten de Sassegen ende greve vast macken, ende leden daer knechten up om de landen daer uut to bescarmen, want de Gronigers daer doer Drente over de Lake togen daer inden lande ende voert in Westerlant te roven, barnen ende vangen. Oeck so reden de Sassegen dagelix voerbij dit hues na Drenthe ende to Borck, Sutlaren, to Haren ende wall omtrent Helpmen, omme op de Groningers ende de aff ende an na Groningen reijsen wolden, to vangen ende to beroven. Als dit de bischop van Utrecht vernam, so leet de droste van Coverden van wegen des bischops dat zwert na oren manneren gaen inden lande van Drente gaen, ende leet dat gemeene lant bij ene komen to Groller holt. Ende daer leet de droste wittijgen dat niemant solde reijsen an ofte aff na Groningen dan up sijn eijgen aventuer; worde daer ijemant over bescadiget, de bischop wolde daer gene clage van hoeren.

4f Groninger uitval naar Midwolde slechts ten dele geslaagd

Daera nae makeden de Groningers enen anslach mijt oren scutten ende knechten, ende schijckeden se in der nacht uut nae Mijdwolde doer Oestwolt; dat te male pijnelijcken was, mijt all dat volck over all de quaede sloten to komen. Ende meenden so in der nacht Benken hues, daer de Sassegen over weren vast to maken, in to nemen, ende inder nacht sod to beslijken; men se weren daer so starck up, ende deden daer so dane were aff, dat se mijt scanden daer weder aff rumeden. Men se vengen daer welcke arme hueslueden, de daer weren uut gekundiget to graven ende bolwarcken; oeck namen se mede Harmen Benken koen ende beesten de bij den huse weren. Endeg so togen se voert na Groningen doer Raeden, ende daer slogen se ore browketelen ende kupen en twe ende slogen oere backovenen en twe, om dat se de Sassegen in Aedwert spijseden mijt beer ende broet.

4g Slecht weer verhindert versterking van Rodeschool

Do makeden de Groningers noch enen verloren anslach, als dat se wolden dat voerwarck toe Roder scole vast maken, ende besetten dat mijt volck, om to behinderen dat men tusschen den Dam ende dat blockhues ende Aedwert mijt cleynen volck niet solden reijsen. Ende so senden se daer hen ore knechten mijt privande ende vitalie ende gescut, men se quemen des selven avendes wederumme; ende het was to male regenich weder, dat de peerden de wagenen qualick konden trecken, so dat se vole privande van beer, broet, solt ende torff achter leten, ende worpent vanden wagenen, ende quemen weer in de stadt.

4h Groninger overval op blokhuis te Oterdum mislukt

Daerm nae quam daer ene to Groningen geheten Udo van Rysum, ende was uut des greven lant van Oestvrieslant; ende de greve hadde em ende sijnen broder to kort gedaen, als he clagede. So nam he an: woldem hem de Gronigers volck mede doen, he wolde hem dat huus to Oterdum weder inleveren, mijt verraschen ofte verraden ho men dat best nomen sal, want he mochte daerop ende aff ghaen so vake als he wolde; ende Dutmer Rengers was daer do droste up, ende was men vier ofte vijff starck daer up. Ende seinden de van Groningen daer hen oer knechten, ende voele van den borgeren ende inwoners ende scutten, de van sick selven daer mede reijseden; men do se daer quemen, do wortet anders bevonden, so dattet hues was wall bewaert; so toghen se wederumme na Groningen. Ende aldus hadden se dre gecke anslage, de al gene grote profijt inbrachten, ende sie ore weder partije modich mede makeden.

5 Missie van Hugo van Leisnig voor Georg naar Keulen over de Rijksban tegen Groningen

Als beijde partijen dus mijt malkanderen weren in den orloch, so sande de hartoch van Sassen in Vrieslant greve Hugo van Lijssnack, de te iaer verleden stadholder was in Westvrieslant. De quam an ten Damme wall mijt XX peerden ende mijt twe bespeerde wagenen, ende wort voert tot Aedwert overgeveliget wal mit IIc starck totten greven van Oestvrieslant, de doe van der Sassegen heren wegen in Aedwert lach. Ende van daer reijsede he voert in Westvrieslant bij den regenten der Sasseger heren; wat sijner handel daer was is mij onbekant. Daer nae quam he weder in Aedwert. Onder des was daer een dach beramet to Coelen, daer de Romsche koninck Maximilianus quam, hartoch Philippus van Burgonien, alle de kurffurstene ende hartoch Jurien van Sassen – der Groninger wederpart – ende voele andere fursten ende heren, om aldaer to verlijken den palsgreven ende lantgreven van Hessen ende oeck hartoch Philips van Burgonien ende den hartochg van Geller, hartock Karel. Endeh als de greve van Lijsnack in Aedwert den dach to Coelen verwittiget was, so reijsede he uut Aedwert doer den Dam ende voert doer dat Stijchte van Munster op na Coelen, bij suenichheijt den fursten ende heren daer wesende an to brengen, woe sick dat orloch an beiden sijden begaff, daer dan voert op to tractieren wat se daer to doende worden.

Wat ick hier nae van dessen handel vernemen kan, sall ick noch wall veerder verclaren.

6 Groningers pogen tevergeefs Aduard te veroveren

Hier nae reijsede de greve van Oestvrieslant uut Aedwert nae den Damme wall XVc starck, ende wolde meer vesten ende blockhuesen slaen an de oster sijt Groningen nae Kropswolde ofte in Dyurswolt, ende leet in Aedwert enen hoefflinck uut Westvrieslant, geheten Schelta op der Geest, voer enen hofftman ende regent van der Sassiger heren wegen mijt vier ofte Vc Westvriesen ende omtrent Ic krijges knechten mijt wat veltgeschut int cloester. Als dit de Groningers vernamen, so togen se uut des dages voer Sunte Bonifacius mijt oren scutten ende knechten ende sommige borgeren ende inwoneren omtrent XI ofte XIIc starck, ende namen vele gescuttes mede van kartouwen, slangen ende halve slangen ende vole veltgescuttes; ende togen voer Aedwert, ende scoten daer in mijt dat grote geschut, ende berandet umme heer. Mer de in Aedwert weren, laegen op oer vordel ende beluemen, ende meenden se soldent angevallen hebben, want se hadden al stijchledderen mede. Men de Groningers weren so koene niet, want se verveerlijcken begunden doe uut dat cloester to scheeten, ende scoten den Groningers enen man aff bij der groten bussen. Ende als de Groningers aff weken, soe scoten se so starckelijken uut dat cloester, ende vervolgeden se, also dat se em de grote slange na ontijaget hadden. Ende der wijle dat se dus up scuttegeveert weren, lepen de sommijge van den Groninger knechten ende inwoners uut scumen ende roeven, ende namen den cloester van Aedwert all ore koen ende welcke peerden, ende wonderlicken voele peerden, koen, kalveren, scapen, swijnen daer omtrent Aedwert als up den Ham, Fransum, Garnwart, Oestum, Werum, Gaijkijnge dijck, ende sanden dat op na Groningen; ende quemen des avendes na in Groningen ende dorsten daer niet benachten, menende de greve solde se ontsetten. Des anderen dages quemen de lantlueden nae, de dat gued affgeroevet was; doe wert em oer gued van den Raed wederumme to gekent, dattet geen prijs was, om dat se oren brantschat all betaelt hadden. Aldus hadden de Groningers noch enen verloren toch ghedaen. Als de regenten der Sassiger heren in Westvrieslant vernamen, so senden se van stunden an op Sunte Bonifacius dach omtrent IIIc Overlantsche krijges knechten in Aedwert, om dat daerna bet to bewaren. Ende hadden se Aedwert also in kunnen krijgen, so solde de meijninge gewest hebben de poerten ende muren onder die voeten ende de graffte gedemmet ende bijsunicheijt dat hele cloester toe distrueren ende onder de voeten; dat welck God ende sunte Berent hebben voergewest ende hebbent bescharmet, so dat so heerlijcken relijosen cloester so ijammerlijcken niet solde worden dijstrwert ende to niet gemacket. So repen se ionnck ende olt, geestlijck ende warlijcken in Groningen: ҏch Aedwert, Aedwert, wat bistu Groningen ene ewijge verdarffenisse! Uut dij wort Groningen ende Vrieslant verdorven.ӠOch neen, tis also niet, oer onnutte quaede voernemen ende raed hevet se verdorven. Want hadden sie Westvrieslant niet angenomen int verbunt, het hadde hier nummer to gekomen; daer Groningen ende Vrieslant mede in perijkel gesat sijnt, dat se bijsunicheijt ewelijcken onder heren sullen moeten staen, daer de oersakenn voer in dessen kronijcken meer van is gescreven etcetera. Op welck artijckel voergeroert, dat Aedwert Groningen ende Vrieslant hadde verdorven, ick mennigen borger op zede: tis also niet, dat Aedwert iu verdervet; ienige heren ofte fursten de Groningen ende Vrieslant krencken willen, de willen wal so starck komen, dat se des wal al gewegen sijnt wat ghi van all uwer macht kunnen uut brengen. God geve tis em even veele, dan ofte se liggen in ener vesten ofte dorp; als de greve van Oestvrieslant doch dede, doe he uut Aedwert toech mijt de I ½ m knechten nae den Dam, so voer geroert isende toech weder uten Dam in Wijttewerum; van daer toech he to Slochteren ende up den Ham ende daeromtrent, ende begunde to Slochteren to maeken een blockhues an de oester sijt der kercken bij dat steenhues an den wech. Men het wolde em daer niet lucken, want het was veengrunt, dattet niet wall bolwarcke holden, so leet heet bevesten so vele alst mogelijcken was, ende besatte dat mit knechten ende buren, om dat Olde ampt, Dyarswolt, Reijderlant ende Oestvrieslant mede to bescarmen. Ende aldus mijtten hoep van den knechten toech he doer Kropswolde ter Grove over na Zuutlaren, ende hadde alto groten last mijt de bussen over dat moer to komen, wantet regenich weder was. Ende also daer komende sloech he sick neder mijt sijn heer ter Punte, ende begunde daer to maken ene veste ende blockhues, ende des dages so lepen se daer omtrent Glijmmen, Onna, Haren, Blanckerweer ende to Ide; ende daer drongen se dat Goerecht, dat Olde ampt ende voert uut Vrieslant toe, dat se daer mosten graven ende bolwarcken. Oeck brantscatteg he dat Gorecht, dat doch onder den biscop van Utricht geseten was; ende int ankomen, als he doer Kroepswolde toech, so hadde Dirck Schaffer daer ene suverlijcke hovemans woninge; dat leet he barnen. Als he dus do lach ter Punte ende daer omtrent, als voergeroert is, zede ick tot mennigen borger: җijtet Aedwert io nu niet, want licht he dus op den vrijen velde, ende is niet over anderhalff dusent starck, ende hevet daer noch gene vesten, iaget hem daer nu hen! Koene ghij hem daer dan niet hen verdrijven, so ijs iu macht ende moet gaer cleijne, ende soe en behovet he oeck gene zeer starcke vesten to soecken. Also wort mij hier gene grote antworde opgedaen

7a Wederzijdse terreur in de Ommelanden put dit gebied uit

Oeck wort daer gene grote weer uut Groningen noch ter tyt gedaen; – nota –daer men ore wijsheit, macht ende koenheijt uut mach marken. Mer om den huesman in Vrieslant to verderven mijt brantschattinge, roven ende vangen, deden de Groningers oeren flijt mijt oren knechten ende inwoners an de ene sijt, ende de greve van Sassegen des gelijcks an de ander sijt; so datter niemant, man offte wijff, uut Vrieslant sunder pasport moste gaen bij lijff ende gued, ende niemant moste een hoens ey offte ienige prevande in Groningen brengen bij lijf ende gued. Aldus wort dat arme Vrieslant dus iamerlijcken ende elendich gheplaget, dat Gode ontffarmen moet.



7b Edzards blokhuis bij De Punt versterkt blokkade stad

Als de greve dus lach ter Punte ende makede daer dat blockhues, so wolden de Groninger ore goederen ende huesen niet verdingen ende brantscatten; so nam he alle der Groninger goederen, alse scapen ende andere guederen, alse ossen, koen ende beesten in den lande van Drenthe ende int Goerecht. Ende en deel huesen breken se up, ende voerden se en wech, ende makeden de blockhuesen daervan. Ende voert up Sunte Johannes avent Baptista branden se wal omtrent ses ofte soeven huesen toe Helpman voer Groningen, de den Groningers to hoerden.

8a Groningen kan schepen in het Reitdiep niet bemachtigen

Daer weren gelaeden bij Aedwerder zijl vort blockhuese wal vier scepen mijt botter ende kesen, de daer prevande gebrocht hadden; so toegen de Groninger knechten uut om de scepen to nemen wal LXV starck hen nae Hower zijl. Als dat de knechten opt blockhues vernaemen, de wijttijgeden dat in Aedwert; ende def hueslueden van der Marne quemen den Sassegen knechten to hulpe, ende drongen de Groninger knechten int Nie lant in de kercke, ende waerden se daer in, ter tijt dat de knechten uut Aedwert quemen ende bij ene quemen so starck, dat de Groningers mijt wijlle uut de kercke gijngen, ende geven sijck gevangen beholden lijff ende gued ende te rasoenen up krijges recht. Ende onder dessen hoep was onder ene, geheten Udo van Rijsum, ende twe kunden, hier lantsaten; de Udo was des greven lantsate ende openbaerh vijant. Hadden hem de knechten soe gene versekeringe mede to gesecht, do se uuter kercken gingen, de greve hadde hem richten laten; men hem wort geholden dat em gelovet was, ende wort mijtten knechten geraesoent na krijges recht.

8b Edzards blokhuis te Slochteren tenslotte voltooid

Dek veste daer voer aff geschreven is to Slochteren an de oester zijt der kercken, dat wolde genen voertganck krijgen, so dattet veengrunt was ende weeck, ende kunden daer geen bolwarck op setten. So quam daer ene over van des greven amptlueden, geheten Otto ter Papen borch, wall twe dusent starck to Slochteren, want de greve do mijt sijn heer lach ter Punte. Ende de Otto leet daer bij em komen de hueslueden uut Dijorswolt ende uut dat Olde ampt, ende leet vast macken Slochter kercke ende toeren, ende lede daer up en deel knechten mijt gheweer, omme dat Oldampt, Dyorswolt ende Reijderlant mede to bescarmen ende de prevande van Emden ende den Dam int heer to veelijgen.

9a Grote toren bij Boteringepoort gebouwd met sloopmateriaal

Int iaer Unses Heren dusent vijffhundert ende vijve, do wort de grote nie toren voer Botterijnge poerte angelecht to maeken, als se in dussend groten verdrete van oerloge weren; dat daerumme geckelijcke gedaen was, ende wal mannigen in Groningen van den uppersten ende mede van den cleensten verduchte ende leet was. Want de stadt doch op oer voerdel niet ende was van gelde, want dat oerloch lange gestaen hadde, so dat se nauwe duken noch swemmen konden – dat men buten bij heren ende steden wal wijsten, als de greve van Bentum, Deventer, Campen ende Zwolle, daer de Groningers voele geldes up renten genomen hadden – dan oer summijge in Groningen, besunicheijt omme hoer eijgen bate om bij den blawen sack to wesen, want daer wort do groete brantscattijnge uut Vrieslant genomen, daer wal guede remen uut weren to snijden. Ende oeck mede omme oren homodigen quaeden sijnne genoech toe doen, den hoefflijnge in Vrieslant de huesen in Groningen hadden scaeden toe doen, want de ionckeren van Ewsma hadden ene suverlijke woninge in Botteringe strate ende Eijlke Onsta oeck een, ende Dutmer Rengers oeck een vervallen hues bij de Aeg kercke, mijt meer ander vijande huesen, de all in de grunt worden neder gesleten, ende an den toeren voer Botteringe poerte wort vermuret. Welcke toren so kostelick wort angelecht, de besunicheit mochte wall Kostverloren heten, ende bij mijnen levende niet rede worden.

9b Mislukte Groninger uitval naar Westeremden

Op Onser Lever Vrouwen aevent Visitationis togen de Groninger knechten uut to Wester Emden, om dat se gene brantscattijnge geven wolden, ende roveden em vele guederen aff van ossen, peerden, koen ende scapen. Ende die hueslueden weren geweken up de kercke, ende daer slogen se de klocken ende branttekenden van de kercke; ende de buren vergadderden daerumme langes, ende vervolgde daer de Groningers to peerde ende voet, ende slogen em aff enen knecht ende dre tros iongen.

10 Bisschop Frederik poogt tevergeefs te bemiddelen

Als nu de Groninger weren in dusdanigen verdret van orloge, ende ore guederen in den Stichte van Utricht dus mede belastet ende bescadiget worden, so helde biscop Frederick, geboren marchgreve van Baden ende in der tijt biscop toe Utrecht, enen gemenen dach mijtten capittel van Utrecht, mitten vijff godshusen ende ridderscap ende steden ende staten des gemenen landes, om hier wat guedes in te raeden ende to handelen, dat orloch ten eijnde mede to komen.

Ende screven neerstlijck mijt X oren gesworenen boden elck besunderen enen breef, als de biscop, capittel, ridderschap ende elcke stad, an den greven van Oestvrieslant, de doe in Aedwert lach van wegen des hartogen van Sassen als een upperste velt hoefftman mijt enen geheten heer Vijt van Drackborch.

Ende elcke breff was alleens inholdende, want de Groninger altijt wall wisten wat se den greven screven, want de boden eersten to Groningen an quemen, ende dat wort em verwittiget schrijfftlijcken, wat se den greven ende Sassigen screven hadden, ende wat se weder umme screven. Als de boeden to Groningen quemen, was em georlovet de breven op to breken ende doer to seen wat he em weder gescreven hadde. So was dit de tenor ende sijn der breven: dat de biscop mijtten capittel, ridderscap ende steden em gescreven hadden, dat se begeerden dat se de gescele ende last, de tusschen em ende der stad Groningen mochte wesen, wolden stellen ter vruntlijcker handelinge an em lueden; se wolden de van Groningen also vermogen, se soldent oeck doen. Daer em de greve van Oest-vrieslant mijtten regenten van der Sasseger heren wegen uut Aedwert weder op ter antwort spijtigen homodigen screven: wal haddent fursten gewest offte konigen, se en dochtens ofte woldens nummer doen; wal sundent biscopen, de pape van Utricht mijt sijnen capittel solden hore kercke regieren, ende laten wartlijcken fursten ende heren doen dat gene daer se to gerichtiget weren; dat gene dat se hier in deden, dat deden se van wegen des hartogen van Saxsen, daer mochten seet an verscrijven ende bearbeijden; se en dochten om nijmandes willen wat hierin te doen ofte laten, dan dat em van oren heren geboeden wort. Die van Groningen screven weder hierup een antwort, an elcken enen besunderen breef, in parkement gescreven mijttet grote hangende segel: dat se al oerrecht ende onrecht wolden stellen an den biscop als oren rechten lantsheren mijtten capittel, ridderscap ende steden. Do desse beijde antworde weder over quemen, so was de Romskoninck, de hartoch van Sassen ende andere vole heren to Coelen. Daer sande de biscop, capittel, rijdderscap ende steden ore reeden hen to Coelen an den fursten ende heren, wat gudes hier in to vinden. Men het wolde do noch tot gener handelinge gestalt worden, ende wat daer int hemelickeste vordere gehandelt wort, is mij onbewust.

11a Edzard brutaliseert de bisschop, de terreur gaat door

De greve van Vrieslant mijtten Sassegen en leet niet aff om dat blockhues ter Punte to vesten, der Groninger husen to barnen ende to breken in Drenten, ende weder int blockhues to setten, ende so in Stichte to tasten, ende mijt allen anderen saken seer to benauwen. So screven se noch op nie weder alle tijne mijt ore lopende boden an den greven ende regenten der Sasseger heren, wat neerstiger dan se to voren gedaen hadden: angeseen dat de stad Groningen weer een gelijt der Stichtes ende behoerde onder de protectio van sunte Martens mantel, ende de biscop van Utricht were ore natuerlijcke landes here – als dan de van Groningen hadden dan verbleven onder oer zegel ende breven overgegeven to verblijven al oer recht ende onrecht an oren heren mijtten capittel, ridderscap ende steden ende staten van den lande – so weer ore begeerte, ende wolden oeck dat de greve ende regenten der Sassiger heren dat oeck achtervollijgen ende doen solden; waer seet oeck niet doen wolden, so mos ten se georsaecket worden ore stad Groningen mijt oren bewanten bijstal to doen mijt lyff ende gued, ende dochten se nummer to verlaten. De greve mijtten regenten en pasten hier gaer weijnich up, ende gaff em voer een antwort hyr upm stoltlijken soe voer soe na: he lach daer van wegen der fursten van Saxsen, he wolde daer een ijderman verwachten; de em wat wolde, muchte em daer vinden. Dat to male stoltlijken was gedaen, mijt so cleijnen hoep volckes voer soedanen stad ende den biscop ende dat hele Gestichte toe to liggen. Want men sede inder waerheijt, dat he int leger ter Punte geen dusent hadde, ende voert overal in Aedwerth ende ten Damme ende op allen blockhusen geen vijff ofte ses hundert man; doch dede mijt dessen cleijnen volcke alt gene dat em belevede, dagelix ende bij nachte voer Groningen to komen, all arm to maken, ende de Ummelanden to brantscatten ende to dwijngen de blockhuesen ende vesten helpen maken, ende gebeden dat niet een man moste in Groningen gaen, ofte he moste daer gevangen gewest hebben, om dan sijn raesoen to betaelen. Oeck moste daer niet in de stadt ghaen wijff noch kijnt, dan ofte se hadden daer gevangen sitten, offte dat em gued aff gerovet were; so mochten se een pasboert van em nemen, ende twe ofte dre dagen lanck, om oer vangenen to quijten; ende weren dan so koene niet, dat se dorsten blijven ene ure langer in Groningen dan oer pasboert vermochte. Oeck was daer niet een mensche so koene bij lijff ende gued, de in Groningen brochten so gued van prevande als een hoens eij gued, dan de na bij de stad woenden, de brochten hemelijcken wall wat in; men alst uut quam, so nemen se all dat se hadden. De Gronigers hadden uutgescreven int hemelijcken an elck karspel om brantscattijnge, elck na dat se groet weren; men se weren bedwongen van em, datter niet ene so koene was, de em enen penninck dorste geven, dan int hemelijck doer preesteren ende andere wijven, de to Gronnigen omme vangenen ende rovedene beesten quemen; de doer vrunden de se in Gronigen hadden, summijge karspelen verbrantscatteden ende oeck wal sunderlijnge husen. Men haddet den greve voergekomen, so had heet em all genomen dat se hadden. Ten laesten geboet heet all dessen Ommelanden op ene mijle weges nae bij Groningen, dat elck sijn huesen solden ondecken, ende de mans solden op rumen, ende de wijven ende kijnderen solden blijven mijt veer koen in een cleijn hutteken op oer heem, ende wijnnen hoij ende koren bij ene. Oer summijge deden als em geboeden was ende rumeden up; oer summijgen de geven em gelt ende bleven sitten mijt oer gued. Al dus stont de huesman in dus groter last, dat Got beteren moet, want hadden se den greven to vrende, so hadden se de Gronigers te vijande; wat em de ene leet, dat nam em de ander. Aldus so machmen wal schrijven in dessen cronikel van de vromicheit, stoltheit ende koenheijt ende mede victorie des greven Edzarden van Oestvrieslant, de he mijt sus cleijnen volck handelde, dattet genoech were gewest, wall haddet een furste ende here als hartoch Philipps van Burgonien mijt all sijner macht gedaen.

11b Ook Groningen verwoest de omgeving, stad en lande lijden
Aldus was de greve ende Sassegen all des biscops mijtten Gestichte gans wall gewegen, ende deden alt quaet dat se vermuchten de Groninger wederumme. Op de octave van Sunte Peter ende Pauwels, de was doe op enen soendach, inder nacht quam en deel van des greven volck uuttet heer van der Punte voer Groningen, ende branden ene winde moelen; ende de moele hoerde toe den greven van Bentum geheten greve Everwijn, ende de moele was verbrantscattet; noch lijke wall wort se gebrant, men het was den greven van Oesn Vreeslant ende regenten daer umme leet. Oeck branden se den greven doe II kameren aff, de bij sijn moele stonden, ende noch twe andere kameren branden se oeck do, de hoerden enen anderen mullener toe. Des maendaeges daer togen de Groninger knechten na Roeden in den lande van Drente mijt scepen nae der Hoger kercken toe, want dat lant all onder water was; ende reijseden uut op een aeventuer om gevangene toe krijgen, de prevande voerden int heer offte anders hantreijkenijnge deden, ende oeck to straffen toe Roeden de daer browden ofte backden.
Soe quam daer gene aventuer daer gewijn op was, dan se vengen enen reijsegen knecht de int heer wolde; ende so toegen se voert int karspel to Roeden, ende slogen de browketelen ende kupen en twe, ende de ovenen oeck en twe; wal dan dat se daer geen groet recht to hadden, wantet int Gesticht van Utricht was. Oeck weren daer en deel hueslueden uut Vredwolth, ende wolden daer halen warschups beer, ende twe uut Langewolt, ende roggen gekoefft, al to samen tot oer selves behoeff ende gene vijande mede to helpen. De worden altosamen alle soeven gevangen mijt oeren peerden to Groningen gebrocht, ende worden all prijs gekent, om dat se gene brantscattijnge hadden gegeven, ende worden daer gerasoent elck op den utersten penninck daer se geven mochten, gelijke offtet openbare vijande weren gewest; dat sie doch niet weren voer God, want ick se all wall bekande soe dattet weren guede, eerlijcke, scamele hueslueden, ende geerne der Groninger best hadden geseen, ende de brantscattijnge geerne hadden betaeltl, hadden se dat doen doeren van den greven. Des dinxdages daer nae togen de Groninger scutten ende knechten mijt voele borgeren to Sawert. Daer hadde Eijlke Onsta enen appel hoeff, so kostel ende groet dat in all Vrieslant sijns gelijcken niet was. Dat hoff wort gans all verdorven ende daelghehouwen: de bomen de se houwen konden, de worden gehouwen; de anderen worden de bast affgeschellet, soe dat se versoerden – dat doch den Groningers weijnich profijts ijnbrochte. Dan seet, wij willen doen allt quaet dat wij doen koenen; mochte wij meer doen, wij dedent.
Des frijdages daer na quam de greve inder nacht to male starck op de esch voer Groningen, ende wolde all de moelen barnen. Ende de Groningers scoten verveerlijken van den bolwarcke mijt kartouwen ende slangen ende halve slangen, mijt haeckbussen; ende deden den greven groeten scaeden in sijn volck, ende leet voele doeden ende gewonden, so dat se aff weeken. Doch branden se eene wijnde moelen, de hoerde Melchior Rengers toe, ende woende all in de heerscup van Bentum, ende de moele was oeck al verdinget, wal dat se gebrant worde. Oeck hadden de Gronigers toe maele een kostel gerichte staen op den esch mijt stenen pijlaren van grawen steen ende mijt ijseren balcken; dat worpen se doe oeck heel umme onder de voeten. Des donderdages in der nacht na Sunte Margaretenu dach brande de greve noch enen kamer bueten Oester poerte.

Alldus so mackeden se den Groningers een allarm, ende helden se alle nacht overeijnde; men se weren nie tot dessen dagen so koene, dat se em in sijn leger allarme makeden.

Des donderdages als up Sunte Arnulphus dach soe togen de Groningersd uut mijt all oere scutten endee knechten ende voele borgeren ende inwoneren in de Marne, om de to straffen ende corregeren, want se gene brantschattijnge hadden gegeven, ende oeck dat se de dre ende tsestich Groniger knechten hadden mede vervolget in de kercke, de daer uut ghevangen worden, so voer van geschreven steet. Ende soe haelden se uuter Marne een groeten roeff van peerden, koen, ossen, scapen tot een groet getall toe; ende op de kercke toe Leens weren voele hueslueden op geweken, ende de kercke was toe gevestiget, ende de kerckhere verdingede ende brantscattede dat karspel to des Raedes guetduncken, ende namen vier buren mede to gijsele voer de brantscattijnge. Ende so branden se daer niet in de Marne dan twe wijnde moelen, ende toegen neet veerder, wantet so verveerlijken regende, dat ick mijn leve lanck niet voele swarer regen van donder scuren van twe uren in der nacht hent to mijddage belevet hebbe, so dat Hoge lant heel onder regende, so dat se Goede danckeden, dat se mijt oer gescut wederumme konden komen.

Item de greve hadde all guet tijt in den somer de Reijtdijken doergestecken ende Potter woltmer dijken, ende leet all de lege landen onder lopen ter Hoger kercken, Leger kercken; ende Aedwerm steenen tijll ende Enema tijl leet he beijde dichte to dammen, so dattet tusschen Groningen ende Hogerkercken blanck see was. De Oestwoltmer ende Metseter hadden oer Zuut wenden to geslagen; dat staken de Groningers bij nachte doer, wall dan dattet em weijnich profijts in brochte, doe se all verdorven weren, ende verdrenckeden alle de lege landen in Oestwolt, Meden, Letterburen, Roderwolt ende Lotijnckwolt, Phaen ende Nijekercke. Ende het was doe to male een nat iaer van voele regens, so dat de lege landen neet voele lijden mochten. Aldus worden de arme hueslueden iamerlijcken geplaget van Goede ende quaden lueden, soe dattet Gode ontfarmen moet.

Ende mijt dessen iamer ende last, de de Gronigers den armen Ommelanden op leden sus mijt vangen, roven ende barnen ende brantscattijnge, en quemen se der veijde neet ten eijnde, ende haeteden all den onrecht sculdigen. Wolden se en recht orloch gevoert hebben, se solden oer arme hueslueden, de se doch voer oers verdedingen wijllen, wal dan dat se des weinich machts hebbent, ende hebben togen mijt all oerrer macht, ende hadden den greven mijt all sijn heer uuten lande geslagen ende over Emse gevolget, ende daer gevangen, geroevet ende gebrant. Men God betert, de onschuldighe wort hier all angetastet.

Wat brenget doch al dit vangen, roven ende barnen in van beijden partijen op den arme Vrieslant, dan desse leleke blodige wolve ende deven, alsa desse knechten de lusich naekent ende bloet koemen int lant, ende buedel vul gulden ende wall gecleedet weder uuten lande voeren; ende oer summijge de der oeck proffijt van hebben, de bij den blawen sack in Groningen sittend, van brantscattinge ende anders vanckgelt ende rasoen ende passboerten up to boeren, alse Coert Konerdes, de doe was borgemeister, ende makede hem selven rentmeijster van upboeren ende uutgeven mijt Roleff Huijnge rentmeijster. Elt Tammens was rentemeijster, de wort affgedrongen van der banck; de had sijn sacken all vull, soe dat he suspecktf wort holden, want doe he bij dat rentampt quam, do was sijns hebbens niet meer dan sijmpel borger gelijke; dan he was niet boven twe ofte dre iaeren rentemeijster, he had all sijn sacken vul ende had uuter stadkijste omtrent hondert golden Rijnsche gulden iarlijcker renten, ende timmerde voele husen ende kameren ende kofte voele renten in Vrieslant, want he was Vreese geboren uut Dijorswolt van Sijdeburen; so ijst seer toh beduchten dat sijn handelinge mijtter stad guederen niet uprecht claer en was. Des gelijckes dede elck de in officien was van upboeren van der stad guederen, de was so in sijn eijgen sack, ende stal so voele dat niemant dorste rechte rekeninge van den anderen begeren, ende brochten de stat so groet guet tachteren, dat se late op oer voerdel sal koemen; ende beduchte hierumme, de armode sall wall vrede maken, dat dan wall te late muchtek wesen. Wat ick hier meer van bevaere, sall ick onverwittiget niet laten. Hier were wal genoech meer van to scrijven, dat ick verswijge um der korte wijlle. Dit orloch mogen wal mijt reden belacken andere heren, steden ende luden, ende besunderen desse vermaledijde hoep knechten, dat dit arme Vrieslant dus iamerlijcken in sus groten last elendigen buten oren sculden verdorven wort; ende mogen wal bescrijen alle de gene, de enen gueden droep Vriesches bloedes in sijn lijff hebben, ende is to bescrijen over hundert iaren de dit betrachtet ende over leset, dat Vrieslant in dusdanen eijgendoem to is gekomen, daern bij sunicheijt nummer uut komen sal. Men het mach orer sunden schult wesen; ist also, soe macht Got gevoegen als sijn Gotlijcke wille is, als se gepurgierqp sijnt; want het wort gepurgiertq ende uutgegloijetr, als en goltsmijt en sulver vijnert op een test.

12 Filips de Schone wil bemiddelen, maar Groningen weigert
Hartochs Philips van Burgonien de sande enen doctoer mijt credencie breven in Gronigen. Ende de doctoer was een priester, ende sceen een eerlick man to wesen; ende sede, he was des Romeskoeninckx Maximilianus kapelaen. Desse doctoer de droech der stad an van wegen hartoch Philippus: wolde se noch oere saecken ende gescele tusschen den fursten van Sassen ende oer stellen an em – so se doch eertijts gedaen hadden, doe se in Brabant bij em weren gewest, daer hier voer van gheschreven is – he meende se noch to verlijken, dat beijde partijen moegelijcken to vreden solden wesen. Daer em wederup ter antwort quam: de gescele weren van der stad wegen stede ende vast verbleven an den biscop van Utricht mijtten capittel, ridderschapd ende steden; ende wolde sijn genaedige here hartoch Philipps wat guedese hier in doen an sijn heer vader den Roemschen koninck Maximilianus ende an den hartogen van Sassen, dat de geschele tot gueder handelijnge mochte komen, were oer vruntlijcke begeerte ende oetmodige bede.

13 Groningen trotseert de dreiging met de Rijksban

De wijle dat desse doctoer uut Groningen was wederumme gereijst, so quam een breff an den capeteijnen ende hoeftlueden van de gemene knechten, uutgegeven van den Roemschen koninck Maximilianus mijtten koerffursten ende stenden des Hilligen Rijcks: dat se de stad Groningen helden indes keijsers acht ende over acht, ende geboeden daerumme allen heren, fursten ende steden: dat men de Gronigers mijt allen oren inwoneren, capeteijnen ende knechten mijt oren hulperen solden straffen op allen plaetsen ende steden waer men se krijgen ende afflangen kunden, gelijk als men rebelle, onhorijge, verbannede mijt overacht sculdich was toe doende. Op welcke scrijfft de Groningers niet op pasten, ende heldent voer geckes meer, ende seden: iae, ken he ons mijtten swerde niet verwinnen, he sal lange bannen eer he ons hier uut bannet. Off de Roemsche koninckn hier oeck meer vervolges van desser acht doet ofte niet, sal ick wall van scrijven, dat ick daer meer van beleve.

Deel II-G

Het net sluit zich over Groningen, nu Maximiliaan ondubbelzinnig de Saksen steunt (1505)

1a Excurs over Bourgondi en Gelre vanaf Karel de Stoute: inleiding en verklaring
Dus blev orloch noch all bestaende hent omtrent Sunte Jacop, dat de Groningers geen hulp noch bijstant kregen van den biscop ende Gestichte, als se verhopet hadden; dat daer umme verbleff, want off se sick all wolden gewegget hebben, so weren se doch so kone niet, want Maximilianus de Roemsche koninck ende hartoch Philippue lagen mijt groter macht van volck in de lande van Gelre voer Arnem. Ende hier will ick en weinich schrijven van dat Gellersche orloch tusschen den Roemsche koninck ende hartoch Phillipps sijn soene ende hartoch Karel van Gelrek, wal dan dattet in desse Vriesche cronickel niet behoert, men mij even kumpt om des Roemschen koninges, hartoch Philipps ende den hartoch van Saxsen nu hier inn Nederlant sus nae bij Groningen to wesen.

1b Karel de Stoute en Adolf van Gelre
Daer was een hartoch van Burgonien geheten hartoch Karel, to male een ververlich, hoemoedich, strijdbaer furste, seer bloetgijrich. Ende daer was een hartoch van Geller geheten hartoch Arent van Geller, de hadde enen soene, de heete hartoch Aloeff van Geller. Desse hartoch Karel ende hartoch Aeleff de namen twe gesusteren elck tot enen echten bedde, ende weren twe dochteren van Borbon. Hartoch Karell de wan bij sijner vrouwen vrow Maria, des Roemschen koninges vrouwe, daer hartoch Philipps van quam; hartoch Aeleff wan bij sijner vrouwen enen soen geheten hartoch Karel van Geller en de ene dochter de de hartoch van Lottrijnge nam tot ener vrouwe; so dat hartoch Philipps moder van Burgonien ende hartoch Karel van Gelre ende sijn suster weren recht voeren baren tot vrow Marien hartoch Philipps moeder, als wul suster kinderen –wal dan dat em de maechtael niet vele kunde baten, als ghij nae wal sult horen.

Desse hartoch Arent van Gelre en was geen heer van orloge, so dat he de lande ende sloten begunde to versetten, ende leet hem seer benauwen van anderen heren, als de hartoch van Cleve was em seer lastich. Als nu desse hartoch Aloff van Gelre up quam ende de dochter van Borbon hadde, so wast to male een moedich furste voer de vijanden, ende moijede dat sijn vader de lande so qualijcken regierde, ende genck toe ende venck sijn vader hartoch Arent, dat daer umme niet wall van em gedaen was. Dit quaet dat he hier in gedaen hadde, dat de soen den vader gevangen hadde, wolde hartoch Karel straffen ende pijnigen; men het was dat niet, he sochte meer om dat he een heer vanden lande van Gelre wolde wesen, dan he dat quaet ende sunde to straffen, de de soene an den vader gedaen hadde. Aldus so screff he an hartoch Aleff enen breff, dat he bij em solde komene, want he sijner pantlijcken te doende hadde, ende in de breff so stont hartoch Aloffs name niet, men ҡnden hartogenf van GellreӮ Op welcke schrijften hartoch Aloff reijsede an hartoch Karel. Ende sijne raeden de redent em aff, dat he daer niet solde reijsen; men he meende, om dat se twe susteren hadden, dat were sunder sorge. Als he nu bij em quam, so venck he em ende sede: ҉ck heb den hartoch van Gelre hier gescreven to komen, du biste geen hartoch van Gelre, dijn vaeder hartoch Arent is een hartoch van Gelre, den du gevangen heveste; dat welcke ick wil wreken op dijn lijf ende guet.ӠAldus wort desse vrome, stolte vorste mijt dusdanen Urias breef uut sijn lande iamerlijcken verschreven, ende van lijff ende guet gebracht. Voert int iaer Ons Heren MCCCC ende LXXIII kwam hartoch Karel van Burgonien, als he hartoch Aloff gevangen hadde, int lant van Gelre, ende wan dat hele lant van Gelre mijtten sweerde; want dat hadde he gued te doende, want als de heerder van den scapen is, so kan se de wolff lichtlijcken grijpen: oer here de was gevangen, so was daer geen bescharmer. Als he de lande sus geweltlijken in hadde, so voerde he de twe kijnderen van Gelre, alse hartoch Karel van Gelre ende sijn suster, beijde gevangen uuten lande.

1c Dood van Karel de Stoute en Adolf van Gelre

Item voert int iaer van LXXIIII so was dat Gestichte oneens mijt oren biscop; so toech he up ende belede de stad Nues mijt groeter macht van volck, ende daer was bijnnen lantgreve Harmena van Hessen voer een ritmeijster. Daer lach he voer omtrent een iaer ende kunde de stad niet wijnnen; ten laesten quam aff keijser Frederick mijt al den koerffursten ende andere voele heren om de stadt to ontsetten mijt groter macht van volcke, dat hartoch Karel all verwachtede; doch et woert daer van den heren ende fursten gehandelt, dat daer geen bloetstortijnge van quam, ende de stad bleff vrij ongewonnen. Ende daer wort dat hilijck tusscen Maximilianus keijser Fredericks zoene ende Marien hartoch Karels dochter hartoch Philippus moeder besloten. Des iaers nae so toech hartoch Karel van Burgonien, als de dach een ende hebben solde, ende he loen na sijn warcken untfangen solde, op na Lottrijnge, ende wolde den hartegen van Lotrijnge ende den Zwijtseren ere lande oeck mijt gewalt bekrachten ende nemen. Ende sijnt mijt macht daer voer gewest, ende hebben in den velde mijt al sijn volck verslagen ende gevangen; ende wort selven mijtten swerde verslagen voer ene stad heeth Nancij. To Swijts in steken in der kercken heb ick geseen: daer hangen voele van sijn banneren ende wijmpelen, de he ende sijne heren inden velde verloren. Daer had sijne rengnacie een eijnde, want he was so moedich ende bloetgijrich, dat he meende em solde gheen heer der warlt weder staen doren, ende meende heer van al karstenrijck to worden; mar he quam hier ant eende. Desse hartoch van Lottrijnge de em versloech, de nam de dochter van Gelre to ener vrouwen. Als hartoch Karelldus verslagen was, so wort dat hartochdoem seer angevochten van den koeninck van Franckrijck; als dan de hartoch van Gelre hartoch Aloff daer noch gevancklijcken geholden wort, so wort he ghemaket een ritmeijster van dat Burgonsche heer teghen den koeninck van Franckrijck, want he to male een stolt, moedich, hoverdich furste was ende seer wijs, opsatich in allen dingen. Ioe doch so was de fame under den volcke, dat he uut to velde was mijt groeter macht tegen de vijanden, ende daer wort he inden velde verslagen doet, als Urias wort.

1d Karel van Gelre en zijn Habsburgse vijanden
Als nu hartoch Karel van Gelre up woes ende toe manne quam, so wort he in alle fromichheijt, stoltheijt, koenheijt ende in wijsheijt sijns heer vaeders hartoch Aleffs gelijke; ende wort mede ghescicket ten oerloge tegen den koninck van Franckrijck van des Burgunschen wegen. Ende als he tot ener tijt int velt was mijt den vijanden, so wort he gevangen ende gevoert in Franckrijck; daer helt hem de koninck lange ghevangen. De dochter van Gelre woes up in groeter scoente, so dattet was so sconen ionffer, dattet wonder was to spreken, als ick wal hebbe ghehoert van den genen die se geseen hadden. Ten laesten als hartoch Karel van Gelre dus gevancklijcken bij den koninck in Franckrijk geholden wort, ten laesten als dan God nummer sijne vrunden verlat de in hem hopen, so dedingeden daer edele heren voer so lange, dat em de koninck de vancknisse quijt scholt; ende dat lant van Gelre deden den koninck een eerlijck geschenck mijt ener summe van penningene voer de onkosten de he bij den konijnck gedaen hadde. Ende so quam he weder to lande in den lande van Gelre, ende wort daer eerlijcken ontfanghen ende gehuldet van dat hele lant van Gelre int iaer Unses Heren dusent vierhondert ende XCI. Ende als he dus gheweldich here was int lant, so weren de lande, steden ende sloten seer in sijn affwesen gescoert, dat hem swaer to lijden was, dat he solde en here heeten ende een ander solde sijn landen bruijcken. Als he nu seer frome, moedich, wijs ende kone was, so taste he dat mijt oerloge koenlijcken an, ende wan de lande meestlijcken weder bij ene. Dat benidede de Roemsce koninck Maximilianus ende de hartoch van Cleve ende hartoch van Guelijck; want de Roemsche konijnck helt dat lant van Gellre voer sijn, ende die hartoch van Cleve hadde oeck in van den lande van Gelre Goch, Wachtendunck ende Lobick ende meer, ende de hartoch van Guelick hadden dat hele lant van Guelich daer van. Alsus was he dessen twen fursten seer lastich hent int iaer Onses Heren dusent vierhondert ende achtentnegentich; do sloten over ene hartoch Albert van Sassen, van wegen des Roemschen koninges, ende de hartoch van Cleve ende de hartoch van Guelicht, ende wolden hartoch Karel van Gelre verdarven land ende lueden, ende benemen em thele lant; ende wonnen em aff twe steden in Over verendeel van Romunde, als Arkelens ende Straelen genoempt. Daer na int iaer van XCIX starkeden em de voergenoemde fursten van Saxsen, van Cleve ende van Guelick seer starck mijt volck van oerloge, ende meenden den hartogen van Gelre heel uuten lande to drijven. So sijnt de hartoch van Gelre te hulpe gekomen de hartoch van Lottrijnge sijn swager sijner suster man, de hartoch van Borbon sijn oem, mijt vole Frantsoijeren uutgeschicket van den koninck van Franckrijck; ende quemen mijt groter macht to peerde ende to voete int lant van Gelre. Ende dead hartoch van Gelrea mijt sijn ridderschup ende steden starckeden sijck seer, ende toegen den dren fursten voergenoempt vele van oren knechten ende volck aff, de over treden an de Gellersche sijt; dat se so starck worden dat se dat lant van Cleve ende Guelijck in slogen, ende elendigen ende iamerlijcken wederumme verdorven mijt roeff, vangen ende doetslaen ende barnen, ende brantscatteden. So se den Gellerschen gedaen hadden, wort em weder gedaen, so dat de Clevesschen ende Gulickesschen niet een hovet dorsten uut beden. So dat ten laesten daer heren ende fursten tusschen beijde partijen verarbeijden, dat alle ore scelinge wort verbleven ter vruntschap stede ende vast an den koninck van Franckrijck, bij ener pene van de hondert dusent golden cronen de uutsprake te holden ende dat to achtervolgen wat dat de koninck uut spreckende wort; ende de uutspracke solde ghescheen voer Onser Liever Vrouwen dach Assumptionis naestkomende; ende daer op gaven beijde partien ore knechten oerloff.

Als nu de betekende dach beijde partijen van den koninck verwittiget woert de uutspraecke van der soene toe doende, so toech de hartoch van Gelre in sijn selves persone daer ter stede bij den koeninck; ende sijne wederparten quemen niet, so dat van der soene niet en wort. De hartoch van Gelre quam weder in sijn lant, ende taste dat mijt orloch weder an. Ende kort daer nae belede he Wachtendunck, dat to male een starck slot was, dat de Cleveschen lange in gehat hadden; dat wan he em weder aff mijt stormender hant. Ende hadde daer na voele victorien van orloge in sijnen lande, daer to male voele van were to schrijven, woe frome, woe kone desse edele here altijt voer inden strijde was, dat he geerne hadde verdedinget ende bescarmet dat em van sijnen voervaderen was angearvet. Dit benijdede de Roemsce koninck Maximilianus seer, ende purrede sijn soen hartoch Philippus so lange an, dat he wort viant hartoch Karels van Gelre; wal dan dattet van blodes wegen so niet gewest solde hebben, want sijn moeder ende hartoch Karell weren twier suster kinderen; ende was so iamerlicken ende elendichlickenn des landes een tijt lanck berovet west, so dat voer all verclaert is; wal were dan desse edele, stolte, vrome here al een verdreven here uuten lande gewest van anderen heren, bijlicken weert gewest, dat de mogende grote rijke here hartoch Philippus, de doch so groet, so rijck ende mogentachtich is van landen ende lueden, dat sijns gelijck in karstenrijck niet en is – als he is een koninck van Carstijlien, arshartoch van Oestenrijck, van Burgonien, Namen etcetera – dat he dan sijnen neven sodanen lant, alst lant van Gelre is, weder geve, want he so voele koninckrijcken de em noch anstaende sijnt, hartochdomen ende graffscappe sunder getall. Ioe doch so scijntet, daer kumpt nummer soe voele in de helle, daer mach wal meer uut. Dan begeerde van sijnen vaeder, so ontsede hartoch Philipps hartoch Karel van Gelre, ende wort viant int iaer Ons Heren dusent vijfhondert ende vijve omtrent Lichtmisse. Ende de hartoch van Gelre was hier seer wall up gemoedet, want he stolt, kone ende modich was; ende dede in hartoch Philippus lande alto groten markelijcken scaden vermijds roeff, barnend, doetslaen ende brantscattijnge, ende hadde alto groeten victorie int voer iaer in allen enden daer heet ansloech hent na mijdsomer. So starckeden sick Maximilianus de Roemsce konincke ende hartoch Philippus sijn soene, ende quam mijt groter macht van volck mijt wapenen int lant van Gelre, ende gengen lijggen voer Arnehem; ende de stad gaven de borgeren up beholden lijves ende guede; ende de knechten de daer in weren, gengen daer uut beholden lijves ende guedes, want se den hartogen trouwe gesworen hadden, ende quemen weder bij den hartoch van Gelre. Daer na gaven de van Harderwijck ende de van der Elbrich oeck onder hartoch Philippus. Ende de andere dree hoeftsteden alse Romonde, Nijmwegen, Sutphen mijt al den anderen steden ende landen bleven vast bij den hartogen van Gelre, ende deden opt nije noch plicht ende ede.

1^e Dynastieke band Habsburg-Saksen belangrijk voor Friesland en Groningen

Als dan de Roemsche koninck hartoch Philippus, de hartoge van Sassen lagen in Veluwen ende inden steden, wall wolde de biscop mittet Gestichte sick al gewegget hebben – daer ick doch nie vermoet too hadde, dat se Groningen nummer mijt macht van volcke to hulpe solden komen – dan konden se an den fursten wat ter vruntscap handelen, mochten se oer beste in doen, want de Roemsce koninck ende hartoch Philippusr weren de principaelen ende saecke wolders daer de hartoch van Sassen al dat orlech op Vrieslant om voerde; ende woe na ende sijbbe dat se van bloedes halven malkanderen bewant weren, ende mijt wat oersaeke dat he van hartoch Philipps an Vrieslant quam, wil ick iu en weinich schrijven. Keijser Frederijck de nam hartoch Albert van Saxsen suster tot ener echter vrouwen; bij welcker vrouwen wan he ene sone geheten Maximilianus, de nu Romskoninck is. Maximilianus wan enen soene bij vrouw Marien an Burgonien hartoch Karels dochter. Hartoch Albert van Saxsen hadde dre soens; de was mester van Pruessen, de ander twe hartoch Jurien ende Hinrick beseten Saxsen, Dorijnge ende Mijsen. So weren Maximilianus ende hartoch Alberts dre soens recht vorenbaren als broder ende suster kinderen. Keijser Frederick had ene suster, de kreech tot enen mane de margreve van Baeden, dat was biscop Frederick van Baeden nu biscop to Utrichts vader; so weren de Roemskoninck Maximilianus oeck recht voren baren als suster ende broder kinderen.

Als dan nu Maximilianus vrouwe doet was, so resigneerde keijser Frederick dat sweert des Hilligen Rijcks, want he toe male olt was. So wort Maximilianus van den koervorsten weder gekoren tot enen Roemschen koninck, als hie dan nu moste wesen in Oestenrijck in sijn eijgen lant ende oeck mede dat keijserrijck to bescarmen. Als nu hartoch Philippus van Burgonien ionck was, ende voele landen hadde to verdedingen, ende sijn vaeder Maximilianus in Oestenrijck was, so sette he hem hartoch Albert van Saxsen tot enen voermumber ende een bescharmhere sijner landen. So vellen hartoch Philippus voele oerlogen an in sijnen lande, soe dat hartoch Albert sijn oem voele oerloege mijt groeten volcke van sijner wegen handelde – daer vele van weer to schrijven – so dat hartoch Philippus hem groet gelt van soelt schuldich was, omtrent dre hundert dusent Rinsche gulden; voer welcke summe van penningen he toe onderpande van hartoch Philipps Haerlem, Memelick dat slot endek stedeken toe Woerden. Als nu hartoch Philippus op quam to manne, so hilickte he ende nam des koninges dochter van Spanien. Ende daer nae dedingeden hartoch Philippus ende hartoch Albert sijn oem mit malkanderen, soe dat hartoch Philippus solde hebben all sijn landen, steden ende sloten vrij van hartoch Albert; ende gaff em der weder voer ganse heel Vrieslant oest ende west, als voer twe hundert dusent ende tachtentich dusent Rinsgulden; welcke Vreeslant hartoch Philippus ende sijn arven ende nakomelingen tot allen tijden mogen lossen mijt de voergenoemdea summe van penninge, ende mijt alle den onkosten de hartoch Albert offte sijn nakomelijnge to kost leggende mochten worden vermijds oerloge ende vesten to maken in Vrieslant; welcke onkosten ongelijcke voele meer sullen belopen dan de princi pael summe. Ende desse handel tusschen hartoch Philipps ende hartoch Albert is belevet van Maximilianus den Roemschen koninck, ende hefft mit consent der fursten ende kuerffursten ende stendere des Hilligen Rijkes hartoch Albert van Saxen ende sijnen arven mijt ener commissien gemaket een ewich gubernator over gans heel Vrieslant oest ende west mijt alle den Vrieschen eijlanden.

Aldus so brochte hartoch Philippusd hartoch Albert uut sijnen lande, ende gaff hem Vrieslant over; daer he weijnich scaeden bij hadde, want he gaff em, daer he noch selven gene macht noch besit van hadde, want he gaff dat noch sijne was.

2a Voorbereiding onderhandelingen Groningen-Utrecht met Maximiliaan-Filips

Nu will wij weder keren van desser materie van dat Gellersche oerloch meer to schrijven, ende treden weder an dat Vriesche oerloch om dat voert to vervolgen. Tis hier genoech an om to weten, wat saeken de Roemsche konincke Maximilianus ende hartoch Philipps van Burgonien ende de hartoch van Saxsen ende de hartoch van Cleve ende de hartoch van Guelick hadden op den hartogen van Gelre; daer se umme legen in den lande van Gelre inde Veluwen ende daer omtrent dat Gestichte van Utrecht; daert mede belettet wort dat de biscop van Utricht mijttet capittel, rijdderscap ende steden sick niet weggen dorsten, um Groningen mijt macht van volcke van oerloge to hulpe to komen; ofte se alle van sijnnen so ghewest hadden – daer ick ende wall meer lueden in Groningen nie waerlt hope noch betruwen op hadden – om Groningen soe mijt macht bijstal toe doende; men kunden se ienich dinck van vrentscapen ende ene soene bekomen bij den fursten ende heren, mochten se oren vlijt ankeren. Als dan nu de Roemsche koninck, hartoch Philippus mijt all dessen voergeroerde heren ende fursten daer bij em in de lande van Gelre laegen, so konden se qualicken min hier in doen, ofte se moestent an den fursten versoecken om de ghescele ter vruntscapen to brengen, angeseen se soe groetlijken van sick gescreven hadden, wat se all bij der stad Groningen als een mede gelit des Gestichtes doen wolden.

So hebben mijn heer van Utricht, capittel, ridderscapn ende steden hebben soe voele bearbeijdet an den Roemschen koninck Maximilianus, an hartoch Philipps ende den twen gebroederen hartoch Jurien ende Hindrick van Saxsen, dat daer een dach van vrentschap ende vaste ende entlijcke soene toe maecken tusschenb beiden partijen. De dach ende stede is beramet to Deventer in de stadt, to holden dinxdages voer Sunte Peters dach ad Vincula; daer de Groningersc vast up geleijdet worden van den Sassegen heren wegen ende den greven van Oeste Vrieslant greve Edzaerdt, de doe noch lach ter Punte int blockhues ende daer omtrent mijt sijn heer; ende de Groningers weren geleijdet tot twintich personen starck ende daer en bijnnen. De biscop van Utricht de sande sijnen aeralt mijt twe lopende boden, an den greve ende Sassegen regenten, ant blockhues ter Punte, ende an den Groningers mijttet geleijde daer se mede over gevelijget solden worden.

2b Vergeefse reis Groningers naar Deventer
Des sondages voer Sunte Peter Vinckel reijseden op den berameden dach to Deventer mester Willem Frederic pastoer toe Sunte Merten, Harmen Lewe ende Koert Konerdes beijde borgemeijsteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant beijde hoefftmans ende Raedes heren, mester Gelmer secretarius, mijt vullen credencien ende macht van der stadt Groningen. Als se quemen to Deventer, en quam hem niemant to moete ter dachvaert van oren wederparten, als de Roemsce koninck, offte de konincklijcke maijesteijt van Kastijlijen hartoch Philipps, offte nemant van der Sassiger heren wegen; dan de biscop van Utricht mijt welke van den ridderscapen ende de steden an desse sijt der IJsele alse Deventer, Campen ende Swolle quemen daer. Als se nu ter gesetter uren ter sprake quemen opt raedhues to Deventer, daer des biscops raeden mede weren bij den raedes vrunden der dreer steden, wort em ten eersten voergeholden mijt groter swarichheijt, woe de Roemsce koninck hadde daer an se gescreven grote sware mandamenten ende breven, woe sijne konijncklijcke maijesteijt de stad van Groningen had omme ore rebellicheijt contrarie des Hilligen Rijckes ghelecht in de acht ende overacht etcetera, mijt langen reden. Daer de Raedes vrunden van Groningen mijt vole beschedes up antworden: des Romskonincks maijesteijt werenl machtich in allen dingen de gerichtlijcken em onderworpen weren, men dat tegen God, recht ende eren weer, en weer men em niet sculdich in to obedieren offte gehoer in to geven; want meende sijne konincklijcke maijesteijt ijenige saecken op se to hebben, bijlicken weert na rechte, he solde se geciteert ende verdaget hebben; hadden se dan niet compareert offte gekomen ter rechter gesatter tijt, ende se dan gerichtlijcken weren verwonnen mijt ordel ende recht, ende se dan daer en boven den Hilligen Rijcke rebelle wolden gewest hebben, so mochte sijne konincklijke maijesteit geoersaeket geworden hebben daer mijt recht veerdera daer up to procederen ende vervolch te doen etcetera. Bij welck antwort dat verbleff, ende se daer bij leten berusten. So wort em ten anderen voergeholden, dat se oer rijdende boeden hadden gehat uut in de vijfte weke nae den hartogen van Sassen mijt breven an em, offte dat em also beleven wolde, dat he sijne sake oeck wolde stellen ter vrentscap an den biscop, capijttel, rijdderscup ende steden; welke boden mijtter antworden noch do niet wederumme komene were, want alst schene ende de fame to Deventer was, so wolde de hartoch van Saxsen em niet vinden laten. So wort em mede voergegeven: offte de hartoch van Saxsen sijn saeke niet wolde begeven, off de Groningers wal ghewegen weren oer saeke to stellen int Kamergerichte ofte ter vrentscap an des konincklijcke maijesteijt van Kastijlien hartoch Philippus? Daer de Groningers op antwoerden: se weren daer ghekomen mijt vuller macht mijt den hartogen van Sassen to handelen van der arbijtreres ende dedinges lueden daer de dach up beramet was, men van dat Kamergerichte als se em voer helden hadden se sus geen bevel van. Men doch konden se dat selves wal vermarcken: em int Kamergherichte to geven en stonde em niet to doende, want de judices ende rechteren were to beduchten dat se partelijck der saeke were. So en wolden se daer em niet verder in overgeven. Op den artijkel om oersake to stellen an des konincklicke maijesteet van Kastijlien hartoch Philippus, seden se up: sijn konijncklicke maijesteijt hadde enen doctoer an se gehat mijt sekere credencien ende breven, so voer int kronikelg geroert is, daer se sick in overgeven hadden; konde sijne konincklijcke maijesteijt daer wat guedes in handelen dattet ter gueder uutdracht mochte komen, wolden se wal een gued beleven hebben. Aldus en kregen se daer genen groten trost noch hulpe, daer ijenich to verlaet op was.

So seden se tot den biscop ende steden: wertk sake dat se geen ander trost, hulpe offte bijstant van em konden bekomen ofte krijgen, so weert to beduchten dat se georsaket mosten worden, dat se andere wegen mosten soeken an fursten ende heren, daer se van gehulpen muchtenm worden; dat to verstaene weer: dat se sich wolden geven onder enen anderen heren, dat den biscop ende den helen Gestichte dan muchte wesen tot groet hinder ende achterdeel. Daer em weder up gesecht wort: se solden sich vertoeven, want op anderen dach de biscop mijtten steden ende raeden daer wesende wolden daer up beraeden ende een guet antwort geven. Des morgens, als se quemen ter gesatter tijt in des biscups hoff, kregen se voer een antwort dat se sijc solden lijden noch en vierteijn dagen lanck; konden se offte andere fursten ende heren ter fruntschap niet verlijken, so dochten se sen niet verlaeten, ende wolden em hulpe ende bijstal doen. Aldus worden se luttijck getroestet ende weijnich gehulpen, ende kregen daer oeren affscheijt, ende quemen weder to Groningen op Sunte Steffens dach translacionisa, de was doe up een sondach.

3 Vervolg excurs: einde oorlog Habsburg-Gelre en besprekingen te Xanten

Nu wijl ick weijnich vervolgen van dat Gellersche oerloch ende den koninck van Kastijlien hartoch Philippus, daer voer oeck wat van geschreven is, ende mij doe even quam tot mijner materie ende nu oeck even kumpt. Als nu de koninck Kastijlien mijt dus groter macht lach in den lande van Gellre, ende de steden ende landen bekrachtede ende in wan, ende in gewonnen hadde, uutgenomen Romunde, Nijmwegen ende Sutphen, so wast to beduchten dat se all in hant musten gaen. Als dan desse twe fursten malkanderen so nae bewant weren van blodes halven, als voer verclaert is, so quemen se up gelove ende geleijde bij malkanderen voer Aernhem op dat slot tere Rosendall. Endef als se bij malkanderen quemen, so gijngeng se allene, ende leten al de heren van em gaen. Ende de hartoch van Gelre vel sijnen neven den konijnck van Kastijlien hartoch Philippus toe voete, ende de koninck nam em weder up, ende nam em vrentlijken in en arm; ende verdrogen onder lange int hemelijken mijt malkanderen alle ore gescele vruntlijcken ende lefflijcken, dat daer gene heren ofte fursten over to raede geropen worden; ende woet entlijken gehandelt wort, en weet ick upt nauweste niet, men de sprake was, dat de hartoch van Gelre solde blijven een gheweldich here van Gelre, men dat hartochdoem van Gelre solde staen onder de protectio ende bescarmijnge der Burgonschen heren, arfflijken ende ewelijcken bescarm here daer over to blijven, als se sijnt over de heren van Nassow, de van der Veer, de van Assow ende meer anderen etcetera. Ende als se dus onder mallkanderen verlijket weren, so wort daer ene hele generaele soene off geroepen, ende alle stromen ende straten worden vrij ende veerdich weder open, dat een ijder man muchtel vletten ende vaeren waert em belevede. Endem de koninck van Castijlien hartoch Philippus nam hartoch Kaerel mede mit em up tot sijnen vaeder den Roemschen koninck Maximilianus, de doe was in den lande van Cleve in der stadt to Sancten mijt voele fursten ende heren, daer de hartoch van Gellre oeck voer moste obedieren, ende genaede an moste soeken, want he was de gene daer hartoch Philippus den hartoch van Gellre so seer um vervolgede – uut em selven had heet nummer gedaen dan om sijn vaeder niet willen onthoeren. Wat daer meer in desser saeke gehandelt wort, is mij nochtertijt onbekant. Als nu desse grote heren ende fursten toe Sancten bij ene daer weren, ende de Raedes vrunden doe noch weren up den dach to Deventer bij den bijscop van Utricht mytten ridderscup ende steden, daer voer van gescreven is, so sanden de Groningers up hent to Sancten oren secretarium meijster Gelmer Canter anndene koninck van Kastijlien hartoch Philipps, om an em to solijciteren om paijs ende vrede to bekomen an sijnen heer vaeder den Roemschen koninck Maximilianus ende an den fursten van Saxsen. Wat he daer warvende wort, sall ijck noch wal voert verclaren, wat mij daer van to weten wort.

Hier wijl wij dat Gelressche warck nu achter laten, ende keren weder an dat Vriessche oerloch, want ghij en weijnich hebben gehoert de oersake woe de fursten ende heren bij ene vergaddert weren indenh lande van Cleve inde stad to Santen, daer de Gronigers oren secretarius mester Gelmer bij scickten.

4 Gewelddaden van graaf Edzard rondom Groningen

Nu wijl ick schrijven van summijge particulare stucken de de greve van Vrieslant ende de Sassegen handelden inden oerloge. Als dat blockhues ter Punte bijna rede was, ende de dach to Deventer, daer nu hier voer int naeste artijkel van gescreven is, all beraemet was, als op Sunte Marie Magdalenen nacht branden se twe huesen to Helpen de den Groningers to behoerden; dat ene hues hoerde to Evert Konerdes. Item op Sunte Jacops avent branden se upt veen to male voele torves ende welcke huesen de den Groningers to hoerden, ende was gelegen int Stichte van Utricht. Item des dinxdages voer Sunte Peter Vinckel leet de greve haelen uut dat cloester toe Essen al oer browreescap: ketel, kupen ende tunnen ende voert ander huesresschup: kannen, potten, ketelen, bedden etcetera, ende leetet brengen upt blockhues ter Punten; ende besette dat blockhues mijt so voele knechten als em nutte duchte to wesen, ende brack up des selven dinxdages, ende reijsede mijtten hoep na Aedwert. De wijle de greve do in Aedwert lach, wort de droste van Coverden, Roleff van Munster geheten, gescicket van den biscop van Utricht na Aedwert an den greven ende regenten der Sasseger heren, om an se to warven, dat de Groninger meijers velich muchtena sitten in den lande van Drente ende int Goerecht. So was desse Roleff van Munster der stad van Groningen ewelijcke vredeloes gelecht om enen doetslach den he mede gedaen hadde an enen borger geheten Heijne Voele. Doch om dat he wat gueds doen solde voer de Groninger meijers, so wort he daer geleijdet in de stadt to komen; ende he quam daer binnen, ende reijsede voert hen to Aedwert an den greven ende regenten der Sasseger heren, daer he niet anders an konde bekomen, dan all de Groninger meijers solden vrij ende velich sitten een maent lanck, bij also dat se generleije gued de tijt lanck durende in noch uut Groningen solden haelen ofte brengen. Ende dat solden de Groningers mede beleven onder oer zegell ende breff; dat def Groningers to maele spitich was to doende, dat se also onbijllicken solden benauwet wesen. Item in de weke voer Sunte Laurentius toech de greve van Oestvrieslant weder na den Damme uut Aedwert mijt een groet hoep knechten de em over velichden; ende he toech mijt sijn volck weder overh Emse, ende de knechten reijseden weder bij den hoep in Aedwert bij heer Vijt van Dracdorp, de daer regent was van der Sasseger heren wegen.

5a Groningers halen rogge uit Drenthe en bezetten kerk te Haren

Des dinxdages voer Sunte Bartolomeus so senden de Groningers uut alle oere knechten mijt voele borgeren ende inwoners mijt scutten ende wagenen in Drenthe, ende wolden rogge in haelen, want de rogge begunde in de stadt to krijmpen. Men daer wort weijnich bedreven, want daer wort niet dan wat rogge int stroe ongedorschen mijtten scuten ende wagenen inghebrocht, dat der stad weijnich proffijts konde inbrengen, ende oere vijanden mede worden getroestet, menende dat inder stadt groet kummer was. Des avendes quemen se weder in de stadt, ende besetten to Haeren de kercke ende toeren mijt enen hoeftman geheten Johan Hodemaker een borger in Groningen mijt XXXIII knechten; ende dit was de selfste Johan Hoedemaker de ter Mueden de veste oeck beset hadde ende up gaff, daer hier voer all van geroert is.

Ende dit besetten desser kercken kunde der stad niet diepen offte droegen offte proffijt doen, want dat blockhues ter Punten do doch all rede was. Men moet ondertijden eens geckes raedt volgen etcetera.

5b Saksen komen naar Haren, gevecht en aftocht partijen

Als dit de Sassegen vernamen de in Aedwert lagen, soe quamen se uut Aedwert in der nacht des vrijdages voer Sunte Bartolomeus, ende beleden de kercke ende toeren toe Haeren. Als dat de Groningers vernaemen des morgens vro, sijnt se uutgetogen mijt all orer macht, mijt borgeren, scutten ende knechten, ende ontsetten oer volck de up der kercke ende toeren lagen. Ende de Groningers leten acht offte Xd doeden van oren borgeren, inwoneren ende knechten; ende daer worden oeck wal X borgeren ende knechten gevangen, men daer was men dre dat der pijne we ert was dat men em aff raesoenen konde, als ene geheten Evert Entens, Peter ten Holte ende Allert ten Nijen cloester. De ander weren arme gesellen. Men de Sassegen uut Aedwerth leden groeten scaeden van doeden, als de sprake in Groningen genck; men sede, daer bleff over vijfftich off tsestich doet, men daer quemen niet voele gevangen in de stad boven V ofte VI niet; dan se seden: se hadden voele gevangen, den se all dach inden velde hadden gegeven, men daer helden gene van in. Ende als desse scermutsen gedaen was omtrent mijddage, so toegen de Sassegen in der orden aff naet blockhues ter Punte ende voert na Aedwert; ende de Groningers weder in de stadt, ende nemen dat volck dat up den toren ende kercke lach mede in de stadt, ende leten den toren onbeset staende.

6a Maximiliaam verbiedt hulp van bisschop aan Groningen
Als nu de biscop van Utricht myttet capittel, ridderscap ende steden vele dagen ende rades helden, ende an de van Groningen screven om em hulp ende bijstant to doen, ende dat quam voer den Romschen koninck, soe screff he den biscop enen swaeren, strengen breff ende mandaet, dat welck den biscop ende gehelen Gestichte int oor klanck, dat se sick niet reppen en dorsten. Ende dus was de breff luedende ende inholdende: Wij Maximiliaen, van Godes genaeden Roemsce koninck, zto allen tijden vermerer des Rijcks, to Ungeren, Dalmacien, Coratien etcetera konig, ertzhartoch to Oestenrijck, to Burgundien, in Brabant, und palsgrave etcetera, entbeden den erwerdigen Frederichen biscops tot Utricht, unsen fursten ende lieven andechtigen, unsen genaed ende alle gued.

Erwerdige furste, lijve andechtige. Als wij dij voermaels gewijttiget ende verkondiget hebben, dat wij ons ende den Hijlligen Rieck toe gued ende tijdigen raedt ende gemeijner versamelijnge des Hilligen Rijcks, unsen leven oemen hartoch Albert to Saxsen ende sijnen arffgenamen de regerijnge ende gubernacie aller Vriescher landen, so uns ende den Hilligen Rijck to behoren, to gestelt, der menijnge sij: he se voer uns ende des Hilligen Rijcks wegen toe regerend bij vreden ende rechten ende den eren to beholden, unde under anderen der danen bevolen den selven hartoch Albert help ende bijstant toe doen, daer mede sijnt borgemesteren, Raede ende gemeijnte der stad Groningen, de sick mijt orene anhangers in sulckes wederwerich bewijsen, to gehoersam brengen moge, inholt unser breff daer van affgegangen, langt ons an, woe du dij voer de selven van Groningen naturlijcken heren annemes, ende se voer dijnes Stijchts to gehorijgen voerdedingen sullest, daer uut deg selven in oren bosen, wijderwerdigen, ungehoersamen willen gestarckt worden, dat uns van dij in der maten bescheen were niet unbijlick bevremdet, naedem dij ende mannijgen unverborgen, dat de stad Groningen mijt saement anderen Vriesschen landen uns ende den Hilligen Rijck in mijddel undergeworpen is, unde dijr als enen fursten des Hilligen Rickes niet gebuert de uns to behinderen. Ende de wijle de selvel van Groningen sick in den opgemelten handel bis op dessen huedelicken dach ongehoersam geholden unde sick an sulken niet satijgen laten, sunder uns ende den Hilligen Rijcks lande ende luede toe meer maelen ondergetoegen unde se mijt moerde, brant unde in anderen markelijcken scaeden toe geffoeget, ende daer doer under onden de in ungehoersum ende gewalt to brengen, unde des noch in dagelix onenijnge sijnt, alles weer alle bijlickheijde ende recht, oeck onser konicklijken opgerichten lantvreden, unde daer toe uns in marcklijken verachtijnge ende aff breke unser ende des Hillijgen Rijcks overheijt, des gelijken des hoechgeboren Jurijen ende Henrick gebroederen, hartogen up Saxsen, lantgraven in Dorijnge ende marckgraven tzo Mijsen, unsen lieven omen unde fursten, als des selven hartoch Albert van Saxsen arffgenamen, toe wederbrengen oren scaeden ore gerechticheijt ende gubernacie, hebben wij der gemelten van Groningen an de selven ende andere rechtlijke oersaken, de openbaer unde op den dag unde veer daer over gene bewijsijnge noch rechtlijke eerkantenisse, waerop wij se in unser ende des Hillijgen Rijcks acht ende overacht eerkent ende verclaert hebbenunde se mijt sampt orens hulperen, anhangeren, Vriesche buren ende verwanten unde oer aller have ende guederen gemeijnlijcken upgedragen ende overgegeven, nae luede unser konincklijcke breve daer up ontffangen. Daer omme gebedent wij dij andachtigen bij de plichten daer mede du ons ende den Hillijgen Rijck verwant bist, oeck bij priverenge unde ontsettijnge alle dijner regalie, unde daer to vermijdinge unser ende des Hilligen Rijcks swaere ongenaede ende straffe van Romesscher konincklijcker macht, erenstlijcken ghebeden ende wijllen, dat du dij der gemelten borgemesteren unde Raedt der stad Groningen ontslaest, ende se voer de dijne niet anteest noch nemest, sunder allene dijner gestlijcker iurisdiction ende gerechticheijt, als dat van rechtes wegen gebuert; ende niet verer noch wijder uns ende des Hillijgen Rijcks, oeck de gemelten onser oemen van Saxsen als unser ende des Hilligen Rijcks gubernatoren, generleije wederstand bewijsete noch den dijnen to doen gehengest, sunder off du mijt em handelst offte voernemest, als sick tegen unser ende des Hilligen Rijcks openbare vianden ungehoersamen ende verachteden geboert to doen.

Oeck den gemelten hartogen Jorijen ende Hinricken van Saxsen, dem wij deshalven wijder sij tzo handelen bevoelen hebben, oeck oer ansoeken van ons ende des Hillijgen Rijcks wegen hulp, furderijnge ende bijstant bewijsest unde dij des mer ontslaest noch weijgerst, noch hier an nietk ungehoersamich eerschijnest, daer mede niet noet worde mijt den upgescrevenne straffe, pene ende boete weer dij to handelen noch to versoecken. Daer an is onse erenstlijcke meijnijnge.

Gegeven tzo Strassburch amm fuffentwijntichten dach des maens septembri dusent vijffhundert ende vijve, unssens richs des Romsschen indenl twijntichsten, ende des Ungerschen in den sesteijnden iare. Ad mandatum domini regis proprium.

6b De bisschop probeert toch bespreking Saksen en Groningen
Do den biscop desse grote clocke ende swaere mandaet ten ooren geluet was, van stunden an gaff he dat den capittel, rijdderscap ende steden to kennen; ende ledent so over mijt malkanderen, dat se den Groningers geen bijstant mijt volck van oerloge dorsten doen, men van stunden an hebben tracteert van ene dachvaert ende soene tusschen den fursten van Saxsen ende de van Groningen to maken. Endem de biscop is van stunden an gereden an den koninck van Kastijlien hartoch Philippusn, om mede to arbeijden an den Roemschen koninck sijnen vaeder ende de fursten van Saxsen, om ene soene tusschen beijde partijen to maeken.

7 De Saksen vergroten intussen hun druk op Groningen

De wijle de biscop dus over ende weder over handelde, so senden de Sassegen doer Westerlant omtrent dusent knechten in Aedwert. Ende soe maekeden se ene brugge over dat Reijdeep bij Wasijnge hues, ende senden up Sunte Mauricius dach wal en achte hundert knechten in Selwerder cloester voer Groningen mijt vier veenckens, om de van Groningen daer mede bijnnen de poerte to holden mijt oer koen ende beesten, oeck om dat se niet uut mochten in Vrieslant botter, kesen ende vette beesten to haelen ende to roven ende to brantscatten, dat se daer mede bespeerden. Ende alsoe laegen se in Selwert spijt de van Groningen; ende dorsten se daer niet uutdrijven, men se togen wall uuter stadt toe endes den esch mijt oer velt ghescut, ende scoten int cloester ende se weder uut mijt slangen ende halve slangen, ende lepen mijt malkanderen upt scutgeveerde, ende so bleff onder tijden wall een doet. Oeck quemen se wal twe offte dre warff in der nacht uut Selwert, ende maekeden all arm, ende branden een kamer off twe, ende steken eens ene moele an, men de wort gelessiget.

8Groningers door tijdgebrek niet naar dag te Doesburg

Alse de biscop weder to hues quam, so wort een dach beramet ter Nier bruggen bij Ummen, daer de ridderscap ende steden bij ene quemen, om weder in to brengen wat den biscop daer bij den koninck van Kastijlien ter antwort beijegent was. Op den voergenoemdeng dach quam de biscop daer niet, men he verscreff alle de staten van den lande an beijde sijden der IJsele bij em to komen to Wijck op den vrijdach voer Nativitatis Mariae. Ende daer quemen alle de staten des landes bij ene, ende daer wort beramet een dach toe Doesborch in de lande van Gelre, om eene soene to maken tusschen de fursten van Saxsen ende den Groningers. De dach wort den Groningers gewittiget van den biscop, om se daer mede op den gerameden dach to komen, men de Groningers quemen daer niet. De saken weren dit: want de tijt was so kort, dat se niet bereijsen konden; dat ander was dat se geen vast geleijde hadden, daer se up reijsen dorsten; dat darde was om dat se eens, so voergeroert is, daer to Doesburch ter dachvaert weren gewest, ende dat em doe van oren wederparten nement toe moete quam. Daer omme bleven se doe to hues.

9a Dagvaart te Hattem bezocht door alle partijen

De biscop mijt sijnen raeden hevet doch op den dach to Doesborch voer sijne stadt Groningen ge handelt mijt de raeden des Roemsschen konincks, des konincks van Kastijlien, de rede der Sassiger, so datter wort noch een dach berampte to Hattum int lant van Gelre. Soe quemen des hartogen van Sassens raede eersten in Vrieslant doer Emden ende den Dam op en dinxdach, ende de greve van Vrieslant volgede em na des donderdages in Aedwert, om aldaer van den regenten to verhoren ende vernemen woe em mijtten oerloch langer to hagede, ende mede to verseen woe nae dat de van Groningen mijtten blockhuesen benauwet weren, ende offte se dat oeck langer harden kunden in der stadt van prevande. Als se alle dinck daer wall overgelecht ende doer geseen hebben, sijnt se voert doer Westerlant gereijst an de regenten der Sasseger, ende daer verhoert van se woe sick daer aldinck begaff; ende sijnt voert doer gereijst an den Roemsschen koninck ende den konijnck van Kastijlien ende den hartogen van Sassen, om daer alle dinck mijt se to verspreken ende sament over to leggen woe sijc all dinck mijtten oerloch voer Groningen begaff ende alle dinck gestelt was, ende daer mijt malkanderen over to tracteren wat se in der scelijnge ende saeke mijt de van Groningen op den dach to Hattum doen offte laeten solden.

Daer de Romskonincki Maximiliaen sijne trefflijcke raede, als nemtlijck de greve van Tzoren, de upperste in den hove was ende int affwesen sijns so was he stadholder des konijncklicken maijestaet, noch enen trefflijken heren ende sijn kanseleer, oeck des konijnges van Kastijliek hartoch Philippus opperste raeden; des hartogen van Saxsen raeden als her Duvenen, her Zeijger Ploech, de greve van Oestvrieslant, de regenten in Westvrieslant, als ene geheten her Sijwert ende noch twe anderen. Van de ridderscup ende hoefflijnge der Ummelanden bij Groningen weren ioncker Roeleff van Ewsma, Asego to Raeswert ende Johan Rengers van den Poste. Uut Groningen sijnt uutgeschicket des saterdages voer Sunte Micheel op dessen dach to holden mester Willem kerkherem to Sunte Merten, Harmen Lewe, Koertn Konerdes beijde borgemesteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant Raedesheren, mijt seker vast geleijde van den Roemschen koninck, den hartogen van Sassen ende den biscop van Utricht, mijt sijn selffs rijdende bode. Daer sijnt gekomen ter dachvaert als dedinges lueden de biscop van Uutricht mijt sijnen raeden ende de raeden des capittels van Utricht, de ridderschup ende de raeden der steden an beijdenp sijden der IJsele, als Utricht, Amsfort, Renen, Wijck, Deventer, Campen, ende Swolle.

9b Oude argumenten over en weer, geen winst voor Groningen
Als dan all desse heren bij ene versaemelt weren to Hattum, so quemen beijde partijen op der betekender uren bij ene. Soe dede up de greve van Tzoren van wegen des Romschen konincks wegen. Int eersten tot den biscop van Utricht mijt capittel, ridderschap ende steden: woe de Roemsch konincks maijestaet mijtten koerffursten ende mijtten fursten ende stenders des Hillijgen Rijcks hadde den hoechgeboren fursten hartoch Albert to Saxsen ende Dorijnge ende marckgreve to Mijetsen begifftiget een ewich gubernator to wesen alle der Vriescher landen ende van Groningen nae vermoge ende inholt sijner commissien, dat welck em ende sijnen arven bespeert wort van de van Groningen, waerover se mijt recht weren verwonnen voer des konijncklijke maijesteet in de achte ende overacht. Soe were der konincklijke maijestaet voer gekomen, dat de biscop de stadt Groningen voer sijn tot des Gestichtes behoeff meende to verdedingen, ende dochte em daerup hulpe, troest ende bijstant toe doen mijt dat hele Gestichte. Waerup he em sede uut bevel ende van wegen des Romskoninckse maijestaet, daer he vulmacht ende credencie op hadde, bij de achte ende over achte ende bij de swaere ongenaede ende bij ontwarijnge alle sijner regalie ende wertlijke gerichticheijt, de he van den Hilligen Rijke ontfangen hadde, dat he offtef niemant van sijner wegen solde gehennen noch to staen den Groningers ijene hulpe ofte bijstant toe doen, soe he doch in lange em all scrijftlijcken hadde verwijttiget, daer de copie des selven breeffs hier voer in desse cronicken van woerden tot woerden steet gescreven. Als he dit int lange den biscop mijt sijnen raede hadde vertogen, keerde he sijck tot den ghescijckeden van Groningen, ende sede em strengelijcken, dat de Roemsche konincklicke maijestaet wolde ende geboet em, dat se de twe hoich geboren fursten ende heren hartoch Joreijen ende Hinrick gebroderen, hartoch Albert van Saxsen hoechloviger gedechten arven, solden openen ende in doen ore stadt Groningen, ende doen em huldinge, plicht ende ede oer arff hals heren to wesen na vermoge der Romscher konincks commissie. De ander artijckel was, dat se em in orer stadt solden to wijsen ene gelelijcke plaets, ende tijmmeren em daer up ene veste ende borch tot sijnen guedduncken, daer sick een furste velich up mochte behelpen ende stad ende lande uut mochte bedwijngen. Dat darde dat he em mogen setten borgemeijsteren ende Raed tot sijnen gued duncken, de de stad bijnnen solden berichten. Ten vierden dat se em solden in doen alle oer poerten ende toernen van der stadt mijt ore bussen, kruet ende gescut van oerloge. Ten vijften dat se em solden overgeven alle ore stadrenten ende guederen mijt tolle exsise ende ander upkomelijnge tot sijnen proffijte to beleggen. Ten sesten dat se em solden ontslaen alle ore gerichticheijt, de se meenden to hebben tot den Vrieschen Ommelande tusschen de Emse ende Lawersche, ende daer se voer ore bewanten verdedingen wolden. Ende wert sake dat se dat niet doen wolden, ende se den Hilligen Rijke hier in rebel weren, ende de biscop mijttete Gestichte oer hier in starckeden in ore rebellicheijt mijt hulpe, troest ofte bijstant to doen, soe lagen daer twe dusent knechten bij ene verwachtende up den Roemschen konincklike maijestaet, waer mede he mijt alle den fursten ende heren des Hilligen Rijks mijt alle ore to stenderen dat Gestichte ende de van Groningen so ongenadige dochte over to trecken, dat em gruwen solde. Als dit samentlijck int lange bitterlijke vertogen was, so was de saeke swaer ende groet; so hebben de biscop mijtten sijnen ende de van Groningen beraeden ende nachtfforst genomen om des anderdages daer up to antwoerden. Des morgens ter betekender uren, als se weder bij ene quemen, so he upgedaen de domdeken van wegen des biscops capittel, ridderscup ende steden, ende hebben geantwort up de vijff artijkelen voergenoempt om Groningen vant Gestichte to trecken.

Int eersten: het were geleden omtrent achte halffg hundert iaeren, dat keijser Hinrick hoechloviger gedechten om sunderlijnge gracie hadde dat greffschup van Drente mit een groet dorp geheten Groningen gegeven der hilliger kercken to Sunte Merten to Utricht, na inholt zegele ende breve de se daer up hadden ende aldaer presenteerden, ende tot dessen dage daer up rustelijcken hadde gebruket.

So were he nu daer biscop gekoren, ende syn convermasie van den hilligen vaeder den paus daer up hadde ende vandes Roemsschen koninck maijestaet, oeck belenijnge alle de wertlijke regalije, als dat alle heren ende fursten an sijn konincklijke maijestaet geboert to versoeken, menende hier up, dat sijne konincklijke maijestaet niet solde benauwen offte affslaen, dat sijn voervaederen tot nu ghebruckt hebben. Soe hebben de van Groningenlgeantwort op de twe artijkulen alse van de achte ende overachte ende em Vrieslant to ontslane. Int eersten van der achte ende overachte seden se up: men mochte niemant mijt rechte verwinnen, offte men moste em eersten verdachvaerden ende citeren ende verwijnnen em gerechtlijken, welck hier niet also ghescheet were; daerumme were em de achte endem achte niet hinderlijcken. Op den artijckel van Vrieslant to ontslaen seden se up: dat koninck Karel ende keijser den Vriesen, om sunderlijnge waldaet se bij sijne keijserlijke maijestaet bewijst hadden, do se Romen holpen wijnnen ende Sassenn holpen to bekrachtijgen, begifftiget mijt sodane preveleije ende vrijheijden, dat se tot ewijgen tijden solden vrij blijven ende onder genen heren staen, onder malkanderen verbunde maeken offte an ionckeren, heren ofte steden bij em gelegen, daer se mede berichtet mochten worden. So stonden se mijtter stad van Groningen in enen vrentlijcken verbunde over lange iaren heer over menschen gedachte hen tot nu to, dat welcke were belevet ende toegestaen, vandes Romskonincks maijestaet nu ter tijt wesen mijt sijn segel ende breff confirmeert; dat welck se hopeden ende meenden sijne konincklike maijestaet em dat niet solde affslaen ofte benauwen. Daer des Roemsschen koningesd rade mijtten raeden des koninges van Kastijlijen ende van Saxsen em up hebben beraeden, ende gaven daer up voer een antwort. Int eersten, als de biscop ende Gestichte hadde geantwort als Groningen byte Gestichte te holden, seden se up: de stad were geven an Gestichte ende der kercken to Sunte Merten to Utricht over to hebben de geestlijke iurisdictie ende gerichtichheijt der hilliger kercken, dat welck em des Roemsche konincklikeh maijesteet niet dochte to benauwen; men de regalije ende dat wartlijke recht quemen den Hilligen Rijke toe, ende helt dat voer sijne. Item op de twe artijculen daer de van Groningen hadden geantwort, seden se up: men konde dat genoechsam wal bijbrengen, dat se weren gecitert ende gedaget voer des Romskoniges maijestaet ende gerichtlijken verwonden ende gecondemniert ende gelecht in de achte ende overachte. Op dat ander punt seden se: et mochte wal lichte dat Karolus Magnus sijne keijserlijke maijesteet den selven Vriesen hadde begifftiget mijt sunderlinge preveleije om orer waldaet; men int ewijge to geven van den Hillijgen Rijke dat den Hilligen Rijke to kompt, were ene grote affbrekijnge ende verachteringe des Hilligen Rijks, ende mochte niet staen na keijser rechte. Als nu desse antworde over ende weder over gedaen weren, beruste sick den handel den dach wantm op den naesten dach. Des anderen dages quemen se weder bij ene. So sijnt daer voele claegen an beijden sijden gedaen, als van den greven vann Vrieslant om sijne vijfftehalff dusent Rinsen gulden, de he geleent haddeo, do ioncker Fox in Aedwert was, daer hier voer aff ghescreven is. En de Sassege raeden beclaegeden, dat die Groningers hadden dat bestant so niet naegegaen als dat opgerichtet was, ende onbehoerlijken vaeke ingebroecken. Joncker Roeleff van Ewsma ende de andere hofftlijngen beclageden om nederwerpinge orer husen in Vrieslant, ende om de twe huesen in Botterijnge strate ende dat hues bijder Ae kercke, de nu in dessen somer weren dael gebroken, ende de nie toren voer Botterijnge poerte van was getijmmert, daer voer van geschreven is, mijt vole claechten etcetera. Daer de Groningers mijtter korte up antworden: de greve hadde sijne penningen den Ommelanden geleent, ende dat gelt dat bijnnen Groningen weder vergaedert was, daer men den greven weder mede betaelen solde, weerd verorloget tot stadt ende lande proffijt bij oren wijllen. Ise dat also, dat weet God wal; men se verswegen ende seden niet, dat se de kijste op slogen buten consent der lande, ende nemen dat gelt daer uut, ende veroerlegeden dat onnutte in Westvrieslant. Item om dat bestant in to breken seden se up: se hadden dat niet ingebroken, men ore wederparten hadden dat vake genoech ingebroken in mannigen punten; want dat bestant vermuchte dat een ijder man solde sijns eijgens vrij ende veerdich bruken, ende men solde de landen niet veerder bevesten dan se doe weren. Daer se al contrarie deden, want dat hues to Oterdum der stad van Groningen to behoerde, ende se em noch weltlijken ontbruken, ende vesten noch alle dagen ore bloeckhuesen ende den Dam mijt bolwarcke ende poerten. Ende de van den Dam namen em aff ongewoentliken toll ende ongelt, vermijds dat se namen van elcke tunne Hamborger beers IIl stuver, ende dat Groninger beer enen stuver. Soe weren se geoersaeket ende sijnt getogen voer den Dam, om se daer over to straffen, daer se scaede genoech over. Daer oer wederparten op elcken punt int lange hebben geantwort, dat alle van noeden niet is to scrijven, ende gene grote vrucht solde inbrengenm, so wijl ickt blijven laten om der korte wijlle. Do alle de artijkulen weren an beijden partijen dus verdedinget, namen de van Groningen voer, ende seden: se dochten sick dus van Vrieslant niet laten dringen mijt sempelen woerden, ende wolden daer lever om starven om den laesten man gestlijck ende warlijck; men dit wolden se wall gewegen wesen: se wolden de hele saeke stellen tot erkentnisse der konincklijker maijestaet van Castijlijen hartoch Philippus, ende oren natuerlijcken heren den biscop van Utricht mijt capittel, rijdderscap ende steden, to recht ofte vrentschap; ende kondeno de twe fursten niet over een, se solden kesen enen onpartijelijcken fursten buten consent der parten; worden se inden ongelikep vunden, dat se geen recht tot denq lande hadden, se wolden geerne affstal doen, woe wall em dat swaer ende onlijdelijcken were; woerdet oeck den Sassegen heren affgekent, se solden des gelijkes doen. Dat welck des Romskoninges ende des hartogens van Sassen niet doen wolden. Daer doe des dagest aldinck up berustede. So hevet de biscop ende sijne raeden gehandelt mijt des Romskoninges ende des hartogen van Sassen raeden wal vier dagen lanck, om wat guedes hier in to vinden; daer de Groningers nie sijnt bij geropen, ende kunden oeck nie weten wat daer gehandelt wort. Des vijften dages hebben de biscop mijt alle sijne raeden de Gronninges allene bij em komen laten, ende deden em seggen: so als se vernamen om ore saeken to stellen an fursten ende heren, so voer gesecht is, hadden se oer voelen in, dat se genen grunt konden voelen, dat se wall totten lande weren gerichtiget to beholden, angeseen een verbunt maket geen recht. So reden se em, dat men andere wegen sochten om enen vrede mede to bekomen, want het were toe beduchten dat hele Gestichte mochten wall in grote last daer mede komen. Ende seden mede: se solden wall bekomen, dat Groningen solde blijven bijt Gestichte, inden se over wolden geven Vrieslant; ende all de Groningers solden holden in Vrieslant alle ore guederen, landen ende renten; ende wert saeke dat se dus geweltlijken van den lande worden gedrongen, so solden se ontwaert wesen alle ore guederen, landen ende renten de se in Vrieslant hadden. Ende de stadt Groningen solde blijven bijt Gestichte, in den se sick Vrieslant wolden ontslaen, ende verlaten oere bewantnisse oers verbundes se onderlinge mijt malkanderen hadden. Des daeges hier nae quemen alle de heren ende reden weder bij ene. Endk de greve van Tzoren van wegen des Romskoninges ende der fursten van Saxsen de up voer em allen: wolden de van Groningen in nemen van wegen der Sassiger heren enen capiteijn mit VIc knechten, ende compromitteren alle ore twijdracht ende scelijnge mitten fursten van Saxsen an des Romskonincks maijesteet mijtten kuerffursten ende stenderen des Hilligen Rijks tot eerkantnisse orer, soe wolden se van wegen orer heren de sake ende scelinge up berusten laten. Dat welck de Groningers niet beleven noch annemen wolden: men se woldent wall stellen an des koniges maijesteet van Kastijlijen Philippum ende den biscop Frederick van Utricht, soe voer all van gescreven is.

9c Hachelijke terugreis van de Groninger delegatie
Daer des Romskoninges ende die Sassege raeden in quaeden moede op seden, dat se dat alinck niet doen wolden, ende seden den Groningers ore geleijde up, soe dat se bijnnen twe dagen solden wesen weder in ore gewaersumheijt. Daer de van Groningen up seden: men kundet van Hattum in twe dagen niet weder in to Groningen reijsen. Oeck hadden se gued seker geleijde van den Roemschen koninck ende der fursten van Saxenr ende den biscop van Utricht, daer up se hopeden, ende meenden men se oer geleijde wall holden soldenn. Daer de Romskoninges raeden wredelijcken op seden: men were em nae keijser rechte geen geleijde sculdich to holden, angeseen se weren condemneert in de keijsers acht ende overacht; so konde emt gene vrijheijden, markeden noch geleijde helpen, want alle ore guederen ende lijff stunt in genaede des Romschenu koninges maijesteet. Men doch soe gaven se em noch enen dach toe, so dat se in dre dagen solden weder wesen binnen Groningen. So gengen de van Groningen weder bij den biscop, ende gaven dit to ontkennen. Soe hevet de biscop bearbeijdet bijden Romskoninges ende der Sasseger heren raeden, dat se em dat geleijde gelovet hebben to holden, hent se weer quemen bijnnen Groningen, ende hebben em mede gedaen oren eijgenen boeden, ende de biscop oeck sijnen rijdende boeden, mijt breven de se overwech solden velijgen. Ende doe se quemen in Drente, soe verhoerden de Groningers dat ore Raedesvrundene to hues quemen, ende weren beanxtet dat em quaet scheen solde. Soe hebben se uutgeveerdiget ore knechten ende en deel borgeren to peerde ende voet. Ende als de Raedes vrunde quemen an desser sijt Gastervoerde, bij de stenen de men heet Des duvels kolse, so quemen em an XVI reijseners van dat blockhues ter Punte. Als de Groningers de saegen, so helden se up mijtten wagenen, ende de twe boden treden aff, endeg helden sprake mijt em, ende toenden em enen breeff. Soe vroe als se den breff saegen, so reden se bij de wagenen, ende deden em de hant, ende heten se welkome. So voeren de Groningers vort an, ende se reden all bij de wagenen achter ende voer, all hent dat se to Borck in Drente quemen. Ende daer lagen de Groningers achter de dunen, daer men uut dat holt kumpt. Ende daer braeken se up, ende de Sassegen reijseners naemen de vlucht; ende de Groningers iageden den elck sijnen wech, ende vengen daer enen van voer Borcker brugge. Ende so voeren se voert an. Endek daer quemen noch XVII andere knechten van den blockhuse, de hadden een roeff gehaelt van Geten bij den Oester moer; de vengen de Groningers, ende brochten se mijt dat roeff in Groningen. Aldus quemen se weder to hues vanl desser dachvaert op Sunte Lucas dach. Ende so brochten se dessen affscheijt weder in, allen dat up dessen dach gehandelt was, soe voer geroert is.

10 Groningen vraagt bisschop om hulp, antwoord onbevredigend

Ende soe solden se den biscop, capittel, ridderscup ende steden bijnnen teijn daegen wederumme scrijven, wat em oren vrunden in dessen handel beleven solde offte doen wolden. Daer se em wederup screven, dat se dochten Vrieslant niet to verlaten, om den lesten man gestlick ende warlijck daer umme toe laeten. Ende begeerden oeck noch van se to weten, wat hulp, troest oftec bijstant dat se em op oer verlaten solden. Ended wolden se em geen bijstant doen, so mosten se andere wegene soeken, dat den Gestichte wall in groet achterdeel mochten komen. De biscop ende de steden screven een antwoert hier up: se wolden kortsf enen dach mijt malkanderen holden; wat daer dan gesloten wort, dat wolden se em bij oers selves boeden elck verwittigen. Aldus setten se de Groningers mijt een koel watercken aff, ende gaven em ene lijne in de hant sunder knoep.

11 Benninge’ s mening over de kansen op Utrechtse hulp

Ende de arme gecke dwase lueden meenden dat de biscop ende Gestichte solden mijt em treden in sulken groten iamer ende verdriet van oerloge tegen alle desse grote heren ende fursten, alse de Roemsche koninck ende sijn soen de koninck van Kastijlijen Philippus ende Sassegen heren mijt oren adderenten ende to standeren, om Vrieslant bij Groningen to holden. Daer ick tegen mannigen man in Gronigen, borgemeijster ende Raed ende anderen borgeren, wall op sede, al eer se op dessen dach reijseden ende de wijle se daer weren, dat ick daer geen vermoet up hadde, dat de biscop ende Gestichte em ijenich bijstant solden doen mijt volck van oerloge; men kunden se wes handelen ter vruntscap tusschen beide partijen, solden se dat beste wall in doen. Ende sede em oeck all alst nae bequam, ende oeck dat reses dat op dessen dach gehandelt wort; daer summijge borgeren mij daer nae up seden: ick haddek een proffeet indat stuck gewest. Daer ick em up sede: ick hadde so dane verstant wall, dat ick wall kunde vermarcken, dat de biscop ende Gestichte geen orloch om Vrieslant annemen solden om bij Groningen to holden; ende offte all weer gedrongen bij Groningen to blijven, alst niet wal mogelijck is, so soldet doch den Gestichte niet enen penninck gewert wesen, waer se dan soe geck ende disperaet weren, dat se mede int oerloch treden, ende solden elck moeten aventurenn een hundert dusent Rinsen gulden, ende em geen meer proffyts in brengen solde, so mochte men se wal duem ende geck scrijven. Ende het weer em beter ende meer proffijts, dat Groningen weer van de regeringe van Vrieslant, dan se daer bij bleven, want se nu in Vrieslant niet moetenn kopen noch verkopen. Ende alst queme onder de gewalt der Sasseger heren, so ist een open landt voer alle man daer in to kopen ende verkopen. Aldus hadden desse arme lueden hoepen ende menijnge, dat de biscop ende Gestichte en orloch mijt em an nemen solden om ore gecke handelijnge ende voernemen tegen so grote heren ende fursten, ende helpen em oer cruce mijt em dragen, ende trecken den doren uut eens anderen voet, ende steken den in oer eijgen voet. Hier weer wall meer van to scrijven, men het is wall lichte genoech. Ick mochte wal ijenigen hier van scrijven, de dat lever ongehoert latt, etcetera.

12 Aduarder abt en zijn zuster bemiddelen tevergeefs

Daer was een abt to Aedwert, geheten heer Berent ter Hoeffstede, geboren van Doesborch uuten lande van Gelre. De hadde ene suster toe Groningen woenachtich, geheten Alijt Huijnge. So weren daer vole gevangenen uut Groningen in Aedwert van borgeren ende inwoneren; so wort desse Alijt daer hen gesant, om de gevangenen mijt hulpe oers broders des abts daer hen uter vancknisse to helpen quijten. So quam se vaeke mijt ioncker Vijt – de in Aedwert do regent was van der Sasseger heren wegen – ter sprake, also dat se mijt em verkalde: wolden de van Groningen sick redelijck vinden laeten, he wolde dat mijtten fursten van Sassen also wall verhandelen, se solden onderlinge in vruntlijckheijt wall vereniget worden; dat welck Alijt den van Groningen soe voergaff, ende dat belevede em beijde. Soe wort daer een dach op beraemet tot Hoijtinge hues in des Hilligen Geestes voerwarck bijden Woltgraff. Daer quemen vier heren van der Sasseger heren wegen uut Aedwert mijt twijntich starck, des gelijkes quemen de van Groningen oeck so starck, elck op seker vast geleijde. Ende van de Sassege raeden weren een ridder geheten her Duvenen, noch een ionck ridder sijn name weet ick niet, een geheten ioncker Vijt van Drackdorp opperste regent in Aedwert, ende een geheten ioncker Grumbach. Item uut Groningen weren daer Lubbert Koninck, Jacop Hillebrandes beijde in der tijt Raeds heren, mester Gelmer Canter secretarius, ende Sijmon Kannegeterk bowmeijster, Adam Scomacker ende Hobel Smijt van der gijlde wegen. Daer deden beijde partijen an beijden sijden oer scelinge up, ende begunden alle de artijkulen to resummijeren ende voer toe nemen, de up den dachvaert to Hattum getractijert weren, ende voer in dessen kronikela all geroert sijnt, dat hier geen noet is all to verhaelen. Men de Sassegen eijscheden noch van wegen der fursten van Sassen alse ewijge gubernatoer der Vriescher landen ende der stad Groningen van wegen des Hilligen Romschen Rijks plijcht ende ede; oeck vermaenden se em des edes den se den Hilligen Rijke gedaen hadden in Westvrieslant, daer se doch all rede den Hilligen Rijke in verplicht weren gehoersam to sijn. Daer de van Groningen op seden: se hadden enen landes heren alse den biscop van Utricht, den se huldinge, plicht ende ede ge daen hadden; so mochten se qualick twen heren plicht ende edene doen. Ende op dat punt dat se den Hilligen Rijke plicht ende ede gedaen hadden in Westvrieslant, seden se up: men solde se setten in oere vredelijcke possessie ende besit der Westvriescher landen, so wolden se den Hilligen Rijke holden alle geloffnisse, plicht ende ede, soe se em ghedaen hadden. Ende dessen handel de daer an beijden sijden voergegeven wort, was in lange ende brede voer alle den heren to Hattum op dessen laesten dach to Hattum genoech bekaellet ende gehandelt, daer em den affsceijt noch indechtich were; men ore meijnijnge were mijt se to verhandelen woet mijt Vrieslant solde wesen, we van em beijden bij de overheijt solde blijven. Daer de Sassegen raeden up seden: alse van Vrieslant daerg ijet van to tracteren off van to handelen, wolde se gene woerden van hoeren; dat helden de fursten van Sassen voer oers. Ende up dat stucke dat se voernamen dat de biscop van Utricht oer landes here weer, ende em dat overste recht to queme vermijds sijnen sculten in Groningen, seden se up: se begeerden den biscop naergent in to behinderen noch bekorten sijne heerlicheijt offte gerichticheijt der stad Groningen, men se begeerden menj van der stadt plicht ende ede, so veer als se den Hilligen Romschen Rijke in bewant weren. Ende nomeden wall genoech trefflijcker groter steden, de landes heren over oer hadden, ende allijke wall den Hilligen Rijke plicht ende gedaen hadden, ende scarmheren over se hadden om enen iaerlicksgenk penninck, als Coelen, Dortmunde, Arfferde ende noch genoech meer. Daer de van Groningen op seden: solden se den Rijke soe plicht ende ede doen, soe weert van noeden dat se wisten op wat articulen dat se den eed doen solden, woe veer ende waer in se den Hilligen Rijke in verplicht solden wesen, ende wat bescarmnisse ende bijstant em daer voer scheen solde. Daer de Sassegen reden up seden: se wolden se daer niet wijser in maken; de em een peere voer lede, se mosten de selven scellen, wolden se de eten. Aldus wort wal mannich woert op dessen dach over ende weder over gehandelt, dat all van noeden niet en is to vertrecken. Endem beijde parteijen sijnt vruntlijck hier mede van een gesceijden, ende elck in sijn waersumheijt gereijset.

Deel III-H

Door groot gebrek aan voedsel en brandstof wordt het de Groningers snel te machtig (1505-1506)

1a Groningers op hongertocht in Gorecht en Drenthe

Als dan de van Groningen weren in dessen groten ende langen verdreet van orloge, so begunde de prevande ende kost seer to krijmpen, ende aldermeest broetkoren. So togen de borgeren ende inwoneren ende knechten to allen sijden uut, ende haelden in prevande; als in Vrieslant haelden se vette beesten, botter ende kesen, ende dat gued wort to Groningen verkofft. De hueslude quemen nae in de stad, dat guede luede weren, de gaven em oer gelt voer dat gued, ende gaven dem deet gehaelt hadde een oert goldes. Ende scamele lueden de geen gelte hadden, ende de dat gued mede gehaelt hadden, de kofften beesten; ende de Raed hadde kercksprake laten doen: dat de geen gelt haddeg, de soldet up scrijven laeten, ende betaelen den huesman alst beter wort – daer besunicht nummer penninck van quam. Also quemen oer summijge bij slacht runderen de te voeren nauwe een hoen gelovet weren, so dat de ene kreech genoech, ende en deels hadden se groten kummer. Daer na toghen se in Drenthe ende in Esser cloester, ende leten daer aff dorschen rogge ende garste, ende aten ende droncken all up dat int cloester was, ende slogen in stucken doer ende venster; ende alle dat holt ende plancken dat men barnen mochte, namenj se daer uut. Ende namen all mede dat se dragen ende drijven konden van klederen, dekenen, kussenen ende ander huesreschape etcetera, ende makedent to male iamerlijcken. Ende de nunnen quemen een deel to Groningen to oren vrenden, de em de kost mosten geven. Ende wort daer also gemaket, dat Got beteren moet. Voert worden de poerten onweerachtich gemaket, ende de bomen worden over de graff dael ghestortet, want de tijdinge quam alle dagen in de stad, dat de Sassegen wolden dat closter oeck besetten, als se Selwaert gedaen hadden; so hadden se heel binnen Groningen besingelt west. Ende voert togen se to Haren, to Dillichte, to Zuutlaren, to Nortlaren ende voert in Drente to Assen int cloester, ende voert in allen dorpen daer se rogge vermeenden to krijgen; ende kofften de een deel om gelt, en deel namen se den geweltlijken, ende aten ende droncken all op, ende verdorven all daer se quamen. Oeck hadden se voele dorschers mede uuter stadt, de den roggen dorschen selves; de solden dat mudde betaelen voer XXI kromstert, ende wat se gedorschen kofften, solden se hebben voer XXIIII kromstert, ende de garste voer XIII ½ kromstert. Ende mijt scuten wort desse rogge dus gehaelt. Des gelijkes wort de torff oeck van dat veen gehaelt mijtter macht; den enen wort wat daer voer geven, den anderen niet. Oeck wort daer voele holtes gehouwen van willijgen ende barcken, dat all ingevoert worde tegen der luede wille den se toe behoerden, want de brant begunde oeck seer to krijmpen. Dus wort dat hungervaneken verveerlijcken tot allen sijden uut Groningen gevoert. Als nu de biscop van Utricht dit vernam, dat men in sijnen lande de geestlijcke ende wartlijke lueden aldus gewaltlijken overvellen, ende spaerden cloester, kercken, noch clusen, so screff he neerstlijcken an de van Groningen, dat se sullix affstellen solden, ende elcken voer sijn affgenomene scaden ende gued vuldoen, off he moeste daer veerder up verdacht wesen. Daer de van Groningen weder up screven ter antwort: de Here hevet des behoeff, als in den evangelio gescreven steet; het were em van noeden, se mosten rogge, garste, torff ende holt ende ander prevande in hebben, solden se ore stadt anders holden, se wolden soe vervoegen: elck solde sijn gelt daer voer krijgen.

1b De Saksen verhevigen nog de blokkade rondom Groningen

Als dit de regenten in Aedwert vernamen, dat dit hunger vaencken sus uutgevoert wort, so hebben se de Hoge kercke beset mijt en tsestich knechten, ende makeden den toren ende kercke vast, ende bolwarckeden de doeren ende vensteren toe mijt holt ende eerde, ende makeden daer boven busse gaten uut. Ende sleten Potters kamnade an de suder sijt des diepes heel dael, ende dat weemhues branden se, ende sleten den steen oeck dael. So wast hier mede bewaert dat de Groningers hier niet uut to schepe mochten na Langwolt, Fredewolth ende Hummerse. Item oeck senden se vier vaenkens uut Aedwert mijt vijff offte ses hundert knechten in Drente bij dat blockhues ter Punte ende to Suutlaren op de kercke, om der mede de Groningers in to holden geen rogge offte torff meer uut Drente toe haelen. Aldus worden se tot allen sijden ende enden benauwet; men se toveden daer niet lange, want des vijften dages togen see weder in Aedwert uut Drente.

2a Graaf Edzard laat weten dat hij Groningen wil helpen

Als nu de Groningers aldus benauwet ende in lasten weren, ende hadden sunderlijnge van genen heren ofte steden hope offte ijnich vermoet om hulpe offte bijstant van to bekomen offte to krijgen, ende weren van alle oren vrenden verlaten, so leet de greve van Oestvrieslant sick blijken an enen gueden vrent bijnnen Groningen, geheten mester Roleff Vrije, kerckhere to Nortdijck: weert dat de van Groningen an em versochten ende betrouweden, he wolde em wall ene sone ende enen vreden behelpen an den hartogen van Sassen. So wort mester Roleff Vrije gesant an den greven over Emse, ende daer wort een dach up beramet bijnnen den Dam to komen.

2b Groningen reageert, en bereikt intussen te Aduard niets

De wijle dat desse dach beramete was, all eer se ter dachvaert reijseden, so setten de Groningers noch een nette toe water, menende weert dattet ene niet venge, dat ander solde vangen, ende senden toe Aedwert Alijt Huijnge des abts suster, daer voer van ghescreven is, weder an ioncker Vijt regent der Sasseger heren, om noch enen vruntlijcken dach mijt em to holden, welck em wall hevet belevet. Ende daer is een dach op beramet als des maendages voer Sunte Clemens, want des dingesdages daer na solden se reijsen an den greven van Oestvrieslant, soe wolden se dessen dach voergaen laten, om den gront van her Vijt to vernemen. En ioncker Vijt ende de Groningers solden den dach mijt malckanderen holden bij den tychelwarck an de norder sijt van Doijnge horne, elck mijt vijff personen starck, op secker vast geleijde, want de Groningers dorsten de geleijde niet secker vast geloven. Ende woe wall dattet sus nae was bij der stadt, so hebben de Groningers gehat een heelh hoep knechten toe voet ende peerde, de daer up waerden bij deri poerten, offte se em dat geleijde benauwet wolden hebben. So is mester Willem de pastoer van Sunte Merten selff vijfte daer hen gereijset, ende ioncker Vijt quam em daer to moete selff vijffte op de norder sijt van den tijchhelwarck op den Reijdijck; daer se lange mijt malkanderen sprake helden, ende resummierden over ende weder over alle de woerden ende wederwoerden de toe Hattum ende oeck to Hoijtijnge hues voergegeven weren, so voer all geroert sijnt. Soe duchte den pastoer mester Wijllem an ioncker Vijt, dat he anders niet dede dan em de mont ende tonge scrapede; want als se een dinck ten ende hadden overgelecht, ende sie van een ander punt tractijerden, so was em dat eerste all vergeten. So sede de kerckhere ten laesten tot em: Ҋoncker, mij twijvelt wal lichte, dat ghi mij niet recht willen verstaen, off ick kan iuu neet recht verstaen; so mocht ick onsen vrunden van Groningen wall lichte anders inbrengen dan iuu meijninge is, ghij mochten des gelijkes oeck walll doen. Soe duncket mij geraeden to sijn: ick wijl trecken an den vrunden van Groningen, ende setten ore meijninge in scrijften, wat oer begeerte is. Doet ghij des gelijkes ende wij willent malkanderen in scrijften over senden, endea beramen daer up enen korten dach, om weder bij ene to komen ende onser beijder meninge daer up weder in to brengen.ӠSo hebben de Groningers de artijkulen ende ore meijninge em in scrijfften over gesant to Aedwert, ende all oer harte ende nauweste tegen em geopent. Als he nu all dinck van em had verstaen, soe en wolde he em generleije artijkulen weder in scrijften over senden – so als den affschijt op den Reijdijck was – men hevet em bij oren boeden kort aff gescreven voer een antwort: he en dochte em gene artijkulen in schrijften over to scrijven eer der tijt, dat se den hartogen van Saxsen oere stad hadden geopent, ende he de geweltlijckend in hadde, ende se em plijcht ende ede gedaen hadden van des Hilligen Rijkse wegen, so em wall eer gesecht was; als dan so solde men em wall voer geven all de mannieren ende artijkelen daer se van em hebben wolden.

2c Voorwaarden van Edzard stellen Groningen teleur

Des dinxdages soe sijnt gereijset Coert Konerdes, Harmen Clant ende mester Gelmer ten Damme an den greven van Oestvrieslant, om dessen voer benomeden dach mijt em daer to holden. Daer em sijnt to moete gekomen van des greven raede mester Hicke provest to Emden ende de kerckhere to Larelde – sijn name is mij onbekant – ende ene geheten ioncker Ulrick van Eesense. Daer den Groningers onder voelen woerden wort voergeholden: wolden se em Vrieslant gans heel ontslaen alle bewantenisse verbundes halven se mede in gherichtiget solden wesen, in handen des fursten van Sassen te stellen, ende den fursten van Sassen ore stadt to openen, ende plijcht ende ede to doen van wegen des Hillijgen Rijcks; ende dat he mochte leggen stapele ende markeden in Vrieslant nae sijn guet duncken; ende men solde brouwen ende tappen allerleije beer in Vrieslant na oeren guetduncken. Meenden dan de Groningers em sulcks lijdelicken offte dragelijcken weer, als dan meende de greve mijtten fursten van Sassen veerder to handelen, dat de Groningers solden bekomen, dat men geen koren uuten lande solde voeren; ende de renten de de Groningers in Vrieslant hadden ende verwijlkoert weren mijt botbreven in to manen, de solmen noch mijt botms breven in der scrijffkamer uut mogen manen nae oren olden mannieren, ende dat solde doen ene de de furste van Saxsen daer to ordinerende wort ende ene bijnnen Groningen den de Raed daer to ordinerende worde. Ende voert alle de andere scelijnge tusschen den fursten ende Groningers ende den ridderscappen mijtten hovelingen der Ummelanden van allen scaeden an beijden sijden wolde he sijnen vlijt in keren, dat all dinck vrentlijck gehandelt mochte worden. Aldus duchte den Groningers dit bitterer ende swaerer to lueden dan de Sassege raeden em to Hoijtinge hues ende oeck op den Reijdijck, daer hier voer van gescreven is, voergeholden hadden; so wolden se lever hier naemaels handelen mijtten fursten offte sijne vulmachtige raeden dan mijt anders ijemant. Al dus sijnt se weder na Groningen gekeert, ende de Damsters hebben se geveliget ten Poste; daer weren voele der Groninger knechten em to mote, om se in to velijgen, want oer geleijde van den regent in Aedwert was uut, daer se voer beducht weren.

3 Van woe de Groningers deputijerden sekere parsonen om dit orloch vort in to raeden

Om dan dat weijnich luede kunnen best ende heijmelijken wal raeden, ende vele lueden wal slaen, so hebben de Groningers in orer stad geordinert ende geraempt XVI parsonen, de in dessen oerloge solden raeden dat beste voer de stadt. Ende hebben gekoren vier uuten Raede, vier uuter gesworenne meentee, vier uuten gijlden ende vier uuten besten borgeren, de dagelijcks bij ene quemen, alst van noeden was hier van to tracteren. Ende als se ijenige saeken hadden de em lastich duchten toe wesen, so quemen se bijden alijnge Raed opt hues, ende gaven em ore saeken daer to kennen, wat em daer gued in geraeden duchte to wesen. Ende dus weren de XVI parsonen weren bij namen genoempt: de vier uuten Raede weren Harmen Lewe, Coert Konerdes beijde borgemeijsteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant Raedes heren; uuter sworen meente weren Lambert Frerix, Johan Micheels, Loech Hornken ende uuter gijlde weren Johan van Atendoer, Sijmon Kannegeter beijde bowmeijsteren, ende Bartolt Scutemaker ende Evert van Asschendorp; van den borgeren weren Luedeken Hornken, Egbert Koninck, mester Gelmer Canter ende Abele Grevinge.

4a Van den handel ende anslach van mester Johan Vredewolt, om ene soene to maken

To Groningen was eertijds een kerckhere toe Sunte Merten, geheten mester Johan Vredewolt, een doctoer in den rechten, provest van Embden ende canonnick to Bremen. Desse pastoer was geboeren uut Oestvrieslant; ende greve Ulrick van Emden de hadde em doctoer laten maken, ende de kercke to Emden em gegeven, ende hadde em de provestie daer to verworven, ende was sijn raedt totter doet toe. Desse pastoer ende provest beslep to Groningen ene ionffer de den uppersten in Groningen toebehoerde, daer he enen soene bij teelde, oeck geheten mester Johan Vredewolt, ende wort oeck doctoer inder Hijlliger Scrijfft, ende naee pastoer toe Beum in Vrieslant. Ende desse was to male een expart, temperael, frack, karich man, de sijck voele mijt recht endef pleijt toe doende hadde. Desse hadde enen vicarius in sinerg kercke to Beum, geheten mester Johan Alma, ende was geboren uut Groningen vanden uppersten. Desse hadden voele rechtens ende pleijtens mijt malkanderen voer den officiael van Munster, so dat de offijciael groeten last mijt em in den rechte hadde. So wiste de officiael wall, dat he rijke was ende groet gued hadde, ende brochte dat den biscop van Munster an, soe dat de biscop sende to Groningen verspeers ende lueden, om mester Johan Vredewolt to vangen ende den biscop over to leveren.

Desse verspeers quemen to mester Johan Almen vrenden, ende weren hemelijck en wijle in Groningen, ende kregen to laesten breven mede uut Groningen van mester Johan Almen vrenden: dat gene dat se deden ende handelden an Vredewolt, was bij der Groninger wille, so dat hem daer gene buren in hinderlick solden wesen. Also wort he gevangen half Urias wijse, ende gevencklick to Munster gevoert wort, mijt groet gued dat se mede namen. Dit was der gemeijnte ende vole borgeren in Groningen leet, ende vellen den Raedt an, dat he van den biscop uuter venckenisse weder uut gevrijet wort; men het koste em groet gued. Do he weder tho hues quam, wolde he niet weder to Beum wonen, om dat he daer so verredelijcken gevangen was, ende bleef to Groningen wonende, ende leet de kercke bedenen mijt enen capelaen. Ende om dat de gemene borgeren ende gilden em behulpelijcken weren, dat he uuter venckenisses gevrijet wort, ende de uppersten em contrarie gewest weren, so gaff he sick gemeenlijcken meer bij simpelen borgeren ende gemeijnte lueden dan bij borgemeijsteren ende Raed offte bij den uppersten. Aldus wort he geholden van den uppersten voer enen moijtmaker off een versuffet man; de ander helden voer enen verraeder, ende meenden, omt dat he geboertich was uut Oestvrieslant van des greven gebeede, ende meenden daerumme he weer gued Sassichs ende grevesch.

4b Zijn vredesinspanningen; ontwerpverdrag goedgekeurd

Als dan de Groningers weren in dessen groten verdriet, soe hadde desse mester Johan Vredewolt to male voele spraeke ende woerden mijt mannigen van den gemene borgeren ende gijlden, ende niet mijtten uppersten: he wijste em wall enen vrede ende ene eerlijcke guede sone to bekomen, daer de van Groningen rust ende vrede mede bekomen solden, wolden se em sijnen raed volgen; dat wolde he doen als een leffhebber des vreden, om der gemene borgeren ende gilden wille, ende niet umme des Raedes willen, daer he iamerlijcken van verraeden was. Ten laesten wort hier so voele sprake van, dat desse XVI gedeputierden em hebben hen geschickket an de regenter der Sasseger heren in Aedwert, niet uut oren beveele wat to handelen, mer uut em selven wat guedes to handelen. So hevet he daer mijt ioncker Vijt ende enen geheten ioncker Grumbach gehandelt sekere artijkulen opt beleven den fursten van Sassen, welck he in scrijfften mede brochte to Groningen. Als he nu weder to hues komen was, so wolde he sijn resses ende affschiet den Raed ende gedeputierden selves niet inbrengen, om dat he mijt oer sommijge viant was, ende van een deel suspect geholden wort. So hevet he gekoren achte borgeren, den he dat gene he mede gebrocht hadde van Aedwert to kennen wolde geven, ende de mochtent den Raed dan voert in brengen. Desse achte persoenen weren Harmen Helt, Elt Tammens, Sicke Benninge, Harmen Snelle, Adam Scomaker, Gert Kopperslager, Wijgbolt Smijt ende Evert van Asschendorp; de welcke bij em sijnt gekomen ten Broderen, daer he em hevet voergheholden sijn affschijt ende resses in scrijften hier na bescreven.

In den eersten, dat bijden weerdigen Fredwoltd doctoer is beramet, dat de van Groningen sullen vorsekert wesen an lijff, ere ende gued ende alle ore gerichticheyte. Ten anderen, dat de van Groningen sullen blijven ende beholden alle ore guederen, landen ende renthen to gebruken, de se in Vrieslant liggende hebben. Ten darden, deg van Groningen sullen hebben ende beholden alle ore gerichticheijt van den stapelrecht ende markeden, so se tot nu toe gehat mogen hebben; ende sall geen koren uuten lande voeren. Ten vierden, men sall anders geen bier bij tapmaten verkopen in Vrieslant anders dan Groninger beer. Ten vijfften, den gijlden sal men blijven laeten bij ore gerechticheijden ende verscrijvinge oerer breven, ende ijderman rechtes wedervaeren. Ten sesten, men sal geen vremt beer bij maten slijten in Vrieslant, anders dan dat van oldes plach to wesen. Ten sovenden, dat de van Groningen sullen veroerloven, dat men den fursten van Saxsen sal buwen een hues bijnnen oerer stad. Ten sovende, voer soedanen upgemelten scaeden als de furste van Saxen gehat mach hebben vermijds besperinge der van Groningen, sullen se stellen tot erkantnisse des Hilligen Rijcks ofte andere heren. Ten achtende, wat de van Groningen hier voer den fursten van Saxenn in verplicht sullen wesen, salmen oeck stellen tot gueder handelinge. Ende dit all woe voer beroert sullen wij all unsen vlijt in keren bij den fursten van Saxen, om hier in to handelen, om datbto bekomen bij sijne furstlijcke genaeden al dat ons mogelijcken is.

Als wij achte parsonen desse artijkulen van sijne weerdicheijden hebben wall verstaen, sijn wij des anderen dages daer mede gekomen upt hues bij borgemesteren, Raedt, zwoerne gemeentee, bowmeijsteren ende gemene hofftlinge van den gilden ende de XVI gedeputerde mijt vole van den olden Raed ende oeck vole van den besten borgeren, ende hebben em dit dus voergeven, als wij dat van sijne weerdicheit hadden in lange verstaen. So weren daer summijge artijkulen in, welck em beduchten dat se em niet lijdlijken weren; waer up se samentlijken hebben geraetslaget, ende hebben gedeputiert de achte parsonen de dit antwort van sijne weerdicheyt ingebracht hadden tot de XVI voergedieputeerdel, om desse XXIIII to ordineren, ende setten sekere artijkulen, de der stadt Groningen lijdlijken ende dragelijcken mochten wesen mijtten fursten van Saxen, ende dat dan den alinge hoep ende wijsheit weder opt hues to kennen geven. So sijnt se weder upt hues gekomen, enden hebben em de artijkulen in desser manieren geset ende to kennen geven, dat em samentlijck hevet levet, in desser forme ende manieren hier na gescreven.

In den eersten, om hen to leggen de twijsten de tusschen den doerluchtigen hoechgeboren fursten den hartogen van Saxen etcetera up de ene ende de stad van Groningen op de ander sijden, soe sijnt desse na bescrevenne artijkulen van der vorgeroerde stad beramet, dat de vorgeroerde stadt Groningen sall wesen ende blijven onder unsen genedigen leven heren den biscop tot Utricht ende bijder kercken ende Stichte van Utricht, in allen formen ende mannieren als se tot desser tijt toe gewest hevet. Ten anderen, de furste van Saxen vorgeroert sall sick der overheijt ende des regementes des gemenen orbers der voergeroerde stad Groningen ende dat daer toe behoren mach in gener manieren onderwijnden, ende sall sick daer mede niet mengen willen. Ten darden, de vorgeroerde furste van Saxen sal als een gubernator der Vriescher landen voeren ende hebben tregiment des gemenen orbers der Ummelanden. Ten vierden, de furste van Saxsen sall enige parsonen uut der eerbaerheijt van Groningen verordenen, de in namen des vorgeroerden fursten ende gubernator rechtes behulp ende vorderinge administreren ende doen soelen mogen van sodane renten ende sculde, als voertijdes onder der hoeftmans der stadt Groningen recht ende gebot nae vermoge zegele ende breve offte anders submittert, gealligert ende ondergesat sijnt – ende noch namaels onder den gelijken rechte onder gesat mogen worden – na older gewoente, processenn ende vortganck der vorgeroerder hoeftmans recht. Ten vijften, de borgeren ende inwoners van Groningen ende hore bewanten ende bijstanderen soelen alle horen guederen, rechten ende heerlicheijden de se in den Ommelanden van oldes tot deser tijt toe ende voer desser tijt ghehat hebben, onbehindert, onbespeert beholden, hebben ende gebrucken. Ten sesten, de stadt Groningen sall alle hore stapel ende marckt recht over de Ummelanden hebben ende beholden ende gebruken, in allen maniren als de selve stadt dat van oldes toe desser tijt toe gedaen hevet. Ten sovenden, men sall in den Ommelanden geen beer bij tapmaten verkopen dan allenegen Gronniger beer. Ten achtende, de borgere ende inwonere der stadt Groningen guederen soelen alle an ende aff der vorgeroerde stad doer de Ummelanden vrij van allen tolle ende ongelde to water ende to lande gevoert mogen worden. Ten negenden, de visschers van Groningen solen up de oegen in Vrieslant na older gewoenten ende maniren mogen visschen ende hoer nerijnge doen. Ten teijnden, de stad Groningen vorgeroert sall gehengen de furste van Saxen offte sijner genaden stadholder in der voergenoemde stad Groningen selff vijfftich offte tsestich parsonen starck mach komen, logijs ende harbarge daer hebben, ende doer de vorgeroerde stadt, wanneer ende waer sijne genaeden dat van noeden is, trecken ende reijsen moege. Ten elfften, de kosten ende scaeden, de in desser twijst ende orloge tusschen den fursten van Saxenne up de ene ende der stadt Groningen op de ander sijden an beijden sijden gedaen ende geleden mogen wesen, soelen tegen malkanderen gecompensiert ende gelijket worden ende to nete wesen.

4c Van de artijkulen de mester Johan in scrijfften genomen hadde, om de in Aedwert weder over to brengen an den regenten der Sasseger

Als mester Johan Vredwolti desse artijkulen in scrijfften van den Raed ontfangen hadde, so sende he enen boeden to Aedwert, om een pasboert daer he velich op mochte reijsen an de Sassegen regenten. Als de pasboert quam, duchte den Raede, dat he daer also niet wall mede weer bewaert velich up to reijsen. Oeck duchte hem selven, dat em de saeke were seer swaer ende lastich allene to verhandelen; so meende he, dat em daer wall nutte bij duchte to hebben eerbare wijse parsonen, alse abbeten ende andere religiosem prelaten, de sijnen handel mede muchten anhoren, ende hem daer wat gueds in helpen toe raeden ende to handelen, want de van Groningen en deels niet gueds an betruueden. So wolde he daer bij laten komen den abt van Claerkamp, den abt van Dockum ende den abt van Aedwert – de doch aldaer rede ter stede were – de dan sijnen handel mede solden horen; als dan desse prelaten daer ter stede weren, so wolde he dan daer hen reijsen. Aldus vertoech he desse reijse van dage to dage, so dat van dessen handel niet wort, so dat sijn anslach bijden Raed ende wijsheit van Groningen wort geholden voer een doren dedijnge; men bij den gemenen borgeren, de heldent to wesen van groter wijsheijt, want he den gemeijnten lueden to sede: he twijvelde daer niet an, woldemen sijnen raet volgen, he wolde em wall een eerlijcke soene ende vrede bekomen. Item onder des so screef de biscop van Utricht een breff an de van Groningen op oer scrijfften, de se em eertijds van gescreven hadden, daer hier voer van gescreven is; de tenoer ende sijn van des biscop breff was: weert saeke dat de van Groningen sijck wolden ontslaen de overheijt ende de gerichticheijt de se over Vrieslant nae vermoge oers verbundes hadden, ende stellen dat an de fursten van Saxen als een ewich gubernator van wegen des Hilligen Rijcks, als dan so wolde he komen mijtter ridderscup ende steden an desse sijde der Iselen mijt all sijner macht in Groningen, ende bescarmen sijne stadt als een lit des Stichtes voer alle gewalt, in den se em wolden op doen ende openen oer stadt daer binnen to komen so starck ende machtich alst em belevede, want daer nu to hans bijnnen oerer stadt mannijgerleije volck was.

Daer de van Groningen em wederup screven ter antwort, dat se dat also beleveden, in den he oer wolde eersten verseckeren mijt sijn segel ende breff, dat he solde laten blijven bij alle ore gerichticheijden ende preveleijen, de he ende sijn voervaederen em eertijdts gegeven hadden, dat nargent in to bekorten. Als mester Johan Vredewolt dessen handel hoerde, so wolde he hem niet veerder hier in mengen, angeseen dat so groten furste als de biscop van Utricht de saeke weder wolde vervaeten, so were sijns handels bij den fursten niet seer geachtet.

5 Van sommige dingen de de Sassegen deden in den anbegijnne van den nien iaere, als men screff XVc ende VI

Des saterdages voer Sunte Poncien so weren de borgeren ende inwoneren starck uut mijt wijff ende kijnt om barnholt in to haelen bij den Horen ende Elderwolt ende daer omtrent over ijs, want to maele hart gevroren was; dit in haelen duerde wal vier off vijff dagen lanck. Ten laesten dat de van Aedwert ende op Hogerkercken ende upt blockhues ter Punten quemen uut, ende verijageden all dat volck dat daer int broeck was ende slogen daer vier scamele lueden doet; ende vengen wall en XIIII borgeren ende inwoners, ende brochten de to Aedwert, ende scatten em aff wat se em aff krijgen kunden. Op Sunte Poncien nacht quemen daer en deel knechten uut Selwert, ende branden twe kameren buten Poelpoerte. Op Sunte Anthonijs nacht branden se bij Hernester dijck een hues. Ock so toegen de Groningers om een handeswijle uut mijtten honger vaneken in Drente ende Vrieslant, ende haelden in rogge, garste, botter, vleijs, holt, torff, al d at em van noeden was ter lijfftucht, ende daer gaven se den lueden redelijck gelt voer, so datter gene grote clage van quam. Oeck so screven se uut breven in Vrieslant van karspel tot karspel om brantscattijnge; ende de Sassegen regenten verbodent em, dat niemant em wat geven moste. Dus weren de arme lantlueden iaemerlijcken belastet, want gaven se den Groningers wat, so worden se gehatet van den Sassegen, ende gaven sie niet, so worden se gehatet van den Groningers. So weren de summijge karspelen, de den Groningers de brantscattijnge hemelijcken betaelden; ende de mijt wijllen niet geven wolden, de worden bij nachte op gehaelt in de stad, ende worden affgescattet dat men daer aff krijgen kunden. Aldus stonden de arme lueden in groter last.

6 Van enen monick uut Aedwert om de gevangen to quijten an beijden sijden gevangen weren, de voele moeijterije ende kallijnge mijtten borgeren hadde

Als desse arme borgeren ende inwoneren, de int Nederwolt gevangen weren ende to Aedwert seten, so konden se generleije wijs vrij komen; ende men wolden se niet raesonen laten, want to Groningen seten gevangen en deel van den Sassegen knechten, onder welcken weren twe grote Hansen, de ene geheten Stroballd ende de andere Grote Lucas; de hadden gevangen de Grone tente –dat weren arme verlopene lantlueden de uut Vrieslant in Groningen gevlogen weren, ende sus mede dan uut liepen in Vrieslant, op dene huesman to scumen ende dat sijne to benemen – onder welcken ene was de upperste van der Grone tente, geheten Claws ter Hogerbrugge, de Strobalg gevangen hadde. Ende daer na wort Claws to Aedwert weder gevangen, ende wort daer an een rat gehangen bij een ander van der Grone tente geheten Peter Slampamper, de daer to voren an een rat gehangen was. Ende de Groningers druweden Stroball ende Grote Lucas ende de andere knechten weder to hangen, men se dorsten niet, want se daer vole gevangen weder sittende hadden, de niet vrij konden komen, se mosten to Gronningen eersten up de voeten wesen. Aldus quam uut Aedwert een monnick geheten her Wolter van Rees, om de gevangen an beijden sijden up de voeten toe brengen, de voele sprake ende kallijnge hadde mijtten borgeren ende oeck mijtten Raed; uut welcken woerden het schene, dat he was daer ghekomen om moijt ende twijdracht to maeken, want totten uppersten sede: he wijste sonderlijngen niet daer men vrede mede bekomen mochten, men he were komen om de gevangen daer to quijten ende toe vrijen. Ende totten borgeren ende gijlde sede he: wolden se ene soene endel vreden hebben, se soldent nu wall bekomen soe groet ende wall, ghelijck off se den hartogen van Sassen gevangen hadden, men de Raed van Groningen sochten genen vreden, ende wolden oeck gene soene hebben. Als desse monnick weder tot Aedwert bij den Sassegen regenten quam, so screven de regenten enen breff to Gronningen, an den bowmeijsteren ende gemene gijlden ende borgeren ende niet an den Raed: alt gene dat de vorgeroerde monick totten borgeren ende gijlden van ener soene mijtten fursten van Saxen to bekomen gesecht hadde, dat were altosamen also. Ende wolden se mijt em tot twijntich parsonen starck ende daer en bijnnen uut den gijlden ende den borgeren enen vruntlijcken dach holden op seker vast geleijde, se solden ene eerlijcke soene ende enen vreden bekomen, dat em wall benogen solde. Mijt welcker scrijfft de bowmeijsteren ende gijlden gijngen bij den Raed, ende gavent daer to kennen. Daer weder op gescreven wort: de Raed van Groningen was de upperste van der stad, daer plechmen an to scrijven; se en dochten mijt niemant to handelen buten weten ende wijlle des Raedes, noch de Raed en dede niet in sulken dingen, ende weren in allen saekene ener lueden. So hadden se verstaen uutten Raede, dat daer solden komen vier abten, de enige wegen solden soeken om enen vrede toe bekomen; quemen de toe Groningen, den soldemen wall to kennen geven enige mijddele ende wegen om ene sone toe maeken, de em lydlick ende dragelick were. Ende aldus worden Stroball ende Grote Lucas ende de andere gevangen to Groningen up de voten gelaten, des gelijkes de gevangen to Aedwert.

7 Van enen breff de heer Frederick van Egmont an de van Groningen screff als een commissarius des Romskoninges

De wijle dat desse handel stont tusschen beijde partijen, als de de biscop van Utricht, mester Johan Vredewolt ende de abbeten elck in sunderheijden in handen hadden, so voer van gescreven is, screff heer Frederijck van Egmont, greve ende heer to Yselsteijn, commissarius des Romskoninges, enen breff an de van Groningen alse rebelle ende ungehorsame des Hilligen Ricks, dat he hadde beramet enen dach ter vruntscap tusschen den fursten van Saxen ende de van Groningen, mijt hulpe des biscops van Utricht to handelen tusschen beijden parten to Hattum in den lande van Gelre als op Sunte Blasijen dach, daer de hartoch van Saxen selves wolde wesen; welcke breff quam des wonesdages voer sunte Blasijen dach. Op welken breff de van Groningen screven ter antwort: de tijt wer em to kort, se konden dat op den dach daer niet besenden; oeck weren se niet genoechsam mijt dat geleijde bewaert, dat em gescreven was. Oeck so hadden se all ore saeken ende geschele mijtten fursten van Saxen gestalt in handen des biscops van Utricht als oren rechten landes heren mijtten capittel, ridderscapb ende steden, de all oer doen ende laten in bevel hadde. Als he em ene gelegelijke stede betekende mijt genoechsame versekerijnge ende geleijde, so starck mijt volck alst em noet were, als dan wolden se sick geerne ter dachvaert geven, ende nummer guede handelijnge to rugge stellen. Ende begeerden, dattmen em des niet verkeren solde, dat se daer niet ter dachvaert quemen, angeseen de tijt to kort was, ende se up dat geleijde niet dorsten reijsen; want se eertijds daer mede gewarnet weren, do de laeste dachvaert to Hattum geholden wort, daer hier voer aff gescreven is, ende se geleijdet doe weren van den Romskonijnck ende vanden hartogen van Saxsene ende vanden biscop van Utricht, ende hadden den Sassegen boeden bij em ende des biscops aeralt van Utricht om se over to velijgen, nochtans weren se beanxtet datmen em dat geleijde niet geholden solde hebben, alst scheen bij Borck in Drenthe, daer voer veerder van aff is gesecht.


8 Van de kercksprake de gescede in Groningen, van borger ende bueren uut der stad weren

In den iaer Ons Heren dusent vijffhundert ende ses des sondages voer Sunte Poncien overdrogen borgemeijsteren, Raed mijtter gesworen gemeente ende bowmeijsteren ende gemenej gijlden, ende deden kercksprake daer van, dat alle de gene, borger ende buer offte inwoners der stad Groningen, de buten Groningen weren, ende om anxte des oerlochs buten der stad bleven, de solden weder to hues komen bij Onser Liever Vrouwen dach to Lichtmijssen, bij verlues all oers guedes ende ontwarijnge oer borgerschup. Ende quemen se niet weder in bijder gesatter tijt, so solde men em nae senden wijff ende kijnt, de de stad mede ontwaert solden wesen; ende alle ore guederen solden der stad verschenen wesen. Des gelijkes soldet wesen to holden: offte ijenich borger ende buer offte inwoner nae desser kercksprake uut der stad vloge in desser veijde, de sall verboert hebben all sijn gued, ende men sall em nae uut der stad drijven wijff ende kijnt, ende all oerl guederen sall den Raed tot behoeff der stad verschenen wesen. Men op dit gebot wort weijnich geachtet, want to Groningen wast sus vere gekomen, dat de Raed mochte gebeden alt gene datm em belevede, ende elck dede wat he wolde; want de buten was, de bleff buten, ende mannich arm man van visschers ende hantwarkes lueden ende ander arbeijts volck, de de kost niet langer krijgen konden, vlogen bij groten hopen uuter stad, ende daer quam niet nae dan gued weder.

9 Van de vangene in Aedwert noch weren, de enen conversbroder mijt enen breff sanden an den bowmeijsteren ende gijlden ende borgeren

De gevangene de int Neerwolt gevangen weren, daer voer van gescreven is, de noch op de voeten neet konden komen, om dat daer knechten vandena Sassegen gevangen seten to Groningen, de inwoners ende Grone tente gevangen hadden, de men na krijges recht niet raesonen noch scatten wolden, so quam een convers broder van Aedwert mijt een breff an den bowmeijsteren ende gijlden, inholdende al eens van woerden totd woerden als de breff in heelt, daer voer van gescreven is, de de monnick uut Aedwert brochte. So wort de converse geboedet ende gehaelt opt Raethues voer de gedeputierde Rades vrunden. Daer wort em een scarp capittel gesecht mijt onnutten woerden van oer summijgen, so dat hem solden wachten van sulke moijte breven niet meer in Groningen to brengen, offte se wolden em in enen sack steken ende drencken em etcetera. Ende den regenten der Sasseger heren in Aedwert wort een antwort gescreven op oren breff van bowmeijsteren ende gijlden in allen formen ende manieren, als de ander inhelt de to voren op oren breff gescreven was, so voer van gescreven is. Als desse convars weder quam to Aedwert an den regenten, ende hem daer weder in brachte alle de onnutte woerden, de he to Groningen gehoert hadde: alse dat se em ende andere boeden de so dane breven brochten wolden drencken, ende kregen se ioncker Vijt den regent, se wolden hangen, ende he en behovede niet so dane moijte breven in Groningen to scrijven etcetera, so wort ioncker Vijt seer vergrellet ende quaet op de Groningers, ende wolde do niet beleven, dat de vier abbaten, daer voer van gescreven is, de doe all geleijdet weren, mosten toe Groningen niet komen, om dat gene toe handelen om paijs ende vrede to maeken, so se opgeset hadden. Dit quam voer den gijlden; so leten se dessen breff, de de bowmeijsteren uutgescreven hadden an den regenten, wederom haelen uut Aedwert, ende wolden weten wat em wederumme gescreven was, angeseen dat de reijse van den abbeten verbleff, daer se sone ende vrede meenden mede to bekomen. So stont in den breff een artijcuel: dat se niet wolden hebben dat men sulkes meer an em scrijven solden; als he sulkes ijeet hadde in den sin, dat tot ruste ende vrede mochte dragen, solde he scrijven an borgemeijsteren ende Raed, als dat van oldes plach to wesen. Dessen artijkel verstunden de gijlden: dat de bowmeijsteren hadden em gescreven, dat he an em niet meer solde scrijven alsulke breven, ende meenden dat se genen vreden begeerden mijt em to hebben. Ende setten de bowmeijsteren daerumme beijde aff, ende setten twe nie bowmeijsteren, ende setten em to hulpe twaeleff personen, alse ses uuten gijlden ende ses uuten borgeren, de mijt em solden helpen raeden ende doen alt gene des em van noeden is. Ende den enen olden bowmeijster, Sijmon Kannegeter, wolden se doet slaen, om dat he den breff hadde also uutgesant ende to gesegelt; daer em in der waerheijt to kort in geschach, want den selven breff also van den gedeputierden ende beijden bowmeijsteren mijt vier ofte vijven uuten gijlden also was belevet ende uutgesant; so en eijgede he daer gene meer sculdes an dan de andere. Ock als se den breff to rechten wolden verstaen, soe was daer niet quaedes in gelegen; men toe Groningen was in der tijt een roe hope volcks.

10 Van de husen de to Helpmen gebrant worden ende to Godlinse ende daer umtrent

Toe Helpmanhadden de borgers noch welke huesen. Als Berent Konerdes hadde daer eene eerlijke hoeffmans woninge mijt graffte, bruggen ende poerten ende een schoen bowhues, ende he hadde dat sijne all verdinget ende brantscattet, so voer all van gescreven is. Allijke wall op Sunte Blasijen nacht wort dat mede gebrant ende in den gront verdorven ende dael gesmeten. Des donderdages daer nae bij sconen dage quemen se weder van dat blockhues van Weerden bras, ende branden Helpen heel vort up, uutgenomen dat sekenhues ende noch twe andere borgere huesen, alse Jacop Lubbers hues ende Entens hues. Als nu de Groningers uutgescreven hadden inden Ummelanden om brant scattijnge, so voer van gescreven is, so weren orer summijgen onhorsum ende wolden niet geven. So sande se uut oer knechten des nachtes nae Sunte Blasijen nae den Dam ende daer umtrent, toe Godlinse ende to Enum; ende branden twe huesen, ende brochten VI gevangen mede, dat weren arme lueden de niet geven konden, ende brochten oeck mede en weijnich korens ende botter, vleijs ende speck, daer se de arme hueslueden naemen; so dat de scamele huesman in allen enden iamerlijcken geplaget wort.

11 Van dat cloester ten Buer ende de kercke toe Gelmerwolde to besetten ende anderea quaede daeden de de Sassege den Groningers deden

Alsc de Groningers dus in Vrieslant uuttoegen om brantscat to haelen ende prevande in to krijgen, alse voer van gescreven is, so quemen de Sassegen int cloester Ten Bueren ende voert in de kercke to Germerwolde, ende makeden de kercke vast mijt een bolwarck der umme, ende makeden oeck een bollwarck om dat cloester to Selwert, ende oeck om de Hoge kercke, daer se de hueslueden in den Ummelanden to drongen, ende keden, dat se op oer selves kost doen mosten.

Aldus was Groningen um ende umme besingelt ende benauwet, dat se tot genen sijden uutmochten dan mijt groter anxt oers lijves, dat se hemelijcken bij nachte uut reijseden, ende brochten in Groningen so veled alse se up oren hals mochten dragen: van visch, olij, vijgen, rosijnen, rogge, haver ende van allen wat elck bekomen konde, want aldinck golt voele, als elck wall vermarken mach, want de veijde lange duerde. Ende van dessen lueden de dus op een aventuer uut lepen, wort ondertijdene een offte twe gevangen; de wat hadden toe geven, namen se van all dat se krijgen konden, ende de niet to geven hadden, schaffveerden se so iamerlijcken als se wolden, want se sneden de oren aff. Ende den vrouwen sneden se de clederen bij den ers aff, ende leten se soe nae Groningen weder gaen. Ende ene vrouwe setten se op elck kennebacke een brant mael. Ende een man sneden se beijde sijn oren aff, ende hengen de oren an sijnen hoet voer een bute penninck, ende bunden em de handen up den rugge als een deff, ende hengen em twe herijnngeh an sijn borst, ende deden hem wat soltes in een saxken, ende leden em een cleijn stucken brods daerin, ende sanden dat to spijt in Groningen, dat he dat solde brengen den borgemeijsteren Johan Scaffer ende Harmen Lewe; welcken spijt se al mosten lijden, want se all verheert weren.

12 Benninge' s klacht over Groningens verblindheid

O Groningen, Groningen, waer ist dij to komen om dijne grote hoverdie ende dwasheit? Du machste wal seggen mijt den heijdenschen konijnck, als in den Olden Testament gescreven steet: sicut feci factum est mihi: als ick gedaen heb, is mij gedaen.

Deel III-I

Groningen beseft de onmacht van de bisschop en geeft zich gewonnen aan graaf Edzard als landsheer (1506)

1a Van den dach de to Hattum geholden is van des Roemsschen koninges commissarien ende den biscop van Utricht tusschen den fursten van Saxen ende den Groningers

De biscop van Utricht sande enen breff to Groningen, dat des Roemschen koninges commissarien weren to Hattum, om aldaer to tractieren ende to handelen van ded ghescelen tusschen den hoechgeboren fursten van Saxen ende de van Groningen. Also en kondemen daer niet entloes handelen, offf de van Groningen mosten daer ore vulmachtige Raedes vrunden scijken. Daer de van Groningen ter dach hen hebben gescicket VIII parsonen, alse vier uuten Raed, twe uuten gilden, twe uut den borgeren. De vier uut den Raed weren Lueden Hornken, Koert Konerdes, Peter Sickinge all borgemeijsteren, mester Gelmer secretarius; uut den gijlden twe bowmeijsteren, als Johan Braemsche de goltsmijt ende Harmen van Campen de scroeder; ende uut den borgeren Johan Blawe ende Hobe Smijt. Desse gescickede Raedes vrunden sijnt uutgetogen mijt sekere vaste geleijde int iaer Unsens Heren dusent vijffhundert ende sesse op Sunte Apolonien dach, de do was op enen maendach. Als se to Swolle quemen, vunden se aldaer de raedes vrunden van Campen. So hebben se daer verscreven de van Deventer, de daer van stunden an sijnt gekomen. Daer gekomen wesende hebben de van Groningen den anderen raedes vrunden der dreer steden ore noet ende gescele to kennen geven, alse van den last ende benauwijnge de se van den Sassegen hadden, ende woe de prevande ende kost in orer stad seer begunde to korten, als elck wall vermarcken mochte, angeseen dat oerloch omtrent een iaer geduert hadde; ende vermaenden em daer ore hoge lofften ende verscrijvinge orer segele ende breven, om em hulp ende bijstant toe doenm – daer voer all van gescreven is – dat noch tot nu niet van gekomen is. Ende weert, dat se noch voert an niet gereddet en worden, mosten se oersaeket worden om andere wegen to soeken, daer dat hele Gestichte wal veerder in lasten mochte komen. Daer de dre steden op hebben geantwort, dat se des all hadden wall wetenheijt, vermijds scrijven ende andere boeden de se dagelix uut Groningen kregen; men se hadden des nie soe claerlijcken ende opelijcken verstaen, als se dat doe hoerden. Ende en dochten se nummer to verlaten, ende helpen se hantholden als een mede gelit des Stichtes, mijt andere vole trostlijke woerden etcetera. Des dages daernae sint se verbodet van den biscop mijtten staten van den lande, dat se solden komen van Swolle to Hattum mijtten raedes vrunden der dreer steden. Doe se daer komen weren, hebben se daer gevonden den greven van Moers ende heer Ghijse van Egmont, commissarien van wegen des Roemschen koninges, ende den biscop van Utricht mijtten capittel, ridderschape ende steden.

1b Vertogen van de eerste twee dagen, compromisvoorstel verworpen

Daer samentlijck wesende, sijnt gekomen de commissarien des Roemsschen koninges bij den biscop mijt sijnen reden, capittel, rijdderschapg ende steden, ende hebben em daer ghetoent oere commissie ende bevel, de se hadden van wegen der Roemscher konincklijke maijesteet. Ende daer gesecht van der weersordicheijt ende rebellicheijt der van Groningen, de se gedaen hadden ende noch dagelix em in bewijsden ende deden tegen den hoechgeboeren fursten ende heren heren Jorgen, hartogen to Saxsen etcetera ende en ewich gubernator der Vriescher landen ende der stad Groningen van wegen des Roemschen koninck. Ende begeerden em de stad toe openen ende in toe doen, ende to versetten alle den hinder, last ende scaeden, daer de van Groningen den fursten van Saxen ingebrocht hadden, ende vort in brengende worden. Des gelijckes sijnt se ghekomen bij de gescickede Rades vrunden van Groningen int affwesen des biscops ende sijnen reden, ende hebben daer voer gegeven ende gesecht alt gene se den biscop ende sijnen reden gesecht hadden, soe hier voer geroert is. Daer de van Groningen doe em geen antwort up geven, ende namen oren beraet op den naesten dach. Ende sijnt hier mede gegaen bij den biscop, ende hebben em daer to kennen geven alt gene dat em voergeholden was van den commissarien; daer em de biscop op sede: dat em ende sijne rede alt gene in sulker formen, woe voergeroert is, em oeck van se gesecht ende voergegeven was; daer se samentlijck op raedslageden. So dat de van Groningen seden, omme de stadt em to openen ende de to stellen in handen der Sasseger heren, beroerde den biscop mijtten Gestichte toe verdedingen, want een lit des Stichtes was. Ende om de kosten, moijenisse ende arbeijt daer se omme spraken van wegen der Sasseger heren, mosten se selven verdedingen. Daer der nae up is beramet een dach, daer se samentlijck mijt malkanderen ter sprake sijnt gekomen. Ende de raede der fursten van Saxen quemen daer oeck bij; daer em noch int gemeen bet wort voergeholden om de stad to openen, ende weder umme to richten den scaeden, so hier voer geroert is. Daer em up geantwort wort int lange: woe Groningen eerst byt Stichte is gekomen, ende woe lange tijt se in een vredelijck ende rustlijck besit daer bij gewest sijnt, so dat hier voer op der ander dachvaert to Hattum oeck verdedinget wort, ende voer all gescreven is, dat nu niet van noeden is hier all to verhaelen. Ende van de onkosten seden de van Groningen up: dat de furste van Saxen se was moijende ende belasten mijt swaren orloge, om ore stad in to hebben, ende em to drijngen van de overheijt der Ummelanden, daer se over mannich ewich iaeren boven gedencken der menschen bij gewest weren, daer men se nu geweltlijcken affdringen woldene boven recht. Waeromme de hartoch van Sassen nae rechte em sculdich was wederumme to richten ende to versetten oren scaeden. Daer de commissarien ende reden der Sasseger heren weder up seden: dat de stad Groningen was een Rijx stad, ende was den Hilligen Rijke ondergeworpen ende toegedaen mijt huldinge, plijcht ende ede, de se in korten iaeren em gedaen hadden in de stad van Kemptmen in Oestenrijck, daer se den hoechgeborennen fursten ende heren heren Maximilian Roemssche koninck ende sijnen nakomelijngen keijseren ende koningen des Hilligen Roemschen h Ricks hebben huldingen, plicht ende ede gedaen, sijner konincliker maijesteet konijnge ende keijseren truw ende hulde to wesen, ende to bekennen ende to holden voer oren rechten hals landes heren, niet tegenstaende de gerichticheijt de de biscop van Utricht over de stad hadde. Welcke huldinge was nae der tijt gescheen, dat de biscop an de overheijt van Groningen was gekomen: soe doeden de laeste vorworden de eersten. Ende de Ummelanden in Vrieslant quemen den Roemschen Rijke to; daer hadden se geen recht toe dat weer den fursten van Sassen ondergeworpen voer een ewijch gubernator van wegen des Hilligen Rijcks. Daer de biscop ende sijne reden op seden: wal hadden de van Groningen so dane huldinge, plicht ende ede den Hilligen Rijcke all gedaen, en weer em niet hinderlijcken, want de stad Groningen quam der hilliger kercken tot Sunte Merten to Utricht ende den Gestichte to, ende den biscop to Utricht, de hoere natuerlijcke furste ende landshere was, na inholt der preveleije de se daer van hadden, so voer all van gescreven is, ende op der dachvaert to Hattum doe getoent worden; so kunden se anders genen heren huldinge, plicht offte eden doen. De van Groningen seden daer: dat des Romskoninges maijesteet hadde gesant dre heren hier to Groningen, de mijt se solden trecken in Westvrieslant, ende leveren em over van wegen des Hilligen Rijcks Oester, de doe mijt der stad van Groningen in verbunt stonden, ende van em plicht ende ede to nemen. So hebben de van Groningen voer notarien ende tuegen den Hilligen Roemsschenne Rijcke huldinge, plicht ende ede gedaen, mijt dusdaniger protestacie: dat desse eed sal in generleije manier hinderlijcken wesen de overheijt de de biscop van Utricht over de stad Groningen hadde, ewelijcke allijke wall bij den Stichte to blijven, he ende sijne nakomelijngen biscopen hore rechte landesheren to blijven, ende dat Hillige Roemsche Rijck sick daer nummer mede in to mengen; oeck niet hinderlicken ienige borgere offte inwonere offte ore guedere buten ofte binnen Groningen; ock niet hinderlijcken ienige verbunden in den Ummelanden tusschen der Emse ende Lauwersche, de se mijt der stad gemaket hebben, de all even wall van weerden ende in sijner vuller macht to blijven. Ende weert oeck saeke, dat de van Groningen in tokomenden tijden van ijenigen heren offte mijt oren moetwille van Oestergoe gedrongen worden offte overgeven, so sullen se ende ore nakomelijnge altijt des edes ende huldinge onbelast, vrij, los ende ledich wesen, des gelijken den eed den hore gedeputeerden geschickeden to Kempen gedaen hadden den Hilligen Roemschen Rijcke. Daer de commissarien des Roemschen konincks up seden: sulcks hadden se geen bevel, dat se ienige landen offte steden, de den Hilligen Romschen Rijcke to quemen, mijt so danen protestacien mochten ontslaen offte verlaten; men helde dat van gener weerden te wesen, wall hadden de heren daer hier voer van ghescreven is, den van Groningen also overgegeven endep belevet, als dat instrument begrepen hevet. Daer de van Groningen weder op seden: ore ghescijckede Raedsvrunden hadden oeck veerder geen bevel ende macht huldinge, plicht ende ede to doen dan hier voer geroert is; ende off se dan verder hadden gedaen dan se in bevel hadden, holden wij van gener weerden to wesen, ende is ons niet hinderlijcken. Hier bleff de sake op berusten want op den naesten dach daer nae; op den dach quemen se weder bij ene. So gaven de commissarien des konincks ende de raede der Sasseger heren voer: de van Groningen solden ore stad openen enen onpartijlijcken heren mijt ses hundert knechten in sequesters hant, op dusdane condicie, dat de sequester solde de stadt inholden, ende men solde de geschele van der stad wegen tusschen dessen twen fursten alse den biscop van Utricht ende den hartogen van Sassenc stellen int Kamergerichte voer den Roemskoninck mijtten furstene ende stenderen des Hilligen Rijcks. Wen van den beijden fursten de stad mijt recht to gekent worde, de solde se hebben. Ende den solt ende ongelt van den ses hundert knechten solden desse twe fursten to gelijke betaelen, ter tijt dat de sake mijt recht gesletenh ende geendiget weer. Daer de van Groningen op seden, dat se des niet doen wolden, angeseen dat ore genedige here de biscop van Utricht over mannich ewich iaer in ene vredelijcke possessie ende besit des Stichtes van Utricht gewest were, ende ore stad was een gelit des Stichtes. Oeck hadden se selven possessie ende besit orer stadt over mannich hundert iaren, daer se sick niet uut wolden stellen ende geven, ende bekanden anders genen heren over em to wesen dan den biscop van Uutricht. Daer dat doe oeck up berustede den dach.

1c Na vier dagen nieuw compromisvoorstel
Doe verlepet echtes wall en dre offte vier dagen, eer de van Groningen weder bij den heren quemen, men de biscop ende sijne raeden hebben voele spraken ende handelinge mijt commissarien ende raeden der Sasseger heren, om ijenige wege to soeken de geschele bij to leggen. So sijnt se ten laesten hier to gekomen mijt groter swaricheijt, dat desse artijkelen sijnt overgekomen ende geset in desser formen: dat men de geschele tusschen den biscop van Utricht ende den hartogen van Sassenm solde stellen voer den Romschen koninck mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Rijckes ten kamergerichte; woe dat dan voern recht gekent worde, we van beijden fursten, als de biscop van Utricht offte de furste van Saxsen, de naeste toe der stad van Groningen solde wesen, ende we van em beyden de to gekeert ende gewijst worde, de solde als dan sonder ienich mijddel ende indracht daer heer over wesen ende blijven ewelijck ende arfflijcken. Des gelijkes soldet oeck staen tot erkantnisse des Kamergerichtes voergenoemt van so dane kosten, moijenisse ende arbeyts, de de fursten van Saxsen gedaen ende gehat hebbent, vermijds besperinge ende hindernissen der van Groningen, de se em gedaen hebben, om de Ommelanden ende Groningen in to nemen na inholt sijner commissie. Ende dit al soldemen beloven ende besweren. Ende de van Groningen solden hier voer setten to onderpande alle oere ende ore borger ende inwoner guederen, landen ende renten bijnnen ende buten Groningen gelegen, inden Gestichte van Uutricht offte in der Sasseger landen, oeck waer de gelegen sijnt; desse artijkulen also to achtervolgen, toe beleven ende to holden.
Hier weren singulare parsonen to gedeputiert van den ridderscapb ende steden, de tusschen beijde partijen desse artijkulen alsus woe voer gehandelt hadden.

De wijle als dit nu gehandelt was, so weren de raedes vrunden des Gestichtes an de sijt der IJselen weder toe hues gereijset. So lede de biscop over mijt sijnen reden, dat se dat niet zegelene mochten buten consent des capittels der vijff godes husen to Utricht ende der ridderscup ende steden. So sande de biscop de ghedeputierden daerhen mijt de artijkulen. Als se bij malkanderen quemen, so leden se over mijt malkanderen, dat dit were ene geestlijcke saecke, wanttet beroerde der hilliger kercken to Utricht; so wert niet temelijcken dat men dat solde stellen voer warlich gerichte. Oeck was de Roemssche koninck een partijelick richter, so wast niet temelijcken dat he rechter in desserg sake muchteh wesen; woldemen dat stellen an enen geestlijken, onpartijelijcken richter, mochten se wall lijden ende weren daer mede to vreden. Ende se wolden dat also niet bezegelen. So quemen de gedeputierden weder bij den biscop to Hattum. So wort den commissarien des Roemschen koninges ende den reden des Sasseger heren gevraget, offtet em belevede ende genoech were, dat de biscop mijtten ridderscup ende steden alse Deventer, Campen ende Swolle dat besegelden; daer se op seden: iae. Doe traeden aff de raedes vrunden van Campen, ende seden: se hadden sulckes geen bevel dat also mede to beleven ende to zegelen, men se wolden van stunden an toe hues reijsen, ende geven dat den vrunden van den raede to kennen, wat em hier in belevede, ende brengen em daerl een antwort van weder in. So sloten se all daer, dat se sick so vere in de sake niet wolden geven, oeck niet mede zegelen. Ende sijnt weder to Hattum gekomen, ende so weder in gebracht.

So wort em noch gevraget offten em oeck genoegede, dat de biscop ende de van Deventer ende Swolle dat allene zegelden, dat de commissarien ende Sassegen raeden niet doen wolden; men se hebben de artijkulen onbezegelt an em genomen, ende hebben daer enen van oren raedes medegesellen des fursten van Sassen hen gescicket an den hartogen van Saxen, om all daer to raed vragen, offte dat den fursten van Sassen allso oeck belevede, ende soe nae gaen wolde; ende daer wolden se den biscop een antwort van weder laten weten omtrent Paesschen eerstkomende. Des gelijkes hebben de van Groningen oeck gedaen, ende hebben desse artijkulen oeck in scrijfften genomen, ender hebben oren affscheijt daer mede genomen. Endes men hevet em enen Sassegen boeden mede gedaen mijt een geleijde, de se in Groningen solde weder over veeligen.

Ende em quam wall omtrent en viertich reijseners an van dat blockhues Weerdenbras bij oere wagenen, ende leten se all aff sitten van de wagenen, om toe beseen off daer ienich gued op gewest hadde, dat se invoeren wolden, ende besochten alle de kisten ende packen; ende hadde men sulckes ijet gevonden, so solden se em oer geleijde niet geholden hebben. Als se niet bij em gevonden hebben, so lieten se se varen, ende reden mijt em doer Helpmen op den esch vor Groningen. Ende aldus so quemen se weder to hues op Sunte Benedictus dach, dat doe was des saterdages to Letare.

2a Heel de stad Groningen bijeengeroepen voor stemming
Op den sondach to Letare nae der misse wort opt hues gedaget alle de ije in eetspijl gewest weren, olt ende nie, mijt alle den gilden ende den besten borgeren, om dit to horen ende weder in to brengen. Dat doe voer den gansen hoep int lange sus vertogen wort ende ingebrocht, so voer hier geroert is. Oeck mede wort daer ingebracht, woe datter had gewest een gued vrunt ende leefhebber der stad Groningen, een raedes vrunt van Campen, ende gaff den van Groningen to kennen, wo de biscop, capittel, ridderscup ende steden hadden mijtten Sassegen gemaket een overkomst ende bestant durende tusschen de tijt hent tot Beloken Passchen, dat de Gestichte van Uutricht solden vrij ende velich sitten ende wesen voer de Sassegen an lijff ende gued, uut gesundert de van Groningen, de in dessen bestande neet mede solden wesen; men werte sake, dat ienich ingeseten des Stichtes van Uutricht den van Groningen ienige prevande toe voerde, offte hulp offte bijstant dede, den mochten de Sassegen straffen viantlijcker wijse nae oren guetduncken; nochtans en solde dat bestant voer de anderen niet ingebroken wesen durende de tijt lanck. Daer sick de Groningers seer in verslogen ende moeijden. Oeck hadde de ene bowmeijster, Johan Bramschef de goltsmijt, int hemelijck van enen des biscops raed in scrijften kregen den eed, daer voer van gescreven is, den de van Groningen den Roemscheng koninck ende Hilligen Rijke to Kempen gedaen hadden, in formen hier nae.

'Wij sweren den aller doerluchtigen hoechgeboren fursten ende heren, heren Maximiliaen Roemsschera konincklijcker maijestaet, ende sijner konincklijker maijesteet nakomentlijken Roemessche koningen erwelt ende eendrachtigen gekoren sullen worden, truw ende huelt sullen wesen, wij noch onsen nakomelijngen tot genen tijden int ewijge tegen ore konincklijcke maijesteet ende den Hilligen Rijcke toe doen, sunder de to holden ende hebben voer onsen natuerlijke rechtene landes heren, sunder den biscop van Utricht gene besperijnge daer van toe hebben; dat ons Got also helpe ende alle sijne hilligen.

rritatie leidt tot instelling noodcomit van 12 man

Als dit all woe voer int lange vertogen was, doe sede Johan Braemschef de bowmeijster: җoe worden wij arme borgeren verleijt ende bedrogen, dat ghij dusdanige plicht ende eden hebben den Hilligen Romsschen Rijcke gedaen, ende daer en boven allijke wal in dusdanigen swaren orloge tegen em verweren; doch des niet de min wij moten ende wijllen noch allijke wall ener lueden blijven, ende der stad best samentlijck ende eendrachtlijken raeden.ӠAls se nu dit resses ende den affscheijt, woe voer gesecht is, gehoert hebben, so hebben borgemestereng ende Raed, mijtter wijsheijt ende gemene borgeren ende hoeftlinghen van den gijlden opt Raed hues wesende, de hovede neder geslagen ende stijlle geswegen ende verslagen, oftet doede lueden weren gewest. Ten laesten sede Johan Braemsche de bowmeijster: җij moten noch anders naer wegen soeken hijer bijder hant. Wij gijlden hebben noch wall een vier offte vijff breven van den regenten uut Aedwert; wijl wij, wij sullen wall eenm soene bekomen, de ons wal benoegen sall. ‘Doe sede Johan Scaffer, de borgemeijster de sijn pant do was: ‘Men slae sulkes niet aff, ende laet ons versoken, wat wij daer bekomen moegen; laet ons daer to deputijeren lueden de daer in raeden, op dattet hemelijcken blijve.’ So worden daer to geramet XII parsonen uut den Raed ende gezwoernen gemeente ende van den treffelickestep borgeren ende uut den gijlden, de in dessen handel solden raeden; dat welcke mij duchte toe male ene unnutte ende onbehoerlijcke voer nemen was ende ene grote verachtigen des Raeds, dat men andere luede solden deputijeren voer der stad beste toe raeden, anders dan borgemeijsteren ende Raed, de gesworen weren der stad beste to raeden. Dat scheen recht off se niet wijs genoech weren daer voer konen raeden, dat men daerumme andere in oer stede koren; men ick gevoele, dat gheschachs nargent umme, wanttet so vere ende onwijslijcken in dessen orloge was geraeden ende voertgevaren, dat se sick oers handels begunden to schamen, ende wijsten achter noch voer daer uut to komen. So wolden se nu oere handen hier aff wasschen, doch leijder tis to late, daerumme worden desse lueden gedeputiert; wort daer ienich quaet ijargent gehandelt, dat men mocht seggen: de Raed hevet hier gene scult an, de gedeputierden hebbent gedaen. Doch de gedeputierden en hebben niet entloeses wijllen handelen, se hebbent den gemenen hoep eersten to kennen geven.

23a Van dat afflaets gelt ende den anslach to Dorckwart uut der afflaets kijste nomend; anno MVc VI
De stad als se dus uut georloget weren, ende de borgeren hele ende all moede weren, so stont de Raed in groter last mijtten knechten de se noch hadden, om de toe versolden. So lach daer bijnnen Groningen noch ene marcklijke grote summe van den afflats gelt, dat in den iare van XVc ende ene van den stole van Romen bij enen cardinael geheten Raijmundus, hier in Nederlant gheschicket ende gesant was mijt kostlijke bullen ende breven van den hilligen vaeder den paws Innocio, inholdende onder anderen dat sick nimant des geldes solde onderwijnden noch hande daer an slaen, bij pene der ewijger maledictie ende des paws ban, ende niemant daer van to absolveren dan unse hillige vaeder de paws bijnnen Romen te versoeken; ende dat gelt anders niet to verbesigen dan den Turck mede weder to staen, daer de afflaten principalick om weren uutgesant. So hebben de Raed hier en boven, buten consent ende vulboert der clericie ende geestlickheijt bijnnen Groningen, mijt gewelde de kijste opgeslagen, ende dat gelt daer uut genomen; ende daer notarien ende tuegen bij genomen, woe vele gelts se daer uut namen, ende meenden dat daer weder bij to brengen als se eersten konden. Ende to desser kijsten weren dre slotelen: de ene hadde de biscop van Utricht, den anderen hadden de pastoren ende geestlickheijt bijnnen Groningen, ende den darden had de Raed. Ende dit gewelt solveerden se, dat se dit salva consciencie mochten doen in ore uterste noet om reddinge ors lives ende gudese. Dat ene quade excusasie ende ontsculdinge was, wantter anders geldes ende gueds, golt ende sulvers, gemuntet ende ongemuntet, genoech was; de des meesten hadden, wolden daer mijnsten to doen. Men ist wall gedaen, dat kumt noch wal to vunde; ick gelove dat de laeste penninck van dessen gelde nummer daer wederg bij komen sall. Ende mijt dessen gelde worden de borgeren ende arme inwoneren to vreden gestelt, want in elcke clufft worden geramet vier borgeren, de dat gelt mede mijtten rentemesteren ontffengen. Ende kofften daer haver mede, want daer noch redelicke genoech bijnnen der stad was, so deden se daer elck wat van om broet van to backen ende gorte to maken; oer summijge om gelt, en dels screven seet em op, den armen wort se vergeves gedaen. Des gelijkes deelden se oeck gelt om, daer se den hoep en weijnich mede stijlden; doch dat halp weijnich, de murmeracie bleff allijke groet, want daer was groet kummer bijnnen der stad. Oeck wort mijtten gelde geloent ende versoldet de krijgesknechten.

3b Uitval naar Dorkwerd door de Saksen teruggeslagen

Als de knechten nu versoldet weren, so makeden se enen anslach na de brugge, de over dat Reijdeep was tusschen Aedwert ende Selwert, ende meenden de van Aedwert uut to locken ende to verlagen; ende gengen liggen int vorwarck tho Dorckwart op den saterdach vor Iudica. Ende leten lopen een rot knechten na de brugge om de to barnen, ende so staken se een hues an bij de brugge. Als dat de in Aedwert sagen, so quemen se uut dat cloester, ende vervolgeden dat rot knechten, ende lepen voer bij dat vorwarck. Ende de Groninger lage brack achter up, ende vervolgedend se, ende vengen wall omtrent een viertich. Ende so was de Reytdycke an de wester sijt bij den gruntzijl doer gegraven, daer lagen der Groninger scepen noch en twe mijt bussen bij dat gat. Ende dit tucht wort uut Groningen verspeet ende verraeden in Selwert, de do uut quemen, ende kregen de scepen mijt dat gescutt, ende brochten oer gescut oeck mede uut dat cloester, ende gengen liggen over tegen dat gat onder den dijck. Als se bij dat gat quemen mijt de gevangen, so weren daer uut Aedwert wal omtrent dre hundert to peerde ende voete, ende begunden se verveerlijcken achter an, ende de van Selwert ter sijden an, ende ontijageden em all ore gevangen. Ende vengen van den Groninger knechten teijn, ende daer bleven wall vier ofte vijff doet, inwoners ende knechten. Ende se slogen velde in over nae dat Hoijhues, ende de Groningers quemen starck uut om se to redden; se solden anders meer groten scaden gehat hebben. Aldus hadden se meestlijken all neerlage an oren anslage.

4 Van dat de Sassege regenten in Aedwerth breven sanden in Groningen an den gijlden om soene to macken

Als hier voer en weijnich is gesecht van mester Johan Vredewolt, de de gilden ende summijge borgeren ter to wijlligeden, dat he was toe Aedwert om daer wat gueds toe bekomen, so ghij voer gehoert hebben, so wort dat noch nies in hemelijcken versocht an den regenten, de do sanden enen preester gheheten her Wijllem up den Ham an mester Johan Vredewolt, mijtten artijkulen in scrijfften, dat gene dat de van Groningen bij den fursten van Sassen bekomen mochten; ende als em sullicks niet beleven wolde, dorst men gene dageleestunge an se meer te versoeken. Ende de artijkulen weren in formen bena alse mester Johan Vredewolt eersten mede brachte, uutgenomen: wolde men em de stad gans heel niet indoen, so soldemen em indoen ene poerte na sijne guetduncken, mijt dre hundert starck, daer he sick up bewaert mochte weten ter tijt toe, dat de furste van Sassen mijtter stad entlijken in recht offte vrentscap ghesleten were. Als dat de borgeren hoerden, so hebben se dit gans heel affgeslagen, ende woldent niet doen.

5a Van den handel de de greve van Oestvrieslant de versoken an de van Groningen

Mijtten greven, greve Edzaert van Oestvrieslant, hadden de Groningers eertijds dagen mede geholden, so ghij voer gehoert hebben. Als nu desse dingen dus wijde lepen, ende de Groningers sus mannige wegen sochten, al noch tot nu gene grote proffijten in wijllen helpen brengen, so sijnter wall summijge van den borgeren in Groningen gewest, de int hemelijcken hebben vertasten laten an den greven van Oestvrieslant: off he ijenige wegen mochte weten, daer de stad mede gereddet muchteg worden. So hevet de greve gescreven an de van Groningen, om se bij em to komen in den Dam, om daer ijenige mijddele ende wege to soken, daer se mede in vreden mochten komen. Daer hen sijnt gesent mester Gelmer secretarius, Jan Braemschei de bowmeijster; men up den dach is niet gehandelt, dat der pijne wert is van to scrijven. So sijnt se weder to huus gekomen.

Des vrijdages voer Palm sondach screff mester Hicke de provest van Emden an de van Groningen, wo dat de regenten der Sasseger uut Aedwert weren gekomen onverboetbij sijnen genedigen heren den greven in den Dam. So wert wal van noeden, dat se oere Raedes vrendenl bij em schyckeden, hemelijcken op ene betekende platse, want hoer ewijge verdarffnisse often walvaert mochte hier wall in gelegen wesen. Ende sende em hier bij een geleijde breff van den greven, ende den breeff van mester Hicken begeerde he men den hemelicken solde holden, om niet ter lucht to komen.

5b Groningen biedt Edzard te Tjamsweer soevereiniteit aan

Als de borgemestereb ende Raed desse scrijften ontffangen hebben, sijnt se bij ene upt Raedhues gekomen mijtten olden Raed, de int eetspil gewest sijnt, mijtten bowmeijsteren ende hofftlingen van den gijlden ende meer andere guede borgeren; ende hebben daer samentlick gesworen, dessed dingen ende all dat men hier van naemals handelen sall, hemelijcken to holden bij oren halse, tere tijt dat men dat over all weten sal; ende hebben ore namen daer all bescrijven laten, de daer weren. Ende hebben totten twalefff gedeputierden noch ses gedeputiert – daer ick ene mede van was – om desse dingen all ten eijnde helpen raeden. So was daer groet geroep in Groningen: de ene wolde handelen mijt den Sassegen, de ander mijtten greven, want de hunger ende kummer begunde der ghemeente seer to drijngen. Doch se sijnt to raede gevallen, ende hebbent versoeken wijllen an den greven. Ende hebben daer hen gesent ter dachvaert Peter Sickijnge borgemeijster, mester Gelmer secretarius, Hinrick Terijnckvelt, Johan Braemsche ende Wijgbolt Smijt. Ende sijnnen gekomen op seker vast geleijde op Palm avent to Tijamsweer in de kercke, daer de greve selves in sijner parsonen is bij sej gekomen mijt vier uut sijnen raeden, als mester Hicke de provest ende sijn marschalck ende sijn lant rechter ende een ander hoeftmank. Daer de provest van des greven wegen hevet opgedaen ende em voergegevenl, woe dat de regenten des fursten van Sassen, als neemtlijck ioncker Vijt ende ioncker Grumbach, bij sijnen genedigen heren den greven hadden gewest in den Dam, ende hadden em voergeholden, woe dat se des hadden sekere guede wetenheijt – ende kregen dat dagelix uut Groningen – dat se de stad niet langer konden holden, ende van nodes halven musteno upgeven.

Als dat contract ende resses lasten to Hattum vermucht, opt beleven beijde partijen bij Paesschen weder in to brengen, offt van ijenigen weder up geworpen worde, ende dat Gestichte sick daer mede wolde in mengen om de stadt toe redden, begeerden se als dan, dat de greve sijn hant wolde mede helpen anholden, om em to bewijsen bijden fursten van Sassen, als he eertijds gedaen hadde; ende begeerden toe weten van sijne genaede, waer se em mochten toe verlaten bij sijne genaeden. Daer he em ter antwort op dede seggen: he wolde hem hier tenb besten op bedencken ende beraeden, ende em een guedt antwort weten laten.

Vort begeerde de greve to weten, woe all oer dingen bijnnen Groningen gestalt weren. Daer de van Groningen em op seden: sijne genaeden kunden wall vermarcken bij lanckheijt des orloges, dat de prevande al begunde to korten; men doch so weren se so nauwe niet beenget offte benauwet, dat se ene quaede handel ende soene mijt ijemant annemen wolden, daer ore ewijge verdarffnisse in gelegen mochte wesen. Ende so begeerden se to weten van den greven, waer mede he se meende toe redden ende to helpen, ende toed komene uten orloge.

Daer de greve em dede op seggen, dat begeerde se em op doen ende openen wolden ore stad, ende nemen em in mijtter macht so starck alst em beleven solde, ende dat van wegen ende in namen des Hilligen Romesschen Rijcks, als dan wolde he de stad prevande spijsigen ende ontsetten voer den fursten van Sassenh ende all den heren den dat leet muchte wesen. Daer de van Groningen op seden: se hadden sulckes geen bevel so de stad in sijn gewalt to stellen, angeseen he de stad wolde innemen van wegen des Hilligen Rijkes; ende de furste van Sassen, de nu lege in Vrieslant ende omtrent Groningen, dede dit van wegen des Rijckes; so mochte he de stadt dan wal stellen in sijne gewalt, dat dan den Groningers in groten achterdeel ende last mochte brengen. Men se wolden wal gehengen ende toestaen, dat he hadde de overheijt ende regerijnge der Vreescher landen omtrent Groningen; oeck wolden se em wall annemen voer enen heren endem bescarmer, ende hem huldinge, plicht ende eede doen, ende in ore stad toe komen mijt dre hundert starck sunder veste ende borch daer in to hebben, beholden den biscop tot Utricht sijne gerichtichheijt over Groningen, als he tot nu gehat hevet. Daer de greve weder op sede: dat were em niet wall doenlijck, dat he de stad soe kranck ende mijt so weijnich volkes solde innemen, angeseen se – als he wal gehoert hadde – dat se to Groningen stonden wal in dren partijen: de were guet Sassisch, de ander helde sick ant Gestichte, de darde an den greven van Vrieslant. So weert em van noeden, dat he moste daer mijtter macht in wesen, solde he se bescarmen; ende moste gewegen wesen den torenn ende last aller heren, de em hier indracht ende hinder in mochten doen; mijt meer anderen voelen woerden de op beijden sijden getractiert worden. Welck all de van Groningen op een ruggesprake hebben mijt se genomen, ende sijnt weder to hues gereijset, ende hebben dit in lange al den Raed ende gedeputierden weder in gebracht.

5c Gunstige berichten uit Utrecht niet langer geloofd
Item op Wijtten Donderdach quemen noch breven uut dat Gestichte van Utricht van Lueken Hornken ende Kort Konerdes, beijde borgemeijsteren in Groningen, de daer weren gebleven do de dach to Hattum geholden was, daer voer van gescreven is, om dat se daer bij de stede wat gueds vorderen ende handelen solden. Men ick gelove bet, dat se bleven aldaer upt rume, om, offt daer een opslach bijnnen Groningen to genge, offte de stad mijt macht ghewonnen worde, om oren hals to bescudden; men het se woe em se, se lagen all daer, ende screven over ende weder over, wes em daera wedervoer. Ende desse screven, dat sunder ijenich twijvel ende indrach so mochte men op verlaten certeijn, dat Gestichte wolde em reppen mijt macht van volck, ende ontsetten Groningen, mijt hulp ende bijstant to doen. Men hier wort niet seer op verlaten in Groningen, want he hadden sulkes scrijften soe vole, daer all niet tot nu van gekomen is; so en geloveden se des een offte gene.

5d Noch van den greven van Oestvrieslant, de weder screff breven op den olden voet to handelen
Op Wijtten Donderdach screff de greve van Oestvrieslant noch weder an de van Groningen, om mijt se vort to handelen ende tractieren van oere saeken –daer voer van gescreven is – to Tijamsweer in de kercke; ende sende em een seker vast geleijde bij em to komen ter Munte int cloester. Daer de van Groningen op hebben geraetslaget mijt oren gedeputierden, ende hebben in scrijften gesat de artijkelen ende vrijheijden, de se in den Ummelanden meenden to beholden, ende in wat manieren se em ore stad dochten to openen ende in to doen; men se deden vele arbeijdesc to vergeves om sulckes van em toe bekomen, het was leijder voer se to late; doch de sulffte gedeputierde Rades vrunden, de to Tijamsweer bij den greven ter dachvaert weren gewest, de worden oeck noch op dessen dach gesent mijtten greven toe handelen. Als se nu daer gekomen weren int closter, so weijede de wijnt uten zuutwesten soe uter maten starck, dat de greve noch sijne raden opt water niet dorsten, doch so scijckede he enen waechhals enen boden over mijt een geleijde breff, dat se opt nie geleijdet worden hent to Paeschachten, om daer en bijnnen noch mijt malkanderen vort to handelen. Ende sus quemen de Groningers Paeschavent weder to hues, ende hebben do daer niet gehandelt.

6a Groninger dilemma: de Saksen of Edzard? Men kiest Edzard
Op Paesche dinxdach so screven Lueken Hoernken ende Koert Konerdes noch van Swolle enen breff; woe dat de greve van Benthum was weder to hues gekomen van den fursten van Sassena, ende hadde breven mede gebrocht an den commissarien des Roemschen koninges, de toe Hattum op den dachvaert gewest weren, daer hier voer van gescreven is, tusschen den fursten van Sassen ende den biscop van Utricht ende der stad Groningen; dat scheen dat de furste van Saxen den tractaet wolde achtervolgen, de to Hattum gesloten ende over gekomen was. So is den Groningers nu geopent twe wegen: de ene mijtten fursten van Saxene, de ander mijtten greven. So hebben se wijllen vertasten mijtten greven, wat se daer mede bekomen mogen; mijtten fursten van Saxen wijsten se wall, woe nae offte veer se bekomen mochten.

6b Afrondende bespreking met Edzard te Termunten
So hebben se noch ore geschickte Raedes vrunden de voer gewest weren int cloester ter Munten, opt nie daer hen ghesent mijt sodane artijkulen ende bevel, so se voer gehat hebben. Daer is em te moete gekomen de greve van Oestvrieslant selven mijt sijnen raeden, ende hebben daer mijt malkanderen gesloten ende overgekomen – op der Groninger hore rugge sprake, toe beholden an oren Raedes vrunden bijnnen Groningen – desse artijkulen hier nae bescreven.

In den eersten, dat de van Groningen solden den greven openen ende in doen ore stad, in namen ende van wegen ende tot erkantnisse des Hilligen Romsschen Rijkes. Ende den greve ende syn broder iuncker Uken ende oren arven huldinge, plicht ende ede doen van wegen des Rijcks. Ende solden em ene porte van der stad in doen, in to komen omtrent dusent starck, ende verloven em ene veste in der stad to maken; beholden den biscop ende kercke to Utricht ore gerichticheijt over Groningen, ende beholden de van Groningen alle ore olde preveleijen, ende den gilden ore gerichticheijt. Men de overheijt der Ummelanden solden de Groningers sick gants ontslaen, beholden em daer in ore stapel recht, ende dat men geen koren uten lande solde voren. Ende der Groninger guederen solden varen an ende aff der stadt tol vrij. Ende de greve solde kesen in Groningen twe ofted dre, de mijt sijnen amptlueden bijnnen Groningen uut solden richten den borgeren ore renthen ende sculden, de se in Vrieslant hadden, ende em mijt bot breven verorlovet weren in to manen.

7a Groningen accepteert de overgave aan graaf Edzard

Alse de gheschickeden oren affscheijt daer hadden van den greven, so sijnt se to hues gekomen, ende hebben desse artijkulen ende resses opt Raedhues ingebracht voer den alijnge hoep, als borgemeijsteren, Raed, sworen gemeijnten, geene gijlden ende den besten borgeren, de all oerf namen daer hebben laten bescrijven. Ende hebbent daer samentlijck mijt rijpen beraede belevet, ende so eendrachtlijken gesloten ende an genomen. Des na mijddages sijnt alle de borgeren in Groningen bij ene gedaget to Sunte Wolberch in de kercke, ende daer sijnt em oeck alle desse vorgenomede artijkulen voer geholden ende to kennen gegeven, de samentlijck ende all dat daer oeck hebben belevet, ende ore handen hebben opgeholden dat also to achtervolgen. Ende so hebben se den greven weder over gescreven, dat se alle de artijkulen woe voer geroert mijt em dochten to achtervolgen; ende begeerden daer up, dat he sijne vulmachtijge raeden wolde ijcken bijnnen Groningen, om dit mijt segele ende breven vort to bevestijgen, angeseen dat em pericoloes ende lastich was ore Rades vrunden buten Groningen to senden. Op Sunte Georgius avent quemen daer dree van des greven raedes vrunden bijnnen Groningen, om de breveh ende segele op desse vorgenoemde artijkulen voert toe maken. Op Sunte Georgius dach sijnt bij ene gekomen opt Raedhues borgemeijsteren, Raed, sworen gemeentei, borgeren ende gijlden; ende hebben daer opt hues de breven belevet ende besegelt, in maniren hier na bescreven.

7b Tekst van het verdrag
Wij Edzaert ende Uko, geboren graven to Oestvrieslant, voer ons, onse arven ende nakomelijngen up de ene, ende wij borgemesteren, gijlden, ende anders gemeente der stat Groningen op de ander sijden, bekennen ende doen kunt mijt dessen openen breve, dat wij tot reddinge ende ontsat der vorgeroerde stad Groningen mijt malkanderen verdragen ende vergekomen sijnt in formenb, condicien ende artijculen hier nae bescreven.
In den eersten, dat de van Groningen den greven van Oestvrieslant in name, van wegen ende tot erkantnisse des Hilligen Rixs mijt een antall volckes, als naemtlijck tusschen dusent ende achtc hundert ongeveerlijck, in de stad laten sullen.
Item dat de van Groningen, eer de grave van Oestvrieslant in de stad kompt, voer der stad poerte in namen als voergescreven ontffangen, ende des selven gelijken hulden, gewonlijcked ede ende plicht doen soelen. Oeck dat de van Groningen den graven van Oestvrieslant van stunden an ongeweijgert, als he in de stad kompt, een der stad poerten na des graven gevallen in rumen ende de poerte bevestijgen, offte een ander veste in der stad up richten ende maken laten solen; beholden enen ijtlijken sunderlijnge der kercken ende Stijchte van Uutricht hoere gerechticheijt, als se an de stad mogen hebben. Oeck dat de van Groningen den graven van Oestvrieslant in name als vorgescreven alle de regerijnge der Ummelanden afftreden, ende sick der landen noch der stad overheijt niet annemen solen; beholdlijcke der stad horen administracie van rechten bijnnen der stad na older ghewoenheijt, als nae in enen artijkul vermeldet wort.
Item dat de van Groningen sulckenf scaeden ende onkost, als de hartoch van Saxen mijt sijnen verwanten, oeck de stad Groningen, an beijden sijden in desser veede geleden mogen hebben, allenthalven tot erkantnisse ijtlijcker fursten des Rijcks, onpertijelijck van beijden sceelachtigen parten daer toe gekoren, stellen solen. Doch so sall ende wijl de grave to Oestvrieslant dorch voegelijcke wege mijt handelijnge dat beste den van Groningen toe guede daer inne doen, so voele he ummer bijllijcke wijse handelen ende doen mach, unde sunderlinge van den scaeden tusschen den iunckeren der Ummelanden ende der stad Groningen.
Item dat de van Groningen sunder weten ende wijlle des graven toe Oestvrieslant geene handelijnge, hemelijck noch openbaer, mijt ijenigen heren, steden offte landen de gemene stad anlangende hebben noch holden soelen.
Item dat de van Groningen mijt den graven toe Oestvrieslant enich gued mijddel ende manier vinden ende verdraegen soelen, waer aff de grave sulcke onkost mijt onderholdinge der lueden ende vesten uut den Ummelanden nemen sall.

Item dat de grave to Oestvrieslant, in namen als vorgeroert is, de stad Groningen onbehindert sal blijven laten bij alsodane vrijheijden, preveleijen, rechten, olde heerkomen ende guede ghewoenten, als se bes heer in orer stadt gehat ende gebruket hebben; des gelijken den gijlden bij ore vrijheijden ende rechten, nae vermeldinge orer breve ende segele van de stad Groningen uutgeven.

Item dat de grave to Oestvrieslant sal ijenige parsonen uut der erberheijt van der stad van Groningen na sijnen ghevallen verordenen, de van wegen ende in sijner genaeden name bijnnen der stad Groningen recht administreren ende doen solen van alsodane renten ende sculden, als voertijds onder der hoefftmans der stad Groningen recht offte gebot, nae vermoge, verscrijvinge ende versegelijnge ende anders gewoente der hoefftmans recht, subadmitteertc, ondergesat ende verplegen sijnt gewest, nae olden manieren ende kosten des selven rechtes.

Item de grave to Oestvrieslant der stadt Groningen borgere ende inwoners mijt den bewanten ende bijstanderen alle ore guedere, rechten ende heerlijcheijden, de sijed in den Ummelanden tot desser tijt toe gehat hebben ende naemaels verkrijgen mogen, onbehindert ende onbespeert hebben ende gebruken laten solen, oeck woedane ende waer de gelegen sijnt.

Item dat de greve toe Oestvrieslant toelaten sall koren dat in den Ummelanden gewassen is, uut den landee laten voeren; sunder een itlick mach dat koren to Groningen offte den Damme to markede brengen ende verkopen.

Item dat de borgers ende inwoners der stad Groningen guederen soelen doer de Ummelanden toe water ende toe lande sunder alle tollen ende ongelt gevoert mogen werden.

Item dat de grave toe Oestvrieslant dat Groningeri beer in den Ummelanden nae older gewoenten gaen laten soelen.

Item dat de grave to Oestvrieslant van dat stapel recht van de vette waer mijt rade der stadt Groningen toe der stadt ende dat gemene beste, soe voele ommer behoerlijcken sijn mach, handelen ende voegen wijllen.

Item dat de grave toe Oestvrieslant der stadt Groningen borgers ende inwoners an oer lijff ende guederen niet scadigen laten sall, ende offte sulcksl geschege, mijt errenste straffen solen. Ock de van Groningen tot horen rechte truwelijck ende genedelijcken sall scutten ende scarmen, ende alle mishagelickheijt ende verdreet ijegen se voer deser tijt ghescheen, sijnken laten ende vergeten soelen ende wijllen.

Dijt alle vorscreven loven wij Edzaert ende Uko geboren graven to Oestvrieslant, in namen ende als vorscreven, voer uns, onse arven ende nakomelijngen vast ende onverbroken to holden bij den eed den wij den Hillijgen Rijke ghedaen hebben, truwelijck ende ongeveerlijck. Ende wij borgemeijsteren, Raed, ghesworenne gemeenten, bowmeijsteren, gijlden ende anders gemeijnte der stadt Groningen, voer uns ende unse nakomelijngen geloven des gelijken oeck dat vast ende onverbrocken to holden bij den eede, den wij hoeren beijden genaden doen ende verscrijvende ende versegelende worden, truwelijck ende ongeveerlijcken. Toe orkunde hebben wij Edzaert, voer ons ende onsen vrentlijcken leven broder, dessen breff mijt unsen anhangenden inzegelc, ende wij borgemeijsteren ende Raed vorgenoempt, voer uns ende van wegen onser gemener stad, mijt unser stad anhangende inzegele wijtlijcken laten versegelen ende hebben versegelt.

Ghegeven in den iaere unsses Heren dusent vijffhundert ende sesf up Sunte Marcus avent evangelistae.

7c Commentaar van Benninge op deze dramatische wending

Als desse breven alsh dus belevet ende gesegelt weren, so toech des greven volck wederumme nae den greven op Sunte Georgius dach. Ende dessen dach viren de van Groningenni hoechlijcken, om dat se eertijds grote victorie inden orloge gehat hebben. Nu mach de greve wall anstellen dubbelde vire van den hilligen ridder sunte Georgius, angeseen dat he soe grote victorie op dessen dach gehat hevet, dat men em so konicklijcken stadt hevet geopent ende ingedaen sunder stoet ende slach, de noch so enge niet benawet was dat men se upgeven dorste, overgegeven onder segel ende breve, so dat men stad ende lande in een coffer besloten leten dragen nae Emden. Aij arm, och lasij Groningen, om dijne onerwegene, dwase, grote hoverdie! Waer ist dij to komen?

8a Overkomst Edzard naar Groningen

Als desse raeds vrunden des greven so mijt desse contract ende zegell ende breven quemen weder to hues an den greven, so hevet he sick van stunden an gerustet ende gestarcket mijt all sijner macht van sijn eijgen lantsaten, alse ionckeren, hoeftlueden ende borgeren ende buren ende weijnich knechten, ende quam over de Emse.

8b Woe de greve quam in Groningen, ende daer gehuldet wort ende plicht ende ede nam

Int iaer Onses Heren M vijffhundert ende sesse op Meijdach – was do op een vrijdach – quam de greve van Oestvrieslant voergenomet mijt groet volck voer Groningen, om dat gene to vullentrecken dat se mijt malkanderen overgekomen weren. Ende des greven volck was en groet hoep volcks, all omtrent vijff offte sestehalff dusent, uterlijke wall gerust mijt harnasch. Ende den helen hoep bleff bij der Hoger bruggen ter tijt, dat de greve huldinge, plicht ende ede ontffangen hadde. So sijnt de Groningers em buten to mote getreden mijt oer scutten, knechten ende borgeren, mijt oer geweer ende oer veltgescut heerlicken, an dat steenene tijlken in Damster wech bij dat somer wechken. So quemen daer nae uut borgemeijsters, Raed, sworen gemeenten, de bowmeijsteren van den gilden ende andere gedeputierde. Daer quam em de greve mijt VII parsonen van sijnen raeden ende guede mannen bij dat dwars wechken to moete, kostlijcken ende wall gerustet als een heren beteemde, man ende peerde all geharnasschet so blanck als een sulver van hoveden to voeten. Ende daer deden se em huldinge, plicht ende ede mijt opgerichten vinger gestavedes edes, in allen formen ende maniren als dat contract vermach, dat hier voer gescreven is ende onder breff ende segel is overgegeven. Ende ioncker Ulrijck, Heer Omken broder, de had dat wort van des greven wegen, ende de stavede den Groningers den eed. Als se den eed gedaen hadden, sede de grave selven: ҇hij vrunden van Groningen, ick heb hier meer volcks mede gebracht dan dat contract vermach, daer laet iuu niet an lijggen. Ick sal iuu geen meer inbrengen dan de overkompst vermach; de ander sullen wederumme to rugge. Ick was beduchtet voer de Sassegen, de hier omtrent leggen, offte se mij dat bespeert wolden hebben; so wolde ick doch hier in gereden hebben, het hadm hem leef off leet gewest. So will ick nu mijt iu hyrn in u stadt rijden op gelove hope, ende mene ghij mij geloven sullen holden; waer ghij mij geen geloven en helden, so weer ick een verloren man. Ick sall iuu gelove holden algelijck, groet ende cleijn, arm ende rijck, alt gene dat ick iuu gelovet hebbe. ‘Do repen se all weder uut enen monde: ‘Genedige here, wij wijllen iuu gelove holden, ende lijff ende gued bij iuu up setten.’ Do sede de greve: җall an, ick wylr in Godess namen mijt iuu in rijden.ӠSo keerde he sick wederumme, ende reet weder bij sijn volck, ende scickede voer in enen drosten van sijnen amptluden, geheten Otto Papenst, mijt een getall tot hundert mans, de namen de Poelpoerte in. Ende daer na quam de oerde mijt sijn volck, mijt vijff veenkens an omtrent dusent starck, mijt oer veltgescut; daer na de greve mijt sijn ionckeren ende guede mannen to peerde, uterlijcken wall gerustet mijt sijnen clareijten, traphanten ende helberdeeres, ghelijck offtet een furste ghewest were, to male eerentliken ende kostlijcken. Als he voer Poelpoerte quam, so wolde he niet in rijden, ende bleff holden voer de poerte, ter tijt dat de borgemesteren ende Raed em de slotelen van der poerten selven in de hant voer de poerte over leverden. Do reet he eerlijcken ende temelijcken in. Ende an beijden sijden van Poelstrate stunt dat geharnasschede volck, ende om ende omme den Marckt, so blanck als een ijseren barch. Ende Koninges hues op Gelkijnge strate horne was sijn logijs bereijt; daer reet he voer, ende trat aff, ende genck daer in. Ende elck van sijnen ionckeren ende guede mannen was elck all ore harbargen all bestelt, des gelijken al dat volck dat mijt em quam.

Des anderen dages genck he to Sunte Merten to kercken mijt sijne ionckeren ende guede mannen. Daer wort ene eerlicke misse gesongen, solemniter in discant, offtet Passche dach were gewest; daer was opt choer bij dat hillige sacramentes hues een stoel bereijt, behangen mijt sijden laken, daer he mijsse hoerde.

Als de mijsse uut was, so genck he in Sunte Wolbergen kercke; ende daer leet he all de borgeren oeck bij ene komen, om oeck huldinge, plicht ende ede van se to nemende, als em gelovet ende onder breff ende segel overgegeven was, ende als em borgemeijsteren ende Raed mijt bowmeijsteren voer der poerten all gedaen hadden. Daer de gemene borgeren een partelijken over bodich to gewest sijnt, ende hebben em daer all mijt upgerichten vingeren gestavedes edes gesworen, plicht, huldinge ende ede gedaen, na inholt des tractaets hier voer al geroert.

Als nu de greve in de stadt nu dus was, so wakeden de borgerend noch elck op oere vestene, als se plegen toe doen; ende de greve leet sijn volck oeck alle nachten waken om sijn hues al starck, want all den hoep in Selwert, in Aedwert, op den Weerden bras, op allen vesten lagen noch de Sassegen seer starck. Ende de greve reet selven vaeke uut omtrent Selwert ende oeck bij den Vogelsanck offte Hoijtijnge hues, ende helde spraecke mijtten regenten der Sasseger heren; men wat daer getractiert offte gehandelt wort, was all hemelijck, daer wijst borgemesteren noch Raed niet van, ende wort em oeck niet van to kennen geven, want de handen weren em doe all gesloten. Men het sij woe em se, desse gracie bequam de stad van Groningen hier bij dat se den greven sus in haelden: dat al dat gene dat em van noeden was, quam em an allen sijden overvlodich in de stadt, ende men mocht verkeren in ende uut de stad to water ende lande, als men voertijds plach toe doende, woe wall dat noch alle legere mijttet Sassege volck belegen was.

8c Van de veste ende slot an to leggen ende maken buten Oester poerte, ende meer anderen stucken

In de Woert tusschen den Stenen tijl ende Drenckelers toren ende de twe Oestere poerten bijnnen ende buten, daer wascvoele kameren ende husen gemaket, ende stelden sick daer seer ter nerijnge, so dattet bij lanckheijt der tijt wall mede en stad mochte mede gerekent worden hebben. Alle de woninge leet de greve aff breken bij consent ende wijlle der gener den se toe behoerdend, ende steldee elck mijt gelt to vreden, soe he des mijt em eens wort. Ende daer begunde he ene kostelijcke borch mijt grafften ende bolwarcke ende toernen, als men noch seen mach. De Ummelanden de worden upgescreven, een deel voer, dat ander nae; de mosten op oer eijgen kost de grafften ende bolwarcken rede maken mijt groet arbeijt, ende drogen all de eerde uut der grafft mijt berwen, ende daer worden de bollwarcken van gemaket van der eerden de uut der grafft gedragen wort. Daer nae worden de stenen toernen gemaket ende de borch ende veste bijnnen den bolwarcke, als men noch op dessen dach van hueden seen mach.



9a Van den marscalck des hartogen van Sassen ende den greven van Stalsborch greve Hinrick

Hijr na sande de hartoge van Sassenl aff hier in Vrieslant sijnm upperste raed ende marscalck mijt greve Hinrick van Stalsborch, ende quemen in Aedwerth mijt groet gelt, ende betaelden alle de knechten in allen legeren gans heel ende wall aff. Ende daer nae verdrogen de regenten ende de raeden der fursten van Sassen mijtten greven van Oestvrieslant alle oere saken vruntlijcken onder malkanderen; ende dat deden se hemelijcken, dat den van Groningen nie niet van to kennen gegeven wort. Ende alle den knechten wort orloff gegeven, ende toegen uten lande sunder doe niet meer oerloges. Ende alle de knechten de in Aedwert gelegen hadden, togen voer bij Groningen naeden Weerden bras, daer sick den hoep vergadderde. Ende daer reet ende voer to wagen genoech doer Groningen. Ende de meeste hoep de in Selwert gelegen hadde, trat mijt geleijde in der orden doer de stad, uutgenomen dat de Sassege regenten helden so voele knechten als se bedarveden op ore vesten ende block husen de se noch in helden, als Weerden bras, Stuergroningen, to Aedwerder zijl, Benkema hues ende alle ore vesten in West Vrieslant. De veste ter Hoger kercken, om de kerke to Bedum, to Garmerwolde ende Slochteren sleten se all, ende Aedwerth ende Selwert bleven onbeset. Alsus sijnt de regenten ende marscalck der fursten van Saxsen togen mijt all oer gescut ende atelerije van orloge na Westvrieslant. So dat de van Groningen ende Ummelanden weren, soe vroe als de greve in Groningen quam, in so groter weelt ende overvloedicheijt van alt gene des em van noeden was, dat wunder is to scrijven. De in korter tijt in so groter elende was gewest, ende quam soe kort in soe grote ruste ende weelde, dattet scheen markelijcke, dat Godt se mijrakulose verlossede ende halp uut oren noeden, ende worden verloset van den genen die em viantlijker wijse seer vervolget hadde, als ghij voer genoech aff gehoert hebben. Toe voeren hadde he se vervolget als een grymmende lewe; nu genck he mijt se umme als een lammecken, ende was iderman guedlijck, vruntlijck ende barve toe, ende overvel niemant mijt ienigerleije swaricheijtd vermijds scatten offte anders ongelt. So dat de anganck to male soete ende genoechlijcken was; meer woet ende worden wijl, en weet ick noch niet, men ick beduchte het mochte wal een sueren naesmaeck hebben.

9b Van den dach to Aedwert, to Wijnsum ende ten Damme, daer elck lant bij ene verscreven weren
Op All der Apostelen dach quemen to Aedwert de upperste hoeft / marscalck des fursten van Saxen weder uut Westvrieslant mijt heer Hinrick greve van Scalsborchh, heer Duenen ende Vijt van Drackborch, to male eerlijcke wall gerustet omtrent en vijfftich peerde, ende wall boven dartich parsonen to wagen.
Ende daer quam em to mote des greven raed van Oestvrieslant, als de provest van Emden meijster Hicko, Dirick van Ree, ende sijn canceleer. Daer weren bij ene verscreven de gemene meente van Langwolt, Vredewoltk, Hummerse ende Mijdaech; daer wort em do voergeholden desse artijkuelen hier na bescreven.
Guede vrunden, ghij weten woe Roemsche konincks maijestaet unde alle staten des Hilligen Rijcks uut gueder betrachtijnge dese ende andere Vriesche landen voer de van Groningen ende andere ghewelde to beschermen mijnen ghenedichsten heren van Sassen bevoelen, daer se mijt flijticheijt voer hoer allen furstlijker genaeden ende nuttes mijt groter onkosten mennigerleije bescarmijnghe ghedaen unde desse lande bij vrede ende recht toe erhoeden. Het is oeck ijderman unverborgen, ende is Godt loff daer toe gekomen, dat mijn genedige here hartoch Georgen van Sassena, daer desse lande alleijn toe staen, hopet de – off God wijll – nu vort meer fredelijck to regeren; daer up oeck sijne furstljjcke genaden in verledene tijt voer u allen arfflijke plicht unde huldinge hevet doen laten, twelcke ghij sijne furstlijke genaden guedwillich ende gehoersum gedaen hebben, juu oeck sunt ter tijt in allen saken iuu gehoersum hebben vinden laten; is mijn genedige here van Sassen danckberlijcken, ende wijl tzo vole meer vlijtege gedencken u allen in vreden voer schaeden toe bescarmen ende to waren, ende waert mogelickd iwee proffijt ende beterijnge toe scaffen. Daer sijne furstlijcke genaeden weten, ghij onnuts in dessen verledenef orloge mennichfoldeger manieren voer vijanden ende oeck van sijner furstlijker genaden lueden beswaert sijt – hoe wel sulx in dessen orlogen saeken niet wall toe verhoeden moegelijck gewest is – dan noch sijne furstlijke genaden sulx generleije wijse geerne gheseen. Het is aber nu ordineert sulcks henvorder toe vermijden. Ende ghij allen, soe voele dat mogelijcken is, sullen gescoenet ende bewaert worden. Ende naedem mijn genedige here van Sassen nu soe haestlijken selves parsonelijcken bij dessen landen niet wesen mach, up dat dan in sijner genaden affwesen in regerijnge der landen niet versumet en worde, ende de lande deste meer moegen ontholden worden, soe hebben sijne furstlijcke genaden in alle desse Vrieslanden twe stadholderen geordinerti: in Westvrieslant mijnen heren grave Hinrick van Staelborch, unde in dussen landenk mijn heren van Oestvrieslant; den beijden sijne furstlijke genaeden beffoelen desse landen ijtlijken in sijn deel unde op sijne furstlijke genaden veranderijnge in stede sijner furstlijker genaden myt relees bis gerijnge proffijtelijcken voer toe stane; woe dan sunder twijvel en ijgelijck in sijnen deel trowelikenm sullen doen, unde oeck voer andere lueden wel toe doene gheschijckt sijn. Het is oeck geordinertn ende gestelt, welcke mate desse lande soelen allewegen geholden worden. Daer om is mijn genedige here van Saxen begeerte: ghij ende andere op desser sijden Gercks brugge woenachtich willen mijnen genedigen heren van Oestvrieslant als sijner forstlijker genaden stadtholder, unde op sijner forstlijker genaden ander bevel gedaen, in allen, wat he in sijner forstlijcker genaden ende der landen proffijt ende best met iuu scaffet, folgende ende gehorsaemp sijn. Ende offte ijemande onbillicke beswarijnge anstunde, dat he bij genoempden mijnen heren van Oestvrieslant niet verbeterijnge bekomen muchte – als doch niet to vermoden is – soe dan sulx an mijnen genedichsten heren van Saxen gelanget, des wijllen sijne forstlijke genaden voer elck man, he sij groet offte cleyns, arm offte rijck, geerne ende genadichlikent anhoren, ende sick nae alle billicheijt daer inne bewijsen; sijne furstlijke genaden willen sick in allen saeken getrowelijcken onderdanicheijtu tot u allen ende elcken insunderheijt genedelijcken vertoenen ende bewijsen.

Als dit den landen aldus was voergeholden, doe trat voert de provest mester Hicko, Dirck van Ree ende de canceler, de daer weren van des greven wegen van Oestvrieslant, ende seden daer opentliken voer den gescijckeden des fursten van Saxen ende den gemenen Ummelanden, dat oer genedige here dede quijtsceldinge huldijnge, plicht ende ede, als se sijne genaeden gedaen hadden; ende bedanckede den landen alle oren truwen denst ende hulp, als se sijne genaden gedaen hadden; ende stelde se voert onder subiectie ende bescarmenisse des fursten van Sassen als een ewich gubernator. Daer alle de landen weren mede to vreden, unde naemen dat also an.

9c Van dat de geschickeden van Sassen togen na Wijnsum ende ten ten Damme

Des anderen dages daer na togen se voert na Winsum. Daer weren bij ene verscreven de van der Marne ende Hunsijnge ende Halff ampt ende Upgae ende daer omtrent gelegen. Soe wort em aldaer voergeholden in allen maniren, als den Ummelanden tot Aedwert gedaen was. Ende de raeden ende gescickeden van wegen des graven to Oestvrieslant seden daer up alle huldinge, plicht ende ede dend se den greven gedaen hadden. Ende de Sassigen regenten ende gescijckeden begeerden van wegen des fursten van Saxene van se to hebben huldinge, plicht ende ede. Daer de landen up seden: se hadden den greven van Oestvrieslant eens huldinge, plicht ende edef gedaen; daer wolden se lijff ende gued bij upsetteng, se en wolden anders genen heren hulden offte eden doen. Ende dat de geschijckeden des greven van Oestvrieslant oer den eed alsus all upgesecht ende verlaten hadden, als voer geroert is, het hulp all niet, se en konden em niet meer affwijnnen. Ende dus togen see vort nae den Damme, ende dageden all de landen daer na, de daer weren to Wijnsum; ende daer weren oeck verscreven alle de Omme landeni an desse sijt der Emse. Daer wort em oeck voergeholden in allen maniren als to Wijnsum gedaen was, ende voer beroert is;ende kregen se dat selve antwort, als se to Wijnsum gekregen hadden. Ende het was in den, dat de Sassegen daer wal ongescaffiert mochten weder henkomen. Ende daer mosten se em geven enen besegelden breeff van wegen des fursten van Sassen: dat elcke landen solden blijven bij oren olden rechten, heerkomen ende gueden gewoenten voer dessen dagen gewest; uutgesundert de den fursten van Sassen nie contrarie sijnt gewest, daer seer weijnich sijnt, offte se hebben mijtten eersten sine furstlijke genaeden wal contrarie gewest, soe kan em desse breff seer weijnich offte niet behulpelijcken wesen. Men het was een affsetten, om den gemenen man mede toe vreden toe setten. Ende aldus reijse den se weder uut den Damme, ende konden geen veerder bescheijt krijgen.

10 Dit sijnt de artijkulen de tuschen den fursten van Sassen ende den greven van Oestvrieslant stadtholder gededingete ende gemaeket worden, doe he dat stadtholderscup an nam, anno M Vc ende VI wonsdages voer Sunte Laurencij
Int eersten sijnt dit de affreden ende verdrach tusschen den doerluchtigen hoechgeboeren fursten ende heren, heren Joerijn hartoch toe Saxeng, Roemsche koninck und des Hilligen Rycksi ewyge gubernator in Vrieslant vulmachtige reedenk, den edelen wolgeboeren heren Hinrick greve ende heer toe Staelborch statholder in Vrieslandt, ende Hinrick van Slenijs overmarschalck anden ene, ende den edelen endeo wolgeboren heren Edzaert greve in Oestvrieslant stadholder tusschen der Emse ende Lauwersche der ander sijden gescheen, wes dat de eergemelte greve Edzaert in der tijt sijner statholderscup ampt sal verplijcht wesen to holden.
Tho dem eersten, dat de greve nu voer an des fursten van Sassenp statholder der voergemelten landen scrijven ende noemen sall, ende sijck nomen laeten. Ende oeck alles dat he in desse voergeroerden Ummelanden wort scaffen, gebeden, ordineren off setten, dat sulcks alles in namen ende van wegen des fursten van Sassen gescher.
Ten anderen, dat greve Edzaert flijtelijken sal betrachten des fursten orberheijden unde gherichticheijt an gherichten, geestlijke lenen endes ander heerlijckheijden vesticheijt toe hantheven, ende an des fursten sunderlijken wijllen daer an nicht begeven.
Ten darden, dat grave Edzart vier parsoenen, de twe geleert ende twe van de rijdderschup sijn soelen, tot mijns genedigen heren hoechgerichte bestellen, dat de selven dremael des iaers toe Wijnsum geholden, ende de greve de vijffte parsoen alle tijt an sijn stad dan daer scijcken; voer welke gerichte appellacien ende ander saeken moegen gerechtveerdiget worden.
Toe dem vierden, gretmans soe voele daer sijnt, offte de in den Umme landen niet sijnt, gestelt sullen worden; de van wegen des fursten erbarheijt, umv de landen ende lueden in behoersem toe holden.

Toe dena vijfften, dat grave Edzart gene upset offte nie vunden up den landen make dan na bevel des fursten, ende he dem lande uut em selves gene gevetc dan woend in sijnen breff toegelaten is.

Toe deme sesten, wes erbarlijck edder bijlicke verscrijvinge ende genaede, confirmacien offte nye previleie gegeven sullen worden, dat de uut des fursten kanselerije ende onder sijne furstelijke genaden gesegelt sullen uutgaen.

Ten soevenden, dat de inwoener der Ummelanden bet totter uutdracht der saeke halven tusschen den fursten ende den Groningers endeh sullen nicht gedrungen offte verplicht sijn mijt koepen offte verkoepen unde alle oer handelijnge de stad Groningen toe versoeken edder toe mijden, sunder geen wijder offte anders dan des furstendomme van Sassen landt ende greve Edzart lant gewent, sall om to verkopen nicht gestrafft worden.

Toe dem achten, dat grave Edzart gene uut Groningen enige gewalt offte officie in den Ummelanden gunne off bevele off niemande uut Groningen, eer der tijt der uutdracht der saeke verhenge offte toe stae, enige arffachtige guederen niet an sijc to koepen.

Toe dem negenden, sullen alle des fursten vesten ende husen in den landen tusschen der Emse ende der Lauwersche blijven, ende de anderen nae sijn furstelicke genaden gevallen gestalt, ende doch de lueden daer up mede gehoersam an grave Edzart statholder gewijst worden.

Toe dem teijnden, nae den inkomende der landen sijc mijt wijllen der lueden ingestalt, dat dem fursten lijdelijck sijn mochte, wes he nicht hefft bestellen laten, wij grave Edzart in des fursten wijllen ende bevel gewachten, wat de furste scaffet up den landen toe stellen, nae den hoichsteno vermogen toe bevlijtigen sulckes in to brengen.

Toe dep elfften, soe dat inkomen gestalt is, sal een rentemester geordinert worden sulcks in toe nemen, grave Edzart sijne gedeputerde daer van to setten, daer men de huseren sal mede versolden, dat ander den fursten rekenscup toe doen.

Toe dem twalefften, als de van den Dam ende ijdlijken der landen, des gelijken de lueden inden Olden ampte de den fursten noch niet gehuldet sijnnen, wijll grave Edzart tusschen hier ende Michaelis de sulven alle mijt gueden offte mijt gedwange daer toe brengen ende holden, dat se den fursten sullen hulden; doch eijnu welcke tijt dat gescheen sall, ende dat dan sulckes den stadholder in Westvrieslant verkundiget worde, daer dan enen van des fursten raed daer bij solde scijcken an toe hoeren, woe de plijchten genomen worden.

Desse vorgeroerde artijkulen ende affreden wijllen wij grave Edzart als een statholder vullenbrengen ende uns bevlijtigen mijt den allerey besten nae alle unse vermogen, woe wij over vlijtige handelijnge in gueder truwen van edes wegen unde in bescarmijnge der landen, woe unse genedige here van Sassen uns toe schrijft ende bevelende wort, unde wij sulckes niet erlangen offte bekomen mogen, sulcks wijllen wij sijne furstlijke genaden up dat forderlickesteb meer toe eerkennen geven, ende der halff sijner genaden meijninge wachten, off des noet offte gued sij, de lueden als nu ter tijt hier mogen mijt gewalt to sulcke up saete to drijngen.

Toe orkunde sijnt desse affreden ende artijkulen twe zedulen eensludende mijt unse grave Edzart ende Hinrick van Slenijs overmarscalck elcke opgedructe pinseerverssegelt, to Harlijngen am mijdweke nae Laurencij anno XVc ende sesse.

DEEL III - J

Graaf Edzards soevereiniteit over Groningen neemt de problemen niet weg: de Roomse Koning wordt ongeduldig en de terreur in Drenthe te hevig (1507-1511-1513)

1a Van dat de van Groningen gedaget worden van den Romschen konijnck tegen den hartogen van Sassen int kamergerichte to Constans

Daer na inden iare van XVc ende sovenb omtrent Passchen worden de Groningers gedaget van der Roemsscher konincklijker maijestaet mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Ricks, geciteert ende gedaget int Kamergerichte in een stad geheten Constant tegen den hartogen van Sassen. Daer sanden de van Groningen hen toe dage enen doctoer geheten mester Hinrick Elderwolte mede vicarius ter Ae in de kercke, ende meijster Gelmer Kanter oren secretarium.

Ende de greve van Oestvrieslant sande sijnen raeden daer oeck ter dachvaert; offt he daer gedaget was dan niet, is mij onbewust. Als se daer quemen int gerichte, so was de Romskoninck daer selves mijt voelen heren ende fursten des Hilligen Rijkes, ende de hartoch van Sassen was daer selves in eijgener parsonen. Soe wort em in eersten gesat van wegen des Hilligen Rijkes een heere tot enen commissarien, om de saeke toe examineren ende toe verstaen van beijden partijen. So namen de Sassegen int erste vor em int recht, dat de Groningers weren inder acht ende overacht, so kunden se versaeken mijt recht niet verdedingen. Daer de Groningers up antworden mijt voelen reden, dat se oer saken mijt recht mucht verdedingen, angeseen se daer gedaget weren. So deden de Sassegen oer clage up, ende spraken de van Groningen an vor vijff warff hundert dusent Rinsgulden, de se den fursten van Saxen hadden to scaden gedaen, vermidts besperinge ende indracht, desem hadden gedaen, om dat he niet kunde bekomen onder hem to krigen de Vriessche landen, de em vanden Hilligen Ricke onderworpen ende gegeven vor enen ewigen gubernatoer daer van to wesen na inholt siner commissien, mijt langen ende breden mern woerden. Daer de van Groningen up antworden: dat de Omlanden omme Groningen gelegen weren em ondergeworpen over langen iaren in een verbundt, ende des gelikes de van van Oestergoe oick; welck de Roemsche konincklike maijestaet mijtten fursten des Hilligen Rijcks em voert up de landen hadden belent, ende togestaen de to onderholden ende to regeren na inholt oer verbuntnisse. Ende hadden hijrup geschicket to Groningen sine ambisciaten, de mijt de van Groningen sint gereijset in Westvrieslandt, om daer huldinge ende ede tho ontfangen; daer de Roemsche koninck voer krech van de van Groningen teijn dusent Rinsche gulden, ende de hartoch van Saxen hadde een dusenth Rins gulden, om dat he em oick behulpelick was oer wijlle to warven – twelck antwort de Sassegen wal hadden ontberen, dat se daer mosten hoeren voer alle den heren, dat se de dusent Rinsche gulden hadden genoeten van de sake; so datter vole murmurasie was onder den heren hijr van, waerumme meenden de van Groningen dat se oer sake mijtten orloch recht hadden verdedinget ende beweert tegens den fursten van Saxen – ende so dat he se hadde boven recht ende reden georsaket ende gedrongen ten orloge, ende werd hem hijrumme wal schuldich groet gelt to geven, mit mer volen redene.

1b Te traag en ongunstig verloop van de zaak volgens de Saksen

So helden se up dit stucke wal een, twe ofte dre recht dagen, soe dat de Sassegen twivelde, dat de gesatte richter em niet vordelick was in oer sake, want oer meninge was, dat se vanstunden an dat ende wolden krigen; soe dat seet hemeliken inden hove leten doer steken, dat em een ander richter wort gesat. Daer se doe vornamen, up dat stucke dat den van Groningen geen wer Oestergoe beleent vanden Hilligen Ricke, so vor geroert ijs: wal were dat dan also, so hadden de van Groningen angelanget de van Westergoe mijt roeff ende brant ende doetslach, welcke landen den Hilligen Ricke to komen; angeseen dan, dat de van Groningen oer handen geweltliken hadden geslagen ande landen des Rickes, so hadden verboert alle de previleijen de se vanden Hilligen Ricke hadden, niet mer to geneten. Daer de van Groningen up zeden: de van Westergoe hadden em angesoecht mijt orloge ende besperinge der van Oestergoe, dee onder em int verbunt gegaen weren; also weren se georsaket om em mijt orloch tegens se to beweren; meenden se den Ricke daer niet to nae in gedaen hadden, ende oere previleijen allike wal van werden to wesen. Daer se oick wal vier ofte vijf rechtdagen op stonden. Ten laesten de here de em voer een rechter gesat was, behoveden se inde hove bij de koninclike maijesteet to hebben; so wort em noch opt nie de darde rechter, ene vanden heren, gesat om de sake entliken to verstaen, ende dat dan inden hove mijt alle den fursten daer to seen ende to examineren, we van beijden parten recht ofte onrecht hadde. Welcke rechter daer up hevet geholden vole terminen van rechte, den enen dach voer ende den anderen na. So dattet ten laesten den fursten vann Saxen verdroet, want he daer lach mijtt groten volcke ende gesin tot groter onkosten, ende meende he solde daer enen korten ende siner saken bekomen hebben, angeseen he so groet bij den heren daer was. So dat he ten laesten daer hen reijsede halff in quaden moede, ende leet daer blijven sinen marscalck, om dat eijnde siner sake to verwachten. So sint daer na noch voele dagen geholden, daer beijde partijen vole articulen vornamen, de niet van noeden ijs al to verhalen, men se en konden gene entlike sentencie bekomen; men ten laesten kregen se enen affscheet mijt groten arbeijt, de se inden hove deden solijciteren bij summijgen heren, de se to vrunde hadden gemaket. Dat reses ofte affscheijt was dit: dat de van Groningen worden niet contemax off versumich inden rechte gevonden tegens den fursten van Saxen, angesen se int Kamergerichte hadden compareert, ofte sick mijt rechte verwert tegens den fursten van Saxen, so se daer gedaget weren van wegen des koninckliker maijestet; ende wert sake dat in nakomendene dat se bet geeijsschet worden int Kamergerichten tegens den fursten van Saxeng, alsdan mochte se sick noch mijt recht bescarmen, daermen beijde partijen guedlike solde hoeren ende mijt recht vort up slijten. Als dit inder cancelerije aldus geresteert was, so hebben se hijr een affscrijft van genomen, ende sint hijr mede to huus gekomen, ende hebben dat den van Groningen so weder in gebracht.

2 Van de sitacie ende daginge vanden biscop to Utricht to Loeven

Item de biscop van Utricht, als em de stadt Groningen aldus was affgegaen, ende de greve van Oestvrieslant de had ingenomen, ende daer ene veste in hadde begunnen to maken, als voer van gescreven is, so hevet de biscop gesunnen ende geboden gesant up to Rome an unsen hilligen vader den paws Julius de anderde vanden namen inden iare M vijffhundert ende vijve, ende hevet al daer sine saken swaerliken beclaget vander berovinge ende affbreke siner stadt sijns Gestichtes, de so lange tijt bijder kercken to Utricht ende ant Gestichte gewest hadde, mijt langen ende volen reden, de indes paws bullen ende breven stonden, mijt langen ende breden worden inholdende etcetera. In welcken breven onse hillige vader de paws den biscop hadde gedeputiert dre rechteren, als enen abt in Brabant ende twe doctoeren to Loven, dede sake mit recht solden doer seen ende beijden parten verhoeren, ende mijt recht solden mogen slijten van wegen des hilligen stoels van Rome, sunder ijenige weder appellatie. Waer up desse vorgenoemde rechteren inden iare M vijf hundert ende VII hebben ene statie ende dage breff gesandt anden greven van Oiestvrieslandt ende de stadt van Groningen: dat se de veste, de bijnnen Groningen begunnen was to maken, bijnnen vijffteijn dagen weder to niet maken, ende daer en bijn em verantworden to Loven vor de geschickede rechteren, om em to verantworden tegens den biscop up sodane reden als he up se to spreken hadden, bij groten broke ende bij den ban. Daer de greve ende de stadt van Groningen hent ter dachvaert hebben gesandt enen geheten her Albert kerckheer ter Hoger kercken ende des greven koken scriver, den rechtdach daer to verwaren, ende de sake daer to verantworden. So als se den rechtdach daer verantwort hadden, ende de antworden weder inbrachten, so bevoel em de greve ende de van Groningen mijtten rechte dat em daer weder varen was, dat se daer mede beswaert weren, ende hebben van stunden an daer van voerd notarien ende tugen gerichtliken geappellert vor onsen hilligen vaeder den paws van Rome, ende hebben daer enen hen/ up to Rome geschicket geheten mester Harckoe doctoer ende des greven raet, om daer den pleijt ende recht to verwaren. So hevet he daer een tijt lanck gelegen, ende ijs ten laesten weder to huus gekomen, ende hevet de sake enen anderen procutoer bevolen to verantworden. Daer na hebben de greve ende de van Groningen noch enen anderen doctoer geheten mester Hinrick Elderwolt, ende was een vicarius inder Ae kercke, ende deden hem mede boven dre hundert Rins gulden to teergelt; daer he vor an nam de sake mijt recht daer to verdedingen een iaerlanck. Ende wo ende wat he daer mijt recht hevet geworven, sal ick iu int vervolch hijr na verclaren.

3 Van de citatie vanden keijser den greven to Oestvrijeslandt ende de van Groningen to Nues inden Gestichte van Coelne tegen de hartogen vann Saxen hartoch Jurijen inden iare M vijff hundert ende elven
Maximilianus de keijser van Rome mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Rijcks hevet gedeputiert ennde gesat van wegen siner keijserlike maijesteet ende des Hilligen Ricks den hoich geboernen fursten ende heren, heren Philippus archibiscop van Colen ende hartoch Wijllem hartoch van den Barge ende Gulick ende enen lantkummelduer der Duts heren van Kovelens, vulmachtige richteren inder schelinge tusschen den fursten van Saxen ende den greven van Oestvrieslant ende de van Groningen. Ende sint daer gedaget vander keijserliker maijestet, to Nues vor desse gedeputierde heren ende richteren to compareren ende to wesen den vierdend dach in augusto. So hevet de greve daer ter dachvaert hen geschicket ennde gesant mester Hicko provest to Emden, mester Harcko doctoer, Victor Vriese ende sinen kanseleer. De van Groningen hebben daer gesant mester Wijllem doctoer ende pastoer to Sunte Merten, Peter Sickinge ende Luloff Coenrades beijde burgemesterse, ende mester Gelmer Kanter here ende secretarius. Desse sint uutgereijset des woensdages vor Sunte Peter Vinkel, ende sint daer gekomen to Nues to der gesatter tijt; ende hebben daer gevonden den greven van Bentum, inder tijt van Westvrieslandt van wegen des fursten Saxen, mijt mer rades vrunden der Sassiger heren.
Soe sint daeh gedeputierde rechteren voer geroert to gerichte geseten beijde partijen voer em komen laten. Daer de geschickeden der Sasseger heren hebben oer clage upgedaen up den greven van Oestvrieslandt: dat he den fursten van Sassen indracht, besperinge dede, dat he niet kunde bekomen vredelike possessie ende gebrueck der Vresscher landen, de den fursten van Sassen ondergeworpen weren vanden Hillige Ricke, ewich gubernatoer daer van to wesen; begerende daer up vanden greven, he den furste solde openen, up doen ende over leveren den Damme ennde Vrieslant, dat he dus lange hadde ingehat als een stadtholder des fursten van Sassen, na inholt ende overkumpst, segele ende breve, se mijt malckanderen daer up gemaket hebben; ende weren overboedich mijt em to rekenen van upboeren ende uutgeven, wess he bij denn fursten te achteren offte to voren mochthe wesen; ende sint de van Groningen hijr omme verdachvaert, omme to horen ennde seen alle gelech ende handel tusschen den fursten ende den greven. Daer des greven reden up hebben geantwort, dat se sulx geen bevel hadden. Om den fursten van Saxen to openen ende updoen denn Damme ende over to leveren de Vressche Ommelanden, wolden se sick geven ter vrentliker handelinge; om to versoeken, we bij den lande blijven solde, ende daer vor to vinden ene summe geldes, de dat den anderen geven solde, wolden se sick in alle bijlicheijt vinden laten tot erkantnisse der heren. Mijt vole langen reden, de al niet van noeden sint scriven: als mijt wat rechte de van Groningen den Omme landen tot langen ijaren in een rustelick ende vredelick verbunt onder sick gehadt hadden, daer se up hadden vanden Roemschen koninck ende den Hilligen Ricke segele ende breve, dat he den Groningers hadde gegeven previleijen ende belent int ewich de Ommelanden onder em int verbunt to holden; mijt mer langen reden, de vor al geroert sint indessen kronikel ende up den dach to Constans voer den Hilligen Ricke verclaert sint. Oick wort daer geroert, dat als een stadt wort benauwet mijt orloch, so veer dat se sick niet langer kunnen redden, so mogen se nae keijser rechte enen heren kesen waert hem belevet, daer se bij gereddet ende hulpen worden mogen. So hebben se den greven ingehaelt ende gehuldet, inmanerene des huldes breves, hijr vor indessen kronikel gescreven steet. Oick hevet de biscop van Utricht daer gesandt up dessen dach enen boden mijt sinen scriften, beclagende sick over den greven van Vrieslandt: wo he mijt gewelde de stadt van Groningen had inghenomen, ende daer ene veste ingemaket hadde; welcke stadt behoerde der hilliger kercke ende den biscop Tuutricht, daer se langhe ant Gestichte hadde gewest ser keijser Hinricks tijden, dede stadt ant Gestichte van Utricht Sunte Merten gegeven hadde; ende begeerde, dat desse gedeputierde heren ende richteren solden den greven mijt recht also onderwijsen, he em oere stadt solde weder updoen ende overleveren.
Daer des greven reden weder up antworden: dat de biscop hadde geworven van onsen hilligen vader den paws van Rome commissarien to Loven in Brabant, daer he den greven ende de van Groningen hadde vorbeclaget, ende daer van was geappelliert Rome; daer henck de sake in recht; wes em daer in beijden partijen we der vore, mochten se daer verwachten. Waer up desse gedeputierde heren ende rechteren hebben beijder partijen reden, clage ende antwort, weder ende wederwoerden, in scrijften genomen, omme dat der keijserliker maijesteet weder in to brengen, ende dat dan mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Ricks over to tracteren, wes daer ingescheen sal. Hijr mede hebben se oeren affscheijt genomen, ende sint weder to huus gekomen up Onser Lever Vrouwen avont Assummptionis.

4 Van noch een dach geholden wort to Kollen voer den keijser anno etcetera M Vc ende XI

Maximilianus de keijser mijt volen heren ende fursten was to Coelen, daer wort de greve van Oestvrieslandt verdachvaert vor den keijser to komen tegen den hartogen van Saxen, omme oer scelinge mijt recht to sceijden. Daer hevet de greve hen gesant te dachvaert sine vulmechtige reden, de daer lange weren to Coelen tegen de geschickede reden des fursten van Saxen, ende mannigee dach tegen malckanderen vor des keijserlike maijestet sint gewest. Men de keijser mijtten fursten ende heren kunden daer do noch geen entlike affscheijt ofte recht geven van oer beijder scelinge; dan em wort daer gesecht: se solden sick daer na stellen, ende begeven oer beijder scef scelinge an onpartijelicke heren, ende laten se in vrentscapen verliken; ende konden se niet verliket worden, so worth em beijden enen dach van rechte weder bitekenth int Kamergerichte to Worms, daer men se dann mijt rechte sceijden solde int iaer Onses Heren M Vc ende XII up der Hilligen Dre Koninge avont.

5 Van Sijarth Muckema ende Garbet Muckema gebroders ende Jemme her IJwesma, ende wo daer twe gerichtet wort

Item inden iaer Unses Heren M Vc ende XII inde vaert ende ummeganck Unser Lever Vrouwen to Lewerden, so wort daer een quaet over geven scalck geheten Kampe Roeper gevangen vanden Sassegen regenten omme verrederije ende moijterie, want he over ende weder over leep van den enen tot den anderen, so anden Sassegen, so anden greven, ende ersten anden Groningers. Ende so was he nu weder mijt geleijde bijden regenten in Wester landt, om weder into sonen; me he kunde daer gene soene bekomen. So bleff he noch, na dat sijn geleijde uut was, inth landt; so wordt he gevangen ende to Lewerden in gevoert, des sondages als Onse Leve Vrouwe gedragen wort – daer ick do ter tijt selves mede was int afflaet. Alst scheen, so besede he uuth pinen ofte disperacie desse hovelinge alse Tijart Mockema, Garbet sijn broder ende Jemme her IJwesma, omme dat se mijtten greven van Oestvrieslandt greve Edzart solden overkomen ende verdragen wesen, dat de greve solde mijt macht van volck in Westvrieslandt komen, ende so wolden se mijt al oer partijes lueden ende vrenden, hulperen ende hulper hulperen mijtten greven van Oiestvrieslandt to vallen, ende jagen de Sassegen weder in Vrieslandt. Ende dessen handel ende tractaet solde Ude vander Koldenborch, inder tijt droste van Groningen, tusschen den greven ende hovelingen sus gehandelt hebben; men ick hebbe van des drosten mont contrarie seggen hoeren: dat he nie sulcks mijt em hadde gehandelt ofte gedaen ofte doen laten; ende kende se oick niet, ende was onschuldich der sake. Des gelikes hebbe ick oick gehoert vann Tijart Mockema mont; ende vermaledijeden ende verswoeren sick beijde hijr zwaerlicken inder saken onschuldich to wesen. Men het se woet se, Godt ijs al dinck bekant. Men Garbet Mockema, de wort daer inde vaert to Lewerden an getast ende gevangen. Tijart Muckema de ontquam – als he mij selven gesecht hevet – miraculoes, dat uut dusent menschen niet en solde ontkomen, ofte Godt moste em namentlike helpen; wat he was ten ersten to den Abservanten int cloester, daer he nerstliken gesocht wort, ende niet gevonden worde. Ende van daer quam he mijt een deel naekender vrouwen, de lakenen umme hadden, ende he nam oick een laken umme, ende genck mijtten vrouwen al de stadt mede umme, ende quam to Jacopijnen. Daer toich he ene kappe an, ende daer wordt em een schijp bistelt, omtrent XII uren – doet onder maeltijt was, ende de Sassegen weren upt blockhuus. So voren se na Claerkamp, daer toich he doe een Claercamper kappe an, ende de holpen em to schepe en wech, so dat he quam over inde Marne to Tammijnge huus; ende quam/ so vort bij nachte to Groningen, daer wort he geleijdet. Ende sijn wijff ende kinderen worden na em uuten lande verdreven van oeren guederen, ende de Sassegen tasten de guederen an, ennde gengen daer in sitten, ende heldent voer verboert guedt. Daer na wort wortg Jemma her IJwesma oick gevangen ende to Lewerden gebracht, ende in gevenckenisse gelecht; ende worden daer zwaerliken geexaminert ende gepijniget. Ende daer wort em getoent oere hantscrijften, inholdende vande overkompst ende verdrach, de se mijtten greven van Oestvrieslandt overgekomen ende verdragen weren, wo datmen de Sassegen weder uuten lande solde verdrijven – so voert geroert ijs – welcke se opentliken belijeden ende bekanden inder pijne. So was daer noch de greve van Bentum stadtholder, ende hadde ene bij em van der Sassegen heren wegen, geheten Schenck Hans, ende was to male een wreet man; doch de stadtholder was een guet, wijs ende vredesam here, ende hijr niet vierder in han noch procederen noch, endeeverscreven alle de hovelingen bij em to komen, ende hevet em dessen handel vor gegeven, ende oer belijnge ende hantscrijft to kennen geven. So sint daer vier hovelinge to gedeputiert bij consent des stadtholders, ende sint bij de gevangenen gegaen, ende hebben em aff gevraget sunder pijne, off se sulx oick bekandt stonden, als se gelijet hadden; daer se ҙaӠup zeden. So sint de vier hovelinge weder bij den anderen hoep gekomen, ende hebben em weder ingebracht dat gene dat seg em gehoert hebben. Daer de stadtholder van em allen geeijsscheijth een ordel, wat dodes se verdeent hadden. Daer de hovelingen em weder up zeden: se werenn daer geset van wegen des fursten vann Saxen, omme ijderman rechtes wedervaren to laten; se mochten em doen recht ende geen onrecht, doch genaede weder beter dan scarp recht. Daer se weder up seden: de genade ende recht stondt anden fursten van Saxen. So ijs Jemme her IJwesma wijves vader, Worp Doijnga, mijt sinen kerckheren gereijset anden fursten van Sassenn om genade; men se hebben daer niet kunnen warven, ende ijs gesecht, dat de stadtholder solde em dat antwort selven weder seggen. So hebben de gevangene sus over sitten laten den sommer lanck hent ontrent Sunte Merten, so dat de hartoch van Sassen selven noch de stadtholder mijtten regenten ter doet niet woldep ordelen. So was de keijser van Rome Maximilianus doe to Colen mijt volen heren des Hilligen Rix; daer ijs oer belijenge ende misdaet an verscreven. So heft de keijser daer aff gesant to Lewerden twe amisiaten, vulmachtich vandes keijsers wegen, de se beijden, alse Garbet ende ende Jemmen vorgeroert, hebben verordelt vant levent ter doet. So hebben de Sassegen regenten enen strengen breff gesant to Groningen: җetet Udo vande Koldenborch, du droste van Groningen, dat de twe verraders Garbet ende Jemme nu en dinxdage sullen loen na oer warck ontfangen, dus er oer sake van biste, dan sullen se sterven. Wijltut komen ende verantworden dij tegens em, dachu machstu doen, wij geven dij vrij geleijde to XV personen starck offte daer en bijnnen, uutgenomen de den fursten van Sassen nie contrarie sint gewest.ӠMen de droste en wolde up sodane geleijde daer niet trecken; doch he hevet daer hen gesant enen preester geheten her Albert, ende was kerckher ter Hoger kecken, ende was een notarius mijt ene credencie ende des greven ende droste geswoeren dener. Ende als se quemen to Lewerden bij den regenten, so hebben se daer vor gegeven de onschult des drosten; ende begerden bij de gevangen tho wesen, om van se to hoeren de besculdinge, sec up den drosten gedaen mochten hebben, welck em al geweijgert wort, ende mochten em niet ter sprake komen; men se hoerden voele quade ende onvervierlike worden vanden regenten. So togen se weder omme na Groningen. Ende vort daer na des dinxdages wort een ordoijs gemaket bijnnen Lewerden; daer sijnen se upgebracht, ende mijtten zweerde gerichtet ende hoer hovet affgeslagen. Ende worden ten Mijnre broderen begraven. Ende Kampe Roper de wort daer na geverdeelt, ende voere elke poerte een verendeel ghef.

6 Van dat huus to Koverde wort ingenomen ende gewonnen, ende wo de biscop van Utricht mijtten Stichte dat weder krech

Item daer was ene geheten Roloff van Munster, des iunckers zoene van Runen; de nam een husfrowe uut Vreslandt uut den karspel van Loppersum, ende Abbe Hemster inden Ham ende Bijwen dochter. Alst nu daer na indesse veijde quam, daer hijr vor van gescreven ijs, so hadde Bijwe na zalige Abben doede genoemen tot enen echten man Assegen van Raeswaerth. Oick hadde se twe soens, de ene geheten Meijnke ende de ander Sapper, de worden al geholden vanden Groningers vor vijanden. So was daer ene to Groningen geheten Heijne Vole, de den Ommelanden seer lastich was, om oer guet aff to roven ende to nemen. Desse Heijne toich uut mijt een deel geboeffdes inden Ham, ende nam Bijwen al dat he dragen ende drijven kunde, van peerden, clederen, clenodien, sulver ende golt, ende brachte dat to Groningen, daert voer prijs gekent wort, ende wort daer gepartet ende gebutet. Daer na toich Heijne to Deventer; ende als he weder omme wolde reijsen na Groningen doer Runen.

Dat wort desse Roloff van Munster Bijwen zwager to weten, ende so krech he enen hoeftman geheten Johann Ovinck to hulpe – ende was een overgeven quaet man –ende reden mijt oeren knechten Heijnen na doer Beijlen, ende slogen Heijnen daer doet up der vrijer heer strate; ende dat gescacht up, om dat he siner huesfrouwen moder so berovet hadde. Daer na wort Roleff vann Munster droste to Koverden. So gevellet, dat de hartoch van Gelre wort vijant des Stichtes van Utricht, ende nam Oudenzeel in. Daer quam de biscop ende Gesticht mijt groet volck voer, ende kregent weder ijn, so dat de knechten de daer in weren gavent up. Daer de biscop ende Gestichte groet gelt omme veroerloegeden. So worde dat lant van Drente zwaerliken daer to gescattet; daer de droste de scattinge van upboerde, ende genoet daer genoich van. Oick hadde he twe reijse ene bede over dat hele landt van Drente, tot fullest dat huus to Koverden mede to besetten, ende peerden ende harnasch mede to tuegen; ende krech eens van elcken ploich een Arnss gulden ende eens enen halven gulden overt hele landt. Oick so was he den lande van Drente so zwaer ende lastige pijnlicken droste, van onwoenliken brokec aff to nemen, so in hundert iaren ijed gewest was – ende wat rekenschup he den biscope van dede, mach he weten. So dat he groet gelt vergadderde; ende tijmmerde to Moppel een kostel huus, ene hoeftmans woninge, unde makede dat vast mijt ene graft ende een bolwarck ende ene starcke poerte daer vor; welck al tegen dat Drentsche lanndtrecht ende oer previleije was, want nijemant int landt vann Drente moet ijenige vesten so maken. So wort em geboeden vanden dren steden alse Deventer, Kampen ende Zwolle, dat he de vesten solde weder dael leggen, ende de graft demmen;welck he niet hevet geachtet, ende woldet niet doen. So sijnth de dre steden daer gekomen, ende hebben de veste dael gelecht, ende de graft gedemmet, ende de poerte onweerachtich gemaket; men den huuse wort sunderlinge anders geen scaede gedaen. Waer omme de droste wort der drier steden viant inden iaer dusent vijffhundert ende XII, ende nam knechten an upt huus van Koverden. Men he dede den Stichte noch steden doe noch genen scadenn, want he kostlike de borgenhadde gesat vanden ridderschup ende hoeffluijden, om dat huus denn biscop ende ridderschup ende steden weder over to leveren; welcke borgen daer nerstliken over arbeijden tusschen den biscop ende steden ende drosten, om oeren scaden to schutten, so dattet gesoent wordt ende de borgen worden gevrijet. Ende he gaff dat huus weder up indes biscops ende steden handen, ende he kreech al sijn gelt dat he up dat ampt hadde gedaen wederumme; men sodane ansprake alss he hadde up den dren steden om sinen scaden, solde he sijn ansprake up beholden. So wort Aloff van Rechteren weder droste, ende wort dat huus ingedaen. Ende Roloff van Munster hadde do noch bij em upt huus omtrent vijftich kriges knechten, ende trat aff van den huuse; ende quam daer mede to Groningen mijt pijpen ende trummen ende mijt een upgericht veneken; daer hadde he een huus gehuert bij Heer poerte, Hermen Gijsens huus. Ende dit was tegen stadt recht, dat he in Groningen quam, omdat he Heijnen Volen had doet geslagen; men he stont wal mijtten greven van Oestvrieslant, de Groningen do inhadde, de hadde em gheworven mijtten Raedt ende Heijnen vrunden, dat he daer gastiges wijse mochte in Groningen komen. Ende daer vertovede twe ofte dre dagen inde stadt, ende helt de knechten bij hem de he mede gebrocht hadde, ende sende de bij X ofte XII heijmeliken om dat huus to Koverden in to nemen, ende ijs selven bij nachte mijtten anderen knechten nae getogen. Ende he hadde de straketten inde graft ende an dat bolwarck los gemaket, de wijle he dat huus noch in hadde, om em dat weder to beklijven. So sijnnen se daer over de graft gekomen bij nachte, ende hebben dat huus mijt sodane verrassinge ingenomen ende gewonnen. De droste Aloff van Rechteren en was selven niet upt huus, ende was toe Vullen hoe bij den biscop, ende gaft em to kennen wo Roloff van Munster em ontsecht hadde. Ende de knechten up den huuse quemen al ter were; men se mostent upgeven, ende se leten men enen doeden upt huus, een hoeffman geheten Reijnolt van Koverden. Dit geschach inden iare van XII up Sunte Mertens avont. Als he nu sus dit hus inhadde, so screven de dre steden Deventer, Kampen ende Swolle ande stadt Groningen, ende deden oer beclach: wo Roloff van Munster myt mytd verraet ende verrassinge boven recht dat huus sus hadde ingekregene; ende dit werf geschien uut Groningen, daer oick gepart ende gebuetet was den roeff, dat he up den huusse hadde gewonnen, ende hadden em bussen ende kruet daer to gedaen ende ander prevande; ende begerden van se to weten, off se em oick mer bijstant ende hulpe dochten to doen; mijt breder inholt oerer scriften. Daer em de Raet van Groningen weder up screff ter antwort: het were waer, dat he uut Groningen dussen toich hadde gedaen, men dat was geschijen buten wete ende wille des Rades. Oick hadde he generleije atelerie van bussen offte kruet vander stadt wegen offte gene prevande; ende weren oick noch niet vanden sijnne em ijenich behulp ofte bistant toe doende, men wat se noch wordende muchten worden, en wijsten se noch niet. Men het is sunder twivel, hadde de biscop ende de steden Groningen in oeren noeden bijstant gedaen, als se hema gescreven hadden to doen – alst wal geboert hadde – ende hadden so mitten Stichte ende steden gestaen, als se ertijdes stonden, er de greve de stadt inkrech, het hadde hemc geen noet gewest om em dat huus so in to nemen. Daer na hevet de biscop ende Stichte volck vergaddert, ende hebben dat huus belecht. Ende so quam Roleff van Munster bij nachte daer aff, ende toich anden greven van Oestvrieslandt sulff derde om bijstant ende ontset, ende leet al de anderen knechten ende sijn husfrouwe up den huuse, ende lovede se to ontsetten; men he kunde geen bijstant noch hulpe bekomen noch krigen. Als de knechten, de up den huise legen, geen ontseet noch bistant vernemen, so hebben se anxte gehaddt: wert sake datmen em dat huis mijt gewalt name, men solde se up galge ende raede setten. Sus worden se to rade, ende gengen bij nachte heijmeliken vanden huuse, ende namen Roleff van Munsters husfrouwe mede aff, ende wadeden doer dat water hen na Emmelhem; ende leten niemant upden huse dan een wijff van der knechten wijven, de dat huus wal twe dagen inhelden na dat de knechten aff weren, ende de gavent do den biscop ende Stichte op op Onser Lever Vrouwen avont Conceptionis.

Dus quam dat huus weder bij dat Gestichte, ende Aloff van Rechteren quam daer weder up voer een droste, dat recht inden lande van Drenthe to verwaren.

Ende daer wort een ander hoeftman geheten (...)e dat huus ingedaen mijt een getal van knechten, om dat huus to verwaren; ende Aloff van Rechteren mochte daer up ende aff rijden, so vake alst em belevede, om dat drost ampt to bedenen. Ende dat huus dat Roloff van Munster to Meppel hadde getijmmert, hebben dat Gestichte gans inde grunt dael gesleten ende gebroken, ende hebben dat zwaerste holt ende den grawen Bentemer steen hen gevoert to Zwolle, ende den backsteen ende dat cleijne holt to Coverden, ende hebben dat huus daer mede verbetert ende getijmmert. Sus hevet he em selven ende dat Gestichte in marckliken groten scaden gebrocht, so dat he wal mach seggen:' 'ick hebbe alle mijne vrenden verwracht, ende mij selven in groten kummer gebracht.

7 Incidentele terreur van Roelof van Munster in Zuidoost Drenthe
Itemg daer na inden selven iare inde vasteh een deel kriges knechten in Groningen, ende een deellvanden greven gelecht up de leveringe to Aedwert ende daer omtrent ende int Olde ampt. Den hoep krech Roleff vann Munster bij ene bij consent des greven, ende toich daermede in Drente bij den Oester moer langhes ende in Suuden velde hent to Dalen to; ende hevet to Dalen gebrant twe preester huisen, ende hevet inden lande zwaerliken gebrantscattet, gerovet ende gevangen, daer de biscop ende dat Gestichte geen wer noch bescarminge der landen vor gedaen. So wolde he to Groningen den roeff ende gevangen ingevoert hebben, men de Groningers wolden dat niet tostaen. So ijs he daer mede getogen over de Eemse bij den greven, daer hadde he bij ontholt.

8 Verzoeningspoging Saksen en Edzard te Mnster mislukt
Item de hartoch van Sassen ende de greve van Oestvreslant helden mijt malckanderen enen vrentliken dach to Munster in Westphaelen, omme oer beijder scelinge in fruntlickheijt mijth malckanderen to verliken; daer de rade des fursten van Sassen starck ter dachvaert quemen, ende de greve quam daer sulvest erliken wal gerustet omtrent tsestich peerden. Ende daer weren mede up de dachvaert de biscop van Munster, de greve van Tekenenborch, de greve van Crickborch, mer iunckeren ende heren, de tusschen beijden partijen dedingeden ende handelende weren. Men daer wort an beijden sijden so grote zwaerlicheijtd vorgegeven, so datmenn do ter tijt noch gene entlike uutdracht der saken bekomen noch vinden kunden. Men daer wort mijt groter zwaerricheijt so voele ingearbeijdet ende gehandelt vanden heren, dat daer wort ene nije dach weder inberamet up Sunte Iacob erstkomende inden iare van XII; daer in mijddelen tijden beijden partijen sick sulden up bedenckenn, omme mijddele ende wege to vinden, dat se in fruntschuppen gesleten muchten worden.
Ende al dinck solde berusten sunder orloch bes up den vorgeroerden dach.

9 Nieuwe terreur van Roelof bij Ommen en in Drenthe

Her Omke ridder ende here van Esense ende Gert van Petkum mijt sine adderenten ende vrunden hadden scelinge ende twijdracht mijth malckanderen; ende hadden an beijden sijden vole kriges knechten, daer se an beijden sijden mede up malckanderen landes vole roveden ende branden. Als de greve van dessen vorgeroerden dach van Munster weder to huus quam, so hevet he dese twe partien in vruntscapen verliket, doe de huesman verdorven was, doe de knechten an beijden sijden orloff hadden. So krech Roleff van Munster daer so vole aff als he bedarvede, ende toich daer mede in Koverden; men dath huus to Koverden was so bewaert mijt volck, so dat se daer geen gewijn up hadden. So toich he voert mitten hoep up na Ummen ende Zwolle, ende brande daer, ende brantscattede daer groet guet uut den lande ende uut de stadt van Ummen. Ende brantscattede dat cloester inden Barch vor Zwolle, ende venck ende rovedend daer, so dat em daer niemant wederstal dede vanden steden noch landen. So toech he ten laesten weder umme int lant van Drente, ende sochte noch daer an de dorpen de van em niet gebrantscattet hadden, de em doe noch groet guete mosten, ende de dat niet doen wolden, de geroeft ende gevangen; so dat he dede al dat quaet dat he wolde, ende nemant dede em weder stal. Ten laesten toich he wede uuten lande van Drente ter Knipei over, dat he gerovet ende gevangen hadde, naden greve van Oestvreslant, daer sijn ontholt was. Ende de knechten worden up de leveringe gelecht, so dat de huesluede to Noertbroke, Zuutbroke, Hilliger leen, Wijnscote ende daer ontrent mosten em de kost geven uut beleven ende gebot des greven van Oestvreslant.

10 Regelingen over jurisdictie te Groningen en Haren

Iteml de biscop van Utricht hadde gene gewalt noch overheijt ofte gebot over de stadt van Groningen; dan se musten all hundert iaeren vanden biscop belenen dat overste gerichte, so dat se musten richten to hals ende to hovede; daer setten se enen schulden to bijnnen orer stadt, de dat laeste ordel gaff van wegen des biscops over de misdadige lueden de den doet verdeent hadden. Daer vor hadde de biscop iaerlix uut der stadt van Groningen to iaergelt XXVIII Francksche schilt. Ende desse belenijnge was verlopen van dat hunderste iaer al hent men screff dusent vijffhundert ende XIII, ende in dijt XIII iaer scach desse beleninge weder. Oick hadde de stadt vanden biscop beleent dat scult ampt vann Haren, daer gaven se iaerlix vor hundert Rinsche gulden; daer weren se van schuldich soven hundert Rinsche gulden van achter stallich; so wort dat gededinget, dat de stadt solde geven tot de VIIc Rinsce gulden vijffhundert Rinsche gulden, tot twen terminen to bitalen: de helfte to mijd winter ende de ander helfte to Meij.

Deel III-K

Graaf Edzard kan noch Groningen noch Oost-Friesland afdoende beschermen (1512-1514)

1 Ultimatum door Maximiliaan aan graaf Edzard

Wij Maximianus, van Gods gnaden gkoren Roemkeijser, tot allen tijden vermerer des Rix, in allen Garmanien, to Ungeren, Dalmatien, Cretacienh etce-tera koningen, ertshartoch to Oestentrick, hartoch to Burgondien, to Brabant, ende palsgrave etcetera, doen dij Edzart grave to Emden to weten: als wij dij verschener tijt doer onser keijserliker citacien ende gebots breffs up den veertijenden dach na overantwordigen der selver onse citatien vor ons to erschinen geeijsschen ende gelaeden onse keijserlike spraek up de behandelinge; so de erwerdige Philippus biscop to Koelen, des Hilligen Rix der Italien ertkanseleer, onsen leven neven ende koerffurst, voer wilen Wilhelm hartoch to Gulich ende Barge, ende de ersame onse leve andechtige Lodewich van Sensen, heren land commelduer Dutsches ordens der balij to Covelens, inden gebreke tusschen den hoichgeboernen Georgen hartogen to Sassen, landgrave in Doringe ende marchgrave to Mijssen, onsen oemen, furstenn, raijdt ende ewigen gubernator der Frieslanden, eijns, ende de anderdeels geholden hebben to hoeren ende to vernemen, lueijt der selver onser citatien derhalven uutgegaen. Der wijle wij nu in sulcker handelinge claerliken bevuonden, dat du dem genoemden onsen leven oeem ende fursten hartogen Georgen to Sassen, na affgange vorwijlen hartogen Alberten sijns vaders, onbilix, oick tegens onse commissien, declaratien ende dijne eijgene verwillingen ende verscrivinge, geweijgerst hevest de leen dijner graeffschup to ontfangen, ende daerumme geboerlike plicht to doende; ende dat du, boven dat hij dij tot siner leeffden stadtholder in Oestvrieslandt ende dem Ommelanden geordinert, ende dij oick stadtholder der selffter tijden to scriven ende to vernoemen vergunt de selftigen landen to versene ende siner leefden overheijden to hanthebben bevoelen, daer tegen gehandelt, ende de appellatien, soe vanden selfftigen landen an sine lieffden gescheen to verhinderen onderstaest; des geliken de bewillichte gult ende rente niets inbrengest ende verrekenst, ofte hem sinen geboerliken deel daer van niet gevest; daer to de vanden Damme, de vanden Olden ampte ende andere tot der huldinge ende onderdanicheijden niet brengest; oick de versekeringe ende cautien der landen tegens bitalinge des geldes, so wij up den Ommelanden verscijnen, aff to treden niet doen willest, tegens recht ende billicheijde, oick des breves ende verdrage tusschen u upgericht ende gemaket. De wijle nu alsulcke dijn vornemen onbilix, oick tegens onse uutgegange commissien ende declaratien is, ende ons als Roemscher keijser daer in to sijneb geboert, ende to vul trecken schuldich sijn, ende sunder weijgeringe ende onse forder wijsinge doen soldest, twelcken wij doch uut forderen ansoeken ende bericht vorgeroert onses oemes van dij verachtliken overgangen beffunden – dem nae gebeden wij dij, bij vermijdinge onser ende des Rix swaren ongenaeden ende straffinge, daer to onser ende Hilligen Ricks acht ende overacht, erenstlick mijt dessen breff, ende willen, dat du ende dijnes leens erven de greeffscap ende alle anderstuckene ende gueden, so van ons ende den Hilligen Rike to leen voren, nu hen forder vanden genoemden onsen leven oem ende fursten hartoge Georgen to Sassen ende sinen erven to lene ontfungest, hem oick daer van behoerlike eijde ende plicht doest, getrowe, gehoersam, gedenstlick ende gewerdich to sijn leen heren to doen geboert. Daer to so seggen wij dij dijner leens plichte, ofte du uns in eniger leije wijse verwant warest, ende dij deshalven tegens de selven onse bevel to behelpen voermijdt, in craft desses breves ledich ende loes, alsok due hem ende sinen erven nu hijr voer daermede verbunden ende verplicht siest; dij oick des tijttels des stadtholder ampts, so lange dij sine leeffden das willens is to laten, gebruekest, ende de appellation an sijn lieffden to doende niet behinderst; oick de overheijden trouwelicken hantholdest ende niet ontrecken latest; ende de gewoentliken bewilligeden renten inden Umme landen, als dijnen ampte to staet, vlitichlick inbrengesl, alle iare geboerliken redelicke rekeninge, bitalinge des so du daer van schuldich blijvest, oick wat du daer noch an desse tijt niet ingebracht hevest, untrichtest ende bitalest; ende de vanden Damme, de vanden Olden ampte ende anders, so onsen oemen hartogeo Georgien niet gehuldiget noch gesworen sijn, daer to dingest ende beholdest, daer met sijn huldinge ende loffnisse doen; ende anders alles dat vullen brengest ende vultreckest, so tusschen den genoemden onsen oem ende fursten van Sassen ende dij upgericht ende besloten ijs; der gelicken genoechsam cautioen ende versekeringe gewest, wanner dij sine lieffde des geldes, so dij up den Ommelanden verscreven ijs, bitaelt, dat du als dan siner leeffden de selffde Ommelanden tos stont ende sunder weijgeringe ende scaden afftreden, ende dij tot sinen handen stellen ende antworden willest; ende dust alles ende ijtlikes in twen maenden na vertoeninge desses onses bevels vultreckest, in maten du dan to doende schuldich bist. Ende wij ons tot dij gansliken verseen, daer an doestu onse erenstlike menonge. Wo du over dat niet doen ende forder ongehoersam erschinen, so worden wij uut overheijde georsaket mijt den boeven gescreven ende ander penen ende straffen teigens dij, als unnses ende des Rikes endec ongehoersamen verachter, vor to nemen ende to handelen. Daer nae weet dij to richten. Gegeven in onser ende des Hilligen Rickes stadt Coelen, amm eijn ende twintichsten dage des maents septembri na Christi Geboerte vijfteijnn hundert ende XII, unser Ricke, des Roemschen in den soven ende twintichsten, ende des Hungerschen inden dre ende twintichsten iaeren.

2 Overleg te Aduard over financile aspecten van overdracht mislukt

Hijr nae als men screff dusent vijffhundert ende XIII, so sande de hartoch van Sassen sine reden, als iuncker Grombach, den pastoer van Lewerden ende den canceleer; ende de greve van Emden sande daer to dage int cloester van Aedewert iuncker Ulrick, mester Hicke, doctor Harko ende sijn canceleer; omme aldaer mijt malckanderen rekenschup to doende. Ende daer weren bij geschicket, omme de rekenschup to hoeren, de reden des greven vander Lippe ende des greven van Scouwenborch, elck mit notarien ende tugen. So wolden de geschickeden des fursten van Sassen de rekenschup niet horen ofte ontfangen vandes greven canceleer; men se hebben daer bijgedaget alle hovelinge, greetmans, reddiene ende rechteren, de scattinge, excise ofte broken ontfangen ende upgeboert hadden, ende in handenf canceleers over gelevert hadden. Ende daer moste elck enen et zweren ten hilligen, dat he solde rechte rekenschup doen van al, dah ontfangen ende overgelevert hadde in handen des greven cancelers handen.

Oick weren daer vole huusluijden uut den Ommelanden gedaget, om vann den to hoeren ende to weten, wo vole dat se hadden gearbeijt to Groningen ande borch to begraven ennde to bolwarcken, ende wat broke dat datk em vanden droste ende hoeftmans affgenomen was ofte van grietmans, reddien ofte rechteren. Van welcken do vorder gene rekenscup gedaen wort, want dit mandaet vanden keijser, daer hijr vor van ijs gescreven, wort daer getoent ende vervolget.

Doe bleff de rekenschup voert staen, want des greven geschickeden reden hebben vann stunden an mijt notarien ende tugen up dat maendaet geappelliert annden keijser inth Kamergericht; ende sint van ene gereijset up Sunte Andrees avont

3a Tocht hertog Georg naar Oost-Friesland weinig succesvol

Item de hartoch van Sassen hevet angenomen enen groten hoep van knechten, de do legen in Brabant ende int lant van Cleve ende Geller. Ende hevet de vergaddert int Stichte van Utricht omtrent Deventer ende in Twente; ende sint daer gelost ende doer gelaten om oeren penninck, ende togen na Vullen hoe ende Steenwijck, inden Soven wolden. Ende so de greve dede bij den Gestichte mijt Roloff van Munsters sake, daer hijr vor van gescreven ijs, hebben se nu gedachtich gewest, ende bij den greven nu weder gedaen. Ende als de knechten sus in Westvreslandt vergaddert weren, so hebben de regenten des fursten van Sassen to Lewerden bereyden ende maeken laten voele ledderen, bruggen, vlaken, brantledderen ende andere instrumenten omme steden ende flecken mede to toewynnen ende to bestygene. Ende synt gekomen int anbegin nyen jaer anno M Vc ende XIIII int cloester toe Aedwert, ende daer omtrent in allen dorpen ende huesen al hen to Wynsum belecht; want der knechten voele was: omtrent veer off vyfftehalff dusent, ende des ghetrosses ende kernappen was oeckh omtrent dusent; ende laegen daer op de leveringe op den huesman. Ende deden de buren also groten last ende scaeden myt eten ende drincken, ende toe slogen al in stucken: vensteren, doeren, karnen, emmers, al dat se krygen kunden, ende verbrandent, woe wal datter anders torfes genoech was; men se mosten niemant anders scaeden doen, vermyds vangen, roeven, bernen. Ende dit duerde hent tot Hillige Dre Koningenm toe, ende haddenn men ter maent enen golt gulden, ende solden sick selven behelpen op de leveringe op den huesman; ende daer nae genck oer solt an, doe mosten se den huesman genen scaeden meer doen. Ende het was inden tyden so harden wynter als in mannige jaren gewest hadde, ende begunde to vresen tho Sunte Marten an hent tho Sunte Pauwels bekeeringe, so hart ijs, datmen over alle diepen ende over die Eemse mochte varen met so swaren last, als een wagen oft slede dragen muchte. Als desse groote hoop sus in Adwert lagen, so weren de Groningers ende de vanden Dam seer besorget, elck om oerr stede an to vallen ende tes bestormen, ende makeden hoere bolwarcken, poorten ende mueren ter were mit bussen ende allea andere manieren van orloge, als sij dat nemen ende geven wolden. Die Groningers kregen in omtrent hundert krijges knechten, ende de greve sende inden Dam omtrent vijff hondert krijgersknechten ende een deel van zijnen bueren ende uut dat Olde amptb; soe datse doe elck wal gemoet waren om oer stede te bewaren. Men de Sassigen hebben dat nie begunnen ofte versocht van beijden jenige an to vallen, men se sint opgerucket ende getogen na Sauwert, op nae Witte werum, voert nae dat Olde ampt, na des greven landt. Ende dat Olde amt hevet sick verbrantscattet, ende solden geven twee dusent Rinschgulden. Ende sint gecomen to Hoge Bunde, Wener, Stapelmoer, ende voert in Reijder landt, hen tot Yemmingen toe ende daer omtrent; ende deden daer alto groten scaden mit barnen ende roeven, ende spaerden kercken noch godes husen, ende sijn in Jemmigee gelegert, want dat een groot dorp was. So hevet em de grave gestarcketg mit alle sijne macht, ende hevet een deel crijgesvolck int lant gecregen tho peerde ende to voete mit sijnen bueren, ende hevet sick gelegert op den Oert ende daer omtrent. Men geen van beijden partijen, de Sassigen ofte de greve, dorsten malkanderenk aenvallen, en de lagen soe wal en dre ofte veer dagen tegens malkanderen. De greve was verwachtende meer hulpe van knechten ende ruijters, ende de Sassigen weren verwachtende hartoch Henrick van Bruijnswijck mit meer landes heeren mit een grooten hoop volkes te peerde ende te voete.

Dor dat dije Sassigen vernamen, soe sijnt se opgebrokens, ende getogen mit opgerichten vaenkens, voerbij den Oert ende des greven heer, doer des graven landt op na Deterum; ende deden daer oick altet groten scaden al dat landt door mit roven ende barnen, so dat de greve daer niet voer kunde doen. Ende hartoch Henrick van Bruijnswijck mit alle zijn heer de toech op de Budiagers, de wolde de ersten straffen, eer hij bij die Sassijgen in des greven lant wolde comen. Soe begondet an enen dae te leggen op Sunte Pauwels avent ende op sijnen dach, so ververlicken met regenen ende weijen, dattet water toe kne hooch op dat ijs stont. Ende de greve hadde booden om de knechten inden Dam ende in Groningen, om bij em to comen bijden Oert, ende wolde de Sassigen versueken ende mit em slaen. Ende de Groningers hadden op Sunte Pauwels dach hoer knechten omtrent anderhalff hundert uutgeveerdiget, ende togen to Scharmer int clooster; men se worden weder om verscreven van de Groningers, want de Damster knechten wolden niet uut; so quemen se des anderena dages weder inde stadt. De Sassige hoop van knechten bleef leggen daer to Deteren ende Stickhusen ende daer omtrent, ende alst aldusa starckelijcke de sijde, ende de greve liet die zijelen in vloijen, so dat al dat landt leepaf onder water, soe dat die knechten achter noch voer kunden comen; ende hartych Henrick van Bruijnswijck mit sijn heer konde niet bij em komen om se to ontsetten; so dat sij weren daer in vianden landen in grooter last. Men hadde God niet mede georloget mitten greven, ende haddet langer gevroren, ende hartych Henrick bij den Sassigen weer gecomen, de greve solde grooten anxt hebben moeten lijden voer landt ende luiden. Ende de hartoche van Bruijnswijck mit sijn heer die sloech in Butijager lant, sloech daer velef doot, ende venck voele, ende daer wort niet gespaert wijff noch kint int aenkomen; ende als heet becrachtiget hadde, soe besette he dat lant mit een getal van volck. Ende als dan nu des fursten volck van Sassen geen meer gewin hadden op den greven, om dattet doer gedeijet was, soe togen sij in juncker Johans lant van Oldenborch, de was oer vijandt niet; daer quam des hartogen van Bruijnswijck bij, so dat daer een groe hoop bij een quam, ende daer worden se geloijst ende gespijsiget om oeren penninck.

3b Platteland gebrandschat door Saksen en door Edzard

Ende als des fursten van Sassens volck sus uut Aedewert op braken, ende togen nae des graven lant, soe voer van gescreven is,soe besetten se Aedewert mitten Ommelanden mit volck uut Langewoldt, Vredewoldt, Hummerse ende Middaech, en twe ofte drije dagen lanck. Daer na quam daer in omtrint anderhalff dusent mans vuijt Westfrieslant soe min soe meer, ende do togen de Ommelanden elck weder to huijs. Ende de regenten in Westvreslant sendem bijden Westfriesen omtrent twe ofte dre hundert Overlantsche krijgers knechten, omme dat clooster in to holden ende to bewaren. Ende de screven doe uut in alle den Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche om schattinge te geven, ende setten elck clooster ende buerschap in sunderheijt op ene summe to geven, als dat ene op twe hondert Rinsgulden, dat ander op hundert, dat ander op vijfftich, so min so meer soe elcks rijck weren. Des greven volck tor Groeningen screven weder vuijt yn dens Ommelanden: dat nemant det Sassigen solde geven enige scattinge, bij lijff ende guedt ende bijden brande. Sus weren de arme huijsluden in grooter last, datse niet en wisten wat se doen ofteu laten solden; doch se dorsten dat gebot der Sassigen heren niet versytten, ende hebben voele vanden cloosteren ende Ommelanden oer scattinge, daer se op gesat weren, betaelt.

4Van des keijsers breven ende breven de vanden Sassigen van de Weerdenbras gescreven weren aen den Groningers

De furste van Sassen hadde gesant op den Weerdenbras enen ridder ende sijn cancelleer, en doctor in beijden rechten. De sanden enen breeff in Groningen aen borgermesteren, Raedt, sworenb gemeente, bouwmesteren ende gemenen gijlden ende borgeren, begerende geleijde to hebben onder breeff ende zegel, tot achthien parsonen starck ofte daer en bijnnen. Men dat wort em geweijgert, ende screven em voer een antwoordt daer op: dat se den greven van Oostfrieslant hadden in gevoert, gehuldet, plicht ende ede gedaen; daer mochten se sulcks an versoeken; se wolden buijten sijn genade mit niemant handelen; men wolde sijn genade mit em dage holden, ende begeerde men oer daer dan bij to hebben, solden se sick dan geerne bij voegen. Des dages daer nae als op Sunte Apolonien dach quam in Groningene des keijsers bode mit des keijsers sulveren busse, ende brochte vanden keijser breven aen den Raedt; ende genck voer openbaer voer de kercke onder missen, daer voele borgeren bij stonden, ende sloech die copien vanden breven opelijck aen den kerckduere. De sin vanden brieven mit langen scriften was: dat de keijserlijcke maijestaet mitten fursten des Hijlligen Rijckes lieten weten den van Groningen, dat se den greven van Emden hadden gewittiget mit oren mandaten, dat he sick der landen ende stadt holderschup solde entslaen, ende den Dam den fursten van Sassen indoen ende de regeringe der Ommelanden ende dat Olde ampt, bij der acht ende over acht, als dat mandaet, daer hier voer in die cronikel int lange de copie heel uutgescreven steet. In welcke mandaet he den keyserlykei maijestaet in rebel ende ongehoorsaem was; waer omme he wort gelecht in de acht ende over acht des Hilligen Rijcks. Daer den van Groningen ene copie mede wort gesant, ingelecht in oeren breeff dat em de keijserlijcke maiestaet nu gesant hevet, up dat se ummer mede sollen weten, woe de grave stont mitten Rijke. Oeck wort den van Groningen gewittiget in dit voergenoemde mandaet: soe als de greve sus Groningen hadt ingenomen, in namen ende wegen ende tot erkantenisse des Hilligen Rijcxs, welckes he geen bevel noch consent hadde vanden Hilligen Rijcke, dan uut sijn eyghenne vermetelheijt hadde dat ingenomen boven recht ende alle billicheijt des rechtes; waer omme, often die van Groningen em jenige huldinge, plicht ofte eede gedaen muchten hebben, daer van absolveerde de keijserlijcke maijestaet de van Groningen vrij ende quijt, loss ende ledich aff; ende lete em weten, bij der acht ende over acht, dat se den greven van stonden aen solden verlaten, ende geene bijstant, hulpe noch troost voertaen doen, men soldenc em holden als enen rebellen ende verachter des Hilligen Rijckes in acht ende overacht; ende dat de van Groningen solden de geschickeden hooftluijden end regenten, de de furste van Sassen nu in Vrieslant gesant hadde, in oer stadt laten, /ende de borch in doen, mit so voele volckse nae oeren goetduncken, daer se onbeanxt in de stadt mede muchten blijven; als dan solde dat dan staen tot erkantenisse des Rycks, waer Groningen dan solde bij blijven.

Als nu die geschickeden des fursten van Sassen noch laegen op den Weerdenbras, ende geen geleijde binnen Groningen konden crijgen, soe voer van gescreven steet, so senden zij noch enen brieff aen die van Groningen: dat em seer bevrumdet, dat zij em geen geleijde wolden gunnen, aengeseen dattet wal gued tusschen beijden partijen mochte ingebracht hebben; niet to min, alst joe soe niet muchte geschien, so begeerden sij een scriftelijck antwoort op de scriften, die de keijserlijcke maiesteijt aen se ghescreven hadde. Dar de van Groningen em weder op screven: datse neet konden vermarken aen oren scriften, dat daer jenich gued in gelegen was; daer omme wast em niet proffitelicken se in ore stadt tho laten. Ende op de scrift van keijserlijcker maiesteijt screven se up: dat zijn mandaet was em sus overgecomen, sonder citatie up daijnge; oick hadden se noch wal tijt der van to appelleren; oick so weren se den greven so bewant, soe dat se buten zijner genaden raedt daer nu niet veerder op wolden andtwoorden. Ende hebben sus des keijsers mandaten ende gebot geen gehoor hebben willen geven, dat em soe swaerlijcken ende ongenaedeliken vander keijserlyker maiesteijt ende den Hilligen Rijcke to gescreven was, bijder acht ende over acht ende sware ongenade ende straffe des Hilligen Rijcks; daer se al in rebel ende ongehoorsaem in gevonden wordens. Doch soe deden se dus voele daer in, dat se daer op appelleerden mit notarien ende tugen, als dat naden rechte geboerde, ende sloegen die appellatien op bijnnen Groningen aen die kerckdoren. Oeck sanden se de appellacien scriftelijcken den hoefftman op den Weerdenbras; men he hevet se niet ontfangen willen, ende hevet em gesecht: se mochten dat versoeken aen des keijserlijcke maiesteijt; hij becummerde sick daer niet mede.

5 Van dat de greve ende die van Groningen besetten Slochteren, Hoge kercke ende ten Buer dat clooster int jaer M Vc und XIIII

Die greve van Oostfrieslant die leet de kercke to Slochteren vast maken, ende lede daer op een deel buren ende krijges luiden, omme dat Olde ampt ende Dijordes wolt te bescarmen. Desgelijckes so dede die droste ende die Groningers Hoge kercke besetten ende vast maken, ende leden daer op oere scamele inwoners, als visschers, schutenschuvers ende andere amptluden, omme die van Aedewert to behinderen, datsse gene privande noch barninge solden crijgen uut Vredewolt noch uut Drenthe, ende oick om die landen bet daer toe te dringen, datsse em brantschattinghe solden geven. Des ersten donderdages inder vasten soe togen die van Hoghe kercke uut voer Aedewert opt Nie lant ende daer omtrent met dre schepen mit volck; ende namen den huisluijden privande ende etelkost ende ander, bedden ende dekenen ende hoij om op te slapen. Ende die van Adewert hadden sick daer op gerustet ende verlaget inden husen, ende de hoep quam uut Adewert ende veriageden de Groningers, ende namen em die drie schepen mitten bussen ende dat guet dat daer in was; ende se ontlepen doer dat water na Lege kercke hen ter Hoge kercke. Tenm Buer int clooster hadden sij ingelecht, om te besetten, een hundert krijgersn knechten uut Groningen; men doe die droste van Groningen ende Berent Koenerdes, Sicke Benninge ende Harmen Kock daer na quemen int clooster, omme den leger te besien omme vast tho maken, so wortet soe doer gesien, dat dat niet wal doenlicken was dan myts grooter merckelijcker oncost, ende datmen daer vele volckst in behoeveden dat tho holden. Soe weren de knechten daer vijff dagen in ende quemen weder in tho Groningen.

6 Van de brieven die de furste van Sassen sande in Groningen Asschelwoonsdach int jaer M Vc endex XIIII

Die furste van Sassen sande breven in Groningen, de quemen Asschelwoensdach, een breeff aenden Raedt, ende een breff aende bouwmesteren ende gemenen gilden ende oeck der zwornea meente. De tenor ende syn vanden brieff de aenden Raedt gescreven was: dat se tot noch des keijsers mandaten geen gehoor geven, ende dat de furste van Sassen de stadt noch genedelicken ontholden hadde van de swaricheijt der keijserlijcken mandaets mit acht ende overacht, ende beroerde em alle de swaricheijt, die voor al eens gescrevena was vanden Weerden bras van des fursten geschickede reden – dat int lanck hier al verclaert is, mogeij daer lesen. Ende de ander breeff andec ilden ende sworend gemeente wase inholden: dat die furste hadde dat toe versech ende daer geen twyvel an, dat de Raedt die sloech alle de brieven onder, die em dick ende vake gescreven weren; want weren de al den gilden ende gesworen gemeente to voeren gecomen, se hadden daer so wal voer geraden, het weer soe veer ter bitterheijt niet verlopen. Daer de gilden ende zworne gemeente weder op screven ter andtwoordt: de Raedt ende se weren ener lueden, ende em weer geene scriften ende brievenl verhoet, ende alle dinck weer em mede te kennen gegeven; de dat zijne furstelicke genaden soe aengebracht hadde, hadde dat onrecht na gesecht. Ende de Groningers vermarkeden daer uut, dat desse brieven sus uutegaen weren, omme moijterije ende twedracht tusschen den Raedt ende den borgeren binnen Groningen te maken.

7 Van den dach die to Meppen op der Eemse geholden wordt des frydages voer Invocavit inder Vasten int jaer M Vc ende XIIII
De bisschop van Munster ende de bisschop van Hillessem, desse beijde fursten hebben gearbeijt tusschen den fursten van Sassen ende den grevet van Oostfrieslant, omme de geschele ende twedracht hen tou leggen; ende hebben beijde partijen bewilliget omme enen dach mit malcanderen tew holden; ende de stede is em beteijkent toe Meppen op der Eemse op den vrijdach voer Invocavit, daer de van Groningen mede bij verscreven sijnt vanden greven. Op welcken dach ter gesatter tijt de hoochgeboren furste de bisschop van Munster selven in zijner personen is gecomen mit die geschickede rede des capittels van Munster, oeck des riddescup ende twe borgemesteren uuth Munster, ende die rede des hoochgeboren fursten van Hillesum, alse scheijdes heeren. Des fursten rede van Sassen, als de greve van Bentum ende noch een ander greve, mit een ridder ende de canceler sint daer oick gecomen; mester Hicke provest van Emden, doctor Harko. Van Groningen quam Peter Sickinge, Luleff Koenerdes beijde borgemesteren, mester Gelmer Canter Raedesheere ende secretarius.

Ende sijnt daer beijde partijen ter beteekender tijt voer de scheijdes voerschenen. Ende elck part voer ende nae ingeeijsschet, om elck to hooren clage ende antwoordt, woorden ende wederwoorden, de al to lanck sint to vertrecken, want der reden an beijden sijden lanck ende breet weren, want de scheijdesheeren daer dre dagen over handelden ende sprake mit beijde partijene hilden; soe dat des greven reden ende den van Groningen twijvelden, dat de scheijdesheeren meer kijpeden ende partijelick weren mitten Sassigen dan mitten greven. Dan ten laesten mit grooten arbeijt der scheijdesheren dat de Sassigen den greven aff eijsscheden: dat de greve solde zijn lande te leene nemen van den fursten van Sassen int ewige, ende solde em ontslaen ende in doen Groningen ende de Omlanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, ende den Dam ende dat Olde amt; ende daer toe solde he den fursten quijt schelden de LXII dusent Rins gulden, die em die furste van Sassen schuldich was, ende daer toe geven hondert dusent Ryns gulden; ende daer voer solde he den fursten in doen ende to gijssel setten drije van zijnen sloten ende borgen, alse Stijckhusen, de Vredeborch ende den Oert. Des greven reden hebben geeijsschet tom hebben vanden fursten van Sassen dreemael hundertdusent Rinss gulden voer sodane rooff, brant ende schaden, als he em boven recht ende reden sonder ontseggen in zijn lant gedaen hadde mitten knechten – daer hier voor van gescreven is – de noch omtrent an zijn lant lagen, in Her Omken landt ende joncker Christoffers van Jeveren lant lagen. Sus deeden desse fursten ende scheijdesheeren grooten arbeijt tusschen beydep partijen, men se kondent tot geenen eijnde brengen, dat den parten beleven wolde. Soe hebben de geschickede rede des greven ende Groningers desse beijde fursten ende scheijdesheeren hoechlicke bedancket oers grooten arbeijts ende guetwillicheijt, daer se sick sus in bewijst ende gedaen hebben; ende sijnt weder to huijss gecomen binnen Groningen up Sunte Gregorius dach, ende den Raedt opt huijss weder in gebracht int lange al, dat op den dach daer gehandelt was.

8Van Selwert weerloos to maken ende de ontseggelbreven ende den brant buten der Ae poorte ende meer ander dingen int jaer M Vc und XIIII

Des maendages na Sunte Gregorius dach sanden die van Groningen vuijt oer schutten ende crijgers knechten mit voele gravers ende muer mesteren; ende lete die poorte ende muere de aen die oostersijdt van Selwert stont, dael smijten, ende lieten die grafte op drije of vier steden mijt langen dammen toe demmen, ende makeden de mole onveerdich, so dat men daer niet mede malen mochte.

Ende de back oven wordt ingeslagen ende to broken, ende de brouketel wort tho Groningen gebracht, so dat den convent vele verdreets wort toe gekeert vanden ongenanten ende boeven, in eten ende drincken. Des dinxdages daer nae sande die hartoch van Sassen sijnen rijdende boden tol Groningen mit twe ontseggelbreven; die eene helt an borgemesteren ende Raedt, die ander an boumesteren ende gilden. Ende die brieven voerde de bode opelicken ynden stadt, ende hadde se voer op een cleijn wit stocxken gesteken; ende reedt daer mede voer dat Rechthuijs daer die borgemester Peter Sickinge in was, de dat pant doe verwaerde, de tot hem vuijt quam. Soe boet he em den breeff, sittende op dat peerdt mit dat stoxken onweerdich, so dat he nieto tastede an zijn hoet noch bonet. Die borgemester wolde den breff so niet ontfangen, ende seijde hem: he solde aff sitten vanden peerde, ende doen em den breeff mitter handt, alst behoerder; dat he also dede. Ende als det breeff gelesen was, so wordt den boden gegeven tot drinckgelt twe Rinss gulden; ende den anderen breeff dede hij den bouwmesteren. Beijde brieven aleens inholdende; ende screeff mede inden ontseggelbriefven, ende beclagede: dat em beijammerde joncferen ende vrouwen ende andere geestelicke personen ende scamele inwooners der stadt, de vermits quaden raedts in soe grooten last gevoert werden. Den boden wort twe Rinsgulden gegevena to drinck gelt, ende wordt vanden stadt deners ter poorten uut geveijliget. Voort des selven nachtes umtrentae XII uren quemen die Sassigen uut Adewert, ende branden buten der Ae poorte achtaf wooningen, husen ende cameren, ende branden een huijs bijden Hoen tijl, ende steken vier koijen den hals aff int huijs, de daer in verbranden; de ander koijen namen se mede, ende al dat se dragen mochten, van clederen ende ander plunderwaer. Ende daer stont een tichelwerck bij Doijnge horne, dat hoorde Leeuwen volck toe, dat branden se oijck, ende togen weder in Aedewert. Des dages daer nae sande de droste ende Groningers volck to Gelmerwolde op de kercke, ende besetten de, ende lieten de vast maken. Ende dat weren schutenschuvers, veenluden ende ander allerleije volck, de daer op geschicket worden den huijsman wat tho plagen, ende anders geen groot proffijt in brochte.

Daer was een greve van Constaij – soe als he sick screeff – de was gesant vanden keijser, dat hij Groningen in nemen solde nae inholt des mandaets, daer hier voer in dit cornikel gescreven steet: dat de Groningers solden eenen hooftman de stadt ende veste in doen tot erkantenisse des keijsers, waer de stadt blijven solde mit een getal van volck tot zijne goetbeduncken, daer he velich sick mede bewaert mochte wesen. Dese greve lach int heerscup van Bentum to Scuttorp, ende screeff enen brieff to Groningen, ende eijschede de stadt in van wegen des keijsers ende Hilligen Rijckes nae inholdt des keijsers mandaet; men dat wort em geweijgert, ende en wolden em niet in nemen. Ende screven em weder, dat se niet doen wolden; ende holden de breven, de dus em toe gescreven worden, voer jock ende gecksmeer, ende dattet conterfeijte breven weren, de de hartoch van Sassen selve bedocht hadde, ende niet dat de vanden keijser vuijt gescreven weren, noch vanden heren daerse van inholdende weren.

9a Eerste ongenoegen te Groningen over falen van Edzard

Die greve van Oostfrieslandt de quam over bynnen Groningen inde weke Reminiscere, ende wolde schattinge hebben vanden Groningers; ende de Raedt mit vole vanden borgeren hadden em dat also wal willen hebben to gestaen.
Men doe dat onder her omnes ende dat gemene volck quam, so wordt daer een groote criminacie ende geroep onder dat gemene volck: so dat se gene scattinge konden op brengen noch geven, want sij bij lancheijt der tijt weren uut georloget; ende hadden em overgeven stadt ende lande, solden se em dans noch gelt to geven, weer niet recht gedaen. Doch niet te min de Raedt onderwees sijn genaden, datsse em te vreden stelden, ende lovedent em te geven vijff dusent Rinsgulden op dach ende stonde, als se dat jargent conden becomen op renthen te crijgen; ende voer desse vijff dusent Rinsgulden solde he twe hundert crijges knechten op sijn solt leggen to Groninghen often inden lande, daer dat proffitelicste weer voer de stadt, om de daer mede to bescarmen. Ende dus sched dense fruntlichd van eene, ende de greve toech wederom over Eemse.

Item in desse selve weke quemen de Sassigen uut Adewerdt inde kercke to Suedwolde, ende besetten de mit volcke, ende makeden de kercke vast mijt een bolwerck, daer de bueren daer omlanges to moesten arbeijden ende graven ende bolwarcken. Item oick in desse selve weke togen de Groningers vuijt, mijt oer scutten ende oer kryges luden ende anders vole borgeren ende inwoonders, mit oer schuttenj ende andere schepen opt veen, ende haelden voelek torves; so datsse al gereddet worden mit torff, so dat elck kreech so veele, datse gene kummer van brandes halven hadden in oer husen, ende elck mede thom brouwen ende ten backen.

9b Van een andtwoordt den greven van Koningsteijn, ende den brant buten Botteringe poort und Heer poorte, ende dat schutgeveerde opten esch

Daer togen twe veenken kryges knechten vanden Sassigen uut Adewert nae den Weerdenbrass des woensdages voer Onser Lever Vrouwen dach Conceptionis. Des vrijdages daer nae op Onser Leven Vrouwen avent omtrent twelff uren inder nacht quamen de Sassigen uut Adewert of Suijdtwolde, datsse beset hadden, ende branden vele husen ende cameren buijten Botteringe poorte. Voert des selfften morgenss to sess uren quemen se uuth Essen, daer se des selften nachtes in gecomen weren mijt een groet hoep volckes toe voete ende tou peerde, ende branden een mullershuijss bij de vuijterste molen. Daer na omtrent acht uren quam de helen hoop vuijt Essen, men de oerden ende veenkens mytten knechten bleeff staende to Helpman. Ende de Groningers togen tegen em vuijt mytten schutten ende oer kriges volck – der was omtrent hondert knechten ende vole borgeren – ende leten den oerde ende veenkens staen bij de vuijterste molen. Ende daer leep volead vuijt mit geschut tegens deae vianden opt schutte geveert; ende de Sassigen quemen hem vromelickaf tegenag mit en verloren hoop to voet, ende oick omtrent twintich ofte vyff ende twintich to peerde wal gerust, ende hielden lange scuttegeveert mijt malcanderen; men daer wort geen groote schade an beijden zijden geleden, daer mocht wal veer oftee ijff dooden blijven van de Sassigen. Daer bleeff oick een ridder doot, de wort to Essen voort hooge oltaer begraven; ende de Groningers geen dooden, men daer worden welcke gewondet.

De hartoch van Sassen lach doen selven to Essen int clooster, ende hadde dus lange gelegen to Benthum, ende was comen opden Weerdenbras, ende voort int clooster bij den hoop van sijn heer, de daer lagen to peerde ende voet, ende belegerde he em ende makede dat clooster vast. De wijle doem he noch lach opden Weerdenbras, was daer bij em de greve van Consteen, geordent opperste hoeftmann van wegen des keijsers ende Hilligen Rijkes, daer hier voer van gescreven ys, ende een breff in Groningen gescreven hadde aenden Raedt ende een aenden gilden, daer he noch geen antwoordt van hadde; screeff he noch aenden Raedt, ende begeerde noch eenr antwoort entlicken op zijn voorscriften. Daer em die van Groningens weder op screven: sij konden em niet wal scriftelijcken daert op antwoorden, want dat gelech der saken halven lanck ende breet was; men wolde zijn genaden enen dach mijt em holden op vast geleijde an beijden zijden to Essen int clooster, wolden sij bij em comen, ende allex dinck mit em daer verspreken. Daer hij weder op screeff op Onser Lever Vrouwen avent Annunciationis aen den Groningers: he wolde daer gene sprake noch dach mijt em holden, want de furste van Sassen daer selvest int clooster mijt een groot getal van volcke lach, so wast daer niet gevoegelicken dageleestinge te holden; men konden se ene andere gelegelijcke stede vinden om veerder myt malcanderen to handelen, mochten se toe dencken. Soe voelden de Groningers daer wal uuth, datse niet vole guedes mijt em dar becomem konden.

9c Van de Sassigen de Vreborch ende Eemse inkregen, ende de ander vesten inden Ommelanden bij Groningen Anno 1414

Als de Sassigen weren comen vuijt de heerschup van Oldenborch in joncker Christoffers landt ende her Heeren Omkense lant, so togen se do voort in des greven lant nae de Vreedeborch. So quemen em to hulpe hartoch Henrick van Bruijnswijck ende sijn broeder hertouch Erick, de hartoch van Lunenborch, de hartoch van Louwenborch mit meer jonckeren ende heeren; ende hadden wal acht hundert reijseners ende voele krijgesfolck te vote, ende wolden mijt dat reijsighe tuijch weest hebben bij de Sassigen voerbij de Vredeborch over dat moer. Men de vander Vredeborch behinderden eml dat, ende togen op dije schuttinge van oer watermolen, ende leten dat water in loopen, ende dreven de speckinge int moer en wech, so dat die ruters mijt dat reijsige tuijch niet overt moer konden comen. So togen se wederomme to Oldenborch, ende leten die peerden daer staen, ende toegen te voten bij den Sassigen hoop. Ende togen doen mitten hoop voer den Vredenborch, dat top male ene onwinnelijcke starcke borch was; ende daer lach op een drossaet heet Rijpelbusch, mit enen hoefftman heete Johan Fuijst, mijt so veels knechten datsse de borch wal konden besetten; ende hadden daer op al dat em van nooden was van privande ende gescut ende cruijt. Doch de Sassigen wonnen se, ende kregen se in mit stormender handt, men se gaven se op, ende gingen aff beholden lijff ende guedt; ende was daer ijenich verraet ondert, mochten se weten. De grave van Oestvrieslant lach to Aurick mijt zijnen ruijteren omtrent vijffhundert, ende had bij em omtrent vijffthien hundert kriges knechten. Ende daer leet he bij em comen alle sijne bueren; ende toech nae den Sassigen hoop, de sick belegert hadden in zijn lant, ende wolde mijt em enen slach geslagen hebben inden velde, men se quemen niet an malcanderen. De Sassigen hadden sick bescansset in een dorp, des geliken de greve oijck; so wolden geen van beijden oer vordel over geven, ende geen van beijde partijen dorsten malcanderen an; so dat de greve toech mijt zijn heer weder omme in Auwerick. Ende de Sassigen hadden de Vredeborch wal bewaert mijt volck. Soe togen de Bruijnswijckessige heeren ende ander fursten tho Oldenborch, omme daer logijs mit oer peerden ende volck ende prevande to krijgen, ende daer woldense oeren Paesschen holden. Ende de Sassige knechten togen weder in ioncker Christoffers ende Her Omken lant. De greve, als he vernam dat de Sassigen sus in drijen hoopen laghen, als in Oldenborch, juncker Christoffers lant ende Her Omken lant, so toech hij mijt sijn volck tot em, ende dreeff de Sassigen, datse mustene wijken in Jeveren. Ende de in Her Omken lant lagen, weken opf Wijtmonde, ende deden grooten schaden in joncker Christoffers lant mijt rooff ende brant; men in Her Omken lant werdeg noch geen schade gedaen.

9d Van al de vesten ende legeren de die Sassigen hadden ghemaket, ende woese weder veriaget werden van den greven
De Sassigen hadden onwijsselicke angeslagen voorgenomen, want se lagen wal in veertijn legeren elck van anderen: als oer principael heer lach over Eemse – als ghij hier voer int naiste capittel gehoort hebben – in drie hoopen, daer joncker
Christoffers lant oick omme beschadiget werdt; ende omme Groningen lach een hoop to Essen int clooster; ende voert op den Weerdenbras, toe Roeden op joncker Roloff van Ewssum huijs, to Benckema huijs, in Aedewert, op Stuergrovinck, to Zuijtwolde, ten Buer int cloester; opden Delff zijel – daer hadde de greve een blockhuijs op begunt te maken – kregen se oick in; oock namen se in dat huijs to Fermssum, dat huijs to Oterdum ende de kercke to Reijde; ende de meeste hoop bleeff ten Nijen clooster mit dat groter ghescut, als met een slange ende twee halves slangen ende twe tumeleers ende ander velt gescut ende haeck bussen, ende daer mede voer den Dam gewest hebben om den to winnen.
Dijt wordt den greven verwittiget, datsse sick dus wijde verlegert hadden. So quam he over mijt een achthondert knechten ende omtrent anderhalf dusent buijren, ende begunde to Reijde an, ende sloechsse ende veriagede se al voer voet an, ende lepen voer; soe dat niemant ter weer konde comen, want elck leger sus verre van een lach. Ende quemen em suss onverwarent opt lijff, so datse genen stal konden begrijpen; men elck leep voor die ontloopen konde, ende leten al oer gescut achter. Ende daer wordt al welcke doot geslagen, ende vele gevangen van buijren ende knechten, want daer weren vole huijsluijden uut Westvreeslant ende uut Langewolt ende desse landen mede daer uutgedaget.

De gevanghen huijsluijden wordena geranssoent elck na oer goet, ende kriges knechten na kriges recht; dat gescach des dinxdages na Judica inder vasten.

Als dat geruchte quam tot Groningen dat de loop sus was toe gegaen, togense des woensdages uuth na Wijnssum, ende meenden daer welcke to crijgen de daer verloopen weren, men se kregen daer ghene van; doch soe deden se daer soe vele dat se branden tho Wijnssum ene wijndemolen, ende namen daer vole roggen ende weijte ende broot ende ander vysch ende vlees, ende branden oick to Sauwert Eijlken Onsten bouwhuijs. Ende als se wederomme quemen, so togen se voer Suijdwolde, daer de Sassige in lagen ende bebolwerckt hadden; men dat was noch niet reede, want daer was noch geen borstweer noch staket op, ende daer weren omtrent veertichmknechten op, ende hadden men welcke haeck bussen daer op. So vellent de Groningers an, ende wonnent mit stormender handt, ende sloegen dre daer van doot: den capiteijn ende twe knechten. De ander knechten worden to Groningen gebracht, ende geranssoent nae krijges recht; ende daer weren buren mede vanden Westvresen, de worden geransoent na oer goet. Als de Sassigen dit vernamen de in Essen lagen, die breken op ende togen in Aedewerdt des donredages voer Palm den heelen hoop bijeen. Want des greven knechten, de over gecomen weren ende de Sassigen sus veriaget hadden, quemen voort to Groningen; ende de Overeemsche buijren bleven to Farmssum, ende makeden dat blockhuijss voort reede op den Delffzijl. De Sassigen hadden to Essen een blockhuijs al getimmert, dat se op den zijl wolden geset hebben, hadden se daer niet veriaget worden. Ende doe se dat clooster sus verlopen hadden, soe leten se dat holt daer blijven, ende de Groningers leten dat voeren up den Delff zijel, daer wordt dat opgerecht; ende dat bolwerck om dat clooster tos Essen ende um de kercke tot Suijdwolde wordt beijde weder tou niet

gemaket. De hartoch van Sassen was al te voren uut Aedewert getogen to Lewerden; men sijn volck quam al bij ene, ende starckeden sick seer in Aedewert, ende meenden dat die greve ende Groningers solden se in Aedewert beleggen.

10 Van den dach die de greve van Konijngsteijn hielt mitten greven ende den Groningers ten Horen int clooster, anno 1514

Daer wort een dach beramet ten Horen int clooster tusschen den greven van Konijncksteijn, als een geschicket ende gedeputeert hoefftman van wegen der keiserlike maiesteijt ende des Hilligen Rikes – daer hier voer van gescreven is – mijt twee doctoren de mijt em daer quemen ter dachfaert; ende des greven raedt, alsb mester Hicko van Dornum ende mester Harko doctor; ende vander Groninger wegen mester Willem Frederici doctor ende kerck herd to Sunte Martene, Peter Sickinge, Luleff Koenders beijde borgemesteren, mester Gelmer Kanter secretarius ende mede Rades heer, ende de twee bouwmesteren der gilden, alse Johan Uffkens de schoemaker ende Sander zaelmaker. Daer is van beijden partijen mannigerleije articulen voer ghenomen, de al nijet van nooden is te scrijven, want dat voernemen vanden greven van Konijncsteijn was bij nae als de Sassigen hadden to Meppen – op den dach de hier al verclaert is voer int kronikel – ende des greven antwoordt ende der Groninger was oick noch alse soe voer soe nae; soe datsse daer nijet konden van maken, dat den parten lidelick was. Doch daer wordt soe voele in gehandelt, dat elck part solde sick bet beraden, ende comen des anderen dages tytliken weder bij ene, umm wat goedes to vinden, daermen den vrede mede mochte becomen. Ende de Groningers quemen des avendes weder inde stadt. Ende op denn selven dach gescach, dat die greve van Oostfrieslant den slach ten Delff zijel ende voorden Dam hadde mitten Sassigen, daer hier voer van gescreven is; ende daero wiste do noch niemandt van ten Hoeren. Nu des anderen dages so togen die geschickede Rades frunden weder ter dachfaert ten Horen; ende als se weder mit malcanderen ter spraken quemen, so haddense alle dinck vande nederlage der Sassigen wal verstaen ende gehoort, daer se al wat mede verslagen weren. Doch nijet te min se hadden in scriften geset thijn articulen, die des greven raedt van Oostfrieslant ende den Groningers niet een van belevede an tho nemen: als datsse den greven van Konijncksteijn solden in oer stadt nemen van wegen der keijserlijcken maiesteijt ende des Hilligen Rijckes, de stadt in tho holden in sequesters hant mijt een getal van volcke tot sijn goet beduncken ende dan to ontkenninge des Camer gerichtes; ende datse dan em de vestent bijnnen Groningen solden in doen ende den greven van Oostfrieslandt solden ontslaen; oock dat de grave solde em die regieringe der Ommelanden solde ontslaen, ende den Dam leveren den fursten van Sassen over, ende dat Olde ampt daer to vermoghen, datsse em hulden, plicht ende ede solden doen; oock dat de greve solde zijne landen nemen to leen vanden fursten van Sassen als een eeuwich gubernatoer der Vreescher landen van wegen des Hillighen Rijckes; ende daer toe solde he em geven een groote somme van panningen, om de besperinge de he em gedaen hadde in dessen orloge, daer se nu noch in stunden mijt malcanderen; ende daer voer solde he hema in doen twee ofte dree sloten ende borgen in zijn lant tho gijsel.

Dit behagede des greven raedt van Vrieslant ende den Groningers niet, ende wolden daer veerdeb mijt em nijet op handelen. Men dije pastoor mester Willem – de een wijs vervaren man was, ende all tijt vanden ersten ten laesten dit warck de naiste twintich jaren hen tot nu al dit orloich tusschen den Groningers ende den Westfriesen voer ende den fursten van Sassen ende den graven van Oostfrieslant na hadde gehandelt – de ginck doee alleene sitten bijden grave van Konijncsteijn, ende vertoech em alle die gerechticheijt ende gelegentheijt der saecken, die de Groningers hadden totten Omme landen ende tegen den fursten van Sassen, ende sede em dat int lange dat begin dat middel ende dat eijnde. Doe dat de greve al hadde uutgehoort, sede he wederop: he hadde des so gene wetenheijt dat gelech der saken. Hij moeste den fursten van Sassen oick hooren, wat he op desse articulen seggen wolde; ende soe duchte em hier op geraden toe wesen, dat die pastoor mijt em solde reijsen tho Leeuwerden an den fursten van Sassen op vast zeker geleijde. Men solde sporen aen em, he wolde daer soe in arbeijden als een liefhebber des vreden, dat beijde partien solden verlijket worden. Ende daer is die pastoor mit den greven hen gereijset to Leeuwerden aen den fursten van Sassen. Als sek bij sijn genade daer quemen, ende em to woorden gecomen weren, soe dede de pastoor mester Willem syne saken up, daer se om gecomen weren. Soe wort die furste mitten ersten heel onpertuijn ende uuter maten heel heet ende quaet, soe dat hij van quaetheijt stamerde, soe dat hij nouwe een woordt konde recht uutspreken, ende verachtede den grave van Oostfrieslant to male zeer, so dat he hem nauwe mochte hooren noemen, ende wo dat hij al sijnen handel sus onrecht boven zegel ende breven ende eede mijt em gedaen hadde, mijt andere vele boose woorden; ende oeck wo dat de stadt van Groningen oeck em grotes besperinge ende hinder ende schaden hadden gedaen, so dat hij tot gene vredelicke possessie der landen konde comen, de hemt vanden keijser ende vanden Rijcke bevolen ende ondergeworpen weren eeuwich gubernatoer, ende woe se sick noch hilden aenden graven, ende se em oer stadt niet openden ende doen wolden na inholt des keijsers mandaet; mit meer lange reden, die em daer bij velen. Soe veel de pastoor mester Willem voer den fursten op zijne kneen, ende sede em toe: ҈oochgeborne furste, genadige lieve heere, U genaden woorden sijnt tho male heet en de ongenaedich quaet. Begere oetmoedelicken, uwe genaden de quaetheijt willen en weijnich berusten laten, ende hooren mij genedichlicken, ende setten van juw uwe furstelicheijt, ende spreken mijt mij als Jurien ende nijet als een furste van Sassen, ende ick schamele prister Willem wil mit u spreken alse Willhem. Ende mach dat joe also neet scheen, so begere ick van juw genaden orloff op mijn geleijde wederom to huijs to reijsen.ӠSo belevede dat den fursten so mijt em to spreken alse Georgius ende Willhem, ende leet den pastoor vander eerden op nemen. Ende daer ginck die furste ende de greve van Konincksteijn ende mester Willhem onder em dreen bij een sitten. So seijde em die pastoer toe voer een antwoort op zijne reden, dee hem int ankomen had gesecht – so ghij hier voren gehoort hebben – so dat he daer niet were omg gecomen op alle zijne articulen, die he hem voorgegeven hadde, to argueren, to straffen ende op to andtwoorden; dat was gerichtelicken voer dat Camergherichte ende to Nues voer de geschickede commissarien der keijserlicker maiesteijt voor recht; ende oick op fruntlicke dagen onlanges to Meppen geholden, ende bij den greven van Conincksteijn ten Hoeren int clooster ende op andere steden ende fruntlijcke dagen, dat recht dat de grave ende de van Groningen hadden, int lange ende breede al voor gegeven ende gesecht, daer an beijden partijen nijet vole in was verswegen; so wolde he hier nu niet op antwoorden. Men he were daer om gecomen mitten greven van Konijncksteijn, omme jenige middel ende wege tem soeken, daermen tusschen beijden partijen mochte enen vreden ende soene mede becomen mochten, ende datmen den grooten guedschaden beijder heeren ende verderffenisse der landen ende moert, brant ende dootslach muchte mede te rugge stellen. So hevet de greve van Konincksteijn tusschen beijden, als een liefhebber des vreden alst scheen, ingesproken, soe dat daer sijnt ontworpen ender concipieert zekere articulen ende puncten, daer de furste van Sassen mitten greven ende Groningers in fruntschap op handelen wolden, indens em daer op belevede mijt em tho handelen. Endet daer mede hebben se oeren affscheijt vanden fursten genomen, ende sijnt weder tho huijs gecomen. De greve bleeff tho Leeuwerden, ende mester Willhem quam Witten Donredach to huijs. Ende daer vant hij den provest mester Hicko, den hevet he den andtwoordt sus woe voer weder ingebracht, de van stonden an daer mede is gereijset over de Eemse naden greven; daer doe vort een bestant is op beramet veertijn dagen lanck. Ende wordt off gekundiget over de kercke op Paesch maendach ende solde uutgaen op Meij avent; men daer solde an beijden sijden nijemant tot malcanderen uuth reijsen, ende de van Groningen solden niet inhalen van privande, soe dat elck solde blijven de tijt des bestandes in sijn gewarsum.

Ende de greve van Oestfrieslandt quam over hijer to Groningen Paesche woensdach. So was daer een bestant gemaket tusschen beijden partijen durende van Paesche dach an veertijn dagen lanck; dat ginck do vuijt op Mey avont als hijer voren gescreven staet. Soe wordt in dessen bestande noch beramet een dach ter vrentscape vanden greven van Konijncksteijn tusschen beyde partijen, den dach to Dorckwart mijt malcanderen to holden des donderdaghes nae Paesschedach. Daer synth hen gereijset ter dachfaert van des graven raede ende den Groningers, de ten Horen int clooster geweest hadden; ende de Sassige reden sijnt em daer te moete gecomen, ende de greve van Konincksteijn als een goet middeler van wegen der keijserlicker maiesteijt ende des Hilligen Rijkes, soe ghij voerk gehoort hebben. Soe sijnt daer noch drijel dagen nae geholden, als de anderde des frijdages daer nae, dem darde des sondages daer nae, ende des maendages to Selwert int clooster, daer de greve van Oostfrieslant selven ter dachvaert quam; ende daer quam de greve van Konijncksteijn em toe moete, ende de Sassige quemen daer niet. Ende soldemen al scrijven, dat op elcken dachvaert tusschen beyde partyen voer genomen ende voergegeven wort, soldeo vele tijdes nemen, ende solde vole to lanck vallen; menrdat principaelstes endet swaerste wil ick scrijven, daer dat fundament der sake beijder partijen op rustede ende an gelegen was. Soe was dit der Sassiger voernemen: dat dije greve van Oostfrieslant solde em los ende ledich heel ontslaen de stadt van Groningen, den Dam ende de Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, mijt dat Olde ampt ende heel Reijderlant als Jemminge, Hogenbunde, Wener mijt alle den dorpen an desse zijdt der Eemse gelegen; daer toe solde hij alle zijne landen ende sloten over de Eemse gelegen belenen vanden fursten van Sassen, ende int eeuwige to lene holden vanden fursten ende syne nacomelinghen; ende weert sake dat dat greffscup van Emden erstorve sonder arffgename, so solde dat arffelijcke comen aen den fursten van Sassen; ende daer toe solde de greve oidtmoedelick in zwarten clederen op sijne kneen vallen voer den fursten van Sassen, ende bidden em om vergyffenisse van datgene, dat he tegens em gedaen mochte hebben; ende daer toe solde he den furstenaf geven quijt de tweentses tich dusent Rinsgulden, de he den fursten op dit landt gedaen hadde; ende daer toe geven tweemael hundert dusent Rinsgulden; ende daer toe de Vredeborch, die de furste hadde ingewonnen, solde he int eeuwige voor sijne holden; ende de van Groningen solden den fursten openen ende in doen oere stadt ende de borch, mit een getal van volck tot zijn goetduncken, daer he sick mede bewaert mochte wesen; ende de borch solde he een jaer lanck in holden, ende bijnnen jaers solden de van Groningen sijn furstelijcke genaden bouwen ende timmeren eens eerlicken heeren hoff ende woninge binnen erer stadt tot zijn goet geval, daer he dat ordinerende wordt, ende de borch voor Oosterpoorte solde dan te nijete gaen; ende de van Groningen solden nochtans holden oere gerechticheijt oerer stadtrechten se van oldes toe gerichiget mochten wesen, des gelijckes de bisschop ende dat Gestichte van Utricht oick; ende wat de van Groningen den fursten hier voer solden doen, solden se mijt malcanderen overcomen, als he bijnnen orer stadt were.

Welcke articulen den greven ende den Groningers nijet ene van allen hevet beleven noch behagen willen, ende hebbent al aff geslagen. Dyt al te vullentrecken solde de greve den fursten in doen to gijsel ende borge dre sloten in zijnen lande als Berum, Stickhusen ende den Oert. Endj de greve hevet den fursten geboden, dat he al zijn landt wolde wal tok lene nemen van den fursten, als een eeuwich gubernator des Hilligen Rijkes van wegen des Rijkes, ende niet als van enen fursten van Sassen; ende wolde oick van em beleenen Groningen ende de Ommelanden tusschen der Eemse ende der Lauwersch, ende blijven daer over een stadtholder int eeuwich ofte een tijt van jaren; ende geven den furste ene somme van gelde tot erkentenisse des greven van Konincksteijn. Welcke articulen ende voernemen beyderr partijen is gansch heel ende al affgeslagen ende to nijet gegaen. Daer de greve van Konijncksteijn optnijts noch wederom hevet gescreven anden greven ende Groningers, omme noch eens mijt se te spreken te Dorckwart. Soey sijnt daer hen gereijset des greven ende Groninger Rades frunden die voer hen daer geweest hadden. So hevet em de greve van Konijncksteijn voer geholden: wo dat em bevremdet ende verdroet, datsse al aff sloegen sodane articulen ende puncten de em in desser schelinge tusschen den fursten ende em in mannigerleij manieren elck sonderlinge dagen voergegeven was, ende de greve van Konijncksteijn als een liefhebber des vreden mennigen arbeijt onverdroten hadde in gedaen, soekende middel ende wegen omme te verhoeden wijder scaden, cost, moijenisse, rooff ende brandt; toaf begerende noch, datsse in scriften wolden em oversenden alle articulen, de em lijdelijcken mochten wesen entlijcken daer op mijtten fursten te handelen; welck he bij den fursten wolde voeren, ende brengen to Leeuwerden – daer sijne genaden doec noch was – want hij wolde bijden fursten trecken to Leeuwerden, ende nemen daer mijt em sijnene affscheijt, om weder tof reijsen anden keijser, daer he van verscreven was, om weder te comen bij syneh keijserlicker maiesteijt omme sonderlinge sware saken die den Hilligen Rijke an treffende weren. Daer de greve ende de Groningers op hebben geraetslaget, ende over gelecht, dattet nijet geraden nochi nutte were, datse em enige artikulen wolden in scriften senden, daer se op handelen wolden; ende weren daer in betrachten ende besorget, dat he sodane artikulen ende scriften mochtem voeren ende brengen an dern keijserlicker maiesteijt ende andere fursten ende heeren, dat em dan wal lichte hinderliken mochte wesen. Men se hebben em gescreven enen fruntlicken breeff: dat onlanges op vele dachsteden – soe hier voer geroert is – mannigerleije wijse alle articulen van beijden partijen voer zijne genaden int lange wijt ende breet voer gegeven yso, so zijn genaden noch wal indachtich is; kan hij dan wat goedes bijden fursten van Sassen erlangen ende becomen, jenige middel ende wege to soeken ende to vinden, de beijde partijen lijdelicken moegen wesen, salmen se alltijt willichlijcken ende bereijt in vinden te achtervolgen, aen zijner genaden ofte jeniger onpartijelicker heren, op ghelegelijcke plaetssen ende steden. Hijer van quam geen antwoordt weder omme vanden greven van Konijncksteijn ofte vanden fursten van Sassen, omme mijt den greven van Embden ende den Groningers meer vrintelicker dagen to holdens.

11 Van woe de greve van Oostfrieslandt unde Groningers Adewert beleden mijt groot volck anno 1514

Als dytt voergenoemde bestant uut was, ende de greve noch binnen Groningen lach, soe leet hij van Overeemse een groot getal van volcke comen, ende uut dat Olde ampt, uut Dijordes wolt ende omme den Dam, uut elcken karspelen vanden Dam hent aende stadt toe, op Meijdach toe Groningen. So toech de greve selven in zijnen persone, ende nam mede al desse buren, de he daer bij een hadde vorscreven, ende al de binnen Groningen borger ende buer ende de Groninger schutten ende al dat krijges volck van knechten, de he ende de Groningers hadden, de daer wal weren doe en dusent. Ende nam mede vole gescuttes van der Groningers bussen, als kartouwen, slangen, veltgeschut, mijt alle reeschap van orlog, scarmen, brantledderen, scragen totten haeckbussen; ende toech mijt grooter macht van volck voer Aedewerder clooster, dat de hartoch van Sassen in hadde. Ende die hadde daer int clooster wal twe dusent kriges knechten. Soe bleeff de greve myt heer liggene op Gaijkinge dijck, ende leet ene brugge maken over Aedewerder deep op schepen nae dat Nije lant, ende leet daer welcke bussen brengen bij Walichs huijs ende schoet daer mede int clooster. Doch so konde he em daer weijnich scaden doen, want dat clooster was al vast mijt poorten ende mueren ende ene schone graft daer omme, so lagen se al vast daer in bewaert; men se quemen wel uut onder tijden, ende hilden scutgewer mith malcanderen, men daer wort weijnich schaden geleden. Als de Sassige mit dat groote gescut worden beenget vanden greven, so weken se wederomme int clooster. Ende soe leetl die grave ene brugge mith scepen maken over Aedewerder deep bij dat Wasch huijss, ende wolde sick mijt zijn heer omme legeren aen de wester zijdt van dat clooster, ende hadde al volck gheschickt in Langeweer, de den leger hadden beseen. Ende de toghen weder uut Langeweer na des greven heer; ende so vroe als se daer uut weren, so togen de Sassischen uut Adwert omtrent drehundert in Langeweer, ende branden de drer husen de daer in stunden up. Ende branden oick det twe husen upt Nije lant, daer des greven bussen bij gelegen hadden. Als de greve sus daer lach, ende schoet daer verveerlicken in mytten grooten bussen, ende em weijnich scade daer mede konde doen, so sach hij geen gewin daer op, want se hadden oick vole groot gescuttes int clooster, daer se verveerlicken mede uut schoten teekens mate in des greven heer; men God bescarmede se, dat se weijnich scade kregen. Soe bleeff de greve al liggen aen de ooster zijdt van Aedewerder deep, ende dorste niet omme trecken aen de wester zijdt, want he was beanxtet voer den fursten van Sassen, dat he solde comen metten Westfriesen ende ontsetten dat clooster. Soe heldenaf se de poorten van dat clooster open de tijt lanck de greve daer voer lach, so datsse daer ina ende uut muchten rijden ende varen mit peerden ende waghen, te voet ende oak peerde, soe alst em van nooden was. De greve hadde enen scans gemaket bijden grooten stenen tijl, daer se onder lagen mijt oer grote gescut. So quemen de Sassigen uut dat clooster op een morgen tijt vroean, ende meenden die daer lagen inden scans op te slaen, men se worden te rugge gedreven met dat grote geschut, so datsse moesten weder wijken int clooster; doch deas voer weren opt scutgeveertat inden verloren hoop, lepen opta olde voerwerck ende branden daer een huijs. Alsus en dorsten se malcanderen neet naer komen, want de Sassigen wolden oer vordel niet overgeven, so datsse vuijt den clooster wolden comen, ende mit em int velt slaen, want de greve was em over legen mijt volck ende gescut. Want dan de greve geen gewin sach, ende beducht was omme grooten schaden aen zijn volck te crijgen, so brack hij op des vrijdages na Meijdage mit zijn heer endec volck, ende quam weder in Groningen, beholden ald zijn gescut groot ende cleijne, mijt schepen, wagen ende al dat hij vuijt hadde gevoert.

Dewijle de greve sus voor dat clooster lach, so sande die furste van Sassen op die Eemse thijn scepen van orloich mijt volck: als enen grooten hullick, een barke ende een barse, ende andere boijers ende rinschepe. Oock kreech hij tijdinge, wo hartoch Henrick van Bruijnswijck mijt andere heeren sick seer starkeden, omme wederomme bijden anderen hoop te comen, de noch lagen omtrent des greven lant van des Sassigen volck. Soe leet de greve des sondages na Sunte Joannes dach ante Portam Latinam bij eene comen de borgeren, ende bedanckede em, woe se em truwelicken hadden bij gestaen, ende wolde des gelijcken altijt bij em weder doen ende lijff ende guet bij em opsetten, ende begeerde desgelijckes dat de borgeren ende gilden oick bij em wederoms solden doen. Ende sede: het weer em van nooden, dat he moeste weder over Eemse reijsen, omme de vijanden dije em tot water ende te lande over quemen, weder te staen; men hij hopede cortelicken bij se weder te comen tow Groningen. Ende so toech he hen des selven sondages na middage. Ende de Groningers deden em mede twe bussen, een halve kartouwe ende een slange geheeten de Vlegende Geest, daer he mede meende af te scheten de schepen van orloech, de op de Eemse lagen; men de hullick was soe groot ende so starck bewaert mit swareac balcken, dat he des schetens wenich achtede; oick konden se den wal veer genoech vant lant aff leggen, ende de ander schepen seijlden oijck veer genoech af ende an, so datse mijt scheten daer geen groot gewin an hadden. So sanden se de bussen wederom to Groningen; ende de Sassigen seijlden weder uuth vander Eemse ter zeewert an mijt oer schepen van orloch.

12 Van dat hertoch Henrick van Bruijnswijck quam mit veel heeren weder bijden Sassighen in Vrieslandt, ende ijtlicke ghewin dat se do hadden

Hertoch Henrick van Bruijnswijck, so als ghij voer gehoort hebben, do he mit sijnen hulperen de Vredeborch gewonnen hadde, so toech hij weder vuijt Vrieslant to rugge, ende liete die Sassigen liggen mith oer volck in Her Omkens ende joncker Christoffers lant van Jeveren. So hebben sick all de fursten ende heeren daer hier voer van gescreven is, ende meer heeren, so datter wal boven teijn landes heeren, van biscoppen, hartogen ende greven bij ene versamelden mijt een groot getal van volck to peerde ende to voete; so dat daer was wal bij ene twintich dusent man, mit voele grootes ende cleijn geschuttes van slangen, kartouwen, halve slangen ende halve kartouwen, die daer weren omtrent vijftich, ende dat velt gescut ongerekent. Ende quemen mijt desser macht weder in Vrieslant bijden Sassigenk hoop; so togen se erst in joncker Christoffers lant.

Daer was een hoevelinck in woonachtich geheeten Roeloff ten Knijpens, die ene eijgene heerlicheijt ende landt hadde; doch wo wal he daer lach onder den joncker was geseten, so was hij gegaen onder den greven ende em genomen voer een scarmhere, ende was nu bij den grevenq in dessen orloech, ende besette zijne borch mijt volck. Soe toech hartoch Henrick mijt sijn heer voer die borch to Knijpens, ende wan die metter macht. Soe was daer noch ene borch geheeten Goens, de wonnen se oijck, ende daer mede kregen se open ter zee to varen mijt grooten scepen, want Knijpens is gelegen op ene schone havene ter zee.

Ende als sij in desen gewin ende aenslach weren, so was die greve tho Groningen ende voer Aedewert; men als he desse tijdinge vernam, toech he weder nae Emden, soe ghij voer gehoort hebben. Als se nu desse sloten in hadden ende beset mijt volck, so lach daer een blockhuijs bij Meer husen, omme to bescarmen, datmens voer de Vredeborch nijet int lant solde mogen comen. Soe toech hartoch Henrick voer dat blockhuijs mitter macht, ende de greve was mijt al zijner macht in Auwerick. Soe toech hij uut mijt zijn heer tegen de vianden; men de hartoch was em overlegen mit volck, so dat de greve daer niet konde wederstaen, want des volckes ende gescuttes was te groot ende to vole. Ende dat blochuijss wonnen se mitter macht stormender hant, ende leden daer voer vuijter maten grooten scaden van volck ende dooden; ende al die sij opden blockhuuse kregen sloegen see doot. Ende de greve leet oijck scade van dooden. Als de greve sus verheert ende benauwet was, so brande he vuijt dat clooster van Maerhusen, omme datsse daer genen leger in solden hebben, ende toech mijt sijn heer ende gescut wederomme in Auwerick, soe dat he mijt groterh last uut den velde ontvloet. Ende so besette he de borch to Auwerick mijt een veenken knechten, daer Wilke Vrese hoeftman van was, omtrent dre oft vierde halff hundert knechten; ende die borch was welm bewaert mit al des hem van noden was een jaer lanck, ende
was doch een onwynlike starcke borch. Ende oick leet he in de vlecke to Auwerick blijven enen grooten hoeps volcks, die de vlecke mitten borgeren ende buiren solden in holden. Ende hij is selve mijt zijnen ruijteren ende knechten getogen na Emden, ende gaff den vijanden dat lant tho voren. Soet togen se voer Dornum, dat oijck ene vlecke was, mijt dre schoone hooftmans wooninge daer in, daer mester Hicken de eene van toehoorde ende Geert van Petkum oick ene, ende wonnen de, ende besetten de mith volck. Ende als de vijanden sick na Auwerick keerden, so branden des greven volck selven de flecke to Auwerick uuth, ende togen den greven nae to Emden. Als dit die Sassigen die in Aedewert lagen, vernamen, dat die greve sus benauwet ende veriaget werdt, so togen se vuijt des dinxdages nae Sunte Pancracius dach, ende namen mijt em vole gescuts van bussen ende andere reeschup van orloech, van ledderen om ene veste in to nemen. Ende lieten in Aedewert blijven een hoeftman mijt een veenken knechten, ende leten daer bij em komen int cloester vole bueren uut Langewolt, Vredewolt ende Hummerse ende Mydachae omme dat clooster tho bewaren. Ende de ander hoop tooch na den Delffzijel voer dat blochuijs dat de greve daer op hadde maken laten, ende wonnen em dat aff stormender handt. De hooftman die daer op was, heet Lueleff Tacke; als hijt vernam, dat hijt nijet holden konde, so vel hij ende meer knechten aff na Fermssum uut; ende de niet aff konden komen so geringe, worden dootgeslagen. Dat blockhuijs dat sleten se, ende braken dat deel, nde dat bolwerck wertc inden zijl geworpen. Ende worden vijff dorpen uutgeslagen ende gebrant, alse Hevensche, Weijwert,
Meethuusen etcetera, ende al oer goet datsse dragen ende drijven kunden wort em genomen; men an de oostersijdt van Oterdum noch an de westersijdt den Delffzijl wort niemant beschadiget. Ende als se dessen grooten roeff ende buete gewonnen hadden, sijn se weder omme gereijset nae Aedewert mijt al oer gescut; ende hadden mede voele wagenen, daer se mede voerden oere provivande ende ander artelrije van oerloech, ende oijck opvoerden alle dat se gerovet hadden van bedden, kijsten, kasten ende ander huijsraet. Ende als se dus wederomme quemen mit desen rooff, so togen de Groningers vuijt om em den rooff tho nemen. So was daer bij wal drij ofte vier hondert knechten bijden rooff, ende de ander hoop was noch veer achter; so weken de Sassigen in Warphummer clooster, ende verwachteden daer oer ander grooten hoop; men de Groningers weren em to kranck, ende togen weder aff, ende quemen in Groningen des nachtes ton twaelff uren. Ende des anderen dages quam de heele hoop voort mijtten roof in Wijnssum ende an Aedewerder zijl; daer lagen veel Hollantsche ende Westvrescep coopluiden, daer se doe al eren rooff gepart ende gebuett hebben, ende den coopluiden voert elck verkoft hebben; ende de gevangen sijnt in Aedewert gevoert ende daer geraensoent. Ende als desser hoop sus van Aedewert weren getogen voer den Delffzijl, so quam dije hartoech van Sassen selven vuijts Leeuwerden in Aedewert omtrent twe hondert starck, ende daer quam mijt em een ander hartoch ende oick twe greven. So sande hij breven vuijt, ende leet weten ende gebeden: dat alle de gene de omtrent ene mijle wegest van Groeningen woenden, solden op breken mijt huijs, hoff ende al oer goet, ende varen wech van daer, bij lijff ende gued ende bijden brande. Dat dede he hier omme, so dat de Groningers gene privande vanden lueden solden krigen; doch dat was den Groningers weijnich hinders, want daer was costes genoech inder stadt. Ende de hier inne versumich worden ende nijet opbraken, worden voele husen gebrant. Ende de droste ende Groningers screven weder uut breven ingelijcken: dat alle dije gene de wonachtich weren voerder dan een mijle weges, solden oprumen ende breken, so wal in Drenthe als in Vrieslant; men des gebots en achteden de huijsluijden weijnich, ende bleven allijke wal sittende.

13 Van sommige anslagen und gewin de die Sassigen hadden tusschen Ons Heren Hemelvaerden dach ende Pinxter avent int jaer M Vc und XIIII

De greve ende Groningers hadden Hoge kercke vast gemaket ende beset, als ghij hier voer gehoort hebben. Soe was die furste van Sassen selven in Aedewert, ende hadde bij em omtrent vier dusent knechten; soe leetc hij daer bij em komen voele bueren in den Ommelanden mit peerden ende wagenen, scoffelene ende spaden, ende toech mitter macht des vrijdages na Suntef Urbanus dach – dat was dog noemptelick des dages na Ons Heeren Hemelvaerden dach – voer de Hooge kercke. Ende de furste van Sassen ende de hartoch van Lunenborch weren daer selven in oerer eijgener persoenen mede, mijt meer heeren de se bij em hadden. Ende brochten daer voer groot gescut van bussen, ende makeden ene brugge over de Hunsinge bij Koninges huijs, daer se mitten heer ende gescut over quemen. Ende bescanseden em mijt oer gescut inder nacht op Potters hooge lant an de zuijder zijt der kercken, ende schoten verveerlicken anden toern ende doer de kercke ende bolwerck, soedat daer niemant in dueren muchte. Hadden se langer aen den toren gescoten, he hadde moeten vallen. De Groningers togen vuijt mit oer macht, ende namen mijt em oer bussen des vrijdages; men se dorsten niet naer mijtten hoop dan tendes den Langen sloet, ende quemen des avendes weder inde stadt. Des anderen dages togen se weder uut, als se des vrijdages ghedaen hadden. Als dat dije vyanden sagen ende de op Hooge kercke weren, datse geen ontset konden krijgen, soe worden se de meer versaget; ende de Sassigen worden daer van gemoediget. Soe datse ten laesten als op den saterdach mijt malcanderen sprake helden omme de kercke op te geven. Ende inden bespreken so quemen de Sassigen so starck onder dat bolwarck, so datsse die kercke in vellen mijt gewalt, al eer se verdedinget hadden mijt lijff ende goet af to gaen; doch daer wort niemant doot geslagen, wo wal dat de Sassigen hadden al grooten schaden geleden van volck, dat em vander kercken wort affgeschoten; ende op de kercke wort men een doot geschoten. Alle de gene de up de kercken weren, worden gevangen ende to Aedewert ghebracht; wat van krijges volck was, wordena geranssoent na kriges recht, ende wat daer op was van borgers ende inwoonders, worden in Westfrieslant gesant, ende geransoent elck nae oer goet datsse geven muchtene. Ende daer weren op buren omtrent woonende, de woldense nijt laten vrij om gelt, men se woldense hangen; doch se saten een wijle, want tho Groningen saten gevangenen vanden Sassigen ende Westfriesen, soe datse se niet geerne dorsten dooden; doch ten laesten worden se geransoent, ende vrij laten loopen. Als de kercke sus gewonnen was, so namen se de klocken uut den toren, ende al dat daer in was van olter, tafelen, beelden, kelcken ende boecken, ende brochten dat in Aedewert; ende staken de kercke an ende branden de vuijt, want se hielden dat doe anders niet dan een roofhuijs ende geen kercke; ende dat bolwarck wort slicht in de graft gemaket.

Die grave hadde over Eemsem liggen een heerlicke borch geheeten Stickhusen, daer lach hartoich Henrick van Bruijnswijck mitter macht voer, want hartoch Henrick lach mijt zijn heer over Eemse, so ghij voer gehoort hebben, ende die furste van Sassen lach omtrent Groningen. Ende desse beijde heeren weren mit al oer hulperen al een volck. Ende op den saterdach doe dije furste van Sassen Hoge kercke in nam, doe wan hertouch Henrick oijck Stickhusen; daer he groot goet op creech, want alle de buijren inder voogdije hadden oer goet, gelt, clenodien ende sulver daer op gevluchtets. Daer lach noch eint borch in des greven lant geheten Uplengen, de wan hartoch Henrick op Pinxter avent; daer se oijck groot guet op kregen, dat daer op gevluchtet was vanden buijren de daer omtrent woonden. De Sassigen sanden oijck inde selve weke veerthijn schepen van oerloech mijt volex volcks op die Eemse, de dat behinderden datmen den greven nijet tho voeren konde, ende oick datmen tusschen Groningen ende Emden nijet reijsen kondenz. Inde Pinxter hillige dagen des woonsdagessande de hartouch van Sassen groot volck in Selwerder clooster ende vole huijsluden mit schovelen ende spaeden; ende leten dat clooster vast maken mit scanssen ende bolwercken, ende leten die graft, de de Groningers hadden toe dammen laeten, weder op graven, op datse de Groningers des te bet bijnnen der poorten mochten holden, ende geene gueth buijten mochten holden. Ende leeten ene brugge maken over dat Reydeep bijden grunt zijl, daer se tusschen
Aedewerth ende Selwert mochten rijden ende vaeren. Daer na sijnt sij getogen uut Selwert, ende wolden ene veste gemaket hebben bij de Hooge brugge, ende hadden daer volee buren ende huijsluijden mede, de daer graven solden; men dat was of nae bij de stadt, so datse mit een slange ofte cartouwe lichtliken mochten schieten; so leten sij den anslach achter, ende hebben daer nijet meer gevestiget. Ende sijnt voert getogen nae Garmerwolde, ende hebben de kercke ingenomen ende vast gemaect mith een bolwerck ende een graft daer omme; ende daer stont al tom heerlicken wedem huijs, dat sleten se, dat holt brukeden se an de veste, ende den steen voerden se in Dampster deep; ende makeden daero mit eerde ende steen enen dam over dat deep, ende letens voert toe dammen alle de sloten, daer se muchtent over rijden ende varen naet Wolt hen aenden Weerden bras; ende van Galmerwolde maekede zijt oijck, datmen muchte varenende rijden to Selwert ende voert tho Aedewert.

14 Van dat hartoch Henrick van Bruijnswijck den Oort belede, und daer voer doot bleeff, und wo se weder af togen, und quamen bijden fursten van Sassen in Aedewerdt
Hartoch Henrick van Bruijnswijck de toech mijt al sijner macht van volck ende zijn geschutzvoer den Oort, ende meende dat to winnen. So lagen daer op rechtsinnige kriges knechten. Ende de furste hadde vole grootes gescuts ende bussen daer voer, ende schoot verveerlicken daer voer, ende dat huijs was nijet starck, soe schoet hij dat steenwerck en stucken. Men de Eemse ginck daer omme aen de twe zijden, ende aen de lantzijde was een bolwerck; ende dat huijs hadde enen schonen keller, daer sick die knechten in mochten bargen. Ten lesten als se dus lange ende verveerlijcken hadden geschoten, soe wolden sijt bestormen, ende wolden anbrengen eene scharme ende katte, daer de furste hartoch Henrick selven bij was. Ende daer wort he selver over doot geschoten. Als he nu doot was, soe togen alle de ander heren de mijt em daer weren – daer hoer namen voor alle ghescreven sijnt – weder aff, ende sijnt elck gereijset nae oer landen; men daer synt vole gebleven toe voet ende tee peerde, de de furste van Sassen in zijnen solt ende denst hadde, ende oijck mede de desse andere heeren van oer kriges luiden bijden hoop leten. Als de Sassigen geen gewin sagen op de sloten ende borgen meer te wijnnen, soe deden se daer voert an alte grooten scaden mijt brant ende rooff int lant, dat niet wal sprekelijcken is, ende besetten de borgen ende sloten dese ingenomen ende gewonnen hadden, alse de Vredeborch, Stickhusen ende Dornum. Mester Hicken borch de nam Her Omke in, de helt he doch al te voren voer zijn to wesen, ende meende dat mester Hicke em de mijt onrecht doch ontbrukende was – men we recht off onrecht daer to hadde, is mij onbewust. Ende de twe ander borgen to Dornum worden omme smetenk ende destrueert; des geliken wort Oplengen oick gedaen.

Deel II-L

Hertog Karel van Gelre eerst door graaf Edzard te hulp geroepen, dan door de Groningers en door hen als nieuwe landsheer aanvaard (1514)

1a Edzard verwerft hulp van hertog Karel tegen de Saksen
Ende als se dus in dessen handel weren, soe was de greve uut den lande bijden hartoch van Gelre om hulp ende bijstant. Ende de grave makede em to vrunde mijtten fursten van Geller mijt gelt ende goet; want dat was hem van nooden, dat he hulpe ende troost sochte, want hij dus veled heeren ende fursten contrarie hadde, so ghij voeren gehoort hebben;ende hadden niemant de em redden noch helpen konden noch wolden, dan he selven mijt sijn lant ende de stadt van Groningen ende God boven ale. Soe was daer tusschen den coninck van Franckrijck ende den coninck van Engelant een groet orloech, sodat de coninck van Vranckrijck hadde een groot getal van krijges volck bij em. Soe was de hartoch van Gelre groot bijden coninck van Vranckrijck, want zijn moeder was uut Franckrijckk geboren, ende was een dochter van Bourbon; men sede oick, dat de hartoech sick onder de croone van Vranckrijck gegeven hadde, ende des gelijcken de greve van Vrieslant oick. Wes des van beijden is, is Godt bekant; men dit weet ick ummerso wal: hadde de hartoch van Gelre geen troost noch hulpe gehadt uut Franckrijck, hij weer al een verdreven heer uut zijn lant gewest. Sus onder allen so hevet de greve so lange bijden hartogen van Geller bearbeijdet, dat he hevet gescreven aen den coninck van Vranckrijcks om een getal van krijges knechten; ende daer was een hooftman geheeten Michielt van Pomeren, de reet tusschen beijden, dat he opbrachte een groot getal van knechten. Ende de hartoch van Geller brachte em op omtrent dardehalff hundert reijsige peerden ende ruteren, ende daer quam he voer mede aff, ende de voetknechten queme nu em nae.

1b Saksen in geldnood roven in Oost-Groningen, terwijl Edzard met troepen naar Groningen komt

Als dit dije Sassige vernamen, ende de borgen sus beset hadden, soe ghij voer gehoort hebben, so braken se op mijt al oer volck toe voete ende to peerde ende oer gescut, ende quemen over de Eemse om te reijsen naden fursten van Sassen. So bleven sij liggen in Reijder lant ende inden Olden ampte ende daer omtrent, ende sandend tho voren vuijt eenen rijdendee boden. Ende so weren de Groninger knechten uut op enen bute, ende vengen den boden, de breken zijn breven op. Den sin vanden breven was van dat getal van peerden ende knechten de den fursten quemen, ende begeerden van zijne genade te weten, waer se sick legeren solden; oeck screven se em, wo datter een groot gescreij ende geroep onder den knechten was om eren solt ende gelt to hebben, ende wo dat bijden heren, die bij den hoop van knechten weren, was weijnich geldes; ende screven mede zijne genaden, dat he mochte dencken om gelt te crijgen, want als se bij sijne genade quemen, ende dan geen gelt kregen, solde dat gescreij ende roep vole grooter muchten worden; ende oijck dato zijne genaden muchte dencken omme hoij ende haver totten peerden. Dessen bode holden de Groningersrtwe dagen lanck omme de knechten te letten inden Olden ampte, so datse vanden fursten van Sassen onbeantwoort bleven; doch se hebben sulcke tijdinge gecregen vanden fursten, datsse sijnt voort doer getogen door den Olden ampte, ende namen mede enen grooten rooff, al datse dragen ende drijven konden; ende quemen to Slochteren, do nae Kroppes wolde, hen nae den Weerdenbras ende Borcker brugge, hen na Aedewerth, daer de furste dot selves was. Der wijlenu dat de Sassige knechten dus vuijt des greven lant reijseden ende op de tucht weren, werenv de Sassige scepen van oerloech noch op der Eemse, ende behinderden datmen tusschen Emden ende den Dam niet muchten vaeren. So makeden de Emders toe voele schepen mit bussen van oorloech; ende de Damsters knechten quemen uut te lande mit oer bussen, ende de Emders quemen to water, ende meenden de Sassige scepen to veriagen vander Eemse; men de Sassige weren em overlegen mit groote scepen ende gescut, soe dat die Emders sagen daer geen gewin op, ende sijnt soe weder om geweken in Emden. Doch daer quemen over omtrent dre hundert knechten, de quemen in Groningen des vrijdages voer Sunte Margarete. Ende hadden enen leijdtsman mede, de se leijde voer bij Witte werum, doer Wolterssum ende na Scharmer, so datse des morgens vroe quemen to Groningen; want se moesten desse wech bij nachte dus reijsen, want de Sassigen hadden do noch in Garmerwolde, ende de Sassige knechten de uut des greven lant susa reijseden – als ghij voer gehoort hebben –lagen doe noch to Slochteren ende daer omtrent. Ende des selven dages als de Sassigen daer hen getogen weren, quam de greve na bijnnen Groningen des avendes late mijt seven hondert reijsige peerden ende ruteren; ende omtrent derdehalff hondert knechten to voete de quemen em nae des selvigene nachtes door dat Olde ampt, to Slochteren ende to Scarmer toe, ende soe voert nae Groningen; ende den selven wech hadden se oijck gereden.

2a Hertog Georg schrijft tevergeefs brieven naar Groningen
Item op desen selven dach als de greve to Groningen quam, des morgens vroe sande de hartoch van Sassen zijnen boden to Groningen myt sess breven, als ande dre kerck heeren binnen Groningen elck enen breeff, enen breeff aenden prior vanden Jacoppijnen, enen aenden gardiaen vanden Minrebroederen, ende enen aenden gilden ende gemenen borgeren. De vijff breven aen de geestelicken prelaten weren van een zin inholdende, mit ene ingelechte copie van den brieff de aenden gilden gescreven was; oick sende hij mede een copie uut des keijsers mandaet, dat tho winter vorleden vanden keijser quam to Groningen, doe de rekenschap tho Aedewert schach, so ghij voren gehoort hebben. Die sin ende inholt vanden gilden brieff was: dat de furste beclagede de schamele ende onnoosele borgeren ende inwooners der stadt Groningen, de so jammerliken verleijdet worden van oeren oppersten ende de sommige van oeren Raedt, omme dat se weerstonden ende rebel weren des keijsers mandaet, so he em daer mede sande in ener copie; waer se sick noch veerder wolden laeten vinden in desse rebellicheijt der keijserlicker maiesteijt ende des Hilligen Rijx, mustes he georsaket worden dat aen se to versoeken mitten zwaersten he konde, van oerloech, dootslach, rooff ende brant; waer se sick noch wolden geven tot gehoorsaemheijt ende compositie, wolde he sick noch genedichlikent laten vinden.
Den sin ende dat inholt vanden vijff breven aenden prelaten was: aengeseen dat se weren besorgers der zelen, ende weren nv daer schuldich voor te wesenn ende te raden sus grooten jammer ende last, dat hier van muchte komen van bloetstortinge, moort, dootslach, rooff, brant ende alle ander quaet dattet oirloech mede brenget, datsse der gemeenten solden onderwijsen, se sick ten vreden solden geven. Ende aenden Raedt wordt nijet gescreven; doch desse breven quemen opt Raedthuijs. Ende daer quam bij ene opt huijs borgemesteren, Raedt, sworen gemeente, bouwmesteren vanden gilden mitten oldermans ende vole andere borgeren; ende de geestelicheijt quemen oijck opt huijs, elck met oer breeff; ende daer worden alled desse breven gelesen. Alse se gelesen weren, doe hadden se oer spot daer mede ende hieldent voer gukelrije ende moijterije. De droste was mede opt huijs, de sede: 'ja nu moghij seen, waert em toecomen is. Het loopt andati eijnde. Te voren wolde he den greven ende den Raed van ene moijten; nu wolde hij geerne den Raed ende den borgeren ende gemeente van eene ende contrarie brengen. Men weest wal gemoet: het sal wal geringe een goet cort eijnde hebbenӮ Dus seijde elcke dat zijne, ende hadden daer geene zwaricheijtm an. Doch daer weren al welcken opt huijs de al bewegen ende zwaricheijto daer in hadden, men de dorsten daer niet spreken. God gunne ons, dat wij nummer veerder last daer van crijgen.
Hijer weer oick noch vooler te scrijven van voelen dingen, de geschegens tusschen dat Selwert wortt beset ende tot nu toe, int gemeen gesecht; want dat was selden dach daer was all een alarm, so dat die Sassige quemen voer de stadt, uut Aedewert ofte Selwert ofte vanden Weerden bras, naeden koeen ende beesten. So lepen de Groningers tegen em uut upt scutgeveert; ende so quam daer onder tijden een ofte twee doot weder in ende een deel gewondet, desgelijckena de Sassigen oijck. Ende de Groninger knechten ende inwoners togen vake vuijt des nachtes op ene buete in Drenthe ende Vrieslant, ende kregen vake gevangen ende peerden ende ander koijen ende beesten, hoij ende holt ende torff, dat in de stadt bedarvede ende van noden was.

2b Gevecht om Selwerd met veel slachtoffers en schade
Item als de greve dus inde stadt was gecomen mit desse ruteren ende knechten, so ghij voer gehoort hebt, soe reet hij selvenaf vuijt, ende de greve vander Hoij, die doe mit em tho Groningen komen was; ende leet dat groote geschut uutbrengen buijten Botteringe poorte bij de uterste molen, ende daer reden uut omtrent veerhundert peerden ende ruijteren met em, ende daer quemen uut oick so voele knechten toe voete; ende de weldige hoop van ruijteren ende knechten hilden sick inder orden bij dat geschut achter den molen berch, ende de ander hoop bleeff staende inder oerden in Ebbinge strate. Soe lepen vuijt op dat schutgeveert een verloren hoop, een grooten hoop knechten aenden Geestlijcken Mageden kamp, ende daer reet oijck vuijt een deel der ruteren. So quemen de Sassigen de in Selwert lagen, de daer doe veel was; want daere was so vele, datsse sick int clooster nijet al behelpen konden, so hadden se gemaket uut ande wester zijt van dat clooster voleg tenten ende paulioenen, daer se onder lagen. Ende quemen vuijt mijt enen grooten hoop toe voete ende to peerde, ende brochten oer groot gescut achter den uutersten camp bijden wech vanden Paddepoel ende schoten scarpelick an malcanderen ende deden malcanderen volel schaden, mijt dooden ende gewonden an beijden zijden, de geschoten ende geslagen worden; ende dese scharmutssen ende schutgeveert schach des dinxdages voer Sunt Margareten anno M Vc ende XIIII.

2c Hertogin van Brunswijk-Calenberg bezoekt Aduard

Hartoch Erick van Bruijnswijck de hadde tot ener echter vrouwen hartoch Georgius suster van Sassen. So lach hartoch Erick mit den fursten van Sassen, zijnen zwager, in Aedewert, ende hartoch Henrick van Bruijnswijck – de olde hartoch Henrick van Bruijnswijck zone, de voor de Oert doot bleef, so ghij voer gehoort hebben. Oick lach to Aedewert bijden fursten van Sassen de hartoch van Grubbenhagens mit meer junckeren ende heeren. Soe quam de furstinne van Bruijnswijck, omme oerent heren ende man hartoch Erick ende oeren leven broeder hartoch Jurien van Sassen to visiteren ende toe te spreken, ende Vrieslant eens tho beseen; ende quam int clooster to Aedewert, costelijcken mit bespeerden wagenen ende vole ruteren toe peerde bij rijders, ende quam doer Roden to Enematijl toe int clooster. Ende bleeff so omtrent veerthien dagen triumpheren ende hoverende, ende reijsede doe weder na huijss.

3a Van den aenslach dat de hertouch van Sassen toech voor den Dam, ende den stormender handt in nam
De Dam deawas all wall bevestet mijt graften ende poorten ende een schoon bolwerck mit ener borstweer ende een stacket daeromag heer. Ende de greve van Oostfrieslant hadde daer in wal een achthundert goeder krijges knechten, ende daer weren oick in vole borgeren ende inwoners ende vele boeren omtrent den Dam. De hartoch van Sassen doe lach in Selwert, ende starckede sic seer mijt volck; ende em quam oick voleg grotes gescuttes to water ende to lande van kartouwen, slangen ende hooftstucken, van bussen ende ander velt gescut, ende wonderlijcke vole bussen cruijts bij voelen lasten. Oick quam to scepe bij Aedewerder zijl voele scharmen, korven mede to scanssen; ende ledderen, bruggen mede to stormen. Als he alle dese reescepe van oirloech bij ene hadde, so brack he up uut Selwert op Sunte Marien Magdalenen avent, mijt allep zijnen fursten ende heeren, mijt alle zijner macht ende al zijn gescut, ende belede den Dam. Ende in Aedewert leet hij een veenken knechten omtrent drij hondert, ende daer toe welcke bueren ende huijsluijden. Ende als de Groningers vernamen, dat he uut Selwertr was mijt zijn volck, so togen de Groningers uut, ende haeldens al datse in dat leger hadden laeten, ende branden de hutten ende tenten de daer noch stonden.
Als sij dus den Dam belecht hadden, so makeden se bruggen over de depen, so datse den Dam omme ende om mochten beleggen ende rijden tho peerde ende tho voete; ende gingen liggen in drijent legeren ende hoopen, ende leden oer gescut voer elcke poorte; ende hadden daer vole bueren ende huijsluijden mit schovele ende spaden to graven; so dat se schanseden vast voer de stadt.
Ende schoten daer verveerlijcken: inden ersten doer de openen diepen de doer den Dam loopen, daer was geen bolwarck voer; daer nae so schoten se al nae die poorten, ende schoten dije all in stucken ende uuter weer; ende schoten daer in voele vuerclooten, daer se grooten last van hadden omme te lesschen. Ten laesten des vrijdages voer Sunte Sixtus dach, de do quam op enen sondach, tusschen den vrijdach endeaa saterdach des nachtes, soe hilden sij geen schietens op, mit all dat grote gescut ende mit tumeleers ende vuercloten, so dat men alle de nacht ende saterdach omtrent drij uren nije hooren noch seenad konden dan vuer ende clooten. Ende in dit scetenn omtrent vier uren so vellen se to gelijcke an tot elcke poorte – want de al in gheschoten weren – ende treden daer vromelijcken in stormender handt, mijt inder orden mijt opgerechten vaenkens, mijt een groot gescreij van claretten, trumpetten ende heer trommen, dat elck muchte grouwenag de inden Dam weren. Wat jammer ende moort dat daer geschach mach ijderman dencken, want daer bleeff weijnich levendich van mans parsonen de se inden Dam vonden; men daer vieler over dat staket welcke omtrent anderhalf hondert, ende die over dije graft swommen, de ontqumen. Ende de vrouwen de se vonden bij die veste ende bijden ketelen daer de wellinge in was, waer vier oft vijff doot geslagen ende een kint oft twe. Ende spaerden kercken noch cluse noch kramen noch geenerleij steden. Oick worden daer gevangen omtrent twe hundert krijges knechten, die geransoent worden nae krijges recht; oeck worden daer gevangen vanden Dampsterse inwoners welcke, men seer weijnich, de al geransoent ende gescattet wordden nae oer guedt, de anderen worden al dootgeslagen in de kercke, ende in dat clooster leep daer voele, men se worden al door steken ende dootgeslagen in de kercke: int koer, opt hoege oltaer, op den evangelijj boom, opl dat gewulffte, wonderlijcke voele, so dat daer geenderleij steden worden gespaert. O wach! Wat jammer ende geroep ende gescreij sonder barmherticheijt dat daer was, is nijet wal uuth tho spreken noch tho scrijven. Ende alle dat vrouwen volck, wijff ende kint worden gevangen ende gepijniget, omme to wijsen of se jenich gelt ofte sulverwerck hadden begraven, ende als se em dat verholen scat elck gewijset hadden, hebben se ter poorten uut elendich gedreven mit oeren kinderen, vuijtgenomen suverlijcke borgers ende inwoners dochters ende denst mageden ende anderer jonge vrouwen hebben se daer bijnnen bij em geholden; woe se dat mijt em hebben geholden van bij slapen, mach elck goet mensche dencken. Ende alle dat goet dat inden Damme was, hebben se gepartet ende gebutet, so dat alle de knechten rijck worden. Ende de husen de inden Dam weren hieltt die furste voer zijne; ende wat borger ofte inwoner dat de van em konde weder in kopen, muchte dat doen, ende dat geschach om enen redelicken penninck. Ende daer quemen vole to Groningen vanden Damster vrouwen mijt oeren kinderkens, als elendige arme luden in enen snooden rock, de eertijdes genoech gehadt hebben.
Och wat jammer ende elende dat daer was, mochte em God versetten, want se weren des eenen dages rijck, des anderen dages arm ende elendich. Daer worden wal in dootgeslagen inwoners ende oick landtsaten de omtrent den Dam woonden ende daer in gevlogen weren; de wolden voer oer lijff gegeven hebben orer sommich dusent Rinsgulden, een deel twe dusent Rinsgulden, muchtenae se vangenschup gecregen hebben; men se worden allijke wal dootgeslagen. Soe dat daer bereeckendes volckes doot bleeff al over elven hondert mans, van inwoners ende knechten; in desse summe weren de Sassige dooden mede gerekent. De priesteren lieten se leven, daer worden geen van dootgeslagen, men se worden geransoent ende moesten em geven vijer hondert Rinsgulden bij der sonnen schijn, bij verlus erer proven ende oeren hals. De hooftluden vanden knechten de worden gevangen ende geransoent nae kriges recht.

Ende daer lach in ene geheeten juncker Otto van Deeffholt, ende was een bastart van den Deeffelschen heren, de was de opperste velt hooftman daer in van des greven wegen; de wort oick gevangen ende swaerliken int ijser gelecht, ofte een deeff ofte verrader were gewest.

3b Saksische beloning voor helpers en genade voor Damsters

Als se desse victorie hadden gehadt, so sijnt daer vele to ridder geslagen omtrent tusschen dertich ende veertich. Als int ersten de furste hartoch Jurien van Sassen leet sick selven to ridder slaen; daer nae jonge hartoch Henrick van Bruijnswijck; daer nae vole andere jonckeren ende heerenn, de mitten fursten daer weren ende dat ghewin mede hadden gedaen; onder welcke daer weren dre in Vrieslant in dessen Ummelanden, als bijnamen zalige her Onno van Ewssum ridder ende hoeflinck to Middelstum hadde twe soenen nagelaten, de ene was geheeten joncker Roeloff van Ewsum, des ander Wigbolt van Ewssum gebroeders, worden daer beijde to ridder geslagen; ende noch een Vres hovelinck geheeten Mencko Heemster inden Ham, oijck ridder geslagen. De furste wolde wal meer vande Vresen to ridder geslagen hebben, men se ontsedent den fursten, ende woldent nijet wesen. Als desse triumph aldus gedaen was ende de knechten al de tijlber guederen gepart ende gebutetae hadden, soe leet de furste uutroepen dat alle degene de noch to lijve weren, solden vrij ende velich weder in comen; se solden oere husen ende woningeaf ende oer tilbera goet om enen redelicken penninck weder koopen; men watter wech was ende vercoft was, moste wech blijven; welcks wonderlijcke vole was, want daer lagen voleam scepen ten Delffzijl, dije al mit tilbaer guet geladen worden; daer wordt oijck wonderlijcke vele mijt wagenen gevoert na Westerlant, ende nae Aedewerder zijl tho schepe. Als dytp all vullentogen ende gedaen was, soe toech hartoch Erick van Bruijnswijck ende zijn neve hartoch Henrick van Bruijnswijck mijt een vijff vaenkens knechten omtrent anderhalff dusent weder omme na des greven lant doer Slochteren ende doer dat Olde ampt; ende de furste van Sassenas besette den Dam mit een anderhalff dusent krijges knechten, ende leet oeck een blockhuijs ende veste opden Delffzijl maeken. Als dit alsus gedaen was, so toech de furste mit al dat ander heer wederomme na Aedewert, men he leet blijven to Wijnsum sess vaenkens knechten omtrent twe dusent starck, ende reet selvena mitten anderen hoop in Aedewert, de sick daer weder legerden; men de furste nam omtrent twe hundert peerden, ende reet daer mede na Leeuwerden, omme saken de he daer toe scaffen hadde. Ende den hoep de in Wijnssum gebleven weren mijt die sess vaenkens, quemen op Onser Lever Vrouwen avent Assumptionis, ende namen Selwerder clooster weder in.

3c Poging Edzard en Groningers tot inneming Selwerd mislukt

Des dages voert nae Onser Lever Vrouwendach was op eenen woensdach. Des morgens tho vijff uren soe toech de greve, de noch thoe Groningen lach, mijt alle zijne ruteren ende knechten ende schutten, borgeren ende inwoners in Groningen voer Selwerder clooster, ende meende dat clooster in tho nemen.

Men den anslach omme dat cloosterg to winnen was nijet recht angevangen, want de ruteren mijt dat reijsige tuijch ende de knechten ende schutten togen Damster wech langes nae de Hooge brugge, oer sommige togen den Iacopijner wech langes, een deel Kurren wech langes, een deel den Cleijwech na Katers kruse op, een deel naeden Paddenpoel, ende voele de over dat velt hen lepen alsmen den wulff in Drente plach to jagen. Ende den hoop ende orde vanden ruteren ende knechten bleven liggen bij Caters cruce na Nordyke op, ende dat groote gescut lach achter Katers cruce ende achter den Woldijck. Ende de Sassige knechten quemen stoltelijken uut den clooster tegen em vuijt; men se worden mijt dat groote gescut dat de greve mede hadde, weder in dat clooster gedrongen. Soe leden se oer groote gescut ter were vuijt dat clooster, ende makeden dat clooster vast mit een wagen borch, ende sloegen den stenen tijlm aen de ooster zijt dat clooster dael, ende makeden als se dat nemen ende geven wolden, ende schoten verveerlijcken daer vuijt; dat jo wonder was, dat soe vele knechten dorsten sodanen hoep volckes in soe openen vlecke ende clooster dorsten verwachten, want hadden se verveert oft beanxt geweest, se muchten joe wal son der schaden mijt oer geschut affgetogen hebben nae Wijnsum, soe vroe als de Groningers ersten vuijt begonden te comen; men se verwachteden al dat em comen wolder. De Groningers schoten daer vervaerlijcken in mijt oer gescut, des gelijcken de Sassigen weder uut; men daer wordt nijet voele scades gedaen: de Groningers kregen waer vier oft vijff dooden ende gewonden. Als de greve endet Groningers suss geen gewin saegen omme dat clooster toe stormen ende to winnen, so braken se op, ende namen elck oer groot gescut mede, ende quemen weder inde stadt omtrent drije uren nae middach mijt beholden gued. De Sassigen bleven int clooster liggen, ende starckeden sick daer ina, ende maeckeden dat clooster vast.

4a Van dat verbunt tusschen de fursten van Sassen unde den bisschop van Utrecht, ende meer andere

Bisschop Frederick van Baden, bisschop van Utricht inder tijt, ende de van Deventer ende Swolle mit die rijdderscup an desse zijt der IJselen an de ene, ende hartochc Georgius van Sassen hebben een verbunt gemaect mijt malcanderen inder tijt, doe de greve van Oostfrieslant ende de Groningers sus in veyde ende orloch mitten vursten van Sassen stonden, also datsse malcanderen solden bij staen mijt lijff ende guet. Also waer die hartoge begerdeg ende op sijne vianden toe doende hadde, solde de bisschop van Utricht ende dije twe voergenoemde steden ende ridderschup verplicht wesen em to hulpe ende bijstant toe comen mijt sess hondert kriges knechten. Desgelijckes ofte de bisscop ende steden ende ridderschup eenige veede an stunde op dat Gestichte, so solde de furste van Sassen em in gelijcker manieren em mijt soe voele volckes to hulpe comen op zijn cost ende solt. Men queme den fursten enige veijde oft oirloech toe in Sassen, Doeringe endem Mijssen, daer solde de bisscop ende Gestichte niet toe verplegen noch verbunden wesen em daer yenigen hulpe ofte bijstant toe doende.

4b Groningen terroriseert Drentse havezaten en dorpen

Als de greve ende Groningers to weten wort dit verbunt, ende kregen ene copie daer uut, so helden se dat lant van Drenthe ende Gestichte voer vijant ende ontseden se van stonden an vijantlijcker wijse toe versoeken; ende datsse sick solden verbrantschatten, of men solde se all verbarnen. Soe hadde juncker Roeleff van Ewssum een suverlijcke hooftmans woninge to Roden inden landen van Drenthe, dat dije Sassigen hadden bevestiget ende ingenomen ende met knechten beset, soe ghij voers gehoort hebben. Als de furste nut op Sunte Marien Magdalenen avent toech voer den Dam, als voer van gescreven is, soe dede he em toe weten: weert sake datsse dat huijs niet vermoeden to holden voer alle gewalt, so solden se afnemen al dat daer op was, ende comen tot hem in Aedewert; want hij wolde voer den Dam, ende wolde daer niet af, eer hij zijnen wille daer af hadde. Soe kondese van em geen ontset krijgen; soe togen se van dat huijs, ende letent ledich staen. Als de Groningers dit vernemen, datsse dat huijs soe verloepen hadden, so sandene se oer volck uut op Sunte Jacobs dach des nachtes, ende leten dat destrueren ende heel uutbarnen ende to niete maken; ende de plunder waer de daer noch op was, brochten se mede to Groningen. Daer nae quemen dese dinxspillen ende karspelen van Noorden velde hent to Anloe ende Rolde toe, ende hebben sick verbrantschattet, ende elck ploech gaff den greven vier golden Rinsgulden. Ende de ander dinxspillen ende karspelen de veerder gelegen weren, alse Deveren, Dwingel, Runen ende Meppel, de wolden nijet gehorich wesen. Soe hadde de greve doe wal bij em to Groningen een sess hondert ruters mit reijsige peerden, ende daer was wal dusent kriges knechten. Ende de rogge ende broot koren begunde seer too krimpen binnen Groningen, omme voelheijt des volckes dat daer bijnnen was, ende dat orloech sus lange an stundt, ende nijet in quam, omdatse dus omme belecht weren mit blockhusen. Soe scickede de greve ende Groningers uut omtrent veerhondert ruters te peerde ende vijff oft sess hondert knechten ende inwoners ter voete, ende deden em mede uutt wal tsestich wagenen mijt sacken, omme rogge mede in tho halen; ende sijnt gereijset hen to Beijlen, toe Ruijnen ende tho Meppel, ende hebben daer gecregen tho koope omtrent vier hondert mudde roggen; men de rogge is opgescreven, ende de Raed van Groningen solde em de roggen hier naemaels betalen. Desgelijckes voer ende nae so hebben se wal twee oft drije reijsen rogge uut Drenthe ingehaelt, de oick alsoe is op gescreven. Daer nae so hebben se desse buerscappen gebrantschattet, elck na grootheijt des karspels, als Beylen nae dat zijne, Ruijnen oick na dat zijne; Meppel moeste em loven toe geven seventhien hondert Rinsgulden, ende moesten em daer gijseleers voer setten. Daer nae togen se tho Deveren ende tho Dwingelen, de setten em tery were; ende de van Stellingewerff quemen em to hulpe omtrent anderhalff hondert starck; men des greven reijsers ende ruijteren weren em overlegen, want se weren wal gerust, ende quemen over onverwarent, ende veriageden al den hoop, ende sloegen daer wal drij ofte vier doot vanden Vresen ende Drenthen. Ende daer toe moesten de van Deveren em loven to geven tho brantscat anderhalff dusent Rinsgulden, bijnnen veerthien dagen tho betalen. Ende de van Dwingel ende de an der karspelen moesten elck geven nae grootheijt oers karspels. Daer was een karspel geheeten Wapse, daer worden gebrant welcke costele husen, wantse geen brantschat geven wolden.

5a Saksische benden plunderen Reiderland en Oost-Friesland
Den hoop vanden knechten daer hartochc Erick ende hartochd Henrick van Bruijnswijck mede togen nae des greven lant doe den Dam gewonnen was – so voer van gescreven is – doe se quemen in Reijder landt, soe was daer vole gudes gevluchtet int Stichte van Munster, to Asschendorp ende Reeh op der Eemse ende daer omtrent; dat namen de Sassigen ende Bruijnswijckschen hoop all, ende kregen daer al toi grooten goet van golt, silver ende huisreeschup ende ander gued, ossen, koijen ende peerden. Daer na togen se in des greven lant, ende branden daer, ende rooveden daer voer voetj op al dat daer was: van Stickhusen ende den Oordt an hent voer Emden alle de groote costeleldorpen, alse Olderssum, Petkum, Borsumm, Larrelt, Hinte, Ophusen, de Greet ende alle de dorpen ende loegen daer omtrent; uutgenomen daer woonden twee oft drij hovelingen, alse Focke van Pewsum, juncker Roeloff ende Victor Vreese, de verbrantscatteden oer gemeente ende oer selves woninge. Daer nae so letense enen hoop vanden knechten in Heer Oemken lant, den anderen hoop in juncker Christoffers lant, den derden in joncker Johans lant van Oldenborch, daer se elck oer landt mede muchtens bescarmen. Den anderen hoep de daer over bleven, quemen wederomme bijden fursten van Sassen.

5b Groningers verwoesten Benkemahuis te Midwolde

Benkema huijs to Midwolde hadde de furst van Sassen lange eer nu laten bevesten myt bolwercken ende graften, soe hier voer int cronikel al van gescreven is dat huijs hoorde eenen toe, de heete Harmen Benckema. De furste hadde Hermen geven to jaergelt dusent Rinsgulden voer zijn scaden, de em gedaen was aen zijn husen ende schuren, doe dat bevestet wort. Ende dat huijs hielt die furste voer zijn open huus, men Harmen muchte dat vor syn egen bewonen. Ende he was greetman over Vredewoldt. Als de furst van Sassen dit oerloech nu weder hadde tegen den greven ende den Groningers, soe besette he dat huijs weder mijt kriges volck. So vernamen die Groningers dat dat huijs nijet wal bewaert was mit volck; want Herman Benckema, dat heerscup vanden huse, was daer selven hooftman op mijt en vyfteyn knechten. Soe toegen de Groningers uut op den sondache voer Sunte Johannes Onthoevedinge des nachtes, omtrent hundert ende thien starck van borgers ende inwoners ende welcke knechten. Ende daer was man een wachter, de daer wakede boven op dat steenhuijs; ende daer was weijnich waters inde graft, wantet een verveerlicken droge somer was. So quemen de Groningers aen de ooster zijt uut dat appellhof over de graft, ende braken dat staket in de graft ende opt bolwerck en twee, ende quemen soe opt bollwerck, ende quemen soe voort beneden int huijs daer Hermen Benkema noch selven lach op zijn bedde. Als he hoorde dat geruchte, soe vloech he van dat bedde, ende leep nae de doere van dat steenhuijs, men he wort gevangen met dre knechten. De ander knechten de opt steenhuijs weren, de helden dat steenhuijs werender handt. Dat huijs beneden, camer, koken ende zael wordt heel uutgeplundert van gelt, sulver, klenodien, clederen ende huijsreeschup, al datse dragen ender drijven konden. Daer nas staken se dat aen, ende brandent gansch heel uut mijt allet dat guet datse daer in gelaten hadden. Ende brachten Harmen Benkema gevangen mede in to Groningen op eenen wagen, want he was gewondet in zijn been, dat he nijet wal gaen konde. Daer na wort hij heel cranck, soe dat hij geolijt ende bericht wordt; ofte dat quam vander wonde ofte andere kranckheyt, mach God weten.
De Sassigen besetten dat huijs weder, ende senden daer meer volckes op tot den knechten de daer op bleven weren, ende makeden dat weder vast. Harmen de hadde eenen zwager to Groningen geheeten Evert van Asschendorp, de hadde sijn steeffdochter; de kreech Hermen in zijn huijs, omme dat he kranck was, ende wordt borge voer em, dat he em solde wederover leveren levendich of doot den genen de em gevangen hadden. Doch Harman wortaf weder to passe, soe wordt he gerasoent, ende gaff em acht hundert Rinsgulden den genen die em gevangen hadden, summa in alle, dat he wal to schade hadde mijt rooff, brant ende rasoen boven anderhalff dusent Rinsgulden.

6a Alle vredesinitiatieven van derden lopen op niets uit

De hartoech van Sassen, de greve ende de Groningers helden daghen van vruntschapc to maken mijt malcanderen; de dagen worden geholden toe Dorckewaertd ende in de capelle toe Brunne voer Groningen. De scheijdes heeren de tusschen beijden partijen over de sake gengen, weren de rede des bisschops van Munster ende van Osenbrugge ende des greven vander Lippe ende des greven van Schauwenborch; men daer wort verloren arbeijt gedaen, so datsse daer nijet van maken konden.

6b Edzard en Groningen veroveren en versterken kerk Slochteren
Hier na soe hadden de Sassigen vuijt den Dam gesant enen dije geheeten was Roeleff Kasse, ende dese Roeleff was to Groningen geboren vanden besten; ende der broederen weren drije weelige vrissche koene mannen alse Clauwes, Gert ende Roleff, ende weren gehijlickt int Olt ampt. Ende weren gevaeren uut Groningen halff van armoede, ende weren nu bij dije Sassige groot, ende meenden noch grooter tho worden. Dese Roleff was comen vuijt den Dam mijt een vijftich knechten op de kercke to Slochteren, ende wolden de vast maken. Dit vernamen de greve ende de Groningers, ende sanden vuijt oer ruijteren ende knechten, enden borgeren ende bueren die lustich weren, inder nacht; ende vellen de kercke an, ende kregen se in. De Sassige weken upt wulfft, men se worden daer mit vuer ende roock aff gesmoket, so datse aff quemen, ende worden gevangen ende toq Groningen gebracht; de krijges knechten worden geransoent na krijges recht. Ende Rolef Kasse mosts geven hundert Rinsgulden. Daer nae van stonden an hevet de greve endet Groningers daer krijges volck op desse selve kercke gesant, ende hebben se vast gemaket, so datsse meenden de voer alle gewalt to holden. Des geliken besetten se oijck de kercke to Midwolde mitten vier toornen int Oldt ampt; ende dit wordt gedaen, om dat men muchte vaeren onbevaert van Groningen toe Emden voer bij Slochteren ende over den Dullert nae Mijdwolde hent to Emden, oick om rogge ende torff in Groningen tho haelen uut Dijuerswolt ende uut den Olden ampte, ende oick ander privande de to Groningen zeer begunde te krijmpen, want dat oirloech lange duerde.

7a Van woe hertoch Karel van Geller van wegen des koninges van Vranckrijck den greve ontsette ende te hulpe quam

Ghij hebben voer gehoort, woe de greve van Oostfrieslant selve was getogen heijmelijcke onbekant bijden fursten hertoch Kaerel van Geller, ende sochte daer hulpe, troost ende bijstant an. Oick hebbe ghij voere gehoort, woe de vorste van Geller sick onder die croone van Vrancrike gevenh hadde; des gelijcken de greve van Vrieslant oeck, ende quam over, ende makede een verbundt mitten fursten van Ghelder van wegen des koninckx van Vranckrijck int eeuwige to holden. Soe dat die greve van Vrieslandt mijt Groningen ende alle sine landen de he onder hem hadde, solden staen onder de croone van Franckrijck, ende niet onder den keijser ende den Hilligen Roomschen Rijcke, daer dat doch van rechte onder behoorde. Want Vrieslant behoert ummers joe den Hilligen Rijcke, ende Groningen is een keijsers stadt, ende de greve hevet zijn landt vanden Rijcke tho leene. Endem dyt Roomsche Rijck sus to verlaten, ende onder den coninck van Vranckrijck toe gaende, hebben de hartoch van Geller ende de greve van Vrieslandt nijet angemarcket dat woerdt dat de vermaledijde Joden seden tot Pijlatum, doe he em toeseijdep: ҅cce rex vester’ etcetera; seet aen juwen coninck. Daer se em weder op geantwoordt hebben:Von habemus regem nisi cesarem,’ dat is: wij en hebben genen conincks dan den keijser. Doch niet te min dit hebben niet angemercktt noch aengesien de hartoch van Geller ende de greve, men quemen al oer saken overeen onder zegel ende breve. Ende de grave solde den hartoch eens op bringen ende senden vijffendedertich dusent Rinsgulden; daer voer wolde he em ontsetten, ende redden em van zijnen vianden, ende de Sassigen uut Vrieslant verdrijven; ende brengen Groningen ende alle de Vriessche landen onder de croone van Franckrijck; ende de greve solde daer een heer over blijven van des coninges wegen; ende de greve solde veerderb niet beswaert wesen mit geenen gelde meer uuth to geven dan de vijffendedartich dusent Rinsgulden; ende alle ander lasten, van ruijteren ende knechten de de furste van Geller op brengende worde van des koninges wegen, solde alc comen op den coninck van Vranckrijck.

7b Eindelijk Gelderse troepensteun voor Edzard te Groningen

Als nu alle desse overkomsten ende verbuntenisse dus verhandelt weren tusschen dessen beijden heeren; ende so hevet de greve sijnene affscheijt genomen vanden hartoch van Geller, ende is weder gecomen toe Groningen, soe ghij voer gehoort hebben. Soe vertoech dat lange, al eer de greve den hartogen dat gelt sande, dat was omtrent Sunte Laurencius. Als dit gelt nu daer was gecomen, so reden de boden ende hoeftluijden over ende weder over tusschen den coninck van Vranckrijck ende den hertoge van Geller, omme dat volck op to brengen; ende dat duerde hent omtrent Sunte Michiel, eer daer yenich ontset ofte volck quam. Ende desse tijt lanck als de hartochl van Geller in dessen handel ende bedrijff was, van Sunte Jacops dach an hent omtrent Sunte Michiel, soe lach de greve altijt bijnnen Groningen, ende hadde bij em toe Groeningen ende over Eemse in allen omtrent twe dusent knechten ende vijff hondert ruteren teo peerde; sus hadde hij toe voele volcks Groningen mede to holden, ende toe luttick die Sassige mede te verslaen ende vuijt den lande te veriagen. Onder des so hadden dije Sassigen alle desse gewinner, alse den Dam in to nemen ende die borgen ende sloten overs Eemse, ende alle de landen to beroven ende to barnen ende to brantscatten, so ghij voer claerlicken gehoort hebben.

8a Plunderende Geldersen door Saksen uit Bentheim verjaagd
Als nu alle desse moert, rooff, brant ende jammer suss gescheen was, ende de landen so jammerlicken verdorven weren, soe musten oick noch ander landen oick gepurgeerte worden. Soe was de greve van Bentum stadtholder in Westfrieslant van des fursten van Sassens wegen; soe wordt hij mede voer vijant geholden. Als nu inden lande van Gelre een deel ruteren ende knechten bij een versamelde, so hadde de greve van Vreeslandt bij em to Groningen denh greve vander Hoij, den hartoch Henrick van Bruijnswijck uut zijn lant hadde verdreven, ende hadde em genomen landt ende luiden, steden ende sloten. Desse greve sochte troost aenden greven van Vrieslant, wo wal he sick selven niet helpen konde, oeck anden fursten van Geller, bijsunicheijt em onder de croone van Vranckrijck tho geven, inden se victorie mijtten Sassigen hadden in Frieslant, omme hem dan weder in zijn landt to helpen. Desse greve wordt gesandt vanden greven van Vrieslant vuijt Groningen aenden hartochk van Geller, omme den hoop tho weggen. Soe hevet he daer bij ene gekregen omtrent vier dusent knechten ende vijffhundert ruteren to peerde, ende toech daer mede int greeffschap van Benthum, ende dede daer grooten schaden in vermits rooff ende brant ende brantscattinge – meer gebrantscattet dan gebrant – men de hove ende arven de den Munster gen to quemen, bleven onbeschadiget. Als dat de greve van Benthum vernam, ende dije Sassigen oijck die in Vrieslant lagen, so hebben se dat den bisschop van Utrecht ende dat Oversticht van stonden aen verwittiget. Soe sijnt de ins Aedewert ende in Selwert laegen, opgebroken, ende leten in elck leger blijven soe voele als des van nooden was den leger mede in tho holden; ende zijnt opgetogen na Coevorden, dat de Sassigen doch in hadden, want se Coevorden ende tlant van Drenthe vanden bisschop hadden beleent ende daer gelt op hadden gedaen. Oock lagen daer een hoop knechten vanden Sassigen over Eemse, demen noemde den Swarten Hoop; de sijnt daer opgebroken, ende sijnt gecomen int graeffschap van Bentum, ende gedeelt: een part to Scuttorp, de ander in Coevorden. Ende de Stichse sijnt daer bij gecomen, so datsse in allen enen grooten hoop bij ene hadden. Ende sijnt daer mede getogen nae den Gellerschen hoop, de noch lagen in dat graefscap van Bentum. Als de Gellersche hoop vernam, dat de Sassige hoop overlegen weren, ende den hoop to groot was, so sijnt se hem voer hen geweken vuijt den velde nae Twente, ende weken in Oetmersum ende Delden hen, een deel weder na tlant van Geller. De Stichse de togen in Oldenzeel, ende namen dat in. De Sassigen togen weder in Covorden ende daer omtrent.

8b Edzards troepen lopen uit geldgebrek naar Saksen over

Der wijle dat dije Sassigen daer so weren in dessen handel, so starckede de greve van Vrieslant oeren hoop zeer starck; dat quam dus toe. He hadde to Groningen wal dusent knechten ende over Emse omtrent achtchundert, den he groot gelt schuldich was, de oer sommige inden Dam, doe dije gewonnen wort, gevangen worden; oer sommige de hij doch in zijnen denst hadde, den he een part dre ofte viermaent solts schuldich was, ende niemant nijet wolde noch konde geven, want he geen gelt hadde. Soe sijnt die knechten ongeloont verloopen; de over Eemse weren, lepen bijden Sassigen hoop, datmen den Swarten Hoop heete; de andere, de to Groningen lagen, togen na Covorden bij den Sassigen hoop. Sus starckede de greve zijne vianden. Wat recht he den knechten dede, die hoer lijff ende guet bij em opgeset hebben, ende inden Dam gelegen hadden, ende oer sommige doot gebleven, oer sommigen gevangen, oer sommigen de hem doch over Eemse ende bijnnen Groningen gedeent hebben, ende al ongeloont bleven, ende wat gescreij ende geroep op den greve was, omdatsse geen gelt krijgen konden, mach ijderman dencken.

8c Groninger roof- en hongertochten naar Gorecht en Drenthe

Doe de Sassigen dus in desen bedrijff weren, ende omtrent Couverden laegen, so begunde de privande, als nemptelick botter, kese, rogge ende torff zeer tho krimpen bijnnen Groningen; so togen de ruteren ende borgers ende bueren starck uut in Drenthe, om rogge ende torff in tho haelen. Als dat dije Sassige vernamen, so quemen se to Rolde ende tho Anloe ende daer omtrent. De Groningers worden dat wijs, datse quemen ende em overlegen ende to starck weren, sijnt voer hen geweken ende getogens inder nacht na Groningen; ende het was duuster ende bystert regenich weder, so dat de wagenen onder wegen staende bleven, ende de luyden myt grooten arbeijt in den slijck ende dreck tho Groningen quemen. Des anderen dages daer nae so reedt de greve selven vuijt mijt den ruijteren de bijnnen Groningen lagen, naden Sassigen hoop in Drenthe, ende wolden beseen woe groot die hoop was; men als se quemen tho Nortlaren ende Suijtlaren, so letense uijtrijden een veertich oft vijftich ruijteren nae den Sassigen hoop, om dat heer over te sien; men se danckeden God, datsse over stuer weder tho rugge sijnt gecomen bijden greven mijt zijnen ruijteren, ende sijnt getogen weder nae Groningen. Ende in dessen afftoech so hebben se voer voets op al nae Groningen, als Onna, Haeren, Helpen al heel verbrant, so datter neets weert van husen staended bleeffe, ende makeden daer enen elendigen hoop tegen den colden winter, want dit geschach omtrent Elff Dusent Mageden. De greve dede hier sijn dinck niet recht in, want se alle verdinget ende verbrantschattet weren; ende daeren boven wordt hem oer hoij ende koren genomen, ende jamerlijcken verbrant. Oock wordt do dat clooster to Essen uutgebrant, uutgenomen de kercke ende het viercant bleeff staende ongebrant. Ende dat geschach al, omme datsse meenden, de Sassigen ende Swarte Hoop soldel daer in gelegert hebben; men se quemen so nae nijet, want se bleven liggen tho Noortlaren ende Zuijtlaren ende daer omtrent, ende makeden to Blancker weer ene groote lant weer; daer bleven zij een tijt lanck liggen. Der wijle datse hier lagen, so hadden dije Sassigen gesant een veertich knechten op Oostwoltmer kercke in Vredewolt; ende daer weren vole buren ende huijsluijden bij gedaget, omme de kercke vast toe maken ende to besetten, om dat de Groningers daer voer by geene prijvande ende hoij ende koren solden halen. Soe toegen de Groningers uut mijt oeren knechten te schepe up Sunter Sijmon ende Juden avent, ende namen ende wonnen de kercke in, want se noch nijet bevestiget was, ende vengen al de knechten de in de kercke weren; ende daer stont een nye fyns wedemhuijs bij die kercke, dat branden de Sassigen selven, ende onder den brant vellen de Groningers de kercket an, ende wonnen se.

9 Van dat die furste van Sassen mitten greven ende den Groningers vruntschaps dagen holde

Daer was een borger in Groningen geheeten Jacop Hillebrandes, de hadde vole handelinge mitten hooftman ende knechten op Stuer Groningen bij Aedewerder zijl, want sij namen hoer beer van em, datsse opt blockhuijss bedarveden, ende de hooftman lach tot sijnen huijs ter herberge; so dat he groote kunde mijt die Sassigen hadde. Desse Jacop creech scriften vanden Sassigen, daer in stonden gescreven alle de articulen daerse op handelen wolden mijt de van Groningen; welck Jacop int hemelick to kennen gaff mester Willem den pastoor to Sunte Merten – de doch al doen ende laten was in Groningen – ende Peter Sickinge, de borgemester inder tijt, de dat den greven ende Raedt vort androeghen; welck also belevet wort, ende voert dagen op beramet sijnt ter vruntscup. De ersten dach is geholden inde kapelle by Katerscruce ter Hoogerbrugge; ende daer wordene geschickt ter dachvaert de pastoor meester Willem, Peter Sickinge, Luleff Koenerdes beijde borgemesteren, ende mester Gelmer Canter secretarius. Op den dach wort nijt vole gehandelt, men daerwort enen anderen dach weder beramet tho Dorckwert in dat voerwarck; daer reijseden dese zelve personen weder to daege, daer em de Sassigek reden to moete quemen. Soe wolden de Groningers nijet entlicken mijt em handelen, offm se wolden des greven raeden daer bij hebben; welcken de Sassegen wredliken mytten ersten hebben aff geslagen, ende gesecht: de greve hadde den fursten soe leve neet gedaen, seq em sulckesr solden to wylles doen; mijt andere voele reden. Doch sijnt daer ten laesten to gecomen, ende hebben belevet des greven reden toe gelijden, ende to Groningen to comen; daerse enen nijen dach op hebben beramet to Essen int clooster to holden des sondages voer Allet Godes Hilligen. Als se daer hen reijsen solden, so was de pastoor mester Willem sieck, soe wort daer een bode hen gesant aen den Sassigen opden Weerdenbras, soe dat de Groningers den dach daer toew nijet holden kunden; daer de gheschickeden reden des fursten seer quaet om weren, ende hebben em weder omme gescreven, datse gene dagen van vruntscap meer mit em wolden holden; so verbleeff alle den handel vander vruntscap.

10a Van dat de hertoge van Geller sande zijne marscalick mit volck om Groeningen tho ontsetten

Op den selven sondach voer Alle Godes Hilligen, als desse voergenoemde vrienscup dach gewest solde hebben, des nachtes daer nae quam des hartogen van Geller hartoch Karel van Geller ende Gulick ende greve van Sutphen marscalck, geheeten Willem van Oey, met een hoop knechten uut den lande van Geller, ende oijck mede den hoop de vanden Gellerschen west hadden int greeffschup van Benthum, ende nu gelegen ina Twente – daer voer van gescreven is – ende quam daer mede in Drenthe to Rolde ende daeromtrent, nae den Sassigen demen heet den Swarten Hoop, ende lagen tho Suijtlaren ende tho Nortlaren. Als de Sassighe vernamen dat den Gellerschen hoop quam, so braken se van stonden up, ende togen onder dat blockhuijs ter Weerdenbras bij de Punte, ende legerden sic tusschend dat blockhuijs ende der brugge ter Punte. Ende den Gellerschene hoop ginck weder liggen in oeren leger to Noertlaren ende Middellaerenf, ende daerg worden se geprevandet ende gespijsiget voer oer gelt uuth Groningen. De marscalck quam van stonden an bijnnen Groningen, ende hevet daer den greve ende den Raet getoont credenci ende scriften vanden fursten van Geller; daer he bij hevet gesecht: woe he daer was gecomen mit en antal van krijges luijde omme se to redden ende to ontsetten, men dat weer den fursten van Geller nijet wal doenlicken, want he muste daer vole omme aventuren an mannigen fursten unden heeren de mitten fursten van Sassen aenhengen, ende moeste groot gelt ende zijn lant ende luiden wagen. Ende soe were dit des fursten van Gelre meijninge: dat he daer voer wolde hebben vanden greven, dat he em solde ontslaen der stadt Groningen ende alle de Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, ende em quijtschelden oere huldinge, plicht ende eijde. Ende als dan solde em de stadt van Groningen annemen, hulden, plicht ende eet doen voer oeren rechten lants heeren, eeuwelicken ende arffelickens, em ende sijnen erffgenamen. Ende dat solde geschien in namen ende van weghen der conincklijcker maiesteijt van Vranckrijck, van wijens wegen he dat dede; wolden se des soe nijet achtervolgen ende doen, so hadde hij bevel van zijnen heeren, dat hij wederomme solde reijsen na den lande van Geller, ende trecken zijn handt daer vannt. Ende wolde de greve ende dije van Groningen dit so achtervolgen, so wijste de furste van Geller raet om gelt ende volck ende bijstant vanden coninck van Franckrijck; ende wolde se ontsetten ende vrijen mijtter hulpe Godes van den fursten van Sassen mijt alle sine hulperen; ende brengen den greven weder bij alle sijne landen ende borghen ende sloten, de em affgenomen weren, ende solde daer een heer over blijven, men he solde sijn greeffscup to lene nemen vanden fursten van Geller van wegen des konincks van Vranckrijck arfflijcken ende eeuwelijcken; ende wat de furste iaerlix daer toe hebben solde, salmen noch mijtten fursten van Geller verhandelen. Ende de van Groningen solden blijven bij alle oeren olden privilegien ende olden rechten ende heercomen van oeren stapelrechten, marckeden ende brouwerije, so dat men geen vremd beer inden Ommelanden bij tapmaten verkopen solde anders dan Groninger bier, ende geen coren uuten lande sal voeren. Ende dat de van Groningen sullen alle oere renten ende schulde nae older gewoonte ende heerkomen nae manieren der hoeftmans bodbreven vuijt vorderen unde in manen, met dat de van Groningen uut oers selves macht jenige overheijt inden Ommelanden sullen beholden noch hebben, men de furste van Geller nae sijn goetduncken sal setten vuijt der eerberheijt van Groningen, de desse rechticheijt sal doen mijt den stadtholder des fursten. Ende wat dat de furste jaerlijcks sal hebben stad ende lande mede tho onderholden, salmen lueden uut den Ummelanden ende vuijt der eerberheijt der stadt toe verordenen, de dat mijtten fursten overcomen.
Ende de veste de de greve heeft opgericht ende gemaket, salmen slijten ende to nijet doen; ende men sal den fursten bijnnen der stadt to wijsen ene gelegelijcke plaetsse, daer men eensj fursten hoff eerlijcken bouwen ende tijmmeren mach sonder veste, nijet te min dan so vastek dat de furste voer een hondert boeven in bewaert mach blijven.

10b Groningen accepteert hertog Karel als nieuwe landsheer
Als se alle desse condicien ende articulen mijt malcanderen overcomen sijnt, ende dije greve dit mijt grooter zwaricheijt hevet belevet, soe zijnt borgemesteren, Raed, gezworen gemeenten, bouwmesteren vanden gilden ende de gemene borgeren gecomen des vrijdages na Alle Gods Hilligen to Sunte Wolborch inde kercke; ende hebben den maerscalck van wegen des conincksp maiesteijt ende des fursten van Geller huldinge, plicht ende eedt gedaen, op soedane condicien ende articulen alse voer geroert zijnt.

10c Schamper commentaar Benninge hierop

Dit is nu de darde huldinge ende eedt, de de Groningers gedaen hebben, elcken enen sonderlingen heeren. Wal lichte se mogen noch wal cortlijcken enen heeren hulden, plicht ende eede doen. Nu ist vollentogen dat de greve mitten fursten van Geller verhandelde, doe he inden voerleden zomer was bijden fursten int lant van Geller, daer he vanden Roomschen Rijcke sichc gaff, ende ginck onder de croone van Vranckrijck. Dat welcke de van Groningen nu hier oick so hebben achtervolget ende gedaen. Nu mogen se mit rechte den dubbelden arent, den se boven oere wapene vueren vanden keijser ende Rijcke, afleggen, ende setten daer voer de drije lelien van wegen des koningesg van Vranckrijck.

Hier is voer int cronikel oijck van gescreven, daeromme laete ick dat hijer bij blijven. Men wo sick dessen handel ende dat eijnde tusschen dessen heeren int eijnde noch begeven sal, wil ick – off God wil – wal voert verclaren ende scrijven.

Deel II-M

Hertog Karel en de Groningers hinderen de Saksen in Friesland; dezen dragen hun rechten aldaar over aan Karel van Habsburg (1514-1515)

1a De Geldersen trekken weg naar Gelderland

Als de maerscalck dus sijne saken to Groningen handelde, so bleeff zijn volck stille liggen in oeren legeren, de se ersten ingenomen hadden. Ende den Swarten hoop ende Sassigen bleven oick in oeren leger bijden Weerdenbras, ende starckeden sick seer uut den Dam; uut Selwert, uut Aedewert; ende de furste van Sassen sande daer vole bueren uut Westfrieslandt ende vuijt den Soevenwolden, so dat die Swarte hoop to male groot wart. Doe dat de Gellerschene vernamen, so weren se beduchtet datse verslagen solden worden. So hebben se verboedet dre rittmesteren mit oeren ruteren, de to Groningen lagen, omme bij se to comen; de vierde ritmester, geheeten Lemp, den hielt den maerscalck bij em to Groningen. De andere ruijteren reden bijden Gelderschen hoop int leger, ende sijnt voert van stonden an des nachtes op gebroken heijmelicken, ende enwech gereijset na den lande van Geller. Des smorgen alst de Sassige dat vernamen, sijnt em naegetogen omme to slaenn; men se weren em to veer voer hen getogen. Den Swarten hoop tooch voort doer Coevorden nae de heerschup van Benthum, omme voort nae des graven lant to trecken, want de Overeemsche bueren laegen voer Stickhusen, dat wolde hertoch Erick van Bruijnswijck ontsetten; daer wolde de Zwarte hoop sick bij geven, ofte em des van nooden waere.

1b Edzard vertrekt, zijn dwangburcht wordt gesloopt

Als de greve sus uut Groningen gemonstertr was, ende he daer geene meer heerlicheijt noch blijvende stede hadde – oock wast em doch van nooden dat he opbreken ende rumen mustes, want he en hadde geen geltt noch privande meer op dije borch dat de pijne weert was, dat he den knechten nijet geven konde noch wolde, als he doch alle de andere knechten ende ruteren gedaen hadde; ende hadde de borgeren ende de stadt op groot gueth geset, daer de stadt den ruijteren voer hadde gelonet, ende dat den weerden was opgescreven van teringe, ende de laken snijders van laken, dat ene marckelijcke summe droech tot vele dusenden. So dat hij Groningen in enen grooten last hevet gesat, daerse late uut sullene comen, want dat was geckelijcken begunt, ende so wordet oick geendiget. Doch hij is selven ende sijn lant sonder marckelijcken scaden nijet vergeten, ende weet oick selves niet wo dat eindigen sal. Soe hevet he den borgemesteren bode gesant, op de borch bij em tho comen, ende em to kennen geven: woe hij bij nachte heijmelicken wolde en wech reijsen nae Emden; ende beval em de borch, datsse de in nemen solden ende bewaren, so dat em daer geene scaden van muchte comen. Sunte Wilboert was op enen dijnxdachdes nachtes toech he stilleken wech mit sijn guede mans ende den drosten, ende daer bleven omtrent thijn ofte twalff knechten op de borch. Des anderen dages so nam de stadt de borch in, ende bewaerden de mijt oeren borgeren sess oftem soeven dagen lanck. Daer na so hebben se dat guet dat daer op was, in bewaerden handen tot des graven behoeff gestalt ende affgedragen; ende dat bolwerck inde graft weder gesmeten, ende gans heel ontweert ende to niete gemaket.

1c Nabeschouwing over Edzard

De greve mach hem hier in selves mijt recht wal gansscelijcken bedroeven, dat he sus uut deser stadt ende lande wort verdreven, ende dus ellendigen bij nachte heijmelicken moet rumen; ende wort bij dage op Meij dach mijt soe grooter triumph ende eeren hijer in gevoert, gehuldet ende geedet. Men he hevet nijet bedacht, datmen secht: men sal gheen dinck beginnen, men sal dat eijnde wal versinnen. Wat recht ofte reden he daer toe hadde, mach he weten; doch als he gedaen heefts, soe eestt hem wedervaren. Men secht doch: wat gerijnge gescut, dat vergaet gerijnge. De greve is in em selven een wijs heere, woe wal hij in all dessen handel onwijsselick hevet gedaen; men het is sijner wijsheijt allene nijet to wijten noch toe verkeeren, men quaeden raet hevet hem daer ingevoert ende gebracht, omme oer eijgen baet ende groot bijnnen Groningen to worden, want jungen raet, eijgen baet ende heijmelicken haet hevet Romen verdorven, ende Groningen oijck. Ende de greve mijt alle zijne landen sal nijet voerbij gaen. Als van desser materie is noich gesecht; ick begae daer geenen grooten danck in, den dat toe nae muchte gaen.

1d Gelderse maarschalk licht vertrek Gelderse troepen toe

Als nu dije Gellersche hoop sus was vertogen, als ghij vor gehoort hebben, so quam de maerscalck opt Raethuijss to Groningen, ende leet bij enek comen borgemesteren, Raedt, swoerene gemeentel, bouwmesteren, gemene hofftlingen der gilden, omme de to vertroosten; ende sede em daer: dat nijemant solde em verslaen ofte moijelicken wesen, omdan de Gellersche hoop knechten ende de ruteren soe weren opgebroken ende en wech togen; dat were ghescheen buijten zijnen weten ende willen, daer was geen quaet in gelegen; de furst van Geller solde doch corts hijer bij em comen, ende tho vullen trecken al tgene dat he der stadt hadde gelovet.

2 Van dat de hertouch van Bruijnswijck mit Her Omken, joncker Johan van Oldenborch ende joncker Cristoffer Stickhusen ontsette

Des greven van Emdens volck hadden de borch to Stickhusen, de de Sassigen ender Brunswickschens in hadden, belecht mit oeren bueren ende een deel knechten. Want daer was gebreck van privande op, soe quam de hertocht van Bruijnswijck, joncker Johan van Oldenborch, Heer Omkens, juncker Cristoffer van Jewerden mit een veer dusent knechten ofte daer omtrent; ende makeden ene speckinge mijt holt ende vlaken over dat moer na Oplenge, so dat men dat moer mochte over te vote ende to peerde. Als de greve weder over Eemse gereijset was ende Groningen verlaten hadde, so vergaderde he omtrent en dusent buren ende knechten, ende tooch daer mede naden Bruijnswijckschen hoop. Want se lagen in tween hoopen, so quam de greve mijt sijn volck an op Sunte Mertensb nacht inden winter omtrent vier uren des morgens, ende vel den cleijnsten hoop an, ende sloech den heel op, ende quam em onverwarents sus inder nacht over, so dat de Bruijnswijckschen mit oeren heren leten van oeren hoop wal omtrent elven hondert doden. Ende van des greven volck bleff omtrent hundert. Ende doe dat ander heer vanden Bruijnswijckschen entwaer wort, ende dattet licht dach was, so setten se tot des greven volck in; soe dat he moeste vlien uten velde, so dat he nauwe ontwijken kunde, ende doed leet he den meesten schaden an sijn volck. Ende zijne vijanden helden dat velt, ende spijsegeden beijde de borgen alse Stickhusen ende Oplenge mijt alle privande, kruet, gelt ende volck van allee dat em van nooden was. De speckinge ende wech over dat moer bleeff liggen, soe dat men daer over ende weder over mijt wagen ende peerden mochten rijden ende varen.

3a Van doe de hertouch van Sassen hoorde dat de greve Groningen verlaten hadde, ende se den hertouch van Geller weder gehult hadden

Als de hartochh van Sassen hoorde dat de greve van Embden Groningen hadde verlaten ende quijt gescholden, ende dat de Groningers den fursten van Geller weder gehuldetj hadden, so ghij voer gehoort hebben, so begunde em to twyvelen, dat emn grooter veijde an stonde. Soe hevet he gescreven des dinxdages na Sunte Elijsabeth enen breeff aen borgermesteren ende Raedt, ende enen aenden gezworene gemeent, ende eenen aenden gilden. Ende de sin ende inholt der dree breven was al een inholt. De tenoer ende syn was: wo dat hartoch Albert van Sassen hoochloviger gedachtens hartocht Georgius hoer vaeder ende syn arven weren gubernatores gemaeckt van des keiserlijcke maiesteijts ende des Hilligen Rijckes over alle de Vriessche landen, daer de van Groningen nae mannigen vruntliken versoeck vanden fursten van Sassen tegenstandich in geweest sijnt, ende den greven van Emden, de des fursten man ende dener was,voer enen heer genomen hadden; daer se mede weren gecomen in des keijsers ende Hilligen Rijckes achte ende over acht, omdatsse de mandaten nijet hadden geachtet; ende dat de keijserlijcker maiesteijt hadde hyr gheschicket den grevee van Konijncksteijn als een gedeputeert des Hilligen Rijckes, omme dat gescilde tusschen beijden partijen toe verhooren ende hen to leggen, daer he geen arbeijt aen hadde gespaert op mannigen dachstonde de daer op geholden weren; ende dat ghene dat de Groningers daer voergegeven wordt, hadden de geschickede Raedes vrunden van Groningen soe niet weder ingebracht, alst em daer voer geholden wordt, ende meer hadden gesocht oer egen proffijt ende walvaert dan der stadt ende lande orber; ende hier al en boven, oerer sommigene hadden den hertogen van Geller genomen voer hoeren landes heeren; welck se wal konden betrachten ende vermarcken, dat dat em tot wijder verdriet ende oerloech aenstaende solde wordenh, he lever verhuet sage. Ende omme dat al in rusten to stellen, so begeerde hij, men solde noch beramen enen dach van vruntschap op gelegelijcke steden mijt vulcomenrek geleijde, daer de van Groningen solden senden ter dachvaert een part vanden Rade ende vande gezwoorne gemeente ende borgeren, een part vanden gilden, daermen dan allen dinck claerlijcken mochte ondecken ende voergeven ende in fruntlickheden mit malcanderen slijten.

b Reactie van de Groningers op de brieven

Welcke scriften de van Groningen helden voer gecks meer, ende hadden opt Raethuijs hoer jock ende boert mede, ende seden onder malcanderen de quaet hartochs weren: Het is nu al tho laet, he worts nu en waer dat de furste van Geller hem comende wordt, de sal em soe wal benauwen, dat he rumen moet.’ Doch se screven em een antwoordt op sijne breven int corte: dat de gene de vander stadt wegen op jenige dagen gewest weren, hadden altijt weder in gebracht dat ghene dat em daer voer geholden wordt; ende so hadden se den fursten van Geller angenomen voer oeren landes heeren, ende hemt huldinge, plicht ende eede gedaen, daer wolden se sic anholden; so wast em nijet doenlijcken ijenigen dagen mit em to holden buten zijn weten ende wille.

4a Van dat de hertoch van Geller quam in Westfrieslant om den hertouch van Sassen daer uut tho verdrijven
Hier steet den hartoch van Sassen ende Vrieslant an ein nije plage ende orloch, want nu de hartoch van Sassen meent aldijnck in cort tot gueden eijnde solde comen, ende he aller naest dat eijnde sal wesen, soe is hee aller veerste; want he nu soe na is als he mitten iersten was, als he dat toe jaer naest verleden want als he dat eersten begunde, ende hadde hen tot nu toe ene groote marckelijcke summe geldes tot vole hundert dusent Rinsgulden omme verorloget, ende mannigen man lijffloes omme ghemaket, dat al verloren is geweest.
Ende hadde em desse nije plage niet overcomen vanden hartoch van Geller, als ghij na hooren zullen, soe solde die furste van Sassen wal haeste aen dat eijnde hebben gecomen; want de greve van Oostfrieslant hadde geen gelt, des gelijcken die van Groningen, ende hadden oick alle gebreck van privande; so datse de kock wel gesceijden solden hebben, als ghij voer gehoort hebben, woe dat die van Groningen den hartoch van Geller gehuldet, plicht ende eede gedaen hebben voer oren arff landes heeren. So bleeff de hartoch van Sassen liggen op den Weerdenbras ter Punte mijt zijnen ruteren; ende den meesten hoop vanden knechten gengen liggen int clooster toe Essen, ende makeden dat vast.

4b Aanval van hertog Karel op Friesland

Item onder des so hevet de hartoch van Geller sick bereijt mijt krijges volck tot enen grooten getal ende hoop, ende hevet de gesant in Westfrieslant uut den lande van Geller tho schepe; ende hebben de stadt van Sneeck in genomen ende oick die stadt van Bolsswart ende Sloten. Als dit die hartoch van Sassen vernam, so brack he op mijtten knechten de in Essen lagen op Sunt Andries dach. Ende stack de hutten an daerse in gelegen hadden, ende branden de; ende alk de husen branden mede op de daer weren, uutgenomen de kercke ende dat veerkante ende des kelners huijs. Ende de knechten schickeden hen nae Westfrieslant, na Smalenee ende voert na Barge clooster. Als se to Leuwerden quemen, so wolden se daer geen meer in hebben, dan daer se oere stadt mede mochten bewaren, ende den anderen hoop hebben se gespijsiget voer die poorte. Ende so sijnt se voort aengereijsset nae Franiker; daer is hem gelijckes geschien alstop Leeuwerden. Soe sijnt se voort angethoghen na Harlijnge ende inden clooster tho Lijdlum ende to Lunekercke ende in den grooten dorpen; ende gengen liggen op de garde ende leverijnge, ende makeden mitten huijsluijden na oeren wille. Als dat de Gellerscen vernamen de in Bolswert lagen, de braken op ende togen in Sneeck, want Bolswert was een openet stadt ende Sneeck was wat bevestet.

4c Hertog Georg beklaagt zich bij de Rooms-Koning

De furste van Sassen de was gebleven mytten ruteren op de Weerdenbras, ende hadde bij em omtrent dre hondert peerden; ende is daer mede opgeseten ende gereden uut Vrieslant van Groningen an allen synen heeren ende vrunden, ende besunderen aen den keijser ende koerfursten ende allen den heeren des Hilligen Rijckes, omme te beclagen sijnen noot, gewalt ende onrecht, dat em de hartoch van Geller dede. Aengesien dat Groningen ende alle de Vreesche landen quemen den Hilligen Rijcke toe, daer zijn heer vader hartoch Albert hoochloviger gedechte ende zijn arffgenamen weren eeuwige gubernatores gemaket vanden Hilligen Rijcke, na inholt der commissien over alle de Vriessche landen, ende hadde de landen mijt grooter onkosten becrachtet ende ingewonnen ende bevestet; ende de hartoch van Geller sunder jenige rechte oersake hem nu indracht ende wederstant in dede, dat em tot grooten achterdeel ende hinder was, ende nijet lijdelijken en was. Alsus soe versochte he der keijserlijcker maiesteijt ende den Hilligen Rijcke mith allen heeren ende stenderen des Rijckes, ende allen zijnen anderen heeren de em van bloedes wegen bewant ende toe gedaen weren, omme hulp, troost ende bijstant toe doende, omme den hartoch van Geller ende den greven van Oostfrieslant mijt den Groningers weder toe staen, dat gewalt helpen toe keeren ende weder toe staen.

4d Gevechten rond Groningen en inmenging graaf Edzard

Item dat clooster to Selwert was vast gemaket, ende daer legen in omtrent acht hunderts. Ende Garmerwolde was oijck beset mijt den Sassigen. So branden de knechten in Selwert de twe lange husen int clooster ende alle de ander husen omtrent de poortet de mijt reijt gedeckt weren. Als dat de van Garmarwoldt den brant sagen, so verleten se de kercke, ende namen al mede vanw gescut ende anders privande datse aff voeren kunden mit schepen, ende voeren daer mede nae Selwert bijden anderen hoop. De Groningers hadden schepen gewest to Slochteren, dat se do bevestet hadden; als se weder umme quemen, ende saegen, datse de kercke sus verlepen, so naemen se de kercke weder in. Dit gescach des saterdages na Onser Lever Vrouwen dach Conceptionis. Des maendages daer nae soe toech de heele hoop uut Selwerdt, ende verleten dat oick, ende togen nae Aedewert; ende daer bleeff een deel in, ende de anderen gengen liggen to Suijthorum ende to Noorthorum. Daer na soe besetten se Aedewerth mitten bueren ende een deel knechten, omme dat clooster in to holden. Ende den anderen hoop sijnt getogen na Westvrieslant bijden grooten hoop.

4^e Int jaer M Vc ende XIIII

Hier na quam de greve van Oostfrieslandt over de Eemse mijt zijnen bueren ende knechten, ende wolden den Dam ende dat blockhuijs op den Delff zijl weder in nemen, dat die Sassegen noch in hadden; men daer wordt niet aff, want hee quam daer nijet voer, ende bleeff liggen mijt zijn volck in Fermesum; ende de Sassigen togen allijke wal op ende aff dat blockhuijs, ende brochten daer op wes em van nooden was. Ten laesten, doe de greve geen gewin op se sach, sog toech he weder tho huijs.

Item de Sassigen inden Dam hadden de cloosteren daer omtrent doe op schattinge gesath, ende de wordt niet betaelt. So toegen se uut den Dam des saterdages voer Sunte Thomas tot Wittewerum int clooster, ende branden em daer aff vole husen int clooster ende de husen oeck Ten Poste.

51 Van dat de Sassigen uut Aedewert togen ende Langewoldt etcetera

Daer na so sijnt alle die knechten de to Aedewert lagen, op gebroken mijt al oer gescut ende alle oer getros ende ander goedt, ende sijnk wech uut Adewert getogen, want de furste van Sassen was uuth den lande getogen, ende de knechten kregen geen gelt, soe musten se van nodes wegenn rumen. Soe weren se vander meijnonge: seo wolden de van Langewoldt al vangen ende barnen voer oeren solt. Soe woonde een man to Noorthoornum geheten Menne Hemkens, den hadden de Sassigen tot enen greetman van Langewolt gemaket. Het was daeromme men een buer ende een huijsman van gener kunst, dan hij was wat dulpotich ende lichtsinnich. Desse greetman de vel de Sassijgen regenten ende hoeftluden an, dat se den landen geenen schaden doen solden. Hij wolde dat clooster van Aedewert weder in nemen met de van Langewoldt, ende wolde de ander landen alse Vredewolt, Hummerse ende Mijddaech bij ems laeten comen, ende holden dat clooster in tot des fursten behoeff buijten des fursten schaden, ende em dat weder overleveren. Ende so is he mijt de Langewoltmer daer in gaen liggen, ende de Sassigen hadden daer in gelaten soeven ofte acht haeckbussendmijt weijnich krudes. Des dages na Sunte Thomas op enen vrijdach soe toegen de Groningers uut mijt oeren schutten, borgeren ende inwoners de lustich weren, ende mijt oeren ruteren ende knechten voer dat clooster, ende eijsscheden dat in. Soe wordt daer eens ofte twewarff uut geschoten, want de gretmanf Menne Hemkens wolde dat so lichtelicken niet opgeven, want he den Sassigen anders gelovet hadde. Ten laesten so kregen de huisluijden int clooster hamers ende bijlen, ende sloegen die sloten aff van de poorte, ende deden de poorte op, ende leten die Groningers in; soe dat daer nijemant gequetsett wordt, dan een worth door sijn been geschoten uut dat clooster, als se eerst an quemen. Ende als se dat clooster sus in hadden sonder stoot oft slach, ende mijt willen ingelaten worden, so worden se all gevangen, soe dat daer weijnich en wech quemen, dan de buten der poerte opt schutegeveert uut weren tegen dem Groningers, de ontliepen; de anderen worden te Groningen gevencklijcken in gebracht, ende daer wordt elck gerasoent na sijn gued, ende nae gelegenheijt der gener de se gevangen hadden: alse de de ruteren ende knechten hadden, mustenp voele geven, ende de de schutten ende borgeren ende anderr inwoners hadden, quemen genedichlickens vrij. Men ick geloovet nae mijner meninge, het coste de lande van Langewoldt summa in allen wal twee ofte dardehalff dusent Rinsgulden.

5b De Saksische Zwarte Hoop trekt weg naar Overijssel
Item de Sassigen knechten de uut Aedewert getogen weren, gingen liggen in Langewolt op de leveringe op den huijsman, up den Ruigewaert, toy Vischvliet, toe Burum ende tho Collum; ende eten al op dat de buren hadden. Ten laesten sijnt se wederumme gekeert, ende togen doer Acht/karspel ende Upende nae Vredewolt, ende hebben van Marum aff hen tho Midwolde toe den huesman all aff geeten ende droncken, al dat sij krijghen kunden; ende sijnt so voert vuijt Vrieslant getogen nae Drenthe, ende hebben daer oijck een wijle geloijst. Ten laesten sijnt se gereijst na Twenthe ende Sallant ende omtrent Deventer ende Swolle; ende sijnt so verstreken ten laesten, datsse elck enen heren hebben gesocht daert em belevet. Ende desse hoop, doe se sus bij een weren, wort genoemet de Swarte hoop, derwijle datse in Aedwerth weren ende westwert ende bij den Weerdenbras ende in Vrieslant. Als Aedewerth sus ledich was, soe sanden de Groningers volck vuijt, ende leten dat clooster wat ontweren, ende smeten de muren ende tornen umme aen de oosterzijt van dat clooster.

6a Van dat de Groningers Dockum in kregen ende dat blockhuijs tho Adewerder zijl ende den Delff zijl
Als de Sassige Swarte hoop sus uut Vrieslandt weren getogen, soe was daer noch gebleven vanden hoep een hooftman met een veenken knechten omtrent vierhondert starck in Dockum. Soe was daer een hoeftlinck in Westfrieslant, geheten Janeke Douwemae, geboren tho Oldenborne, ende was gehijliket tho Ferwert bij Aedewert an Rempt Lijersma dochter, ende hadde daer een goede hoofmans wooninge daer he op woonde. So was he quaet Sassich, soe voer hij weder metter woone tho Oldenborne, ende beiagede voele daerk mede toe, dat die hartochl van Geller sijn volck in Westfrieslant sande. Soe was oijck noch Tijart Muckema to Groningen, die ballinck was uut Westn Vrieslant, de ontleep, doo sijn broeder Garbet Muckema ende Jemma Her IJnsma to Leeuwerden gerichtet worden, soe ghij voer int langhe gehoort hebben. Janneker Douwema de quam tho Groningen aenden marschalck des fursten van Geller ende an borgemesterens ende Raedt ende an Tijart Mockemat; ende hevet daer aen beaerbeijt, dat Tijart Muckema toech mijt en drijhondert knechten nae Westfrieslant, ende ginck ersten liggen in Collum; ende leet daer bij em koemen de van Acht karspelen ende Oostbroecksterlant, ende toech daer mede in Dongerdeel, ende kreech de oijck bij em, soe dat daer een groet hoop bij een was; ende toech daer mede nae Dockum. Als dat de Sassigen sagen, so vermarkeden se, dat se em to starck over quemen; oock waren se niet bewaert mijt gheschut ende privande als em van nooden was; ende Dockum was ene opene stadt. So hebben oerer een part, als de Overlantsche knechten, gerumet uut Dockum, ende sijnt getogen nae Lewerden; ende een deel vanden Nederlantsschen knechten omtrent anderhalff hondert quemen bij Tijart Muckema ende den Gellerschen hoop. Ende alle de landen daer omtrent vellen mijt Tijart toe, ende worden al Gellersch, ende vergeten oeren eede de se den furstenvan Sassen gedaen hadden.Tijart die bleeff daer mijtten knechten liggen in Dockum, ende deden den Ommelanden daer omtrent grooten last, mijt schatten ende scheren ende eten ende drijncken.

6b De Groningers veroveren Aduarderzijl

Hier nae soe beleden de Groningers dat blockhuijs bij Aedewerdera zijl, geheten Weert Groningen. Ende sanden eerst tho Wijnsum eenen hooftman geheeten Albert Coninck mijt een ander halff hundert knechten. Daer nae so sanden se de helleft van oeren scutten mijt een deel Groene tenten ende lantsaten ende schamele inwoners, omtrent twe hundert starck; de gingen liggen tho Ferwert ende in Duijrt Allersma huijs voert blockhuijs. Als dat de blockhuijsers vernamen, so lepen se aff ende branden Schelge ham ende de husen op Aedewerder zijl, om datmen daer geen leger in maken soldef. Soe quemen de scutten weder to huijs Asscelwoensdach. Ende de landen alse Langewoldt, Hummerse ende Mijdach quemen daer voer, ende bleven daer liggen. Ende de Groningers sanden daer bij enen hooftman mijt een hondert knechten. Ende daer ene geheeten Wijert Tyarsemah ende Henrick Gaykema weren degene de de opperste weren vander lande wegen, de al dijnck beijageden ende bestelleden; ende de maerscalck ende de Groningers hadden daer enen juncker geheten Willem van Frijmmersem, de de anslach regerde mijt Wijert ende Henrick. Soe hebben se oer gescut an gebracht voert blockhuijs, ende daer vrij opgeschoten, men dat schieten en hinderde em nijet. Soe hebben de Groningers laten maken vorverlike instrumenten: van katten, van vueren masten to maele hooch alsmen op een cleijn rynschyp voeret, dat men op raden muchtem anbrengen; ende ander scharmen mijt vueren sparren in grooten kupe hopen gevult mijt hoij ende mes, daermen an welteren mochten; ende voele ledderen; ende dre bruggen de se over de graft wolden brengen. Soe is de halve stadt uutgetogen mytten scutten, ende hebben desse instrumenten begint op te richten, ende hebben na gescanset ende gegraven an dat blockhuijs. Als dat de blockhuijsers sagen, so weren se beducht, dat zij dat niet holden konden, wantse daer niet stercker op weren dan omtrent veertich werachtiger mans; ende se hadden daer wal op behoevet ander halff hundert knechten, solden sijt voer allen gewelt hebben holden. Ende daer hadde wal op geweest privande ende kost genoech, ende al des hem van nooden wers gewest van gescut ende cruijt ende salpeter, tot anderhalff hondert knechten een halff iaer lanck. Soe weren se beanxtet, worde em dat blockhuijs mijt stormender hant aff gewonnen, men solde se al hebben dootgeslagen. Soe sijnt se ter sprake gecomen myt den Groningers, ende sijnt mijt malcanderen over gecomen ende verdragen, dat se dat blockhuijs hebben opgegeven; ende sijnt aff gegaen beholden lijves ende goedes, ende mochten affgaen mit al dat geene datsse affdragen mochten van clederen, clenodien, golt ende sulver gemuntet ende ongemuntet. Ende dit geschach op Sunte Geertruden dach, de do quam des saterdages toe Letarea inder Vasten. Ende de hooftluden ende knechten van dat blockhuijs quemen mede tho Groningen, ende bleven daer vier ofte vijff dagen lanck, ende togen daer nae wech uuten lande, wantse musten up gene vesten der Sassigen treckene ende in dre maenden niet tegen den Gellerschen noch Groningers denen. Ende de Groningers leten alle dat guet dat op dat blockhuijs wash tho Groningen brengen; dat wonderliken vole was van alle datmen bedencken mach: van privande, botter, vleijsch, rogge, visch, wijn; velel gescuts ende cruijdes enden salpeter; voert alle huusreesscup van bedden, potten, ketelen, kisten, brouwreeschap, kupen, drij brouwketelen mijt alle des em van nooden was. Alle desse guederen wordenp to Groningen vercoft ende gepartet ende gebutet. Als de Groningers tho huijs togens, so hadden se de husen int blockhuijs inden brant laeten steken, doch de landen de noch daert bij weren, hebben den brant weder gelesschet. Ende daer was gemaket ene costelijcke brugge over dat Reijdeep, daermen voerbij dat blockhuijs mit wagen ende peerden mocht over varen. Soe werenw de landen bij ene gedaget; ende dat holt endesteen dat int blockhuijs stont, wordt em to voren gegeven, ende se solden dat bolwerck inde graft effenen, ende dat holt vander brugge over dat deep wordt den Scellgehamsters de verbrant weren weder gegeven.

6c Inname Delfzijl en Appingedam met hulp van Edzard

Den Dam daer laegen de Sassigen noch in, ende hadden noch in een sterck blockhuijs op den Delff zijl; de dwongen de landen dat nemant mochte trecken to Groningen, ende weren den Omme landen seer lastich van scatten ende scheren. So sanden de Groningers uuth enen borger geheeten Rotger van Bickberge mit een anderhalff hondert knechten; de ghinck liggen tho Wijrdum, ende de Ommelanden quemen daer bij, om de Dam in tho holden. Ende de grevevan Oostfrieslant quam oick overag mith groot volck, ende genck liggen ersten voer dat blockhuijs op den Delffzijl; ende heeft dat gewonnen ende ingecregen, want de knechten de daer op weren, gavent op, want se daer neet op hadden te eten ofte drincken, ende gingen aff beholden lijff ende goet. Ende des greven volck ende Groningers quemen doe bij ene, ende hadden oeren leger onder tijden ten Nijen clooster, dan ten Oldenclooster, ondertijden tho Fermssum; ende de landen weren starck bij se so dat se de Damster bijnnen muchten holden. Ende de privande binnen den Dam de was op, so dat daer niet meer in to eten was, so dat em van nooden was datsse den Dam op geven moesten; ende dat wiste de greve ende de Groningers niet, datsse soe grooten kummer hadden. So quemen se mit malcanderen ter sprake, datsse begonden dagen mith malcanderen to holden. Ende de greve van Oostfrieslant was daer selven mijt een groot getal van volcke, ende de Groningers weren daer oick starck mitten Ommelanden. Ende inden Dam was de hartogen van Sassens veltmarschalck geheeten Karel Wijsch, ende haddend bij em boven sess hondert uutgelesene krijges knechten; ende daer weren in een deel hoefflingen vanden Vreeschen Ommelanden, alse joncker Wigbolt van Euwssum, Mencke Heemster, Johan Rengers vanden Poste, mijt een deel bueren ende borgeren ende inwooners vanden Dam; soe dat sijt noche wal een tijt lanck hadden holden konnen, hadden se privande ende cost gehadt. Nijet to min daer wortf so lange over gehandelt tusschen beijden partijen, so dat se den Dam solden op geven, ende gaen daer uuth beholden lijff ende guet, ende solden oick nemen al dat geschut van bussen, dat de furste van Sassen daer in gebracht hadde; ende daer toe soe solden se mede mogen vuijtnemen veertich haeckbussen ende twintich scarpentijnen. Ende solden mit dit vorgenoemde gescut ende al oer goet, clederen, clenodijen, gelt, golt ende sulver vrij ende velich mogen mit em uut nemen, ende hen voeren door des greven lant ende door Vrieslant nae Groningen, doer Drenthe ende dat landt van Geller, waer em best belevet, twalff dagen lanck durende, bij also datsse binnen dessem twaleff dagen contrarie den fursten van Geller ende den Groningers ende den greven nijet solden doen mijt orloech. Ende dit wort mijt zegel ende brevenn bevestet ende overgegeven, besegelt mit des maerscalcks zegel van wegen des fursten van Geller ende des greven zegel van Embden ende der stadt segel van Groningen. Als se alle dinck dus weren overgekomenp, soe deden se em den Dam op, ende leten den greven ende den Groningers in, elck mijt een getal van volck, op Witten Donderdach. Ende hebben de bussen van een gedeelts ende gescheijden, als se mit malcanderen weren overgekoment, want de greve solde hebben al zijn geschut dat he eertijdes verloren hadde, ende des gelijckes de Groningers dat em toegehoort hadde. Ende wat denn fursten toequam mijt dat getal van haeckbussen ende serpentijnen, soe voer bededinget was, solden de knechten mede uut nemen. Ende de hooftlingen ende lantsaten solden vrij ende velich mogen uutgaen, ende blijven elck op oer eijgen husen ende guet, inden dat se den fursten van Geller nijet contrarie wolden wesen.

6d Edzard verbreekt de afspraak omtrent Appingedam
Als nu al dit geschut van eene gedeelt was, soe voer geroert is, soe begunden dije knechten toe reppen, ende sijnt uuth den Dam gerumet tho voete ende tho schepe, ende hebben bestelt schepen die em dat gescut ende tros van vrouwen ende oer goet solden nae voeren ennde brengen nae Groningen. Soe hevet de greve mijt sijn volck nijet geachtet sijn segel ende breeff, de he em hadde gegeven, soe voer geroert is, de de maerschalck ende de Groningers mede haddene bezegelt. Ende hevet em hier boven ontholden ende genomen al dat gescut dat em toe gededinget was, ende hevet em genomen al oer clenodijen ende clederen, golt ende sulver ende gelh, dat de vrouwe luyden bij em hadden ende gescepet was; ende sijn buren hebben mitten vrouwen oneerlijcken ende onredelicken ommegegaen, vermits de cleederen uut tho trecken, ende gelt tho soeken in oer vrouwelicheden, daer sommighe vrouwen mede weren mijt kijnde, de se niet gespaert hebben. Men de Groningers hebben em gelove geholden, ende hebben se vrij ende velich voerbij de stadt hen laeten passeren ende trecken op Witten Donderdach des avendes omtrent vijff uren, ende hadden em maken laten over dat Schuten deep ene brugge op scepen bij den oldenn galgen berch, daer se over gengen; ende hebben der stadt van Groningen der trouwicheijt ende geloven hoochlijcken bedancket, ende des greven ongelove seer beclaget. Ende den Dam solden de greve ende Groningers to gelijcke in hebben ende weerloes maken, de bolwercken ende poorten ende de vesten ende graften to niete maken; men de greve de achtede des neet. Soe vroe als de Damster knechten begunden tho rumen, so leet he sijn volck van Fermssum, de daer laegen, in comen, ende nam de slotelen van de poorter, ende wolde dat noch niet destrueerts hebben. Ende hevet alt dat gheschut van bussen dat denu Groningers toe quam, ende dan oijck den Sassigen, ende sijn egen bussen, al gheschepet, ende nae Emden gesant. Daer nae hebben de Groningers noch vuste daegen mijt em geholden, omme den Dam weerloos to maken; men se konden daer nijet mijt em noch toe comen. Soe bleeff den Dam noch ome mijt sijn vesten, graften, bolwarcken ende poorten staende, ende de greve helt den in.

7a Van den Sassighen Swarten hoop de uut Vrieslandt weren getogen ende weder in Vrieslandt quam

Als dije Sassige Swarte hoop sus uut Vrieslant weren togen, soe ghij voren gehoort hebben, soe reijsdense op de leveringe, daer se best privande krijgen konden: eersten voer Utricht, ende nae in Hollandt, ende voort in Brabant; ende daer lepen veel knechten noch bij, so dat de hoop groot wordt. Soe hebben die Boergoensche heeren int hemelick mijt se gehandelt, ende doer de vingeren gesien; ende mijt em also bestelt van wegen des fursten van Sassen, dat se sick solden wederkeeren nae Vrieslant, omme den fursten van Sassen weder te sprake toe komen. Soe hebben sick de knechten daer nae gestelt, ende sijnt mijt proffors ende gewalt getogen door dat landt van Geller ende Cleve nae Emrick, ende sijnt daer over den Rijn gescepet, ende sijnt voert getogen door dat Sticht van Utricht, ende quemen weder omme in Vrieslant in de weke voer Meij, Philippi et Jacobi. Ende togen door Stellinge werff, daer se weijnich schaden deden; des ghelijckes in Upsterlandt, daer worden waer twe husen gebrant, men daer wordt vele guedes gerovet, dat see mede namen; men in Smalijnger landt deden se grooten schaden mijt rooff ende brant, want dat heele landt wordt by nae heel uutgebrant; ende dat quam toe daer omme, datse des winters te voren hadden luiden dootgeslagen vanden Sassigen, de uut Leeuwerden daer weren. Ende soe sijnt se voert getogen nae Leeuwarden, Franiker ende Harlingen, daer se best loijs ende privande kunden krijgen, want de hoop groot was toe voet ende to peerde: daer were wal boven veerhondert ruijteren mijt reijsige peerden bij den hoop, daer de opperste ritmeester vanden ruteren was geheten Tengnagel.

Als se dus daer lagen int lant, so hadden de Gellerschen Bolsweert, Staveren, Sneeck ende Worckum noch in. So quemen de Sassigen voer Bolsweert, ende wolden dat in nemen; daer se grooten schaden an leden van volck dat em affgeslagen wordt, soe datsse mustenl weder aff rumen. Men de Gellerschen en dorsten in dessen vlecken ende steden se niet bet verwachten, ende sijnt getogen in Sneeck ende Sloten, datse beijde hadden vastgemaket. Ende de Soeven wolden, Achtkarspel, Colmer lant, Dongerdeel, de vellen al mitten Gellerschen toe. Hijer was ene geheeten Janneken Douwema, een hoefflinck tho Borne inden Soeven wolden, een principael de dit werck so vast mijtten Gellerschen beijagede. Als dit de greve van Oostfrieslant vernam ende betrachtede: weert sake dat se daer victorie hadden in Westfrieslant, soe mochte dat op em ende den Groningers gelden; so quam he over de Eemse mit vole sijner bueren ende oijck desser luiden in Groningerlande, ende haddenqeen veenken knechten bij em, ende quam daer mede in Wijnssum op Meij avent, ende toech mit sijnen hoop na Collum ende voort na Dockum. De Groningers togen oijck uuth nae den greven myt de halve stadt – der Ae karspel – ende de schutten ende omtrent een hondert krijges knechten. Ende daer wertb bij gedaget Acht karspel, Colmer landt, Langewoldt ende Hummerse; ende gingen liggen in Dockum, ende makeden dat vast mit graften ende bolwarcken. Ende de Groningers namen vole gescuttes mede, groot ende cleijn van bussen. Ende so bleven se daer liggen in Dockum; ende de Swarte hoop der Sassigen bleven liggen in Westerlandt omtrent Leeuwerden, Franicker, Harlijngen, Barlickum ende Marien gaerde, daert em bequemste was omf logijs te crijgen.

7b De Habsburgers komen in Friesland, slag op de Zuiderzee
Soe hadden de Boergoenschen uutgemaket omtrent veertich schepen van oorloech mijt volck, prijvande, bussen cruijt, ennde reesschap van oirloech alsse spissen endei deggen ende oijck laken ende gelt omme den Sassigen hoop to redden ende to ontsetten. Dit vernamen de Gellerschen, ende starckeden se daer op mijt schepen ende volck ten orloge ter zee, want de steden gelegen bijder zee in Westfrieslandt sijnt al zee varende luiden, ende hebben vele schepen, ende hebben also sick gestarcket tegens den Borgoenschen. Als se an quemen inder zee mit eren schepen, ende quemen em toe moete, ende helden een groot schutgeveert ersten mijt malcanderen, dat duerde bijnae enen heelen dach lanck verveerlicken; so dat de Gellerschen ten laesten helden de victorije, ende namen den Burgoenschen XXVIII schepen mijt al dat daer in was, ende kregen ene groote buete ende rooff, dat groot guedt weert was; ende leden oick an beijden zijden schaede an volck, de gewondet ende oick doot bleven. Ende derthijn scepen de ontseijlden em ende lepen ter zee, de em ontquemen. Daer nae doe deden de Sassigen Swarten hoop al toe ellendigen schaden in Westerlandt op den steden, de de schepen hadden helpen nemen mijt oer volck ende schepen, alse de van Bolswaert, dat se een groet part van branden. Ende Worckum werdts heel uutgebrant; ende daer stont in ene schone kercke mijt eenen hogen toeren mijt leijen gedeckt, all mede gebrandt. Ende voert alle de vlecken ende steden ende dorpen by der see langes worden al verbrant. Ende voele andere dorpen ende karspelen gelegen in West Vrieslant ende cloosteren, daer se yenige actie ofte toesage op hadden, vermidts em brantschat, hulpe ofte bijstandt weijgerden, ofte goet Gellersch weren, de worden al verbrant; so dat de schade de daer doea gedaen wordt, nijet wal is te scrijven noch toe werderen.

7c Edzard en Groningen weer oneens over de Ommelanden
De greve van Oostfrieslant bleeff liggen mijt zijn volck in Dockum, ende de Groningers mit der halve stadt ende schutten quemen weder to huijs, ende sanden dene greven weder dre hondert knechten in oer stede daer bij em to liggen. Aldus soe bleeff de greve mijt zijn volck liggen in Dockum, ende de Sassigen Swarten hoop in Westerlandt, ende niemandt en dorste den anderen versoeken; ende de greve wolde niet daer weder hen, al eer de Sassigen weder uut Vrieslandt weren. Ende onder des so screeff de greve brieven toe Groningen aenden maerscalck des hartogen van Geller, Willem van Oijg genoempt, de do Groningen in hadde van des fursten van Gellers wegen, ende enen breeff an burgemester ende Raedt, ende enen breeff aen Luedeken Hornken ende Berent Coenders. De brieven aenden marschalck ende de anderen inholden: dat de greve de Ummelanden, dat Groninger gebede plach tho wesen, hielt he voer sijn; ende dat he de bevolen hadde Lueken Horenken ende Berent Koenders mijt zijnen amptman ende drosten de regeringe ende gerichticheijt van zijner wegen toe bewaeren; daer de van Groeningen nu contrarie ende tegens gedaen hadden, ende hebben nu gesat vier nije hooftmans, de de regeringe der landen solden hebben nae older gewoonten; welck de grave scarpelick aff screeff, dat de maerschalck noch de van Groningen der landen gherichticheijt geenderleijs wijs solden onderwinden. Ende screef Luedeken Hoerenkenst ende Berent Koenders, dat se van stonden an de regering der Ommelanden solden weder anvangen ende nemen; men se weren soe koene nijet, dat se sic des dorsten onderwinden. Sus scheen dat de greve wolde warren ende moetwilligen.

8a Van een bestant tusschen den Bourgoinschen ende Gellerschen ende vanden belech voor den Weerdenbras

Des woensdagesw voer Sunte Vijt togen de halve stadt – Sunte Mertens karspel – uut, ende beleden den Weerdenbras, omme dat thoe wijnnen. Des donredages daer nae, neemptlicha up sunte Vijts avent, quemen vanden Gellerschen regenten breven tho Groningen aenden marscalck ende den Raedt: wo dat daer een vast seker bestant was opgerichtet ende ededinget van de ambisijaten der konincklijcker maiesteijt van Vranckrijck tusschen den doerluchtigene hooch geboren fursten ersch hartoech van Castilien, Oostenrijck ende Borgoingen etcetera ende den fursten van Sassen mit oeren bewanten eens, ende den hoochgeboren fursten ende heren den hartoechh van Geller ende den greven van Embden mit oeren bewanten ander deels, durende den tijt van vier maenden; ende elck solde in holden sodane vesten ende steden als se in hadden, ende de ballinge solden elck komen op oer gued ongescadiget; ende in dessen bestande soe solden des konincklijckerk maiesteijt van Vranckrijck handelen tusschen den fursten, dat oer beijden schelinge verlijcket solden worden.

8b Groningen belegert Weerdenbras door misverstand
Woe wal dit bestant allsus toe Groningen was verwittiget, noch soe bleven de Groningers daer allijke wal liggen voer den Weerdenbras; konden se daer jenich gewin an gehadt hebben, sep hadden dat bijstant nijet geachtet, want se hadden al gescanset vast aenden Weerdenbras. Des sondages na Sunte Vijt quemen Sassigen aff vanden Weerdenbras, ende heldenrschuttegeveerts mijt malcanderen; ende vellen in der Groninger schans, ende sloegen twee doot, ende daer wordent welcken gewondet, ende vengen daer vier, ende namenv vijff ofte sess haeck bussen; ende de Groningers dreven se weder, datsse moesten wijken opt blockhuijs. De Groningers hadden ghene knechten do bij em; so quam daer een geruchte, dat int Stichte van Utricht en vergaderinge van knechten was. So braken se op des selven nachtes mit hoer heer, datsse noch bij em hadden, want de borgers meest verlopen weren, ende quemen weder inde stadt mijt oer bussen ende gescut, men daer bleeff veele plunderije van achter van privande ende beer ende cost; so datsse Gode danckeden, datsse mijt halver eeren daer aff quemen sonder meer schaden. Onder dessen handel so bleven de Sassigen Swarten hoop noch liggen in Westerlant, ende de Gellerschen in Sneeck ende Sloten; ende wolden niet uut den lande, eerse oeren solt elck van oeren heeren hadden, ofte se wolden bij ene vallen ende plunderen Sneeck ende Vrieslandt daer vor. Onder des soe sanden de Borgoensschen heren oeren stadtholder van Hollandt, juncker Florijs van Egmont, ende quam over in Westerlandt mijt gelt, ende solde de knechten tho vreden stellen. Als he nu hoorde dat de Groningers weren voer den Weerdenbras, so sande he enen aeralt mijt ener credencie to Groningen, om van se toe weten, ofte se dat bestant niet mede wolden holden, want se meenden datsse noch lagen voerden Weerdenbras, ende en wisten do to Leeuwerdend dat de Groningers weder toe huijs weren getogen; ten anderen begeerde, dat se enen dach mijt em wolden holden tho Leeuwerden op vast geleijde. Daer em de Groningers op antwoorden: op den eersten punten van dat beleggen der Weerdenbras seden se up, dat em geen bestant wer verwittiget doe se vuijt togen, men soe vroe als em dat bestant was verwittiget, soe toegen se weder aff; ende op den anderen punt so sedense, dat se dat bestant mede an nemen thoe holden, als dat tusschen beijden fursten opgericht was; op den derden artijkel vanden dach mijt em tho holden seden se op, se hadden sick geven onder den fursten van Geller, so mochten se noch en wolden mit genen anderen heeren handelen noch dagen holden buten sijnen weten ende willen; se wolden an sine genaden voerscrijven; wes em daer an belevede, wolden se em geerne int beste verwittigen. Joncker Floris de stadtholder bleeff noch liggen mijtten knechten in Westerlandt, ende steldem de tho vreden mijt gelt ende laken, als hijo best konde. Ende daer was wonderlijcke vele geschuts van bussen in Leeuwerden, dat den Boergoenschen heeren toe hoorde, dat se den fursten van Sassen geleent hadden, daer he den Dam mede wan – welck geschut nijet wal tho werderen was – dat leet he al tho schepe brengen nae Harlingen, ende voeren weder nae Hollandt. De greve van Oostfrieslandt ende de hert van Zwartsenborg bleven in Dockum mytv oer volck, ende wolden niet daer hen, eer de Swarte hoop uut Westfrieslandt was; doch de greve wordt toe raede, ende brack op mijt zijn buren ende knechten, ende toech weder over Eemse nae sijn lant; ende leet blijven in Dockum den heere van Zwartsenborch mijt sijnen knechten vander Gellerschen wegen, ende verscreeff bij em daer tho comen een part volckes uut den Soven wolden, ende uuth Acht karspel, Kolmerlant ende Dongerdeel, omme bij em daer toe liggen, ter tijt dat de Swarten hoop uuten lande weder were.

9 Van enen dach den de Sassigen ende Groningers toe Essen helden int jaer M Vc ende XV
De furste van Sassen screeff breven aen de van Groningen om mijt se eenen dach to holden. Soe hebben de Groningers belevet bij consent ende wille des maerscalcks van Gelre den dach mijt se toe holden int clooster to Essen. Ende de marscalck, mester Willem de pastoor van Sunte Meerten, Lueloff Koenders de borgemester ende meester Gelmer Kanter secretarius togen daer hen op geleijde; ende daer quam em to moete op den dach vander Sassigen wegen her Duuvenen ende meester Ulffert provest van Lopperssum. Der Sassighen voergevend: dat de van Groningen solden verlaten den fursten van Geller ende den greven van Vrieslandt, ende nemen den fursten van Sassen voer oerene heeren ende enen eeuwigen gubernatoer der Vreesscher landen; als dan soe wolde he to vreden stellen den furste van Geller mijt eenh summe van penningen voer zijne oncosten tot erkentenisse jeniger onpartijelijcker heeren; ende de greve solde weder hebben sijn lant ende borgen ende sloten, de se em aff gewonnen hadden, ende solden dan daer nae int eeuwige he ende zijn arffgenamen oer landen belenen vandenk fursten van Sassen ende oeren arven alse eeuwelijcke gubernatores der Vreesscher landen van wegen des Hilligen Rijcks; ende de van Groningen solden holden ende hebben de gebruijcke des stapelrechts ende vrijheden ende marckeden der Ommelanden, gelijck se voerhen eern dessen oerloech gehadt hadden. Op desse articulen hebben de van Groningen geantwordet: dat se den fursten van Geller hadden huldinge, plicht ende eede gedaen voer oeren landes heeren, soe wast em niet doenlijcken sulcks ijet tho handelen mijt se buten consent, wete ende wille des fursten van Geller; wisten se jenige wege, dat se em geleijde konden warven vanden bisschop ende dats Gestichte van Utricht, om dat se veelich ende onbevaertt muchten reijsen aen den fursten van Geller, alt gene dat em daer beijegede ende den fursten der reden halven belevede, wolden se em weder wittigen.

10 Van den pleijt den de bisschop opt nije hadde tegen den greven ende Groningers tho Romen

Soe ghij voer gehoort hebben, van dat de greve ende de van Groningen gedaeget weren toe rechte tegen den bisschop van Utricht voer gedeputeerden richteren van wegen des hilligen vaders des pauwes van Roomen in Brabant, daer de greve ende Groningers van appelleerden to Romen; daer se hen senden mester Henrick Edelwoldt doctor, de to Romen lach omtrent twe iaren, ende verwaerde daer den pleijt. Ende quam doe weder to huijs, ende de sake nijet geendigete was, ende stelde enen anderen procuratoren in zijn stede de sake to vervolgen. Men seh is nijet wel en waergenomen te verandtwoorden, want de procuratoren de daer laegen, hebben gecregen twe sentencien voer em van wegen des bischops, contrarie des greven ende der Groningers. Welcke sententien ende brieven sijnt gecomen tho Groningen, daer se noch opt nije weder van hebben geappelleert to Romen an unssen hilligen vader den paus. Ende senden daer hen enen geheeten mester Hugo ten Vul, doctor ende vicarius to Sunte Merten, de den pleijt daer verwaren solde.

11a Van dat de Borgonschen Westerlandt an nemen van den Sassigen, ende de Swarte hoop ende Sassigen uut Vrieslandt toegen

Als dat bestant gemaket was tusschen den hertogen van Bourgonnienn, van Geller ende den hartogen van Sassen ende den greven van Vrieslandt mijt oeren bewanten, soe ghij voer wat van hebben gehoort, soe hebben de twe fursten van Bourgondien ende van Sassen vorliket vruntlijcken onder malcanderen, want se sick na bewant ende sibbe weren van bloedes wegen. Soe dat de Burgoenschen solden Vreeslandt weder annemen; in wat manieren is mij onbekent.

So hebben de Bourgoenschen daer gesant juncker Floris van Egmondt, stadtholder in Hollant, die sloten ende steden in tho nemen in Westfrieslant van wegen des fursten van Burgundien. Soe hebben em de Sassigen geopent ende ingedaen sodane vesten als se do noch inhadden, alse Leeuwerden, Franiker ende Harlingen; ende de Sassige regenten hebben vorkofd oere husinge ende tijmmer ende ander renthen, de se daer inden landene hadden, ende geschepet alle oer goederen, ende daer mede uut Vrieslandt getogen in grooter droefheijt. Dat em sonder twijfel swaer ende lastich was to doen, daer se in so grooter triumph, vroude ende mach een tijt lanck geseten hadden, ende groot goet gewonnen hadden, ende sus overstuers ende haestigen musten rumen uuten lande. Soe hebben de van Leeuwerden, Franiker ende Harlingen mijt welcke hovelinghen ende landen joncker Florijs gehuldet, plicht ende eede gedaen van wegen hartoch Karels van Burgonnien. Soe hevet he em weder verzegelt ende geven groten privilegien ende vrijheden ende gerechticheden, beter dan se hadden bij den fursten van Sassen. Daer nae hevet he to vreden gestelt alle de inwoners van Leeuwerden, Franiker ende Harlinge voer sodane cost ende teringe als se tachteren weren bijden Sassigen. Des gelijcken hevet he to vreden gestelt den Sassigen Swarten hoop, ender betaelt mijt gelt ende laken. Als dus de knechten to vreden gestelt weren, soo sijnt se uut den lande getogen een part omtrent twe dusent Nederlantsche Duijtsche knechten. Omtrent twe dusents togen over tho schepe in Hollant; de hieltt de hartoch van Borgongnien bij sick in sijn solt. De ander Swarte hoop toech toe voet, toe peerde, to wagen uut Westfrieslandt op Sunte Mertens dach Translacie door Dockum ende Collum. Daer scheijden se sick: een part toech nae Smallingerlandt ende Upsterlandt, een part nae Langewoldt ende Vredewolt nae Drenthe. Ende namen al mede datsse dragen ende drijven konden toe wagen ende thoe voete, van botter, keese, vette beesten, vleijsch, speck, eijnden ende gansen; soe dat daer bijden wege nijet bleff. Soe dat daer een groot getreck ende en verveerlijcken grooten hoop bij ene was, want daer lepen wonderlike vele Westfriesen, de verbrant ende verorloget weren, bijden hoop mede uut den lande. Desse hoop nam mede al oer veltgeschut datsse int lant brachten; ende de Sassige regenten senden alle oer geschut dat den Burgoenschen, den Sassigen ende Bruijnswijckschen ende anderen heeren toebehoorde, soe se in Vrieslandt hadden, weder uuth den lande nae Hollant tho schepe, ende voert elck na sijnen lande toe. Ende des geschuttes was wonderlijcken vole, groot ende costel, van slangen, kartouwen ende ander hooftstucken, dattet nijet wal toe werderen was, soe groot goet dattet weerdt was. Desse Sassige Zwarte hoop hebben sick bij eene weder gegevend in Drenthe, ende sijnt voert doer getogen door dat Stichte van Utricht nae Deventer, naden lande van Geller, ende hebbent al verdorven ende op geeten dat bijden wege was. Soe is eenen grooten hoop daer van getogen naeden coninck van Vranckrijck vanden Overlantschen knechten; oerer summigen die den sack vul hadden, die braken aff ende toegen elck weder na zijnen lande.

11b Nabeschouwing over de Saksische periode

Alsus hebben de fursten van Sassen ene marckelijcke groote summe van penningen tot voele hondert dusent gulden verorloget ende te nijet gemaket ende om dit Vrieslandt enden so mannige hoere, deeff ende lijfflose ende doode luijden gemaket, ende noch nijet daer voer verworven; welck em seer swaer in zijnen buijdel sal smarten. Ende is em spijt ende achterdeel voer allen fursten ende heeren, datse sus uuten lande sijnt weder verdreven, daerse alle desse vesten ende steden in hadden, ende meenden in vreden ende possessijen ende gebruijck der landen eeuwelick to blijven, daer se sus cort ende onverdochtes sijnt uut verdreven; dat em ende allen oeren vrunden ende heeren ende allen anderen fursten is een exempel ende spiegel, ende mogen daer toe dencken, dat niemant sal een dinck beginnen, he sal dat eijnde wal versijnnens. Alsust is dit arme Vrieslant van mannigen heeren vake angelanget ende aengesocht, de daer al nijet sijnt affgecomen sonder weijnich schaden, men groot verlus gehadt hebben an gued ende bloet, edel ende onnedel, soe ghij al int lange voer in dessen cronike gehoort hebben.Welcken wederstant de stadt van Groningen mijt oeren hulperen ende hulper hulperen, als eersten mijtten greven van Oostfrieslant, nae mijtten hartogen van Geller, allene den fursten van Sassen hebben gedaen.

Hadde he de stadt van Groningen in gehadt tot zijnen willen, hij hadde al Vrieslant voert wal geweldich worden. Men secht oijck in ener fabel: als den menschen een dinck verdruet, vake verdruet dat dan Godt oock; want dat ongenadelick swijnd ende onbarmhertich wordt omme gegaen met de regeringe der landen in Westvrieslandt vanden regenten de de furste van Sassen inden lande gesat hadde, vermidts schatten, luden tho richten ende palen doort lijff tho slaen ende op tho setten, ende anders groote strenckheijt de se den luden op leden; soe dat nemant dorste een woordt spreken, dat den fursten en tegen was mijt recht ofte onrecht, so dat de ene broeder dorste nijet den anderen seggen wat sijn gebreck was, al anxt hebbende dat em dat ten quaetsten solde aff genomen wordend; so groote strengicheijt bruijckeden see. Hadde de furste selven inden lande buijten der veijde geweest, het were bij sunicheyt daer niet toe comen, dat he sus solde verdreven hebben worden, want he selven in sijner personen een wijs, geleert, vreedtsam furste ende heere was. Ende dat desse groote furste ende heere dus cort, elendich ende iammerlijck uut Vrieslant is veriaget ende verdreven, des hebbe nemant wondere. Wee weet mijt wat sunde ende quaet de furste dat tegen God verdient hadde, dat he dus iammerlijcken ende elendelijcken uut Frieslant veriaget ende verdreven wordt sonder stoot ende slach; ende vloegen uuth den lande vor soe cleijnen volck als die furste van Geller hier in Frieslant gesant hadde. Men als God mede wil orloghen, soe komt vaeke dije victorie nijet bij mijt grooten volck; daer van wij hebben wal figuren int Olde Testament ende int Nije. Als wij hebben inder bibel in Exodo: van Moijses, de de kinderen van Israhel ledde door dat Roode meer droges voets mijt wijff ende kindt, mijt al oer goed, ossen, peerden, schapen ende alle oer ander have. Ende de coninck pharao, de de kinderen van Israel so lange in bedwanck ende vangenschup gehadt hadde, vervolgede se mijt grooter macht van volck int Roode meer. Moyses sloech mijt sijn roede int meer, ende dat meerende water genck van ene staen; ende Moyses mit al sijn volck gengen daer droges votest doer, gelijckerwijs offu se tusschen tween muren doer gengen. Faro mit al sijn volck volgeden den kinderen van Israhel nae int Roode meer, ende dat meer ende water sloet sick weder bij ene, ende koninck farao mijt al sijn volck verdranck, ende bleven doot int meer. Lesen wij oock niet inder bijbel: doe Josue int lant van beloften quam mijt diey kinderen van Israel, ende belede de stadt Jericho, de to male starck ende onwinnelijcken was. Wat dede Josue? He bat God van hemmelrijcken innichlijcken mijt al zijn volck om gracie ende hulpe. Wat geschach? God verbarmede sick over de kinderen van Israel; ende Josue ordineerde eene processie mijt al sijn volck, ende gengen sevenmael omme de stadt mijt trompetten, claretten ende basunen, ende makeden so grooten gescreij ende geroep, so dat, als se de sovende mael omme de stadt quemen, vermits mirakel van Godesag hulpe vellen alle de poorten ende mueren dael, de omme de stadt weren; ende Josue mit die kinderen van Israel quemen inde stadt, ende wonnen se sunder stormen, scheten, stooth oft slach. Hebben wij oick niet vanden coninck van Assijrien, dije de stadt van Samaria int landt van beloften so swaerlijcken belecht hadde myt so groten mach van volck, ende hadde se soe seer beenget, dat inder stadt so grooten kommer was van honger ende alle gebreke, soe dat se de stadt nijet langer muchten holden, ende wolden de stadt upgeven, ende lever starvene voer de vijanden dan langer in sodane elende to blijven. Wat geschach? De prophete sede: neen, dat sulle ghij nijet doen, ghij sult penitencie doen ende bidden God om gracie. God sal juw helpen, ende sal juw morgen verlossen van al iu vianden, ende sullen krijgen so groote overvloedicheijt van al des juw van nooden is to hebben. Soe was daer ene vanden oppersten inde stadt, de dat weer sprack ende nijet gelooven wolde, ende sede: dat weer onmogelijck, dat God se soe cort verlossen kunde. Wal an, sede em die propheet toe, dat sal gescheen, ende du salstet beleven ende seen, men niet mede geneten ofte jenich fordel ofte bate van hebben. Inder nacht so quam int heer dat daer voer de stadt lach ende daer omtrent soe verveerlijcken gescreij ende geroep, dat God daer schickede ende sande, recht ofte daer hundert dusent ruteren ende knechten geweest hadden. Ende die coninck van Assyrien brack op mijt al zijn heer inder nacht, ende vloech en wech ende leten all achter: van paulunen bussen, privande, clederen, clenodie, golt, sulver, mijt alt gene datsse daer voerhadden. Als dat heer dus gevlogen weeren uut oeren legeren, soe weren daer malaetssche luyden vuijt der stadt gegaen van armoede ende honger, al tho voren eer dat heer opbrack. De quemen bij de paulunen, ende vonden de ledich, ende dat daer soe groot overvloedicheijt was van alle privande, wijn ende weijte, visch ende vleijsch, golt ende sulver, dat nijet vuijt to spreken was. Desse malaetssche menschen lepen van stonden an weder nae de stadt van Samaria, ende quemen inde stadt, ende brochten em de tijdinge, wat daer gescheen was ende se gesiens hadden. Als dat de borgeren ende inwooners der stadt hoorden, soe leep elck nae der poorten om dat wonder to biseen; ende de man leep mede, de nijet loven wolde, doe de prophete em seede dat de stadt verlost solde worden, ende he solde daer geen bate ofte proffijt van hebben; dat em doe alsoe geschach, wandt he wordt inder poorten doot gedrongen. Ende doy die borgeren ende inwoonders quemen buten der stadt, soe vonden se dat alsoe als hem de malaetssche lueden hadden gesecht. Wat lesen wij oick van de heijligez vrouwe Iudith ende Holofernus? Holofernus hadde de stadt int landt van beloften so swaerlicken belecht, dat de borgeren ende inwoonders de stadt nijet langer konden holden van hunger ende kummer. Ende seden: җij willen God bidden om hulp ende gracie; helpt he ons dan nijet byder tijt, so willen wij die stadt op geven, ende gaen in handen onser viandenӮ Doe sede die prophetissa Judit: Ҏeen, dat sal soe niet wesen, dat ghij God sullen setten ene tijt daer he juw binnen sal verhooren; men wij willen penitencie doen, hent dat God sick over ons verbarmetӮ Dat doe alsoe geschach, want Judit ende al dat volck deden groote penitencie. Ende Got vorbarmde sic over se. Endee Judith genck uuter stadt tot Olofernus, ende quam tot em in zijn paulion; ende Holofernus kreech ontemelicke liefde tot die heijlige vrouwe Iudith. Ende se hadde mit oer genomen uuter stadt enen slaepdranck, ende den gaff se em tho drincken. Ende inder nacht so sneet se em sijn hovet aff, ende stack dat in enen sack, ende brachte dat inde stadt; ende staken dat hooft Holoferni des morgens ter poorten vuijt. Als dat sijn volck sach, ende em doot vonden sonder hovet int bedde, so braken se op ende togen wech, ende de stadt werd soe verlosset. Wat lesen wij int Nije Testament als vanden hilligen apostel sunte Peter, den Herodes swaerlicken in gevenckenisse hadde gelecht, ende wolden dooden laten. Wat geschach? God sande sijnen engel, ende verlossede em uut den kercker; daer doen sunte Peeter seede: Ҏunc scio vere, quia misit dominus angelum suum etcetera – nu weet ick voerwaer, dat de Heere hevet gesant sijnen engel, ende hevet mij verlosset vanden handen Herodes ende van alle vervolginge der JodenӮ Dat welcker de van Groningen oicks wal mogen seggen etcetera. Wat is daer oick gesceent nijet lange jaren verleden vanden fursten hartoch Albert van Beijeren, greve Willem van Hollant ende greve Johan, de Vrieslant soe in hadden ende mijt volck beset, soe ghij voer int anderde boeck desses cronikels gehoort hebben Wat ist doch do al gewest! Alst God anders hebben wolde, ist al gewandelt, ende sint ellendelicken weder uuth Vrieslandt verslagen ende verdreven mislijcken, mit wat sunde ende quaet dat gescheen is in Vrieslandt, vermits rooff, brandt, moordt, dootslach in kercken, cloosteren ende inden Damme vanden fursten van Sassen; daer em Godt besijnicheijt dessen grooten verlus, scaden ende nederlage voer toe gekeert hevet. Hier nu genoech van; wal were den, de noch wiste waer dattet wenden wil, want het is noch niet inden vate daert in suijren wil. Gunnet mij God dat ick dat eijnde beleve, so wil ick, oft Godt wil, juw voert verclaren ende scrijvenaf nae al mijn beste wetenheijt, wat ick der van vervaere.

Deel III-N.

De Habsburgers veroveren grote delen van Friesland maar ondervinden veel last van de Geldersen en Groningers (1515-1517)

1a Van doe de greve van Oostfrieslandt weder tho huijs quam van Dockum, wat daer na geschach in Oostfrieslant etcetera
Als de greve weder tho huijs quam in sijn landt van Dockum uuth Westfrieslandt ende de Sassigen ende Swarten hoop weder uut den lande was, soe ghij voer gehoort hebben, soe hevet he niet angesien noch geachtet dat bestant dat gemaket was tusschen den fursten van Borgoijnien, van Sassen ende van Geller mit oeren adherenten ende anhangers van beijden partijen, daer juncker Johan van Oldenborch, Her Omke ende joncker Christoffers mede in weren. Ende is van stonden an getogen, mitten knechten de he mit em uut Vrieslandt hadde ende mijt zijnen bueren, in ioncker Christoffers landt van Ieveren; ende dede daer altod grooten schade vermidts rooff, brant ende vangen ende slaen, ende brande Ieveren bijnae heel vuijt. Daer nae toech he voort in Butyagerlant, ende de Butyagersg vellen mijt em toe. Ende kregen de vesten in, de de Bruijnswijckschen daer indenh lande gemaket hadden, ende sloegen al doot de inden blockhusen ende kercken weren, de gevestet weren; ende de daer aff weren, de ontlepen een deel. Als de greve sijnen willen daer hadde vullentogen, soe toech he weder in zijn landt; ende de Butyagers meenden over alle quaet doe toe wesen, ende meenden voert onder de bescharmijngek des greven tho blijven, als se eertijdes geweest weren, ende wolden den greven liever holden voer enen scharmheere dan den hartochl van Bruijnswijck voer eenen erff landes heeren. Dessen handel ende aenslach ende afftredinge der Budijaingerm, daerse em tegen loffte, huldinge, plicht ende eede, de se den fursten van Bruijnswijck gedaen hadden, moyden den fursten hartoch Erik van Bruijnswijck, ende starckede sick daer op toe peerde ende tho voete, ende quam mijt grooter mach weder in Budijainger lant, ende sloech al doot voer voets int incomen, wijff ende kindt ende mans. Doe he wat int landt was, sloegen se doe geen meer vrouwen nochr kinderen doot. Ende de greve hadde daer veles schepen aent landt, ende se hadden selve schepen liggen; daer lepen vele op, de sick inden schepen bargeden; ende de daer nijet in konden comen, worden voele van dootgeslagen. Ende daer nae hebben se dat ganssche heele landt geplundert ende uutgeslaegen, ende al dat se dragen ende drijven konden van alle tilber guederen, ossen, peerden, koijen uut den lande geslagen ende gedreven. Ende daer nae dat gansse heele landt ende husen gebrandt, so dat daer weijnich staende bleef. Soe dat daer soe grooten scaden gedaen wordt vermits rooff, brandt, moert, dootslach, so dattete nijet wal to bescrivenf is. Ende sint mijt dessen rooff uuten lande getogen, ende leet daer nijemandt vanden Bruijnswijcksschen in, omme dat lant in to holden; men he is voert mijt sijn heer gereijset nae des greven landt, ende wolden spijsigen ende ontsetten de borch tho Stickhusen, die de Bruijnswijckschen noch in hadden vanden greven. Als de greve dat vernam, so hevet he sick daer op gestarcket, ende stack de dijken door, ende leet de landen mijt water onderlopen, so dat de furste van Bruijnswijck kommerlijcken ende mijt grooter swaerheijt mijt zijn rosheer weder uut den lande quam. Als de hartoch van Brunswick aldus weder uut den lande was, soe toech de greve voer de borch toe Uplenge, de de Brunswijckschen in hadden, ende hevet de weder gewonnen ende ingenomen. Sus behelden noch de Bruijnswijckschen twee borgen van des greven sloten, de se em aff gewonnen hadden, alse Stickhusen ende de Vredeborch. Als dit tusschen beijden partijen sus gehandelt was, so reijsede de greve mijt sijn volck van orloge in Heer Omken lant, ende ginck liggen voer Esense, daer Heer Omke liggen hadde ene keijserlijcke ende vaste borch mit ene vlecke ende stadt voer der borch; ende meende de borch ende stadt to winnen, ende lach daer ene tijt voer. Als he nu daer geen gewin sach, so is hijn weder op gebroken ende gereijset na zijn landt, men he hevet daer int landt grooten schaden gedaen vermidts roof, brandt ende schaden.

Item als de greve nu weder in zijn landt was, so hevet he oijck sijnen moet willen koelen aen die westerzijt der Eemse in Groningher landt, ende screeff daer brieven inden Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, omme van se tho hebben de ach dusent Rins gulden de he iaerlix plach to hebben van des fursten van Sassenss weghen als een stadtholder, doe he Groningen noch in hadde, ende eijsschede vanden landen dat achter stallige met den principael. Als dit nu de regenten, als een heer van Zwartssenborch ende Arkelens soe genoemt, de de furste van Geller in Groningen hadde, vermarckeden, dat de greve de overheijt ende regeringe der Ommelanden sus an sick noch meende to holden, soe sijnt se overcoment mijt den Groningers; ende hadden anxt dat de greve solde overcomen ende nemen den Dam in, ende he hadde al reede up den Delffzijl ene veste ende blockhuijs beset mijt volck, so mochte he alle desse Ommelanden daer uut hebben bedwongen. Soe sijnt die her van Swartsenborch ende Arkelens, Roeleff Huynge borgemester in Groningen, Lubbert Clant Rades here mijt een deel volckes hen getogen inden Dam, ende hebben de Ommelanden ende buijren daer gedaeget mijt schoevele ende spade, omme den Dam to ontweren ende de bolwercken to slijten ende de graften tho demmen. Als dat de greve vernam, datse den Dam so wolden destrueren, so hevet he veelek sijner buijren bij ene verscreven omme dat to keeren. Ende daer was al wat begunt tho slijten van dat staket van dat bolwerck, ende de borstweer aff gesmeten inde graft. Als de Groningers nu verhoorden, dat de grave sick starckede omme se daer inden Dam te versoeken, soe hadden se anxt voer een quader ende eers karmisse, als se eertijdes mijt em gehadt hadden, ende sijnt mijt oer volck op gebroken, ende weder tho Groninghen gecomen.

1b Duidelijke steunverklaring hertog Karel voor Groningen

Als desse saken sus bijster verlepen tusschen den fursten van Geller ende den greven, quam de greve inden Dam als de Groningers daer vuijt weren. Ende screeff de Ommelanden noch al bij lijff ende gued ender bijden brande, omme schattinge noch toe hebben. Soe dat de Groningers nijet kunden weten woe dat de furste endes greve mijt malcanderen stonden. Soe hebben de Groningers hen geschicket mester Willem det pastoor tho Sunte Meerten, Peter Sickinge inder tijt borgemester aen den fursten van Geller, omme aldaer vanden fursten selven teu hoeren ende to vernemen, woe all dinck tusschen den fursten ende den greven ende mede de van Groningen ende den Ommelanden gelegen weren, ende sodane huldinge, plicht ende eede als se den greven eertijdes gedaen hadden, welck he em quijt hadde gescholden; daer op se des fursten van Gellers marscalck Willem van Oij in namen ende van wegen des fursten van Geller huldinge, plicht ende eede gedaen hadden bij consent des graven van Oostfrieslant. Soe hevet de furste van Geller eerlijcken daer ontfangen binnen Zutphen ende genedelick ontfangen, ende all oers aenbrengen guedelicken gehoort. Ende onder anderen voele reden aen beijden sijden, dat int lange al van nooden nijet is to verhalen, mer int sluten geantwort: al tgene dat der stadt van Groninghen van sijnen maerschalck inder huldinge weer gelovet, en wolde he em nummermeer in vercorten noch aff breken, ende land ende luden, lijff ende guet bijder stadt ende lande opsetten mijt vole ende meer reden ende woorden. Ende de furste hevet em gesecht, dat he selven in sijner eijgener persoenen wolde heerlijcken komen toe Groningen, omme all daer alle privilegien van overheijt, stadt, lande ende alle saken mijt malcanderen to handelen ende to maken, alsf dat int eeuwige geholden solde worden. Daer de van Groningen oren affscheijt vanden fursten op hebben genomen, ende sijnt weder omme to Groningen gereijset. Ende de furste van Geller screeff den greven eenen scarpen ende strengen breeff inden Dam, daer he doe noch was; ende soe vroe als he den breeff kreech, soe leet he de Ommelanden ongemoijeth omme de scattinge van se to hebben, ende is
weder uut den Dam gereijset, ende weder getogen over Eemse.

2 Van dat blockhuijs tho Weerdenbras bij de Punte gelegen, ende wo de Groningers dat tho niete makeden etcetera

De greve van Benthum hadde dat blockhuijs Weerdenbras in van wegen der Sassiger. Als dan de furste van Sassen uut Frieslant gerumet was, soe ghij vor gehoort hebben, soe lach de greve daer op mijt grooter oncost, soe dat em ten laesten verdroet. Dat worden de van Groningen wijs, ende berameden enen dach mijt den gravek van Benthum vuijt consent ende beleven mijns heeren van Zwartzenborch, dije doe ter tijt in hadde van wegen des fursten van Geller; ende sijnt gereyset toe Haeren ter dachvaert inde weke voer Sunte Ponciaen anno X Vc ende XVI. Ende sijnt aldaer mijtten greven overgecomen, dat de greve solde dat affnemen al dat op dat blockhuijs was: bussen, cruijt, alle huijsreescap ende tilbaer goet, ende al dat tijmmer van huijsinge luttick ende groot niet uutgesundert. Daer na solden de Groningers dat in nemen, ende oeren willen mede scaffen; daer voer soelen se den greven geven soeven hondert Rinsgulden, toe betalen toe Meij naestcomende. Ende soe daegeden de van Groningen de Drenten daer omtrent woonachtich ende dat Goerecht omme dat bolwarck to slijten, daer nae oijck die Vriesen in Vredewolt ende Langewoldt; ende hebben dat voert inden grunt gedestrueert ende gesleten.

3a Van de nederlage de de grave hadde voer Stickhusen ende den Dam, ende Delffsijel blockhuijs to slijten, anno M Vc und XVI
De Bruijnswijckschen hadden noch Stickhusen in. Daer lach de greve voer mijt der macht, omme dat weder in to crijgen. So quemen dije Brunswickscen mit grooter macht inde weke voer Sunte Georgius anno X Vc ende XVI, ende ontsetten de borch, ende deden dend greven altho grotene schaden aen zijnen buren ende mannen ende oick mede een part krijgesknechten, want des greven volck was over eeng brugge getogen tegen de Bruijnsswijckschen. Ende als de vianden an drongen ende vellen tot em in, soe deden se alse buren plegen toe doende, ende namen de flucht, ende lepen nae de brugge ende naeden scepen, soe dat daer al boven XII hondert doot bleven, de verdrenckeden ende doot geslagen worden; soe dat de greve daer groten schade leet aen sijn beste buren ende mannen, ende daer bleff oick een veenken knechten omtrent twee hundert. Ende de greve mijt allel zijnm buren was hier mede voertn thooft geslagen,ende weeck tho rugge nae Aurick ende Emden, ende konde voert eerster gheen weer voer zijn landt doen, ende moeste em dat toe voren geven. Soe hebben se em groten schaden gedaen int lant vermidts rooff, brant ende brantschattent doer dat heele lant tou oeren goetduncken. Als de greve desse nederlage hadde, soe hadde hij noch een blockhuijs in op den Delff zijl. Soe duchte em dat nijet nutte noch proffijt tho wesen omme dat daer tho holden mijt grooter cost, soe hevet he zijn volck tho huijs laeten comen mijt al dat daer op was, ende leet de veste alsoe staen. Van stunden an so hevet de provest van Fermssum Bolez Ripperda alle die buren daer omtrent daer voerscreven, ende hebbent gans heel destrueert ende ghesleten. Des gelijckes hebben de Groningers verscreven alle de Ommelanden mijt schovel ende spade, ende hebben dat bolwerck omme den Dam heel slicht inde graft geeffent ende weerloos gemaket.

3b Vergeefse Franse poging tot verzoening van beide Karels

De coninck van Vranckrijck hadde enen dach beramet tusschen den fursten hartoch Karel, koninck van Spaengnien, erffhertoch van Oostenrijck ende Bourgoignien etcetera, ende hartoch Karel van Geller, omme de tho verlijcken, soe als dat aen ded konincklijcke maiesteijt verbleven was, daer dat bestant voer van gescreven is. Op dessen voergenoemden dach sanden de van Groningen daer hen ter dachvaert mester Willem Frederici, pastoor tho Sunte Mertene in Groningen, ende mester Gelmer Canter secretarius; men daer wordt nijt gehandelt, dat der pijne weert is van to scrijven. Daer wordt noch enen nijen dach beramet op Sunte Michiel eerstcomende. Wat daer dan gehandelt mach worden, komet noch to vonde; doch de reijse costede de stadt wal omtrent vier hondert Rinsgulden.

4 Van dat de fursten van Bruijnswijck mit oren hulperen begonden dagen to holden mit den greve van Emden

De bisschop van Munster mijt ander scheijdesheren brachten de fursten van Bruijnswijck mijt oeren anhangeren ende hulperen ende den greven van Emden ter vruntlikej handelinge ende dachvaert, ende hebben enen dach geholden toe Bremen, ende nae int Sticht van Munster; men de scheijdesheren konden de parten niet verlijcken. Ende de Bruijnswijckschen hadden noch in Stickhusen ende de Vredeborch, ende hadden oick volen ruteren ende knechten bij ene, ende vellen in des greven landt op Sunte Bartholomeus dach anno XVc ende XVI, ende deden al to grooten schaden mijt barnen in Oostfrieslant, van Aurick aff hent op na Ophusen, de Langerijck mijt alle den anderen karspelen ende dorpen daer se bij konden comen. Ende doe dit groote jammer al ghescheen was, ende de huesman verdorven, doe togen de Bruijnswijckschen weder uut den lande, ende spijsegeden beijde borgen de se in hadden wal mit cost ende mijt volck. De bisscop van Munster de leet noch nijet af, so dat he desse heeren geerne solde verlijket hebben; men het wolde soe noch niet gevonden wesen.

5 Van den grooten stenen toren buijten Ooster poorte, die de Groningers deden neder breken etcetera
Als de greve Groningen hadde in genomen, ende plicht, huldinge ende eede ontfangen hadde, ende em georlovet was ene veste to maken – soe ghij voerd gehoort hebben – so hadde he maken latene aen de nortwesterf horne inde graft vander borch eenen stenen toern to male groot, dicke ende starck. Als he nu Groningen verlaten hadde, soe hebben de Groningers op Sunte Bonifacius dach te slijten ende inden gront dael to breken; want se meenden, als die furste van Geller to Groningen ingevoert wordt, als he dan sage sodane veste, so solde he den toren nijet hebben willen laeten slijten; want wat dat oge nijet besiet, dat becoert dat harte nijet. Ende dat desse toren ende vestek dus destrueert ende gesletenl wordt, nam de greve tot grooten onwillen den Groningers af.

6 Van Her IJwesma huijs dat de Borgoenschen beset hadden, ende de Gellerschen in namen ende Leeuwerden beleden, ende meer andere dingen etcetera int jaer M Vc ende XVI

Daer lach in Ferwerdeel een starck hooftmans woninge, Jemme Herijwesma huijs. Dat besettenn de Boergoenschen omme Feerwerdeel ende Dongerdeel ende Dockum, dat de Gellerschen in hadden, mede tho bedwingen, in to holden ende tho brantschatten. Soe quam de heer van Zwartsenborch ende Arkelens, des hartoch van Gellers rentemester, to Groningen, ende leenden daer ene nootslange ende ene halve kartouwe mit cruijt ende cloten. Ende togen mijt der macht mit oer knechten ende voler bueren uut Dongerdeel, Ferwerdeels ende Collemer landt voer dat voergenoemde huijs. Ende schoten datt door ende weder door, soe dat de Boergoenschen nijet holden konden, ende gaven dat huijs op, ende gengen aff beholden lijff ende goet des frijdages na Sunte Bonifacius dach. Als nu dije Gellerschen, als mijn heer Leenert van Zwartsenborch, Henrick van Arkelens arff rentemester, mijtten Westfriesschen hoefflingen de Gellers weren, alse Ianeke Douwema, Aemke Jarla, Janeke Unema, Sicke Douwens mijt oer partijes lueden Vetkopers; namen mijt em die Gellersche knechten de se in Westerlanc hadden, ende screven bij em tho comen alle de Westfriesen, ende den anderden man uut Langewolt ende Vredewolt ende Hummersse. Ende togen mijtter macht voer Leeuwerden, ende beleden dat mijt groot volck. Men Leeuwerden was seer vast gemaketd mijt bolwarcken ende graften, ende wal beset ende bewaert mijt bussen, geschut ende kruijt; ende daer was wal omtrent anderhalff hondert krigese knechten in ende daer toe oer borgeren ende inwoners, so dat de stadt wal bewaert was. Ende schoten daer seer vuijt mijt oer groote geschut, soe dat de Gellerschen niet naer der stadt dorsten, dan men mijt een nootslange aff scheten muchte. Ende so makeden se oer leger inder venne achter dat gerichte; ende ten lesten makeden se noch een leger bij Wiswert, omme de Leeuwerder de bet to bedwingen. Men se en achten daer niet seer op, want se oer koijen des dages allijkewal uuter stadt inde weijde jageden, ende helden alle dage schutgeveert mijt malcanderen. Inde weke voer Onser Lever Vrouwen Hemelvaerdes dach sande coninck Karel van Spaengnien, arshartochs van Oostenrijck ende van Bourgoingnien etcetera, in Westfrieslant enen grooten hoop crijges volck toe peerde ende toe voete, ende quemen to schepe int landt boven twaelleff dusent starck; daer boven drij hondert edelinge mede, ende weren costelick vuijtgerustet mijt sijden clederen ende golden stucken, ende weren al vuijt Spanien daer gecomen ende vuijt Oostenrijck ende vuijt Bourgoingnien, daer mede weren behalven bannerheeren, jonckeren ende ridderen, greve Fenicks, de greve van Assouw, mijn heer van Cortwijck, greve Florijs van Iselsteijn, mijn her van Wasseneer mijt meer greven ende heeren, haer namen is Godt bekant. Als de Gellersche de tijdinge kregen dat sodane volck int lant ghecomen was, soe braken se voer Leeuwerden bij avenden op, ende verlepen oer leger; ende daer bleeff vole goedes int leger van laken, sijdwarck, kremerije ende ander privande, dat de Leeuwaerder al tho male cregen, ende wonnen ene groote buete. De Gellersche ende Vriesen weken in Sneeck ende Bolswert, ende de huijsluijden elcka nae huijs. Ende in Dockum sanden se twe veendel knechten omme dat in to holden, ende daer toegen oijck in vole buren uut Ferwerdeel ende Dongerdeel. De Bourgoenschen togen in Olden clooster ende daer omtrent, ende meenden Bolswaert in to krijgen; men se konden daer geen gewin an hebben. Soe togen se daer weder hen, ende legerden se to Monke baijen ende to Harlingen ende daer omtrente, ende kregen Dockum oock in, dat de Gellersche in hadden.

7a Mislukte Gelders-Groningse aanval op Dokkum
Als de Bourgoenschen mitten buren dus lagen in Dockum, so quemen de Gellerschen uut Sneeck ende Bolswert mijtten hovelingen alse Ianeke Douwema ende Sicke Douwema mitten Soeven wolden. Ende to Groningen laegen vole Westfriessche hoefflingen ende buren. So quam Henrick van Arkelens, de rentemester des fursten van Geller, to Groningen aen den Raed, omme de mit em voer Dockum te hebben, om de Borgonschen uut Dockum to verdrijven. Soe hadden de Groningers een venel knechten van anderhalff hundert indel stadt, de deden se den rentemester mede; ende de Westfriesche hovelingen ende huijsluden de to Groningen lagen, toegen oick mijt em hen na Collum, daer se de andere hovelingenn vonden, de uut Sneeck ende Bolsweert comen weren mijt oeren ruteren ende knechten ende buren. Als se daer bij eeno vergadert weren, soe wolden de knechten de vuijt Sneeck daer gecomen weren ende vuijt Bolsweert nijet mede, ende riepen al: ҇elt, geltӬ eer se mede voer Dockum wolden, want se misten anderhalff maent solts, ende bleven in Collum. Doch dat veenel knechten dat van Groningen comen weren, ende hoefflingen van Westerlandt ende Langewoldt, Vredewolt ende Hummerse toegen voer Dockum des dinxdages voer Sunte Bartholomeus. Men de knechten ende bueren mitten rueteren de daer in weren, quemens onder de ogen uut Dockum; ende de Gellersche namen de vlucht, ende weken to rugge nae Collum. Ende daer wordent welcke gevanghen ende weijnich gewondet ende dootgeslagen, want se leepen al voer op naeden Wolden, ende bergaderden sick bij Collum. Daer na leten dije Bourgoenschen comen oer ruteren omtrent drij hondert ende enen grooten hoop krijges knechten, ende meenden de Gellerschen in Collum al te verslaen; men se worden oerer wijs, ende sagense ankomen toe voet ende toa peerde als eenb stalen barch. Ende de Gellerschen hadden oijck bij em omtrent hondert ruteren, so namen de Gellersche de vlucht nae Groningen toe. Ende de knechten ende buren stelden sick inder oerden, ende de ruteren ende dat gescut van roeren ende haken ende hantbussen, endee bleven achter, daer se oer ruteren mede aff helden, ende braken Gerckes brugge op, soe datse allentelen aff quemen. Ende braken Bomster zijl oick op, ende togen voer en wech nae Groeningen; ende daer keerden de Bourgoenschen wederomme. Ende daer wordt weijnich gevangen oftg doot geslagen. Ende daer wordt een hovelinck gevangen, ende heete Wijbe Sakelens, ende was borgemester van Leeuwerden; de wordt to Leeuwerden in gevoert, ende de Borgoenschen leten em richten ende zijn hovet aff slaen op een oerduijs inder stadt voer de Brolbruggel. Endem de Gellerschen sus veriaget worden, geschachn op Sunte Lambertso dach.

7b Gewelddadige reactie van de Habsburgers in Friesland
Daer nae togen de Borgoenschen uut Leeuwerden ende Dockum des woensdages na Sunte Bartholomeusr na Erensum. Daer stont een heerlick huijss, mijt twe vrisschet toerenen mogelijcken vast, dat hoorde toe Epe Douwens; dat he ende de Gellerschen hadden beset, ende daer mede op was zijn zwager – oock een hovelinck – ende meer gueder luyde kinderen, hoefflingen ende huijsluijden omtrent vijftich starck. Daer leden de Bourgoensschen oer groot geschut, slangen ende kartouwen voer, ende schoten dat huijs doer ende weder doer, soe datsse dat op gaven inder Bourgoenschen handen; men se en bededingeden niet, datsse aff gaen solden beholden lijff ende gued. Daer omme so voren se daer altoe ongenadelicken mede voert, dat so niet voele eer gehoort is, wantse hengen daer vele an oeren besten hals aff vuijt den huse, uut den vensteren, uut den wijchusen, de lange hengen eer se starven konden; een deel leten se voer den huse richten mitten sweerde, ende leten niemant leven.
Epen Douwens ende zijn swager namen se gevenckelicken mede nae Leeuwerden; daer wordena se beijde mijtten zweerde gerichtet. Ende voert branden se dat huijs toe Erenssum gans heel uut ende alle buren. Oock branden se Olde born ende Ackerum heel uut, dat daer weijnich staende bleeff, omme dat Janneke Douwema woonde to Oldenboren, ende Sicke Douwens tho Ackerum, ende weren oick die principalen mitten Gellerschen, de dit orloech regierden. Als dit dus gedaen was, soe togen de Bourgoensce wederumme in Dockum, ende makeden daer in een starck blockhuijs aen de zuijder zijde van de Oldebrugge beneven de Hoge strate.

Item daer nae togen de Bourgoinschen na Staveren, ende namen dat in, ende Worckum ende Hindelopen. Daer mede hadden de zee beset, ende mochten de vander Sneeck ende Bolsweert in holden, dat em gheene privande toe ghevoert mochtei worden. Ende daer deden de Bourgoinschen al tho grooten schaden op Geesmark landt vermidts brandt ende rooffl; ende daer nae toegen se inde Lemmer, ende besetten dat oick, soe dat daer oijck geen privande mochte in komen, ende oijck thoe Taeke sijl. Soe quam daer altoo grooten verbolgen onweder vermidts enen grooten winde, dat daer soe grooten water ende vloet ginck over alle dijcken, so datter in menschen levende soe grooten water daer nijet gewest was; so dat de knechten ender volck inde Lemmer sick op de balcken inden huusenn ende bovent up de hoy blocken moesten sick bargen, ende daer drinckeden vele volcks van waters noot in Vrieslant. Als dat water weder verschoet, soe toegen de Boergoenschen weder uut de Lemmer, nae Staveren ende Harlingen, nae den hooge lande toe.

7c Gelderse troepen terroriseren Westerkwartier en Drenthe

Daer nae omtrent Sunte Barbaren dach inden iare van XVc ende XVI sande de hartoch van Geller XV hondert knechten ende twe hondert ruteren nae Vrieslant; de bleven liggen in Drenthe, tho Anloe ende to Noertlaren ende Suijtlaren, wante de Groningers wolden den heelen hoop niet binnen oerer stadt hebben.

Ende de furste van Geller sande mitten knechten eenen doctor geheeten mester Wijnoldt bijnnen Groningen, omme to vinden ende op to brengen ene summe geldes, desse ruteren ende knechten mede tea versolden. Men de stadt wolde daer geen gelt uut oerer stadt to geven, men se hebben belevet ende sijnt overgecomen mitten Gellersschen regenten de daer doe weren, ende hebben gerament ende gesat ene schattinge op de Ommelanden ende op den cloosteren geestelick ende warlick, elck clooster ende karspel nae zijn rijckheijt, tho samen op XII dusent Rinssgulden, bijnnen ses dagen toe betalen. Dit hebben de Groningers sus mitten Gellerschen gesat ende geordonneerte buten weten ende consent der prelaten ende Ommelanden; dat nijet recht gedaen was, datmen de luden op sodane groote schattinge solde setten buten oeren weten; men solde dat gewest hebben nae older gewoonte, so solden de landen geven hebben twe penningen ende de stadt den darden penninck. Men se hebben gedaen alsmen secht vanden backer, die dat broot inden oeven schut, ende blijft daer selven buten. Als desse schattinge dus gevonden was, so sijnt die knechten opgebroken ende getogen doer Vredewoldt na Collum; ende hebbent daer in Collum ende Oostbroeckster landt so elendich ende iammerlick angestalt vermidts rooff, brant ende vangen, so ongenedich, dattet nijet wal to scrijven is, ende nijet gespaert kercken noch kramen, jonfferen ende vrouwen to verkraften, gelijck oft Turcken oft heijden gewest weren. Ende de upperste velthooftluden de de hartoch van Geller daer mede hadde gesant, hadden geen gehoor over den hoop. De van Groningen ende de ballinge uut Wester landt hadden gemeent, de anslach solde gewest hebben op dem Bourgoenschen in Westerlandt ende de in Dockum lagen; men het scheen, se weren anders nargent omme gecomen, dan dit arme Vrieslandt sus jammerlicken toe verdarven. Als se daer sus enen armen hoop gemaket hebben, ende daer niet meer toe eten ende drincken was, soe hebben se al mede genomenn al dat se dragen ende drijven konden, ende sijnt in Aedewert gekomen; ende den roeff van beesten, ossen, koijen, scapen, swijnen hebben se toe Groningen gebracht ende verkoft. Ende wo wal dat de huisluden in Langewolt oeren brantschat hadden al betaelt, so wort em allijke wal grooten schaden gedaen in eten ende drincken, stelen, rooven ende nemen; soe dat van allen dessen veijde hen tot nu toe nie so onredelicken hoop geboeftes in Vrieslant is gewest als desse weren. Ende de van Groningen wolden in Adewert geene privande, beer, broot noch eetelcost senden. So hadden se dat gelucke, dat daer een vorst quam, datsse mit oer geschut ende peerden over mochtens comen. Soe togen se op nae Vredewolt, na Drenthe toe op de Harde, ende eeten al voert voetes, ende verdorvent al daer se hen togen; ende inde Karshoochtijt hebben de reijseners gelegert int clooster tho Assen, ende de voetknechten in Roelder karspel; ende wat last ende onwille se mijtten hoop hadden, machmen dencken. Ende hadden se in Aedewert langer gebleven, soe solden se al toe male grooten kummer geleden hebben endea honger ende dorst, want up des Hilligen Kerstes dach quam soe grooten storm ende onweder, van winde uut den zuijtwesten, date lange duerde; ende de wint ginck Sunt Steffens nacht int noortwest soe dat daer genck so verveerlicken vloet over alle dijken, dat boven maten was, swarer ende hooger water dan dat in lange voer tijden gedaen hadde, ende alle de dijcken omme Vrieslandt verdorven ende breken seer. Ende als de Gellerschen weren gevlogen uut Colmer landt – daer hier voer van gescreven is – soe quemen de Boergoenschen nae, ende ondeckeden Bumster zijl, ende namen den dijck ende alle de eerde ende plancken boven af, ende makeden en scans ende bolwerckm an de wester zijt, omme de Gellerschen de in Aedewert lagen daer toe keeren, datsse niet weder in Westerlandt solden comen. Als nu desse storm ende datn onweder quam, so dreeff desse zijl in mijt eeck ende eerde inden gront, ende deden der zijlvesten over dusent Rinsgulden to scaden, dat al van dit orloch toe quam. Als nu desse knechten dus in Drenthe gelegen hadden de hoochtijt over, ende de bueren jammerlijcken hadden verdorven, so sijnt se opgebroken nae Nije iaers dach anno XVc ende XVII, ende sijnt getogen in Twente. Ende daer weren voele buren geweken in Goer, dat eene flecke was, bevestet men niet seer starck. So hebben se de vlecke angevallen, ende mijt gewalt gewonnen; ende hebben daer in omtrent ander halff hondert borgeren ende inwoners ende buren; ende hebben gheplundert endes daer vuijtgenomen al datsse dragen ende drijven konden. Ende sijnt daer van ene gesceijden ende gescoert, elck na zijn lant daerse oert winter laege mochtenu hebben;want se dorsten openbaer bij den hartogen van Geller niet weder comen, omme dat se oer anslage so onredelicken in Vrieslandt, in Drenthe ende in Twenthe hadden angestalt, soe ghij voer gehoert hebben.

8 Van wo dat de Borgonschen Bolsweert in kregen ende Sneeck beleden, anno M Vc XVII
De greve van Oostfrieslandt was weder gereijset uuth Dockum, als he Bourgoensch was, na Oostfrieslant. Soe quam he weder in Westerlant to Leeuwerden bijden Bourgoenschen regenten, alse greve Felixa ende joncker Floris van Egmondt, nader Hilliger Dre Koningen anno XVc ende XVII. So helden se dagen mit den Gellerschen knechten de in Bolswert lagen, ende hebben mijt den so gehandelt, so datse em de stadt van Bolswert hebben op gegeven inder Bourgoenschen handen. Ende daer quam omtrent vijftich knechten vanden hoop uut Bolswert – de niet Borgoensch wolden worden, alse se seden – toe Groningen, men se bleven daer niet lange, ende toegen elck zijnen wech van daer. Het was do ter tijt seer colt, ende vroes starck ijs. So bereijden sick de Bourgoenschen mijt bussen ende gereeschap van oerloech ende myt kriges volck van orloch, daer noch doe eene grooten hoop mijt em in Vrieslandt weren, ende namen mede mijt em vele Westvreesche hovelingen ende huisluden; ende hebben Sneeck belecht up mijt groot volck aen vier legeren; een hoop int clooster to Tabor, een in Nijeclooster, een inde Eelst, een int karspel to Twellich. Soe hebben se alle dagen wal schutgeveert mijt em holden voer de stadt, men se hadden daer gewin an dan pijlen ende loeden, want de stadt was seer starck gemaect mijt bolwarcken ende graften ende staketten; ende ijseden de graft wijt op alle dagen. Als se daer een tijt lanck gelegen hadden, ende geen gewin krijgen konden, soe braken se ten laesten op mijt oer bussen ende geschut, ende togen weder af elck na sijn leger: oer sommige nae Leeuwerden, alse de grave van Oostfrieslant ende ioncker Floris mit oeren knechten, greve Felix inde Kuner, een deel in Bolswert, de anderen in Harlingen ende Franiker. Ende Nijen clooster helden se in, ende leten daer soe voele knechten in blijven, datsse dat holden mochten; dat clooster was mogelijcken vast mijt ene grafft omme dat clooster, so datmen
daer niet lichtelijcken in comen mochte.

9a Van noch enen dach de de coninck van Franckrijck hadde beramet tusschen den tween fursten van Bourgoingnien ende Geller, ende meer ander anslagen

De conincklijcke maiesteijt van Vranckrijck hadde beramet noch enen dach van vrentscap upt nije, so als dat in vruntscapen naest den besten rechte op sine konincklijke maiesteijt begeven was, tusschen den coninck van Spaengnien eertshertoche van Oostenrijck ende Bourgoingnien eens, den hartogen van Geller anderdeels, daer eertijdes dagen van geholden weren, soe voer van gescreven is. Op den voergenoemden berameden dach sanden de van Groningen daer oijck hen hoeren secretarius, mester Gelmer Canter geheeten. Ende de bleeff daer lange liggende, want daer voele dagen geholden worden, soe dat de conincklijcke maiesteijt niet konde vorlijcken in vruntscap naest den besten rechte, so dat mester Gelmer was uut wal twe ende dartich weken; ende quam weder tho huijs op Witten Donderdach, ende brochte niet weder tho huijs, dan daer was beramet ende angenomen een bestant tusschen dessen voergenoemde fursten durende ses weken lanck, dat uutgaen solde des woensdages nae meijdage. Men dat bestant wordt niet seer geholden, want de Boergoenschen togen omtrent dre hundert in Hindlopen, enden dat gelegen is bij den zeedijck, ende wolden dat wat bevesten dan dat was; ende onder den weren wal dartich jonckeren ende goede mannen.

9b Grote Pier verschijnt op de Zuiderzee en verovert Hindeloopen

Soe was in Sneeck een Vrese geheeten Groote Peer, ende was een groff, simpel buer daer geboren; ende de wordt vanden Vresen de verbrant ende berovet weren, opgeworpen voer oren oppersten hooftman ende een voerganger. De kreech bij em wal en dre dusent buren ende huisluden. Ende dessens hoop dedent voele orloges to water ende tho lande, ende togen wal over in Hollant, daer se rooveden ende brantschat cregen. Als nu de Boergoenschen weren in Hindlopen, soe toech Groote Peer vuijt mijt sijn hulperen, alse Arkelens, Ianeke Douwema, Sicke Douwens ende de Gellersche knechten uut Sneeck, ende togen to sceepe voer Hindlopen. Ende als dat de Bourgoenschen vernamen, so quemen se uut de vlecke ende stedeken tegend de Gellerschen; ende het was soo drooghe, dat de scepen niet an dat landt conden comen, so sprongen se uut den scepe int water ende treden to lande, ende setten sic in die orde bij ene, ende weren den Bourgoenschen voele overlegen ende to starck; soe weken se weder in Hindelopen. Ende de Gellerschen volgeden em nae mijt der macht, ende vellen dat in, want hete was nijet seer starck. So setten em de Burgoenschen niet ter weere, men elck sach om een goet hen comen; soe worden daer welcke dootgeslagen ende gevangen vanden Borgoensschen jonckeren ende knechten.

10 Als dit bestant uut was, soe sande de hartouch van Geller in Vrieslant enen grooten hoop van knechten
Daer was in Brabant ende inden lande van Geller ende omtrent Utrecht vergaddert enen grooten hoop knechten. Soe weren bijden hartogen van Geller welcke hoefflingen vanden Westvresen, die guet Gellersch weren, onder welcke weren Janeke Douwema ende Janeke Unema, dat de principalen weren van dessen orloge. Als dat bijstant nu uut was, so quemen se over mijt den hartogen van Geller, dat he hevet angenomen dessen hoep knechten; ende weren boven acht oft negen dusent, so dat daer noch tot dessen dage toe nie so grooten hoop knechten in Vrieslant gekomen sijnt. Ende quemen in Drenthe, ende voert in Vrieslant inde weke na Sunte Pancraes ende Servaes, ende verdorven all daer se hen reyseden mijt eten ende drincken, so dat alle landen daer mede verdorven worden. So quemen to Groningen des hartogens van Gellers gheschickede regenten van dessen hoopen van knechten mit sekere credencien ende breven aenden Raedt van Groningen, omme hulpt ende bijstant toe doende, den Bourgoenschen uut Westfrieslant weder te drijven, ende steden, sloten ende vesten weder in to krijgen. So leten de Groningers toe maken vole stormledderen, oick sparren ende vlaken ende ander gereescop omme steden, sloten ende vesten mede tho winnen. Ende hebben oick mede gesant dre kaerbussen, ene cleijne halve slange ende twee velt geschut, mijt clooten ende cruijt. Soe sijnt alle de Westfriessche ballijnge de toe Groningen lagen, mede getogen mit Ianneke Douwema ende Ianeke Unema bijden hoop vanden knechten, ende sijnt bij ene vergadert toe Collum. Soe was in Dockum een blockhuijs gemaket to male vast; ende de stadt was oeck vast gemaket mijt ene wijde, diepe graft, soe als ghij vor gehoort hebben. Ende dat hadden de Bourgoenschen in; men dat em van nooden was, hadden se em qualicken mede voer geseen, als mijt privande ende bussencruijt. Ende hadden daer in wal negen hundert rechtsinnige uutgelesene crijges luden, ende oick welcke hooftlingen ende buren de goet Bourgoensch weren. So toech de Gellersce hoop knechten voer Dockum, ende beleden dat omme ende ome. Ende mitten ijersten an comen so vellen se de stadt an mit stormender handt, ende meenden dat in tho vallen; ende leten daer vele dooden voer, die geschoten worden ende inde graft verdrinckeden, want se temale deep ende wijt was, ende daer weren rechtsinnige krijgers luden in. Soe makeden se den dam over Dockmer deep tol male vast ende wijt, daermen over mijt peerden ende wagen mochten vaeren; ende meenden em dat water daer mede ten ontleijden vuijt der stadt graft. Als se dus daer laegen, soe was daer groot ghescreij onder den knechten omme gelt, want de privande daer duer was van bier ende broot, wijn ende visch, ende de hartoch van Geller hadde em weijnich geldes mede gegeven. Soe worden daer verveerlijcken groote schattinge gesat op de Westfriessche landen omtrent Dockum ende up Groninger landt tusschen Eemse ende Lauwersce, omme die knechten mede tho versolden; men het help al nijet, want des hoop to groot was. So verdorven se alle dije Ommelanden, als Dongerdeel, Ferwerdelt, Dondingedeel. Colmer landt, so elendige dattet nijet wal to scrijven is, so datter niet bleeff koe, kalff, peerdt, osse, schaep noch swijn, bedde, pottel, kettel ende alle huijsreeschap; ende spaerden cloosteren, kercken, kramen noch gene godeshusen, vrouwen ende jonckfrouwen te vercrachten, recht oft Turcken ofte heijden weren gewest. Ende de van Groningen de spijsegeden den hoop mijt bier ende broot, solt ende ander privande, datse hadden ende ontberen mochten. Als se dus daer voer lagen ende geen groot gewin hadden, ende weren gescanset vast aen dije graft, soe sanden dije van Groningen daer hen ene nootslange ende een halve kartouwe ende een getal van haeckbussen, mijt cruijt ende clooten, ende schoten daer mede verveerlicken in Dockum; ende lagen daer voer inde veerde weke. Soe begonde in Dockum de privande te krijmpen, ende daer was weijnich bussenaf cruijdes in beholden, ende en vernamen sea geen ontset vande Bourgoenschen. Ende hadden se des geen gebreck gehadt, se haddent wal holden koenen. Soe sijnt se nochtant walgemoet ghewest tegen oer vijanden, mijt alle gescreij to maken, mijt pijpen ende trummen ende ander geroep, recht off se geen gebreck hadden. Ten laesten dat se ter sprake sijnt mit malkanderend gecomen umme dat op toe geven. Soe weren daer in sommige hooftlingen ende de knechten vanden Gellerscen, de Bolswert op gaven den Bourgoenschen; ende scholden de, ende helden se voer boose wichten, de wolden se niet uut gaen laten, dan up genade des fursten van Geller. Dat wolden de gemene hoop vanden knechten niet doen, ende wolden bij ene leven ende starven. Ten laesten sint se mijt malcanderen ter sprake gecomen, ende verdragen dat se al tho samen, hoeftlingen, knechten, borgeren ende bueren muchten uutgaen vrij ende velich lijves ende guedes, bij alsoe dat se solden uutgaen mijt toe geslagene vaenkens, ende den fursten van Geller in tween maenden in geen veste contrarie beleggen laten, ofte genen slach mit upgerechte veenkens inde velde tegen em doen. Als se all dinck mijt malcanderen overgecomen weren, soe was do Sunte Vijt op enen maendach; des vrijdages toe voeren gaven se dat op, ende gengen daer vuijt. Als se daer vuijt weren, so wort geordineert vuijt alle den Gellerschen hoop vuijt elck rot twe ende daer toe voele, dat daer was acht hundert de Dockum in solden holden. Ende ofte den anderen hoop jenich ghewin an stunde, der wijlen se in enen denst bleven, daer solden se gelijcke bute mede hebben. Soe brack de ander hoop up, ende toech wederomme nae Lanckwoldt ende door Vredewolt in Drenthe, ende verdorvent al mit eten ende drincken, ende peerden ende wagen mede to nemen, al daer se hen reijseden. So was daer in Stellingewarff op de Hauwle en Stellinck eens richter geheeten Francke; daer weren se omme uutgewest eertijdes, der wijle se noch voer Dockum lagen, ende den to vangen. So quamen de buren daer omtrent so starck bij eene, so dat de knechten mustent wijcken, ende se vorvolgeden se in Vredewolt; daer int Nije buerder karspel slogen se daer van doot negen knechten. Ende hijer omme brandense daer veel husen op dije Hauwle, Oosterwolde ende Dombroeck, ende deden daer vole schaden. Ende sijnt voert gereijst nae Vollenhoe ende dat clooster Sunte Johannes kamp ende de Kuner ende daer omtrent, daer se best logijs ende privande konden krijgen.

11 Van dat de hartoech van Geller dessen hoop van knechten schickede ende sande in Hollant

De hartoch van Geller leet comen voel schepen in de Kunere, daer desse hoop van knechten in genck, ende voeren daer mede nae Hollandt toe. Ende quemen daer onverwaert an toe Memelick, ende vellen dat an mijt stormender handt, ende wonnen dat in; ende sloegen al doot de sic ter weere stelledene, ende spaerden wijff noch kint, geestelick noch wartlick; ende plunderden de stadt gans heel uut, ende namen ersten daer vuijt al dat goet dat hem deende. Daer nae branden se de stadt heel vuijt mit kercken ende godeshusen; daer stont in ene schone karspel kercke mijt enen hoogen toren mit leijen gedect, de mede heel uutbrande. Daer na togen se voert door alk Water lant – datmen Vreeslant heet – hen tot Alckmaer toe, ende branden daer, ende brantscatteden ende vengen ende roveden daer soe grooten goet, dattet nijet wal to scrijven oft toe seggen steet. Men de steden alse Horen, Enckhuusenn, Monckedam, Eedam ende andereo vesten ende steden in Waterlant vellen se geen an; uutgenomen Alckmaer was nijet vast; dat hadden se eertijdes tegen de Bourgoenschen heren verwracht datse de stede weerloos moesten maken. Daer quam dessen hoop van knechten voer, ende de borgeren stelden sick ter were, men de knechten vellen dat an stormender handt, ende namen dat in. Ende kregen daer in de stadt soe grooten goet myt van vangens, roven, nement, dattet niet to seggen noch te scrijven is, want dat was een rijcke stadt van gelt ende goet ende groote kopenscap, ende woonden borgers, poorters ende coopluden in, de groot gelt ende schat ende clenodijen bij sick hadden, datsse al namen, ende affranssoenden dese gevangen hadden. Ende ten laesten, doe se de stadt dus gans heel uut geplundert hadden, soe moesten em de borgers ende poorters noch loven ene groote summe van gelde to brantschat, op datsse die stadt niet uutbranden; daer se em ghijselers vanden rijckesten borgeren ende poorters voer moesten setten, omme em dat gelt toe betalen. Soe dat desse hoop van knechten vonden daer doen so grooten bute, soe datsse alle rijck worden, want se quemen in so rijcken landt onverwarent, daer neet uutgevluchtet was, ende was onverschattet, ende in menigen jaren nije orloch gewest. Ende als se dessen grooten rooff ende gevangen bij ene hadden, soe reijseden se daer mede uut den lande nae den lande van Geller; ende togen voer Harlem doer Sparendam, ende branden dat heel uuh; ende reyseden voert na Utrecht ende na dat landt van Geller. Daer se dessen grooten rooff hebben gepartet ende gebutet ende to gelde gemaket, ende de vangen gerasoent.

12a Anno M Vc ende XVII

Daer na toegen se voer ene stadt geheeten Asperen, gelegen bij Huekelum ende Leerdam. De stadt hadde gene knechten in men oers selves borgeren ende inwoners, want se en dochtenh niet, dattet em gelden wolde. Als se voor de stadt quemen, so setten se sick manliken tho weer, ende de stadt hadde vaste poorten ende mueren ende eene goede graft omme de stadt; so datsse vromelicken eenen storm ofte twee wederstonden, soe dat de knechten daer grooten schaden voer leden van dooden de se daer voer kregen. Men ten laesten der knechten was soe voele, ende hadden stormledderen mede, ende vellen de stadt op voelen steden an, ende de borgers weren verarbeijt inden storm, soe datsse de stadt in vellen ende stormender handt wonnen. Ende als se daer in quemen, so gengen se soe ongenadichlick omme mit dat volck dat daer in was, dat jammer is to scrijven, nochs to hooren, want se vengen daer nemandt in, men sloegen al doot datsse krijgen konden, ende spaerden wijff noch kint dat boven dre iaer oldt was, geestelicknoch weerlick. Ende de vrouwen ende kinderen dex tho lijve gebleven weren, de dreven se al uut der stadt. Ende helden de stadt mijt alle die guederen dat daer in was voer hoer, ende hebben dat goet tho gelijcke partet ende butet. Ende daer in gelaten omtrent achte hundert, de stadt bewaerden, ende hebben de beste husen beset mit oer vrouwen volck ende oick mede welcke vrouwen de wat lichtsinnich weren, de inde stadt hoorden.

12b Krijgshandelingen op de Veluwe

Den anderen hoop toech weder int lant van Geller bijden hertogea, ende lagen op de leveringe omtrent Amesfort, Nijerkerck ende Harderwyck af. Onder des soe hadden de Bourgoenschen sich seer ghestarcket, ende hadden bij ene vergadert eena groot getal van ruteren ende knechten; de sprake was datse hadden boven achthien hondert ruteren mijt reijsige peerden ende boven thijn dusent krijgers knechten. Mijt dessen hoop hebben se de Gellerschen vervolget int landt van Geller, daer se noch lagen. Do dat de Gellerschen vernamen, datse em so starckelickend vervolgedene ende nae quemen, so braken se op in allen legeren, ende weken voer en wech elck na steden ende vesten, omme oer lijff te bargen: oer een deel na Harderwijck, nader Elbarck, na Hattum; ende daer leep eenen grooten hoop op dat huijs to Wijlp. Daer gengen de Boergoenschen voer liggen; men se conden dat mijtter haest nijet in krijgen, soe togen se daer weder aff. Ende in dessen loop ende vervolch so sloegen se al doot, datsse vanden Gellerschen knechten aff rijden oftem ancomen konden, ende namen daer aff geen ghevangen. Oock so branden se gans heel ende al aff de Velue, soe datter soe te spreken niet een huijs staende bleeff; ende cregen al to groten onsprekeliken rooff van peerden, ossen, koijen, schapen ende alle huussresscup, bedden, potten, ketelen; ende vengen vele buren ende huijsluden, daerr se ransoenden ende schatteden elck naeden sijnen, so datsse ene groote buete daer wonnens. So dat den hartogent van Geller wortu nu weder gedaen, als he voer Hollant gedaen hadde. De hartoch van Geller was doe selven in Arnhem. Daer wort ingelaten soe vele daer se de stadt mede mochten holden; de ander hoop ginck liggen buten onder de stadt, omme oer lijff te bargen. De Boergoenschen vervolgeden se daer mit der macht, ende gengen liggen voer Aernhem, ende leden al oer groote gheschut, kartouwen ende slangen op den barch op de norder zijt voer Arnhem, ende schoten verveerlicken tot em in de stadt; des geliken scoten de Gellerschen weder uuth.

12c De bisschop van Utrecht bewerkt een Habsburgs-Gelders bestand

Onder dessen handel, der wijle dat se sus inden orloch weren, so was dije keijser van Romen in Brabant. Daer quemen dije heeren bij ene, als des koninges ambassaten van Vrancrick ende de Bourgoensche heeren. Daer hebben desse heeren opgericht ende compromitteert ende genomen enen vreden ende bestant tusschen dessen tween fursten; ende daer voort op beraemet enen dach ter vrentscap, binnen Utricht to holden, int bijwesen des nijen bisschop van Utricht, de hier wonderlicke voele guedes in handelde tusschen beijden parthijen, ende sochte niet hier in dan een lieffhebber des vreden, want he was een Borgoensch man geboren, zalige bisschop Davids broeder, hartoch Philips van Bourgoingnien bastaerts sone. Als desse vrede sus vanden heren beramet was, soe wordt dat van stunden an mijt boden ende breven besant an den hartogen van Geller ende aen den Bourgoenschen voer Aernhem liggende. So vroe als de bode quam int leger ende voort aenden hertogee van Geller, so wordt daer geen meer an beijden sijden geschoten, ende gaven gehoor der scriften, ende helden vrede. Daer na van stunden an sijnt de Bourgoenschen op gebroken, mit al oer gescut ende rooff ende vangen mede genomen, ende sijnt van daer getogen uut den lande van Geller. Daer na sijnt de scheijdes heeren bij enef gecomen to Utricht, ende hebben beijde parthijen bij em vorscreven tho comen; daer beijde fursten oer volmachtige reden ter dachvaert hebben gesant. Ende hebben daer lange tusschen beyde partien gearbeijt mijt nersticheijt ende vliet; men se conden daer doe noch geen eentlikeh soene noch vrentschap in maken; men de sake ende gescele tusschen beijden fursten wort gestalt ende verbleven an de scheijdesheren, stede ende vast ene vaste eeuwige soene tho verhandelen ende toe maken. Ende daer op wordt geramet ende gemaket een bestant tusschen den prins van Spaengnien, Oostenrijck ende Bourgondijen mijt zijn bewanten ener, ende den hartogen van Geller ander deels, durende ses maent lanck; ende hier bijnnen in middeler tijt solden de scheijdes heren de soene ene uutsprake van doen, ste de ende vast entloes to holden sonder wederseggen eeuwelick, voer em ende oeren erffgenamen ende nacomelingen.

13 Van dat de grave van Emde wordt gedaget voor den keijser tegen den hartoech van Sassen
De keijser van Roomen Maximilianus was in Brabant. Daer wordt grave Edtzaert van Embden gedaget tegen hartoch Georgius van Sassen, de daer voer den keijser groote clage over em dede vermidts onrecht, dat he em gedaen hadde in Groningen ende Vrieslant. Van de beswaringe ende ongelijck wil ick hier niet van scrijven; is voer int cronikel genoech van screven. Soe is de greve mit seker vast geleijde daer hen gereijset voer den keijser, ende daer gehoort alle de anclage vanden fursten van Sassen ende den fursten van Bruijnswijck, de daer selven beijde weren to hove voer den keijser. Daer de greve in allen sakena hevet verdedinget; woe ende in wat maneren quam voor den gemenen man niet ter lucht, men sijn geleijde werdt em wal geholden. Ende quam wederomme tho huijs tho Emden op Sunte Johannes avent Baptista mijt grooter triumph ende vroude, ende brachte in dat he alle dinck voer den keijser hadde geworvene na sijn begeerte; men he hadde daer gelaten sijn sone ende welcke van sijn goede mans tho ghijsele, omme tho holden ende vullen trecken datghene dat he voor den keijser hadde gelovet ende angenomen toe doende.

14 Edzard herovert de Vredeborg
Item de Bruijnswijckschen hadden noch in dije twee borgen Stickhusen ende de Vredeborch. Soe makede de greve van Embden enen anslach hemelick, ende kreech veleh buren ende knechten bij ene tho Emden. Ende de sprake genck, de ene meende, dat solde gelden op Dockum, de ander op den Dam, de ander op joncker Johan van Oldenborch ofte op de Butijagers. Ten laesten in die weke voer Sunte Michiel soe toech he voor de Vredeborch onverwaert inder nacht, daer se niet van wisten; ende daer waren welcke van des greven landtsaten op, de makeden de borch weder quijt den Bruijnswijckschen, als se se de greven affgewonnen hadden. Ende inder nacht so kreech he de borch weder in, eer de knechten de daer op weren ter were konden comen. Alsus hevet he al sijn landt ende borgen ende sloten weder in, op een slot na geheeten Stickhusen.

15a Van de nije Ae poorte de de Groningers leten maken, ende wo de knechten to Loppersum slagen worden
Inden iaep Ons Heeren dusent vijffhondert ende soeventhijn op den vijfften ach in augusto op Sunte Dominicus dach, die was do op enen woonsdach, wordt de nije poorte ter Ae angelecht ende begunt te maken, de daer steet tusschen dat bolwercks aen de Menners graft. Harment Kock was doe rentemester ende Roeleff Sissinge bouwmester ter Ae; de leden den eersten steen der poorten, als de angelecht wordt, ende ledena golt ende sulver onder den ersten steen. Ende den steen daer de poorte van gemaket, wordt genomen vanden grooten toren ende de poorte, daer de greve hadde begunt to maken buten Ooster poorte inde Woert. Item oick wordt inden selven iaer gemaket de poorte voer dene Steenen tijl tusschen dat bolwarck, van dessen steen vanden groten toren.
Item oick wort inden selven jaer gemaket Sunte Anthonius gasthuijs voor Oosterpoorte; ende dat wordt gemaket van de canselarije dai de greve daer gemaket hadde, ende dat stont op holten suelen; so namen se dat pannen dack aff, ende de mueren braken se aff, ende dreven dat hele huijs bij staende warck over de strate op de stede daer dat noch huden des dages steet.

15b Groningen verwijdert afgedankte Gelderse troepen
Item in dessen selven iare als dit bijstant tusschen den beijden fursten verdedinget was, daer hier vorm van gescreven is, so gaven de Gellerschen tho Dockum een deel knechten orloff; so quamn daer van omtrent darde halff hondert, ende worden door Groningen geleydet; so togen se nae Slochteren ende Schildwolde, ende bleven daer liggen. So sande dije greve van Emden daer luden an, ende leet se annemen; men se solden gaen liggen op de leveringe als tho Loppersum ende daer omtrent, ter tijt dat her se behoevede. Dit worden de Groningers wijs, ende scickeden vuijt op Onser Lever Vrouwen avent Nativitatis oer scutten ende borgeren de lustich weren, ende quemen die knechten onverwarest over, want se lagen wijde van malcanderen, ende sloegen daer van doot omtrent vijftich. Des andert vengen se, ende brochten se tho Groningen. Des anderen dages namen se em enen swaren eedt aff, datsse daer om niet en solden haten ofte nijden, of soldenn binnen jaers den fursten van Geller ende der stadt van Groningen niet contrarie solden denen; ende daer mede leten se se gaen ter poorten vuijt. Ick geloves, den eedt sullen se qualicken holden, want schach em recht? Weet ick niet, ist Godt bekandt.

16 Van dat greve Willhem wordt stadtholder ghemaket in Westerlandt vanden Borgoenschen heeren

Greve Willhem van Roggendorp wordt stadtholder van wegen der Bourgoenschen heren, ende wordt in Westfrieslant gebracht van greve Florijs ende greve Foelix in Leeuwerden; ende als se hem daer gebrocht hadden, so togen se wederom in Hollandt. Ende daer nae soe screeff de voernoemde stadtholder enen breeff in Groningen, daer in gescreven was den tractaet ende handel, woe de beijde fursten ende heren van Bourgoingnien ende van Geller onder ene in vrentscapen verlijket ende vereniget weren, eeuwelick voer oer ende oeren nacomelingen to holden; soe dat de hartochc van Geller solde de Vriessche landen verlaten, ende de stellen in handen der Borgoenscher heeren, ende solde wederomme hebben sijn landt van Geller ende alle dat tot den voergenoemden lande behoorde, ende daer toe ene groote summe van penninghen. Ende als de van Groningen desse scriften hadden doergesien ende gelesen, so helden se dat voer ene gecks meer, ende seden: dat weer men ene moijterije ende ioncker Floris warck. Ende senden dessen selven breeff den hartogen van Geller, de em daer weder omme op screeff: dat weer al to samen gelogen, daer was nijet an, so als die scriften in hilden.

Deel III-O

Strijd en overlast in Groningerland en elders, zonder veel blijvend resultaat (1518-1522)

1a Van dat de greve van Oostfrieslant ende Oosterschen heren werden verlijket und gesoent anno M XIX/XVIII feel

Als de Oostersche fursten ende heeren de Vreedborch dus quijt weren geworden, als voer aff gescreven is, soe hadden se noch in Stickhusen, de borch de se mijt grooter cost des iaers moestend onderholden; soe dattet em ten lesten verdroet, want se doe noch ter tijt geen groot gewin meer sagen. So hebben daer heeren tusschen gearbeijte, datsse in fruntschapen mit malcanderen sijnt verlijket; soe dat de greve van Emdeng kreech zijn borch ende alle sine landen weder in vrij ende veerdich, ende gaf den Oosterschen heeren ene marckelijcke groote summe geldes, op dage ende stunde toe betalen.

1b Afgedankte soldaten veroorzaken overlast in het Oosten

Ende als he dus zijn landt al mijt een weder in hadde, soe hadde he noch bij em in zijn landt enen grooten hoop van krijges knechten tot der summe van twe dusent, de he doe nijet langer in zijn landt bedarvede. Soe sande he den heelen hoop hier over de Emsel; ende quemen op Karsavent inden Dam ende daer omtrent op den dorpen na Rottum ende Warphum ende Wijtwert, ende gingen daer liggen op dije leveringe op den huijsman ende cloosteren, ende eten ende droncken voer voetes op al dat de buren hadden, want de hoop was groot, ende daer leep al bij hoer ende schocke ende boven, al dat speessen dragen konde. Ende togen dus gans Vreslant omtrent Groningen gelegen omme nae Aedewert, Hummersse, Lanckwoldt, an Geerckes brugge toe; uutgenomen de van Vredewolt, die verdingeden mitten hoop, ende gaven em enen redelicken penninck, dat se den landen gene schader en deden. Ende doent se den cost in Langewolt op hadden, so togen se nae Upsterlandt, ende voort nae Drenthe inta Sticht van Utricht, daer se al voer voet op aten ende droncken wat de huijsluden hadden, al hen tho Covorden toe, ende togen voort mijtten hoop in Twente na Oldenseel, Delden ende Goer ende daer op den anderen dorpen. Ende als desse knechten suse daer lagen op de leveringe, soe was noch oestwert enen grooten hoop knechten bij ene, de genen heeren hadden, omtrent derdehalff dusent; sog sijnt bij dessen hoop gecomen in Twente sonder heer, soe dat de hoop to male groot wordt. Ende hopeden dattet uut solde gaen tusschen den beijden fursten van Boergoingnien ende van Gelle. Soe hebben de heeren tusschen dessen beijden fursten gehandelt ende beramet tho Utricht een bestandt, durende een jaer lanck, durende hent int iaer van vijfthien hondert ende XIX up Sunte Geertruijt dach. Ende als dessen hoop vanden knechten sus daer lach, ende verhoorden dat dit bestant dus gemaket was, soe dat se genen vermoet hadden daer jenigen denst toe krijgen, so braken se op allenschen voert an naden lande van Geller ende voert naden lande van Cleven ende voert nae dat landt van Moerse, so dat de ene heere se den anderen toestuerde; ende aten ende droncken al op dat dije buren hadden, want de hoop jo lanck woe grooter wordt, so dat dije heeren grooten anxt hadden, om datse em lande ende luden mochten vordarvens, ofte steden oftet sloten to verlesen.

1c Tegenacties landsheren en vernietiging benden voor Venlo

Ten laesten dat sick die fursten ende heren alse de Borgoensche heeren, bisschop van Collen, de hartoch van Gulick ende van Cleve sick hier op rusten ende starckeden tho peerde ende tho voete inde passie weke voer Paesschen. Als de hoop van dessen knechten vernamen van desse vergaderinge desser heeren, soe sijnt se to rugge geweken nae dat landt van Geller; ende de heeren mijt oer volck hebben se al vervolget mit clocken slach, mijt ruteren, knechten ende buren al hen to Venloe, der stadt int landt van Geller. Ende daer wort wal omtrent vijff ofte sess hondert doot geslagen; oer sommige lepen over de slooten in bussch ende broeck; de meste hoop weeck onder de stadt, de se vrij helt uuter stadt mijt oer geschut. Ende hadden se vuijter stadt nijet geholpen worden, daer solden veel meer doot gebleven hebben. Ende sus quam oer regnatie ten eijnde, ende de to lijve gebleven weren, de lepen elck weder na sijnen lande. Ende wen de Borgonschen in oeren lande kregen van dessen hoop, ofte de krijgers clederen anhadden, de hengen se al an boomen ende galgen. Ende wel de hartoech van Geller kreech, de Bolsswert in Vrieslant den Bourgoensschen haddene overgelevert, de leet he oick rechten; ende de stadt van Campen ende van Swolle leten oijck welcke richten ende op raden leggen, omme datse in Stichte van Utrecht, in Drente ende Twente, dus hadden op dije leveringe geleghen, ende den huijsluden sus beswaert hadden, ende hadden neet gespaert kramen, kercken ennde clusen. Ende sus nam oerer part een quaet eijnde, ende kregen loon na oer wercken.

2 Van enen oproer vanden borgeren ende gijlden tegen Raedt, omme datse gene bezegelde brieven vanden hertoge van Geller kregen

De borgers ende gilden hebben gecoren sesthien parsonen, een deel uut den Raedt, een deel vanden gilden, een deel van den borgeren, de mede mitten Raedt solden helpen raeden voer der stadt beste. Soe hebben se overgelecht, dat de stadt niet weer genoechsaem bewaert ende besorget mijt sodane huldebrieven, als se mitten eersten vanden maerscalck Willem van Oij van des hartogen wegen van Geller ontfangen hadden. Ende hebben nije brieven, privilegien ende huldesbreven ontworpen ende gescreven, ende int lange nae alle oer selvesm benoegen tot oeren willen geset ende geordonneert, ende hebben dat den hartogen van Geller soe gesant; welck he alsoo in allen zijnen articulen hevet belevet ende toe gestaen, ende hevet dije mijt sijns selves zegel bezegelt, ende den van Groningen soe weder over gesant; daer se alle doen soe guedts behagen in hadden, ende meenden doe, se weren daer mede ten eijnde ende alles quades overgecomen.

3a Van dat de hartoech van Geller Karolus hijlickte, und sijn warschop dat was

Inden iare ons Heeren M Vc ende XIX wort dat hijlick gemaeckt tusschen hartoch Karel van Geller ende des hartogen dochter van Lunenborch ende Bruijnswijck. Ende dat warsscup ginck an des sondages nae Lichtmissen; ende Onser Lever Vrouwen dach was do op eenen woensdach. De stadt van Groningen ende oer Ommelanden worden mede gebeden tho waersscup. Soe wort geset ende opgenomen een schot over de Ommelanden, als elck grass landes enen halven krumstert; ende inde stadt wordt oick gevonden enen merckelijckene penninck, omme mede to coopen een geschenck den fursten ende sijner bruijt to geven, als se oeck heerlicken ende costelijcken deden. So sijnt uut Groninghen geordonneerth ende ter warscup gesant ende getogen mester Willhem Frederic pastoer tho Sunte Merten, raedt inder tijt des fursten van Geller, ende twe borgemesteren alse Luleff Coenders ende Clauws Scaffer; ende vander landen wegen die ritmester Lenp. Ende hebben sick heerlicken ende costelicken gerustet altosamen mit ener cledingem, de borgemesteren ende ritmester mijt zijden tabbarden ende kamelotten paltrocken to peerden in oeo harnasch to male costelicken, tot twee ende dartich peerden tho, gelijc oftet greven gemwest werens. Dat mannigen borger verduchte, dattet so kostelickt an gestalt worde, ende wordt geholden voer ene gecksmeer; daer oick ander stede in den lande van Geller ende int Sticht van Utricht oeren spot mede hadden, datse dat soe uutermaten kostelijcken deden, ende em daer leten seen. De vrunden van Groningen voergenoemt togen vuijt ter warscup des maendages voer Onser Lever Vrouwen Lichtmissen, ende quemen weder to huijs op Sunte Mathias avent. Ende datsse daer so lange ter warschup bleven, quam sus bij: want de furste van Geller was niet inden lande, hij was bijden coninck van Franckrijck, want daer was voele to doen onder den fursten ende heeren, want de keijser was doot, ende was gestorven op Nije jaers dach. So wordt dat waerschup ende fest, worde meestelick geholden sonder brudegom, want de furstte quam weder int landt tho Zutphen des woensdages voer Sunte Mathias dach.

3b Kostenberekening van overdreven duur geschenk en kleding

Item dit weren de geschencke deaa stadt ende lande den fursten ende furstinnen daer brachten ende over leverden: als int erstead twe sulveren wijnkannen ende twe silvere schenckvaten verguldet, so costelicken ende kunstelicken gemaket, als men mijt handen maken konden; ende weren tho samen swaer van gewichte boven vijftich marck sulvers. Daer toe brachten se veer vette ossen, soe groot ende goet als bij mannigen tijden uut Groningen gedreven weren, de der stadt stonden to coope ende mijt voeringe ende cost, eer se daer quemen, boven anderhalff hundert Rinsgulden van gewichte. Daer toe veer vette peerden, de oick stunden der stadt omtrent dardehalff hondert goltgulden van gewichte. Summa in allen was dat geschenk wal geweert boven anderhalff dusent golden Rinschf gulden van gewichte; boven al hier en boven alle oncosten, dat der stadt ende lande mer kostede, van peerden ende gereijden totten peerden, ende oere cledinge, ende teringe uut ende to huijs, ende andere oncosten ende bellenchier, dat oick beleep omtrent dusent Rinsgulden. Summa summarum dat stadt ende landel dat waerschup stont wal omtrentm dardehalff dusent golden Rins gulden van gewichte.

4a Van Henrick Gaijkinge ende Frederick gebroederen doot slagen worden in Aedewert
Inden iare Ons Heeren M Vc ende XX soe weren daer twee gebroederen, de ene geheeten Henrick Gaijckinge, de ander Frederick Gaijkinghe, geboren van Gaijkinge huijs; ende weren van oldes ridderlijcken geslachten ende mede vanden oppersten hoefflingen tusschens Eemse ende Lauwersce. De hadden sekere sommige heerlicheden ende previleyen int clooster van Aedewert van oldes; dat em nu seer weijnich geholden wordt. Ende dije privelegien, vrijheden ende heerlickheden quemen heer van enen abt de geboeren was van Gaijkinge huijs, geheeten her Frederick Gaykinge, boven anderhalff hundert jaren verleden; de lede sick weder tegen sijne warliken gebroederen mit orloech ende veyde, ende was den Gaijkinge volck overlegen mijt macht ende gued, so dat he zijne gebroederen ende vrunden mijt macht aff dranck, ende kreech een groot part van Gaijkinge landen. Doch ten laesten wort daer ene vruntscup tusschen beijden partienzgehandelt – als ick heb hooren seggen – wat elck vanden landen hebben solde. Ende de van Gaijkinge solden hebben iaerlix int ewijge van dat convent van Aedewert alle jaer op Sunte Mertens avent ene witte swaen ende een kapoen ende een kanne wijns, ende solden int ewijge ene misse holden int capittel huijs ende ene barnende lampe voer alle Gaijkinge geslachte. Ende off se begeerden een kint vanden geslachte dat geestelick wolde worden, solden se int convent annemen. Ende ofte enich vanden geslachte verarmeden, den solden se geven ende gunnen de cost sijn levent lanck; ende tot wat tijden nacht ofte dach datsse quemen mit oer deners, so soldemen em dije abdije openen, ende geven em daer bier ende cost ende wijn. Ende op alle Sunte Berents dagenne soldemen se bidden ter stacie int convent, ende geven em daer gebraden ende gesoden op de tafel. Ende soe woonde de Frederick Gaijkinge upt principael huijs, dat em ter scheijdinge gevallen was, den noden se, ende beden den daer to comen op Sunte Bernardus dach anno M Vc ende XXI, menende datsse daer genoech an gedaen hadden. Ende beden Henrick Gaijkinge ende Johan den jongesten broeder niet, want se woonden tho Zuythorum op oer vaders huijs, Allert Gaijckinge geheten. Soe was desse Henrick Gaijkinge soe stolt ende onversagedt ende koenen man als tusschen der Eemse ende Lauwersche ijenich woende, ende daer bij vrisch ende wal van persoen gestalt. Ende wordt ontsien, bevruchtet van geestelick ende warlic, dije em ijenich onrecht ende ongelijck voer lede, ende muchtr oijck vanden husludens ende bueren geen ungelijck ende onrecht lijden; ende konde se wal verlijcken ende tho vreden stellen, want elck ontsach em omme sijnet manheijt willen; so dat in menschen gedachte sijns gelijck in Langewoldt, Vredewolt ende Hummersche is geweest. Ende was dat hovet van alle sijn geslachte de doe leveden. Sijn vader Allert was geboren van Gaijkinghe huijs, sijn moeder Frouke was Clauws Caters dochter, ende he hadde een huijsfrouwe, gehetenn Grete Gheert Wijcheringe dochter uut Groningen, ende olden Johan Thema was Greten olde vader; soe dat he was van grooten vrunden ende geslachte binnen ende buten Groningen. Als he nu niet gebeden was als sijn broeder voergenoemt, soe toech he ende Johan de jongeste broeder daer hen to cloester ongebeden, ende aten ende droncken mede int reventer mijt dat convent ende ander gasten, alst gewoonlick was. Naeder maeltijt gengen de drije gebroderen op de abdije omme daer vrolick tho maken, als em dat tho behoorde. Soe worden se daer niet getoevet ende gelet, als em dat toe behoorde. Soe wordt Henrick voergenoemt quaet, ende genck nae de poerteal omme naam huijs to vaeren; ende Frederick zijn broeder volgede em, dat was een sachtsinnich barreff gued man ende geen vechter; ende Johan de jongeste broeder quam achter nae, dije heel droncken was. Soe was de kelner opt hoff tusschen die nije poorte ende dat brouhuijs, ende desse kelner was een starck, wreet man geheten heer Sweer van Marwijck, van hoveluden uuten lande van Cleve geboren. Ende daer was oick bij em dije beermeyster, heer Henrick van Steenwijck, ende welcke kovel broeders mijt voele knechten vuijt dat brouwhuijs ende lanckhuijs; de de Johan Gaijkinge bespotten, ende vechtelick mijt em worden. Doe dat die andere twe broderen sagen, soe lepen se mijt oer geweer tegen al dat convent volck, geestlick ende warlick. Ende de kelner starckede sijn knechten mijt woorden starckelick an ter weer, soe dat die twe gebroederen Henrick ende Frederic beijde voer de nije poorte worden doot geslagen, dat jammer ende schade is soe to hooren ende to scrijven, ende in langen jaren soe grooten ongeluck ende jammerlijcken dootslach van sodanen geestelijcken luijden is gescheet int convent van Aedewert. Ende worden vermoert ende dootgeslagen als rasende honden, want Henrick wert opt hovet geslagen mijt enen grooten stock dat hovet in allen stucken, dats he niet bet sprack; Frerick wort geworpen mijt enen backsteen voer zijn hovet, datsse beijde doot bleven. God wese der zielen genedich.

4b Moeizaam tot stand komen van een verzoeningsovereenkomst

Item kortes daer nae inden selven jaer vel de abt van Aedewerdt, heer Elbert geheeten, an mester Willem Frederic ende mester Evert Jarges, beijde kerckheren to Sunte Merten, omme ene soene to verhandelen ende to maken vanden gestorteden bloede desser tweer broederen, welcke dat de vrunden mijt grooter zwaricheijt ende bede der beijder pastooren hebben belevet. Ende sijnt van beijden partyen tho geramet veer scheijdes heren ende dedinges luden entloes, stede ende vast, als mester Everdt Jarges doctor ende kerckheer to Sunte Merten, mester Roleff Mepsche doctor ende kerckheer tho Bedum, Coert Koenders ende Reijnt Dijuerdes beijde borgemesteren in Groningen; ende mester Willem Frederic doctor ende kerckheer to Sunte Meerten als een overman. Welcke overman ende dedinges luden desse voergenoemde parten stede ende vast int eeuwige hebben verlijket, in maneren na beschreven. Int erste so sullen de twe monniken als de kellener ende beermester voergenoemt, ende de kovel broeders als de hoeffmester ende bruera Jacop de muller, des cloosters to Aedewerdt oer levent lanck ontwaert wesen, ende niet daer mitter woene bet comen; des gelijckes alle de waerelike knechten de mede in dat vechtelick gewest hebben; ende oick so sullen desse voergenoemde parsonen niet mitter wone comen in geen clooster daer de abt van Aedewerdt ove visitatoer over is. Daer toe sullen dat convent ende abtd stichten ende maecken to eeuwigen dagene twe vicarijen, de ene tho Zuijthorum in de kercke op Sunte Katherijnen oltaerf de ander inde capelle op Gaijkingedijck, ende sullen elck vicarije berenten ende begueden mit XXX golden Overlandtsche Rinsche gulden, daer de beijde presteren van leven mogen, ende sullen doen ter weken drije missen voer beijder zielen. Oock sal dat convent geven twe steden daermen die vicarijen elck een huijs timmeren sal, dat ene tho Zuijthorum, dat ander op Gaijckinge dijck; ende sullen geven tho tijmmeringe elck huijs vijff dusent steens, ende soe veel pannen alsmen beijde husen mede decken mach. Item oick sullen se coopen ende bestellen op elck graft enen grooten blawen steen. Voert soe sullen dat convent becostigen ende senden enen priester to Romenn, eene bedevaert voer der beijder broeder zelen toe doende, ende sal in elck kercke vanden soeven kercken lesen ofteo laten lesen vijff missen. Item oick sullen dat convent int eeuwige alle dage holden ende laten lesen ene misse voer de beijde broederen; ende oick int eeuwige holden ende hebben alle iaer des dages na Sunte Bernardus dach ene memorie ende jaertijt naeden beijden broederen, ende elck priester vanden moniken int clooster sullen dan misse doen, de daer bequeem tho sijnt, ende sullen dan int reventer ter maeltijt hebben elcks ene mate wijns ende een wit weijten broot; oick sullen se dan oickt geven int gasthuijs vijff arme menschen ene maeltijt, ende geven em dan elck eenen stuver inde handt. De voergenoemde moetsoene hebben beijde parten angenomen int eeuwige tho holden ende tho vullen trecken voer em ende oeren nacomelingen ende vrunden.

5 Vanden nijen gecoren Roomsch koninck Carolus, eertzhartoch van Oostenrijck, hertoch van Bourgoingnien ende coninck van Spaengien

Inden ersten wil ick een weijnich scrijven van sijn heercomen ende geboerte ende zijner grooter macht, wo wal ons desse materie weijnich dient tot dessen Vreesschen cronicken, noch nijet te min sus voele. De Bourgoenschen hadden een part in van Westvreeslandt, ende de hartochx van Gelre hadde in Groningen ende de landen tusschen Eemse ende Lauwersche ende een part in Westfrieslant, daer de fursten omme in orloch stonden. Desse hartoch Karel, nije Roemsce coninck gekoeren; ana zijn vorolderen ende geslachte hadde dat keijserdom lange an gestaen, van keijser Segemondt, coninck van Ungeren ende Roomsch keijser; ende nae em hartoch Albert van Oostenrijck, Roomsche coninck; ende nae em keijser Frederick, desse was des voergenoemden koninck Alberts suster zone. Desse keijser Frederick, de darde van den namen, hadde ene zone, ende was geheeten Maximilianus, arshartoch van Oostenrijck, de naeden vader keijser wordt. So hadde dat keijserdom bij dessen geslachte gestanden hondert iaer ende thien, hen tot dessen nijen gecorem Romsch coninck Karolus, want keijser Segemonth wort gecoren int iaer dusent vierhundert ende teyn koninck Carolus wort gecoren int ijaer dusent vijff hundert ende twintich.

Hartoch Karel van Bourgoingnien de de stadt Nues belecht haddek jaer ende dach, ende keijser Frederick de ontsette se; ende daer nae wordt he dootgeslagen voer Nancij vanden hartoch van Lottringe ende de Zwytsers. Desse hartoch Karel van Bourgoingen leet achter ene enige dochter, Marie genoemt; daer hijlickte keijser Frederick an mit sijn soen Maximilianus, ende nam se ter ee. De teelden kinderen to hoope: enen sone geheten hartoch Phijlips ende ene dochter geheeten Margareta. De coninck van Spanien hadde dre susteren. Soe worter een hijlick gededinget, so dat die coninck van Spaiengien nam ter ee hartoch Philips suster Margareten voergenoemt, ende hartoch Philippus nam weder ter ee des coninges suster van Spanien, geheeten Johanna. De twe jongeste dochteren van Spanien hijlicten, die eene an den coninck van Portugael, de ander aen den coninck van Engelant. Hartoch Philips ende sijn huijsfrouwe Johanna teelden te hoope sess kinderen: twe soens, de eene sone geheeten Karolus, die nu Roomsch coninck gecoren is, ende de ander geheeten Ferdinandus; en de veer dochteren, de al tot hoeren iaren ende wasdom quemen; de eene hijlickte an den coninck van Ungeren, de ander dochter aen den coninck van Denemerck ende van Noorwegen ende van Zwedenrijck. Desse coninck van Spaengen starff sonder wittelijckee geboerte; so vel dat coninckrijck van Spanien mit alle de ander coninckrijcken de daer toe hoorden, alse Castilien, Garnaten, Arragon, Sicilien ende Neapels an hartoch Philips voergenoemt, arshartoch van Oostenrijck ende Bourgoinnien, mijt alle den landen daer he zijn tijtel van hevet, want he de oldtste dochter van Spaenien hadde. Hartoch Philips nam alle desse coninckrijcken in ende regeerde se enen tijt lanck. Ende de kinderen bleven in Vlaenderen ende in Brabant ende daer inden landem; ende he ende sijn husfrowen bleven in Spanien. Ende daer starff he; men sede: he wordt daer vergeven. Als he doot was, so toech hartocho Karel de oldste soen in Spanien, ende nam de coninckrijcken in ende alle de landen, ende sijn moeder Iohanna bleeff daer bij em inden lande. Als nu sijn over olde vader keijser Maximilianus gestorven was, soe coren de corenforstenr eendrachtelickens to Franckfort coninck Karel van Spanien, coninck van Castilien, Cicilien, Aragon, van Garnaten, van Neapels, ende arfhartocht van Oostenrijck, hartoch van Borgonnien, van Brabant, Hollandt, Zeelandt, Pijkardijen, ende over alle de hartochdomen ende greefschapen in Oostenrijck; wordt gecoren tot enen Roomschen coninck int iaer dusent vijfhundert ende twintich. Ende inden selven iare werdt he to Aken ingevoert, ende gesalvet ende gecronet tot eenen Roomschen coninck in tegenwoordicheijt der korffursten omtrent Sunte Merten; ende quam voort tot Coelen mijt so voele fursten ende heeren ende mijt so grooten triumff ende costelicheijt der fursten ende heeren, dat ment to vulle nijet kan scrijven, alse alle de fursten ende heeren des Rijckes ende uut allen landen sick gerustet hadden mijt golden stucken, ende alle andere costelicheden; so dat dije fursten ende heeren weren daer soe voele ende mannich van cardinalen, archibisscoppen ende bisscoppen, koerfursten, koningen, hartogen, marckgreven, lantgreven ende fursten des rijckes, soe datmen op eenen slichten greven ofte op enen vrijheren ofte op enen ridder niet meer achtede dan op enen slichten borger van Collec. Soe dat sedert Gots geboerte nije Roomsch koninck so costelicken worth gecronet, ende so grooten eere der fursten heren wordt bewijst, als dessen gedaen wordt; ende oick alsmen secht, so is sedert Godes geboerte nijewar so rijcken furste van landen ende luden tot enen Roomsschen koninck gecoren alse desse, want dat meeste deel van karstenrijck komet em ende den zijnen toe, uutgenomen Franckrijck. Want alle de coninckrijcken van Spaenien, ende de daer toe hooren so voergescreven is, alle Oostenrijck mijt alle die landen die daer to horen, alle de Borgoensche landen de daer toe behooren soe voergenoemt is. Sijn ene moije, sijns moeders suster, is een coninginne van Portugael, sijn ander moije is conninginne van Engelant; sijn ene suster is coninginne van Ungarijen, de ander suster is coninginne van Denemarck, van Sweden, van Norweghen; ende is van keyserliken geslachte van older tot older, so voergescreven is; soe dat zijns gelijcke in dusent jarens niett is geweest.

6 Van dat de hartoch van Geller sijn reden sande to Groningen umme huldinge, plicht ende eede to nemen van dessen Ummelanden anno M Vc und XXI

Int jaer Unsses Heren vijfthien hondert ende XXI sande hartoch Karel van Geller sijne reden ende zijne bevels luden in Vrieslant tho Groningen, omme vann prelaten, hooftlingen ende egen arveden inden Vreesschen Ommelanden huldinge, plicht ende eede to ontfangen. Als de Ommelanden quemen op to Groningen opt Raedthuijs, ende em sulcks voergeholden wort, so hadden de prelaten, hoeftlingen ende eijgen arveden daer groote zwaricheijt an omme em sulckes toe doende, vermarckendend, ende weren beducht, datsse de furste doch nijet kondene bescarmen; offf daer een ander here up se wolde, alsh se em dan gesworen weren, mochten de landen daer bij in grooten lasten comen; als se nijet gezworen weren, konden se sic bet dan verdedingen. Men ten laesten mijt grooter zwaricheijt worden se daer toe gedrongen vanden Raed van Groningen mijt den Gellerscen reden, so dat se moesten huldinge, plicht ende eede doen, woo wal se dat niet gerne gedaen wolden hebben. Want se hadden den fursten van Geller al bijnnen Groningen, wal was he daer niet, want daer weren wal elven oft twaelff in Groningen geestelick ende wartlick, de alle jaer gelt vanden fursten hadden, dat so jammerlicken elendich uut dit arme Vreeslant boven Godt, eere ende recht gescattet wort. Ende dat weren vanden oppersten, de dit iaergelt sus hadden, ende ditr orloech ende warcks mitten fursten dus dragende helden. De landen mosten alle jaer op brengen ende to scattinge geven sovent dusent Rinsgulden. Weer dat voergenoemde jaergelt niet gewest, se hadden mijt veer oft vijff dusent Rinsgulden wal toe comen; men die bijden blauwen sack sus weren, als de pastoor mester Willem, mester Ulfart provest tho Loppersum, Lueken Hornken, Cort Koenders, Berent Conders, Luloff Conders, Roeloff Huijnge, Clawes Scaffer, Lubbert Clant, beijde Johan Hornken de jonge ende olde, Peter Ulger; de uppersten hadden veerhondert Rinsgulden, oer sommige drije hondert, een deel twehundert, off een part hundert, de minsten hadden vijftich Rins gulden des iaers. Als nu desse prelaten, hoefflingen ende egen arveden mijt grooter swaricheijt, soe sint se daer toegecomen, dat se elck in sunderheijt hebben oeren eed gedaen elck allene: de prelaten voer sick, de hovelinge voer sick, ende de eijgen arveden oick allene. Ende hebben oeren eedt sus gedaen: blijft de furste van Geller weldich heere van Groningen ende den Ommelanden, soe willen se em holden voer eenen heren; ende wort he daer mijt macht ofte vruntscap van ander jenige fursten ende heeren affgedreven, soe sullen se des eedes ontlast blijven. Ende hier mede weren de Gellersche reden tevreden, ende de stadt betaelde alle de costen ende wijn de se verdaen hadden; dat beleep wal boven dardehalffe hundert Philippusgulden. Ende daer na toech Lutken Horenken in Langewolt, Vredewolt ende Hummerse ende Mijdach, ende leet de tof Suijthorum bij ene comen; ende nam daer oick enen eedt van des fursten wegen vanden genen de niet to Groningen gesworen hadden. Desgelijckes toech he voort an tho Wijnssum, ende leet daer oick comen de Ommelanden; ende moesten des gelijckes doen. Roeloff Huijnge ende Clawes Scaffer togen in dat Olde ampt, ende deden oick des gelijckes.

7a Van enen grooten onwillen ende orloech dat op stonde tusschen de twe steden Campen ende Zwol

Inden iaere Unsess Heeren dusent vijffhundert ende XXI rees op alto grooten orloech ende schadelicke verderffenisse der stadt Campen ende Zwolle ende ghemene Stichtes van Utricht; ende quam sus heer – want allen dinck is tho verwinnen, men de welt nummermeer – want de van Swolle weren seer opgecomen bijder Groninger orloech, dat lange gewaert hadde, daer se de marckeden van gecregen hadden, ende weren daer rijcke bij geworden. Ende de van Campen begonden seer aff to slaen ende to verarmen, want de IJsel ende stroom buten an dat Swarte water seer toe sloech, so dat de scepen nijet wal op konden komen to Campen; so seijlden de scepen al op int Swarte water na Swolle, soe dat oer stadt daer groot bij wordt, dat den van Campen niet wal gevel. Soe hadden de van Campen bij olden tijden enen tol gehadt, vanden bisschop van Utrecht beleent; men daer was in hondert iaren nie tol van geeijsschet ofte geboert vanden schepen de in quemen na Swolle int Swartet water. Oock namen de van Campen voor, dat de van Swolle men en seker getal van schepen ter zee moesten voeren, men twee ofte dre groote Rynschepen, ende nu begonden te voeren so vele alst em belevede; dat de van Campen meenden em dat so niet belevede, ende weren tegen oer olde privilegien ende vrijheden. Ende begunden op malcanderen to beletten ende toe besettend, vangen ende rooven, ende namen an beijden sijden krijges knechten an.



7b Zwolle's keuze voor Gelre is een bron van veel ellende

Dit verdroet ten lesten den bisschop van Utricht Philippus van Burgundien, zalige bisschop Davidts broeder, dije nu bisschop was, mitter ridderscap ende steden; ende namen de schelinge tusschen den voergenoemden steden op, ende verblevent an se to vruntscupe naest den besten rechte. So geboerde, dat de bisschop moeste up in Brabant ende Vlaenderen bijden nijen gecoren keijser Karolus, coninck van Spaenien, arshartoch van Oostentrijck ende Bourgonnien, de daer hadden een groot oirlooch mijtten coninck van Vranckrijck omme sodane landen alse Hoge Bourgonnien, Pickardijen, Henegouwe, ende meer andere landen ende steden de he den huse van Bourgonien affgetogen hadde, doe hartoch Karel van Borgonien voer Nancij dootgeslagen worde. Ende oick mede omme Mijlanen, dat de camer des Ricks was, oeck ingenomen hadde ende den Rijcke aff getogen. Welcke beyde fursten, de keijser enden coninck van Vrancrike an beijden sijden vergaderden een michel ende groot volck to voet ende to peerde; ende den keijser vellen to hulpe voele heeren ende fursten, soe dat he daer mede up toech in Vrancrike, ende dede daer machtigen schaden. De Spaniolen uut Spanien deden den coninck van Franckrijck aen de zijts grooten schaden, soe dat de coninck nijet wiste, waer he de vijande keren solde. Soe was de bisscop van Utricht daer bijden keijser, want he een wijs heret ende furste was, ende verleet dat Sticht van Utricht; so dat he tusschen desse tween steden niet voerderde, off niemant van ridderschup ende steden oeck wat toe dede. Soe hebben de van Swolle enen altomalen dumen ende gecken anslach gedaen, daer voele iammers ende verdriets van is geresen ende gecomen, ende hebben oeren rechten landes heeren ende Stijchte van Utricht verlaten, den se huldinge, plicht ende ede gedaen hadden, sunder rechte oersaken; ende hebben den fursten van Geller hartoch Karel in gehaelt ende angenomen voer oeren heeren.

7c De strijd concentreert zich om het bezit van Hasselt

Soe hevet de hartoche van Geller voert Hasselde belecht, ende wolde dat oick in nemen. Ende de van Hasselt sloegen se weder aff, soe dat he daer doeg geen gewin op hadde. Soe sanden de van Campen volck in, de em dat holpen holden. Oick hadden se bijnnen Hasselt enen uut Vrieslant, geheeten juncker Roeloff van Ewssum, de van Middelstum in Groninger gebede geboren was, de daer bijnnen woonde, want he to Sneeck gehijlickt was; de wolde niet Gellersch wesen, de was starck an de Hasselder sydt omme de stadt tho holden, want dat Stichte mijtten ridderschap hadden daer bijnnen wal omtrent ses ofte soeven hundert knechten, soe datsse doe den Gellerschen ende Swolschen wal getroost weren. Doch soe beleden se de stadt mijt blockhuserm, want ene wort gemaket tho Gelmuijen, ende een blockhuijss sloegen se voer Hasselt over de brugge, ende hadden oick volck ten Swarten water int clooster ende oick op de Swarte sluijs, omme datter niet in komen solde. Doch kregen se in wat se wolden bij dage ende bij nachte van Ruwe feen aff ende van Staphorst ende den wech na Ummen. Dat vernamen de Gellerschen; so branden se voele husen to Staphorst, ende deden den armen huijsluden daer omtrent grooten schaden.

7d Groningen zendt mondjesmaat de door Karel gevraagde hulp

Als de furste van Geller daer sus int verdriet was, ende geen groot gewin op se hadde dan den buren ende ommelanden to verdarven, soe screeff he an de van Groningen omo hulp ende bijstant, want he oer heere doe ter tijt was; ende begeerde, datse em solden senden voer Hasselt twe last bussen crudes, ende dat de van Groningen em mitter macht ende oer groote gescut van bussen solden geven, ende beleggen Covorden ende winnen dat. Dat welck de van Groningen affsloegen ende niet wolden doen. Doch so sanden se em dre tonnen bussen krudes daer int leger voer Hasselt; ende senden an den fursten mester Henrick Eelderwolt doctoor ende secretarius to Groningen, omme se daer bijden fursten to verdedingen, omme to hooren wat oirsaken se hadden, dat se em de twee hundert knechten – daer he eersten om gescreven hadde – to versolden een maent, ende omme de ander twe alse omme dat bussene cruijt ende omme Coevorden tef beleggen, soe voergescreven is. Doch doe he alle de onschult verstaen hadde, soe verleet he em om Covorden to beleggen ende dat cruijt to senden. Ende solden em daer voer geven dre dusent Rins gulden: de Vreessche Ommelanden solden geven twe dusent Rins gulden ende Groningen een dusent Rins gulden; welck so gescach. De van Groningen namen oer dusent Rinssgulden dat ze hem gaven, op rente to Munster.

7^e Stichtse troepen teisteren Veluwe, maar worden verslagen

De Stichtssche ruteren ende knechten weren omme gerucket van Deventer to Campen, ende legerden sick daer, omme dagelix to mangelen ende scarmutssen mitten Gellerschen voer Hasselt ende Gelmuden, ende deden malcanderen dagelix voele schaden. Soe togen de Stichtschen mijt oeren ruteren ende knechten ende borgeren ende inwoneren int landt van Geller inde Veluwe, omme to rooven ende vangen, ende hadden ene groote buete gewonnen. Dit vernam de hartoch van Geller, ende starckede em mitter macht, ende toech den Stichtschen toe moete inde Veluwe; ende quemen bij ene, ende hadden ene grote scarmutsseler endes slach onder malcanderen, soedat daer veele dooden an beijden sijden bleven, ende vele gevangen; ende de Gellersche hielden dat velt ende overhant, ende namen em dat rooff. De schulte van Deventer wordt mede to Zwolle in gevoert gevenckelicken mit velew andere borgeren ende inwoners, buren ende knechten, de daer gerasoent worden.

7f Terreur Gelderse troepen in Drenthe met moeite afgekocht

Als de Gellerschen ende Zwolschen desse victorie suss gehadt hadden, togen se in Drenthe ende eersten voer Steenwijck, omtrent ander halff hundert ruter toe peerde ende anderhalff dusent krijgers tho voete mitten ritmesteren ende twe borgemesteren uut Zwolle, omme vuijth tho vorderen den brantschat daer se dat landt van Drenthe op gesat hadden, ende em geweijgert was nijet to geven, want de droste van Covorden hadde dat den lande verboden. So hadden se gewin op de stadt Stenwick, men se branden daer nae welcke husen daer omtrent, ende namen mede dat em werden mochte. Ende quemen voort in Drenthe, ende vort to Assen int clooster; ende de weldige hoop legerde sic in Rolde, ende daer branden se wal soeven grooten husen; ende screven voert alt lant doer, dat elck karspel moeste daer bij em comen, ende verbrantscatten em daer elck nae grootheijt desk dinckspills oftel karspels. Ende alle dat manvolck ende buren weken voer, ende quemen bijnnen Groningen ende nae Vrieslandt ende int Goerecht; ende sanden presterenn ende andere boden mijt geleijde bijden hoop to Rolde, ende verdingeden elck karspel ende dinckspul op ene summe geldes, oer sommige op XVI hondert Rinsgulden, een deel op dusent, een deel upr XI ofts XII hondert, so voert hooger ende leger, wo de karspelen groot oftet rijck weren; so dattet beleep ene groote machtige summe geldes, omtrent achthien oft twintich dusent Rinsgulden, dat dit arme lant boven recht ende reden ende buten oer schulde suss jammerlicken aff gescattet ende geweltlicke genomen wordt, ende gebrant ende off ghe eten ende gedronckenz ende to slagen wordt, als de maniere van dat krijges volck is. Als de Drenthen sus in Groningen geweken weren, so kregen se daer onder den cloosteren ende borgeren ene marckelijcke groote summe geldes op rente, ende satten elck daer voer rogge renthen, iaerlix to geven. Ende setten den knechten borgen uut Groningen ende gijselers vanden rijkesten uut Drenthe, de se bij em helden ende mede namen, omme em dat gelt to Zwolle in oer gewarssum vrij to leveren. Ende braken daer op, ende togen nae Covorden omme daer voer bij to trecken; men dat was nijet wal toe doende, want dat huijs to Covorden was wal beset mijt krijges knechten ende vele gescuttes daer op, so dat se daer mijt dat reijsige tuich ende gescut niet hen konden comen. Doch ten laesten hadde de droste anxt, leet he se daer niet door, datse em die vlecke bij nachte solden invallen ende barnent; so hevet heet belevet datsse daer door sijnt getogen mijt upgerichte vaneken, ende deden em daer binnen genen scaden. Ende togen voert na Twente, ende legerden sick eersten to Ootmerssum, ende to Ulsen ende daer omtrent, omme daer oeck to rooven ende brantscatten; ende branden daer vele husen, ende togen weder in Zwolle.

8 Van dat de Gellerschen dat blockhuijs vor Deventer wonnen ende de brugghe aff branden
De van Deventer hadden gemaket een blockhuijs voer oer brugge. Daer togen de Gellerschen voer, ende wonnen dat stormender handt, ende sloegen dat meestendeel doot dat daer op was; ende branden de brugge aff omtrent de helfte.
Als se dessee victorije hadden, soe was de bisschop van Utricht niet inden lande, ende was bijden keijser, masschien omme bijstant. Soe quam hij weder int landt uut Hollant toe Campen; ende de Stichtsen hadden vole krijges knechten liggen to Steenwijck ende to Vullenhoe. Die van Campen mijt de voergenoemde knechten starkeden sick, ende ontsatten Hasselde, ende brachten daer in omtrent mijt hundert wagenen alle dat em daer in van noden was van privande ende bussenm cruijt.

9a Woe de stadtholder, een heer van Moers to Sneeck, mitten Soeven wolden voor Steenwijck brande
De stadtholder metten Vresen quam inder nacht onverwaert voor Steenwijck, ende branden em aff voer de stadt twe windemolen ende een huijss ofte twe; ende daer weren wal een drehundert knechten in, men de raedt wolde nemant uut laten inder nacht, ende weren beanxtet om een verrasschen. Ende so togen se weder aff, ende deden doe meer genen schaden.

9b Stichtse benden plunderen op het Friese platteland

Dijt moijde de van Steenwijck ende den Stichtscen, ende versammelden veles van oert krijges volck bij ene, ende togen mitter macht in Stellingewarff ende in Schoter lant omtrent Sunte Meerten inden Winter, ende brantscatteden groot gelt, ende branden daer in Stellinge warff vole husen; ende desgelijcken in Scoterlant, daer brandense op dat groote dorp Oosterzee ende Delsterhusen, ende deden daer int lant grooten scaden mijt brant, rooff ende vangen. Ende togen sus voertan in Upster landtc ende Smalingerlandt ende in Acht karspel, ende legerden sick in Collum ende Gerckescloestere ende Barge clooster, ende brantschatten alle desse landen tot oeren willen, ende kregen groot gelt daer van. Als se daer een tijt lanck gelegen hadden, braken se daer up, ende togen nae Wester goe ende voer Bolzwert, ende meenden dat in to vallen. Men het was starck, ende daer weren vele buren in de se affsloegen, ende daer leden se schaden voer; soe datsse daer gheen groot gewin an de stadt hadden. Ende daer bleven se een tijt lanck liggen in openen vlecken ende cloosteren, ende kregen daer oick in Wester goe brantschat. Soe togen se weder na Leeuwerden, daer worden se geloyset, mijt privande buten der stadt, want daer weren se vrenden; ende togen so wederomme in Barger clooster ende in Colmer lant, ende screven in Dongerdeel om brantschat, dat em daer geweijgert wordt, want de stadtholder toe Dockum van de Gellersche wegen de wolde dat neet beleven, datsse em brantschat moesten geven. Alst nu een hart winter was, datmen over allen stromen ende wateren over dat ijs mochten reijsen, so togen se over Dockmer deep in Dongerdeel, ende haelden daer vuijt enen grooten rooff, ende namen al mede dat em wardden muchte, ende branden vijff karspelen daer int lant. Ende togen so weder uuten lande mijtten rooff ende brantscat doer Vredewolt; men daer deden se anders geenen scaden vermidts brant, roof oft brantschat, men se aten ende droncken mijt em al datsse krijgen kundens, ende namen wal etel cost, vlees, speck, botter ende broot mede. Anders wordt daer geen schade gedaen, want in Groninger lant was doe gheen prijs. Ende sus togen se voert int landt van Drenthe, ende starckeden sick mijt enen grooten hoop van knechten.

9c De drost van Coevorden terroriseert Groningerland

Ende so hadde de bisschop eenen drosten opt huijs to Covorden, geheeten Frederick van Twickel, de wordt de velthooftman vanden hoop van dessen knechten. De tooch mitten hoop eersten int Goerecht, ende eijsschede van em brantscat; want dat Gerichte van Selwertt quam den bisschop toe, so moestenu se em brantscat geven, als se oick deden. Soe togen se voort in Duerdes woldt omme to rooven ende brantscat to halen, ende vengen to Sideburen uut der kercken vele buren de daer ingeweken weren, ende brantscatten dat heele lant; desgelijcken deden se int Oldeampt, ende vengen daer, ende namen ala mede dat em werden mochte, ende branden to Suijtbroeck dree husen. Als se oer warff daerc bestelt hadden, so togen se inden Dam ende daer omtrent inden cloosteren, ende screven uut inden Ommelanden omme brantschattinge. De Groningers conden em allene geen wederstal doen; so screven se aenden hartoche van Gelre ende den Stadtholder van Sneeck om bijstant.

Deel III-P

Wederzijdse overlast van troepen in Noordoost-Nederland; Karel V biedt Friezen amnestie aan; huldiging Karel van Gelre in Groningen en Drenthe (1522)

1 Geldersen en Groningen verjagen Stichtse troepen

Int iaer van XVc ende XXII omtrent Sunte Peter ad Cathedra sande de hartoch van Geller enen velt hovetman, Michiel van Pomeren genoemt, mit een twee hondert ruters to peerde wal gerustet, ende daer bij omtrent vijff hondert voetknechten. Ende de stadtholder van Sneeck ende heer van Moers quam oick to Groningen mit twe hondert knechten. De Groningers screven vuijt inden Ommelanden bij lijff ende guet ende bijden brande, dat de landen mede uut mosten. Ende de Groningers mit oren schutten ende omtrent drije hondert borgers, de werachtschenn, mijt oer groot gescut ende velt gescut ende de Gellerschen hadden oick guet gescut mede, so datter een groet hoep volcx bij ene vorsamelden. Ende het was hart gevroren, so datmen tol voete ende to peerde mit dat geschut over ijs mochten. Soe togen se uut mitter macht nae middage omtrent dree uren naeden Dam, ende bleven des nachtes mitten hoop int clooster tho Witte werum. Dat vernam de droste mitten Stichtschen hoop de inden Dam lagen; so braken de op, doet duijster was, ende togen weder omme uuten lande na Westerwolde, ende meenden dat de Groningers em niet vervolgen solden, so datsse niet zeer ijlden voer to trecken. Soe sijnt de Groningers naegetogen, ende quemen des avendes to Westerwolde, daer se benachten. De Stijchtsce hoop was voer hen ints clooster ter Apel ende dachten niet datmen se vervolgeden. Des morgens vroe weren de Groningers op toe peerde ende tet voet, ende togen alu. Als die Stichtsen die ruters vernamen, so braken se op mitten rooff ende gevangen, ende togen voer hen nae Coevorden; ende de ruteren reden hem vrij nae, men se dorsten onder oer gescut niet. Soe datsse mith al oer getros, vangenen ende rooff, datse voer hen schickeden, al en wech quemen sonder scade bijnnen Coevorden. Men daer wort achter voele affgetogen ende dootgeslagen, de sick vanden weldigen hoep gegeven hadden, ende des nachtes buten den clooster gebleven weren hier ende daer op den dorpen, omme to eten ende drincken ende ander scumen ende stelen, de achter bleven ende conden nijet bijden hoop comen. Sus hadden se anders gewin, want Coevorden dat huijs was wal bewaert mijt knechten ende gescut; daer upd se wal velich onder mochten liggen. Soe quemen de Groningers mijt oer gescut ende oeren borgeren ende buren weder tho huijs; ende de Gellerschen bleven noch een tijt lanck in Drenthe, ende versammelden daer op den brantschat den se noch tachteren weren.

2 Van dat de Gellersche Steenwijck mit dessen knechten und hooftluden ende Vresen beleden etcetera

Daer na cortes in dessen voergenoemden iaer anno XXII inder Vasten quam de stadtholder, en heer van Moers, ende Michelj van Pomeren mijt dessen knechten ende den Soeven wolden, ende beleden Steenwijck mijtter macht. Ende daer weren bijnnen wal omtrent drij hondert krijgers knechten ende voele bueren, de daer in geweken weren mijt oer eijgene borgeren ende bueren, soe dat seet em nijet geerne nemen wolden laten. Soe was dessen Michael van Pomeren een opsatechs kriges man, de vole victorien in orloch gehadt hadde mijt fursten ende heeren, ende hadde bijden coninck van Vrancrike lange gewest, ende slaget inden velde gedaen, ende ander steden ende sloten mijt stormender hant hadde helpen winnen; ende was seer groot bijden coninck, ende omme sijn vromicheijt so sande em dije coninck den hartoch van Geller. Als se nu Steenwijck belecht hadden, so vellen se dat an stormender handt, ende quemen over de graft opt bollwerck an dat staket. Ende de knechten mijtten borgeren ende bueren binnen Steenwijck stelden em vromelicken ter weere, ende sloegense koenliken van de bolwercken, soe dat daer een groot getal van knechten ende den Vresen daer gewondet ende dootgescoten ende geslagen worden. Ende desse Michael van Pomeren, de sijn lijff ende levent sus lange in so mannighen storm ende slach bewaert hadde, betaelde hier zijnae mycken, ende wort daer dootgeschoten mijt enen bussen inden storm. So reijseden se weder aff mijt een cleen gewin. De coninck van Vranckrijck ende hartoch van Geller weren sijnes doodes nijet wal to vreden.

3 Van enen nien anslach ende belecht vor Steenwijck van hertouch van Geller mitten Vresen

Als nu de Gellerschen ende Vresen sus de nederlage ende verlus sus gehadt hadden voer Steenwijck, so moijde em oeren scaden, ende starckeden sick weder op, omme daer weder voer to trecken ende to beleggen. Soe screeff de hartoch van Geller an de stadt van Groningen om hulp ende bijstant mijt oeren borgeren ende scutten, ende omme oer groote geschut van kartouwen ende slangen mijt clooten ende cruijt daer bij. Soe hebben se em dat affgeslagen, datse em geen volck gesant hebben voer Steenwijck; noch nijet te min soe hebben em de Groningers wat vertroostes gedaen, ende hebben em gesant veer groote bussen: ene kartouwe ende ene slange ende twe halve slanghen, mit ijseren clooten de elck daer toe deende, mijt een halff last cruijdes. Ende sande de des maendages inde Passie weke mijt oeren stadt scutten to Rolde; daer hadde de hartoch van Gelre twe vene knechten, de dat geschut daer ontfengen. Ende de Groninger scutten quemen des dinxdages weder omme inde stadt; men de bussen scutten de dat groote gescut plegen to scheten, reijsden voort mede, ende bleven bijden bussen. Ende daer was ene mede vander stadt wegen geheeten Eijse Iarges, die doe ter tijt inden Raedt to Groningen wask, omme de bussen te bewaren ende wederomme to brengen; oick konde daer wal mede ommem gaen ende meesterlick schieten. Soe togen se mit den Gellerschen hoop ijt dit geschut voert van Rolde na Deveren ende voort toe Havelde; daer bleven se liggen. Als de Stichts en ende de stadt van Campen dessen anslach voernemens, so sanden se in Steenwijck een veenken knechten mijt groot gescut, slangen ende halve slangen, mijt cruijt ende privande ende anders dat em daer bijnnen van nooden was, ende starckeden oer bolwarcken mijt staketten ende oere graften, so datsse den Gellerschen hoop getroost weren. Als dat de Gellerscen vernamen, datsse bijnnen Steenwijck bij nae so starck van krijges volck weren als se daer buten weren, so besweeck em de moet, ende togen wederomme mijt dat gescut nae Rolde. Daer bleven se liggen, ende sanden de Groninger bussen weder to Groningen op Sunte Juriens dach. Ende bleven daer to brantscatten dat landt van Drenthe, ende namen al mede datsse krijgen konden, ende togen daer weder vuijt den lande van Drenthe na Swolle, ende leten Steenwijck berusten ende in vreden. Ende hadden se langer in Drenthe gebleven, de Stichtscen, als dije van Deventer hadden vele ruteren ende knechten, ende de van Hasselde ende van Steenwijck hadden voele knechten, de wolden se versocht hebben; men se worden des wijs, ende ontfloegen em uut den velde sonder cleijn gewin.

4 Van sommige Westfriessche hoefflingen de uut Groningen gelecht worden vuijt bevel der Gellerschen

Daer was een vanden Westfriesschen hoefflingen, geheeten Janeke Douwema, daer voer een weijnich int cronikel van geschreven is, ende was de principael mit sijnen aenhangeren ende vrunden, dat de Westfriesen den fursten van Sassen rebel ende contrarie worden, ende dat he uut Vrieslant verdreven wordte, ende den hartoge van Geller in Westfrieslant in haelden, ende des fursten volck in Sneeck invoerden. So hadde de furste van Geller desse Janeke Douwema mijt sijn vrunden als Jouwe Jowsma, Jan Rouwerda, Sicke Douwens, Aucke Jarla ende Janneke Unema groote lofte ende iaergelt gelovet mit zegel ende breve. Soe hadde de furste van Geller enen stadtholder, ende was een heer van Moers, ende een canseler, geheten doctor Huge van Peijse, in Westfrieslant geset, van des fursten wegen de landen mijt dessen voergenoemden hoefflingen to onderholden ende to regeren. Dyt duerde een tijt lanck; ten laesten worden desse Gellersce bevels luiden ende hoofflingen oneens omme dat regement inden landen, ende dije hoofflingen voergenoemt quemen to Groningen, ende sloegen sick daer deel mijtter woone, mijt wijff ende kint, ende woonden daer wal en twee oft dre iaer lanck. Dit gevel ende belevede ten laesten den stadtholder ende den canceler van Westfrieslandt nijet, ende bestalden dat mijtten fursten van Geller, datse weder solden comen in Westfrieslandt mijtter woone, off men soldese uut Groningen ende Frieslant bannen ende verleggen; welck soe oock geschach. Soe sijnt se eersten getogen tos Swolle, daer se een tijt lagen omme oeren penninck to verteren. Daer voerscreeff se de furste oick aen den Raedt van Swolle, dat em de stadt daer verboden wordt ende moesten rumen.

So togen se to Campen, ende sloegen sick daer oick daele, omme daer to loysen ende oeren penninck to verteren. Daer worden se oock verscreven vanden fursten als vorscrevend is. Doe togen se to Utricht; daer laegen se en tijt lanck, daer schach em des gelijckes. Daer na sijnt se gereijset to Munster, ende hebben sick daer neder geslagen ende oren penninck verteert, daer se mijt vreden gebleven sint, so lange alst em belevede. Als de nije Roomsche koninck gekoren was ende to Coelen in gevoert was, als he toe Aeken gecroonet was, so sijnt se to Coelen getogen aenden nijen Roomschen koninck, ende hebben daer oere noot ende gebreke sick beclaget. Ende hebben daer oeren affscheijt genomen, ende wederomme to Munster gecomen, daer se noch eenf tijt lanck sick hebben verholden. Ten laesten sijntse daer op gebroken, ende sijnt gereijset endeh getogen an den keijser, die do was in Brabant; daer se wal sijnt ontfangen ende ontholden. Ende orer dre der hoeftlinge, als Iancke Douwemal ende Jowe Jowsma ende Janke Unema, weren bij ene blevenn, de bijden keijser quemen; de ander weren wederomme comen in Vrieslant op oer guet ende landt. Ende Ianneke Douwemap ende Janeke Unema huijsfrouwen mijt oeren kinderen weren gebleven to Groningen mijtter woone, ende woonden daer een tijt lanck, naden dat oere mans voergescreven uut Groningen verbant weren, soe voergescreven is. Soe wordt oick bestalt vanden Gellerschen bevels luden, dat de vrouwen mitten kinderen uut Groningen werden verdreven; se hadden hoeftmans woninge ende lande ende guederen liggen in Vrieslant, daer togen se op mitter woone. Janekes Douwema huijsfrouwe toech toe Ferwert, ende Janeke Unema huijsfrouwe opden Ruge waert. Ende de Gellersche bevelsluden bijnnen Groningen leten al oer goederen toeslaen, ende geboden oeren meijeren de huijre to brengen in oeren handen, ende makeden daer tafel guederen aff des fursten van Geller. Wo lange datse in de opboringe weren will ick noch scrijven int vervolch der iaren. Ende dessen hoemoet ende gewalt ende guett schaden stont dessen hovelingen nijet wal to lijden, inden se dat jenigerleij maniere mijt jenigen fursten ende heeren hulpe wijsten to keeren, so em dat joe van grooten nooden was, want se dus jammerlicken ende elendelicken van oeren guederen ende lande verdreven weren.

5 Van dat blockhuijs geheeten Korffhusen dat de Stichschen wonnen voor Hasselde, anno M Vc ende XXII

De Gellerscen hadden gemaket een blockhuijs toe Hasselt to eijndes de brugge, daer se de van Hasselt seer vuijt benauweden. Dat wonnen de Stichtscen ende de van Hasselt weder, ende sleten dat aff inden gront, ende smeten dat bolwerck inde graft. De knechten de daer op lagen, de gavente op mijt beholtenisse lijves ende levent, mer se begengen daer genen grooten danck an mijtten Gellerschen ende Zwolschen.

6 Gelmuen hadden belecht de Stichssen, dat ontsetten de Gellerschen ende Zwolschen

Gelmuen dat was seer starck gemaket mijt bolwarcken, staketten ende graften, ende wal beset mijt krijges volck ende mit gescut ende cruijt. So sande de keijser den Stichtscenit hulpe een groot getal van knechten, ende de van Deventer ende Campen mitten Stichtschen hadden oick ruteren ende knechten in oeren solt. So beleden se daer mede Gelmuden mijt eenen grooten hoop toe voet ende to peerde, ende bescanssedenl ende begroeven sick daer voer. Ende leden enen hullick int Swarte water mijt balcken ende holt omme behangen ende vast gemaket, daer se aff scheten mochten mijt kortouwen ende slangen; daer se de van Gelmuen seer uut benauweden toe water ende to lande, soe dat se dat niet lanck konden geholden hebben, hadden se geen ontset kregen. Soe hebben de Gellerschen ende Zwolschen sick gestarcket mijt volck datse uuten lande van Gelre op brachten, ende de borgeren ende inwooners van Zwolle, ende hadden oick wal boven en dusent krijges knechten ende omtrent twehundert ruteren; ende togen daer mede nae Gelmuen toe ontsetten. Ende leten oeren geweldigen hoop liggen tusschen den Sonnenbarch ende den dijck, ende senden voeran een verloren hoop omtrent veerhundert mijt roeren ende hantbussen. Als dat de Stichtscen de voer Gelmuen laegen vernamen, so braken se op to voet ende peerde den vianden onder ogen, ende leten omtrent en drije hundert in oer schans bij oer gescut. Ende als se bij ene quemen, soe weren de ruteren voer orde,ende de knechten quemen nae. Soe quemen de van Gelmuen uut, ende sloegen de uut der schans de daer gebleven weren, soe datsse moesten wijken op oeren hoop. Ende de van Gelmuen volgeden em nae, ende dreven se over een sluijs de inden dijck lach, ende braken den sluijs op, datsse daer niet weder over mochten comen mijt dat reijsige tuijch. Ende de Gellerscenc ende Zwolschen drongen an mitten verloren hoop mijt dat gescut, ende schoten mytten roeren verveerlicken op de ruteren, so datssee to rugge moesten wenden; ende reden op oer egen volck, ende braken oeren orden, soe dat elck die vlucht nam ende setteng op en loopen toe velde ende langes den dijck. Ende als se quemen bij de sluijs, de op gebroken was, so konden de ruteren daer niet over mijtten peerden; ende de Gellerschen quemen em dapperlijcken nae, ende vengen der vele toe voete ende toe peerde, so datter over anderhalff dusent gevangenen tho Swolle in gebracht wordt. De ander de ontlepen, de quemen na Hasselt ende int Zwarten water, daer hadden se liggen voele schepen, daer se mede overquemen, ende togen nae Vulleno hoe ende Steenwijck, ende kregen daer scepe, ende togen daer mede na Hollant. Ende desse victorie was meer miraculoes dan macht van volck, want dit die Gellerschen deden omtrent dre oft veer hundert, ende oer geweldiger hoop quam daer niet bij, ende veriageden boven veer dusent mijt de se vengen ende sloegen; ders dooden was niet rechte voele de geslagen worden an beijden zijden, niet over twe hundert, ende de drenckeden meestelicken. Ende als se desse victorie sus gehadt hadden, so quemen se voertover int lant van Drenthe, ende schatteden daer een groot guet van den enen dorp ende buerschap totten anderen, dat den armen lueden swaerlicken was op to brengen. Ende de knechten bleven liggen to Anloe ende to Suidtlaren ende Noortlaren ende daer omtrent, ende worden uut Groningen gespijseget van bier ende broot voer oer gelt. Ende de ruteren myt dat reysige tuich quam in Groningen, ende worden daer geloijst voer oer gelt; der ruteren was omtrent hondert peerden, ende der knechten weren veer veenkens, omtrent veer hondert.

7a Van dat de keijser sande in Vrieslant hofflinge ende ballinge mith vole volckes
Int iaer Ons Heren M vijffhondert ende XXII omtrent Pinxter achten sande de keijser over in Westfrieslant enen grooten hoop ende getal krijges volck met bevelsheeren van de keijserlicke maiesteijts wegend mit gulden bullen ende breven, inholdende vele privelegien ende vrijheden, de de keijserlicke maiesteijt den Vreeschen landen mede verseen ende begiftiget hadde. Onder welcken hoop voergenoemt mede onder weren de verdrevenne hoefflingen, alse Ianneke Douwemag, Jouwe Jowsma, Janeke Unema, Sicke Douwens, welck de hertoch van Geller uut Groningen ende Vreeslant hadde gebannen ende verdreven, soe als ghij voer gehoort hebben. Soe sijnt se ersten tho Staveren angecomen ende gelandet mijt oer volck, ende hebben mede gebrocht vele arbeijdesvolck, wal veer oft vijff hundert gravers, ende hebben Staveren vast gemaket mijt graven ende bolwercken ende staketten.

7b Gelders-Groningse tegenmaatregelen in Noord-Friesland
Als dit die ruteren ende knechten vernamen de to Groningen ende in Drenthe laegen, soe voergescreven is, so hevet de greve van Moers gescreven aen die bevels lueden der voergenoemde knechten omme hulpe ende bijstant. Soe sijnt se angevallen den Raedt van Groningen, ommedat de halve stadt mitten schutten solden mijt em reijsen in Westvreslant tegenso oeren vianden; mitten Ommelanden den darden man tusschen Eemser ende Lauwersce, welck em geweijgert wort. De landen wolden niet veerders reijsen mitter stadt dan op oer palen vanden lande als tot Geerckes brugge. Doch so sanden de stadt mede uut omtrent drehundert, soe van scutten, so van borgeren ende buren de lustich weren oeren solt to verdenen, elck veer gulden ter maent, dat over de heele stadt gevonden wordt. Soe datsse een veenel op richten; Johan Hilbrandes was veener, ende Peter Ulger ende Roeleff Mepsche weren bevels lueden vander stadt wegen. Ende sint mit dessen Gellerschen ruteren ende knechten op getogen, int eerste to Dockum, ende daer vergadert mit sommige Vresen uut Acht karspel ende Oostbroeckster lant ende twe dagen lanck; ende sijnt voert gerucket na Mariengarde ende voert opt Bill, ende hebben dat meeste deel aff gebrant, ende geroovet al datsse daer op vonden van peerden ende anders goet; ende voert na Harlingen ende Franiker, Barlicken ende Steens, ende branden weijnich, ende namen al mede dat em worden mochte. Ende dreven dat rooff onder Dockum, ende daer quam al vele dat na Groningen gedreven wordt, dat een deel daer vercoft wort; een deel worte weder gelosset vanden genen de na quemen, oer sommige lostent weder voer Dockum. So dat daer oick een arm hoop volckes gemaect wordt, soe oick in Drenthe gedaen was, als vorscreven is. So alst scheen, de hartoch van Geller hadde den ruteren ende knechten niet toe geven, dan dus in en lant toe senden ende den armen huesman dus jammerlicken to scatten ende to berooven boven recht ende redelicken orsaken, daer se oeren solt moeten van halen, de des nee genoten hebben. Ist recht? Godt macht weten.

7c De meeste Groningers deserteren onderweg

Als se dus hadden op gescumet van rooff ende brantscattinge al dat em worden mochte, so braken se op de voetknechten, ende leten de ruteren to Dockum, ende togen doer Smalingerlant ende Opsterlant na Sloten. Ende als se quemen in Smalinger lant, so stelen sick bij nachte de Groningers aff vanden hoop, ende togen wederomme doer Vredewolt na Groningen, ende quemen bij X ofte XX hemelicken in Groningen, ende leten Peter Ulgerm, Roeleff Mepssche, Johan Hillebrandes, die dat veenken hadde uutgevoert, tot een achten oft teijn parsonen achter; daer se genen grooten danck an begingen, datsse van oer veenel lepen sonder orloff. Ende de beveels lueden ende oversten voergescreven van Groningen moesten mede mijtten Gellerschen to Sloten. Woe gerne se dat deden, moge gy dencken.

7 Plundertocht in Friesland en kaping van Duitse Hanzeschepen
Item de ruteren de to Dockum bleven liggen, de vertoeveden daer dre oft vier dagen; ende de Billickers quemen weder to huijs mit oer vee ende gued, ende bij hoij ende koren toe bargen, dat doe rijp was. So togen de ruteren ende knechten weders uut Dockum, weder opt Bijll, ende vengen ende bonden al die mans dese krijgen kunden, ende namen mede eenen grooten rooff van beesten, ende brochten dat mede to Dockum, daer dat gepartet ende gebutet wordt. Ende als se dat ransoena van de gevangenen ende de buete van dat rooff hadden, so bleven se noch liggen to Dockum, omme den huusman to scumen ende to berooven.
Als se to Sloten ende op Serckgast ende Wickeld veer dagen gelegen hadden, soe ruckeden se op na Staveren, ende maeckeden oeren leger op Geestmer landt ende to Hijmelen int clooster en dre oftee vier dagen lanck. Van daer togen se mitten heelen hoop in Workum, ende namen voer voet op al dat em worden mochte, van vrunt ende viant, to water ende to lande. Ende to Workum is ene goede havene ter zee. Soe togen se uut mith schepen van orloech, ende hebben genomen wal XI ofti XII groote scepen van Oosten, de een part to huijs hoorden to Hamborch ende to Bremen, mit groot michelich guet van allerleije, als rogge, weijte, coper, pick, teer, was, vlas ende buntwarck, ende spaerden vrent noch viant. Soe screeff de stadt van Hamborch ende Staden ende dat lant tol Holsten an den Raedt van Groningen omme oer borgere affgenomene goet, ende wolden dat van em opgericht ende betaelt hebben, want oer beveels luden mijt oer veenken noch bijden Gellerschen hoop weren in Workum, doenp de schepen genomen worden. De Raedt van Groningen screven voort an der Gellerschen beveelss lueden, ende de Hamborger bode toech daer mede hen; men se wisten daer van geen wederomme geven, ende hieldent al voor prijs. Men het salt by sunicheyt betaelt worden vanden genen de des nijet genoten hevet.

7^e Verschansing bij Lemmer; overleg leiders in Gelre
Do se to Workum al op hadden gescumet ende genomen to water ende to lande al dat em worden mochte, so togen se op nae de Lemmere, ende begunden daer to maken een groot eerthuijs mijt graften ende bolwarcken, daer se oeren leger mijt en cleijn volck in mochten holden. Des vrijdages voer Sunte Iacop anno M Vc ende XXII quam Peter Ulger, Roeloff Mepsche ende Johan Hillebrandes, beveels luden van Groningen soe voer gescreven is, veertijn starck vanden borgeren mijt opgewonden veenken weder in Groningen; ende daer quam mede mijt em in een ritmester geheeten Selbach mijt XX ruteren die tho Dockum gelegen hadden. Ende de ander ruteren, de tho Dockum bleven weren, de rusten sick op ende reden doer Drenthe nae Swolle. Ende doctor Salsberch, de lach to Groningend, makede sick rische op mijtten ritmester Salsborch voergenoemt ende den anderen ruteren de noch to Groningen legen, ende quemen bijden anderen hoop, de noch em in Drenthe verwachteden, ende reden mijt em over naden hartogen van Geller. Ende vanden hoop vanden Gellerschen knechten de in de Lemmere lagen, ende daer de vestel ende blochuse gemaket hadden, braken oick op een veenken knechten, ende namen mijt sick vanden hoop uut elck rot veer knechten, ende togen na Zwolle bijden hartoch van Geller.

8a Hollandse schippers gevangen en tegen losgeld vrijgelaten
Op Sun Annen dach quemen van oosten, van Rijge ende Dansick, scippers ende bootsluden to Groningen, de in Hollant tho huijs hoorden, ende wolden na huijs reijsen, ende en wisten van geenen quaden. So worden se gewarschuwet vanden Gellerscen ruteren die doe noch to Groningen lagen; so togen se des morgens vroe weder tho rugge naeden Dam. Als dat vernamen de ruteren ende knechten, soe reijseden se em nae tusschen den Buer ende Germerwolde, ende vengense daer. Ende daer worden elven van doer Groningen geleit, to Poelpoorte in, achter bij de mueren om, to Botteringe poorte weder uut na Selwert; ende de anderens quemen de Zuijtwenden langes na Katers cruce, ende togen doe to gelijcke mitten gevangene na Wasinge huijs hent to Dockum. Daer worden se geransoent ende gescattet, elck naden sijnen. De Raet screeff nerstelickent daer voer toe Dockum omme se vrij tho hebben, want men wiste wal: de borgeren de Hollant bruken mosten, soldent duergenoich weder betalen. Men se achten des scrijvens niet, ende heldent al voor prijs.

8b Groninger handelaren ondervinden hiervan de weerslag

Soe was daer ene groote murmuracie onder den borgeren, datmen alsulcken roofnest hier voer de stadt hadden, daer de borgeren seer in beswaert worden. Want daer lach doe een vanden borgeren tho Antwerpen geheeten Roleff ten Water, ende was en peerdecooper, de stont wal mijtten heeren; indes keijsers hoff ende raedt weren die wal peerden van em gecoft hadden. Ende de hadde geworven inden hove, dat de van Groningen soldene vast geleijde hebben in allen des keijsers landen mijt oer have ende goederen to koopen ende verkoopen; datg den borgeren een groot proffijt an gelegen gewest were, omme Antwerpen ende Barger marckt tho versoeken, ende oer vette ossen in Brabant tho vercoopen. Ende soe geringe als dat geruchte daer quam, dat oer volck sus voer Groningen gevangen weren, so wast al omme gestortet van dat geleijde, ende de geleijde breven worden al in stucken gereten, endek was een groot gescreij inden hove ende in alle des keijsers lande up de van Groninghen. Soe dat Roleff voergenoempt mijt grootenm anxte uut den lande tho Groningen quam. Welcke voergenoemde vangenscup den Groningers tot een groot achterdeel ende hinder in oer copenscup sal comen.

9a Karel V biedt amnestie aan op landdag te Harlingen

Des keijsers volck mitten voergenoemden hoefflingen de bleven stille liggen in Staveren, ende makeden dat heel vast, so datsse daer onbesorget in mochten liggen; ende leten de Gellerschen sus omme ende wederomme trecken in allen legeren, soe voergescreven is, ende voert in de Lemere, daer se dat blockhuijs voergenoempt makeden; soe datsse malcanderen weijnich schaden deden. Als se nu inde Lemmere weren, ende mochten niet mitter macht in Sneeck noch in Bolswert, dan allene in Sloeten ende Dockum, so berameden de beveels luden des keijsers mitten hoefflingen de mijt em overcomen weren in Staveren, so voergescreven is, eenen gemenen landes dach tho holden to Harlinge. Ende daer worden voerscrevens bij ene to comen de prelaten ende hoefflingen ende steden, alse Leeuwerden, Sneeck, Bolswart ende Franiker, van beijden partijen op seker vast geleijde, ommeb daer toe thonen ende tho horen de bullen ende breven de de keijser den beveels luden ende hooftlingen mede hadde geven, ende wat vrijheden se van der keijserlijcke maiesteijt voer den Vreesschen landen geworven hadden. Ende als se daer tot der gesetter tijt bij ene to Harlingen quemen, prelaten, hoeftlingen ende geschickede rades vrunden uut den steden, so hebben Ianneke Unemae, Jouwe Jowsma ende Janneke Douwema inden eersten den landen voergeholden, seen laten oer commissie ende credencie de se van der keyserlike maiesteijt mede hadden gebracht, inholdende als hijer nae bescreven staet.

9b Tekst van het verdrag

Copia

Cairle, bijder gracie Godesl gekoren Roomsche keijser, altijt vermeerder des Rijckes; coninck van Germanien, van Spanien, van Aragoen, van Naevarne, van beijden Cicilien, van Iherusalem, van Hungarien, van Dalmacie, van Croace etcetera; archidu van Oostenrijck; hartoge van Burgonnien, van Lottringen, van Brabant, van Stijer, van Carinten ende Karmole, van Lymborgen, van Lutssenborch, van Gelre; grave van Ausborch, van Vlaenderen, van Tijrolo, van Artoijs, van Bourgonnien; palsgrave van Henegouwen, lantgrave van Elsaten, prince van Swaven, burchgreve van Bourgois ende des Hilligen Rijckes; van Hollant, van Zeelandt, van Ferrete, van Liburges, van Namen ende van Zutphen greve; ende heere van Vrieslant, vanden Windes marck, van Portenow, van Salinis ende van Mechelen. Allen den ingeseten vanden steden ende platten landen onses landes van Vrieslant saluijt. Also Ianeke Unema, Jowv Jouwesma ende Janeke Douwema, den welcken tot hoeren versoeck wij in onse gracie ende genade hebben ontfangen, ende sekere convencie ende tractaet mit ons gemaket hebben, soe wal voer hem luden als oijck voer ju allen, bijden welcken wij belovet hebben, dat alle de ondersaten de in onse gehoorsaemheijt hem sullen willen begeven, genade ende gracie hebben sullen, tselve blijken mach by dey breven van de voergenoemden convencie ende overcomst. So eijsschet, dat wij desen angemerckt doen tho weten ende ijtlick van ju, dat alle de gene de hem luden begeven sullen willen an ons, sullen ontfangen worden in onse genade ende gracie; ende dat gene des hem luden bijden voergenoemden Ianneke Unema, Jouw Jowsma, Janneke Douwema ter causaad van dien toegesecht sal worden, wij in gansser menonge ende willen sijn dat selve juw tho onderholden ende laeten onderholden, navolgende de breven vande overkomst voergenoemt, sonder daer jegens ijet to doen ofte laeten doen in yenigere maneren. Gegeven in onse stadt van Brugge den XXten dach van meij int iaer Ons Heeren dusent vijffhondert ende twee ende twintich, in onsen rijken to weten van Roomschen ende Ungeren etcetera dat dardef, ende van Spanien etcetera dat soevende. Aldus ondergescreven bijden keijser; Wardenroe.

9c De Friezen wensen nader overleg over verdere voorstellen
Als desse bevels breeff ende credencie op den vorgenoemden gemene landes dach openliken gelesen was, soe wordt daer oick doe getoont ende gelesen de guldene bullen ende breven vander keijserlicker maiesteijt, mijt wat privelegien ende vrijheden he desse Vriessche landen wolde annemen ende ontfangen ende onderholden, eeuwelicken ende arffelicken vrij vreesch tho wesen ende tho blijven, alse dat bij oldes bij Karolus Magnus tijden gewest hevet, so dat elck huijss solde iaerlix geven tho tribuijt ende thijns den keijser en crosse; mijt langen anderenj scriften und articulen, de inden bullen ende breven gescreven weren na maniere der keyserlikem maiesteijt bullen ende breven to scrijven. Als de brieff daer gelesen was, so hadden de prelaten, hoefflingen ende de rades vrun den uut den steden ittelicke swaricheyt in summige articulen inden voergenoemden breven. Soe bleven se daer bij ene twe ofte dre dagen, ende sloetens ten laesten, datsse sekere personen vanden hoefflingen ende landen uutgedeputeert hebben, omme aenden keijser weder to trecken, ende de articulen daer se gebreckt in hadden, omme de to varieren ende to verandersaeten. Ende alsdan so wolden se dat achter volgen ende doen, dat de keijserlicke maiestaet van em begerende was. Ende daer worden hen geschicket bevels luden int hoff bijder keijserlicker maiesteijt raden, omme to vernemen wat se daer warven konden op de articulen daer se gebreck in hadden.

10a Gelderse piraat door Habsburgers gespaard en vrijgelaten

De Gellerschen hadden enen to Dockum, geheeten Strenge. De haelde voer ende na vele schepen ter zee, ende wan groote bute ende guet, ende spaerde vrundt noch viandt. So was he uut op een aventuerd ter zee ende hadde genomen dre oft veer scepen mijt volef goedes. Soe weren oick inder zee des keijsers volck uut Staveren, ende iageden Strengen mit sijn volck ende genomene scepen den Schulbalch in nae Eesma zijl. So ontseilde he em aent lant, ende spronck uut den scepe int slijck, ende quam to lande, ende ontleep selff soevende; de ander de opden scepen weren, worden gevangen, ende de schepen namen se ende voerden die tho Staveren. Ende daer wolden se de knechten hangen ende richten, ende de bodel was daer al bij. So helden de knechten to Staveren daer gemeijn omme, ende wolden de knechten nijet gerichtet hebben; ende de boedel wolde daer allijcke wal mede doer, soe sloegen se den bodel doot. Ende den knechten wordt oern levent gegeven, ende lepen voert nade Lemmer bijden Gellerschen hoop.

10b Mislukte Gelderse overval vanuit Lemmer op Sneek

Op Onser Lever Vrouwen avent inder nacht togen uut de Lemmerp de Gellersche knechten, ende quamen des morgens voer Sneeck, als de wakers onder de veste weren; ende als de melckmageden uut solden, so wordt de poerts opgedaen. So werent daer drij knechten, toegemaket in vrouwen clederen, voer an omme die poert in tho nemen, ende de weldige hoop was achter verborgen. Soe wordent wijs die Sneeckers de de poerte opgedaen hadden, dattet vianden weren, ende makeden alarm. Ende de borgers sprongen naect vanden bedde mijt oer geweer, ende de bijder poertea weren kregen de toe, ende quemen ter weer; soe dat die Gellerschen geen gewin hadden, men se weckeden de Snekers onsacht uut den slaep, soe datsse daer nae bet muchten waken. Des saterdages daer nae braken op dree veenken knechten inde Lemmere, ende togen nae de Kunere ende voort naden here van Geller. Ende daer bleeff een hoop knechten ende de seijn schepes luden in dat blockhuis inde Lemere omme dat in to holden ende to bewaren. Wat anslach de here van Geller mitten knechten voer hadde, wistmen niet; de sprake was dat he daer mede voer Covorden wolde, men dat bleeff doe noch achter ende quam niet van.

11a Samentrekking Stichts-Habsburgse troepen in Friesland
To Emden daer vergadderden een hoop knechten. Ende de droste van Covorden toech daer oick bij mijt zijn knechten, soe vele als he ontberen mochte; soe dat daer wal bij ene quemen omtrent vijff hondert. Ende daer quam bijden hoop des keijsers bevels luiden, ende namen den hoop an ende gaven elcken knecht enen gulden op de handt. Ende gengen toe Eembdene to scepe des woensdages voer Sunte Bartolomeus, ende seijlden daer mede nae Dongerdeel. Den hoop van den Borgoenschen de van des keijsers wegen weren in Westfrieslant, quemen bij ene, ende makeden oer leger int clooster to Mariengarde ende daer omtrent. Ende de knechten de van Emden gecomen weren in Dongerdeel, daer hier voer van gescreven is, togen bij den hoop in Marijengaerde. De Gellerscen vuijt de Lemere ende Sloten de namen een huijs in geleghen tusschen Lewerden ende Sneeck to Drewert, ende makeden dat vast. Men die Bourgoenschen gunden em dije tijt nijet datsse dat vast konden maken, ende quemen daer voer mijt groot gescut, ende wonnen em dat huijss aff stormenderhandt, ende staken em den halss aff de daer op weren, uutgenomen twe hoefflingen, de vengen se ende namen daer gelt van.

11b Geldersen en Groningers veroveren kasteel te Coevorden
Daer was een droste van Coevorden Frerick van Twickel genoemt, daer voer van gescreven is, die tho winter verleden mitten knechten inden Dam was, ende daer vuijt verdreven wordt vanden Gellerschen ende Groningers. Welcke drostem den Groningers zeer benauwede, want he verboet den Drenthen datsse geen rogge noch torff in Groningen moesten brengen; oick wolden he niet gehengen, dat yenich goet aff ofte an na Groningen gevoert moeste worden. So quamen doch alle getouwe ende wagenen die guet na Groningen brochten, ende haelden weder botter ende kesen van Westerwolde over Slochter veen na Scharmer mit groot ongemack, dat den Groningers seerp ongelijck was to lijden. So vellen se den fursten van Geller hemelicken an omme dat huijs to Covorden in tho nemen, ende wolden daer oick bijstant ende hulpe toe doen, alst oock gescach. Soe beranden de Gellerscen dat huijs, ende quemen in Covorden des nachtes op Sunte Egidius dach, ende beleden dat huijss. So stack de droste de vleck an, ende brande dat heel inden gront aff op vijff oft sess husen nae, ende deden den armen luden grooten schaden, ende em genen baten omme dat huijs tho holden. De Gellerschen brochten daer voer groote hovet stucken van bussen, ende de Groningers sandene daer oick veer bussen mit clooten ende cruijt, als ene noetslange ende een halve slange ende een heele kartouwe ende een halve kartouwe, mijt vele vlaken ende korven omme mede tho schansen, des donderdages voer Onser Lever Vrouwen Geboerte.
Item daer voeren luide mijt privande, wijn, beer ende broot to Covorden int leger. Ende als de wagen luden wederomme nae Groningen wolden varen, als se quemen to Dalen, soe weren daer die Stichtscen uut Hasselt, ende vengen daer twalff wagen luden, ende voer daer de peerden ende luiden mede in Hasselt, ende daer worden se rasoent. Als nu de Gellerschen oer gescut bij ene hadden, ende nae aent huijs gescansset hadden, so schoten se to malen starckelicken aent huijss ende veste, datse upden husen niet duren konden. So dat se op een vrijdach voer Hilligen Crusesr dach Exaltationis wonnen dat huijs; ende gavent op, ende gengen aff beholtnisses lijves ende guedes al de knechten, men de drostet namen se gevangen ende al dat up den huse was. Ende des drosten wijff namen se al oer gesmijdenu ende clenodien van golt ende sulver, dat een marckelijcken penninck weert was. Ende daer was mede upt huijss een hooftman van Eelden, Johan ter Borchs soen, de wortz oick gevangen, ende wort af gescattet veer hundert gulden ende veer sijden wambeijsen. Ende die droste wort gevuert int lant van Geller. Ende de Gellerscen makeden dat huijss to Covorden weder vast, ende besetten dat mijt volck.

Item die Groningers mitten Ummelanden inden verbonde gaven de furste van Geller to hulpe, omme dat huijs tho Covorden to wijnnen, veer hundert solden een maent lanck.

11 Habsburgers plunderen in Westerkwartier; tegenmaatregelen

De Bourgoenschen van des keijsers wegen in Westfrieslant togen uut Marien gaerde int clooster tho Claer camp. Ende des donredages voer Sunte Matheus anno vorscreven quam een venel knechten omtrent drehundert over Gerkes brugged to Vischvleet ende voert tho Westerdijcken. Ende alle die buren ende huijsluden vlogen ende weken voer op mijt oer goet ende levendige beesten na Groningen. Ende daer worden gebrant tho Westerdijcken ende tho samen in Langewolt elven husen, ende een deel costelicke husen, daer mijt hoij ende koren wal an to scaden gedaen wordt, an een huijss wal dusent Emder Rinsche gulden; een deel weren so goet niet, men weren daerumme costelijcke husen mede. Soe togen se voert mitter oerden ende hoop vanden knechten nae Sloter zijl, ende togen doer Hormergaem nae Faen ende wederomme op na Nije kercke, want inden streke hadden de huijsluijden niet gevluchent. Ende daer kregen se enen grooten rooff van alle levendige have: ossen, peerden, koen, schapen ende swijnen, ende van allen huesreeschap, al dat se dragen ende drijven konden, ende deden den lande onmanierlicke grooten scaden. Ende dreven mitten rooff uut den lande nae Westfrieslant, ende gengen weder liggen in Claer camp bijden anderen hoop. Ende den rooff parteden ende buten se, ende sanden elck sijnen wech nae Leeuwerden ende na Franeker ende Harlinge; daer quemen de Hollanders ende koften em daers beesten aff. De Gellersche ruteren ende knechten, als se Coevorden gewonnen haddent als vorscreven is, quamen nae Groningen omme oeren solt in to vorderen den de Groningers em gelovet hadden; ende gengen liggen in Drenthe ende to Suitlaren ende Noortlaren, want de Groningers wolden den hoop niet inde stadt hebben. Als dan nu des keijsers ende Burgonsce sus in Langewolt weren to rooven ende to barnen wo vorscreven, soe screven de Groningers inden Ummelanden ende inden Olden ampte, ende dageden op man bij man mijt oer geweer bij lijff ende goet, omme de viande vuijt den lande to keeren. Ende de Groninger scutten mijt alle den Ommelanden ende den Olden ampte rusten sick uut, elck mijt oer veenkens, nae kriges wijse. Ende de Gellersche ruteren ende knechten de in Drenthe laegen, soe vorscreven is, quemen daer oick bij. De ruteren reden doer de stadt, ende de knechten worden doer den Segge mijt schepen over inden Hoen gebrocht, ende sijnt mitten scutten ende bueren getogen des frijdages na Vischvleet af. De Westerschen ende Bourgoenschen weken voer op mytten rooff, ende togen bij oeren anderen hoop in Claercamp, soe vorscreven is. De Gellerschen knechten ende Groninger scutten ende de vanden Olden ampte togen in Dockum ende daer omtrent opden dorpen. Ende de ander landen inden verbonde bleven to Vischvlete ende daer omtrent, ende wolden niet over Gerckes brugge, ende lagen daer twe off dre dagen; soe toech Abel Onste mijtten Marrenster ende Hunsynge ende Fijmelinge toegen weder tho huijs. Ende de Damster ende Duijrswolt mijt Langewolt, Vredewolt, Hummerse, Mijdaech, Collum ende Achtkarspel toegen bijden hoop in Dockum, soe dat daer een groot hoop volckes van knechten ende buijren bij ene quemen. Ende de Burgoenschen vandes keijsers wegen laegen in Claer camp. Ende bleven daer teghen malcanderen liggen ende pratten; ende was hart tegen hart, ende nemant dorste opden anderen. Soe braken de Borgoenschen op, ende togen weder in Marien gaerde ende daer omtrent. Ende de Groninger schutten ende de bueren inden Ommelanden ende vanden Olden ampte quemen weder to Groningen des woensdages voer Sunte Michiel anno M Vc ende XXII.

11d Geldersen eisen eigenmachtig schatting uit de Ommelanden

Item als de Groningers mit oeren hoop dus weder tho huijs weren comen woe voergescrevens, so bleven de Gellersche ruteren ende knechten noch liggen in Dockum. So quam noch nae een veenel knechten voer bij Groningen omtrent derdehalffhundert, ende togen naden anderen hoop toe Dockum, ende reysedent na Enema tijl ende doer Langewoldt; ende verdorven den huijsman elendelicken, ende namen al mede van speck, vleesch ende vette beesten, scapen ende swijnen; ende gengen liggen in Kuesmer clooster, ende verdorvent al daer se bij quemen eenu tijt lanck.

De Gellersche ruteren ende knechten de in Dockum gebleven weren, soe vorscreven ys, braken op ende quemen over de Geerckes brugge thoe Vyschvleet, ende de ruteren quemen voort tho Groningen. Ende dat vene knechten de in Kusemer clooster legen, daer hier voer van gescreven is, braken op ende quemen bijden anderen hoop in Vyschvleet; ende gingen daer liggen op de leveringe op den buren opden huesman op Lutkegast, opt Oech ende Rugen waert, tho Westerdijcken, ende aten ende droncken al op datsse krijgen konden. Ende elck man brack op, ende dreeff mijt zijn goet ende levendige have voer en wech na Groningen, ende leten de husen ledich ende woest staen; ende dat vrouwen volck bleeff meestpart bij huijs, ende bestelden em beer ende broot als se best konden. Soe screven se uut inden Ommelanden tusschen Eemse ende Lauwersche enen strengen breeff uuth oer egen vermetelheijt, alse bevels luden onses genedigen heren hartoch Karel hertoch van Geller etcetera itsont to Vyschvleet, an prelaten, hoefflingen, pastoren, vicarien, kercken, landen, huisluden, geestelick ende wartlick nemant uutgesundert: dat ijderman solde opbrengen ende geven van elck grass landes een stuver tho schote, ende dat leveren in handen Evert Donslaer, fursten van Gellers rentemester in Groningen, omme daer mede tho versolden dessen hoop vanden knechten oeren solt datsse bijden fursten tachteren weren, so em van den Groningers gelovet solden wesen, als se zeeden. Dat stadt ende lande spijtich, elendelicken ende jammerlicken is to hooren ende lijden, dat sodanen geboeffte boven recht ende reden buten consent ende volboert van prelaten, hoefflingen, noch borgemesteren ende Raet van Groningen susdane gewalt inden Ommelanden bedreven, dat bijsunichteijt wal achter gebleven weere; den ghene die in Groningen bijden blauwen sack sijnt, ende oer iaer gelt vanden fursten hebben, seen mede doer de vingeren, dat dit arme lant suss elendigeo verdorven wordt; dat Godt geclaget sij.

Item als se daer sus gelegen hadden een dree oft vier dagen, ende upgeeten datter was, ende al in stucken geslagen van doeren, vensteren ende glasen ende alle huesreeschap, braken se op ende quamen wats naer Groningen, ende gengen liggen in Aedewerth ende tho Suijthorum endet Northorum vorscreven, Franssum, Meden ende daer omtrent alle husen vul, ende maeckeden daer oick als vorscreven is tho Vyschvleet ende daer omtrent.

Item de ruteren de van Dockum komen waren to Groningen, als vorscreven is, daer quemen oick vuijt den lande van Geller welckea, de gijngen liggen int closter to Essen; ende de to Groningen lagen, braken op om oeren penninck to besparen, oock want se geen gelt hadden, ende weren groot gelt ten achteren bijden hertogen van Geller, als se seden, welck solt se oock meenden tho hebben ende vuijt to vorderen van stadt ende lande. De togen bijden anderen hoop in Essen, ende verdorvent daer iammerlicken met eten ende drincken ende metten peerden, mit hoij ende haver datsse onnuttelicken verquysten ende verdorven. Doet daer op was dat em worden mochte, so braken se op ende reden doer Groningen op Sunte Jeronimus dach na Selwerder clooster bij Groningen, ende namen daer doe oeren leger, ende maeckeden dat daer oick als se in Essen gedaen hadden. Desse groote maledictie ende plage iss dessen armen Vriesschen lande opgelecht. Godt vergevet em de daer oirsaken in sijnt ende raedt ende dait toe doen, ende dije bijden blauwen sack sijnt ende desse iaergelden in Groningen hebben. Godt geve dat doer eijnde guet sij als sie dat eijgen. Hier van genoech, dat eijnde wil den last dragen.

11^e Habsburgs ultimatum door de Ommelanden afgewezen