Croniken der Vrescher Landen mijtten Zoeven Seelanden ende der stadt Groningen

Uit; http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/kroniek_sicke_benninge/#page=134&accessor=toc&source=1&view=pdfPane&size=843

Door; Nico Koomen.

Lastig, veel verwarring in woorden, zelfs Friese woorden. Zo is bijvoorbeeld een eenvoudig woord als hertog wel vrijwel in 10 verschillende vormen te vinden.

DEEL I – A

Dat Prologus des commentatores van dessen boecke der kroeniecken der Vreescher landen ende soeven Zeelanden

1 Voorgangers en hun bedoelingen

Hier voermaels, ende eer die eewiege wiesheit, dat is Christus, ons selven mit wercken ende woerden den wech der doegeden ende eewieghe saelichheijt voergegaen ende geleert heevet gehadt, soe sint in der tijdt vele naetuerliecke wiese mannen ende meijsters gewest, wiesheijt ende kunsten lieffhebbende ende beminnende, datmen philozophen noemende was, welcke nae onser taelen soe voele toe seggen is als minners offte lieffhebbers der kunsten. Ende onder dessen waeren enijghe die den lueden in wijesheijden leerden ende leijden wolden, stellende hoere leeringhe in schrifften toe setten: oer summijghe van oerloge, veijde ende verdreet der fursten, heeren ende steeden die landen ende lueden toe regeeren hebben; oer summijghe in anderen naetuerliecken kunsten als philosophia, astronomia, in medecijenen, inden rechten; om hier uut toe neemen leeringhe ende vernufft, een igelick hem hier van toe wachten ende waeren, om niet lichtliecken in sulcks toe stellen dat em schaedelicken mach weesen. Want periculoes, lastich ende zwaer is toe wesen in oerloghe, veijde ende verdriet, daer dit boeck meestlieck is op gefundeert ende geset.

2 Plan indeling kroniek; inhoud eerste boek

Hier nu toe te koemen tot mienen propoest ende voerneemen, om toe beschrieven die kroeniecken desser Vreescher landen ende der stadt Gronnigen, die voer miener tiedt gescheen sindt ende die bij miener tiedt gescheen sindt, soe ghij int vervollich noch wal klaerliecker verneemen sullen, soe hebbe ick voer mij genoemen, mitter hulpe van Godt dit boeck ende croenieckel in dren boecken toe deelen.

Dat eerste deel ende boeck sal holden dat heerkoemen ende oerspronck der Vreesscher landen mitten zoeven Zeelanden, waer elck begindt ende endieget, ende welck onder heeren is bekrachtieget offte niet hent men schreeff 1492.

Ende oeck van soedaene previlegien, als coeninck Carel ende keijser den Vreesen mede begifftieget hadde, daer see Godt betert / nu ter tiedt seer van sint beroevet.

& 3 Plan beschrijving herkomst der Friezen
Soe bevinde ick in den olden kroeniecken van Holland, Zeelandt ende Utrecht, dat die Vreesen sint eersten uutgesproeten ende heergekoemen van den Troeijaenen. Als die groete stadt van Troeijen was gewonnen van den Greecken ende in den grundt gedestruweert, soe mosten die Troeijaener wiecken ende vleen uut den landen als sie deeden, ende vloegen mit wieff ende kindt ende al oer goedt, golt ende sulver toe scheepe oever zee, ende mosten vleen ende wiecken; als die kinder van Israel deden ende vloen uut Egipten van den bedwanck koeninck Pharaonis ende queemen in die woestenije, daer sie XL jaeren in weeren eer sie queemen int landt van belofften. Als die Troeijaener dus mit groet getal van vollick ende scheepen op der zee weeren, soe seijlden see voer wint ende waeghe waer sie Godt hen sende. Soe quamen sie eersten an landt daer Roemen nu gebouwet is, ende was al boeven duesent jaeren toe voeren eer Goedes geboert, ende langhe toe voeren eer Roemen begundt worde toe maecken. Als see daer toe lande queemen mit soe groet goedt ende vollick, soe streeden see mitten koeninck des solven landes ende versloegen den koeninck; soe dattet worde gesoent, ende die koeninck gaff Hector van Troijens broeder Eneas sien dochter, ende die bleeff daer ende worde daer koeninck ende heere des landes. Die ander broeder toech toe scheepe mit groet vollick ende goedt, mit wieff ende kindt, ende quam an in Britanien dat nu Engelandt is, ende wan dat in mit striedender handt. Ende doe see dit landt sus in hadden, soe toech noch een groet part toe scheepen, omme meer onbewoent landt toe besoecken, mijt wieff ende kindt, mijt alle oer haeve ende beesten ende goederen, voer windt ende waege, waer see Godt hen wiesede, daer nu Hollandt is ende Zeelandt ende Utrecht, dat doe noch al woeste ende onbewoent was. Ende seijlden soe alle diee insulen ende warrelt daer omtrent ende eijlanden umme, ende sochten een woest onbewoendt landt. Soe maeckeden see een verdrach ende verbundt onder malkanderen: weert saecke dat ijenich schip van em allen een eijlandt offte lantschup vonde dat onbewoendt lach, die solde op sienen mast setten eene barrende picktunne ende kundiegen die anderen daer meede toe lande welck alsoe geschach, soe dat die eersten hebben / gevonden desse soeven Zeelanden, dat noch op dessen huediegen dach Vreeslandt geheeten is. Ende hier sint sie toe saemen toe lande getreeden ende queemen in dit Vrieslandt; als die kinderen van Israel queemen int landt van belofften daer van geschreven steet, dat Unse Leve Heere wolde see brengen int landt daer vloeijen solde honnich ende mellick; datmen dessen Vrieslande oeck wal toe schrieven mach, naedem dat dit oeck een landt is daer honnich ende mellick vloeijet. Ende desse lande hebben desse Vreesen bediecket ende bedammet mijt schoeffelen ende spaeden ende mijt groeten arbeijt in gewonnen, ende die landen betimmert ende bewoenet mit slichten holten hueseren, sunder jenighe steeden, sloeten offte borgen.

4 Plan beschrijving Zeven Zeelanden
Oeck wil ick schrieven in dit eerste boeck van den soeven Zeelanden ende waer sick elck scheijdet; ende oeck woe Vrieslandt daer nae in dreen landen gedeelt is ende waer sick ellick deel verscheijdet; oeck wat landen van dessen soeven Zeelanden onder bekrachtieget sint van heeren ende die oeck noch vrij sindt.

5 Inhoud tweede boek

In dat ander deel van dessen boecke wil ick schrieven van den oerloghe, last ende verdreet de was int jaer Onsses Heeren1402. Ende oeck alle die coepien van de huldinghe ende previlegien die hartoch Albart, hartoch Willem ende hartoch Johan den Vreesen geeven hadden, ende woe sie weer uutten lande worden verdrieven.

6 Inhoud derde boek en verantwoording

Dat darde deel des teegen woerdiegen boeckes ende croenieckels sal holden van alle died oerloege, last, jammer ende verdriet die was ende geschiede angaende int jaer Ons Heeren 1491, duerende al want men schreeff 1530, in welcker tiedt dat Vrieslandt soe swaer ende lastich worde oevergetoegen vermidts roeff, brandt, moert, doetslach, vangen ende schatten, soe dattet niet wal is toe beschrieven. Ende ick int vervollich wal klaerliecken sal beschrieven van stede tot stede ende van tiede tot tiede, woe sick alle dingeni hevet begeeven; want alle desse dingen die in dessen darden deel desses boecks getracteert worden, sint al bij mijenen tieden gescheen, daer ick selves meestlieck bij, an ende oever bijn gewest. Die ander twee deelen desses boecks mijt alle die copien heb ick bij ene vergaddert uut waerachtiege schrifften, dat ick dat seecker bin al dinck soe gescheen ende / gewest is.

7a Vlucht der Trojanen naar Europa
Hier begindt dat eerste deel van dessen boecke der croeniecken der Vreescher landen ende soeven Zeelanden ende der stadt Gronnigen.
Eusebius schrifft in siene croeniecken: nae dat Troijaa verdestruweert weer, doe voer Priamus, Anthenor unde Aeneas, die doe koeningen ende heeren weeren toe Troeijen gewest, in een ander landt mijt groeten vollick ende goedt. Ende Eneas quam in Italien ende toe Roeme, van den dat die Roemeineren oeren adel hebben. End ander part der Troeijaeneren queemen op dem meer toe Meotidas, dat is een broeckachtich landt ende is geleegen op gin siedt Prueslandt ende Pollander landt, ende gaven sick daer needer, ende namen die landen in, ende dwongen die landen van dane bis toe Ungeren toe, ende buweden daer eene groete stadt genaemet Sicambris; daer worden die selve Troeijaeneren genoempt Sicambri. Hier en tusschen dat die van Troeijen nae der verstoeringhe der selver stadt sick verdeilden woe vorgescreven, verleepen sick voele jaeren ter tijdt dat Gracianus keijser worde ongeveerlick 1660 jaer. Ende daeromme bijnnen middeler tiedt hebben die Troeijaenscken voele koeningen gehadt; meer van den selven wil ick swiegen, ende wil alleene schrieven van den oerspronck ende heerkoemen der Vreesen ende der Vreescher landen mitten soeven Zeelanden.

7 b Priamus stamvader der Fransen, Engelsen en Friezen
Priamus, die eerste prince ende hartoch des volckes Sicambri ende nae Francoesen genoempt wart, toech uut mit eenen groeten hoep vollicks, ende streeden mitten Alaenen, dat is mit den Ungeren, ende verdeeven see; des worden die Troeijaeneren van Sicambri teijn jaer tribuet vrij; doe gaff em die keijser den naemen, dat sie neet meer Sicambri heeten solden, sonder sie solden genaempt sien Franci: daer van hebben noch die Francoezen den naemen. Etzlicke holden dat sie den naemen kreegen van eenen die geheeten was Franco, Hectoris soen van Troeijen, wens vaeder heete Priamus, ende die selve Priamus was en koeninck van Troeijen; ende der meijninghe dat sie den naemen niet van nies kreegen, sunder / die hadden van der tiedt an dat sie van Troeijen verdreeven worden. Soe bleeff Priamus daer in den lande mit sien vollick; daer van voert
sint uutgesproeten die fursten ende heeren van Brunswieck, Sassen, Doringe ende Mijsen, ende alle die Oestersche heeren. Alst dan klaerliecken schiendt, soe sindt oeck van den eedelen Troeijaeneren uutgesproeten de heeren van Roemen, die Francoiser ende Engelscken ende die Vreesen.

7 c Saxo, Bruno en Friso trekken naar Brittanni
Als nu Priamus daer bleeff mit sien vollick, soe reijseden die ander Troeijaenren mit groet vollick toe scheepe. Soe weeren onder den hoep drie broeders, geheeten Saxso, Bruno ende Friso. Saxso ende Bruno bleevene mit Priamus in Ungaren; Friso dief bleeff bij den hoep die toe scheepe gengen omme toe versoecken een ander landt. Ende seijlden voer windt ende waege, van veerden tot veerden, van eijlanden tot eijlanden, van den eenen koeninckrieck tot het ander, waer sie Godt hen wiesede, in groeter anxt hoers leevendes, ter tiedt dat sie quaemen vander genaeden Goedes in Britanien dat nu Engelandt is; woe
see daer streeden ende dat vollick daer verdreeven die dat bewoenden, mach men leesen in die Croeniecken van Hollandt, Zeelandt ende Utrecht ende der Vreescher landen.

2 Saxo sticht Saksen, Bruno Westfalen, Friso Friesland
Als Engelandt beheert was, soe genck Friso mit al sien vollick, mit wieff ende kindt, mit al oer haeve ende goedt toe scheepe int noerden desser warrelt bij der Noerder zee, ende queemen daer an en landt dat nu Hollant, Zeelant ende Utrecht ende Vrieslandt is, daer doe noch niemant woenachtich was, ende vonden dat als eijne woestenije. Ende maeckeden daer dat alder schoenste landt dat die warrelt in hadde ende nu geheeten is een part Vrieslandt. Ende maeckeden daer huesinghe ende woeninghe, ende deelden daer nae die landen offte em van rechter arfftal angearvet was: Sassen landt wort toe deele Saxo, daer dat landt sienen naemen van heevet, die bouwede steeden ende sloeten op der Elve; daer nae daer huesinghe ende woeninghe, ende deelden daer nae die landen offte em van rechter arfftal angearvet was: Sassen landt wort toe deele Saxo, daer dat landt sienen naemen van heevet, die bouwede steeden ende sloeten op der Elve; daer nae vermeerden siene vrunden ende naekoemelingen ende bouweden Brunswieck, daer was hoefftman in die eene broeder Bruno, daer die stadt oeren naemen van heevet. Desse selve Bruno die street altoes tegen die Staevesschen Doerinmsghe ende Snede Francken, als men dat wal claerliecken vindt in den olden / Sassigen croeniecken; ende desse Bruno was Sassen zoen ende was wonderlicke koene ende bedreeff voele oerlochs in sijner tiedt. Die ander broeder geheeten Bruno die bouwede eijn slot uutermaeten starrick up der Weeser geheeten Brunesborch, van dessen queemen die Westfeelinghen; woe desse Bruno street wedder die Hessen, Rienlanderen ende Westerlinghen, vindtmen beschreeven in den Croeniecken toe CollenDie broeder geheeten Friso, daer dit landt nae genoempt is geheeten Vrieslandt, desse Friso hadde soeven soenen ende eene dochter geheeten Wijmoet, ende bekummerde ende besettede soeven landen off steeden in Vrieslandt. Ende eenen ijgelicken soene gaff hie sien landt toe brueckene, ende daer nae sint die landen genoempt soeven Zeelanden. Ende Friso bleeff selven mit sien dochter Wijmoet, daer dat landt nae geheeten is Weijmolde landt offte Winteren landt bij der Weser, streckende in dat oester sneck, daer van quam Hardingen landt ende Detmersche, Kedinghe landt, ende besetten ende bekummerden sie mijt oeren naekoemelinghen alle die landen tusschen der Elve ende die Weesere toe Staeden toe.

3 De Noormannen maken de Friezen tot slaven

Nae den tieden queemen die Deenen ende Normanni offte die Noortschen heeren, mijt groeten vollick toe scheepe, toe voete ende toe peerde, ende verwonnen alle desse Vreessche landen die desse voerbenoemde broederen mit oeren kinderen ende naekoemelinghen toe behoerden, ende maeckeden sie soe eijgen, dat sie mosten draegen geboeren ende ongeboeren eenen holten bandt offte weede om hoeren hals.

4Willibrord en Bonifatius kerstenen de Friezen

In der selver tiedt weeren desse eergenoemde Vreesen in mijsloeven ende niet anbedende enen waeren Godt, Jesum Christum Marien soene; meer sie anbeeden affgoeden went ter tiedt dat die hilliege vaeder sunte Gregorius die pauwest van Roemen, die doe ten tijeden die apostel in Engelandt sunded den hilliegen vaeder sanctum Wilbrordum uut Engelandt in dat voernoemde Vrieslandt toe leerende den wech der eewieger genaeden ende bekennisse der waerheijt, ende quam toe lande int eersten mit sienen scheepen ende meede broederen in Westvrieslandt toe Holwerta bij Dockum. Desse selve erweerdiege hillieghe bisschop bouwede voele kercken ende beede hueseren in den selven lande ende oeck ander lande, ende bekeerde voele vollicks tot den rechten karsten geloeve; daer starreff hie in siener stadt toe Utrecht daer hie bisschop was. Ende in desser selver stadt was oeck sanctus Bonifacius, / uut Engelandt geboeren, een bisschop toe Mense, die in voer tieden mit voele meede bisschoppen als Aderalo toe Erpherden bisschop, Cosaro sijnen sufferganiod ende andere voele persoenen wort gemartelizeerte toe Dockum in Westvrieslandt van den ongeeloeviegen Vreesen, die doe noch heijdenen weeren. Ende in der selver steeden daer sie gemartelt worden, ontspranck eene varsche borne, die hueden toe daege in desse voerbenoemde steede een ijgelick wal seen ende proeven mach.

5a De Saksen maken de Friezen weer tot heidenen
Nae den tieden bedwanck die onmijlde Ludgerus, een hartoch toe Sassen, alle Vrieslandt van oeren waeren karsten geloeve, ende mosten anbeeden siene affgoeden. Ende verstoerde alle Gods huesen van der Elve hent totter Lauwersche, soe dat in alle den lande nietk eene kercke en was dan binnen Gronnigen Sunte Meertens kercke.

5b Willehad en Liudger kerstenen de Friezen opnieuw

Nae den tieden sande die eersaeme koeninck Alagaert van Engelandt sanctum Wilhaldum in dat voerbenoemde landt ende steede als toe Dockum, ende bekeerde weeder mijt siener godliecker leere ende goeden leevende desse Vreesen, ende bouwede weeder tusschen der Elven ende der Lauwerschen alle die kercken die desse hartoege van Sassen verstoert hadde. Doe desse lieve broeder ende hilliege vaeder gestorven was, quam sanctus Ludgerus toe Dockum, die de eerste bisschop was van Godsm genaeden toe Munster, ende sat in der kercke Sancti Martini toe Dockum veer jaer, leerende ende preedickende den wech des eewighen leevendes; daer oeck desse selve sanctus Wilhaldus voergenoempt, een bisschop toe Breemen, in korten tieden toe voeren was die kercke Sancti Martini besittende als een pastoer, die alle Vrieslandt bekeerde van den westen hen in dat oesten.

Deel 1-C

1 Oorsprong van de Friese Vrijheid

Koning Karel verjaagt Radboud uit Friesland

Voert meer salmen weten, nae dessen voergenoemden anbegin der lande ende Vrieslandt mijt alle den Vreesen, woe see gekoemen sint an oeren vrijeheijden, ende waer mede see dat gewonnen hebben an den koeninck van Roemen. In den tieden doe Pippinck koeninck van Franckrieck was keijser geworden doe was ende woenede toe Utrecht der Vreesen koeninck, geheeten Rabboldus, uut Denemarcken geboeren ende een koeninck; desse dede den Fresen groet oevermoet ende last ende eijgendoem. Des en wolden die Vreesen niet langer verdraegen, ende geven sick bij raede des bisscops / sancti Wilbrordi onder die bescharmenisse des eersaemen koeninges Pippinges mijt lijeve ende mijt goede.

Ende Pippinck sande sijene soene Carolum in Vrieslandt op die Wesere, daer desse eersaeme Rabboldus hadde eenen borrich die geheeten was Wittenborch Bloemendal, ende wan die mitter macht; ende toech doe weeder toe Utrecht ende wolde dessen oeverdaedigen hebben beleegertd; soe dat Rabboldus mijt sienen ridderen ende hulperen toech in dat nederste Vrieslandt toe der striedt; daer volgede Carolus mit alle siener macht, soe dat Raboldus sach dat hie Caroloe niet konde ontwiecken, hie moste em striedt leeveren. Ende doe die striedt ende dach was beroepen ende oeck die steede des striedes, ende daer quam doe eijn altoe wiesen vroemen man ende sprack tot dessen twen fursten: het weere groete doerheijt dat soedaene edele vroeme fursten ende ridderen wollen oer lieff verleesen, want het muchte wallichte vallen dat een van den goeden ridderen daer storte sijen bloedt ende doedt bleeve, daer groete schaede ende droeffenisse van queme, ende men sick meer omme mochte bedroeven dan van alle dit landt ende sloeten toe hebben mochte van vervrouwen. Dessen selven raedt begreep alle dat gemeijne vollick, ende spraecken: dat were nutte ende orberlieck, ende naemen raedt van den wiesten ende kloecksten van beijden parten; soe dattet wort geraeden ende voer recht gevonden, dat desse twe hoechgeboerne fursten solden bij malkanderen staen op eene stede die daer toe beraemet was, ellick op een been; we den anderen mochte weder staen sonder hulpe, den solde all Vrieslandt tot eewighen tieden siene weesen. Des ontffel den edelen koeninck Carolo sijnen vorderen hantschoe uut sijn rechter handt toe der eerden. Raboldus die edele hoechgeboeren koeninck veroetmoedegede sick toe der eerden ende gaff coeninck Carolo sijnen hantschoe weder. Des riep koeninck Kaerel lueder stemmen ende alle dat gemeijne vollick, beijde Vreesen ende Duetschen ende Francoisend: Aha! Aha! Desse heevet sick gegeven tote der eerden, daer meede mij alle Vrieslandt gehoersam moet worden. Koeninck Rabboldt van groeter bedroeffnisse sprack lueder stemmeng: Wach mij! Wach mij, dat ick dessen striedt / dus schentliecken hebbe verloeren. Ende hier umme sint desse twee steeden daer desse twe stunden de koeningen, genoempt nae desser schicht die daer schach opten selven dach: Wachnisse ende Hachnisse, want dessen dach in Westvrieslandt geleegen ende daer gescheen is. Aldus wort beroepen in alle Vrieslandt koeninck Karel voer eenen koeninck ende heere, ende Raboldus verloes dat landt ende heerlickheijt, sloeten ende steeden, ende toech wedder in Dennemarken.

2 Koning Karel bevestigt de Friezen hun wetten

Voert meer doe Carolus was here oever Vrieslandt, doe settede hie sijenen koeninckliecken stoel ende richtstede in sweder Francken; summijge willen dat datj hevedek sijn recht over die Freesen in den wickolde geheeten Francko in Westvrieslandt des ick oeck wal geloeve. Daer eijsschede hie voer sick twalleff, die edelsten ende die kloecksten, die doe ten tieden die machtichsten weren in al Vrieslandt. Ende naedeml dat see geen beschreeven recht, geestlieck noch warlieck, brueckende weeren, daer sick dat landt arrem ende riecke godtliecken mochten nae richten, soe solden sie keesen in teegenwoerdichheijt des koeninges recht, daer sie sick nae richten solden, ende confirmeren ende bevestiegen wolden, toe eewiegen tieden toe holden voer landt recht. Aldusn spreecken see: sie en wisten geen recht toe kesene, meer sie wolden oer olde stede recht brueckende wesen, des sie ende oere voervaederen hen an dessen dach toe gebruecket hadden. Soe dat die koeninck gaff den twaleven noch VII dagen dach: edders dat sie recht koeren, offte van dren dat beste koeren, toeweten waert sie alle

wolden verliesen oer hoevet, offte leevendich worden begraeven, offte worden geworpen in een schip sunder kaebel, reemen, zeijl ende sunder behelpinghe, waer sie Godt sande. Doe see joe saegen dat see starven mosten, koeren see up dat laeste in een schip. Doe sie in dat schip queemen op dat waeter, ende dat schip dreff sunder reem, roeder ende sunder helpinge, ende anders niet saeghen men dieg apenbaren zee ende verlus oers leevendes, doe sprack eene van die twaleven, die was van Wilcken geslachte, die de eerste asege was: ҡlder leeveste broederen, ick hebbe gehoert van den wiesen geestliecken man sanctum Wilbrordum / preedicken, doe die jongeren Jesu Christi nae der opstandenisse Christi weeren in groeter bedroeffnisse, dat Godt Jesus Christus Marien soene openbaerde mijt besloten doren ende troestedem see in oeren bedroeffnisse; waer umme willen wij samentlijcken an roepen Jesum Christum Marien soene, dat hie oeck ons koeme toe hulpe ende leere ons, waer meede wij onse lieff moegen redden ende bargen.ӠDes oepenbaerde em eijn wal gewassen man achter in den scheepe, ende hadde in siener handt een krum holdt, ende worp dat achter uut den scheepe, ende voerde see al in dat landt sonder we in die selve haevene daer see uut geschoeven enden gedreeven weeren. Ende doe desse darteijnste toe lande quam, soe nam hie dat selve holt ende worp dat op dat landt; ende daer brack uut een groet toeren, ende onder den toeren spranck eijne schoneo borne; daer gengen desse twalvenen ende oeck die darteijnste omme sitten ende laeveden sick. Ende desse darteijnste was eenen ijgelicken van den twalvenen alsoe gelieck, dat oer niemande onderscheijden en konde. Die selve leerde den twalvenen wat sie keesen ende voer recht holden ende gebruicken solden. Doe dat gescheen was, seegen sie niet meer den darteijnden. Daer nae queemen desse XII voer koeninck Karel gesunt ende machtich oers lijeves, die hee meende dat ses verdruncken weeren, ende koeren lant rechtt; ende dat bezeegelde ende confirmeerde koeninck Kaerel tot eewiegen tieden den Freesen toe brueckene; des nu ter tiedt die Freesen bruecken sunder weederspraecke des keijsers van Roemmen off jeniegen fursten. Ende welu sie daer an bekrenckede, die is in de achte des keijsers ende des paewes Leo die dat selve recht gheconfirmeert heevet.

3 Koning Godfried door de Friezen verjaagd
Daer nae in langen tieden Godffridus een koeninck van Denemarcken, des eerenoemde Raboldus kindes kindt, wolde al wreecken ende onder sick trecken al dat sien olderen hadden verloeren, quam mijt groeten volcke in Frieslandt ende Sanslandt, ende toech onder Breemen, Munster, Utrecht, Collen ende Aecken ende maeckede sijenen peerde stal in Onser Liever Vrouwen kercke, ende toech toe Gronnigen ende alle die lande verdelgede hie. Daer nae quam hie toe Norden in Oestvrieslandt; toe den tieden was daer sanctus Rembartus, die anderde eersbisschop toe Breemen; daer wort groete / bloetstortinghe an beijden sieden. Soe gaff om bede wille des eers bisschopse Godt die zegen ende victorie den Friesen toe Norden, dat see vengen ende sloegen den koeninck Godffridus mijt voele siene meede hulperen. Nochtans toegen sie mit weldieger handt weeder in Denemarcken, ende worden bij den wege doe voele geslaegen in der toe hues reijse. Daer nae worde nie koeninck van Denemarcken in sulcker maete in Frieslandt geseen.

4 De Friezen verslaan de Saksen voor koning Karel
Daer nae wort groet kieff ende rees groet oerloch tusschen den hartochh Wijdeken van Sassen ende die Friesen. Ende die hartoch vernederde ende vervolgede den Friesen waer he konde, soe dat he oeck weder stondt koeninck Kareli in sijener gerechtichheijt die em mochte boeren ende dat hartichdoem om plichtich was alle jaer tot der Roemscher kroenen. Soe dat Carolus vergadderde alle sijene vrenden ende alle siene macht, den eergenoemde Wiedeckenk aff toe manende sijne gerechtichheijt ende plege. Daer oeck die selve Karolus toe eijsschede die Friesen; ende queemen daer mit groeten volcke, ende hadden dat van bede, dat see mosten hebben den voerstriedt. Daer se den selven Widekendael sloegen mijt alle sien vollick, ende geven den keijser Carolon Wijdeken voergescreven in sijene gewaldt.

5^De

Friezen veroveren Rome voor koning Karel

Daer nae niet langeadie Roemeijners oeck den keijser Carolob ongehoersam weren. Soe dat alle die landes heeren die hie hebben mochte, vergadderde hed bij ene ende toech mit groeten volcke toe Roemen. Die Vreesen, de doe van koeninck Karel niet toe geeijschet weeren, versammelden sick mit groeten volcke op oer eijgen teringhe ende kost ende quemen koeninck Karele toe hulpe.

Doe see strieden solden, ende die Romeren em starrick uut die stadt toe moete toegeng, doe geven sick die Vriesen uut dat groete heer mijt oeren bannier, ende streeden sunderlinghe mijt den Romeren in den velde bueten Roemen; soe dat daer van beijden sieden voele doedt bleffh; doch soe gaff Godt den zeghe die Friesen, dat sie die alder edelste Roemereni sloegen ende vengen, ende gengen mijt werender handt in toe Roemen, ende staecken oeren banneer uut der Engelborrich ende Sunte Peters pallaes.

6 Koning Karel schenkt de Friezen voor eeuwig de vrijheid

Soe gaeven sie doe koeninck Carolo Roemen, ende koeninck Carolusl gaff doe vrij ende quiedt den Freesen der holtene kede van oeren / halse ende alle eijgendoeme; ende daer toe alle fursten, hartoegen, greeven ende allem heeren confirmeerden ende bevestiegeden dat toe eewiegen tieden, soe noch hier nae claerliecken in den previlegien geschreven staet. Die hilliege vaeder sanctus Magnus, die doe ten tieden een bannier draeger was der Vreesen, die verwarff doe voele previlegien ende rechten van den voergenoemden keijser ende pauwes Leo, die he meede mit sick voerde in Vreeslandt; daer doe toe Roemen ijtliecke off sommijghe Vreesen bleeven, die niet weder toe lande en wolden ende den wech toe lanck was ende verdroet, die oeck niemande ter heijme en hadden toe besorgen, ende wolden die vrijheijt toe Roemen bruecken dern wielen dat see leveden.

7a De Friezen veroveren Lissabon onder leiding van Poptatus

Daer was do inder tijt pawes Innocentius de darde toe Roemen; doe hadden die Sarracenen die stadt toe Flixbona belecht; doe toech die pawes mit sienen kardinalen, ende mijt al der macht die see uut mochten brengen toe scheepe ende toe lande, toe ontsetten die stadt. Doe toegen oeck mede die selve Vreesen die toe Roemen weren gebleven, teweten omtrent twe hunderte. Als sie quaemen tot der stadt Flixbona, doe gaeven sick die selve Vreesen van den Roemeren op de heijdenen die voer der stadt laegen. Soe dat die heijdenen vluchtich worden ende die Vreesen sloegen ende vengen alsoe voele als sie wolden, der uutermaete voele duesenden weren die al geslaegen worden; want die Vreesen hadden eenen in oeren schaere, die was geheeten Poppo ende was geboeren van Wijrdum, toe maele godtffruchtich, vroem, koene ende wies; die sprack ende starckede dat vollick, als sie de Sarracenen angaen solden:’LҌieve broeders, gedencket dat wij verteegen hebben ende oevergegeven landt ende guederen, alle onse vrunden om der rechtveerdichheijt wille. Ende ick see sanctum Mauritium mijt siener geselschup in der lucht, die ons wil helpen; hier omme wilt genen anxt hebben.’Soe gengen sie dan troestliecken an die heijdenen ende verwonnen see. Doe die striedt gescheen was, doe toech Poptatus uut sijn harnasch ende wolde sick laeven tot eijner borne achter eijnen barge; doe lach daer eijne van den heijdenen ende schoet den Poppo doer sien lieff; alsoe bleeff hie daer doedt.

7b Latere verering voor Poptatus te Lissabon

Doe die karstenen em daer begroeven in die stadt, doe wos daerk uut sijenen graeve een boem die uutermaetenl schoene was ende droech schoene vrucht; doe dat die van Flixbona saegen, / җaerlijckenӬ spraecken see, Ҥie man hevet groet gewest bij Goede; ende moeghe sunder twievel van desen verlost weesen van den heijdenen ende van dem vervolginghe der heijdenenӻ dat sie altoemaele gaeven op sienn hillichheijt. Ende dede oeck groete teeckenen bij krancken lueden, soe dat die bisschop van Flixbona, mit raede des koeninges van Poertegallen ende des paewes toe Roemen, lete den selven Poptatum caenoniseeren ende verhoegen, ende holden em daer noch voer eenen patroen. Ende groeven doe op ende vonden den boem uut sien harte gewassen, ende droegen den selven boem voer in den striede, wanneer die heijdenen oer landt wolden bekrencken, ende holden den boem noch in groeter weerdichheijt.

8a Kruisvaarders lijden nederlaag voor Damiate

Voert meer in der tiedt, doe meijster Alcmar een schoelmester toe Collen dat cruece predickte in Vreeslandt,ende voele vollicks dat cruece an nam, die alle wolden strieden omme den karsten geloeven tegens die heijdenen in dat Hilliege Landt toe Jerusalem. Aldus oepenbaerde sick in der lucht een groet schaer der ridderen, ende starckeden dat vollick, ende spraecken: sie solden mitten teijcken des hilliegen crueces al oere vijanden verwinnen. Hier up toegen sie seeckerlicken uut Vreeslandt ende queemen toe Jerusalem, ende vonden daer groete versammelinghe van cardinaelen, bisscoppen, koeningen, hartoegen, graeven, ridders ende knechten, ende mannijgerhande geestliecke ende warlieike parsoenen; ende wort daer al voer geraempt, dat see wolden beleggen die stadt Damaten, die anders geheeten was in voertieden Raegesmeder, daer nae Edissa; van der stadt schach groet hinder ende schaede van den heijdenen, want die stadt licht op een waeter dat Nilus geheeten is. Ende desse stadt hadde eenen groeten toeren op den midden desses waeters; ende van der poerten want onder dat waeter gingen groete starcke ijseren ketten, op dat daer geen schip bij hen ze ghelde het were bij oeren willen. Oeck mochtmen nargens bij die stadt koemen, soe veere als die keden keerden. Des gingen toe raede alle die voergenoemde schiplueden, woe see die kede mochten breecken, dat sie de stadt mochten genaecken, ende oer kost ende oere harnasch toe warcke mochten brengen, ende den toeren in den waeter beleggen mit scheeppen. Des sochten die van Genua, van Pisa ende van Venijdija eene kunst, ende vermaeckeden eenen groeten koggen ende dat voer wal besmeedet ende gewaepent mijt scharpen staelen ijseren. Ende doe die wint wal stont op de keden toe zegelen toe den toeren waert, doe toegen see op oer zegelen, ende seijlden mijt starcken winde op die keden ende toebraecken die altoemaele; ende desse selve kogge was van Dockum uut Westvrieslandt, ende quemen mit voele schepen voer die stadt bij den toeren. Ende die hartoch van Oestenrieck mijt siene mede hulperen, ridderen ende knechten steegen die ledderen upwart; de worden die Zarrazenen ende heijdenen ontwaer, ende worpen uut den toeren op dierg Karstenen scheepen grekesche vuer, ende verbranden die scheepen, soe dat van des hartoegen mannen verbranden wal twehundert gueder manne, die alle doet bleeven. Des worden die Christenen ende oick alle de kardinaelen, patriarchen ende bisscopen ende dat gantse vollick was seer bedroevet, ende schreijden ende weeneden, ende geboeden dat gemeijne vollick toe vasten ende toe bidden Godt; ende riepen alle: ҅xaudi, exaudi nos, Domine!ӠDat is in duitsche toe seggen: O Here, barmhartige Godt, ontfarme dij oever ons ende verhoer ons roepende in onsen groeten noeden, op dat wij schentliecken allen Christenen toe verdarffenisse ende den heijdenen volcke ten groeten vrouden ende blijesschap van hijer niet en scheijden.

8 b Hayo van Fivelingo en anderen veroveren de haventoren
Godt van hemmellen, Jesus Christus, die eene trouwe hulper is alle den genen die em mijt rechter geloeven ende truwen hoepen an roepen, verhoerde oer gebedt, ende gaff den Vreesen, die daer oeck meede weren, eenen sin; want sie toe saemen bij malkanderen zegelden mijt dre koggen ende echters drie toe saemen mit groeten starcken balcken ende mijt touwen ende kaebelen toe saemen bij eijne gemarret ende gevestieget weeren ende starrick verbunden.
Ende houwen uut den holte ende bussche, des daer genoech was, goede rechtverdiege staecken, ende bouweden op die drie koggen ende op die anderc drie toernen ende storrem tarsen ende die hoeghe; ende die mochtmen op trecken mijt touwen in die hoechte, woe hoech datmen wolde, van XX offte XXXe ellen hoech. Ende die warcken becledden ende behangeden see mijt koe vellen ende ander beeste hueden. Ende boeven in der marsen, daer hadden sie inne sant ende urijme genoech, op dat sie sick mochten voer dat greecksche vuer bescharmen; ende dat was al bestelt ende gemaecket nae oeren willen. Doe leeten sie oeck alle die andere scheepen bereijden ende vermannen toe stormen, ende toe / hopeg mit starcken touwen knutten. Ende toegen alle die zegelen up ende zegelden voer Daemaeten, soe see negest konden an der stadt poerten, ende worpen uut oere anckeren in die deepte des waeters. Doe dat saegen die Sarrazeenen mijt anxte, leten sie twe die wal konden swemmen ende onder dat waeter ende boeven twaeter weesenende hadde in sijneihandt eijn scharrep mes ende doe de heidene beide onder dat water weren doe dat de Cristene sagen, vervrouweden sie sick seere, dat Godt gaff ene starcke macht ende kone weren tot den heijdenen; ende laveden Godt mit oeren sange. Daer nae bestelden die Christenen oer warcke ende hoegeden sie bij den toeren upwart in die hogen boeven oeren toeren, ende maeckeden ledderen daer voer, daer eijn deel toe saemen mochten op stiegen, ende die wal gewaepent. Ende die koensten ende die vroemste Vreesen stegen op nae den toeren. Ende doe sie toe stormen ende alle toe warcke queemen, worden daer soe voele holten ende speetzen ende glavijen, pielen ende loeden toe malkanderen schoeten ende steecken, dat die scheepen in groeten hoepen worden vervuldt. Ende die Sarrazeenen begonden oeck to warpene in groten hopen dat greecksche vuer op die Christenen ende op oer warrick; doch soe bescharmede see Godt van hemmelriecke, soe dattet em niet schaeden konde. Doe see nu lange tiedt onder sick hadden geslaegen ende gestormet, doe sprongen twe van den Christenen van oer castele op die heijdensche poerten wal achte voet veer tot oeren vianden; die eene was eijn jonck vroem ridder, Hinrick geheeten, geboeren uut den bijsdoem van Luedick; die ander was eijn Vreese ende sien naeme was geheeten Haijo uut Fimelinge landt bij Gronnigen. Hinrick hadde in siener handt eijn storrem garde off een exe; Haijo hadde eene ijseren sweepe mit groeten ronden knoepen. Ende desse sloegen die heijdene uut der were ende voele neder daell in den storrem, dat daer velee doedt bleeven. Ende doe die Sarazenen den toeren rumeden, doe up steegen die Christenen bij die ledderen, ende sloegen see gantzliecken beneeden in den toeren, ende wonnen den toeren sonder wee offte schaeden.
Doe dat saegen die kardinaelen, patriarchen ende bisschoppen ende die gantze meenheijt van bueten, dat die Karstenen dien toeren hadden, doe songen sie mit lueder stemmen: Ҕe Deum laudamus, te Dominum confitemur!Ӽo:p>

8 c Verovering van Damiate door de Friezen

Doe die heijdenen dat saegen, / dat die toeren van boeven wech was gewonnen, doe staecken see an smoeck ende roeck, ende wolden de Christenen boeven hebben uut gesmoket. Soe goeten die Vreesen tot allen vensteren waeter uut manck dat vuer, ende beleegeden den roeck, soe dat die heijdenen den toeren gantsliecken ruemeden ende vertoegen. Ende die Vreesen naemen dat greecksche vuer dat op den toeren was beholden, ende maeckeden slingeren ende worpen dat van den toeren in die stadt op der heijdenen hueseren, ende verbranden die stadt altoe maele. Ende voele der heijdenen, jonck ende oldt, wieff ende kindt, verbranden; sommighe leepen uut der stadt in dat waeter Nilus ende verdroncken sick; sommighe vloegen uut dat vuer in dat sweert. Daer nae gengen die Vreesen uut den toeren in die stadt, ende naemen golt ende sulver, wes daer van brande was gebleven in kellers ende boeven in den huesen; wes see vonden vanden Sarrazenen leevendich, die sloegen see doedt. Ende doe dat gescheen was, steegen die Vreesen weder in die koggen, ende toegen oere anckere weder up ende segelden weeder oever dat waeter Nilus toe den Christenen heer, daer die kardinaelen, bisschoppen ende ander heeren laegen in oeren pauluenen; ende voeren mit groeten eeren weder toe hues. Dit machmen, wes hier niet beschreeven is, bet vinden toe Collen in oeren kroeniecken.

9 De Friezen veroveren Aken voor Rooms-koning Willem

Omnes eciam gens Vrisonica ab hoc dingne est laudanda, die Freesen sijnt oick sunderlinge hijer omme te prijsen ende toe loeven, dat see oldinghes altoes hebben wederstaen ende hulpe gedaen den Roemschen Riecke tegens die vianden Christi Jesu; als men oeck leesen in ander croeniecken, als doe de van Aecken den keijser Wilhelmum versmaeden ende em ongehoersam weeren, ende voer geenen keijser wolden in die stadt laeten, als eijn recht is. Doe vergadderde Wilhelmus alle siene macht, ende eijsschede oeck die Vreesen op die van Aecken, om sien recht toe bekoemen. Soe queemen die Vreesen mit oer bannieer, ende sloegen die van Aecken in die stadt, daer leijder oever doedt bleeff die oer bannieer voerde, Menaldus geheten, geboeren uut Vrieslandt bij Gronnigen van Onsta geslachte ende anders voele der Vreesen, die doet gescoten worden voer der stadt porten. Ende die daer gesundt bleeven, grimmelicken die stadt mueren begundene toe stormen ende toe stijgen. Doe dat die van Aecken saegen, dat see oer vrenden wolden wreecken die gedoedet weren, ende des keijsers vollick van stonden tot stonden wossen ende vermeerden, ende die stadt op de lange niet holden konden, soe gengen sie des toe raede, dat see sick wolden geeven in der genaeden der Vreesen mit lijve ende mit goede, stadt ende goedt in der Vreesen handt, beholden oers lieves gesuntheijt; want see anxt hadden, om dat see den keijser seer swaerliecken vertoerent hadden ende op groeten onkost gebrocht hadden, dat hem an see wolde hebben gewroecken. Ende doe die Vreesen dat goedt ende die stadt hadden vor oer, in des ontfengen de Vreesen de stadt van Acken, ende gaven den keijser Wilhelmo; ende die keijser helt den van Aecken guede voerworden wat em die Vreesen geloevet hadden; in welcken bedachtenisse die Vreesen dat vrijdhoff van beholden hebben, ende dat naetuerliecke badt toe Aecken vrij moeghen bruecken wan sie daer koemen, ende dat hillichdoem daer gewieset wordt ins alle soeven jaeren. Ende toe meer erkentenisse hevet desse voergenoemde keijser Wilhelmus confirmeert den Vreesen oere previlegien die em koeninck Carel gegeven ende besegelt hevet, daer hier nae volget eene copie uut datt principael breeff in dit naeste capittel.

10 De oude vrijheden bevestigd door Karel de Grote
Carolusvan der genaeden Gods een Roemsch koeninck ende altoes eijn vermeerder des Hilliegen Riecks, allen eersaemen heren die nu sint tegenwoerdich ende in naekoemenden tieden geboeren worden genaede ende wes wij vermoegen. Op dat geen goedt warrick blieve ongeloent, ende wes doegede geschuet niet blieve vergeeten, hier omme is des noet, datmen soe daene waldaet in goeder bedachtenisse ende in beseegelden breeven wal beknutte, dat sick die naekoemelingen des vervrouwen, dat die voervaederen sick eerlicken hebben bewieset. In den tieden des edelen hoechgeboeren heeren ende koeninck Carolus was in Sassen oeck een hartoch geheeten Ludierusa, ende hadde dat hartochdoem toe leene van der Roemscher koeninckliecke maiesteijt op jaerlicker renten; welcke renten hie den keijser Carolo mit hoemoede toe langen tieden onthelt ende sien gebodt ontsat, ende leet em van groeten hoemoede beroepen ende kundiegen in Sassen lande voer eenen koeninck. Hier umme soe mochte de voergenoemde Carolus dessen hoemoedt niet langer verdraegen, ende eijsschede die Vreesen van Westvreeslandt ende Oestvreeslandt die den voergenoemden Ludierum groet oevermoet ende swaerichheijt deden, toe hulpe sien recht toe beschuttene op den hartoch Ludierum. Die Vreesen queemen mit groeten volcke wal gewaepent den edelen koeninck Carolo toe hulpe, ende hadden dat van Carolo, dat sie / mochten hebben den voerstriedt; woe dat sie mitter macht toe peerde ende toe voete toegen in sien landt ende quemen op ene steede, daer desse oeverdaedighe hartoch Ludierus leeverde den Vreesen eijn striedt. Soe dat Godt almachtich gaff den Vreesen die zeege, ende dat see vengen dessen voergenoemden hartoch mijt alle sien ridderschup, ende sloegen ende vengen alsoe voele als see wolden; ende brachten die gevangenen der koeninckliecker maiesteet Carolig in korden toe hoepe gebonden in siene gewalt ende macht.
Ende die edele Vreesen toegen mit groeter vrouden zalich ende gesunt weder toe hues. Voert meer nae den tieden, doe die oeverdaedighe Roemeren ons versmaeden ende onse gebodt weijgerden onse gerechtichheijt in den Roemschen Riecke, ende anreepen ende vergadderden onse vrenden om onse recht toe becruden, dee eergenoemde Vreesen niet en worden van ons geeijsschet off geroepen, mer mit vrijen willen onbedwongen mit groeter macht ons quemen toe hulpe, ende toegen op oer solves teeringhe ende kost mit ons toe Roemen. Doe see die stadt vani Roemmen naeckeden, doe gaeven see sick ter sieden aff van den onsen, ende streden teghen de Roemeren, die starrick ende wal gewaepent weren uutter poerten teghens ons uut. Soe dat die Vreesen sloegen en vengen alle die besten ende vroemsten Roemeren, ende gengen mitter vlucht toe Roemen in die stadt, ende wonnen see sonder wee, ende leeverden ende oevergeven ons die stadt ende alle die sloeten, ende die besten die binnen Roemen weren mit den edelsten vangenen die see hadden gevanghen. Waer umme wij bij raede koeningen, hartogen, graeven ende alle edele fursten, betruwende vrenden hebben tot eijner ewieger gedachtenisse oers trouwen denstes, bij ons ende bij den Hilliegen Roemschen Riecke vaecken bewieset, quiedt geeven twintich punden goldes, die see ons alle jaer ende onsen voervaederen van rechte in verplicht wesenvoer jaerlix tijns, ende toe bekentnisse der eijgenheijt, die wij noch onse naekoemelinghen tot eewiegen tieden van den Vreesen ende oere naekoemelinghen nummer meer bet willen eijsschen noch eijsschen laeten van see, noch mit generleij saecken oever vallen ende belaeden noch belasten en willen noch en sullen.
Voert meer willen wij ende gebiedene in dessen oepenen bezegelden onsen brieve, dat geen man sick des landes voer eijnen here toe onderwinden sonder oeren vrijen willen. Doch joe op dat die Vreesen eijnen richter hebben die see dwinghe ende ijder man rechtes pleegen moeghe, soe sullen see jaerlicks kesen richteren, soe voele als em nutte ende behoeff is. Voert meer willen wij dat sie alle jaer keesen eijnen bescheijdenen man, wal geleert ende goeder aert nae der Roemscher wiese, die die onrechtveerdieghe stuere toe der doegeden, ende die rechtveerdiegen behulpelijck sije tot oeren rechten, welckeer parsoene Potestas Frisiae sal wesen geheeten; ende den selven sullen sie weesen onderdaenich ende ghehoersam offtet oer koeninck weere. Voert meer offte daer welcke Vreesen weeren die ridder staedt mochteng holden ende des begeerde, den selven sal desse Potestas omme gorden een sweert, ende sal weesen gewaepent als men eijnen ridder waepent in Franckrieck; ende in sienen schilde sal hie hebben eijn keijsers kroene vermaecket voer een heer teijcken, in bedachtenisse siener vrieheijt; oeck sullen die ridderen wesen rondt beschoeren hoer haer op den hoevede beneeden deh hals een crans, om toe bewiesene oere vrieheijdt. Ende wije desse Vreesen wil ende dencket toe bekrencken in oere vrieheijden, die sal van den wiesen weesen verschoeven ende verneeret; ende oeck alle die ghene die hulpe offte raedt daer toe doen, de sullen weesen in desser selver maledixie.
Voert meer hebben wij dat van beede wegeni des hilliegen vaeders sancti Gregorij paews beholden: offte die Vreesen queemen mit oere previlegijen claegende oever die oeverdaediegen ende weldenaers, soe sal die hillieghe vaeder ende wil oever den ghenen geven sijne maledixie ende hoechsten ban ende anders swaericheijtjdes see daer op begeerende sindt, ende den ban sal noch mach niemant lossen behalven die Roemsche godtlicke paewest ende hilliege vaeder der christenheijt. Ende op dat dit voergenoemde previlegium ende vrijheijdt stede ende vast

toe eewiegen tieden onverbroecken stantachtich blieve, ende op dat die eersaeme wiese Vreesen nu ter tiedt leevendich ende oere naekoemelinghen desser vrijheijt onser moegen wesen bedacht ende danckbaer, soe hebben wij dessen breeff sonder schaeden laeten schrieven ende mit onse gulden ingezeghe den wal beseegelt ende bevestieget. Ende hier oever toe meer betuechnisse hebben oeck an ende oever gewest die edele hoechgeboerene furste Wenzelaus koeninck van Bemen, Werhardus eijn hartoch van Beijeren, Ludolphus een hartoch tot Oestenrieck, Hindricus een hartoch van Meijraen, Otto een hartoch / van Zwaeven, Conradus een lantgreeve van Mijsen, Herebaldus een lantgreeve van Doringen, ende anders voele heeren geestlijck ende warlijck die daer toe geeijsschet ende toe geroepen weeren. Geschreeven ende oevergegeven int jaer unsesa Heeren vijff hundert ende neegen ende viefftich iaerb, Indictione decima.

11 Hiernae begindt die copie uut de previlegien van keiser Wilhelmus, die he den Vresen oeck confirmeert ende geven hefft

Wilhelmus van der genaeden Gods een koeninck des Roemschen Riecks ende een vermeerder des Hilliegen Rieckes, allen eerbaeren Freesen ende getruwen leeven deneren genaede ende allent wes wij goedes vermoegen. Op dat alle die hier teghenwoerdich sint ende toekoemende worden in toekoemende tijeden; waer omme dat wij den edelen Vreesen sunderlinghe genaede boeven anderen onse genaede holden, in bezegelden brieven gegeven hebben, hier umme dat see altoes nae hoeren vermoegen den Roemschen Riecke hebben mit lieve ende goede bijstandich ende behulpelijck gewesen, ende die vianden Christi ende der hillieger kercken hebben vervolget nae oeren vermoegen, hier umme sullen see ende hoere naekoemelinghen van onsen genaeden hebben een eewich memoeriael oere vrieheijt ende truwen denstes, tot eijner bewiesinghe ende waldaet den naemen Jesu Christi van der sonnen opganck went die sonne ondergeet wart geloevet ende geert, joe doch boeven alle in Vreeslandt meer in groeter eeren ende in goeden willen onbedwonghen gebenediet ende gheeert wort; ende sint niet geliecket den ghenen die dat cruece unses Heeren bedwongen draegen op der steede des doedes, meer mit sick selves mit vrijen willen altoes em hebben gegeven in uutstortinghe des bloedes, omme den die willichliecken den doedt ende sien bloet gestortet hebben om onsen willen. Hier omme soe confirmeeren wij alle previlegien die onse voervaederen gegeven hebben den eerbenoemeden Vriesen voer ons ende onse naekoemelinghen ewichlieck toe holden. Gegeven toe Aecken in onsen hoeve, Anno Domini dusent twehundert ende acht ende veertiche iaren, Indictione sexta, Anno regni nostri primo.

Deel 1-D

Tractaat van de Zeven Zeelanden
1a Het eerste Zeeland: Westfriesland
Nu wil ick schrieven van den soeven Zeelanden des gantsen Vreeslandes mit sien toebehoer ende eijlanden.
Dat eerste Zeelandt dat is Westvreeslandt, als bij die zuedtwester siede des zees alse Hoeren, Emckhuesen, Memelick etcetera mittea landen daer omtrent; twelck em die / greeve hefft onderdaenich gemaecket.

1b Het tweede Zeeland: Westergo
Dat ander Zeelandt is streckende van Staeveren tot Leewarden, alse Westergoe ende Doeijnge werffstal, Wijmbritse mit alle oer toebehoer.

1c Het derde Zeeland: Oostergo en Zevenwouden
Dat darde Zeelandt is geheeten Oestergoe mijt alle Smalijnger landt, Borndeel, voert meer Hardmare, Haskerwalt, Daeckesterwolden ende Rauwerde, Achtkarspel, Oestbroeckster ende Colmer landt. Desse twee Zeelanden alse dat anderde ende dat darde sint noch vrij ende anders genen heeren bekennend behalven den keijser des Roemschen Rieckes. Meer ontelliecken schaeden ende mannighe anvechtinghe ende groete bloetstortinghe hebben desse twee landen geleeden om den vrijdoem toe bescharmen, welck em gegeeven ende previlegeert is van den groeten koeninck Karel, ende daer toe mannich swaer striedt hebben geslaegen tegens den greeven van Hollandt ende anderen heeren, omme oer landt ende vrijdoem toe bescharmen.

1d Het vierde Zeeland: Stellingwerf en Drenthe
Dat veerde Zeelandt is Stellinghewarreff, Scoter landt, Kuner zijel, Geethoeren, Vullenhoeff, Steenwieck ende alle Drenthlandt. Dit Zeelandt heevet bedwonghen ende em onderdaen gemaecket die bisschop van Utrecht, als die van Steenwieck, Vullenhoeff, Geethoeren, Kuenerziel ende Drenth landt. Meer Stellinghewarreff ende Schoter landt desse twe sint noch vrij, men sie hebben groete anvechtinghe gehadt mit groeten oerloege tegens dat Sticht van Utrecht.

1^e Het vijfde Zeeland: stad en provincie Groningen

Dat vijffte Zeelandt is Langewoldt, Fredewolt, Hummersche, Mijdaech, Hunsinge, Fimelinghe, Gronnigen, Oldampt, Reijderlandt, Westerwolde mijt alle den wol den die daer bij liggen tuschen der Eemse ende Westvaelen. Dat meeste deel van dit Zeelandt is noch vrij, ende sommiegen sint onderdaenich joncker Kenen van den Broecke ende greve Ulrick van Embden, ende summieghe sint onderdaenich den Gronniegers.

1f Het zesde Zeeland: Emden en Oostfriesland
Dat seste Zeelandt is Embden mit al Embder landt, Broeckmerlandt, Auwerker landt, Astergae landt, Herlinger landt ende Doele Norder landt mit sien toebehoer. Ende dit edele Zeelandt, dat rieckest was ende vruchtbaerst, welc joncker Kena van den Broecke, een naevolger siens vaeders ende broeders in boesheijt ende quaetheijt, dit lantg bedwongen heveth, ende maeckede see arrem, vermidts dat see sick seer tegens em verweerden. Ende hie spaerde geestlieck noch warlieck ende boes in allen dingen; ende uut die kercken nam hie / al dat gelt ende kleenoedien, daer hie die striedt mede voerede.

1g Het zevende Zeeland: tussen Jade en Weser enzovoort
Dat soevende Zeelandt is Rustijnger landt, Wijnijngelandt ende Butijanger landt, welck landt besijt Sibolt Eden soene, joncker Kenen swaeger. Item Oeverleijnger landt, Moermer landt ende Lingen; dat sint deelen desser Zeelanden welck joncker Kena oeck bedwanck, ende Focko Ukensl desse dre landen van joncker Kenen beleende; ende geen landes heere en mochte desse Zeelanden bedwinghen behalven desse Focko Uckens. Item Segerlarm landt is oeck een deel van dessen soeven Zeelanden, die geven tribuet ende schat den bisschop toe Munster; ende Schede landt, Hadeler landt, Wijmderler landt oever der Wezere sint oeck deelen van dessen soeven Zeelanden.

1h Ditmarschen tot dusverre vrij gebleven

Desse hevet bedwongen die bisschop toe Breemen; meer Dutmersschen is noch vrij men het is vaecke angelanget ende angesocht van heeren ende fursten, ende meestliecken van den koeninck van Denemarcken ende den hartoegen van Holsten mit groeten oerloege, daer dee heren al eer groeten schaede in den volcke van oerloeghe bij ghehadt hebben; als naemtliecken bij mijener tiedt omtrent als men schreeff na Christi geboert 1500 iaren was die koeninck van Denemarcken coeninck Hans in Dutmerschen mijt voele heeren ende mit groeter macht van vollick, ende hadde bij em eijnen groet getal tot voele duesenden van krieges knechten, die daer halleff miraculoes mijt kleijnen volcke worden verslaegen; daer die koeninck leet sienen banneer in den velde ende quam selven mit nouwer noedt en wech. Soe is Dutmerschen tot desser tiedt noch vrij ende onbeheert gebleeven.

2 Woe dat dit Vrieslandt daer nae in dren parten gedeelt is ende alliecke wal eijn landt heetet

Ghij sult weten dat Vrieslandt is onderscheijden in dren deelen, daer dat eerste part afff begundt an toe Staeveren ende geet an die Swette, ende dat part offte deel heetet Westergoe; dat anderde part ende deel an die Zwette ende geet an Gerricks brugge, ende dat part ende deel heet Oestergoe; ende desse parten als Oestergoe ende Westergoe heeten toe saemen Wester landt.

Ende an die oester siedt van Gerxbrugge de gemeene landen hent an die Eemse heten Oesterlandt. Ende heeten toe saemen Oester landt ende Westerlandt to samen Westvreeslandt. Ende an die oestersiedt der Eemse went an die Wezere het Oestvrieslandt. Ende heeten toesaemen Oestvrieslandt ende Westvrieslandt, ende is toe saemen int gemeen geheeten Vrieslandt. Ende desse landen sint mannichwarve angelanget ende angesocht van groeten heeren ende fursten mit oerloege, om sie mit gewaldt toe bekrachten; ende sint wal int landt een part geweldich geworden, men ten laesten sint see al weder uutten lande verslaegen, alsmen int vervollich des anderen deel des boecks, offt Godt wil, wal hoeren sullen. Men ten laesten is daer voele van dessen Vrieslande ghehoersam ende onderdaen gemaecket hartoch Albertk van Sassen als een eewich Gubernator der Vreesscher landen van weegen des Hilliegen Roemschen Riecks, als men int darde boeck van desser kroeniecken wal klaerliecken van schrieven sal. Ende is daer ten laesten vanden hartogen van Geller ende den Groningers all weder uten Vreslant verdreven. Hier endieget sick dat eerste deel van dessen boecke der Vreescher kroeniecken.

Deel II-A

Hier begundt dat anderde part offte deel des boecks ende kroenieckels

Johan Lemego, Kroniek van Groningerland

1a a Proloog over allerlei geweld

In allen saecken die tijdtlick sint ende vergancklieck, moet weesen eijn beghin, een middel ende een ende. Ende soe is toe weten, dat desse nae gescreven croenick spreckt van mennigher hande quaedt als roeff, brandt ende ander quaede gewelde; groete landes heeren gekoemen van bueten in Vrieslandt, daer Vrieslandt is seer meede geplaeget gewest in voertieden, ende die lande in Vrieslandt gekoemen sint in groeten partijen.

1b Proloog over partijstrijd en vrede; de auteur

In den eersten in den lande van Gelderen sijen op ghereesen twe partijen tegen malkanderen in den tieden hartich Reijnolt van Gelre, als Bronckhoerst ende Hekers, dat voert gekoemen is in dat Stichte van Utrecht ende mede in der stadt Gronnigen; desgeliecken in Hollandt unde Zeelandt, dat voert gekoemen is in Westerlant ende in den lande geleegen bij Gronnigen; alsmen vindt nae gescreven in desse cronic, daer men uut neemen sal, wante van quaeden regimente koemt voele quaedes, ende van goeden regimente koempt voele goedes, ruste ende vrede offte eijne groete saelichheijt der menschen. Ende desse cronica is voergaddert uut vele boecken ende underwiesinghe voele goeder lueden, ende van mij Johan van Lemego, borgemester in Gronnigen.

2 Eerste ommuring van Groningen

Doe Gronnigen eerst omme bemuert wort, doe schreeffmen dusent ende hundert ende teijne. Ende toe voeren was Gronnigen omme gevestieget mit holten plancken, als die croeniecken ende die bisschoppen van Utrecht ende de stichtes daer aff holden.

3a Item van Sancta Wolburgen kercke

Daer wasb geheeten Roeleff, casteleijn toe Coeverde, ende besetten Sancta Wolburges kercke mijt sienen partijen langhe tiedt, ende deeden daer affd roeff ende brandt ende vele quaedes.

3b Strijd om de Walburgskerk

Item daer was een geheeten Egbert van Gronenborch, richter in Gronnigen, mit sienen partijes lueden Roeleff van Coeverde vorscrevene weder partijes man, lachf voer die kercke, ende kunde die kercke hem nicht aff winnen. Dat worde geklaeget eijnen bisschop toe Utrecht, geheeten Hertbertus, die XXVI jaer bisschop was, ende sande uut siene ban breeven, die doe nicht geachtieget en worden. Ten laesten quam die bisschop voerscreven, ende wan die kercke voerscreven, ende wiede see weder.

3c Bouwgegevens Walburgskerk

Item die kercke toe Sancta Wolburghe beneeden gewellefft int sueden ende int noerden, als die welleffte noch is tusschen der kercken ende toeren, ende was een cleijn steenen / choer recht verbrandtmijt eijnen kelder under, ende dat choer ghinck men up mit XII trappen van steenen, ende die kercke hadde boeven ende beneeden cleine vensterckens mit ijseren traelien gemaecket.

4 Ommelanders ontmantelen verdedigingswerken van Groningen
Item dat die Vreesen Hunsijnghe landt, Sijnelinghe landt, Achte karspel mit den Drenthen Gronnigen in wonnen, ende binnen der stadt mueren needer breecken, van die toernen an die noert siede Sancta Wolburghe kercke mijt Ebbinghe poerte ende Botteringhe poerte hen toe dien olden toerne int westen van Botteringhe poerte; ende maeckeden VI steenen huesen unweerachtich binnen Gronnigen oeren schilt weren ende wachhusen; bij naemen Wichter Enes soens hues, geleegen opt sueden an den wech Vismarcket, wellick hues die olde Luloff Sickinghe dede needer slieten toe grunde; daer toe Alke Volkerdinghe hues, geleegen bij Volkerdinghe straete; daer toe twe huesen tusschen die straete ende huesen omme gaende nu ter tiedt Poelmans hues geheeten is; daer toe Claes ende Everts Wijers hues bij Oester poerte; item Hughe ende Aleke Kalmers hues bij den Mijnror broeder straete in die Botteringhe straete. Ende die Ommelandessche Vreesen reeden in ende uut der stadt; dat deeden see wal VI jaeren lanck; ende sloegen om onder sick doedt die borgers unde die Vreesen, ende daer wart geen stadt recht van gedaen.

5 Twee veldslagen in de Ommelanden
Item nae VI iaren deden onse borgers eenen groeten doetslach den Vresen in Hunsinghe landt; ende daer nae legen onse borger nicht neder dan in Vredewolt.

6 Veldtochten en dood van graaf Willem IV van Holland

Item voert van den Ommelanden geleegen bij Gronnigen, van oeren regiment is toe weten int eerste.

Item greve Willem van Hollandt hefft Utrecht om belecht VI weecken lanck mit hundert dusent ende LXXX dusente mannen int jaer ons Heren IIIIc ende XLV; daer mede weren sestehalleff hundert heeren die mit eeren golt draegen mochten; daer die greeve weder aff toech mit eenen vrentliecken deedinghe, ende toech weder in Hollandt; ende leet koemen alle siene scheepen, ende voer mit alle sijne selschop toe Staeveren in Westerlandt, ende wolde dat bedwinghen; daer greeve Willem doedt bleeff, ende mede gedrencket is ende dat bleeff alsoe voert.

7 Albrecht van Beieren vestigt Hollandse macht in Friesland
Item greve Albert van Beijeren, die doe nae was greve in Hollandt, vergadderde groet vollick ende lueden, ende wolde Vreeslandt oeck bedwinghen; ende voer weder in dat landt in die Lauwersche ter Lunen, unde was daer langhe tiedt, unde gaff den Westersschen een nije landtrecht, ende hie worde daer gehuldieget van dien Kabelaus offte Vetkoepers parties lueden: Feije hoevelinck toe Dockum mit sienen kinderen ende parties lueden, ende Geerloff Kamminghe hoevelinck toe Leewarden, mijt ander hoflinghe mit partijes lueden. Ende hie maeckede daer een deel ridders, ende sie droegen daer des greven voerscreven cleedinghe. Ende die greeve droech dat landt voerscreven op elcken hoevelinghen in sienen lande int jaer ons Heeren dusent CCC ende XCVII.

8 Ommelander hoofdelingen erkennen Albrecht
Item als dat dus was gescheen, doe weeren dat Onne Onsten kinderen toe Gaewaert, als Abele, Eijlkof, Menolt, Johan, Abeke ende Folcmer, mit al oer partijes lueden in den Omme landen oeck oever eijn geworden mijt hartich Albert greve van Hollandt voerscreven, ende sie droegen oeck die Omme landen landen op mit raede alle Omme hoevelingen Haije Wilbema hoevelinck, Omeke Snelgers ende Poppen sienen broeder hoevelinghe ten Damme, Unikeh Ripperda hoevelinck toe Fermsum, Menne Houwerda hoevelinck ter Munten, Eijlt Bockinghe hoevelinck toe Oester broecke, mit oeres partijes lueden; ende besunderinghe nije heer Ocke van den Broecke ridder ende siene soene Kene van den Broecke, ende sien bastert soene Wiltfelt die in dessen selven jaer is doedt geslaegen in der kercken toe Deteren in den iaer ons Heren MCCC ende soven tnegentig.

9 Pro-Hollandse hoofdeling gedood
Item als dit aldus was gescheet, doe ontneemen Eppe Nitersum hoevelinck toe Coteuma, mit alle anderen hoevelinghe die Onstemans weder partijes lueden weren, dat sie uut den lande verdreeven solden wesen; soe toegen see mitter meenten in Sijnelen landt toe Wester Emeden, ende vonden daer Haien Wilbema hoevelinck mit Onsten partijen lueden en deel in der kercken. Ende als Haije Wilbema voerscreven vernam dat men hem doedt slaen wolde, doe leep hee mit sienen mede broederen in die weme. Ende Eppe Nitersum brande die weeme mitter meente; doe leepen sie al uut den brande ghemeen op dat kerckhoff, daer worden se al doedt geslaegen.

10 Anti-Hollandse hoofdelingen sluiten verbond met Groningen
Item als dit aldus gescheen was als hier voerscreven is, doe toech Eppe Nitersum voerscreven mit sien meente lueden mit der haest toe hues als toe Gronnigen, ende reepen alle woepen om des landes noedt; ende die Raedt toe Gronnigen deden oer poerten toe slueten, neijt van dessen saecken. Ten lesten hilden die Vreesen spraecke, datd de Raedt see ontfangen wolde, sie wolden tot eewiegen daeghe under die Raedt van Gronnigen blieven. Ende in den selven reijse hadden die Vreesen doedt geslaegen Peter Reijners mit al sienen gesellen uut Hollandt, die dat steen hues toe Aldersum tusschen den Poste ende der Mude geleegen beset hadde, die thoe des greven behoff was van Hollant vorscreven. Ende alle die Hollandersg gevangen werenh worpen die Vreesen de Hollanders in die Mude, dat nu dat Damsterdeep geheeten is, ende drenckeden sie al toe mael, ende begroeven see bij der Muede hoer gebeente, dat noch in korten iaren gevonden is. Item daer quam aff dat eerste verbundt der stadt Gronnigen ende die Omme landen

11 Aftocht van de Hollanders uit Friesland
Item als hartich Albert vorscreven greve van Hollandt vernam dat hie nicht verwarven kon in die stadt van Gronnigen ende an die Omme landen bij Gronnigen geleegen, soe is he gevaeren mit alle siene lueden weder in Hollandt. Ende die Achte karspel Vreesen branden hem aff twe groete scheepen mit alle den lueden die daer in waeren, wante die scheepen bleeven daer in die ebbe tiedt liggen op den slieck, daer see nicht aff kunnen koemen.

12 Jan van Beieren bevestigt vriendschap met Groningen

Item van Johan Beijeren hartoch unde greve toe Hollandt, die een soene was hartoch Albarts van Beijeren voerscreven. Dat gaff hie onser stadt Gronnigen die Omme landen geleegen bij der stadt Gronnigen, dat hie noch siene naekoemelinghen greven van Hollandt in ghenen toekoemende tieden die landen solde belasten mit borghen offte mit sloeten, om Gherreckes brugghe an hen totter Emesen; dat wij daerd sint bigecomene, wantf greeve Johan ons gunstich was, ende onse stadt ende Omme landen see roevers hadden, die in ende uutter stadt Gronnigen ende die Ommelanden weren van unde toe, ende hadden die Hollanders hoer schepen genoemen mit den goederen; daer hertoch Johan greve vorscreven seer toernich omme was, wante hie unser stadt goede vrundt was mit gunste; ende wij Gronnigers doe ter tiedt weren Cabbelaus parties luden, die welcken parties lueden in Hollandt ende over van greeven Johan seer groet gemaecket worden. Ende mit dessen greeven vorscreven helt onse stadt van Gronnigen mit den Omme landen, ende heer Almer cureet thoe Ringherkes brugghen ende trouwen raedt, ende joncker Kene van den Broecke, ende joncker Ocko sienen soene, ende Bruen Klinghe borgemester in Gronnigen, mit meer lueden totter stadt ende Omme landen eijnen vrentliecken dach in den Breel in Seelandt. Ende des geven unse stadt Gronnigen ende Ommelanden den heren Johan van Beijeren viefftich swaere vette ossen; ende he bleeff onse stadt ende Ommelanden goede vrendt. Ende hie gaff onser stadt Gronnigen ende Omme landen / eijnen breef als voerscreven isende desse voerscreven besegelden breeff die hartoch Johan van Beijeren greve toe Hollandt ons unde den Umme landen gegeven hefft, Philippus een hartoch van Borgonnien, een heere van Hollandt ons oick sijne breve gegeven hefft onser stadt ende Ommelanden, ende confirmeert tot eewiegen tieden.

13a Item van Onsten manne hues toe Saewert
Doe dat belecht was van die Gronnigers in den iaer ons Heren MCCCCe Nativitatis Mariae Virginis ende Onne doedt, ende naeleet soeven soens als Abele, Eijlko, Menolt, Johan, Folcmer, Edseke ende Abeke, ende Everde sien dochter.

13 b Verovering Onstaborg door Groningers
Item als dat voerscreven Saewart geheeten belecht was van den Gronnigers, unde besunderlick van Albart Wigboldus, die daer meest mede een regent van was ende seer manlieck was; ende op den binnesten hoffsteede stondt een steen hues dat dicke was van mueren XII olde muersteenen, ende op die uterste hoffstede stonden V starcke steenhuesen die elcke dicke weren VIII olde muersteenen. Ende als dit eene hues seer toe schoeten was mit bussen, soe liep Abeke, die die olde broeder was unde em hadde beleggen laeten op die huesen, unde quam op die uterste hoffsteede daerl V stenen husen stonden; soe leeten die borgers van Gronnigen eenen groeten grafftn graeven uut Wetsinger siel rijt ende uut een diep gelegen an Onsten manne borch graven; doe weeren die borgers van der stadt voerscreven mijt hoeren scheepen in Onsten borchgraffte, Ende die borgers wonnentr hues mit groeter macht ende arbeijt, ende nemen die lueden gevangen. Ende Abeke Onstens worde gesloeten in die stadt op die Botteringhe poerte, daer hie langhe tiedt op sadt. Ende bisschop Vrederick van Blancken heem bisschop toe Utrecht in der selver tiedt MCCCC Gronnigen beleiden met den Stichte van Utrecht vorscreven, als hie Onstemans geloevet hadde toe doen; want de biscop Vrederick vorscreven groet gelt gegeven hadden van hor huldinge, do de biscop Vrederick vorscreven gedaen hadden inden vorscreven iaer. Ende die van Gronnigen boerden Onsten mannen renten op VII jaer lanck.

14 Bisschop van Utrecht belegert Groningen

Item nu voert van bisschop Frederick van Blanckenheem een bisschop toe Utrecht gewest is vorscreven, ende heft de stadt Groningen belecht an die sueder siedt mit alden Stichte van Utrecht inden jaerec MCCCC voerscreven, ende lach daer voer III weecken lanck. Ende sijene bussen leegen op Kempekens barrich, ende daer leedt hee voer graeven eijnen droegen graffte op die noerder siedt des barrichs vorscrevenf, ende angenck voer die Heer straete nije poerte, ende ginck oestwert neder tot eenen loepenen; ende die bisschop voerscreven en mochte an die stadt Gronnigen niet meer verwarven, ende soe leet hie maecken / een starrick blockhues toe der Blanckerweer mit II offte III landtweren.

15 Item voert van dat gerichte van Selwart, hoe dat is ghekoemen an bisschop Vrederick van Blancken heem voerscreven ende dat Stichte van Utrecht

Item int beleggen des bisscoppes voerscreven soe was daer eijn groet uutloep van die borgers van Gronnigen, ende wolden den biscopus luden an vechten; unde die daer meede uut leepen, dat was Johan ten Hoeve ende Folcker Marissinghe, ende beijde worden sie gevanghen van des bisscopes voerscreven lueden, ende sie worden gebracht ten Vullenhoeve; ende daer worde Johan ten Hoeve affgeschattet dat derdendeel van den gerichte vorscreven van Selwert, dat he van sienen vaeder joncker Goedeken van den Hoeve, die geboeren was uut oldes van Emeslandes geleegen inden Stichte van Munster ende anghearvet was; ende daer meede behilt hie alle sien ander goedt ende arven die Johan ten Hoeve voerscreven hadde liggende binnen Gronnigen ende in den richte van Selwart voerscreven; ende Folcker Marissinghe gaff den bisschop voerscreven een groet deel Fransche schilden, die doe betaelde die olde Jarrich Coppens van Staeveren geboeren, die Folcker voerscreven Reneken die een dochter Iarges voerscreven was, ende nam sie tot eenen echten wieve.

16a Verwoesting van drie Ommelander borgen door Groningen
Item als dit aldus geschiet was, doe toegen die Gronnigers uut der stadt, ende storten omme voele steenhuessen de gene die daer weren van Onstemans parties lueden weren in den Ommelanden bij Gronnigen gelegen; bij naemen Omeken ende Poppena Snelgers huesen omme, hoevelinghe ten Damme gheheeten; dat eene hues dat stondt ant westen ende der kerken, ende het ander stont toe der oester sijt vand der kercken. Ende doe voert an toeghen onse borgers mijt die meente ende Ommelanden Vreesen voer Unecke Ripperda hues hoevetlinck toe Farremsum int iaere MCCCC op sunte Gregorius dach. Ende als unse borgers solden an stormen, doe gingen daer aff Vc seeroevers die daer heemelick op weren gekoemen van Greetsiel, ende sloegen daer doedt XVI borgers uut der stadt ende voele Vreesen, ende voele van den Vreesen liepen in Farmsummer zielrijt unde daer verdroncken sie.

16b Nog twee borgen door Groningen verwoest

Item soe toeghen onse borgers mit den Vreesen weder omme toe den Damme; daer sie bleven III daeghe lanck, ende vorgadderden vele cleijner scheepen, ende voerden sie mit waegenen in die borrichgrafft van Fermssum; ende drenckeden al die zeeroevers / in die grafft in die zielrijt, ende sloegen sie doedt; ende vinghen die op den huese voerscreven toe Farremsum, ende drenckeden olden Haijen toe Westerwolde, die soeven jaer gevangen was in der stadt Gronnigen; ende die stadt mijt den Vreesen voerscreven toegen weer ter Munte, ende worpen Menne Houwerda hues omme, hoevelinck ter Munten; ende als daer voert smeeten sie Eijlt Bockinghehues toe Oesterbroecke. Die datum is MCCCCk op sunte Gregorius dachende den dach loeveden de hoechlieck toe vieren toe eewiegen tijeden toe.

Item ummeden doedtslach an den Raedt toe Gronnigen gedaen int Rechthues, geschiena is int iaer ons Heren MCCCC ende XIIIc op sunte Severinus dachende dat quaedt dat daer van gereesen is

17 Item Emeden worde gewonnen van joncker Kenen oever die Emese geheeten van den Brocke, die een soene was heer Ocke van den Broeckene ridder in den iaer MCCCC XI, ende die woenden toe Broecken toe Sijelborrich in Broecke Eemder lande ende mede op den borrich Aurichove; die eijn viendt was geworden Histen hoevelinck ende proevest toe Emeden ende aldaer mijt IJmelen sienen soene; daer van op reesen twee partijen in Gronningen ende den Ommelanden daerbij geleegen, als Bronckhorst en Hekerch.

Item des soe sloegen sie doedt die Hekerschen partijes lueden Johan Rengers die eijn zwaegher Reijnolt Huighen op dat Recht hues ende Albert Barholt Kemeszoen; ende Johan van Beckum den worpen sie doedt boeven uut den Rechthuese.

Item die doedtslaegers naemen weert hijr geswegen omme ruste ende vrede willen; doch wil ick se nomendat was Johan ten Hoeve, Helperick Rothide, Johan Egbers bij Botteringhe poerte, Luedecken Harnaschmaecker mijt den hulperen ende partijes lueden.

Item als die doedtslaegers op dat marcket queemen, endeo vonden sie daer gaen Henrick Clant, Otto Clant, die jaegeden sie in den Schoenen Geevel geheeten, daer slogen se hem doet in den Schonen Gevel. Ende ginghens daer voert toe Albart Clants hues geleegen toe wester siedt van den merckeden nae Botteringhe straete an die zueder siedt Albert Wigboldes hues, ende sloegen Albert Clant / doedt, daer hie sadt an siener taeffelen ter maeltiedt. Ende Wibrandt Clant sijn soen die leep uut ten Minre broederen in der kercke; ende des geliecken deden oeck Dutmer Johan Rengers ende lepen oeck ten Broeren in die kercke.

18 Coppen Jarges verjaagt tegenstanders uit Groningen
Ende als die lueden dus doedt geslaegen weren, doet Coppen Jarges, des olden Jarges soene die geboeren was toe Staeveren, in dat regiment mijt sijnen vrenden ende parties lueden in der stadt Gronnigen ende in die Ommelanden bij Gronnigen gelegen. Ende Coppen voerscreven mijt sienen vrunden ende parties lueden verdreeven uut der stadt Gronnigen Reinolt Huginghe mijt alle siene kinderen, ende daer toe Otto Clant, Wibrant Clant, Johan Clant, Bruen Clinghe mit sienen swaegers alse Hinrick ter Bruggen ende sienen broeder als Lodwijch, Bareldes, Johan ende Roeloff; ende weert Harmen tRansouwe ende Otto ende Johan siene kinderen, voele borgers ende vrenden der voerscreven lueden oeck verdreeven uut den Ommelanden bij Gronnigen geleegen, alse die Onstemans broeders ende vrenden ende parties lueden. Unde alle die voerscreven toegen oever die Eemse toe joncker Kenen ende toe sienen parties lueden. Ende daer bleven see twee jaer lanck, hen ter tiedt dat Gronnigen gewonnen worde, dat joncker Kene mijt sienen vrenden ende parties lueden mede bij brachten.

19a Coppen twee jaar heer en meester in stad en lande
Item voert van Coppen Jarghes regiment mit sienen parties lueden, als die aldus dat regiment hadden in die stadt voerscreven ende in die Ommelanden bij Gronnigen geleegen II jaer lanck als voerscreven is.
Item soe joncker Kene met Oestvrieslandt viant geworden Coppin Jarges voerscreven ended stadt ende Ommelanden; ende branden in twee sielen in Reijderlandt, daer dat landt noch inriedich van is, als Farremsum, Oterdum, Weijwaert, Hevesche, ende dan toe Berum ende toe Spijck.

19b Inbeslagneming van gouden schrijnen in de Ommelanden
Item des worde doe Coppen toe raede, ende besette doe met die stadt lueden ende soldeners Reijder siel ende Munter siel unde Oterdum siel. Ende als dit geschiet was, doe liet Coppen XIIII gulden schreenen uut der kercken haelen die hier nae beschreven staen. Item hie nam oer eijne toe Midwolde, dat lanck wasg III voeten. Item noch eene toe der Suster kloester toe Reijde, dat van claer sulver was unde dat was verguldt; ende daer toe nam hie noch XII gulden schreenen uut Fijmelga lande. Ende in wat kercken dat die kerrick voegeden / hoer gulden schreenen niet brenghen en wolden, die worden gevangen ende gesloeten, hent ter tiedt dat sij oer schreenen brochten in Coppens voerscreven hues ende macht.
Item toe Slochteren was een gulden schreen, ende dat begroeven die paepen bueten Slochteren in dat moerlandt, unde die voegeden swoeren eijnen quaeden eedt dat daer geen schreenen weren unde dat sij geen schreen en wusten, ende daer meede helden sij hoer schreen. Ende daer nae naemen sij dat goldt van den schreene voerscreven, daer die kerckheeren ende voegeden voerscreven landt mede kofften toe der kercken behoeff thoe Sloechteren vorscreven.

19c Pastoor van Farmsum vermoord om deze kerkenroof

Item toe Loppersum liet Coppen voerscreven uut der kercken neemen enen groeten kellick ende ene patene, die seer swaer weren van golde. Ende want die patene endeb kellick gewiet weren, dec ontfinghen die kerrickvoegeden ende die bueren eijnen beseegelden breeff, dat men dessen kellick ende patenen betaelen solde. Ende dit voerscreven quaede warrick worde gedaen al bij raede heer Sijneken cureet toe Farremsum, die daer nae worde doet geslaegen van Haije Ripperda hoevelinck toe Fermsume van sijne rueteren; wantg als hie uut den Dam solde gaen, daer sloegen hem Haijen rueters doedt. Ende bisschop van Munster van stunden an lete soecken Uneken Ripperda daer Haije Ripperda voerscreven eijn olde vaeder toe was, die solve provestie die hij brueckkende was sijen leevend lanck; ende bleeff alsoe, dat daer moet kijff nocht op vervolgede nae heer Sienecken doede.

19d Gouden schrijnen omgesmolten tot munten

Item noch voert van Coppin Jarges voerscreven. Item als die gulden schreenen mit ander sulver ende goldt welke sien gebrocht in Coppens voerscreven hues toe Gronnigen up die sueder siede des marckedes, soe leet Coppen vorscreven off nemen dat goldt van den schreenen, ende dede dat Peter Noerman borgher toe Campen; ende Peter voerscreven dede daer van munten Arens guldens, die doe geheeten weren Coppens guldens.

20a Coppen Jarges verdreven

Item daer na worde Gronnigen gewonnen; ende Coppen worde verdrieven, ende hie nam mede al dat gemuntede goldt, doe hie ontreden was van den heren toe Farremsum mijt een deel siener vrenden; ende quam toe Campen, / daer hie niet langhe en bleeff, meer hie toech voert toe Sneeck ende toe Bolswart in Westvrieslandt ende siene parties lueden Schieringhe geheeten.

20b Keno ten Broeke steekt de Eems over en verjaagt Coppen
Item aldus joncker Kene mit sienen schepen ende lueden tegen Farremsum oever die Emese lach op sijn siedt III daeghe lanck, ende behelt Coppen daer soe langhe ligghen mit sien stadt ende Ommelanden, ter tiedt doe dat joncker Kene sach op gaen III groete branden in der stadt Gronnigen, daer hie dat wal bij wuste dat siene vrunden Gronnigen gewonnen hadden. Ende hie leet sienen trompetten op blaesen, dat Coppen ende alle sieneb parties lueden van daer toegen.

20c Coppen Jarges in Friesland opgejaagd en gedood
Item als Coppen een deel tiedes toe Sneeck ende toe Bolswart hadde gewest offte gewoendt mit sienen vrenden, doe wart hie verdrievenc van den Vetkoepers, ende quam toe Staeveren met der woene mit sienen vrenden ende parties lueden die met hem uut Gronnigen weren.
Item hie was daer een deel tiedes, soe worde Staeveren gewonnen in der nacht van die van Hindeloep ende Voelck weer mit anderen Vetkoepers. Ende daer is Coppen Jarges voerscreven doedt geslaegen, ende siene vrunden quaemen mitter haest in barssen ende roeijscheepen, ende voeren oever in Hollandt. Aldus is Coppen Jarges voerscreven in sienen quaeden wercken doedt geslaegen.

20d Versus

Coppijn occisus cum sacer erat Ciprianus Datum Anno Domini 1420.

21a Groningen heroverd door de Vetkopers met Drentse hulp

Item voert van dat Gronnigen gewonnen worde op des hilliegen Crueces nacht Exaltationise int jaer MCCCCXV, dat doe deeden die borgeren heren die Coppin verdreeven haddeng uut Gronnigen nae den doedtslaeghe des Raedes geschede int Recht huus tho Groningen. Die borgersj voerscreven weren geheeten: Reijnolt Hughinghe mit sienen kinderen, Bruen Clinghe, ende die vieff Borgemans kinderen, mit anderen borgeren die Coppen voerscreven ver-dreeven hadde uut Gronnigen, ende daer mede uut den lande van Drenthe, als Cone die Vos ende Reijnolt sien broeder, Aerent van Steenwieck, Evert Hubbeldinck mijt sien kinderen, Harmen Krabbe toe Roeden, Dise Gosinghe toe Eelden, Geert Besuudena Vrees, Harmen Hiddinghe ende Pipe sien broeder toe Roeden, Bartoldt Ebbinghe, Johan Lunssche toe Wijnde, Goesen Wolderinghe toe Peise mit voele anderen Drenthen.

21b Partijgangers Coppen Jarges verdreven uit Ommelanden

Item desse voerscreven namenb hebben Coppen / Jarges voerscreven mit allen sienen kinderen ende borgers ende parties lueden uut der stadt ende uut den Ommelanden bij Gronnigen gelegen weder verdreven ende hoer goedt genoemen.

21c Bijzonderheden over herovering Groningen
Item noch van dussen voerscreven lueden; doe sie Gronnigen wonnen, doe weren desse voerscreven lueden voergaddert toe saemen toe Eelden in Drenthe, ende ginghen Potterswoldes den dieck langes toe Gronnigen. Ende als sie doe oever stadt graffte oevere deep gekoemen weren – wante daer doe man een deep was –, soe sint sie een deel geklommen mit ledderen oever die stadt mueren, ende hadden mede groete smeedes haemeren, ende sloegen ontwe alle die sloeten van der poerten, ende wonnen ende behelden al soe Gronnigen; dat geschiede bij der Ae poerte.

22 Wraakgericht en verjaging Schieringers uit Ommelanden
Item als dese voerscreven luede weren gekoemen al in dat regiment der stadt, doe quaemen weder die lueden in Gronnigen die Coppen verdreeven hadde, ende worpen omme Focke Ewsema hues toe Woltersum, ende daer toe Focken Schulteda hues hoevelinck toe Steum, ende voert Ondolff Batema, Sewe, Meenoldus ende Popke Batema broeders hoevelingen toe Eenre hoer hues, ende voert Luleff Meijen hoevelinck toe Baffelt, met vele meer lueden uut dat Halve Ampt, ende daer toe voele lueden undeh der Meenteni ende onder den Damme ende voert uut den Ommelanden bij Gronnigen geleegen; ende doe toegen siealtoe saemen uut dessen lande, als sie doen mosten, in Westvrieslandt toe hoeren parties lueden toe den Schieringhen.

23 Groninger Vetkopers verslaan Friezen bij Noordhorn
Item voert van dat oerloch van die Groningena ende Westvreeslandt beginde int jaer van MCCCC XV, doe Gronnigen gewonnen was, ende Coppen voerscreven mit sienen parties lueden verdreeven waren uut Gronnigen ende uut den Ommelande; die alle gaeder toegen mit der woene in Westvrieslandt toe den Schieringhe parties lueden die doe verdreven hadden die Vetkoepers als heer Fie van Dockum mit sienen kinderen als IJhellen ende Juen, ende alle anderen Vetcoepers parties lueden toe Leewerden ende in anderen steeden, als Saspet Swijadehoevelinck toe Leewerden, Abbe Heemster hoevelinck in Dongerdeel, ende alle die anderen lueden van den Vetkoepers; die toe Gronnigen quemen mit der woene, hen ter tiedt toe dat die van Gronnigen uut toegen met den Ommelanden bij Gronnigen geleegen, ende deeden daer eenen doedtslach an die Westvreesen van die westersiedt Northorum off hent bij Aewerder siel, daer doedt bleeven ende geslaegen worden van den Vreesen Vc mannen, ende IIIIc mannen worden daer gevangen ende toe gebrocht int iaer M CCCC XVI.

24a Groningers branden en roven in Achtkarspelen
Item daer nae terstondt branden die van Gronnigen int Achtercarspel, ende beroeveden dat landt vollick hoer tilber goederen off, ende dat oerloch bleeff daer langhe nae staen.

24b Groningers veroveren Dokkum en verwoesten steenhuizen
Item Dockum is gewonnen van die van Gronnigen int jaer M CCCC ende XVIII, ende is seer verbrandt; ende daer is neder geworpen Alteken hues op die sueder siedt Dockum met allen anderen steenhuesen, die alle gaeder omme gestortet ende bolwarcken worden neder geworpen in die grafft.

24c Groningen en Keno leggen Friesland zware schatting op

Item daer nae terstondt worden Aewerder ende Esinghe siel ghewonnen van die van Gronnigen, ende alle die daer op waeren worden doedt geslaegen, ende die anderen worden gerichtet, ende die hoeveden worden ter Lunen op staecken gesettet; daer mede weren die goeden oestersche steeden als Luebeck ende Hamborrich, want hem oeck hoer goeden genoemen weren op die zee; ende daer worden voerdan gheschattet alle die Schieringhe parties lueden van Staeveren an hen toe Gerrickes brugge toe, ende gaeven voele duesent olde Franxsche schilden beijde geestlieck unde warlieck, daer van openden die stadt Gronnigen die helleffte ende die ander helleffte joncker Kene oever die Emese, want die van Gronnigen ende joncker Kene ghelieck inden oerloege weren mit malkanderen totten eijnde toe. Ende Sicke Siarde toe Fraenicker, die oeverste was van den Schieringes parties lueden, die moste sienen jongesten soene brengen toe gijssel voer dat goldt ende voer die loevinghe die hie gedaen hadde; ende daer nae worde dat oerloch gesoent, daer die stadt van Gronnigen goede beseegelde brieven aff hevet van alle die landen in Vrieslandt.

24d Groninger overwinning bij Hindeloopen
Item die striedt der Kolsse bij Hindeloep, den die van Gronnigen wonnen, is int iaere M CCCC ende XX op Pancracii martiris dach.

25 Hollanders helpen de Friezen de Groningers te verslaan
Item toe Groeten Sloeten, doe dat die Gronnigers belecht hadden, doe quaemen die Hollanders ende ontsetten die Westvreesen, ende nemen voele borgers van Gronnighen sonder ontsegghen, ende nemen alle hoere schutten ende hoer roeijscheepen, ende voerden die al toe saemen in Hollandt oever, ende schatten die gevanghenen de se gevangen daer hadden, daer mede weren voer Gronnigen Henrick Beijer, Eijlcko Onsta, Abele ten Diecke, Johan Grove ende voele ander borgers; die datum is M CCCC XX Benedicti abbatis.

26 Verwoesting Cortinghuis
Item dit is voert an van Kortinghe hues, to dat worde omme gestortet; die datum is MCCCC ende XXXVI in profesto Petri et Paulie

27 Item voert van Zelwarder hues dat gelegen was bij den kloester toe Selwart, ende van den gerichte van Zelwart
Selwarder hues is gewonnen gewest van die van Gronnigen om en kenna dat Kortinges hues gewonnen is ende neder gestortetende die steenen van dessen voerscreven huesen sijen gevoert toe Gronnigen; ende daer van sint gemaecket IIII steenen toerens, twe kleijnen ende twe groeten, in der stadt mueren gelegen an der noerder siedt van Sunte Wolburgen kercke, van den olden toeren an voert int sueden streckende. Ende dusse man is een hoevet heer op dese voerscreven huesen geheeten, die een hoevet heer was joncker Henrickes, die gevangen wert mit alle siene gesellen op den huese voerscreven, ende wart gebracht toe Gronnigen voer Botteringhe poerte, ende daer worden sij alle gerichtet mitten sweerde, ende hoer lichaemen sijn al begraeven toe den Jacopinen inden omme ganck; daer men hoer gebeente noch hefft gevonden in korten tieden in der noert wester siede des omme ganges voerscreven, in der hornen daer meister Berendt Dulman een prior toe Jacoepinen wolde maecken laeten een privaet toe sienen kaemeren.

28 Item noch van den gerichte ende heerlickheijt van Zelwart voerscreven

In den belede bisschop Vrederick van Blanckenheem van Utrecht voer Gronnigen III weecken lanck mit al den Stichte van Utrecht inden iaer M CCCC, ende hie toech weder toe hues mit alle sienen lueden op sunte Meertens dach translationis; ende doe die bisschop ontfangen hadde dat derdendeel van den gerichte ende heerlickheijt voerscreven an die vangenschap ende schattinge Johan ten Hoeve, diea joncker Godekens soene was, als voerscreven is van den beligghen des bisschops voerscreven, als men vindet voerscreven in dessen cronic voerscreven, soe hefft die bisschop eijn verdrach gemaecket mit joncker Henrick van Selwart van den gerichte voerscreven, den die twe deelen des gerichtes toe behoerde ende desgelieckes sien recht daer toe brueckende, ende mede toe sienen willen in Gronnigen, ende hefft dien bisschop voerscreven die twedeel an gegeven van dessen burgen gherichte, want die bisschop dat derden deel van dat gerichte hadde Johan toe Hoeved off gekreegene; ende desse voerscreven bisschop van Blanckenheem bisschop van Utrecht die gaff joncker Henrick van Selwart weder / van des Stichtes goedes Slingerborrich geheeten is mit soeven hues erven mijt al hoer toe behoer; mit vorwerden, als joncker Henrick doedt weer, soe solde die Slingerborrich voerscreven weder wesen mit alle hoer toe behoer ende heerlickheijden ende blieven an den Stichte van Utrecht, ende desse voerscreven soven huesen hoeven solden blieven ewelick ende arffelick op joncker Henricks erreffgenaemen off naekoemelinghen, sonder arghelist.

29 Groningen verwerft het gezag in het Gericht van Selwerd
Item als dit aldus geschiet was, soe hefft die stadt Gronnigen gemaecket een verdrach mit den bisschop voerscreven, ende hie gaff quiedt die stadt Gronnigen dat recht toe bruecken in der stadt ende stadt marcket toe holden toe Gronnigen, ende daer voer sal die stadt Gronnigen geven ende betaelen alle jaer XXVII of XXIX olde Franxsche schilden toe eewiegen tieden toe, ende daer noch XX jaren XX loedt sulvers; dat die stadt niet off koepen enh mach off oeck neet toe versuemen dat toe betaelen, ende dat toe Koeverden toe brengenop dat hues toe des bisschops behoeff ende sine naekoemelingen bisschops toe Utrecht. Hier omme is dat stadt boeck fundeert op dessen stucken, want int begin des boecks is gescreven, dattet voerscreven boeck mach die Raedt van Gronnigen altoes hoegen ende leghen wanneer sie willen, older heerlickheijden ende gewoenten; daer men bij verstaet mede in dessen saecken heerlickheijt des gerichtes van Selwart. Daer die stadt Gronnigen hier mede beholden hebben ewelicke dat recht in der stadt ende stadt mercke.

30a Het Groninger wapen
Item der stadt Gronnigen waepen is een swart arendt, die dubbeldt is, ende hefft onder sien claeuwen eenen Gronniger schildt doer een veldt, die albedel is ende in dat middel eenen groenen strenck doergaende is. Ende die arendt is des keijsers waepen altoes van Roemen, ende hevet altoes eene veldt; daer ons stadt Gronnigen is angekoemen, want die stadt Gronnigen van anbeginne onder den keijser van Roemen was, hent ter tiedt toe dat keijser Henrick van Roemen, die toe Utrecht starreff ende sien ingeweijde al daer begraven isl in die Doem kercke, doem hie den broederen, de to kampende moncken heeten als die Reguleeren, tot behoeff oerer voedinghe des lichames dat heft Gronnigen, de geleegen is in der greeffschup van Drenthe, ene guldene bulles daer van inholdt, det in Gronnigen presenteert was in den tijden bischop Frederick van Blanckkenheem bischop toe Utrecht doe daer worde gehuldiget, daer dat begin voerscreven aff is: In nomine sancte et individue sancte Trinitatis, Henricus favente Dei gratia. Datum anno M CCCC quadricesimo.

30b Aansluiting bij Sticht Utrecht brengt Groningen welvaart

Hier is bisschop Hendrick van Blanckenheem, die die eerste bisschop is gewest die in Gronnigen is gehuldieget in den voerscreven jaer M CCCC XIX des XV daeghes in den meije, ende die selve bisschop Vrederick voerscreven hefft der stadt Gronnigen geloevet voer hem ende siene naekoemelingen ende geswoeren der stadt Gronnigen laeten blieven bij hoer olde heerlickheijtv ende previlegien ende gewoenten ende rechten oever geestlieck ende warlieck, als van olden plech toe weesen voer datum der huldinghe voerscreven; ende doe waret anbeghinnende die coepman toe reijsen ende toe verkeeren mit levigen beesten ende de die waere alsoe toe verkoepen, dat alsoe in voertieden niet weesen en mochte.
Item alsoe dat nu die van Gronnigen moegen vaeren, keeren ende vorkeeren, rieden offte toe waeter varen ende to lande in den Stichte van Utrecht sonder tol ende des gelieckes al die Stichtes lueden.

31 Item hier volget nae een oerloeghe tusschen der stadt Gronnigen mit den Ommelanden bij Gronnigen gelegen, ende Focko Uecken toe IJler mit sienen vrenden

32 Slotopmerking Lemego over band Groningen met Utrecht
Item hier machmen marcken ende verstaen, dat die breven des keijsers voerscreven seer langhe jaeren nae hoeren datum niet geachtet en waeren; die nochtans in dat leste bij brochten, dat Gronnigen gekoemen is an dat Stichte van Utrecht voerscreven, ende sal daer an blieven. Deo Gracias.

33 Groningens band met Utrecht eeuwenlang dode letter

Item dat Gronnigen eersten quam ant Gestichte van Utrecht, geschach in den jaen unsses Heren Christi geboerte VIIIc ende omtrent XXV iaren, dat keijser Henrick Gronnigen Sunte Merten der hilliegen kercken toe Utrecht gaff; men het quam nie eer an dat Gestichte datter ie bisschoppen van Utrecht huldinghe in Gronnigen verkreegen, eer bisschop Vrederick van Blanckenheem daer gehuldet worde, dat die eerste was, ende geschede omtrent alsmen schreeff dusent verhundert ende ene.

DEEL II - B
Zeven teksten; verdragen, privileges en een verslag
1a Hier nae volget die coepie uut die principael brieven vanden eijgendoem, die hartoch Albart, palsgraeve op den Rien ende van Hollandt greve etcetera, ende die huldinghe ende die eden die see malkanderen gedaen hebben

1b Tekst overeenkomst
Albert van Gods genaeden palsgraeve op den Rien, hartoch in Beijeren, greve van Hennegouwen ende van Hollandt, van Zeelandt, ende heere van Vrieslandt; ende Willem van Beijeren, van Hennegouwen ende van Hollandt, bij der selver genaeden graeve van Oesterwant – doen kont allen lueden, dat wij bij raede ende goedtduncken onses Raedes ende onser steden van Hennegouwen, van Hollandt ende van Zeelandt oevergekoemen ende verdraegen sint mijt Geerwert Kemminghe, Here Hoijtingha, Feija van Dockum, Tijaert Walta, Sijwert Wijarda, Gosschalck Hesselinga ende Tijdman Hopper van des gemeijnea landes wegen van Oestergoe ende Westergoe, in manieren hier naebeschreeven.
In den eersten, soe hebben wij geswoeren ende sweeren lieffliecken in den hilliegen, goede geneediege heeren toe weesen oever em ende oeren landen van Oestergoe ende Westergoe. Ende daer op hebben sie ons weder ontfanghen ende geswoeren ende gehuldet ons ende onsen arven tot hoeren rechten landes heren. Item soe sullen wij ende onse arven timmeren moegen sloeten ende borgen ende steden in den landen, daer ons des best genoeget. Item soe sal ellickman in den lande geseeten is moegen blieven in sienen goede sitten daer hie recht toe hevet onbeschaedieget, ten were off heet verwrochte. Item soe en sullen wij se tot geener heervaert beden bueten hoeren paelen. Item so sullen wij onse baleijuwen ende schulten, schepen ende ampts lueden setten van den genen die in den lande van Westvrieslandt geseten sint ende uut genen landee anders. Item se sullen tolle vrij moegen vaeren in alle onse landen, also vere alse wij de bedwonghen hebben ende hier naemaels bedwinghen moeghen.

Item soe sijn wij gebleven van sulcker misdaedt, doedtslaegen, achterstal ende ongehoersaemheijt als see tot desen daeghe toe tegens onsen olderen ende ons misdaen moeghen hebben, an onsen truwen raede alse den lantgraeven van Lentenborrich, onsen neven van Arckel, den heren van Egmont, den heere van der Veer, den here van Lijrkercke, den borchgrave van Leijden ende heer Jan van Hemstede, ende an die soeven persoenen van Oestergoe ende Westergoe die see ons ordinerende worden onder zegele ende brieven. Ende wes see daer off ordineeren hoerer zeelen toe ge naeden, dat see dat holden ende vuldoen soelen.

Ende want desse veertien parsoenen hier op verdraegen sint ende gheordineert hebben voer onsen olderen zeelen ende alle der geener zeelen die mit onsen olderen hier gebleeven sint, datmen maecken sal inden lande van Westreeslandt daert ons beste genoeget ene kercke van twalleff kanoniken provenden ende ene dekanie, elcke provene van vijfftich Franssche schilde elcks jaers ende de dekanie dubbelde provene, toe beleggen an goeden seeckeren renten.

Ende des sullen wij ende onse arven de dekaniee ende provenen altijdt vergeven. Ende wij sullen binnen eenen halven jaere seggen, tot wat stede wij die kercke gemaecket willen hebben. Ende binnen des jaers daer nae soe sullen onse goede lueden van Oestergoe ende Westergoe ende anders die gene die inden lande geseeten sint op die westersiedt der Lauwerssche, die uns gehuldet hebben off noch ons binnen desser tiedt hulden sullen, die kercke doen sullen maecken daert ons genoeget. Ende den zeelen voergenoempt toe genaeden een gasthues doen maecken daert ons genoeget; daer sullen sijng darteijn bedden in liggen, ende een wijeff offte twee in setten, die de arme lueden die daer koemen soelen untfanghen ende haevenen; ende elck arrem menssche die daer koemet, sal daer drie daegen moegen liggen ende harbarghe moegen hebben.

Soe hebben wij ten eersten om Gods willen ende om onser olderen zeelen willen alle broecke ende affterwesen ende ongehoersaemheijt die sie tot desen daege ijegen unsen olderen ende uns misdaen moegen hebben, sijn claerlijcke vergeven, ende wil al vergeeten ende tot geenen tieden meer gedencken ende int quaedt an see toe verhaelen. Item soe sullen see veelich moegen vaeren hoers lijeffs ende goedts ende de gebruecken moegen als voergescreven is. Item soe sullen see gebruecken al sulckes rechtes als bij den XIIIIk voergenoempt oevergekoemen ende verdraegen is, ende wij hem mit gueden handvesten ende breven bezeegelt ende gegeven hebben. Item soe salmen niemant toe kampe gebieden in hoeren lande geseeten.

Ende hier up hebben see uns geoepent ende oevergeleevert die stadt Staeveren ende dat cloester van Sunte Odulphus, ende ons ontfanghen ende gehuldet tot hoeren rechten landes heeren als voergeroert is, beholdtlijcken den abpt van Sunte Odulphus ende sienen gemeente ende convente, ende den poerters van Staeveren, ende alle den geenen die daer bijnnen woenachtich sijnt, oers lijeves ende oer goedes. Oeck hebben wijn ons geloevet onse goede lueden van Oestergoe ende van Westergoe, dije poerters van Staeveren ende die daer binnen woenachtich sint, weert dat ijemandt onder hem geseeten ons niet onderdaenich wesen noch voer hoeren heeren kennende wolden wesen – als sie gedaen hebben – dat sie ons mijt alle oere macht daer toe helpen sullen als goede getruwe lueden, dat wij see tot onse onderdaenichheijt moegen brengen.

Ende om dat wij em dit vullenkoemenlicken ende wal menen toe holden voer ons ende onsen naekoemelinghen, soe hebben wij, onsen leven zoen ende broeder van Lueck, onse raeden voergenoempt, ende unse steeden alse Dordrich, Harlem, Leijden, Delfft, Alckmara, Amsterdam, Middelborrich ende Tzirckzee dessen breeff bezeegelt mit unse zegelen. Ende om dat alle dinghen aldus gescheen sijn, soe hebben wij Wilhelm van Beijeren, graeve van Oesterwant, onse zegel op spatium desses breeffs gehangen.

2a Dit is eene coepie uut den principael breeff van sunderlinge punten endec artikelen de de hartoch dessen voergenoemden Vreesen gegunt ende geven hefft

2b Tekst privilege
Wenstaef stadholder in den Hage mit unsen vrunden ende goeden lueden in den lande van Oestergoe ende Westergoe geseeten, om dat punt toe verclaeren, alsoe dat wij weten mochten, woe ende in welcker maeten wij ende onse naekoemelinghen onsen lieven heren / den hartogen ende sienen nacomelingen geholden solden wesen; des unse lieve genaediege here hartoch Albart sette van sienen raede van siener wegen soeven genampt bij naemen als hier nae beschreeven staene, dat is toe weten joncker Johan heere van Arckel, heer Willem van Kowsen domprovest toe Utrecht, heer Philippus van Wassenborch greve van Leijden, heer Geert van Egmont, heer Johan van Hemstede, heer Claws van Worselen van Cortsene ridderen, ende heren Garbrandt van der Constie provest toe Brenge in Hennegouwe. Ende soeven van des gemene landes wegen van Oestergoe ende Westergoe ende onser wegen, dat is toe weten Here Hoijtinge, van de van Dockum, Gerart Kamminghe, Tijart Walta, Sijwert Wijarda, Gosscalck Hesselinga ende Tijdmar Hopper; welcker Vreesen sint eendrachtlicken mit malkanderen oevergekoemen ende verdraegen van die voergenoemde punten, in maten ende manieren hier nae beschreven, dat is toe weten:
In den eersten dat van den teijnden in Oestergoe ende Westergoe die onse leve genediege here hartoch Albart vermidts siene heerlickheijt toe behoeren, dat hie were schuldich toe hebben den teinden schoeff. Off hevet onse leve here hartoch Albert bij oever draegen der veertienen voer ons soe voele gracien gedaen dat wij ende onse naekoemelinghen off sienen gewaerden renthen off de gene de solve renten van sijner wegen den teinden verkoepen sal den twalleffsten schoeff.
Item soe ist verdraegen bij den XIIIId, dat wij ende onse naekoemelinghen sullen vrij wesen van allen smalen tenden, dat is toe weten van schaepen, van calveren, van varkenen, van gansen, van voegelen, uutgesecht van alle gueden seijet; meer wes wij in onsen hoeven seeijen, daer sullen wij neet aff geven; alle dinck sunder arghelist.
Ende wij ende unse naekoemelinghen ende elck besunder sullen moegen holden voegelen ende honden in unser genoechten.
Item want unse olderen ende unse oeverolderen plegen toe geven thensen ende henslage ons lives heren olderen ende voervaederen, soe hefft ons de selve unse genaedieghe here bij overdraegen der XIIII gegeven, gedaen ende verdraegen die thinse ende henslage. Ende hier mede sullen quiedt wesen van allen thinsen ende teenden ende henslagen, beholdelicken onsen genedichsten lieven heren den twalleffsten schoeff als voersteet, ende sijn hoefflandt.
Item soe ist verdraegen bij den veertienen, soe we sluizen inden lande van Oestergoe ende Westergoe gelecht hevet in sijn selves landt ende dijck van sijn selves goede sonder ijemandt anders daer toe te gelden, die sal die sluezen ontfangen van onsen genediegen heren; ende he sal sie em weder up verleijen ende verlenen tot enen rechten lene hem offte sienen arven toe gebruecken; beholdelijck dat die gheestliecke cloesteren ende monnicken in dusdaeniegen van sluezen ende visscherije niet sullen wesen, oevermidts dat onse leve genadighe here de dedinghe van den cloesteren ende monnicken an em holden hevet.
Ende alle andere visscherie sullen unsen leven genaedigen heren hartoch Albart toe koemen ende behoeren ende sijne naekoemelingen; dat en were off ijemandt inden lande van Oestergoe ende Westergoel oers selves sloeten die tusschen oeren landen ligghen korven in leijde op oer selves arve, off om oer selves huesem vivers offte grafften groeve, die sullen sie moegen visschen sunder wederseggen unses leves genaediegen heren offte anders ijemandt van siener wegen.

Item soe ist verdraegen bij den vertijnen, oevermidts dat dickwiels gebreck valt tusschen unses leves heren tenden ende den genen die de landen besit hebben, dat soe wanneer dat die gene bereijdt is die sijn goedt vertendet wil hebben, die salt den teentman twee daegen toe voeren weten laeten eer hie sien koeren mennet, ende daer bij nemen toe tueghe twee van hoeren naebueren. Ende weert dat die teentman niet en queme, soe mochte die knaepe sien goedt toe hues mennen, ende den teijnden schoeff uut setten bij twee van den bueren.

Ende dan solde de knaepe den teijnden schoeff bewaeren, datter geen schaede an geschege, enen dach ende enen nacht. Ende waer / daer ijemandt van den bueren die daer toe vermaendt worde daer bij toe koemen ende niet en queme, die solde verboeren tegens unsen genedigen heren offte sienen geweerdiegen renthemester thenden gekofft hevet offte coepen sal, die sal des naesten sondaeges daer nae dat hie den thenden aldereerst gekofft hevet kondigen ende doen noemen inder kercken van der perrochien daer die thende gelegen is, wen hie gemachtieget ende bevoelen hevet den lueden goedt toe verthenden, den die goede lueden toe spreecken sullen ende versoecken in allen mannieren als hier voer staedt. Ende weer die selve hem hier in versuemende, soe mosten die goede lueden bij twen bueren wel uut scheden ende laeten staen voer den thenden, ende hoer selves goedt toe hues voeren, in allen manieren als hier voer is, sunder ijemans ijegenseggen onsses leves heren offte anders toe misdoen. Voert sal onse genediege here voeren ende holden an em selven die wint van der moelen oever alle dat landt van Oestergoe ende Westergoe; ende die gijffte van allen kercken die welcke em toe geeven steet, tot aller tijdt wanneer ijenich vanden kercken open wesen sal, enen goeden man en priester offte clarrick uut den lande van Oestergoe ende Westergoe geboeren, die des weerdich is offte worden sal; beholdelijck dat een ijghelick die wil een rosmoelen maecken laeten in sien selves hues, dieb mach dan daer mede maelen sunder verboertenisse unses leves genaediegen heren. Ende waer dat saecke dat ijemandt enich olter gestichtet hadde he offte siene olderen uut sien selves goederen, ende tot nu hier toe gijffters off gewest hadden, die sal daer gijffter off blieven. Ende ellick preester die nu int besidt is in siener kercken, die sal int besidt blieven sien leevendt lanck sunder arghelist, gelieck als hie dusd langhe gedaen hevet hent tot dessen dach toe.

Item oeck is verdraegen bij dessen XIIII vorgenoemt, dat onse leve genaedige here ende siene nacomelingene sullen hebben tot ewijgen daegen alle anworpen die an den lande die an Oestvrieslandt angeworpen sint, ende nu ter tijedt onbediecket sint, offte anworpenf sullen, off gelegen sint bueten onse zeediecken. Ende weert saecke dat iemandt olde diecken ingelecht hadde, die solde men sien landt beholden laeten dat bueten diecks lege; beholdelijcken datmen die zeedijcken dencken mach van bueten de dijecken, salmen binnen offte bueten leggen ter minster schaeden, daer see de gemene raedes des scheren sullen. Ende wes eerde de men binnen nemet van ijemans lande, de salmen gelden tot des raedes seggen.

Item alst oeverdraegen was inde vorgenoemde soene, dat wij eene kercke maecken solden mit XIIII provenen ende een gasthues mit een deel provenen, als de breven die wij hebben van unsen leven genedijgen heren inholdende, ende wij oevermids oerloghe soe seer verarmet sint, dat wij stichtinghe ende timmeringhe vander vorgenoemde kercke ende gasthues mitten provenen niet vullenbrengen moegen nae inholt der soene, soe hevet unse leve genadighe here hartoch Albart vorgenoemt van sijner goedertijrenheijt de tijdt verlenghet vijff jaeren lanck; ende hier en binnen sal onse leve genaedighe here een jaer toe voeren seggen, waer he se gemaecket wil hebben. Ende de kercke, gasthues ende provenden sullen wij timmeren, stichten mit renten en goeden bijnnen een jaer nae vermaeninghe unses leves genedighen heren.

Ende hier mede sal ende wil onse genedighe leve here ons ende onse nacomelingen vrij laeten onse lantsaten, dat wij offte ienich van onser weghen gebruecket hebben, sijnt der tijdt dat wij onsen leven genedighen heren vorgenoemt ontffangen ende gehuldet hebben. Ende offte iemant in nakoemenden tieden onrechte bruekinghe hadde, de mochte daer als dan beteringhe voer doen, nae inholdt der hantvesten ende gemene rechten dat unse genedighe here uns gegeven hevet; sunder arghelist. Ende wert saecke dat tuuschen onsen leven genedigen heren ende ons ijenich twidracht velle an ijenich van beijden parten die nae verclaert sint, die sullen staen tot verclaringhe der XIIII, die over die vorgenoemde zoene weren / die in Oestvrieslandt gemaecket wort. Ende weert saecke dat ijemant van den XIIIIn storve, offte van noetsaecke daer niet bij mochte koemen, daer salmen andere nemen inden gebreecke vanden anderen de daer niet en queme.

Ende want wij der vorgenoemden zoene, lantrecht ende verclaringhe van allen punten daer in begrepen, ende onses leves genedighen heren hantvesten besegelt die he uns daer aff gegeven hevet mit aller gunsten ende genaeden, oetmoedelicken ontffangen hebben, soe hebben wij voer ons ende onsen naekomelijngen geloevet ende loeven onsen leven genadigen heren hartoch Albart vorgenoemt ende sijnen naekoemelinghen op sulcker hulde ende ordinancie als wij em gedaen hebben, dat wij em goede getruwe hoersame lueden ende ondersaeten wesen sullen, ende den tot allen tijden doen dat goede lueden eren rechten landes heren schuldich sint te doende.

Ende in kentnisse der waerheijt der aff hebben wij dit breeff open doen zegelen mijt unse gemene luede van Oestergoe zegel, dat wij tot dessen daeghe gebesiget ende gebruicket hebben, hier an gehangen; opden darden dach in de meij maendt int jaer onsses Heren dusent vierhundert ende negen ende twintich.

3a Van den punten ende articulen de de hovelingen den hartogen van Beyeren weder in over gegeven hebben

3b Tekst huldiging
Dit sint de articulen ende punten, die wij hoefflingen uut Oestergoe ende Westergoe landen mitten anderen landen, de nu ter tijdt verdreven sint van Gronningen, van Emden ende uutten gemenen landen bij oesten ende bij westen der Eemse ende vergaddert sint toe Staeveren ende toe Sloeten, doen willen tot enen eijnde tot ener eerlickheijt den alre doerluchtichsten hoechgeboeren fursten ende heren hartoch Johan van Beijeren.
Int eersten dat wij em ende sienen arven tot eewiegen tieden bekennen willen voer unsen rechten landes heren, up alsulcke punten ende artikulen als hier nae volget besschreven:
Int eersten bekennen wij unsen genedigen heren dat alre hogeste recht, dat is toe verstaen dat de gretmans ende de rechters mijt oren mede rechteren sullen voeren van wegen ons genedigen heren dat recht dat em mit recht inden omgange der sonnen boeren mach, als dat van oldes gewest hevet; meer de gretmans sullen alle jaer koemen toe Staeveren voer onsen genedigen / heren offte voer den genen den he dat bevolen hevet; ende sullen oeren eedt doen, dat se van onsen genedigen heren wegen allen lueden recht doen sullen nae olden Vreeschen landtrechte. Ende onsen heren offte de gene de den eeth doen van wegen onsses genedigen heren ende bevoelen is rechte rekenschup to ontfangende ende toe doende binnen Staeveren, binnen een maent daer na dat he uut den rechte gaet, van alsoedaene broecke ende hovetslage de unsen genedigen heren binnen jaers verschenen is. Ende wes onkost dat de gretmans mit ore mede rechteren doen van rechtes wegen, dat sal van de broecke die onsen genedigen heren verschenen is genoemen worden. Ende des geliecken sullen doen de rechters toe Gronningen als de greetmans toe Staeveren sullen doen.
Item soe bekenne wij onsen genedigen heren sijn hoefftgelt ende hinslage twe Vleemschen groeten van elcken huese des jaers.
Item weert saecke dat ijemant misdede, de sal misdoen op em selven ende op anders nemandt. Ende worde he voervluchtich, soe en solde em nemant ontholden. Ende onthilde em ijemandt nae de tijdt des he vanden rechter vermaendt worde, soe solde he bote ende broecke daer voer gelden, als de misdaeder selven doen solde.
Item soe bekennen wij unsen genedigen heren de munte, inden he goedt golt ende sulver lat slaen, ende dit sal dueren twintiche jaeren lanck sunder vernien.
Item soe bekennen wij unsen genedigen heren alle tolle van allen goeden datmen uuten lande sal voeren den hundersten penninck van uuthemesschen lueden; ende wat goedt eens vertollet is op de reijse, neet bet toe vertollen. Meer wij, de ons genedigen heren ondersaeten sint, sullen tolle vrij vaeren in alle onses heren landen ende stroemen, de he nu ter tijdt hevet offte hier naemaels an koemen moegen.
Item offte ijenich schip lantroeringhe dede an desse vorgenoemde landen, alsoe dattet schip verloere, soe moegen de luede uut den schepe oer lieff ende goedt bargen sunder hinder, ende vrij van unsen genedigen heren daer aff wesen; ende hulpe dat goedt ijemandt toe bargen, de solde redelick arbeijdes loen hebben.

Item quemen daer schepe offte goedt drieven daer nemant bij were, soe solde de rechter de den eedt bevoelen were van wegen unsses heren, dat goedt haevenen ende bargen, ter tiedt toe datter ijemandt nae queme mit goeden bewijse umme dat goedt; den salmen dat goedt weder umme leveren, omme redelick arbeijdes loen dattet gekostet hevet toe haevenen ende toe bargen. Ende queme daer nemandt nae binnen jaer ende dach, soe sal de rechter tot

behoeff unsen genedigen heren nemen dat ene darde part, ende de gene de dat hebben helpen bargen den anderen part, ende dat dardendeel de kercke daer de goederen angekoemen sint.

Item soe sal de alre doerluchtichste furste unse genedige here uns bescharmen voer alle landes heren ende voer alle de gene die uns beschaedigen ende behinderen moegen; ende een ijgelick de van den sienen verdreven is uten lande van Oestergoe ende Westergoe, uut Gronningen, van Embden ende uutten landen bij oesten ende westen der Eemse, opt siene helpen, alsoe dat he rustelick ende vredelick opt siene is, als he plach toe wesen eer dat he verdreven wort; ende dat em misdaen is bij onsen genedigen heren genedelicke beteringhe daer voer toe gescheen.

Item unse genedighe here ons in gene heervaert toe leijden uutten paelen van Vrieslandt.

Item hier mede sullen vergeten ende vergeven wesen alle saecken die voer dessen daeghe gescheete sint.

Item een ijgelick, he sij geestlieck offte warlieck, sal gebruecken alle prevelegien, breven ende vrijheijt, die sie gehadt hebben van coninck Carolus tijden went tot desser tiedt toe, uutgesecht desse vorgenoemde punten ende artikulen.

Ende alle desse punten ende artikulen sullen bruecken ende hebben alle eijlande om dit landt gelegen, de mede besoendt willen wesen ende de dessen landen toe behoeren, uutgesecht de van Amelandt ende Schillinge.

4 a Hartoch Albert palsgrave up den Rijn etcetera huldebreeff van Oestergoe ende Westergoe

4b Tekst huldebrief
Wij prelaten, hoefflingen, greetmannen, rechteren ende alle gemeene meente van Oestergoe ende Westergoe, doen kont ende kentlijcken allen lueden, ende bekennen mit dessen openen breve, dat wij ontfangen hebben ende ontfangen ende hulden den edelen hoechgeboeren fursten ende heren hartoch Albert van Beijeren, graeve van Hennegouwen, van Hollandt, van Zeelandt ende bannerheer van Vreeslandt, voer onsen rechten landes heren, em ende sienen arven ende nacomelingen.
Ende hebben dat an den hilligen gezwoeren mit gestaeveden eede, ende loeven dat voer ons ende onsen nacomelingen vaste toe holden ewelick ende arfflijcken, sien beste toe doen ende sien quaeste toe keren, ende allent dat wij enen rechten landes heren schuldich sijnt toe doende, nae al sulcken rechten ende hantvesten als he ons weder omme gegeven hevet; alle argelist uutgesloeten.
Int kennisse desser waerheijt hebben wij unse zegel van Oestergoe ende Westergoe an dessen breeff gehangen; int jaer unsses Heren duesent drehundert ende achtendetnegentich op onsser Lever Vrouwen avent Assumpcionis.

5a Dit is dee hulde breeff van een deel van den Soeven wolden

5b Tekst huldebrief
Wij gemeene bueren van Olde Holepat, van Nie Holepat, Wulmegae, Tomegae, Oldetrine, Nietrine, Spange, Scerpenzel, Monkebuer, Oldelamer, Nijelamer, Nije Holtwolde, Olde Holtwolt, IJdzeerth, Ble dijck, Pepergae, Kunere, ende Oester zeemer landt doen kundich allen lueden, dat wij geloevet hebben ende loeven in goeden truwen onsen leven genediegen heren hartoch Albert van Beijeren, graeve van Hennegouwen, van Hollandt, van Zeelandt ende heere van Vreeslandt, dat wij em ende sienen arven sullen doen al dat goede getruwe lueden oeren rechten landes heren schuldich sijnt tot doende, ende sullen jaerlix em geven ende betaelen alsoe als onse andere ingesetene onsses toe pacht sullen geven; alsoa dat in de hantvesten bededinget is, die onse leve genediege here den gemenen lueden van Stellingwarreff ende Oesterzeijngerlandt ende van der Kuner gegeven ende bezegelt hevet.
In kennisse der waerheijt / soe hebben wij gemene meijnte van Stellingewarref, van Kunere ende Oesterzeijngerlandt dussen breeff bezegelt mit unse zegelen an dessen breeff gehangen. Ghegeven int jaer unsses Heren dusent veerhundert negen ende twintich op des hilliegen Sacramentes avondt

6a Dit is van ene generale zoene doer alle Vreeslandt, doe de heren uuten lande weren verslaegen

Doede Vreesen desse heren uuten lande weder hadden verslaegen als ghij voer gehoert hebben, soe begunden se toe smaecken ende toe vernemen, dattet lastich ende swaer was toe staen under bedwanck van landes heren, ende beter ende lichtliecker was toe wesen bij em selven, onder sick em toe berichten laeten van oeren eijgenen hoefflingen ende goeden lueden dan van anderen vremeden landes heren. Aldus leden se sonderlinghe mit malkanderen oever, dat se wolden maecken ene gemene zoene oever alle Vreeslandt oest ende west, ende wolden volgen dat woerdt in den hilliegen evangelio, daerd Onse Leve Here secht doer dene evangeliste: ҏmne regnum in se divisum desolabitur' dat is: alle riecken in em selven gedeelt offte rebel dat geet toe neet etcetera; menende hier up, als alle Vreeslandt weer oever ene ende eendrachtich, soe weert neet wal moegelick, dat men se gewaltlijcken van ijenegen heren solde moegen becrachten; waer op se mit malkanderen sint oevergekoemen ende hebben ene zoene gemaecket in manieren hier nae beschreven.

6b Copia
Tekst akte
Wij Ocko vanden Broke, Auwerick ende Emden hoefftlinck, Sijbeth hoefftlinck in Rustijnck, borgemesteren ende Raedt ende gemene meijnten in Gronnigen, prelaten, hoefflingen, rechteren ende gemene meijnten van Hunsijnge, Fijmelinge, Langewoldt, Fredwolt, Hummerselande ende gemeijne eijlanden an der oesterziede der Lauwersche, mit onsen hulperen an de ene siedt; ende wij prelaeten, dekenen, hoefftlingen, schepen, gretmans, rechteren ende gemene gemeijnten der ander landen van Oestergoe ende Westergoe, mijt allen eijlanden ende landen an de westersiedt der Lauwersche, mit onsen hulperen ende hulperhulperen an de ander siede; maecken kondt ende kentlieck allen lueden mit dessen ijegenwoerdiegen breve, dat wij voer ons ende onsen naekoemelingen ende arreffgenaemen, umme nuttichheijt, eendracht ende zaelichheijt des gemenen Vreeslandes, sijnt vruntlijcken ende leeffliecken samentlijeck mijt goeden beraede mit malkanderen oeverdraegen, verenieget ende versoent van alle schelinghe, twiedracht ende veeden, de wij toe dessen daeghe toe voer datum dusses breves mit malkanderen gehadt moegen hebben; alsoe dat wij noch onser gene noch onse naekoemelingen in genen toekoemenden tieden op malkanderen meer oerloegen sullen noch willen noch doen laeten willen, tot ewiegen daegen toe.
Item soe loeven wij voergenoemde Ocko, Sijbeth, borgemesteren endec Raedt ende gemene meijnte der Umme landen an de oestersiedt der Lauwersche geseten, dat den lande van Oestergoe ende Westergoe ende hoeren inwoeners ghenen schaeden scheen sal voer, in noch doer unsen landen. Ende des geliecken loeven wij prelaten, provesten, dekenen, gretmannen, hoefftlingen, rechteren ende gemene gemeijnten van Oestergoe ende Westergoe landen mijtten eijlanden ende Ommelanden, dat Ocko, Sijbeth, borgemesteren ende Raedt ende gemene meente toe Gronningen ende den Ummelanden vorgenoemt in, voer noch doer onsen landen geen schaeden scheen sal; des gelieckes salt wesen als vorgenoemt is vanden eijlanden ende Ommelanden omtrent van der oestersiedt der Lauwersche gelegen.
Item soe sullen wij Ocko ende Sijbeth ende gemene borgers ende ingesetene der stadt Gronningen ende der landen vorgenoemt ende onse naekoemelingen den koepman veliegen, over al in die oesterziede vandere Lauwersche daer wij machtich sint beijde toe waeter ende toe lande, nae datum des breves voertan, voer alle inwoeners der selver landen. Ende des gelieckes sullen wij prelaten, provesten, dekenen, gretmans, / hoefftlingen, rechteren ende gemene gemeentef van Oestergoe ende Westergoe mitten eijlanden ende Ummelanden vorgenoemt ende onse naekoemelingen den koepman veeliegen, oever al ende voer alle inwoeners der selver landen an der westerziedt der Lauwersche. Item soe sullen wij van beijden sieden, in den landen bij westen ende bij oesten der Lauwersche tot der Weser toe, elck van ons in den sijnen, allen moerdenaeren, kerckenroevers, kerckenbreeckers, kramschijners, frouwen scheijners, straeten schijners offte roevers stueren unde vervolgen, alsmen dat van rechtes wegen schuldich is toe doen, tot allen tieden alst geclaeget wordt.
Item soe sullen alle koeplueden uut Oestergoe ende Westergoe landen ende eijlanden mitten Ommelanden vorgenoemt alle tiedt moegen vaeren ende keren vrij in ende doer ons Ocko, Sijbeth ende der stadt Gronninghen eijlanden ende Ommelanden op der oesterziedt der Lauwersche, op den olden tol sunder anders ijenigen tol offte ongeldt, ende den olden tol salmen nargent verhoegen. Ende des geliecken sullen Ocko, Sijbeth, de stadt van Gronningen ende Ummelanden vorgenoemt in Oestergoe ende Westergoe ende hoeren eijlanden ende Ommelanden vorgenoemt vaeren ende keren op den olden tol als vorgenoemt is.

Item weert saecke dat ijenich man gebreckelick worde an lijve offte an goede, dat solde de misdaediege beteren mijt lijeve ende mit goede, sunder ijenich anders mans lieff offte goedt daer omme in belastieget toe wesen in generleija wies.
Item soe salmen genen man inden lande vorgenoemt om des anderen schulde bekomen, toeven offte besetten; meer den claeger salmen vordelijck recht behelpen oever den genen de hem schuldich is. Ende soe salment joe binnen vieff warckeldaegen em uutrechten; meer lijt de klaeger langer boeven vieff daegen, soe sal de rechter de kost betaelen daer de claeger verteert. Ende een ijgelick mach siene schulde inwinnen mijt twe mannen oers rechtes onverwonnen uut den lande daer de koep gescheen is ende daer de schult in gelegen is, soe veer als de schult boeven L olde schilden niet en sij, XXX olde vleemschen voer den schildt; weer oeck de schulde boeven L olde schilden vorgenoemdes paijements, soe sal dat tuech ende bewies staen tot des rechtes ontkennen. Weert oeck saecke dat ienich schip van den vorgenoemden landen verdorve ende goedt daer aff beroevet worde, daer sal men mede volgen die olde woente, dat is toe verstaen: wie dat goedt barget, die sal hebben den darden penninck, die koepman die twe penningen.
Item soe sullen alle prelaten, provesten, abbeten, dekenen, greetmans, rechteren ende gemenelieck alle geestliecke ende warliecke parsoenen inden vorgenoemden lande blieven bij hoeren rechte, ende sullen hoere rechten heerlickheijden ende goederen vredelieck ende rustelieck bruecken, niemande den anderen daer an toe hinderene.
Item soe salmen alle hoersaeme monnecken, jonckffrouwen ende hoersaeme geestliecke parsoenen weder wiesen in hoer convendt. Ende weert saecke dat ijemandt desse vorgenoemde persoenen onthelde, nae den dat sie mit des prelates breven daer de geestliecke persoene onder geseten is vermaendt worde offte were, soe sal he mit der daedt onhoersaem wesenten weer dattet were van rechtlijcke offte van arrefftaels wegen, offte van anderen saecken, demen mijt rechte offte mit mijnne in den lande, daer de saecke in verresen is, mit geliecke niet scheijden machsonder vertreck den overherigen toe berichten, ende ijoe alsoe voegen datter geen veede van koeme.

Item soe sullen wij alle unsen vliedt daer toe doen mijt ganser macht, dat de gevangen an beijden sieden genedelijecke geschattet ende gekofft worden nae hoeren ver moege.
Item weer daer ijenich in Oestergoe ende Westergoe landen geseeten, die bueten de vorgenoemde landen ijenighe vremde lueden int landt haelde binnes landes mede toe oerloegen, die solde verboeren lijeff ende goedt tot der vorgenoemden lande behoeff.
Item weert oeck dat die van Oestergoe ende Westergoe landen Ocko, Sijbeth, die stadt van Gronningen mitten Ommelanden vorgenoemt ende eijlanden ende begeerden om biestandt in hoer landt nae vorwerden in dessen breve begrepen, soe moegen Ocko, Sijbeth ende die stadt van Gronningen mitten Ummelanden vorgenoemt reijsen op kost deer van Oestergoe ende Westergoe landen vorgenoemt, alsoe vroe als se koemen oever Gerrix brugge offte oever de Lauwersche. Ende des gelieckes eijsschen wij Ocko, Sijbeth, de stadt van Gronnigen mitten Ummelanden vorgenoemt de van Oestergoe ende Westergoe landen vorgenoemt om hulpe als vorgenoemt is, soe moegen see reijsen op Ocko, Sijbeth ende der stadt van Gronningen mit oeren Ommelanden koste, alsoe vroe als se koemen an de oesterziedt der Lauwersche ende Gercks brugge, ende elck op sien selves aventuer toe reijsen.
Item die schaede die gescheen is Eelcke Heringe ende Jonga Azega mijt oeren vrenden seer der tiedt dat de huldinghe gescheen is in Hollandt, de is gegeven op veer soens lueden: van Eelken ende Jonge Azega mit hoeren vrunden op Bruen Clinghe ende Popken Feddema, ende van der lande wegen op Popken Trijnze ende Hinrick Beijers; ende kunnen desse niet verdraegen, soe sullen die soens lueden enen lijken overman keijsen, ende joe de saecke toe scheijden; des sullen se holden enen dach toe Gronningen, ende den selven dach daer de soens lueden mijtter stadt van Gronninghen, Oestergoe ende Westergoe mijt malkanderen oever een worden. Ende op den selven dach ende stede soe sullen de landen van beijden sieden den soens breeff oeverleveren.

Item alle de gene die besoendt sijnt, die sullen weder koemen upt hoere in Ocken ende Sijbets gebede toe gebruecken. Ende voert alle de gene de op der oesterziedt der Lauwersche opt hoere sullen koemen, de sullen wissheijt doen daer den hoefftlingen ende rechteren ende der gemener meente an genoeget.
Item soe sullen die ghisele van Gherricks kloester vrij ende quijt wesen vander vangenschup nu terstundt.

Item alsoe vroe als dese artikulen mijt lofften ende eeden bevestiget sint van den genen de daer toe geraemet sint, ende bevestiget mit zegele ende breve, soe sullen alle gijselen an beijden sieden quijt wesen, uutgenoemen de voer geen geloevet geldt staen.
Item weert saecke dat ijemandt were, de desse vorgenoemde articulen neet holden offte bevestiegen wolde mijt eden, die sal mitter daedt vredeloes wesen lijves ende goedes; boeven dat soe sullen de lande noche den overherigen berichten, ende daer toe dwingen dat he de selve articulen holde, beswere ende besegele.

Item op desse vorgenoemde soene sal ende mach een ijgelick man van beijden sieden in allen landen ende steden tusschen der Zueder zee ende der Wezer al velich lieves ende goedes vaeren, wanderen, keren unde verkeren, toe waeter ende toe lande, bij daghe ende bij nachte ende tot allen tieden als hie des toe doende hefft.

Item soe moegen koemen alle de gene, se sijn geestlieck off warlieck, de geweken offte verdreven sijnt uutten lande van hoeren goeden tusschen den Zueder zee ende Wezere, koemen op oer eijgen goedt, huse, arve, alsoe se dat vinden; uutgesproecken de ballingen van Embden ende van Gronningen, sunder den de se in nemen willen om bede wille goeder lueden van Oestergoe ende Westergoe ende goede mans van Dockum. Ende nae dessen daege sullen se genen meer schaeden lieden in hoeren goede.

Item alle schaeden ende doedtslach, de gescheen sijnt in der veede, sunt der tiedt dat Embden gewonnen wort, sullen doedt gesoent sijn ende quijdt wesen in allen landen vorgenoemt mitten genen de wij mede gesoent sijnt.
Item soe we der Vetkoeperen renthen van Paesschen bes hier toe hevet op geboert toe des gemene landes behoeff, soe sullen de gemene landen van Oestergoe ende Westergoe der vorgenoemde Vetkoeper meijers offte lantsaeten alsoe daene goedt weder geven als em aff geschattet is, ende dat in soe daener haeve weder toe betaelen als sijt uut gegeven hebben; waer oeck iemant de de vorscreven renthen tot sijn selves behoeff hadde op geboert, de sal dat weder geven; weer oeck ijenich meijer der Vetkoepers, de geloevet hadde ijenighen man renthen toe betaelen, ende dat verwisset mit panden, borgen offte lofften, de panden salmen weder geven, de borgen offte lofften quijdt schelden; des gelijcken weer daer ijemandt vander Schijringhe meijers, de den Vetkoepers hadde gheloevet der Schiringhe meijers renthen toe betaelen de wile dat se uutten lande weren gerumet ende verdreven, dat noch onbetaelt were, dat salmen quijdt laeten ende weder umme geven; weer daer oeck ijenighe loffte offte borge pande op gesat, die panden salmen weder geven, de loffte ende borgen quijdt schelden als vorgenoemt is. Anders salmen alle geloevet geldt betaelen, uutgenoemen dat vorgenoemt is.
Item were ijenich man, de fredban op der Vetkoepere landt ende goedt gewonnen hadde de wile se weren uutten lande, sullen onmachtich ende van gener weerde wesen.
Item were ijenich man in Oestergoe ende Westergoe, de eijgendoem offte schattinghe oever stede, dorpe offte lande ende lueden inden vorgenoemden lande gelegen ende geseten maecken wolden, dat sullen de gemene landen van Oestergoe ende Westergoe mijt malkanderen keren.

Item soe sullen die gemene gesellen van Dockum ende van Esinghe zijl mijt oeren hulperen mede besoent wesen als vorgenoemt is. Alle voerdade, naeden dat Embden gewonnen wort, gescheen sijn, sullen vergeven ende vergeten sijn; voert sullen de vorgenoemde gesellen mit hoeren hulpers, Duitsche ende vremede knechten gesellen, tusschen hier ende Midvasten naestkoemende uutten lande wesen. Ende de veste toe Dockum ende van Esinger zijlsalmen neder leggen ende verdarven bij der vorgenoemder tijdt. Ende weer dat saecke dat de vorgenoemde gesellen van Dockum ende van Esingerzijl niet ruemen wolden binnen der vorgenoemder tijdt, soe sullen ende willen wij van Oestergoe ende Westergoe mijt hoeren vrunden de vorgenoemde gesellen vervolgen, ende se uut den vorgenoemden sloeten toe winnen sunder vertreck. Ende desse vorgenoemde gesellen moegen aff, vrij, velich lijves ende goedes vaeren uutten lande binnen der vorgenoemder tijdt.
Item als Dockumer veste ende dat slot toe Esinger zijl nedergelegen is, daer nae binnen veertijn daegen de sloete toe Oxwerder zijl ende toe Houwerzijl sullen neder gesleten wesen.
Item alle wilkoere de in Oestergoe ende Westergoe gemaecket sijnt zeer der tijdt dat Embden gewonnen wort, sullen doedt ende toe niet wesen.
Item off daer ijenich doedtslachte geschede tusschen landen in preesteren, in hoefftlingen offte in gehoersaeme geestliecke parsoenen, soe salmen den doedtslach van de vorgenoemde parsoenen als een preester gelden mit drehundert olde schilden, den schilt voer dertichd olde vleemschen grote toe rekenen, ende dat binnen iaer toe betaelen nae den dat de doetslache is gescheen; den hoefftlinck ende geestliecke gehoersaeme parsoenen toe betaelen voer twehundert schilden, den schilt toe betaelen mijt dartich olde vleemschen, bij der tijdt als vorgenoemt is. Ende den broecke toe betaelen deng rechteren als gewoenelieck is, daer de doedtslach gescheen is; den huesman toe betaelen voer dre ende tachtich schilden, den rueter voer dertich schilden, den schildt toe reeckenen ende dat geldt toe betaelen als vorgenoemt is; ende trecht sienen broecke als vorgenoemt is. Ende weert saecke dat soe daene doedtslach geschede tusschen twen landen inden warven ende meene / daegen tuusschen landen offte in heer vaerde, soe sal de bote dubbeldt wesen. Ende weert saecke dat de misdadige des goeds niet en hadde, soe sal he betaelen mitten lieve ende goede; weert oeck saecke dat ijemant den misdader mijt geweldt onthelde tegens rechtj, de sal betaelen voer den misdadigen alsoe voele als voerscreven is.

Item off daer ijemandt worde den rechteren an de oester zijedt offte westerziedt der Lauwerssche onhoersam offte overherich, soe sullen de vorgenoemde landen, dorpen ende steden ende gemene meente daert in gescheen is, de ene den anderen helpen toe berichten over den onhoerighen, als se daer toe geeijsschet ende vermaent worden, sunder vertreck.

Item weert saecke dat daer jenige nie saecken nae datum des breves op rese tusschen de oldermans der steden ende loegen alse Staeveren, Hindeloepen, Wolderchum, Bolswart, Harlinghen, Sneke, Franeker, Lewerden ende Dochkum, dat salmen altijdt stellen ter vrentschappen an goeden lueden an de oester siedt Gerricks brugge, op dat daer ijoe geine veede aff koeme.

Ende desse vorgoemde articulen ende punten een ijgelick besunderlinghen loeven wij Ocko toe Broecke, Sijbeth, borgemeisteren ende Raedt ende gemene gemeente in Gronninghen, prelaten, provesten, hoefftlinghen, greetmans, rechteren ende gemene meente van Hunsijnge, Fijmelinge, Langewoldt, Fredwoldt, Hummerse; prelaten, abtden, commenduers, schepen, oldermans, hoefftlinghen, greetmans ende rechteren ende ghemene gemeijnte van Oestergoe ende Westergoe landen, der steden ende Ommelanden ende eijlanden an de westerziedt der Lauwersche voer ons ende onsen arreffgenaemen ende naekoemelinghen geestlieck ende warlieck stede ende vast onverbroecken toe holden in karstener truwen als goede lueden tot ewiegen daegen toe, sunder arghelist.

Beholdelijck soedaene heerlickheijt als hartoch Johan van Beijeren onse genedighe here hefft in Oestergoe ende Westergoe landen, nae inholdt onser besegelder hantffesten ende previlegien de wij van hartoch Johan vorscreven hebben, den wij gehuldet ende geswoeren hebben.

In oerkunde ende kentnisse desser waerheijt soe hebben wij Ocko ende Sijbeth voer ons ende onsen arreffgenaemen ende naekoemelinghen unse zegelen; ende wij borgemesteren ende Raedt in Gronninghen voer onse stadt ende voer Hunsijnge, Fijmelinged, Langewoldt, Vredwoldt, Hummerker landen onse stadt zegel; ende wij Sasserus abpt tot Adwerth onse convents zegel; ende wij Eijlardus abpt toe Wittewerum onse conventes zegel, ende wij Hertetus abbet tot Gerckes cloester onse conventes zegel, ende wij prelaten der cloesteren ende conventen Claracamp, Dockum, Mijdlum, Foswart, Marijengaerde, Olden cloester unde der Sneke, Bargecloester, Nesse, Hasscher convent onse conventes zegel ellick voer ons ende onsen naekoemelingen; ende wij gretmans, hoefftlinghen, rechteren ende gemene meente van Oestergoe ende Westergoe landen onse landes zegele voer ons ende onsen naekoemelingen, voer de gemene landen ende Omme landen an der westersiedt der Lauwersche gelegen; ende wij oldermans, schepen ende Raedt der steden van Staeveren, Hindloepen, Wolderchum, Bolswart, Harlinghe, Sneke, Lewerden, Franicker, Dockum voer ons ende voer onsen naekoemelinghen onser stede zegelen; mijt witschap ende goeden beraede ellick besunder soe voergeschreven is an dessen breeff gehangen. Ende weert saecke datter an dessen breeff een offte twe zegele min offte meer an gebreecken van den genen de vorgenoemt sint, daer sal desse breeff ende desse soene al even wal stede ende vast in vuller macht blieven tot ewiegen daegen toe, sunder arghelist. Ghegeven int jaer nae der geboerte Onsses Heren dusent vierhundert ende twintich op Onser Lever Vrouwen avent Purificacionis geheten Lichtmissen.

7a Van wo dat hartoch Philippus van Borgonnien in Vreeslandt schreeff om daer overheijt over toe hebben

Nae desser soene soe sint de Vreesen een tijdt lanck in groeten rust, eendracht ende vreden gewest, ende sint van genen vremden heren meer an gesocht, hent dat hartoch Philippus van Burgonnien, hartoch Karolus vaeder van Burgonnien, welcke Karolus de stadt van Nues soe zwaer belecht hadde ende daer nae voer de stadt Nancij in Lottringhe verslaegen wort – desse vorgenoemde hartoch Philippus de begunde Vrieslandt an toe soecken om overheijt over se toe hebben, ende schreeff een breeff in Westvrieslandt in manieren hier na bescreven.

7a Van wo dat hartoch Philippus van Borgonnien in Vreeslandt schreeff om daer overheijt over toe hebben

Nae desser soene soe sint de Vreesen een tijdt lanck in groeten rust, eendracht ende vreden gewest, ende sint van genen vremden heren meer an gesocht, hent dat hartoch Philippus van Burgonnien, hartoch Karolus vaeder van Burgonnien, welcke Karolus de stadt van Nues soe zwaer belecht hadde ende daer nae voer de stadt Nancij in Lottringhe verslaegen wort – desse vorgenoemde hartoch Philippus de begunde Vrieslandt an toe soecken om overheijt over se toe hebben, ende schreeff een breeff in Westvrieslandt in manieren hier na bescreven.

8a Friezen reageren negatief op de Bourgondische eisen
Hier up dessen tractaet ende handel sijnt de gedeputeerden weder omme nae hues gereijset, ende hebbent oeren vrunden weder in gebracht dat gene hier voer gescreven is; waer up se hebben mit malkanderen geraedtslaegen, ende verdraegen geen meer vervolges hier up toe doen mijtten Burgonsschen heren. Alsoe bleeff de handel heel toe neet, want hartoch Philippus van Borgonnien kortes hier nae starreff, ende doe quam hartoch Karel van Borgonnien weder int regiment; de porrede allentelen den Vresen wedene an, soe lange dat he hadde gewillieget oer summighe, als Uffo van Dockum mijt sien quartier, de consent hadden gedaen om den hartoegen van Borgonnien de landen oever toe leveren

8b Wraakgericht over Uffo van Dokkum
Als dat de hoefflinghe ende gemeenten vernamen, verdreven se em ende alle siene hulperen uutten lande in Hollandt; ende daer starreff Uffo, ende sijn huesen toe Dockum wordenh ommegesmeten ende gedestruweert.

8c Herstel Friese vrijheid en heilwens Benninge

Ende een deel van den hoefftlinghen soenden weder int landt ende quemen weder oever in Westvrieslandt op oer eijgen goedt. Ende aldus bleeff Vrieslandt noch vrij Vreesch een tijdt lanck. Godt geve dattet langhe duere, in goeden vrede ende regimente.

DEEL II - C
Anoniem Kroniekje ‘Groninger Annalen.’ (1425-1478)

1 Bouw nieuw koor Akerk
Itemaals men screff M veerhundert XXV is dat nie koer angelecht van Onser Lever Vrouwen kercken ter Ae in Groningen.

2 Groningen gewonnen vanden Drenten
Item int iaer Ons Heren M verhundertd XXVI wort Groningen weder gewonnen up sunte Wilbrordus nacht; dar van weren de hovet lueden Iohan Huynge Reynolte zoene, Willem Wicheringe, Roleff van Ummen, Roleff Hornkens.

3 Van dat Focke Ukens sande volck in Groningen om de stadt to wijnnen
Item inden dessen vorscreven iaer quam in Groningen geheten Fockebe, ende was Focko Ukens voget van Leer mijt LXV knechten, omme Groningen to wijnnen.

4 Focko Ukenaճ overval in volle vredestijd mislukt
Ende de stadt hebben se gevangen, ende en deel doet geslagen, ende en part mijtten swerde gerichtet, ende voele ontlepen ende worden versteken. Ende dat desse van Leere vorscreven also to Groningen quemen ende de stadt wijnnen wolden, geschede do in enen vasten vreden tusschen der stadt ende Focko, want de stadt was gewest mijt Focken in en orloch, ende al so verbleff Brun Klijnge ende Henrick Beyer vander stadt wegen weren getogen to Leyre up eenen veelijgen dach mijt ioncker Ocken vrouwe vanden Broke to handelen.

5 Van enen slach to Deteren in Oestvreslant
Itemc int iaer M CCCCo ende XXVI up sunte Cosmas ende Damianus dach geschach de slach to Deteren, upden wilden acker in Broekmerlant, na Her Omken lant, een iaer na ende daer to soe voele als van sunte Cosmas ende Damianus to sunte Sijmen ende Iuden dage; daer bleff doet van ioncker Ocken Kensma volck van Emden vijffhundert, dat doe dede Focke Ukens mijt sijn volck; inden slach bleff biscop Clawes van Bremen, ioncker Iohan van der Hoy mijt anderen ionckeren ende gude mans, als ionckert Koert van Dephelt, de een broder was her Roleff van Dephelt, Focke Ukens zwaere; ioncker Sibolt van Ruselingera lant halp Focken vorscreven dessen slach mede to doen. Ende daer bleff oick doet Doede Kensma mijt meer andere. Ende ioncker Ocko is mede gevangen ende to Leer gebracht

6 Bisscop Frerick van Blancken heem biscop to Utricht is gestorven
Itemg als men screff M CCCC ende XXX up sunte Dionisius dach starff biscop Frerick van Blanckenhem van Utrich; unde versus: Tuh qui cum vita cadis Fredericij s[an]c[t]is Dionisij.

7 Focko Ukens slach to Otterdum tegena de van Groningen
Item de slach to Oterdum geschach up sunt Dionisius dach anno M CCCC ende XXVII tusschen; de Groningers verloren den slach, ende de Groningers hadden daer ene grote nerlage.

8 De munter toe Haren is gesoeden
Itemc inden iaer M CCCCo ende XXXVII to Pinxter pant, dat do Luloeff Sickinge hadde, wort gesoeden in enen ketel up dat Marcket de munter de to Haren inden keller quaet golt ende sulver gelt hadde gemuntet. Ende sijn ene broder wort quijt gegeven omme bede wille heren Roleff Vresen wegen abt to Aedwart inder tijt, de van Groboerend was, ende voert omme bede wille voele andere gude luden. Ende de dar de broder de ontleep. Ende se weren van Amesvort geboren inden lande van Geller.

9 Van Eylken hues ter Munte
Item int iaer M CCCCo ende XXXVIII up sunte Augustinus dach is omme geworpen van den Groningers ende Olde ampt Eylken hues ter Munte. Item inden selven iaer is omme gestortet dat hues to Billinge up sunte Mathias dach van geboede der stadt Groningen.

10 Van Larelde in Oest vreslant
Item inden vorscreven iare up sunte Sijmon ende Iuden dach sint verstoert ende ingewonnen de Hollanders mijt de ballinge uut Oestvreslant, alse Frerick van Barelde ende Bronger van Loeckwart hoefflingen, de doe verdreven weren vanden Hamborgers ende woenden to Emden.

11 De quade Palme
Item de quade Palme vloet was als men screff M CCCC ende XLVI; versus: M C quater X sex iungere debes, palmarum festo grandis venti memor esto de eodem lux palme lux est ventus flavit et citer.

12 De Vischmarcket is gemaket vander noet klocke ter Ae kercke
Item int iaer M CCCC ende XLVI is dat nije Vischmarct vander noetkloecke rede gemaket ende gestratet hente ander Ae kerck hoeff.

13 Dat Grotemarckt
Item dat Grote ende Brede Marcket van Sunt Mertens kerckhoff to Gulden strate to is begint inden iaer M CCCC ende XLVII ende des iaers der nae ist gans heel rede gemaket.

14 Van biscop Roleff van Depholt hevet Utrich gewonnen
Item int iaer M CCCC ende XLIX hevet biscop Roleff van Depholt Utricht gewonnen mijt hulp / de van Amsfaert, ende geschach up Lichtmissen nacht; de biscop wort gescoten ende bleff hinckende.

15a Van biscop Roleff gestorven is
Item int iaer M CCCCo ende LV is gestorven biscop Roleff van Depholt biscop to Utricht up Onser Lever Vrouwen avent Annuntionis.

15b Gijsbrecht van Brederode elect van Utrecht

Item int selver iaer is her Hisbert van Breroe gekoeren biscop to Utricht eendrachtliken des anderen dages nae Paessche dage.

16a Wo biscop Davit is biscop geworden
Item int iaer M CCCC ende LVI up sunte Stevense dach Inventionis quam hartoch Philips van Borgonien ende sijn zoen Karolus mijt biscop David hartoch Philips bastert zoene mijt dartich dusent wapende bijnnen Utricht, mijt willen ende rade heren Gijsbert van Breroede vorscreven de doe elick was des Stichtes van Utricht; ende resingneer de cum pelle intrare, ende gaff over David vorscreven dat bisdom voer groet gelt ende geestlike beneficien. Ende dat to unwille voele geestlike heren ende borgeren bijnnen Utricht. Ende wo den gueden heren van Breroe geholden wort dat gene dat hem van biscop David was, weet Got wall; want he wort gevangen, ende men helt em van allen dat em gelovet was, ende bleff inder vancknisse doet.

16b Filips de Goede belegert Deventer
Item inden selven iaer reysede hartoch Philips van Borgonien mijt XXX dusent knechten des vrijdages voer Onser Liever Vrouwen Hemelvaert tegen Deventer over de IJsele, ende geschoetk des saterdages voert mijt sijnen bussen inde stadt Deventer; ende de van Deventer deden groten weer uut horen wichusen ende toernen, ende schoten weder over IJsele int Borgonsche heer, daer up lach Roleff van Lange ende Gert Clock geter van Bremen de bussen scutte.

17 De Groningers quemen to hulpe de van Deventer

Item als de stadt van Deventer sus beenget ende belecht was, so hevet de stadt van Groningen de van Deventer to hulpe gesant up oer solt umtrent drehundert knechten.

18 Wo hartoch Philips weder aff toich van Deventer
Item hartoch Philips van Burgonien is weder aff getogen van Deventer na Utricht des maendags vor sunte Mateus dage, ende David zijn zoene is angenomen des selven dages voer enen biscop to Utricht vander stadt Devente, Campen, Zwolle ende Groningen; ende he hadde geerne mijsse in Deventer gehoert mijtten hartoch sijnen vader selff vijfte, men dat muchte hem nicht geboren. Ende wolde oick affgevaren hebben to sche de IJsele neder, men dat muchte so niet gescheen. Ende zede em, he solde komen over ene maent, ende dan so wolden se hem hulden als dat recht ende gewoenliken is, int aff wesen sijns vaders ende niet sterker in to komen dan mijt vijffhundert starck. Beholden alle de steden vorscreven ende de landen alle hoere olde preveleyen, vrijheyden ende gude olde gewoenten. Ende benamen mede onsse stadt Groningen oick hoerf olde gewoenten, vrijheyden, preveleyen ende ander verbuntnisse mijtten Ommelanden gelegen bij Groningen.

19 Wo bisscop David is gehuldet to Deventer ende Groningen
Item in dit vorscreven iaer is biscop David gehuldet to Deventer, Campen ende Zwolle inder veke nae Geronis et Victoris, de was up een sondach.

20 Biscop David is gehuldet to Groningen
Item inden iae M CCCC LXIX des maendages voer sunte Iohannes Baptista wort biscop David van Burgonien gehuldet to Groningen.

21 Dat bolwarck voer Her poerte
Item int selve iaer vorscreven omtrent Lever Vrouwen Hemelvaert, do wort gemaket dat bolwarck an de zuder zijde mijt holt ende erde.

22 Groningen laat grote kanonnen gieten
Item do leten de stadt oick maken bussen de oicka also groet scoten als een kindes hovet; de loep was negen voeten lanck behalven de kamer.

23a Van de nie stadmure achter den Iacopinen
Item int iaer M CCCC ende LIX is volmaket de nie stad mure, de begunt was vanden olden toern an int noert oest van Sunte Walburge kerck tot de Ebbinge poerte to mijt hoeren toernen int iaer LX.

23b Verwijzing naar eerdere sloop
Ende wo de poerten ende muren vortijdes sijnt distruert, machtu hier voer soeken int anderde boeck des kronikels.

24 Van dat nie warck omme Sunte Mertens toern gemuert
Item int iaer M CCCC ende LXI is angelecht dat nie muer warck mijtten toernen ant westen van Sancte Mertens toerne, de dowas int iaer LII. Ende de muren sijn bereyt gemaket int iaer van LVI Onser Lever Vrouwen avent Assumptionis ende dat dac is rede geworden LXI voer midwinter. Ende de koppen sint rede geworden int iaer LXIIII inde octava Onser Lever Vrouwen Hemelvaert; ende was all een verloren tijmmeren, dat omden olden toern getijmmert wort, ende stont groet, ende dar na ist al dale gevallen mijtten toerne ende klocken.

25a Sunte Mertens toren brande

Int iaer M CCCC LXV des dinxdages inde Paessche hillige dagen, so ijs gewest een groet donder ende blijmx in Groningen, ende do brande Sunte Mertens toeren; de donderslach uut der sutwester zijdt der kerken een groet stucke van Beentemer steen.

25b Ook de toren te Haren door bliksem uitgebrand

Item van dat sulve vuer verbrande oick de toeren to Haren; ende de klocken vullen neder up dat vullefte, ende weren al gloyende, men se behilden allike wal oeren klanck.

26a Van wo iuncker Ulrick is greve gemaket tod Emden
Inte M CCCC LXIIII hevet keyser Frerick inder tijt vermijttes sijnen amijsaten van keiserliker majestaet bevels wegen iuncker Ulrick Ennen zoene, hoefflinck inde Gret in Oest vreslant, beleent dat sulve Oestvreslant, ende vort een grefscap van gemaket; ende iuncke Ulrick wort gemaket een greve to wesen van dat vorgenoemde grefscap ende van Noerderlande, nu voert an also to heten; ende de amesaet ende boede van keiserliker majestaet bevel was geheten mester Arent van Beloe. Ende he ontfenck van greve Ulrick vorgenoemt to behoeff des keysers IX dusent rinsche gulden, ende daerumme scattede greve Ulrick al sijn umlanden.

26b Bijzonderheden over deze belening
Item so weren mijt mester Arent gekomen to Emden ene greve van Palensteyn vanden Rijn uut Oestentrick mijt enen anderen ridder, ende hebben iuncker Ulrick ende iuncker Sijben van Eesens, sijn suster zoene, to Emden inder kercken eersten ridders geslagen; ende do wort iuncker Ulrick voert greve gemaket, ende beleende Oestvreslandt van de Yae hent tot Emden, ende daer gaff he voer achtijndusentk gulden, de negen dusent vorgenoemt hijr mede ingerekent; dat dijt ijs gescheen omtrent Kermijsse

27 Verwijzing naar latere afzetting van graaf Edzard
Item wo dat den greve Edzert, zijn zoene, weder ijs genomen de vorgenoemde grefscap vanden keyser Maximilianus, een zoene keyser Frerick vorgenoemt ende weder geven hartoch Albert van Sassen ende hertoich Iurgieb, sijn zoene; ende uut wat oersaken, soeket hijr achter indeser kroniken inden iaren vijffhundert ende dertijn ende twintich vorscrevend. Nolite confidere in principibus, in filijs hominum, in quibus non est salus.

28 Juncker Sibe heft Groningen ontsecht

Indene M CCCCo ende LVI des dinxdages vor sunte Thoma apostel hevet iuncker Zijbe van Steges dorpe, iuncker Ulrick suster zoene, scrifteliken ontsecht de stadt Groningen mijtten Omlanden; ende des solven nachtes sijnt sijn volke overkomeng mijt roeyscepen to Oterdum ommetrent middernacht, ende roveden daer groet guet, ende wengen voele bueren, ende nemen den roeff mijtten gevangen mede over.

29 Item de Eemse sal vrij wesen
Int iaer M CCCC ende LVII voer Catedra Petri is de veede gesoent to Emden, als dat Eemse ende stroem sal vrij wesen up ende neder to warenk na Westvalen, ende alle de gevangen to Oterdum quijt; ende dat daer mer scheelaftich was up seggeslueden.

30 Gilden dwingen de raad tot opheffing vrijhandel via Eems
Item int iaer vorgenoemt up sunte Magnusdach, de do was up een vrijdach, weren de gilden gemeenlick up dat kerckhoff to Sunte Merten, under de lijnde daer de Raet to samen plegen to komen, als bij Henrick Baroldes, Otto ter Hansouwe, Gosen van Dulck mit summegen anderena Rade; ende wolden van stunden an off hebben sodane begrijp als de Raet mochten hebben begrepen mijt den hoefflingen inden Omlanden, alse vanden stapel van alle koren uut den lande to voren; also dat de Raet daer to vort wort gebrocht, dat se den gilden geven enen breff besegelt daer na des maendages, eer dat se mochten gaen vandat Raet hues, datmen geen koren ofte saet van genen zijlen off sal foren, off men mach dat nemen ende beholden, mijt mer anderen punten mede inden breve mede begrepen.

31 Nieuwe brug bij De Punt
Int iaer M CCCC ende LVI de nije brugge to Glijmmen gemaket.

32 Vander Ae kercken
Int iaer M CCCC ende LXV ende ses ende sestich is dat nije werck in Onser Liever Vrouwen ter Ae van mueren ende holtwerck up de olde kercke bereyt worden, vandat koer aff hent an den toeren gelijck hoich dat koer.

33 Greve Ulrick is gestorven
Int iaer M CCCC ende LXVI up den sondach voer sunte Micheel is greve Ulrick gestorven, ende was do up enen maendach. Ende beval sijnen neven iuncker Sijben vorgenoemt all Oestvresslandt ende borgen ende sloten, als he dat achter leet, to bewaren tot zijn kinder behoeff; ende wort begraven to Norden int cloester des sondages daer na dat he gestorven was.

34a Her Sijbe vorgenoemt hevet gehilket

Itema int iaer M CCCCo ende LXVII hevet her Sijbe, de daer was een suster zoene iuncker Ulrick vorgenoemt, genomen tot ener echter huesfrouwen ioncker Eggen dochter to Westerwolde omtrent sunte Vijt.

34b Dood van jonker Sibe

Ende ijs gestorven ande pestilentie to Emden, als men screff M CCCC ende LXXIII sunten Merten inden wijnter.

35 De nije wech over tspeen naeder Haule
Item int iaer M CCCCo ende LXVII is gemaket de nie wech nae der Haule van Norch ende Veenhusen, de denen sal to voerend na Zwolle ende Steenwijck ende Stellinge warff; ende de Stellinge Vresen mackeden den wech sunder loen, man de stadt vane Groningen deden kost ende beer daer tho.

36 Colmer landt is angenomen
Item int vorgenoemde iaer omtrent sunte Lambers dach is angenomen Colmer landt vander stadt Groningen int verbunt XXX iaeren lanck, mijt vorworden dat ellick huesman de arfflike guederen hevet, sal geven der stadt alle iaer anderhalf oldeschilt, XXX vlemschen voer den schilt; de andere inwoenren enen halven schilt. Hilbrant Brandes ende Sijbrant Ulffers weren de eersten kasteleyns daer, ende weren daer ses iaren lanck; de verbuntes breven mijt andere geschijcten ende handel vinden mer bescheyt achter indit kronikel.

37 Hertoch Karel van Burgonien hevet gehilket ende een echte vrouwe
genomen
Itemb hertoich Karolus van Burgonnien, hertoch Philippus zoene, hevet genomen tot ener echter vrouwen des koninges dochter van Engelandt omtrent sunte Iohannes midsomer; ende dat hoff ende warscup ijs gewest to Brugge in Vlanderen int iaer M CCCC ende LXVIII.

38 Item hertoich Karol wan Lueeck
Item int selve iaer des sondages na sunte Simon ende Iude dach hevet hertoch Karol mijt macht gewunnene de stadt Lueck; ende hevet ser voele lueden, beyde geestlick ende warlick, mannen ende vrouwen, doetslagen ende in vangenschup laten setten; ende hevet beroven laten alle de knonesijen ende closteren karcken ende alle Goedes huesen van oeren clenodien, golt ende silver ende bocken; ende voert de hele stadt laten scumen, plunderen, roven van alle oer guet; ende de iunge mannen uutjclosteren verdreven, ende van sijnen lueden mijt gewelde to ontwaren ende onteren; want de van Lueck hadden verdreven oeren bisscop, ende was een zoene van Burboen ende een na neve tot hertoch Karol; ende omme dat se niet achteden des pawes ban.

39 Van dat hertoich Karol van Burgonien de van Groningen bij em verscreff
Item int iaer M CCCC LXIX omtrent sunte Lambers dage begeerde hartoich Karel van Burgonien de van Groningen bij em to komen inde Hage in Hollant. Ende daer sijnt hen gesant vanden Groningers ter dachvert mester Hinrick Stoeter doctoer ende secretarius der stad, Iohan Tedema ende Gosen van Duelck borgemesteren; de weder inbrachten ter antwort mijt monde ende breven van hertoich Karol, dat he wolde hebben in sijner mach de stadt Groningen mijt den alijnge Vresslanden oest ende west, want he dat hijlde sijn to wesen, ende Groningen voer ene voerpoerte van Vreslant; ende wolde daer van hebben een antwort vande van Groningen bijnnen een maent tijdes; ende do worden de Omlanden upgescreven, beyde geestlick ende warlick, in Groningen; ende hebben de selve breven den Omlanden getoent up den sondach na sunte Michael.

40a Van dat bolwarck buten Heer poerte
Item int iaer M CCCC LXIX des maendages na sunte Vijt begunden de stadt Groningen to bolwarken an de zuutzijde der stadt, omme anxb ende geruchte van hertoich Karel; ende dat bolwarck wort vulmaket int yaer van LXX mijt ande vestijnge, als in dat oester eynde begunt ijs een toeren geheten Drencklers

40b Nieuw bolwerk zonder loon aangelegd
Item dat Olde Ampt groeven XIIII dagen, ende dat Gerichte van Selwert VIII dagen langes inde grafft bij dat bolwarck up der borger kost sunder yenich loen; dit was int yaer van LXX omtrent Servacij ende Urbani.

40c Bolwerk deels door burgers betaald
Itemd deel van der selver graft ijs bestedet to graeven vanden cluften bij roegetal up de sulve tijt.

40d Westerkwartier bij graafwerk ingeschakeld
Item int selve iaer van LXX voer Pinxteren, de do was omtrent sunte Vijt, quemen oick to graven Langwolt, Vredwolt ende Hummersche, ellick VIII dagen up der borger kost, ende der lueden weren boven XIIII hundert.

40^e Zeven stenen torens in de stadswal gebouwd
Item dijt bolwerck is bereyt geworden int verkant int iaer LXXI, ende daer sijnt in geset ses stercke stenen toernen. Ende daer wort oick do gemaket de toeren to noerden bij der Ae, ande twe staddepen nu bij de nije brugge, daer nu een kraene is up gemaket.

40f Nieuwe Herepoort tot aan dak opgemetseld
Item int iaer van M CCCC ende LXXII is bereyt ende rede gemaket de Her poerte gewegen sunder dack.

40g Nieuwe Oosterpoort voltooid

Item int iaer van LXXIII is angelecht de nije poerte Oesterd omtrent Vrij-marckt, ende int veerkant up gemueret, ende rede gemaket up sunte Tomas avent.

41 De biscop van Munster belede Oldenborch
Iteme int iaer M CCCC ende LXXIIII omtrent sunte Iacops dach is een biscop van Munster ende van Bremen administrator getoegen voer Oldenborch, ende heft dat belecht mijt hulpe ende bijstant der oestersche steden ende der vrouwen van Emden ende Oestvreslant vrou Tede genoempt. Ende hevet gewunnen ene kercke geheten Rijpesholt, ende de Vredeborch mijt anderen blockhuesen; ende Sijrck vanden Vredeborch is daer aff gegaen mijt sijnen knechten, ende daer ijs weder up geset zalige her Sijben zoene van Ezenze.

42 Van brouwen inden Ommelanden
Item int iaer M CCCC ende LXVII is verdragen vanden Raidt in Groningen, zworen gemeentei ende gemene gilden, datmen inden Ommelanden van Groningen int verbunt, dat se niet sullen brouwen mer dan se sulven behoeven to drincken in oeren huese, bij lijff ende guet to brocke. Ende hijr en boven deden de Damme, ende musten daer brocke voer geven, ende zweren dat niet mer tegens to doene.

43a Benners hues up de Gast is gewunnen vanden Groningers
Item int iaer M CCCC ende LXVIII omtrent sunte Urbanus dach ijs de halve stadt van Groningen uut gereyset mijtten scutten der stad ende van den Damme ende uut den Olden Ampte, ende wunnen Bennerdes hues in Colmer landt, ende Bennerdes huesvrouwe mijt XXIIII knechten gengen aff beholdese lijves ende guedes, ende dat hues worde omme geworpen; vander Geest, Sijtsen ende Alijts zoene, wolden dat ontset hebben, men he en hadde de macht nicht; ende Worp vorgenoemt meste selven setten veer borgen der stadt, dat he der stadt sal doen voer sijn ontricht, scade ende reyse, wat veer guede lueden van beyden zijden seggende worden, ende sal loven ende sweren der stadt trou ende holt to wesen tot ewijgen tijden. Ende daeromme bleff sijn hues staende up de Gest. Ende de dre steen huesen de staen up de Zwech, sullen de lueden sulven
neder slijten den se to hoeren, tusschen dijt ende sunte Vijt. Ende Sijbrant Ulfferdes sal noch ses iaren kasteleyn blijven na datum vorgenoemt, want Hilbrant Brandes was gestorven. Ende int selve yaer ijs des stadt hues, der de kasteleyn up woenen sal, rede geworden omtrent Santgange.

43b Verwijzing naar nadere berichten over verbonden
Item vort vande verbunden ende ander geschicten ende handel tusschen de stadt ende summijge sijn gulare persoenen vinden noch achter in desse cronike mer gescreven, daert stede ende tijt hevet.

44 Wo Sunte Mertens toerne vel
Item int iaer M CCCC ende LXVIII was sunte Iohannes Baptista up een frijdach, ende daer na upden sondach des nachtes omtrent twe uren des morgens stortede neder Sunte Mertens toeren, ende daer van vellen mede vijff nije koppen der vulfften indat wester ende der kercken, dat omme den toeren getijmmert was so vorgenoemt is; ende daer wort niemant van gequetset, men dat naeste hues andat kerckhoff was boven en weynich ingevallen, ende de grote klocken sijnt de oeren ingevallen, ende de kleynen bleven heel.

45 De nije toeren is weder angelecht
Item int iaer M CCCC ende LXIX up Onser Liever Vrouwen avont Annuntiacionis is begunt an to leggen de muere vanden nijen toeren to sunte Merten, ende was do up Palm avont, ende is beneden int fundament XXIIII stene dick gelick hoich der eerden.

46 Refformasie der Mijnrebroderen
Iteme inden selven vorscreven iare up sunte Vijtalus dach, up enen frijdach naden sondach Iubilate, hevet broder Henrick Stuerman mijt summijge sijner broderen to gaste gebeden de Raet mijt zwoerne meente. Ende beden em om bijstandt to doene, omme to holden reformatie ende apservantieg, als dat gescach; ende eendrachteliken brodere Otto Huesman, broder Heyne van Oelden ende broder Egbert de Mabe, de nochtant mede consent geven up een besocken; Goesen van Dulck, Iohan Rengers Scaffer, Clawes Schulte ende Claes van Aelen worden oere procuratoren. Ende de broeders hebben hoer abijt verwandelt, ende gengen twe reyse ter weken omme broet; men de reformatie is daer na to niet weder gegaen, so dat de broderen een bijster levent weder. Ende sijnt nam recht refformeert, so dat de olde broders mosten uut dat closter, ende daer quemen weder in abservanten, als de greve van Oestvreslandt Groningen in hadde, als hijr na gescreven wort tot sijner tijt.

47a Van her Onnen van Ewsma hues

Item int yaer M CCCC ende LXXII des donderdages voer Onser Lever Vrouwen Hemelvaert ijs verdragen de olde Raet mijtten nijen Rade, zwoerne meente, mijtten boumesteren ende hovelingen vanden gilden, alse vanden roeden toerne den her Onna van Ewsma leet maken to Mijddelstum; also dat daer worde geschicket uut den Raet Johan Hoernkens ende Iacob Grove, ende uut der zwoerne meente Iohan Vrese, uut den gilden Scerenslijper. Ende de seden weder in, dat de toern wer ses voete dicke. Ende dat her Onnae den niet makede omme weder to staen der stadt ofte tegen de stadt, men allene sijn lijff ende guedt daer up to bewaren. Ende daer he mede upsede, he niet dochte al tijt mijtter stadt vijentscap to holden, he ende sijne kinderen.

47b Wisselvallige besluiten over toren bij Ewsumborg

Item daer na up maendach na Assumptionis Marie vorgenoemt quam her Onna in Groningen omme to vorspreken mijtten Raede ende gilden, ende vergadderden up Sunte Mertens kerck-/hoff. Ende daer vordrogen sog eendrachtliken der her Onna der toern niet dickek sal maken dan dre steen dicke, na overdracht der stadt ende landen in voertijden; ende des anderen dages besloet de Raetdat her Onna solde den toeren weder slijten; dat he niet wolde doen. Ende dat bleff al do so staen.

48 Een cometa scheen

Item int iaer M CCCC ende LXXII is geseen in Duetsche lande een commet mijt enen langen stert, durende een iaere lanck.

48 Hartoich Karol van Burgonnien hevet ingenomen dat lant van Gelre
Item int iaer M CCCC ende LXXIII omtrent sunte Peter ende Pawels sijnt mijt vrien willen onder gaen de stadt van Romonde ende Venloe, Goch hertoich Karol van Burgonien; ende voert ommetrent Visitationis Marie hevet hartoch Karel mijtten hertoch van Cleve omme belech Nijmwegen; ende de stadt dede grote wederstant dessen twe forsten; ende se kunden de stadt niet holden, ende se geven de stadt up indes hertogen handen des dinxdages vor sunte Iacob.

49 Provest Uneke, Iohan Rengers vanden Poste ende mester Hinrick Stoeter
Item int iaer M CCCCo ende LXXIIII ommetrent Karsmisse was de Roemsche keyser Frederick to Kollen; ende de Raidt van Groningen sanden anden keyser van der stadt wegen mester Hinrick Stoter doctoer ende secretarius der stadt, ende daer was mede vander lande wegen provest Uneke van Fersume ende Iohan Rengers vanden Poste, omme sekere saken van stadt ende lande wegen; als se to Colen quemen, toich de keyser na Trijer; ende Uneke ende Iohan vorgenoemt sijnt mede getogen, ende leten mester Hinrick Stoter blijven to Collen; ende dat Uncke ende Iohan vorgenoemt daer worwen, was niet apenbaer. Ende up de selve reyse, do Iohan Rengers sus uut was ter dach vaert, wort he to Groningen borgemester koeren.

50 Provest Uneke ijs gestorven
Item inden vorgenoemden iaer ijs provest Uneke gestorven; ende mester Hinrick Stoter hevet geopenbaert den Raet van twen breven de de keyser hadde gegeven provest Uneke ende Iohan Rengers, de der stadt seer en tegens weren.

Ende der stondt sijnt prelaten ende hovelingen inden Umme landen vorscreven up in de stadt to komen. Ende de breven sijnnen openlicken gelegen to Sunte Wolberch inde kercke voer den prelaten ende hoeftlingen ende her Onna van Ewsma; dene de gemenen borgeren ende weren daer niet mede to vreden, ende de prelaten musten den breff den gilden overleveren in hoeren handen, daer dat beste up to raeden tegens des keysers breve dat Uneke hadde geworven, ende ijs gescheen des donderdages vor Santgange int iaer vorscreven.

52 Tenoer vanden vorscreven breff

Item des keysers breve helden in, dat de Vresen inden Omme landen van Gromningen alse vander Lauwersche totter Emse sullen ewelicke vrij blijven. Ende hoer state ende lande ende hoere huesen, de getijmmert sijnt ende getijmmert mogen worden, sullen blijven. Ende alle koeplueden sullen ende mogen vrij vaeren in ende uut, to water ende to lande, kopen ende vorcopen; ende dat sal nijemant behinderen bij des keysers acht ende bij dusent marck goldes, de helfte tot behoeff des keysers, de ander helfte tot behoeff der Vresen inden selven Umme landen; de datum van den twen principael breven holden alleens: M CCCCo ende LXXIIII inden maent ianuarij.

53 De stadt Nues belecht vanden hartoch Karol van Burgonien

Item inden selven iaer omtrent Onser Liever Vrouwen Hemelvaert hevet hartoch Karol van Burgonien berant ende belecht de stadt Nues; daer in was de edele furste landt greve Hermen van Hessen, de de stadt hevet helpen holden mijtter macht; ende hadden int lest groten kummer van cost, also dat perde vlees eeten.

54 De keizer eist geld voor oorlog tegen Karel de Stoute

Item so hevet keyser Frerick uutgescreven an landes heren ende rijcken steden, elck bij oer leens ende landes, datmen hem solde senden hulpe tegens de ongehorsomme Karolo ende sijne hulperen, ende hem helpen vander Stadt Nues to slaen. Ende so wort Groningen gescattet, een ijtlick na sijn guedt, als van hundert rinsgulden II stuvers, ende van elken denst knecht ende maget II stuvers; ende de Omme landen mijtten prelaten hebben des gelikenn gedaen; ende dick gelt is vergaddert in vorgenoemden iaer voer Palm up sunte Gertrueden dach, ende ijs den keyser gesant.

55a De keyser ontsette Nues

Item int selve vorscreven iaer ijs keyser Frederick aff gekomen to Collen mijt groter mach van heren ende fursten ende lueden omtrent Paesschen. Ende ijs uut Collen getogen mijt vole dusende gewapende mannen na Lues om dat to ontsetten.

55b Vergelijk tussen keizer Frederik en hertog Karel

Item dat ijs tusschen beyden parten, tusschen den keyser ende den den hertoch van Burgonien gehandelt, dat de hartoch brack up, ende toich aff mijt sijn volck van Nues mijt willen beyder parten omtrent Bonifacij; ende wo de handel to genc, quam niet ter lucht, dan de heren mochten weten.

56 Johan Rengers compenerde mijtter stadt Groningen etcetera
Item int iaer M CCCC ende LXXVIII up sunte Magnus avont hevet Iohan Rengers vanden Poste, daer voer van gescreven ijs vanden handel den provest Uncke ende he mijtten keyser gehandelt hadden, gesworen inden hilligen der stadt Groningen trouwe ende holt to wesen mijt sijn zoene Dutmer Rengers, ende daer / niet tegens to doende; ende mede aff to doende alle last, de de stadt mach ankomen vande breven vorgenoemt des keysers, bij verlees oers guedes; daer mede bij was mester Lueken vanden Veene van Campen doctoer, ende mestert Arent Mulert van Hasselt van wegen des biscops van Utricht.

57 De Zwijtzers tegen hartoch Karel
Item int iaer M CCCC LXXVI inder vasten des saterdages vor Invocavit hebben de Zwijtsers angevochten hartoch Karol van Burgonien ende sijn vock, daer se lagen in ore wagenborch ende tenten, mijt groter cloeckheyt onverwert, ende
sijnt mijt machte gekomen, ende hebben em genomen al dat daer was, int erste voele bussen ende alle sijne clenodien, golt, sijlver ende sijne krone ende een casteel karbunkeele steen. Ende hebben een groet deel van sijn volck doet geslagen,
ende de anderen sijn mijt hartoch Karol veryaget, ende de Zwijtsers sijnt gekomen mijt dat roeff to Basel.

58 Karel de Stoute sneuvelt voor Nancy
Item int iaer M CCCC ende LXXVII up der hilliger Dre Koningen avont ijs hartoch Karel doer gegaen dat hertochdom van Lotringe, ende daer stede in gewonnen; ende de stadt van Nansij hevet hem up gelove ingelaten, beholden lijff ende guet; men he hevet hem dat niet geholden, ende hevet vole der borgeren laten hangen. Ende ten laesten moch hem de hartoch niet langer ontholden van hunger ende kummer, ende trat uut der stadt Nansij sijk vorgenoemt.
Ende daer wort he noch bestreden vanden Zwijtsers mijt hulpe des koninges van Francrick, ende daer wort hartoch Karel doet geslagen mijt vole volckes ende ruteren. Ende sijn baster broder Antonijs wort gevangen.

59 Maximiliaan van Habsburg huwt Maria van Bourgondië
Item int iaer M CCCC ende LXXVII omtrent sunte Iohannes Baptista hevet Maximianus keyser Frerick zoene ter echt genomen Marie hertoch Karels dochter van Burgonnijen.

Hijr endiget dat anderde part ende deel desses bokes der Vrescher landes kroniken.

DEEL III-A

Voorgeschiedenis: Groningen wint in de 15^de eeuw grote macht over de Ommelanden, Westerwold en andere gebieden (ca.1420-1478)

1 Incipit prologus

In nomine Domini, amen. Godt almachtich, de doer sijne godtlike vorsichticheyt, sijnen propheten, apostelen ende evangelisten ende hillige doctoren hevet ingesadt vele hillige scriften, daer alle salige menschen sick uut mogen leren to

wachten ende hoeden voer de bekoringe des duvels ende voer de ewijge pijne der verdomenisse der hellen, ende mede verkrigen de vroude des ewigen levendes.

Oick sijnt daer gewest voele notabile wijse geleerde luede, hebben gescreven historien, kornikelen ende andere boken van orlogen, alse de bocken Machabeorum, de hijstorien van Troyen, Jesta Romanorum ende vanden groten Alexander ende vele meer andere; uut welke em heren ende steden, de lande ende lueden hebben to regeren, mogen wachten, hoeden ende waeren niet lichtliken in orloch ofte vordreet te treeden, wanttet also verwerlick, perikeloes ende zwaer ijs to wesen in orloch ende veede. Up dat em ellick dan debet mach wachten ende hoeden voer al sulcken last, hebbe ick Sicke Beninge inder tijt een borger in Groningen, bij verhenkenisse Godes ende mijnen cleynen verstande dijt nabescreven boekcxken ende kornikel der Vresscher landen ende der stadt Groningen bescreven, tot loff ende ere Godes almachtich ende pris der genre de dat verdeent hebben, ende tot laster ende onere de dat egen. Ende also dat bij mijnen tijden gescheen is, ick selvest in mijner personen beleeft heb ende een deels mede hebbe helpen handelen, ofte hebbe dat al sok gehoert van so waerafftige lueden, dat ick des so vorvaeren bijn, gelickl wijs off ick daer selves tegenwordich bijn ter stede bij gewest. Undem daer ick niet bij gewest ende dat voer mijnen dagen ijs gescheen, alse van Focken Uckens bedrijff, wijl ick also setten ende scriven; ende beger hijr omme ende bijdde alle den genen de dijt tegen wordigen boekexken ende cornikel der Vresscher landen lesen ofte hoeren lesen: ofte daer enige punten in waren de hem duchten so niet gescheen / werens, ofte anderent ende beteren voerwarentheyt daer van hadde, so de to corgeren ende voerbeteren tho bester formen ende int beste to keren ende vorstaen. Yo doch gelove ick datter wal mer van sijnt deser selver materien scriven. Ick niet an en twijvele sed niet over een en komen, dan wal doche sullen concorderen ende komen over een, dat se int mijddel tijt, begijn ofte ende; want de ene hevet wal mer verwaren, gehoert ende gescheen dan van desen dingen dan de ander; seen mach de ene wal mer ofte ander scriven dan de ander. De vier ewangelisten, daer alle de karsten gelove anhanget, hebben alle oere ewangelien ende capittelen niet al eens gesat ende gescreven, men inde concorderen ende eendracht der evangelisten alle veer komet dat doch over een. Oick begeren, dat gene heren, steden, ridderen, hoeftlingen, knechten ende bueren mij niet en vorkeren dat gene ick scrivende worde, den dat to na ofte ver geyt; want de ene somtijdes ijs boven gewest ende de ander onder, de ene partije wonnen ende de ander verloren; ende al to groten last ijs gescheet den Vresschen landen als Oestergo ende Westergoe, Soven wolden in Westvreslant, ende de Vreslandenp tusschen de Emse Lawersche ommetrent Groninger, endes des greven landt van Oestvreslandt, vermijddes roff, brant, wanckenisse, moert, doetslach, gewelt, vrouwen verkrachten, kercken to bescument ende mer groten yammer ende last de daer ijs gescheen, dat ick bij mijnen weten niet wijl verswijgen; den dat to na ofte veer ijs, mach dat weten ende an sick trecken; so dat men screff dusent verhundert ende ene, hent datmen weder screff dusent vijffhundert ende ene, dat in dat hundert iaren Groningen ende de dre Vreslanden alst Oestvreslant, Westvreslandt ende dat Mijddel Vreslandt nie in juwen groten last sijnt gewest als se de vorgenoemde tijt in weren; daer to beduchten ijs se niet lijchlijken offte besunnicheyt nummer mer uut sullen komen, ende int ewich onder vremede heren sullen moten blijven, ende koninck Karols prevelenaa niet mer sullen mogen genieten, ten sij dat God almachtich dat anders voge. Explicit prologus.

Hier begindt dat dardendeel van desen boecke der croniken der Vreescher landen mijtten zeven zeelanden ende Gronnigen.

2a Optreden van Focko Ukena: inleiding en verantwoording
In den eersten soe wil ick en weinich roeren ende schrieven van Focke Ukens, soe vele mij even kumpt, ende ick van mijnen olders ende andere geloefftsame lueden hebbe gehoert ende daer van hebbe verstaen, om daer mede toe trecken ende koemen totter materien desser dingen; ende woe lange Gronnigen ende Vrieslandt tusschen der Eemsee ende Lauwersche ende Oevereemse stont in groten vreden, rust ende eendracht.

2b Focko Ukena verslaat de Groningers bij Oterdum

Item Focke Ukens was eijn opgekoemen hoefflinck in Oestvrieslandt, de vele victorien ende gelucke in oerlogeg; ende had eijn tijedt lanck all des greven gebede van Oestvrieslandt onder em gekregen, als ick van mijnen oldek vader heb gehoert, die hem geseen ende gehoert hevet ende mit em toe velde gelegen hevet. Woe groet hie van kumpst ende gebuerte is gewest, ende wat hie al mitten zweerde in den oerloge hevet bedreven, ende woe hie Oestvrieslandt onder hem kreech, heb ick sekerlijck all gene wetenheijt van; men ick heb wal gehoert ende verstaen, dat hie wonderlijcke dingen in den velde van oerloge bedreeff, daer wal schrifften ende croniecken van sint, menl ick noch nie heb gesien offte gelesen; men ick heb verstaen inder waerheijt ende gehoert van mennigen geloeffsamen man, dat die stadt van Gronnigen had van parties wegen velen borgers vanden oppersten ende besten uut oerer stadt gebannen ende verdreven ende ballinck gelecht; de selffste ballingen vellen Focke Uken an, want sie van sijner partije weren, om em weder in die stadt toe brengen. Soe dat Focke wort der Gronnigeren viandt mitten ballingen; alsoe dat Focko sick starckede, ende quam oever de Eemse toe Oeterdum, ende de Gronnigers toegen uut mit al oerer macht, ende nemen mede alle de Ummelanden ende hoefflingen de van oer partie weren, ende wolden mijt Focken en slach inden velde slaen. Ende de Gronnijgers hadden wal teijn man tegen ene. Ende Focke mit sien vollick hadde victorie ende gewin, ende versloech dat hele Gronniger heer, ende sloech wonderlijcke voele vollicks doet, ende voele ghevangene kreech hie ende jagede se ter poerten in.

2c Focko onderwerpt de Ommelanden

Als desse strijdt dus verloeren was, ende Focke dat veldt hilde, soe toech hie voert doer al Vrieslandt; eersten doer Hunsijnge, Fijmelinge ende Marne ende voert in Hummerse, Langewoldt, Vredewolt ende toe Aedwerth; ende de van

sijner partie weren, brochte he ellick weder op oere huisinge ende goederen, de daer van verdreven weren; ende de ommeloepers ende schuemers weren om een roeff van dat heer uut Aedwart gereden op Moncke dijck, daer Focko enen zoen mede hadde, ende die Monnickdickesters sloegen em dre mans aff, daer ene mede was van den dren doeden geheten Rode Wijbe.

2d Focko herstelt zijn Groninger vrienden in hun bezit

Item als Focke daer sien dinck gehandelt hadde, soe toech hie voert mitten ballingen ende dat hele heer toe Gronnigen, ende wort daer in gelaten, ende brochte alle die ballinghe die toe voeren lange uut Gronnigen weren gebannet, de den slach mit em in den velde toe Oterdum hadden gewonnen, elck op sijn echt ende eijgen mijt wieff ende kindt in oer eijgen huisinghe, daer see toe voeren uut verdreven weren. Ende als se ore husinghe mijt alle huesrescapen vonden, soe most de gene de dat mijt onrecht had beseten uutgaen, ende de ander weder in. Ende Focke ginck alsoe binnen Gronnigen, ende brachte elcken

bij sien eijgen, soe dat de ene lachgede de bij dat sijne quam, ende de ander schreijede de daer uut den huese moste gaen, ende oeck de oere mannen ende kinderen ende vrenden in den slach toe Oterdum hadden verloeren.

2^e Focko en Groningers bij ter Kolsen verslagen

Item daer hadden de van Gronnigen enen slach ter Kolse inden velde tegens die Westvresen ende Hollanders, ende daer verloeren Focke ende de Gronnigers inden velde, ende daer worden voele geslaegen ende gevangen, ende en deel gevangen mede van gevoerdt wort in Hollandt. Woe sick dat al begaff voer ende nae, heb ick geijn wetenheijt van; ende alsoe worden de Gronnigers ende Focke ener luijden. Ende Focke timmerde dat hues toe Wijtwert bijden Dam ende Dijckhusen; ende daerna hilickte he sijne twe dochteren Ulske ende Bawe an. Proevest Uneke Rijpperda nam Ulscken to wijve, ende Ewe Ewsma nam Bauwe.

3a Verzoening tussen alle Friese landen en Groningen

Item daernae wort ene generale ende eendrachtelijcke zoene gemaecket tusschen den Gronnigers ende alle dessen Vrieslanden alse Oestergoe, Westergoe, Soeven wolden, Oestvrieslandt, Rustringe ende Broeckerlandt, daer Sijpt

ende Ocke toe Broeck hoefflingen in weren, ende die Vrieslanden tusschene der Eemse ende der Lauwersche omtrent Gronnigen; daer noch guede bezegelde breven van sint, mit voele zegelen bezegeldt van den hoefflingen, steden, prelaten, greetmannen ende rechteren der landen die de zoene gemaecket hebben; welcke zoene brieff ick geseen ende geleesen, welcke copie van woerden tot woerden hier voer in dit cronikel geschreven steet ende begindt: Wij Ocko toe Broeck etcetera toe Emden ende Auwerick hoevelinck. Ende noch een principael bezegelde breeff hijr van licht noch to Gronnigen inde stadt kiste; ende was toe male ene eerliecke, kosteliecke, wise zoene, die Godbetert ten laesten is onwiesliecken ingebroecken ende toe niet gemaecket van summigeng etcetera, daer wonderlijcke voele quades van geresen is.

3b Het eerste verbond van Groningen met de Ommelanden

Hier nae makeden de Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche als Hunsijnge, Fijmelinge, Dijurswolt, Oester ampt, Halff ampt, Langewolt ende Hummerse een verbundt mitter stadt Gronnigen; ende dat was dat eerste verbundt, dat gemaecket wort doe die Onstemans toe Westeremden inde wedum van Eppen Nittersma mit sijnen mede parties lueden worden doet geslagen, daer voer in desen olden cronieckel van geschreven is; doe leep Eppe Nittersma toe Gronnigen ende riepen woepen oever landes noet, want die Onstemans mit oere parties luiden weren em toe machtich; oeck hadden die oerlogen lange geduert, soe weren die landen an beiden sieden al moede, ende begeerden liever vrede dan onvrede. Ende dus worden dessek verbunden mitter stadt Gronnigen ende den Omlanden angenoemen tot zekeren jaermaelen; ende als dat verbundt uut was, soe worden de verniet in langer jaermaelen, soe ghij int vervolch noch wal horen sullen; daer die stadt ende lande voergeroert in groten rusten, vreden ende eendracht mede onder holden sint, nae inholt des verbundt breves hier na beschreven.

3c Hijr begijnnen de verbunden tusschen der stadt Groningen ende den Ommelanden

Inden name Godes, amen. Wij prelaten, gemene hoefflingen, rechteren ende gemene meente vanden Halffampte, Middager lande, Hunssinge, Oester ampt, Fijwlingen, Wester ampt, Dyuerdswolt, Langwolt ende Hummersche landen, borgemester, Raidt ende mene meente in Groningen doen kundich allen lueden mijt desen open breve, dat wij omme nutticheyt, endracht ende salicheyt onses menen Vreslandes ende der stadt leeffliken mijt malkanderen ons hebben verdragen, begrepen ende mijt ganser trouwelicheyt geloeft enen steden vasten vrede mijt malkanderen to holden, vrij ende verdich nu to beschermen.

Ende dat een yewelick sijn guet, herlicheyt, rechtscap ende rechte vrij ende velich brueke; ende nemende uuter stadt ofte lande balling to leggen, dat en were dattet yemant mit rechte verboert offte verwarchte ofte vervluchtich worde ende niet to rechte komen wolde. Ende we up den anderen to spreken hevet, de late em rechten na landrechte allene, daer de zake up leget, ende verlaten krachten ende geweldes. Ende wij willen samentlike alle Dussche ende Zuedersche heren ende alle anderen heren ende landen van buten onsen landen ende stad, de onse landen ofte stadt ofte lueden beschadigen willen in lijve ofte in guede mijt onrechte, buten onse lande ofte stadt holden ende de onse vrijheyt krencken willen. Ende ellick sal den anderen to hulpe komen na sijnre macht na gelegenheyt der stede, tot ontkenninge guder mans de daer in to geramet sijnt, ende hijrnamels to geramet sullen worden daer des to doende ijs, ende daer de lande ende stadt de meste noet hebben, elleck up sijns sulvest kost ende aventuer, sunder vertreck wanner wij daer to geramet worden, bij eenre pene van dusent olde schilde, ende den schilt vor XXX olde vlemschen groete gerekent bij des menen landes toffaert; ende broke sal de stadt boeren ende keren to des menen landes oerber in bussen kruede, pijlen ende ander oerbaren, alst den lande ende stad nutte ende orber ijs.

Item wordt yenich ofte landt ofte ampt ofte buerschap ofte ienich man inden vorscreven lande ofte stadt ofte buten den landen ofte buten der stadt, de den hoeftlingen ofte der stadt ofte der meente to unwillen were, ende bescadiget de mijt huesen to besetten, ofte vreemde luede int landt haelde, ofte anders weltlike zaken deden in dessen lande, daer de hoeftlingen ende de meente vanden lande ende vander stadt de in onsen vorbunden sijnt last ofte scade van queme ofte van komen mochte, dat sullen wij malkanderen koenliken helpen keren ende weder staen mijt lijve ende mijt guede, als wij daer to vormaent worden, bij der vorscreven pene.

Item we vangenschop off roeff doet mijt overweldige handt, den vangenen salmen quijt laten, ende dat roeffguet salmen twijschat weder geven ende betalen, ende dat bij des landes ende der stadt toffaer. Ende daer to breket he hundert olde schijlde tegens de stadt ende tegens de lande, ist dattet roeff werdich sij boven vijff olde schijlde payments als vorscreven ijs. Ende ijs dattet roeff mijn werdich ijs, so ist van elcken olden schilt twintich to broke. Ende worde dat roff voerseken heel ofte een deel, ende nochtans rechte gevonden ende gemaket worde, so salmen dat berichten als deverije. Ende reysde men daer omme, so sal he daer to bitalen kost ende arbeyt ende allen dat daer up gaet, de gene de dat roeff heft gedaen ende de den ontholt.

Item wanner de lande ende de stadt reysen willen den overweldigen ofte overherigen ende den overweldigen to berichten bijnnen landes, so mogen de lande ende de stadt kesen, uut wat lande dat se willen gijselen inde stadt ende leggen in eene ersame harbarge; ende daer niet uut to sceyden, eer de reyse gedaen daen ijs. Ende de gijselen sullen daer guet voer wesen, dat oere hoeftlingen, meente, lande den lande ende der stadt trouwe sullen wesen; ende hoger en sullen se niet beswaert wesen.

Item wen de keder, redge ofte rechters niet rechten en wijllen ofte onrecht doen, de mach sijne sake beropen inde stadt to Groningen, bijnnen tijn dagen sijne beropinge uut der stadt to hahen. Ende wedes niet en doet, den en sal zijne clage niet gehoert wesen. Ende der rechtere doem sal stantaftich blijven.

Ende wanner yemande sijne sake beropen hevet als vorscreven ijs, so sal de redge ofte rechter em van stunden an sijn guet ofte pande weder geven, ende dat roeff mijt enen borgen laten vrijen, ende de sake laten staen, al want ter tijt de sake inden menen landes warve gesceyden ijs na lantrechte. Ende wel sijne sake beropet, de sal de vorvolgen inde stad inden naesten warve; vort inden anderen ende inden derden, ofte de sake niet er gesceyden en worde, bij vijff olde marcken ende bij verlees der saken. So to vorstaen: ofte de rechter niet en queme sijnen doem to vorantworden indren warven als vorscreven is, so sullen de parten daer niet mede versumet wesen in ore saken, ende doemen inden dat se to warve quemen als vorscreven ijs; mer de rechter sal breken vijff marck ende daer to de vorsetene pene. Ende de saken salmen inden warve rechten, ende de redge ofte rechter sullen borge to mote setten, bij vijff olde marcke; ende sullen oeren doem bescharmen, ende sullen vorantworden inde stadt inden naesten warve na beroepinge, vort inden anderen ende inden derden, ofte de sake niet er gesceyden en worde. Ende alle saken de ande lande ende stadt beropen worden, de salmen mijt rechte sceyden bijnnen dren warven inde stadt, ten were dattet bij beyder parten moede langer gevarstet worde. Ende worde de redge ofte rechters doem inder macht, ende wort de recht gevonden, so sal he machtich wesen de sake vort uut to rechten, al weer he uut den ede gegaen. Ende wel to warve compt upden gesatten warff dach, daer salmen warff mede holden. Ende wes se sluten ende ordelen, dat sal inder macht ende van werden wesen, oick wo luttick daer sijndt.

Item ofte yemant stele uut dat ene landt in dat ander ofte bijnnen landes bedage ofte bij nachte, ende dat openbaer worde, den deeff salmen hangen om de weerde van enen olden schilt; ende ist min werdich, dat salmen berichten alst behoerlick ijs.
Item ofte enich mijsdadich mensche vervluchtich worde uut den lande ende stadt in dat ander van moerdaden, voerraderije, moertbrant, ende anders grote boesheyt gedaen hadde, uutgesecht simpel doetslach, de na rechte ende landen ende der stadt sijn lijff verboert hadde, daer de doet gescheen were, ende de vrende ofte recht des landes ofte der stede vorvollich daer omme deden, so solde de rechter den mijsdadigen menschen vangen ende overrechten, ofte de sake mijt gueden lueden ende tuegen iechtich worde ende waer gemaket; ofte de rechter solde den mijsdadigen menschen over geven den vrenden ende senden weder, onbehindert sijnre sonde vanden vrenden, indat landt ofte stede daer de mijsdaet gescheet were.
Item nemant orloch an to nemen buten des menen landes ende stad wijlle, ofte niemant buten den anderen vremede luede van buten landes in dat landt to leyden omme yemant daer mede to bischadigen, bij der vorscreven pene.
Item ellick man de breket, dat he betere ende bote in wat lande ende stede dat he mijsdoet.
Item weert dat yemant den anderen doetsloge, dat God voerbhoeden moet, inden menen landes ende stadt warve ofte in hervaert up den wegen uut ofte to hues, den doden salmen gelden mijt ses manne gelt, ellick manne gelt gerekent voer twintich olde schilde, elken schilt vor dertich olde vleemschen gerekent, ende halleff so vole to broke. Ende geschede dat enen borgemester ofte Raidtman, reder, redger, ofte rechter inden warffvrede ofte inden hervaerde, so were dat twaleff manne gelt, ellick manne gelt tobitalen als vorscreven ijs, ende halleff so voele to broke. Ende des gelikes salt wesen, ofte dat enen geestliken personen gescheede, de to der hijlger orde gewijet were, de inder lande ofte stadt deenste ofte bedrive were.
Item worde yemant gelemet ofte gewondet, daer soldemen broke ende bote aff nemen, als dat bort bij den mangelde. Ende mochte de handadige niet vul doen vor broke ende bote, so sullen ses sijne naeste handen vul doen vor de bote, als landrecht ijs na inholt onses verbondes, ende niet vor den broke, ofte se sullen den handadigen vangen ende overleveren den beforichden.

Item vort alle andere doet dele, leemte ende wondingen, de gevallen mogen tusschen den landen ende der stadt bijnnen desen vreden, de sollen wesen drevolt mangelt bote ende halleff to voele to broke mijt payment als vorscreven ijs to
beholden, beholden elken lande ende der stadt ores olden rechtes ende ore olde breve de se onder em selven ofte mijt malkanderen hebben, van wondingen ofte van broke, de dessen breff niet en tegens gaen.

Item so willen wij veer warven holden ofte mer inde stadt des iaers van Midvasten to zunte Mertens dage inden wijnter. Ende de warve mogen de rechters mijtten hoeftmans setten up wat tijden dattet em nuttest ende orbaer doncket to wesen.
Item so salmen geen koren uut voren, anders dan dat van bueten over zee ende zandt hijer komet.
Item geen vremet beer en sal men tappen indessen voerscreven lande to cope ofte hebben, anders dan de prelaten, hoeftlingen ende gude mans in oer eygen hues selven drincken.
Item so en salmen gheen indessen vorscreven lande brouwen to vorcopen, anders dan ellick in sijns selves hues behovet to drincken.
Item dijt vorbunt sal duren stede ende vast teyn iaer lanck na datum des breves naestkomende. Ende wel desses vorbundes ten desden vorscreven iaermalen neet langer en genoget, de sal dat den anderen een iaerlanck to voren up seggen mijtter stadt ofte lande segele.
Ende desse vorscreven articulen ende punten hebben wij malckanderen bij trowe ende eren mijt hande ende monde stede, vast, onverbroken geloeft to holden, sunder alle argelist. In orkunde der waerheyt hebben wij prelaten, hoeftlingen, rechteren ende gemene meente van Honssingen, Fijlingen, Langwolt, Hommersche landen onse gemene landes zegelen, ende wij borgemester ende Raidt der stadt Groningen onser stadt segele beneden andesen breff gehangen.
Gegeven inden iare ons Heren dusent veerhundert dreentsoventich des vrijdages na zunte Peters dach ad Vinculam.

3d Hijr begint wo ment recht setten sal in Hummersche, Langwolt etcetera, ende andere articulen mede als hijr bescreven steet
Inden iare van tsoventich inden menen landes warve, up unsen raethuse mijt den hoeftlingenn ende rechters der Omme lande geholden, sijnt vordragenn sodane punten ende articulen hijr na bescreven.
Inden ersten datmen in Hummersche landen men ses lantrechtes ende ses dijckrechters en sullen hebben; ende nemant sal rechter wesen, he en hebbe egen hues ende heem ende daer to vijftijn grase landes bijnnen dijkes. Ende dat recht sal bij boerten omme gaen, als dat van oldes gewest ijs. Ende ellick salt dat ter tijt selven voeren van sijnen heerde daert up valt, inden dat he daer bequeme to ijs. Ende daer en sal geen dick recht niemande voer sijnen broke roven, eer sijns selves dijcke guet zijnt. Eende so wat dijckrechter oere dijke guet sijnt, de mogen hoer recht vort uut vorderen. Ende sullen de dijckrechters ersten bijrichten de se brecklick vinden.

Item des gelikes salt wesen in Langwolt ende Vredewolt in maneren als vorscreven is, so dattet halve recht sal aff wesen; so in wat buerschap mer een rechter is, daer sal een rechter blijven, uutgesecht Zuethorum, Nort horum ende Lutke gast sal in ellick buerscap twe rechters blijven. Ende de zijlrechters sullen birichten dat de waters plegen to berechten, ende de water rechters sullen affwesen. Ende de schowingen van den watringen sullen de zijlrechters schowijngen vandoen, gelick als vanden dickrechters in Hummersche screven staet.
Item so en sal niemant landrechter wesen in Langwolt ofte Vredewolt, he en hebbe egen hues ende hem ende vijfften grasen ende vyftyn grase landes in maet lande ende bow lande to samen, ende salt selven voeren als vorscreven ijs; men en hadde he nicht als vorscreven is, so mach heet enen anderen inde selve cluft geven, so vaken alst em boert. Ende dijt sal oick so geven wesen vander gene inder cluft alst in Hummersche lande to geven als vorscreven ijs. Ende so we inden banne ijs, ofte in openbaer overspil levet, de sal dat yaer geen recht voren ofte brucken.
Item so en sal geen beertapper indat iaer, dat he dat recht voert, beer tappen. Ende men sal geen rechtdage in beerhusen holden.
Item tusschen sunte Gregorius ende sunte Micheel salmen dat recht holden bij der sonnen upganck. Ende selven beer browet ende tappet, de salt geven alst in Groningen gelt. Ende so salmen de kanne dat Groninger beer de kanne een grote kenen hoger geven dan dat inbrowen beer inden lande, ende anders niet to vorcopen, bij vijff to broke, so vake als dat vorschenen wort.
Item so salmen twe olde vleemschen geven voer doembeer, ende dat sal geven de gene de den doem vorkeset; ende de ander geen doember to geven, den de doem mede gaet.
Item so waer ene clagen komet omme schult, so sal de rechter mede gaen mijtten clager to des genen hues daer up claget wort. Ende beden hem vul to doene bijnnen enen twintich dagen, bij eenre marck to broke; kompt de clager daer na weder clagende, so sal de rechter mijt den clager gaen tot des schuldeners hues, ende ponden hem de schult uut mit den broke vorscreven, inden dat de schult iechtich ofte bekant is; ende en sal vander schult gene hoger vellinge doen noch oick van genen saken hoger vellinge to leggen dan vorscreven is.
Item so en sullen de gretmans van desen vorscreven landen ene kanne wijns vandes landes segel van elken breff to bezelegen, de des to doen hevet, ende niet mer.
Item so we inden enen rechter bevecht, de wijle dat he inden bedrive des rechters is, wes hem gedaen wort, dat sal wesen dubbelt. Ende wes den anderen weder mijscheet, dat sal eenwolt wesen; ten zij zake dat de rechter eersten angevoechten hadde, so solde de rechter alsodane bote ende broke geven als he ontfangen solde.

Item so waer ene bevredinge genomen wort tusschen twen parten, de vrede sullen holden vader, broders ende kinderen, voren boren, swagers de so dane sint; ende wolde iemant vanden vrenden vorder bevredet wesen, den salmen benamen indes bevredes breff mede setten ende scriven laten; ende dat sal ellick part zijnen vrenden weten laten, daer de vrede tusschen genomen ijs. Ende off des niet en gescheede, ende de vrede gebroken worde, so solde he den vrede broke selven gelden, de dat zijnen vrenden niet to weten gedaen en hadde, de den vrede gebroken hevet ofte brake.

3^e Tekst overeenkomst Groningen met de Westerwarf

Dij rechters, hoeftlingen ende gemene mene vanden Wester warve betugen mit dessen open breve dat wij mijt der stadt van Groningen inden gemenen landes Wester warff, enen warff inder weken Conversionis Pauli up den Raidthuese geholden, sint vordragen desse punten hijr nabescreven, to weten ewegen dagen to holden als vanden gast rechters ende groep rechters, wo ende wat se rechten sullen.

Inden eersten de de eerste vellinge iemant an setten sal wesen veer vleemsche, de ander achte vleemsche, de darde de laeste vellingen twaleff vleemschen. Ende wert zake dat desse vellinge iemant vorsete, so sullen de rechters vorscreven de broke uut richten ende manen, eer der tijt dat de rechters bet vellingen brengen mogen; ende anders gene broke uut tho manen dan vorscreven ijs.

Item van allen beesten to schutten in etlande een halven olden vleemschen, in maetlande enen olden vlemschen; also lange als de opper inden velde ijs, also voer mey to schutten als na mey inden koren twee vlemschen.

Item so wellick beest bij nachte geschuttet wort, dat sal wesen dubbelt gelt; ende desse schuttinge mijt reden gelde to bitalen ofte mijt dubbelden panden to bijsetten. Ende so wel sijne schuttingen niet en losset bijnnen een eetmael na den, dat hem dat to weten ijs gedaen ofte dat heet weet, de sal zijne schuttingen verboert hebben; ende gescheede yemant mer schade, dat sal staen to des rechters ontkenningen.

Item gescheede yemant indessen punten ongelick, de mach dat beropen ande overrechters in Groningen ende oer mede gesellen de vanden Rade daer to gesat sint.

In oerkonde desser waerheyt hebben wij gretmans ende rechters inder tijt onse gemene landes segel hijr angehangen, inden iaer Ons Heren dusent veerhundert ende veer ende vijftich up sunte Pawels avent Conversionis.

3f Hijr begunt de verbunden van de van Vredwolt ende Upsterlandt ende der stadt van Groningen

Iesse twe landen alse Vredwolt ende Upsterlant ende Smalinger landt de hadden oick een verbunt ghemaket mijtter stadt Groningen durende int ewijge; daer wijl ick nu van roeren, ende sijn ende de articulen ende niet heel uut setten van worden tot worden, want dit weren de articulen des verbundes: dat se weren mijtter stadt van Groningen verbunden in veer articulen principaliken, alse van roeff, defte ende ander gewelt saken. We een deff venge, de gestolen hadde boven enen olden schijlt, de soldemen hangen, bij ener penen van hundert olde schijlde. Ende de een roeff dede mijt overweldiger hant, ofte up vrijer straten yemant bescinde, oick ellick bij ener pene van hundert olde schilden. Ende des solden de landen wesen sunder scot ende schulde vander stadt Groningen vri ende veerdich tot ewigen dagen to. Ende men solde twe warff des iaers to Aedwert warff holden mijtter stadt ende lande; men se hebben de van Vredtwolt de verbuntnisse so niet geholden, want se mosten al doen ende na gaen vermijds verbuntnisse ende rechtinge warven mijtter stadt to holden, scot ende schulde to geven, in allen manieren alse Langwolt, Hummersche ende Hunsijnge ende Fijmelijngen deden; men de van Upsterlant ende Smalinger landt de sijnt bij em selven gebleven na inholt oers verbundes, ende hebben alle oere saken bijnnen landes berichtet. Ende hebben ore saken beropen to Groningen anden Raet ende niet anden hoeftmans; ende de stadt van Groningen hebben alle yaere geschickede Rades vrunden des iaers eens gesent in Upsterlandt, ende hebben em daer gesett gretmans ende rechteren int landt, de de landen berichten solden. Ende se sijnt desse dre landen alse Vredtwolt, Upsterlant ende Smalinger landt lange mijt desse verbuntnisse sick mijtter stadt van Groningen em beholpen ende onderholden, want het weren guede slichte arme lueden, ende mosten lijden dat em wal mennich dinck wort gedaen dat den verbunde contrarie ende to na was, daer se sijck mede mosten lijden ende to vreden wesen.

3g Van de verbuntnisse van Collum ende Oestbrockerster landt et cetera

Daer na hebben de van Groningen al veerder ende groter wijllen wesen, hebben angevallen Collum ende Oestbroeckster landt, summijge van den hoeftlingen ende vede vanden hueslueden; men de upperste ende principaele inden lande, de de regementen ende upperste herlicheyden hadden, alse Pijpe Meckema, Pijpe Bawema, Ant Rensma, Bennert Eysema mijt oeren to standeren, hulperen, hulper hulperen weren hijr in contrarie, ende wolden dat verbunt niet mede belenen noch an nemen; doch se worden se mijt macht ende gewalt daer to gedrongen, als gij int vervolch noch horen sullen, ende mosten mede an nemen sodane verbunt als hijr navolget bescreven.

3h Tekst verbond Groningen met Kollumerland
Wij borgemeisters ende Raed in Gronnigen betugen mit dessen openen brieve, dat voer ons sint ghekoemen die volmachtegen der gemenen meente van Collummer landt, Collumer buren, Oltwolde, Westergast. Ende hebben ons clagelicken toe kennen gegeven, dat overmids partie, geweldt, dieverie, moerderie, doet slach ende anders mennegerleije ondaet in hoeren lande wesende, dijken, dammen ende zijlen van noedeb to nete gaen mosten, ende geen goedt velich toe koemen, doer die landen reijsen off verkieren; mit anderen mannegerleije ghebriekenc ons clagende weren, daer bij verderfflijcken schaden den landen ende den luiden bijnnen ende buijten aen leggende; besondaren ons hoeren naesten naburend seer trefflijcken daer op anroepende om God ende ome genade, om desse voerscreven ghebreecke to vermiden, want sie anders geen hulpe off troest vermoden, wij ons mit hem in enen lieffliken verbonde wolden gheven een wijltijdt van jaren, um elck man groet ende cleijn, huusf heren ende knechten, ende alle man van buten ende van binnen, daer elck man recht ende reden to hadde totten vorscreven landen ende luden ende gueden aldaer ghelegen, ende daer en binnen des sijns mochte rustelijcken ende vredelijcken gebruken nae recht ende reden als vorscreven is. Ende ons borgemestersg ende Raed als vorscreven is seer redelijcken duncket toe wesen ore begeerten; ende niemant toe krencken daer he recht toe hebben mach inh, to ende an dessen landen vorscreven ende heerlickheijden, ende om dat recht toe stercken ende alle ondaden weder toe staen soe vele wij mit rechte ende reden vermoegen. Ende anders niet.
Hebben mitten vorscreven landen ende den luiden daer en binnen een vrientlijck verbondt angegaen, mit consente onser ghesworne meente; ende geloveden malkanderen bijstant tho done, in artikelen puncten ende op formen in manieren hierna beschreven.

Int eerste: soe wij stad ende lande vorscreven to samen ramen een huus, daer sal die Raed enen castelleijn op setten, durende ses jaer lanck nae datum deses brieves. Hier sal elck huus off meijer inden lande vorscreven geven enen olden schilt elkes iaers, dertich olde Vleemschen voer den schilt ghereeckent offte derden halven Aernemschen gulden voer den schilt gereeckent. Ende weert sake dat iemant soe arm weer, dat hie genen olden schildt jaerlijcks mochte geven, so sal hie enen halven schilt geven, ende dat sal staen tot des casteleijns ende richters ontkenninge; mer ummer sal he enen halven schilt geven.
Ende dessend vorscreven pacht offte geld salmen geven iaerlixe toe tween tijden: die ene helffte toe midwinter, ende die ander helffte toe mydsommerg. Ende ist saecke dat die casteleijn daer langer noeth is toe holden, dat sal ter stad ende lande verclaringe staen. Ende den castelleijn sal elck man bij stant doen inden lande mijt lijve ende mijt guede, den overheregen to berichten, ende dat ghewelt weder to stane, bij nachte ende bij daghe, als hem dat kondich wort gedaen, bij ene pene van teijn olde schilden.
Item alle broecke die in desen lande verschinen, oeck wat broecken dat dat sijn, van sijlen, van dijken ende vechtelijcke saecken, sullen wesen halff ter stad behoeff ende halff ten lande behoeff. Ende wes men oeck ten huise vorscreven behoevet to arbeijden van graven ende van bolwarcken, dat sullen die lande vorscreven doen als se de casteleijn daer toe vermaent ende kundeget, elck bij enen halven schilt tho broecke.
Item alle broke van vechtelijken saken, als wondinghe ende doet deel, die in dessen vorscreven lande verschinen, die salmen berichten na onsen nijen lantrechte, alsmen dat daghelix in onsen anderen verbonden holdt.
Item oeck soe en sal niemant in dessen vorscreven lande iemande buten landes to dienste off to hulpen komen omme die partie, offte anders iemant weltlijke saken buten landes helpen to stercken, elken persoen bij vijfftich Vranxsche schilden to broecke. Ende ellick hovet heer sal staen voer den ghenen den hie uut sande, off den he mijt hem hevet, de selve niet betalen en mach.

Item off iemant in dessen vorscreven lande iemant beschadegen wolde, mijt husen to besetten, off anders weltlijcken dede, dat sij buten landes off binnen landes, daer de stad ende landen mede in schaden mogen koemen, dat sullen wij malkanderen trouwelijken om helpen trecken ende keren na onser macht, op aff legghen cost ende schaden die dat dede. Ende sal daer toe breken ene pene van dusent olde schilden. Ende den hovet sake an sijn lijff to richten, mach hie mitten guede niet betalen.
Item wel vangenschap off roeff duet mijt weldeger handt buten oerloff des rechtes, den gevanghen salmen quijt laten, ende dat roeff sal men dubbelt weder gheven, ende dat bij der stad ende lande tofaer. Ende sal daer to der stad ende lande breken hondert olde schilden, ist sake dat dat roeff beter is weerdich vijff olde schilden; ende is dat roeff min weert, soe ist van elcken olden schilde twintich olde schilden toe broecke. Ende worde de roeff versteken heel offte een deel ende nochtans iechtich gevonden worde, so salmen dat berichten als dieverie. Ende niemant in dessen lande en sal oerloch an nemen, bijnnen off buten landes, daer die stad ende landen in schaden mede mochten komen, bij eenre penen van dusent olde schilden.
Item off enich persoen in dessen vorscreven lande enen dieff off moerdener, moertberner, straten schender, offte enen vredelosen man die van der stad ende lande verwijset ende verwonnen were, die hem wetende husede off hovede, offte mijt weldiger handt onthielde, die sal breken hondert olde schilden, soe vake als he des verschenen wort. Ende weert oeck sake dat iemant in dessen vorscreven lande enen dieff off misdader liet lopen, den hie macht hadde toe holden, die sal der stad ende lande vervallen wesen in hondert olde schilden.
Item so wie den anderen betijet mit deverien, moerderiend, moertbrant, vrouwen to verkrachten, offte die mit ongesegelden brieven om gaen, offte mijt roverien bij nacht, off dergelijcken, ende sijnee voet daer op biedet to setten, ende weijgerde dat de gene die an gesproeken wort sijnen voet toe mote toe setten van dessen vorscreven punten, daer mede sal hie vellich wesen. Ende men sal hem richten an sijn lijff als hie des vertuget wort.
Item worde iemant vorklaget in dessen vorscreven lande van enijgen saken die an lijff roeren mogen, ende des mit den rechte niet verwonnen worde vanden rechte, die sal den ontschuldigen geven vijfftich olde schilden toe boete, ende
die stad ende lande vijfftich olde schilden toe samen to broeke.

Item soe wel gestalen guet koepet, off roeff guet, off mijt gewelde ontholdt wetende, die sal der stad ende landen breken hondert olde schilden, ende sal dat affgenoemen guet dobbelt weder geven. Ten weer sake dattet een guet coepman onwetende gekofft hadde, die sal dat guet eenvoldt wedergeven sonder broecke; ende dat sal staen op onse samelinger claringhe etcetera.

Item soe wel den anderen in dessen vorscreven lande ghewelt doet in sijnen huse, an sijn lijff off an sijn guet, die sal breken bij daghe vijfftich olde schilden, ende bij nachte hondert olde schilden; ende den honen sinen schaden dobbelt weder tho betalen.

Item so wel den anderen bevechtet in dijckwerck ende sijlwerck, uut ende to hues, die sal den rechterg breken; ende daer to berichten na den nijen lantrechte ende bewisen etcetera.

Item die saken die onberichtet sijnt, die salmen to rechte stellen.

Item so mogen die Raed offte die casteleijn enen vrede nemen tusschen tween parten, bij hondert olde schilden, min ofte meer nae gelegentheijt der personen.

Item soe wel in dessen vorscreven lande den anderen anspreecke mijt rechte, die sal velich wesen lijves ende guedes bij een pene van vijfftich olde schilden.

Item alle iechteghe schult sal men uuth richten bijnnen een ende twintich dagen, bi enen schilt to broecke. Ende soe en sal die richter ghene broecke nemen, eer die iechtege schult ierst ghericht ende betaelt is, ende so en sal men niemant ondertusschena besetten off beletten van ander lude schult weghen.

Item alle saken van beropinge sullen staen an ons to beroepen, als die ander landen die mijt ons verbonden sijnt.

Item offte ienighe punten vorscreven toe hoech off toe licht weren, dat sal staen ter stad ende lande vorclaringhe alle tijdt die thoe vorander saten.

Item dit verbont sal duiren dertich iaer lanck als na datum / disses brieves naestcomende, stede, vast ende onverbroecken toe holden; uut ghenomen Pijbe Meckama, Pijbe Bauwema, Bennert Eijsma, Benner Sappema, Idema kinderen,

Ouwe Algersma op der Treme, Mecke Gheltkama, Sije Bouwema ende alle die gene den die volmachtigen vanden lande weghen niet uutgesant hebben; sonder alle arghelist.

In een oerkonde der waerheijt hebben wij borgemeisteren ende Raed in Gronnigen vorscreven onsend stad zegel beneden an dessen brieff gehangen. Geschreven inden jaer Ons Heren dusent vier hondert ende LXVII des saterdaghes na Onser Liever Vrouwen daghe Nativitatis, doe Henrick Baroldes, Johan Potter, Goessen van Dulck, Derck Schaffer borgemesterse weren onser stadt.

3 Van den nijen landrechten de stad ende lande makeden nae desse verbuntnisse

Als nu de Gronnigers sulcke verbunden hadden ghemaecket mijtten Umme landen, oerer summijge mit oeren vrijen willen, oerer summijgenh mijt oeren onwillen, soe makeden sie em een nije reformacie ende een nije offte geset van rechte, ende makeden een nije lantrecht van wondinghe, doetslaghe, moert, deverije ende alle ander quaede daeden mede toe berichten, als hier naebeschreven sal worden. Toe voeren berechten die Vresen alle oere vechtelijcke saecken van wondinghe, moert, doetslaghe ende alle andere quade daden nae den keijserrechte ende oere olde lantrechten ende privelegijen de hem van koeninck Karel gegeven ende geoerloevet weren. Soe hadde nu dat olde testament hier eijn einde, ende dat nie wort hier weder angetastet. Welcker recht van em beijden, de olden offte nije, die besten weren, kan ick niet al toe voele van seggen, dat geve ick den meijsters to corrigeren; offte men nije rechten beroerende an lieff ende guet mach insetten buten oerlove ende consent des keijsers offte niet, wil ick geen meer van allegeren off schrijven. Ende saecken van arffachtigen gueden in Vrieslant leten sie blieven elcke landen, alse Langewolt, Vredwolt, Hummerse, Oester ampt, Marne, Hunsingel, Fijmelinghe, Oltampt, Dijuurswolt, Colmer lant, Acht karspel, Upster lant, Smalinger lant, bij oeren olden wilkoren ende lantrechten oere arffnisse ende goederen nae te scheijden.

3j Hier nae beginnen de lantrechten van wondinghe ende doetslagen in Vrieslandt
Man bij den haer ghetogen, vuestslach, bloetrisinghe.
Van bloetrisinghe int ansicht.
Van wonden op den hoevede offte voer int ansicht.
Van vleijs wonden eens vingers lanck off eens halven.

Van doerslagen hoeveden.

Van doergaende wonden.
Van oghen, voeten, handen.
Van noesen, lippen, tongen.
Van oren aff, een off beijde.
Van bewisinghe doergaende wonden, ogen, voeten ende handen.
Van dumen, vingheren beroeven.
Van leemte eens dumes off vingers.
Van leemte ledes, vingers off dumes.
Van enen tee toe beroeven off mennighen.
Van een lit toe beroven eenre te off meer.
Van leemte eenre te off mennegher.
Van leemte eens ledes eenre te off mennegher.
Van berovinge der tanden, een off meer.
Van armen, benen ontwe.
Van wonden doer dat lijff, hals, armen, benen, handen, voeten.
Van ribben ontwe geslagen.
Van bewisinghe dumen, vingeren, armen, tanden, benen.
Van een wonde die men boeten sal.
Van woe menneghe wonden datmen boeten sal.
Van wonden an dat wilde wasse.
Van een moers dollich.
Van wonden die niet heel worden en konnen.
Van mijt brande off mijt gesaden water to begheten.
Van vrouwen ende jonckfrouwen to boten.
Van werffvrede, kerckvrede ende kraem vrede.
Van redge ende rechters bote to gheven ende to nemen.
Van een bloet mans vechtelick.
Van off een beest wondet enen man.
Van to heten iemant dief, verreder, moerder ende valscher. Van to stoten inden slijck, in water off in die groepe.Van doer, huus, vinster in to slaen.
Van to ghieten mijt bijer, water offte der ghelijken.
Van mit messen doer cleder toe steken.
Van mes toghe op den anderen.
Van werpen stocken, stenen off benen.
Van een wijck to bijeden.
Van to heten schalck, horensoen off der ghelijcken.
Van wel den anderen loechent.

Van onscholt toe doen van vechtelijken saken.

In nomine Domini, amen.

In den iaer Ons Heren dusent vierhondert ende acht ende veertich op Sunte Poncianus avondt, do verdroghen die stad ende lande to samen aldusdane punten hier nae beschreven staen.
Int eerste dat alle bote ende broecke die in husinghe off in den lande gheschien, daer in dessen boke aff geschreven staen bij schillinck tale off bi merck tale, soe salmen den schillinck rekenen voer enen buddraeger, ende die merck voer XII buddraegers. Ende off die buddraegers in nacomenden tijden verargerden, off dat sie aff geset worden, so sal men die marck betalen mit anderhalleff loet guedes wichtes sulvers Koels gewichte, offte paijement daer voertoe betaelen, dat daer guet voer is to Gronnigen off in den lande. Ende voert van allen wonden die in dessen landend gescheen, so sullen die redge ende rechters halff soe vele to samen to broken hebben als die boete beloepen mach, so to verstaen: die bote twe penningene, ende die broke den darden penninck. Int ierste bij den haer ghetoghen, vuestslach off bloedich off blaeu: een halve marck toe bote, off mit enen ede thoe ontgaen.
Item mijt enen staeve geslagen: een heel marck toe bote.
Item een bloetrisse int aensicht off inden handen: twe marck toe bote. Ende is die wonde over de leseken komen voer dat hoefft off bijnnen in die handen, soe is die bote drie marck off twe eden. Item so we den anderen wondet up dat hovet, off in enegen van sijneg leden, dat hem up dat been geet: die ghefft vijff marck to boete offte dre eeden.
Item is dat een grote vleeschwonde eens vingers lanck: V marck. Ende is se oeck langher dan eens vinghers lanck: X marck. Ende weer sie oeck langer, soe en mach die bote nietj hogher rijsen.
Item machment bewijsen dat die cop doer slagen is: soe is de bote twintich marck.
Item een doergaende wonde int lijff: XV marck. Ende is dat voert doer dat lijff ghecomen: so ist XXXk marck to bote.
Item twe oghen uuth: is eensl mans lijff. Twe voeten off: eens mans lijff. Ende twe handen off: oeck also voele. Item een oghe uuth: een halff mans lijff. Een hant off: also vele. Een voet aff: also vele. Item een oge blint ende ansittende: een derdendeel mans gheldes. Item een hant lam, dat men daer niet mede holden en mach: also vele. Item een voet lam, dat die versen nijet op dije eerde en comen mitten trede: also vele.

Item so wie den anderen sijn noeseb berovet, off sijne lippen een off beijde, off sijnre tonghen: die sal den clager beteren mijt eens halven mans lijff. Item beroevet he hem der stucken meer dan een: he sal den clagher beteren van elken stucke van dessen eens halven mans lijff. Item twe oren aff: een halleff mans lijff. Een oer aff: een verendel mans lijff.

Item desse voerscreven punten, als doerslagen hoefden, off doergaende wonden in dat lijff, ogen uut, handen aff, voeten berovet, off lippen, oren, tonghen, ende of men desse vorscreven artikelen versaken wolde: so sal die clager dat bewisen mit twe noechachtegen tuegen, dat de ander mijt hem vechtelick gewest hefft. Ende voert sal he dat mit halven rechte sweren, dat die ander hem de wondinghe gedaen heefft ende anders niemant. Ende voert daer nae sal he dat bewisen mit enen richter, off wedman, off mit tween buren guedes gheruchtes, die de wonden punten sien hebben, dat dat hoevet doer was gesteken, off een doergaende wonde in dat lijff offte desser dingen, ghelijck als vorscreven is.

Item so wie den anderen berovet eens dumes off eens vinghers: die sal van elcken den claeger geven een verendel mans gheldes. Ende berovet hie hem twier dumen off vingeren: soe sal hie den clager beteren mit een halff mans ghelt. Weren oeck desser stucken meer off dan twe, so en mach de bote niet hoger rijsen.

Item soe wie den anderen berovet eens ledes van sijnen dume off leden des vinghers: die sal den claeger boten mit XII marck. Beroeft hie hem oeck twier leden van sinen dumen off vingeren: XXIIII marck. Ende sint der vorscreven stucken meer off dan twe, so mach die boete niet hogher rijsen.

Item soe wie den anderen lemet enen dume off vingher: die sal den claeger beteren mit VI marck. Lemet he hem oeck desser stucken meer als van sinen tween dumen offte van sijnen achte vingeren: die sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser leden meer lam dan twe, so en mach die bote niet hogher risen.

Item soe wie den anderen berovet een tee: die sal den claeger beteren mit XII marck. Beroevet hie hem twier teend van enen voete off van beijden voeten: die sal den claeger beteren mit XXIIII marck. Weren oeck desser stucken meer off dan twe, soe en mach die bote niet hoger riesen.

Item soe wie den anderen beroefft een lit van sinen teen: die sal den claeger beteren mit VI marck. Berovet he hem oeck twier leden van sinen teen: he sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser stucken meer, soe en mach die bote niet hoger riesen.

Item so wie den anderen lemet enen te: die sal den clager beteren mit VI marck. Lemet hie hem oeck twe teen: he sal den claeger beteren mit XII marck. Weren oeck desser stucken meer lam, so en mach die bote niet hogher riesen. Item soe wie den anderen lemet een lit van sinen teen: die sal den claeger beteren mit drie marck. Lemet hie hem oeck twe leden van sinen teen: he sal den clagher beteren mit VI marck. Weren oeck desser leden meer lam, so en mach die bote niet hogher riesen.

Item soe wie den anderen slaet eenen arm ontwee off beide, een been ontwe off beide, beholt die besereghe sine ghesonde leden: men sal hem beteren voer elken arm off been dat hem toe broecken was, XVIII marck. Ende blieft die arm off dat been lam, so salmen die leemte daer toe boten.

Item so wie den anderen beroefft enen tant, off twe, dre of vier: die sal den claeger beteren voer elken tant vier marck. Weren oeck desser tanden meer uut dan vier, soe en mach die bote niet hoeger riesen.

Item alle wonden die gesteecken zijn doer dat hol vanden lijve, off doer den hals, off doer de armen, handen, voeten off benen, off doer ander leden, of doer eens menschen lichaem, die op beiden zijden open zijne: die salmen boten ende beteren voer twe wonden.

Item soe wie den anderen slaet een ribbe ontwe: de salt beteren mit VI marck. Ende sint daer twe ontwe: he sal den clager beteren mit XII marck. Ende sint daer meer ontwe dan vorscreven is, so en mach die bote niet hogher riesen.
Item van dessen vorscreven punten, als dumen, vingeren, teen, tanden, armen ende benen – off die gene des versaecken wil den men des betiet: soe sal die clager dat iersten an bewiesen mit tween onberuftegen tuegen, dat de ander mit hem vechtlick hefft gewest. Ende voert sal hie mit halven rechte sweren, dat he hem die wondinge gedaen hefft ende anders niemant. Ende hefft die claeger die tuegen niet, ontgae die ander mit halven rechte.
Item een wonde die men voer een wonde boten ende beteren sal, die sal doer die huut int vleesch, op den knoecken off beente ghecomenh wesen: dit mach vertugen een richter, off twe buren die de wonde geseen hebben, doe sie nies geschien was.
Item mit welcker hande wapen die ene den anderen wondet: die sal hem beteren soe menneghe bote als hie hem wonden gedaen hefft. Men worde die man doet geslaegen: dat salmen berichten nae lantrecht; ende daer mede worden alle wondinghe quijt.
Item geschiede iemant enege wonde an den wilden wasse, dat he aldaer off lam worde inden benen, of inden armen, off an enegen van sinen leden daer aff gelemmet of gekrencket worde, dat openbaer kentlieck is, dat hie dat ghebreck ende die kranckheijt vanderk wonden heeft: so salmen elck punte boten na lantrecht.
Item een moers dollich, dat salmen verstaen: off een man geslaegen worde op den arm of been of op enigen van sinen leden, dat die huut niet doer en weer; ende doch allike wel die leden daer van lam weren, off anders seer daer van gekrencket weren, dat openbaer kentlick were: so sal men dat boten ghelieck ander leemten of wondinghen. Item of een ghewondet worde, ende die wonde niet heel worden konde: soe salmen die bote dobbelt beteren.
Item alle wonden die gedaen worden mit brande off mijt siedende water: die sal men boten ende beteren ghelieck ander wonden.
Item enen manne sijn gemacht af, off eenre vrouwen off maghet beide hoer borsten aff: dat is een ijghelick een mans lieff. Ende een borst aff: een halleff mans lieff.
Item mit voersate alle wondingen die vrouwen offte magheden ghedaen werden: is den darden part hoegher dan een man. Ten were saeke dat die vrouwe dede manliecke daden, alsoe dat siet anhaelde vermiddes mede vechten, ende men dat bewiesen mochte mit tween tughen: so en is die bote niet hogher dan bi des mannes bote boert.
Item alle wondinghe die daer geschien in redge off in rechters werve, sijl recht off dijck rechten werve, tuschen tween sonnen op tocht uuth ende toe huus, off inder kercken, off op den kerckhove, inden wedem huuse, off inden ghijldhuuse, off op den weghe uuth off toe huus, als een to metten, thoe missen, thoe vesperen, off inden krame, off dat een ghewondet worde up syne selves waghen, off op synf selvens schip: so salmen dat al beteren mit dubbelder boten, ende in der kercken viervoldt.
Item alsodane bote als die redge off richter schuldich is op toe boren off hem misschiede: alsoedane bote sullen se weder uuthgeven, off sie misdeden.
Item soe waer een bloet man enen menschen lame ledeng slaet, of anders van den swaersten enen dodet, ende bote ende broke niet betalen en mach, ende die vrenden daer voer oeck niet betalen en willen: so breke men hem die oghen uuth.
Weert oeck dat hie voervluchtich were: soe legghe men hem vredeloes, al want ter tiedt dat hie de bote ende broke betaelt hefft. Coemt hie daer boven int lant, ende weert dat hem iemant hier boven onthilde, na der tijt dat hem toe weten gedaen is dat die man vredeloes gelecht is: so ghelde hie voer den bloeten man dubbelde bote ende broke. Ende is dat van den minsten wonden, soe bericht ment alst behoerlyc is etcetera.
Item wondet een heiden beest enen menschen: dat weer halff bote ende genebroke, ten weer sake dat dat beest weer vermeerdet van quaden daden.
Item so wie den anderen stoet in een grope, of inden slijck, of ink water: die sal den clager beteren mijt vyff marck, ende den rechterm mijt vijff marck.
Item so wie den anderen heet dief, verreder, moerdern velscher, of der woerden ghelijck in erensten moede, ende des vertughet wort: die sal den clager beteren mit vyff marck, ende den rechtep vyff marck. Desse twe artikelen machmen vertughen mijt enen richter, of mit enen wedman, of mit tween anderen noechachteghen tughen: ofte die ander ontgae mit tween gueder bueren.
Item welck mensche die des anderen dore oftes venstert binnen den lande in sloech of in stotte, mijt geweldt of mit homoede: so sal die huusheeru sinen schaden maken mit sijnen ede. Ende den scadea sal men hem dubbelt beteren, ende daer toe vijff marck toe bote, ende den rechte V marck to broke. Vechtet he vorder, ende iemant daer gewondet worde: den sal hie boten mit viervolde bote.
Ende dat sal men vertughen mijt tween richteren, off mit twe wedmans, off mijt vier guede tughen. Ende hevet hie der tugen niet, so ontgae die ander mit halven rechte.
Item so wie den anderen beghiet mit bier, of mit water, of mit anderen vulen dingen in haesten mode: die sal den claeger beteren mit XVIIIc schillingen, ende den richter oeck soe vele. Dit moegen vertughen twe waerachtighe tughen.
Ende mach men hem niet vertughen, so do hie onschult mit tween trouwen buren.
Item so welck mensche den anderen mit enen messe steket doer sijn clederen, off an sijn wapen dat hie an hefft: die sal den clager beteren mijt een marck, ende den rechte een marck.
Item soe welck mensche die een mes trektf op den anderen: die brect teghens den claeger een halff marck, ende tegens dat recht alsoe vole. Ende gheschiede dat voer den gherichte in den werve, so is die bote ende broeke dubbelt.
Item so wie den anderen slaet of werpt mit stocken, mit stenen, of mit benen, of mit anderen stucken die der gelick sijn, woe wal dattet niet blaeu noch bloedich en si: hie sal den clager beteren mit een marck, ende den rechte een halff marck.
Item soe wel den anderen biedet eijnen wijck mit quaden woerden, daer vechtinghe of komen mach: die breket tegens den claeger een marck, ende tegens dat rechte een halff marck.
Item wel den anderen heet schalck, off hoeren sonen, off anders enigher wijs spreckt an sijn ere in erensten mode, so dat dat recht ontkent dattet aen eens mans eere gaet: die brect eijn marck tegens den klaeger, ende alsoe vele tegens dat rechte.
Item soe wel den anderen loechent in ernste mode: die brect eijn halff marck tegens den clager, ende een halleff marck tegens dat rechtes. Of schiede dat voerden gerichte daer die richter toe rechte sit, soe is dat dubbelde bote ende broke. Ende lochent een meente man enen richter, off eent richter eenen meente man of enen anderen rechter, so is de bote den clagher een marck, ende den richter een marck. Ende geschiet dat voer den gerichte, so is dat dubbelt. Ende desse naeste vyff punten voerscreven mach men bewiesen mit enen richter, of wedman, of mit tween waerachtegen tughen. Ende en is des niet, soe ontgae die ander mit sijnen ede.

Item wie onschult doen sal voer vechtelijcke saken die men oever hem claeget, ende mach hie sijn onschult niet doen nae lantrechte: so sal die klaeger sweren dat die saken waer sint, die hie geclaget hefft. Ende daer mede wort die ander

vellich. Ende en wil die klaeger niet zweren, soe is die ander vrij. Ende soe sal die clagher beteren teghen dat recht also vole, als die ander gebroecken solde hebben, daeromme dat hie mit voerrade onrechte gheklaeget hefft. Ende is van dessen voerscreven saken geen claeger: soe do hie onschult mit twef buuren, den men des betijet.

3k Nadere strafbepalingen
Om alle quaet to vermiden, so is vermiddes der ghenaden des Hilligen Gheestes, ende bij wijser lude raet, recht ende wilkoer ghevonden, daer men al quaet mede berichten sal. Alsoe hebben wij gheramet van doetslagen ende van ander boseh wercken to berichten.
In den iersten soe wie doetsloghe enen man – dat Godt verbieden wil: so sal wesen een mans ghelt tsestich olde schilden, ende halleff soe voele toe broke, denk schilt ghereeckent voer dertich olde vleemschen, of paijement voer die weerde.
Soe wie eijnen gheestelijcken persoen als eenl priester doet sloege: so salmen hem ghelden mit twe mannenm ghelt, ende halff soe voele toe broke. Ende des ghelijken, of een priester enen man doet sloech: so sal die bote ende broke oeck alsoe voele wesen als voerscreven is. Ende weert sake dat die priester niet ghelden en mochte, so ghelde dat kloester voer hoeren broeder die twedeel van der boete. Ende des ghelijcken sullen doen des werlecken priesters vrienden.
Item wie oeck doetsloege enen hovelinck: den sal men betaelen mit twe manne ghelt, ende halff soe vele toe broke.
Item worde die hovelinck oeck doetgeslagen, die wile dat he were to sijnen richtdage, of op den weghe uut ende to huus, tusschen twe sonnen opganck: so ghelde men hem mit vier manne ghelt, ende halff soe voele toe broke.
Sloeghe oeck een hovelinck inder selver tijt enen huusman doet: dat sal he ghelden mit twe manne ghelt, ende halff soe voele toe broken.
Item worde oeck doetgheslagen een redge off rechter, ende were gheen hovelinck op sinen rechtdaghe, of op der reijsen uuth ende to huus, tusschen twe sonnen opganck: so salmen hem ghelden mit twe manne ghelt, ende halff soe voele toe broke. Des ghelieckes sal die redge off rechter oeck doen of he iemant in der selver tijt doetsloghe: so sal die bote ende broke oeck dubbelt wesen.

Of een bloet man iemant doetsloge die ghene vrendena en hadde, off selven niet betaelen en konde bote ende broke: so salmen den misdader van stonden an vervolghen mit klocken slach gerucht toe maecken ende aen tasten. Dat sullen
doen die ghene die teghenwoerdich sijn bij der misdaet, elck nae sijne macht.
Geschiede des niet, so sal dat verghelden ende betaelen die ghene die dat vervolch niet en dede, ende der klocken niet en volgede, elck bij V marck, inden dat he dat weet: dat salmen bewijsen mit twe waeraftyge tughen. Machmen dat niet bewiesen oever den ghenen diemen des betijete, so mach he hem ontschuldegen mit sijnen ede. Worde die handadighef gevanghen, so salmen dat berichten aen sijn lijff; ende en sal nergentg velich wesen in onsen verbonde. Weert oeck sake dat des doden vrenden den misdader vervolgeden in onsen verbonde ende deden dat toeweten den richter om den doetslager an toe tasten, ende weigherde dat de richter na sinen vermogen toe doen, alsoe dat die misdader ontqueme: so sal hie selven betaelen die bote ende broke; ende dat salmen hem oeverwijsen mit twe waeraftige tughen. Geschiede des niet, soe mach he hem selven ontschuldeghen mit sijnen ede. Ontholt den misdader iemant hier en teghens, die sal voer hem betaelen bote ende broke, mach men hem dat oever bewisen; off he ontschuldeghe hem als vorscreven is.
Sloeghe iemant den anderen doet inder kercken: die sal daer voer betaelen viervolde bote ende broke. Geschiede enighe doetslach op den kerckhove, inder wedeme, in den kraem, in den huuse daer men ghilde beer drincket, binnen schepes boerde, of op enen waghen: dat sal wesen dubbelde bote ende broke. Item weert saecke dat ienighe lude doetslach deden, die alsoe geteelt sijn, dat sie ghene erffnisse ontfanghen moeghen, als papen kinder, monneckes kinder, hore kinder ende der ghelijcken: dat sullen sie betalen mitten halse, in den datterm niemant en wil vol voerdoen, beide voer boete ende voer broke. Worden oeck alsoedane lude doet geslaghen, so sal die bote gaen ende vallen na der erfnisse.
Item worden iemant doetgeslaghen in dijck rechte, off in zijl rechte, off an den dijck werckende, of anden zijl, off op den weghe uuth ende toe huus tusschen twe sonnen opghanck: dat salmen betaelen mit dubbelder boteno ende broke.
Item weert saecke dat een hovelinck off een broetheer vechtende worden, ende sijn meijer off knecht mit hem vechtede, sloge de meijer off knecht iemant doet: dat sal die hovelinck off broetheer om trecken ende betalen bote ende broke.
Off enich meijer off knecht iemant doetsloghe: dat sal comen up hoer selves hals ende up hoer vrienden, ende niet up den hovelinck off op den broetheer.
Ten weer sake dat die hovelinck off die broetheer mede weren vechtende om des meijers off knechtes wille: soe sal die hovelinck off broetheer betaelen bote ende broke, inden dat die meijer off knecht of hoer vrienden niet en konden betaelen.

Soe wie doetsloghe ene vrouwe: die sal men betalen mijt twe manne ghelt bote ende broke. Ten weersaecke dat die vrouwe waer mit kinde: soe is die bote ende broke drievoldt; ende dat sal wesen bij goeder vrouwen ontkennen.

Weer dat sake dat die vrouwe dede manlijcke daet, so dat sie dat anhaelde overmiddes mede vechten: so sal die bote ende broke wesen eenvoldt. Ende dat salmen bewijsen mit twe waeraftige tugen.

Item soe wie doetsloghe een onjaerich kint beneden twalleff jaren: dat sal men betalen mit dubbelde bote ende broke.

Sloech oeck doet een onjaerich kint beneden twalleff jaren een ander kint beneden XII jaren: dat sal men boten mit een halff mans ghelt, ende ghene broke.

Item worde iemant gedoet van onweten beesten: die bote sal wesen halleff ende ghene broke; ten weer sake dat dat beest weer vermeret van quaden saecken off van quaden daden. Ende des gheliecken, gheschiede die misdaet inder kercken, up den kerckhove, voer den kerckhove, voer der herberghen, of op den menen weghe daer men solde gaen ter kercken, totter herberghen, off van der herberghen: so is die bote vol, ende ghenre broke.
Off iemant vechtende worde opten weghe offd velde ende voervluchtich worde in sijns selves huus, offte heem, off in een andermans huus; worde daer iemant van doetgeslaghen: soe is die bote ende broke dubbelt.
Ende worde iemant doetgeslaghen in der reijsen, die to Gronnighen wolde toe merckede, off tusschen landen: dat is dubbelde bote ende broke.
Item waer men den doetslach doet: inden selven rechte salmen betaelen bote ende broke. Worde die doetslagher voervluchtich uut den enen rechte in dat ander, so mach men hem die bote ende broke affe manen ende sinen vrenden, daer sie woenachtich sijn; dat is toe verstaen: die helffte van der broken sal hebben die redge ende rechteren daer dat geschien is, ende die ander helfte die de bote uutrichteng. So wanneer enich mensche doetgeslagen is, soe en sullen die
vrenden niet hoegher beswaert wesen dan die twedeel van eens mans ghelt; ende dat dardendeel ende broke sal staen up des doetslaegers hals.
Als een mensche wort doetgeslagen den niemant en wil belien, soe sullen alle die ghene die in husen, offte in hove, offte in den velde mede hebben ghewest, den doeden hals van stunde an besettenk ende betalen na rechte.
Daer na moegen sie maecken enen schuldegen mitter twelfter hant ende nae den besten bewise.

Voert van allen doetslaghen sal des handadeghen guet iersten vort gaen, alsoe langhe alst strecket. Daer nae sullen die sibbeste ses vrenden betalen die twedeel vanden botem bij den knie tale. Dat sullen die vrouwen mede ghelden, die mannen ende kinderen die boven twalleff jaeren synn, die eijgen guet hebben. Die niet en hefft die en darf niet ghelden etcetera.
Voert van allen doetslaegen dorven die vrenden niet meer dan eens voer ghelden, ten weer dat sie dat mit wil wolden doen.

Soe wie iemant doetsloeghe, die wolde gaen toe metten, to missen, to vesperen, off to der kercken: den sal men ghelden mit dubbeldea boten ende broke.

Ende dat salmen bewisen mit drien gueden tueghen, dat die doetslach were gheschien op den weghe totter kercken off vander kercken, ende in anders ghenen bedrijff.

Item wie oeck den anderen doetsloech boven enen minlijken vrede: den salmen betalen mit dubbelder boten ende broke. Ende dat sal men bewisen mit drie waerachtegenb tuegen.

Item weert saecke dat iemant queme in een huus, daer hem huus ende huusgelach worde verboden van den eersten die selve in den huse weren off in den gelaghe saten, ende die laesten des niet en achten dat sie uuth wolden gaen, alsoe dat sie daer worden vechten, soe dat die laesten enen doetslach deden: dat salmen mit dubbelder botene ende broke betalen. Ende wes den laesten gedaen wort, dat sal wesen wan bote ende broke. Dit salmen vertughen mit drie waerachteghen tueghen.

Item worde iemant doet gevonden in enijge stede, die wondinghe off quetsinghe hadde, daermen ghenen handadighen van en wiste, ende oeck niemant en wolde belien: soe salmen roepen oever dat graff; ende worde dan die doede van stunden an niet beset, so salmen dat daer nae holden voer moert.

Sloeghe een man doet sijn echte wijff, off sloeghe dat wieff doet hoeren echten man: dat sal wesen dubbelde boete ende broecke.

Soe wie den anderen betijet mijt deverien off moerderien ende der gheliecken, die andat lijff moegen roeren, ende daer bij bliven wolde mit rechte, ende worde die ghene mit recht onschuldich ghevonden die betiet worde: soe sal die betier hem daer beteringe voer doenj mit een mans ghelt, ende halff soe voele toe broke.

Soe wie doetsloeghe sinen vader off sinen moeder, suster off broeder: dat sal wesen nae keijserrecht.

Soe wie den anderen verghifft, dat dat recht ende guede luede kennen, dattet alsoe wier gesciet: den misdader salmen bernen.

Soe wie den anderen dreight toe bernen, datmen dat mochte bewiesen mit tween waerachtegen tuegen: dat salmen richten an sijn lijff. Machmen des niet bewisen, soe mach hie sick ontschuldighen mit XII handen.

Item som wie hem selven mit voersate van den live doet: den sal men bernen; ende sijn guet is verschenen den rechte.

Item so waer een vrouwe hoer selves kint van den live dede mit voersate: die salmen bernen.

Item waer enich moertbrant wort gedaen, daer die misdader mit rechte schuldich ende iechtich wort ghemaeckt: so sal die moertberner den schaden dubbelt betalen uuth des hantdadegen guede; ende den schuldighen richten an sijn lijff. Kan men den schuldeghen off die anghetastet wort niet schuldich maken: so sal hie sic eersten ontschuldigen mit sinen ede, mit drie achte naeste mans ende mit XXIIII sijn naeste vrienden. Weert oeck saecke dat hie der drie achte mannen niet en konde ghebruicken ende die XXIIII naeste maghen, so mach hie nemen in hoer stede ander erber tueghen.

So wie dat stelt boven enen olden schilt, ende iechtich worde ghemaecket: den misdaeder sal men hanghen.

Item kercken brekers, moerdenaers ende straten schenders off der gelijcken: die sal men richten an hoer lijff etcetera.

Expliciunt prescripta per manus Gerardi Stralen, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo, ipso die Crispini et Crispiniani martirum quo circa horam missarum. Scriptor scripsisset bene melius, si potuisset.

4 Van den summijgen de de verbunde in Oestbroeckster lant niet an nemen wolden, anno MCCCCLXVII

Als die Oestbroecksters ende Collumers dat verbunt mitter stad angenoemen hadden, soe van geschreven is, soe weren hier noch contrarie in Pijpe Meckema, Pijpe Bauwema, Aut Rensma ende Bennert Eijsema mit oren to standeren. So besetten sie op die Westergeest zalijghe Bennert Eijsema huus op de Wye gast mit knechten van oerleghe. Ende daer was up Rixt, zalijghe Bennerdes weduwe mit oren knechten. Soe toech die stat van Gronnighen mijt alled oer macht, mijt bussen ende gheschut voer dat hues; ende die weder partijen weken in Westerlandt an Werp op Rensmae gast om ontset, men se kunden geen ontset, hulp noch troest krieghen. Ende aldus wonnen se dat lant alsoe voert in mitten zweerde, ende makeden toe Collum een veste, enh kasteleins huus, omi daer op enen kasteleijn, de sijj berichten mijt oren buerrechtenn. Daer na genghen die van Acht kaspel mijt oren vrijen willen oeck int verbunt; des ghelijckes Upsterlant ende halff Smalijnger landt. Die landen stunden onder oren greetmans ende rechters in eeren landen, mijt beropinghe an den Gronnijghers de dat oeverste recht hadden; ende elcke landen hadden sunderlinghe verbunden, en deel tijtlick, een deel ewich, elck mit vele sunderlinghe articulen ende previlegien, alse dat de stad ende elck lant mijt malkanderen verdraeghen ende oever een.

5 Groningen vestigt gezag in Oldambt; verovert Westerwolde en krijgt het van de bisschop van Osnabrck in leen

Dat Olde ampt wonnen die Gronnigers mitten zweerde in, als voer inden olden cronijcken van gheschreven staet, ende besetten dat mijt eijnen casteleijn, ende setten daer een kasteleijns huus, daer dat hele Olde ampt uut berichtet wort. Ende daer weren ghelegen twe dorpen over den Dollert, dat ene geheten Blijham, dat ander Bijllingewolt nae Westerwolde, welcke mede behoerden totten Olden ampte. Soe was daer ene geheten joncker Haije van Westerwolde, welcke begonde toe moetwillen ende toe veden mitten Gronnigers om die twe dorpen, als Bijllinghewolt ende Blijham, ende helt die voergenoemde dorpen voer sijne. Ende die Gronnigers wolden se verdedinghen ende holden totten Olden ampte; ende naemen ene veijde mijt malkanderen an. Ende die Gronnigers togen ten lesten uut mijt al orer macht voer dat huus toe Westerwolde in den jaer Ons Heren 1478 ende wonnen de borch ende smeten dat hues umme. Ende desse joncker Haije hadde, eertijds dat hues ommegesmeten wort, der hilliger kercken van Munster ende sunte Pauwel – bij biscops Hinricks tijden van Zwartzenborch – dat lant van Westerwolde ende de borch voer sijn open huus opgedragen ende over gegeven, om hulpe ende troest van den Munsterschen toe hebben. Alsoe beleneden de van Gronnighen doe dat lant van Westerwolde van den bischop voergenoempt ende cappittel van Munster een tijt van jaeren lanck voer darde halleff dusent Rinsgulden; ende tendes die jaren mijt die voergenoemde summe weder toe lossen, offte dat lant ende heerlickheijt daer voer toe holden. Ende die Gronnighers setten ene veste ende slot mijt ene grafft ende starck bolwarck bij de Pekele, geheten die Pekel borrich, daer se op setten enen casteleijn, de dat Olde ampt an de ene sijt des Dullerts ende Westerwolde berichten solde; ende de ander casteleijn, die toe Oterdum woende, had to berichten over de dorpen in den cleij gheleghen.

Item daer nae quam daer een bischop van Munster, ende was oeck administrator van Osenbrugghe, geheten bischop Coenert van Ridberch, ende vant ene toesaghe op die stad van Gronnigen: dat sie der clerecke ende gheestlickheijt toe nae solden ghedaen hebben in sijner juredictie in Vrieslandt omtrent Gronnigen, in oren vorbunde daer sijn kreesdoem geet; wal dan dat de saecke seer cleijn was ende van gener weerden, so dat ten lesten in vrientschap wort verdedinget ene noet soene, want die Gronnigers in verdreet ende in veeden stunden, tusschen voele oerer wederparten tusschen den bischop ende der stad van Gronnighen. Alsoe dat de bisschop solde vrij ende veerdich weder hebben dat lant van Westerwolde ende daer toe Bijllinghewolde ende Blijham, daer oer voervaders hadden omme ghewaget gued ende bloet, ende hadden daeromme veroerloghet teijn offte twalleff dusent Rinsgulden. Ende daer to de Gronnigeren geven den bisschop twe dusent Rinsen gulden, ende sijnen raden, alse noementlijck heer Goert Ketelar ende Jasper van Oren mijt oren ghesellen, viertich tunne botteren toe makelerije; ende die bischop was died Gronnigers schuldich tsestich vate botteren van de nie Eemse toe graven, dese em toe hulpe hadden gegheven, in den die Eemse eenen loep kreghe. Ende die Eemse toe graeven bleeff eene verloeren

kost; alsoe solde de bischop den Gronnigers de LX tonne botteren wederomme betaelen. Ende die voergenoemde LX vaten botteren worden die bischop oeck quijt gescholden ende doet ghededinghet. Ende alsoe worden die bischop ende die Gronnighers mijt malkanderen verlijcket ende versoenet; ende de bischop dranck ende druwede den Gronnigers dat lant ende gued alsoe aff, sonder stoet ende slach, boven recht ende reden, ghelijkerwijs off hie sie al offte en deel gevencklijcken in den stock hadde gehat.

Del III-B

Groningen sluit verbonden met Oostergo en breidt zijn macht in Westergo met geweld uit (1491-1496)

1 Proloog: Heerszucht verleidt Groningen tot steeds verdere machtsuitbreiding

Anno 1475

Als dan de van Gronnijghen desse voergenoemde Ummelanden, alse Hunsinghe, Fijmelinghe, Langhewolt, Fredwolt, Hummerse, Olt ampt, Oestbroeck-ter lant, Acht karspel, Opster lant, Smalijngher lant, mijt al den landen tusschen Emse ende Lauwerse de mijt em int verbunt stonden, helden in groten rusten, eendracht ende vreden, dat alle die Umme landen inden verbunde weren rijck ende salich, ende hadden genoech, ende leveden eerlijcken ende rechtlijken. Alsoe wal hadde men golt nae gheslepet, niemant solde hem dat hebben doeren besperen offte behinderen, durende mennijghe jaren lanck, van der tijt

dat Focke Ukens den slach toe Oterdum wan, daer voer van gheschreven is, hent ter tijt dat de duwel sijn saet daer tusschend seijde. In den jaere MCCCC ende LXXV worden mester Hinrick Stoter, doctor in den gheestlijcken rechte van der stad, provest Uneke Ripperda ende Johan Rengers van der landen wegen, uut gheschicket ende ghesant an den keijser, om oren previlegien to confirmeren ende andere walvaert der stad ende landen te warven; dat al bij sunicheijt in de hove biden keijser weert contrarie van oer summijge gehandelt.Ende daer wort doe eersten geseijt dat saet dat na inden jaere van MCCCC ende XC bloyde, ende kort daer na vrucht droech, als ghij hoeren sullen; hier is voer meer van geschreven int anderde boeck. Als dan Godt heren, steden,

lande ende luiden wil plagen, soe nemet hie hem die wijsheijt, ende schicket em toe hemelicken haet, jonghen raed ende lueden de dan mede soecken eijgen bate. Got geve dat sie in Gronnijghen niet sijnt ghewest, doch sie sinter niet al vrij van. Soe hevet God dre scharpe gijselen ende roeden, dat is pestilentie, duertijt, oerloch, daer hie die sunden der warrelt mede corrigeert ende straffet; dat sijnt by namen de dre hoevet sunden, alse hoeveerdichheijt, gijrichheijt ende onkuesheijt; van welcken sie oerer summijghen niet al vrij van sint. Soe hevet God geoerlevet den sarpent, den olden duwel die Adam in den paradise bekoerde ende sede em dat se solden eten van den holte der wetenheijt den appel, soe solden sie wesen ghelijck God; de bekoeringhe was mitter sunde der hoeverdije. De selffste duevel bekoerde de van Gronnijghen oeck mitten tween sunden alse ghierichheijt ende hoeveerdichheijt, alse dat sie Westvrieslandt solden onder hem nemen int verbunt, soe hadden se een koeninckrieck onder ende mochten wesen Veneedijens ghelijke. Soe weren daer in Dongherdeel voele gheestlijcke luijden, prelaten, abbeden ende hovelinghen, ende oeck eijgen arveden, als namentlijck Jarlema volck, Unema volck, Sijp Scheltema; orer summighe uut goeder meninghe, oerer summijghe omme dat sie mit onrecht in quaeden besit van lande ende goederen weren, menende sie dan daer bij bliven solden, omme dat sie goet Gronnigers weren, ende de landen em int verbunt brachten. Daer se langhe om hadden ghearbeijdet bij des olden Rades tijden in Gronnigen, alse Hinrick Baroldes, Gosen van den Grave, Ulgher van Nordijck, Otto Terhansow, Gosen van Dulck, Johan Tedema, Johan Rengers Schaffer, Henrick Kater, Derck Schaffer, Sweer Kather ende meer der older gueder wieser lueden, die ick al ghekent hebbe; daer de vorgenoemde Westvriesen omme dit verbunt hadden ghearbeijdt wal oever dartich jaer lanck hent tot nud, dat se de guede oldee Rades vrunde vaecke angesocht hebben ende nie ghehoer kunden kriegen, hen int jaer M CCCC ende XCI. Soe dat doe de vrucht riep was, die eertiedts geseeijt was; ende sunder oersaecke ioe nummer quaet mach gescheen, dat kome dan woe dattet koemet, Godt die Here die en dinck hebben wil offte ene plage die over eijn lant koemen sal, kan die here wal toe weghe brenghen ende rechte oersaecken toe vinden. Want als Got en mensche wil plaghen, soe nemet hie hem die wiesheijt, soe als hie den Gronnighers ghedaen hevet, die sick onderwonden ende an namen sus en onbeheert lant toe regeren ende to onderholden, daer nie ienich furste ende here, diet eertijdes bestaen hebben, wal mede gevaren sint. Waer op schrijfft de wijse man Salomon: Soe sijnt allem dinck in desse warrelt onderworpen der verwandelinghe, soe dat in natuerlijcken ende lijfflicken dinghen openbaerlijck geseen wart; der menschen, de aller dinghen ende creaturen eijn here is, ende um des willen die geschaepen zijn, bevint dat vorgenoemded woert waer in em, beijde inder zele ende in den lijve ende dat mannichvoldelijck; woe des menschen zele verwandelt wort, nu mit vrouwden, nu mit bedroeffnisse, nu mit hopen, nu mit anxte, dat behoevet kleijne bewisinghe, want eijn ijghelick proevet dat in sick selves etcetera. In uutwendighen ende lijfflicken dinghen seen wij daeghelicks voer oghen, dat dat voergenoemde woert gans waer is. Ende kortelijck, soe voel als ons deent toe onser meninghee van der materie des regimentes: wel wil marcken de geschrifft van den gheschicten voer ende nae, de vint veranderinghe mannichvoldich ende wonderlijcken van den mijnsten toe den groetsten, woe dat Roemsche Rijck verwandelt sij in landen ende in parsoenen, dat is langhe ende breet geschreven inden historien. Des ghelijcken vinstu in den keijserlijcken rechten ende in den gheestlijcken, die seer mannichvoldich verandert sint, dat der voel niet ghehalden worden ende teghen malkanderen lueden; ende nae veranderinghe der tijt ende der menschen hevet men moeten geven gesette ende statuten, daer van is ene ghemene spraecke: Concorda tempora et concordabis jura, men sal na diek gelegentheijt der tijt de geschreven rechten nemen, ende dan moegen de oever een komen.

Item woe dat regiment des Roemschen Riecks is komen ende ghenoemen van den enen geslachte in dat ander, vinstu oeck geschreven bij voele keijseren, als bij namen bij den geslechte keijsers Octavianus, item des keiser Constantinus Magnus, item des keisers Carolus Magnus, item des keijsers Otto. Soe oeck bij der tijt, doe Carolus die veerde, koeninck van Bemen; als hie keijser wort, dede hie voele daer toe, dat dat selve Roemsche Rieck an sijnen naekoemelinghen bleve. Meer woe dat becleven sij, suestu an sijnen soen Wencelaus, die bijder tijt Roemskoeninck was. Item woe dat regiment ende dat gebede des keijsers tot den pauwsen ende bischoppen etcetera groetlijck verandert ende omgekeert is, heb ick niet tijt nu toe schrieven etcetera. Is dat nu in landen ende in koeninckriecken sulcke groete veranderinghe geschiet sijn, woe vole de meer is dat mijn vremde, offte dat gesche in steden, dat dat regimente ende gebede van der selver stadt nu dessen, nu anderen ghegeven worden, dat doch in allen voergeroerden veranderinghe is toe ghekoemen, die dat kloicklijcken marcken wil, dorch hoemoet, swindichheijt, verachtinghe, beswaernisse, overlast der ondersaten ende onachtsemheijt etcetera. Daeromme die ghene die nu ter tijt dat regiment hebben hier ende anders waer, sullen anmarcken ende sick versichtliecker konnen holden, op dat em niet wedervare die affsettinghe, die bij aventures minre op die ghene die gewest sint toe vermoeden was dan op die de nu daer an sint, nu op een ander; welcke lere de stadt van Gronnigen niet wal hebben anghemarckt ende versonnen!

2 Van dat die van Gronnegen namen an int verbunt Dockum ende Dongerdeel

Int jaer Ons Heren 1492 naemen de van Gronnegen Dockum, Dongerdeel ende Westvrieslant int verbunt; dat die principael wortel ende oersaecke was, daer al desse groete last ende onwille ende verdriet van oerloghe hier na geschreven van geresen ende ghekoemen is. Ende inden selven jaere omtrent Sunte Michaeel toegen de Gronnigers mijt oeren schutten ende die halve stadt, uut mitter macht in Westvrieslandt toe Dockum ende Dongerdeel, omme de rebellen ende de den verbondend contrarie weren ende onghehoersam, ende sick int verbunt mit willen niet geven wolden, ende meestlijcken partien van die Schieringe, dee ter subiectie ende ter hoersumheijt onder Gronnigen toe brengen; ende smeten voele steenhuusen om. Ende setten enen hovelyncf geheten Sickeg Bolte op een radt voer Dockum; daer in gesocht wort haet ende niet dat recht, went solden men sie al gheraedet hebben daer omtrent in geliecken saecken ende misdaden van beijden partijen, men solde voele olde raeden verbesijget hebben.



3a Uitbreiding verbond tot Leeuwarden, Leeuwarderadeel en Ferwerderadeel

Als die Gronnigers hadden al oer dinck toe Dockum ende Dongherdeel nae oeren goeduncken ende willen vullentoghen, quemen die van Lewerden ende begeerden oeck onder den Gronnighers toe gaen. Soe weren daer van die Gronygers uutgheschickket olde Rades vrenden ende jonghen; die jonghen de wolden van stonden an die Leewarders annemen. Die olden wolden niet ende seden: wij hebben niet vorder bevel van onsen Raedes vrunden van Gronnigen dan Dockum ende Dongherdeel in toe nemen; wil ghij verder doen, moege gij doen. Ende de olden, alsm Sweder Kater, Aijbelt Alberdan ende Geert Jansen quemen weder toe Gronnighen. Ende die jongen ende anderen toegen mitter macht mitten Lewerders ende namen Lewerden inende nemen voert int verbunt Ferwerdeel ende Lewerdeel – compelle intraredat is: oerer summeghe bij oeren willen, en deel mit onwille.

3b Tegenstand Sneek en Schieringers tevergeefs

Hierb en teghen weren die van Sneeck ende meer hovelinghe daer omtrent –want sie toe voeren Lewarden hadden ghewonnen op Sunte Jacops avont en deel jaren toe voeren – dat die Gronnigers soe dane macht ende overheijt in Westvrieslandt solden kriegen, ende quemen uut voer Lewarden toe Baerhues. Ende die Gronnigers quemen tegen em uut int velt mijt orer macht, ende versloegen die Snekers mit oer heer, ende sloegen em meer dan hundert mans, ende vengen wal boeven dardehalleff hondert, die sie mede toe Gronnigen brochten gevenclyck, ende schatteden em groet geldt aff. Ende de Gronnigers sattene toe Lewerden enen kasteleijn ende toe Dockum enen kasteleijn, de de twe steden mitten voergenoemde Ummelanden na inholt oersf verbundes onderholden ende berichten solden.

4 Belening Groningen met Friesland en de Ommelanden

Anno 1494

Daer nae hebben de van Gronnigen ghesonden vermidts schrifften ende boeden an den Roemschen koeninck, van sijner koenincklijckeh maiestaet de voergenoemde landen toe belenen; welck sie mitter koeninckliecke maiestaet sint overghekomen, dat hie em dat vorbundt hevet belenet; daer sie em voer solden geven teijn dusent Ryns gulden, ende den harteghe van Sassen een dusent, die dat halp toe bededinghen. Ende de Roemsche koeninck schickede hier toe Gronnighen dre heren uut sinen hove van sijnen reden, de mitten Gronnigers reisedel in Westerlandt toe Lewerden ende Dockum ende in den Ummelanden; ende lieten de Gronnijgers van weghen des Romeschenn koeninghes daer hulden, plicht ende eden doen van weghen des Hillighen Riecks de landen nae inholt des verbundes toe onderholden ende voer toe wesen. Ende des Romeschen koeninghes heren ende Gronnigers quemen weder toe Gronnigen, daer den heren groete eere wort gedaen; ende ene summe van ghelde wort em mede gedaen, dat ander wort em voert toe Collen uutgericht ende betaelt.

5 Vete in Bolsward brengt strijd in Friesland
Anno 1496
Daerna inden jare Ons Heren M CCCC ende XCVI worden oneens Gosschalck Jongef ende Juwe Jonge, hoevelingen toe Bolzwart, om die heerschapie van Bolzwart. Ende Gosschalck was die rechte principael hovelinck over Bolzwart, ende was soe lange jonck gewest, ende Juwe was sijn voermunt ghewest ende sijbbe van bloedes weghen daer toe. Soe wolde Gosschalck sijne heerlickheijt selves antasten, ende Juwe was leeff onder dien borgeren, ende verdreeff Gosschalck sijnen neven uut Bolzwart. Ende Gosschalck hoerde der macht van den hovelinghen van Westvrieslandt toe, ende klaegede dat sijnen vrenden. Ende toech uut den lande nae den hoep van knechten, genoempt de Garde, daer een opperste hoefftman van den knechten was geheten joncker Fox offte anders Nitter Fox; ende quemen mit Gosschalck in Westvrieslandt, ende mit
listichheijt voert in Sneeck, ende namen Sloten ende dat huus to Woldesende oeck in. Ende die van Gronnigen toegen uut mit groeter macht ende ginghen ligghen in Lewerden. Soe starckeden em de Soeven wolden mijt enen groeten getal van volcke, wal omtrent drie off vier dusent mannen, ende wolden Sloten weder in nemen; daer leghen wal drehundert knechten in van Fox vollick. Dat vernam Fox, ende toech in der nacht uut Sneeck oever dat ijes, ende sloech enen slach op den ijse voer Sloten mitten Soeven wolden. Ende die Woltman verloes den strijt, ende der Vresen bleven doet wal omtrent derteijn offte veerhundert, die daer geslaeghen worden ende verdrenckeden, want dat Vreesche heer quam op dat loepende diep dat doer Sloten lopt in Sloeter meer, ende dat ijes brack in, ende al dat daer op was drenckede ende worden in den water doet ghesteecken. Ende der knechten bleef weijnich doet, men joncker Fox wort swaerlicken gewondet; ende sie namen niemant ghevanghen, want die Woltman kortes toe voeren hadde den knechten wal omtrent en hundert aff gheslaghen op Tsijrck gast, daer sie weren roeven ende barnen, ende die Woltman wolde ghene ghevanghen nemen.

6a Groningen weet jonker Fox uit Friesland te krijgen
Anno MCCCCo ende XCVIIa
Daer nae senden die Gronnijghers enen gheheten heer Redmer Veralma ritter ende Berent Kenerdes, die borgemester ghekoeren wort de wijle hie uut was, mit VII ofte VIIIc knechten in de Lemer, ende setten een blockhuus mijt eijner graff ende bolwarck op Take zijl mit knechten beset. Ende leghen daer soe langhe, dat die van Sneeck joncker Fox mitten knechten kofften uut Sneeck, ende gaven em 8000 Rynsgulden, ende dat ghelt leenden die van Gronnighen den Sneeckers. Daer setten die van der Sneeck den Gronnijgers toe gijsele Bocke Herinsma, Sijke in die Elst ende Louwe Doijnghe, welcke dre hoevelinghen voerghenoempt die knechten in Sneeck hadden gevanghen voer oeren solt; sie gaven sick selves guetwillich in gijselschup in handen der Gronnijgers, ende deden em elck eden ende hoeghe loeffnisse niet uut Gronnijghen toe scheijden, offte die penninghen weren iersten betaelt. Daer boeven brack Bocke uut der vencknisse ende leep weder toe Sneeck; Sijke scheijde mit moetwillen, ende gaff der stad rente brieven oever sijn guedt voer sijn anpart van de achtedusent Ryns gulden; Louwe betaelde sijn anpart, eer hie uut die ghevencknisse quam. Ende mijt de voergenoemde VIIIm gulden sleten sie Fox mitten knechten uut Sneeck, ende toeghen uuten lande, ende gaven oever den Gronnighers vrij ende veerdich in oeren handen Sneeck, Sloten ende dat hues toe Woldes ende bij consent der Sneeckers; ende die Ummelanden worden oeck geven in handen der Gronnigers.

6b Groningen onderwerpt heel Friesland behalve Franeker en enkele Schieringers
Anno 1497
Als desse hoep van den knechten dus uutten lande weren ghereijset, namen die van Gronnighen Sneeck in ende dat hues toe Woldesende ende Sloten, ende setten eijnen kasteleijn opt huus toe Sloten ende eijnen capteyn mijt knechten opt blockhuus to Taecke zijl, daer see die Ommelanden mede solden onderholden. Ende aldus worden sie heel Oestergoe ende Westergoe geweldich, uutghenoemen Fraenicker ende die Schiringhe hoevelinghe, alse Here Hottijnge, Jarch sijn broeder, Hessel Mertens, Doecke Hettens, Gosschalck Jonge mijt oren partijes lueden ende toe standers. Ende soe hadden sie daer enen priester geheten Benedictus, die daer stad van Gronnigen wonderlicke voele quades contrarie dede, soe dat se oren willen van den lande niet bekoemen noch krijgen konden.

6c Groningen verovert de stinsen Hemmema en Martena
Anno 1497

Daer nae soe toegen die van Gronnigen mijt groeter macht in Westergoe, ende wonnen mit stormender hant dat hues toe Barlickum, dat toe male en starck bolwarck ende kostelicke grafft hadde; ende staken em allen den hals aff de daer up weren, uutghenoemen een knecht, de mijt behendichheijt off quam alste hues gewonnen was, ende leep aff in schijn ene der Gronnijgers, ende nam ene sijde specks opt hoevet. Ende die vrouwe ende maeghet de weren op den huuse, worden ghevanghen toe Gronnijghen ghebracht. Ende die vrouwe was mijt kinde, ende genas van twen kinderen in der hachte daer sie gevanghen ende gesloeten sat, ende men wolde sie niet los sluiten, doe sie verlost wort in oerer vroulicker noeden, dat toe maele ene strenghe ende oneerlijcke daet was; niet meer van den.
Item Hessel Mertens hues wort oeck doe omghesmeten. Ende Fraenicker was beset mijt knechten ende huislueden, ende oer hovetman was Jarchh Hottijnghe, soe dattet em niet guet was toe nemen, ende oeck hadden siet seer starck ghemaecket mit grafften, bolwarck ende straketten; daer umme dorsten die Gronnijgers dat niet beleggen.

6d Groningen verovert Harlingen en terroriseert Westergo

Anno 1497

Item soe toegen die Gronnigers voert toe Harlinghe, ende makeden daer ene starcke veste mijt ene grafft ende bolwarrick. Ende branden in Wester lant omtrent Penninghenc ende Wtmarsum ende den Ummelanden aldaer, ende roeveden ende venghen ende sloeghen voele vollicksd doet ende deden voele quaedes; ende verloeren oeck borgers ende anderse doeden, men niet voele. Ende dat sie den landen soe lastich weren, soe worden sie em contrarie, die toe voeren goet Gronnigers weren. Ende die landen sloegen weder bij ene, ende sochten raedt, woe sie die Gronnijgers weder quijt mochten worden.

Ende Juwe Jongeg de wort seer gestarckt van den Gronnigers, alsoe wat he dede dat dede hie op der Gronnigher troest; ende had hie geen vermoet ende hulpe van em ghehat, hie hadde sick teghenh Gossckalck nummer op gericht; ende alsoe helt hie Bolswart in. Ende Wijtke, Gosschalcks moeder, was ghehielickt an Botten Holdinghe, ende Botte starreff; alsoe wort Witcke verschreven toe Gronnigen toe gijsele toe koemen, want men quaet vermoet op oer hadde, want sie eijne wijse vrouwe was ende wonderlicke voele oerloghes ende verdretes hadde ghehandelt in Westergoe mit oeren kinderen ende vrenden, daer see principael oersaecke van was, daer toe maele voele van weer toe schrieven; ende alsoe wort se gevencklijcken toe Gronnijghen gheholden een tijt lanck, ende ten lesten wort se vrij gededinghet, ende reijsede weder toe huus.

Deel III-C

Friesland en de Ommelanden gaan voor Groningen verloren met hulp van buiten: Saksen en Oost-Friesland (1496-1500)
1a Schieringers heroveren Harlingen en bijna heel Westergo. Soe toech Gosschalck Jonge weder in Hollant ende Braebant om knechten van der garde, want Here Hottinghe em uut Bolswart hadde verdreven. Soe quam hie weder oever in Westvrieslandt mit joncker Fox Nitter mit VI offte VIIc knechten toe Harlinghe ant lant, ende leten ore schepe daer se mede oeverghekoemen weren, weder ter zeewart an loepen. Ende die Gronnigers treden uut Herlinghe, ende meenden die knechten van den lande toe holden. Ende als sie quemen op den dijck, saghen sie die knechten op den uterdijck in der orden staende mit oer geweer; soe weecken die Gronnigers mit al oer heer toe rugge nae Lewarden; soe volgendend de Umme landen daer omtrent al nae, toe peerde ende voete, mitten knechten die toe lande ghekoemen weren. Ende weren doe al vianden, die toe voeren vrenden weren ghewest. Soe dat se de Gronnigers jageden, dat sie mosten mit oer orden wijken in Lewarden, soe dat die Gronyngerse mit nouwer noet quemen in Lewarden. Ende doe sie al toe Lewerden quemen voer die poerte, wast in den dat men see wolden daen in laeten. Ende de Gronnighers leten achter binnen Harlinghe oere bussen als een groet hovetstucke, geheten Swarte Grete, mit meer bussen ende ene iseren slanghe ende ander reeschap van oerloghe, dat de van Fraenicker mede nemen in oer stadt. Ende daer nae quemen sie voer Sloten, de van der Sneeck, ende eijsscheden dat hues op; ende daer lach ene op van der stadt weghen van Gronnighen, geheten Coert van Bremen, mijt en deel van knechten, welcke de dat hues op gaven sonder stoet offte slach, beholden lijff ende goedt. Ende alsoe rumeden die Gronnijgers weder umme uut Sneeck, Sloten, Woldesende ende dat blockhues op Takezijl ende Harlinghen ende uut heel Westergoe; ende helden daer niet in dan Lewarden ende Oestergoe int verbunt.

1b Bloedige herovering van Bolsward door Schieringers
Anno 1498
Des nachtes daer na dat joncker Fox de Gronnigers alsoe hadde in Lewarden gejaget, vel Gosschalck Jonge, de de knechten int lant ghehaelt hadde, ende joncker Fox mitten knechten ende oren hulperen ende partijen in Bolzwart, ende wonnen die stadt; ende sloegen doet Juwe Jogema de Gosschalck toe voeren uut Bolzwartd hadde verdreven, de recht hovelinck van der stadt was, soe voer hen van geschreven steedt. Ende daer na toech Fox mitten knechten weder uut Vrieslandt.

1c Bolsward beurtelings Schierings en Vetkopers
Item int jaer van 1498 toech Tijarck Walta, zalighe Juwe Jonge broeder, weder uut nae den hoep van den knechten, daer die Gronnijgers em seer toe reden ende goede gunst toe deden; soe dat he brochte joncker Fox mitten hoep vanden knechten weder in Westvrieslandt mit 4000 knechten, ende wonnen Bolzwart weder in; ende Gosschalck quam en wech, soe dat hie neet doetgeslaegen wort. Ende die knechten bleven doe ligghen in Bolzwart ende Westergoe ende Westvrieslandt, ende verdorven alle de Ummelanden mit roeff ende brant, vangenscap ende brantschattinghe. Ende als sie die knechten quijt worden, sijnt Gosschalck ende Tijarck verlijket; ende Gosschalck behelt Bolswart.

2a De troepen van Fox bedrijven terreur in de Ommelanden

Item int jaer Unses Heren MCCCC ende XCVIII was Paesche dach den vijffteinden dach in aprili; des dinxsdaghes in den selffsten Paeschen hillige daeghen quam doe de selffster Nittert Foxs offte joncker Fox mitten hoep van den knechten, omtrent IIIIm vremde knechten van Overlantsche ende Nederlantsche knechten, die soe lange in Westerlandt hadden geleghen; ende toech hier in Gronnigher ghebede oever Gherckes brugghe, ende dedent aldaer onmanierlijcken groten scade ende vele quaedes ende geweldes vermytds roeven, barnen, vanghen ende doetslaen, boven recht ende reden sunder ontsegghen; ende gengen ligghen in Aedwert. Van welcken knechten weren opperste hoefftluden Nitter Fox off joncker Fox geheten, Jurijen Kogelat, Johan van Alp ende ene van oeren gesellen geheten heer Jurien van Regentbarch rittere, de wort doetgeslaeghen toe Northorrum selff anderde. Ende daer umme branden sie int ankoemen, als se toe Northoeren quemen ende den ridder doet vonden, branden sie die hele bueren op, dat daer niet staende bleeff bijnnen Northoren van husen dat iet van weerden was; ende toe Zuithoren oeck dat meeste deel van den huusen an die zueder ziedt van die kercke; ende to Westerdijken van der horne off hent an op Awarderk zijl dat meeste part van allel den besten huusen; ende mede up den Rugewaert ende op beijden sanden, soe datter weijnich huusen daer staenden bleven.

2b Groningen bewerkt vertrek Fox uit Ommelanden en Friesland
Ende des saterdaghes toe Paeschen achten soenden die Gronnighers ende prelaten ende hoefflinghe der Ummelanden in Gronnigen ghebiede mijt dessen selffsten kapiteinen ende knechten, soe dat see weder solden ruemen uut Gronniger verbunt, ende doen daer genen meer schaeden; ende wat see geroevet ende gevanghen bij em hadden, solden see mede moegen nemen; ende solden em daer en boeven geven XXXIIIm Rijnsgulden. Daer op rumeden see, ende daer voer wort em toe ghisele gesat, vander stad weghen als bi namen Sijbrant Ulfferden, Sijse Berneers ende Wijert Eijsma, ende van der lande wegen joncker Roeloff Ewsma, Luert Kater / ende Eltet toe Lellens; datmen em die voergenoemde summe van pennijnghen binnen VIII dagen solde betalen. Bijnnen der voergenoemder termijn ende tijt, boeven der soene, voerden se de voergenoemde gijselars uut Aedwart toe Dockum, ende daer wert em oer ghelt betaelt, ende doe voerden sie noch welcke van den gijselers boven recht mede westwart toe Lunekercke int kloester, ende wolden daer hebben voer oer kostgheldt vijff
hundert Rijnsgulden. Ende de Vc Rynsguldens loveden em die ghiselers toe geven, ende setten em daer voer enen borgen toe ghisele, geheten Hinrick Langen-borrich, de Vc Rijnsguldent voer Pinxteren toe betaelen toe Zuutphenu inden lande van Geller. Ende alsoe reijseden se omtrent Ons Heren Hemmelvaerdes dach uutten lande nae den hartoch van Geller, de se doe al weder int solt nam. Item als se uut Aedwart op braecken ende nae Dockum weder toegen, nemen sie mede oever hundert ghevangenena, ende wal IIm beesten ende peerden de see al geroevet hadden; ende schatteden den vangenen groet goet aff; alsoe dat men mochte lossen de koe mit een Hoerenckens gulden offte en Davids gulden; alsoe dat soedane zware last van oerloch in hundert jaren niet gescheen was.

3a Schieringers in Westergo roepen Albrecht van Saksen te hulp en huldigen hem als landsheer

Als desse voergenoemde landen weren in dussen groeten oerloghe, soe vellen die van Westergoe, ende meestlijcke die Schiringhe als de van der Sneeck, Here Hottinghe, Gosschalck Jonge mit oeren parties lueden ende ore vrenden, an hartoch Albert van Saxen – die doe ter tijt was bij hartoch Philips van Borgonnien, ende hadde voele bedrieves van oerloghe in Hollant, Zelant ende Brabant van wegen hartoch Philips, daer hie voerstander van was gewest – ende begeerden den hartogen van Saxene voer enen landes heren, ende wolden geenderleije wies onder die van Gronnigen staen int verbundt. Ende de hartoch van Saxen hevet geworven van den Roemisschen koeninck Maximiliaen, dat he bij consent hartoch Phylips van Borgonnien hevet em belenet mit ener commissien heel Oestvrieslandt ende Westvrieslandt een ewich gubernator daer van toe wesen. Ende hevet daer op gesent int jaer Onses Heren 1498 enen ridder, geheten heer Wilbolt van Schambarch, in Westergoe ter Sneeck. Ende de wile was joncker Fox mit de IIIIm knechten in Westergoe noch, ende de knechten weren goet hartoghes van Sassen. Ende de van der Sneeck ende Westergoe hebben den ridder in schijn des hartogen van Sassen gehuldiget voer oeren hals landes heren, ende hebben em oever geven in soe groeter last van excise ende schattinghe ende ander eijghendome, soe dattet zeer koeninck Karels tijt nie in soe groeten eijgendome is gewest. Ende voert mit schrifften ende uut anxte van den vremeden knechten hevet he al Oestergoe ende Soeven wolden em oeck onderdaen ghemaecket, de em oeck mede hebben gehuldet ghelieck Westergoe, uutgenoemen de van Lewarden ende welcke van den Vetkoepers in Dongherdeel, als Sijbet Scheltema ende Hemke Jarla mit oren partien ende vrenden etcetera.

3b Vergeefse pogingen Friese Vetkopers om Fox te verslaan

Doe voert inden selffsten jaere Ons Heren dusent vierhundert ende achtentngentych omtrent Pinxteren soe weren de knechten die in Aedwart gelegen hadden, weder umme gerumet in Westvrieslandt; ende als se oer gelt hadden van de Gronnigers ende Umme landen, als voer van geschreven is, soe toegen die knechten weder omme na den lande van Gellere, ende verstreken na Hollant ende Braebant. Ende joncker Fox bleeff bij joncker Wilbolt in Wester goe, ende Fox toech in die Pinxter hillige daegen nae Staeveren omtrent mit achte hundert knechten. Dat vernamen die Soeven wolden, ende meenden dat hie wolde weder in Sloten gaen liggen, offte weder uutten lande en wech wolde reijsen. Want hie eijn groet goedt geroevet ende gheschattet hadde, so hebben die Soeven wolden uutgewilliget mijt schrifften ende boeden Langewolt, Vredwolt, Acht karspel, Lewerden ende Lewerder deel mijt al den Soeven wolden, ende sint ghereijset nae Staeveren om Fox mitten knechten toe verslaen. Ende des sondaeges toe Pinxterend achtene des morgens vroe quemen die Wolden mijt oer heer bij een, ende hadden wal teijn man tegens enen; ende treden totten knechten over twe zijlen ende zijlriden, ende meenden sie toe verjagen ende toe slaen, want oer hoep toe male kleijn was. Ende de knechten stelden sick inden strijt oerden, ende schoeten int Vreessche heer mit enen kaerbussen mit haegelschot. Ende van stonden an nemen de Vresen den weeck toe rugghe weder umme nae den zijlen, ende verloeren den slach, soe dat se generleije weer en deden. Ende slogen in die zijlriden ende sijlen, de toe voeren boeven ondecket weren, daer toe male voele volckes in worden ghedrencket ende gheslaegen, ende voert oever die zijlen noch voert worden vervolget ende geslaegen ende ghevangen; ende voele die oer harnasch ende kledern verleten ende ontlepen nae Sloten ende Takezijl, ende ontquemen in oer bloete hemet ende en deels in oer wamboeijs en wech; ende de van Lanckwolt ende Vredwolt leten daer voele doeden ende ghevangenen.

3c Saksen belegeren Leeuwarden, Groningen helpt de stad

Voert des selffsten jaers inden jaere van XCVIII omtrent Sunte Bartholomeus belede desse ridder joncker Wilbolt van wegen des hartogen van Sassen Lewerden, ende hadde daer mede voer de hoefftlinghen uut Westergoe ende oeck mede en deels uut Oestergoe, ende hadde bij em mede wal twe dusent vremeden knechten, ende had Kamminghe buer beset, ende lach mit dat ander heer in dat kloester Wiswert; soe willende die van Lewarden brengen totter subiectien ende ghehoersumheijt des hartogen van Sassen. Soe vellen die van Lewarden an die stadt van Gronnigen, ende begeerden hulpe ende bijstantd inholt des verbundes. Ende die van Gronnigen hadden wal IXc kriges knechten ende vyfftiche ruijters mijt reijsege peerden, daer die opperste hoefftman van was ene geheten Johan van IJttersum, droste van Sallant in der tijt. Ende soe hebben sick die stadt van Gronnigen uut gherustet ende geveerdighet omtrent Frijmarckt – dat is Nativitatis Mariae Virginis – mijt der halve stadt als Sunte Meertens karspel, ende mit den reijseners ende knechten, ende de Ummelanden als Humerseh, Langwolt, Fredwolt ende Mijddaech, soe dat daer toe peerde ende toe voete was een groet heer volckes; ende sijnt teghen der vijande wille in Lewerden getoegen, want de vianden weren em int velt toe moete gereijset ende inden oerden geset, men sijnt weder te rugghe uuten velde gheweecken int cloester, daer oer leger was; ende die van Lewerden schormutseden mijt em volck aff. Als nu de van Gronnigen mit oren vrunden ende heer in Lewerden legen, ende vernemen dat die knechten niet op malkanderen wolden, ende hadden daer legen vier off vijff daegen, soe wolden sie bij nachte mit oer heer op breken ende reijsen weder nae Gronnigen, ende laten blieven soe voele knechten in Lewarden als sie bedarveden hoer stadt mede toe holden. Ende sijnt in der nacht uut Lewerden getreden, ende een groet part vant Gronneger heer brack achter aff ende quam weder in Lewarden, ende bleven daer; de ander treden voert nae Eernsum. Soe was Eernsumer zijl op ghenoemen ende die wegen weren vaecke doer gegraeven daer sie hen reisen solden; ende die van der Sneeck ende Omme landen quemen starck uut toe peerde ende toe voete, ende sloegen ende vengen voele hueslueden ende knechten ende welcke borgers ende buren van Gronnigen, ende de voer den zijl ende inden zijl ende daer omtrent. Ende de to Lewerden bleven weren van den borgers ende knechten van Gronnigen, bleven toe Lewerden omtrent ses weecken, ende holpen em die stadt toe holden; soe dat se de poerten des daghes nouwe van den belege toe en deden, ende dreven oer koeijen ende beesten des daeges tegens der vianden danck toe velde, ende weren alle daege tegen die vianden uut int velt ende sloegen malkanderen volck aff, ende joncker Wilbort verloes meer dan die van Lewarden. Ende den Gronnigers begunde toe twivelen dat se em op die van Lewerden niet dorsten verlaten, soe dat sie wal halleff verraeden weren.

3d Leeuwarden geeft zich zonder overleg met Groningen over

Soe wort dat componeert ende gesoent tusschen de van Lewerden ende joncker Wilbolt, soe dat sie em die stadt op gaven, ende de van Gronnijgen saementlijck borger ende knechten mijt alle artelerie van oerloghe, bussen, waghen ende peerden, dat see in Lewarden mede ghebracht hadden, solden see weder mede omme nemen. Ende joncker Fox was weder mit en deel knechten bij joncker Wylboltd, de dede daer goedt in, soe dat de van Gronnigen hen quemen, ende velegede se mit sijnen knechten hen opt rume soe dat sie onbevaert hen quemen ende em geholden wort soe em geloevet was; dat en deel van Leewarden ende joncker Wilbolden volck wal geerne anders geseen hadden, so dat daer niet voele ongeslaegen ende gevangen hadden weder gekoemen, dat toe maele quaelick bij de van Lewerden was verdeent; doch Godt halp em dat see velick over quemen toe Gronningen. Ende joncker Wilbolt nam die stadt in ende wort ghehuldet in schijn des hartogese van Sassen. Ende joncker Wilbolt is weder umme gereijset bij den hatogen van Sassen, ende joncker Fox bleeff stadholder van Lewarden ende Westvrieslandt, ende leet an leggen int jaer XCIX binnen Lewarden een kostel slot, daer he voele steenhuusen buten Lewerden leet umme smijten ende den steen leet voeren toe Lewerden dat slot van toe timmeren.

4 Prelaten en edelen in de Ommelanden roepen graaf Edzard van Oost-Friesland te hulp

Anno 1498

Als die greve van Oestvrieslandt greve Edsert den Ommelanden hadde geleent vyftehalf dusent Rinsen gulden, toe vulleste oeren summe van penninghen mede toe betaelen, de joncker Fox geven worden, doe he uuth Aedwart ende diem Ummelanden gekofft ende gesoent wort, daer voer in dit croenieckel van geschreven is, soe hadde die greve brieven van den prelaten ende hoefftlinghen der Umme landen, dat he see mochte in gijselschap eijschen voer sijnen penninghen weder omme toe benaecken, ende leet daer in eijschen toe gijsele den abt van Aedwart heer Wolter ghenoemet, heer Johan abtb toe Rottum, den abt van Tesijnghe ende meer anderen prelaten, daer mede twe prelaten weren als heer Johan commelduer toe Oesterwerum ende enee geheten mester Ulffert proevest to Loppersum, de de stadt van Gronnigen vele contrarie moeijteden mitten greve van Oestvrieslandt, om die van Gronnigen ende den verbunde der Umme landen van ene toe brengen. Des ghelijkes weren daer in gijselschup in geschreven warlijcke persoenen alseh hoefftlingen: de kinderen van Ewsma, heer Apke, joncker Relof, joncker Wigboldt, item provest Haije toe Farremsum ende sijn broeder Eggert Ripperda, Asege in den Ham, Dutmer Rengers, Johan Rengers, Hillbrant Entens ende meer gheestlijcken ende warlijcken. Die goed Gronnigers weren, die bleven inden verbunde ende reijseden niet oever bij den greven; ende die van quaeder gunst weren, die toegen oever. Men die prelaten die van goeder gunst weren der stadt Gronnigen, die quemen altoemaele weder oever, halff bij oerloff offte sunder oerloff des greven, uut genoemen die twe alse die commelduer van Oesterwerum ende die provest van Loppersum, daer voer van geschreven is. Desse ende die hoevelingen voergenoemet de nu van quaeder gunst weren der stadt Gronnigen, vellen den greven van Oestvrieslant an om em hulpe ende bijstant toe doen.

5a Bisschop van Utrecht bewerkt bestanden tot mei 1499
Ende greve mit sie hebben gesocht vele weges ende raedes, fursten ende heren, als eersten an onsen genedigen heren bischop Frederick van Baden, bischop toe Utrecht, daer na an den hartoghen van Sassen ende sijne gedeputeerden in
Westvrieslandt, alse heer Wilbolt van Schambarch etcetera. Soe hevet onse genedigen here van Utrecht mitten rydderscap ende die dre steden ende sijner genaeden hoegen raed dat gescheel – tusschen den gedeputeerden des hartogen van Sassen in Westvrieslandt ende den hoefflinghe onser Ommelanden in Hunsinghe ende Fijmelinghe ende der ander lande ende den greve van Oest-vrieslandt ende der stadt Gronnigen – enen dach van vrentschapen op gheramet ende verschreven toe Vullenhoe toe holden, daer de Raedes vrunden ter dachvaert sinnen ghereijset op den dach alse die em verwittiget was. Ende joncker Wilbolt ende die greve mitten hoevelingen sint em aldaer beijegent, ende elck part hevet dat sijne daer op gedaen onder voelen beclachten van beijden, de toe lanck sijnt toe schrieven; uut welckea onse genedighe here mijt sijnen hoeghen raede wal vermarckede, dat die greve unde hoefftlinghe ende heer Wilbolt niet al recht hadden, ende sochten Gronnigen toe verdarven ende van den verbunden der Umme landen toe brengen. Soe hevet onse genedighe here mijt sijnen hoegen raedt daer en bestant op gheraemet tusschen den ghedeputeerden des hartoghen van Sassen ende die greve van Oestvrieslandt ende den hoevelingen ende der stadt Gronnigen een tijt lanck; ende hevet dat bestant voert uutgesat, bij consent des hartoghen van Sassen, hent op Sunte Georgius dach anno XCIX, om daer onder in middelen tijden die saecke alinck ende
al tusschen den hartogheg van Sassen mijt Westvrieslant, den greven ende den hoefflingen der Umme landen ende der stadt Gronnigen bij toe leggen ende toe verliecken.

5b Na vergeefse verzoeningspoging bestand tot juni 1499
Soe hevet onse genedige here van Utrecht, mit schrifften ende parsoenelicken selven ende oeck mit sijnen hoegen raede, an den hartoghen van Sassen verarbeijt, dat daer tusschen den hartighen van Sassen ende der stadt Gronnigen ende den greve ende hoefftlingen der Umme landen is een dach beramet als des maendagesi nae den sondach Jubilate, dat was doe des maendaeges voer Sunte Marcus Evangelista, toe Woerden in Hollant toe holden, om daer alldinck vriendtlijck toe verhandelen. Daer worden hen geschicket ter dachvart van der stadt wegen mester Willem Frederici, pastoer tot Sunte Marten, Johan Schaffer ende Luedeken Horencken, beijde borgemeijsters; ende van den lande weghen die goed
verbundes weren, die abt van Selwart, mester Roeloff commendator tot Warphum ende Allert Gaijkinghe. Daer beijegeden em ter dachvaert hartoch Albert van Sassen ende sijn soen mijt oeren raedem, greve Edzart van Oestvrieslandt
mit sijnen raden ende hoeftluden, ende die hoefftlingen die uut Gronnijger verbunt toe Emden toe gisele legen ende der stadt contrarie weren, alse heer Apke Ewsma, Dutmer Rengers, Asege in den Ham ende mester Ulffert proevest toe
Loppersum; ende bisschop Frerick van Baden bischop toe Utrecht ende die rijke hartoch van Beijeren. De twe vorsten mit oeren hoegen raede weren daer mede ter dachvaert, ende solden die saecke verliecket ende bij gelecht hebben. Daer
voele beklachten an beijden parten opgedaen worden, soe dat die saecke daer niet gesoent wort; men daer wort een bestant uut gestelt hent op Sunte Johan Baptista anno XCIX tuschen allen dessen parten ende landen.

6a Groninger gilden organiseren terreur in de Ommelanden
Item als dat bestant voergenoemt uut was bij na, ordineerden de gemene ghilden in Gronnigen veer hoevetluijden als benamen heer Redmer heer Alma ridder, Johan Schatter, Lueleff Konerdes ende Claws Koeninck; welcke hoeftluden dat oerloch solden voeren, ende die ghemene borgeren ende gilden solden voergaen ende hoevetludene van wesen. Soe sijnt se gereijset mit den schutten ende omtrent hundert knechten ende hundert borgeren, ende hebben den Dam inghenoemen, ende de palen van den lande bewaert, alse Farmesum, Oterdam, Reijde, Wathum ende bij den dijke ter lanthoede gelegen.

Anno 1499

Voert daer nae des sondaeges voer Onser Lever Vrouwen dach Visitationis hebben sie dat huus toe Farmesum uut gebrant, ende al dat goed daer aff genoemen, ende die levendighe have als ossen ende koeijen nae Gronnigen gesant. Ende voert hebben die Gronnigers dat hues toe Farmesum dael gesmeten, ende daer toe Johan Rengers hues ten Poste, dat hues in den Ham, heer Onnen kinderen hues toe Ewsum, Dutmer Rengers hues toe Dijke, al toe samen gebrant ende onder die voeten gesmeten.
Item soe hebben de van Gronnigen noch gesant in den Damme twe hundert borgeren mit dre hundert knechten, om de paelen van den lande starcker toe bewaeren mijt oeren vrenden die toe voeren daer gesant weren.

6b Edzard helpt Ommelanden en nestelt zich te Appingedam
Anno 1499
Als de van Gronnigen mit oer volck de palen van den lande aldus hadden besat, soe is greve Edzart van Oestvreeslandt gekomen mijt diem hoefflingen die uut Gronniger gebede weren oever Eemse bij den greven, mijt achte hundert knechten ende omtrent twe dusent bueren ende borgeren uut des greven ghebede, ende ghekoemen int Olde ampt toe Winschoete voer bij de Pekelborch. Ende die kasteleijn had die Pekelborch beset mijt XXX off 40 mannen; ende die kasteleijn weeck off die borrich mijt II knechten, ende de anderen bleven op den borrich. Ende dat Over Eemschee heer toech voert toe Wijenschoete, ende branden daer dre off veer huusen, ende dwongen dat Olde ampt, dat sie den greven musten hulden, ende loeveden hem toe geven XXII hundert Rinsen gulden voer brantschattinghe. Ende soe toegen see voert voerbij Slochteren, oever dat moer, ende quemen in Wittewerum int kloester. Ende als de van Gronnigen die in den Dam doe noch weren, vernamen dat dat Overeemsche heer sijck gaff nae den Dam omme see daer in toe beleggeni, soe sijnt see uut den Dam gheweecken als de viandenk in Wittewerum quemen, ende toegen doer Loppersum ende den wech nae den Woldijck nae Gronnijgen. Soe toech dat Oever Emschel heer, mitten hoefftlingen de se int lant daer brochten, als benamen heer Apken Ewsma, mijt sijnen twe broeders joncker Rodolf ende Wigbolt, proevest Haije Ripperda ende Eggert sijn broeder, Dutmer Rengers van Dijke, Iohan Rengers ende Dutmer Rengerso ten Poste, Asege in den Ham, Hillbrant Entens, ende gingen liggen in den Dam. Des anderen daeges quam de greve selves oever toe schepe wal dusent starck mijt borgeren ende buren in den Dam, ende ghenck daer ligghen barnen, brantschatten, roeven ende vangen, ende deden voele quaedes.

6c Wederzijdse terreur in de Ommelanden
Anno M CCCC ende XCIX Translatio Benedicti
Als die greve daer lach mijt sijn heer, soe sende he omtrent ses stijge mans van sijnen borgeren ende buren op dat hues toe Sauwert, om dat toe besetten. Soe schickeden die van Gronnigen uut oer stad schutten mijt oeren knechten omtrent vier hunderts voer dat hues toe Sauwert; soe schoeten see wat toe moete van den huuse, men van stunden an gavent se dat hues op, ende worden al gevangen toe Gronnigen gebracht, men daer bleven welcke doeden op. Ende dat hues toe Saewert mijt allev den timmer op den hove wort al uutgebrandt; ende daer worden voele van hueslueden ende Ailcke Onsten meijeren omtrent Sauwert oer goedt aff geroevet, ende en deel mede gevangen toe Gronnigen gebracht. Ende den gevangen vanden huuse van oever Eemse wort groet goet aff geschattet, elck nae dat he geven mochte nae groetheijt sijns goedes.

Item daer na lede de greve en deel van sijn vollick int kloester van Tesinge ende daer omtrent.

6d Jonker Fox gesneuveld bij Kolham en begraven te Groningen

Item op Sunte Marien Magdalenen dach anno XCIX, soe quam Nittert Fox, des hartoegen van Sassen oeverste hoefftman, uut Lewerden omtrent dardehalleff hundert starrick mijt dre kaerbussen ende uutgelesen Oeverlantsche krijges knechten, doer dat lant van Drente toe Kropes wolde toe, ende wolden bij den greven wesen in den Dam. Dat worden die van Gronnigen wijes, ende leten haestelijc oer schutten ende knechten vallen in torff schuten, ende voeren haestelijkend nae Wolde, ende en deel liepen toe voete, en deel toe peerde. Ende joncker Fox logisedee ende teerde int uuthoff toe Kolham. Ende die Gronnigers treden in der oerden Onse Leven Vrouwen lane langes voer bij de Roede poerte nae den Ham. Ende als Fox die Gronnigers sach mit oer fanekens, sette hie sijn vollick oeck in der oerden, ende quam em toe moete; ende sloegen sick koenelicken onder malkander. Ende die Gronnigers heldentg veldt, ende versloegen joncker Fox daer doedt ende daer toe doet van sijn vollick omtrent dertych, ende vengen omtrent hondert ende XXV, soe datter toe saemen bleven omtrent anderhalleff hundert geslaegen ende gevangen; ende die anderen ontlepen int moer nae Broke ende int holt. Ende daer wort een goedt man mede gevangen van den greven hoefftlueden, geheten Victor Vrese, de lange sat gevangen in Poelpoorte, ende wort geransoent op XIIc golden gulden. Ende die Gronnigers brochten die dree kaerbussen mede toe Gronnigen; ende brochten joncker Fox doet mede in die stadt, ende wort ten Minre broederen in die karcke begraeven bij des Hilligen Crueces olter. Ende dit was desse Fox de des jaers toe voeren mitten vremden knechten in Aedwert was, ende dat gewelt daer dede,
daer voer in dit kroenikel van geschreven is.

6^e Verdere terreur over en weer in de Ommelanden
Dus bleeff de greve mijt sijn heer een tijt lanck liggen in den Damme; ende sien volck toech uut in Hunsinge, Fijmelinge ende in die Marne ende in Dijurdes wolt, ende vengen daer ende deden daer roeff, brant ende brantschattinghe op der Gronniger meijers ende op alle den genen die goedt Gronnigers weren, ende op den genen de den greven niet obedieren, hulden offte

brantschattinge geven wolden. Des ghelieckes deden die stadt van Gronnigen op der hoevelinghe meijers ende op alle den ghenen de den greven jenigerleije wies hoersom weren, vermidts huldinghe, brantschattinge offte paecis poerten van den greven nemen. Alsoe dat de landen in hundert jaeren nie in sulcken last gewest sint vermids roeff, vancknisse, brant ende brantschattinge als nu sijnt: want weren sie der stadt hoersom, soe leet sie die greve verdarven, ende weren sie den greven hoersam, soe worden see verdorven van der stadt; ende int les te worden se van beijden sijden, vrenden ende vijanden, allijke wal verdorven, want de vremede knechten sparen vrent noch vijandt, ende de lichte borgeren ende inwoeners bijnnen der stadt dedent al mede, soe dat Vreeslant jammerlijcken ende elendigen wort verdorven.

6f Ook terreur in het Gorecht en in Drenthe

Int jaer 1499

Die greve taste mede int Goerecht, dat mien heer van Utert toe behoerde, dat de stadt doe ter tijt hadde, ende mijn hered gelt op gedaen hadden, ende een amptman op hadden, die dat van der stadt wegen bedeende. So dede die greve daer inte Goerecht vancknisse, roeff ende brant, ende brande daer toef Hoeger bruggen voer de stadt ende daer meer ander huusen.

Als die greve mijtter heren lande van Utrecht sus geweltlijcken had angeveer diget, so tasten de Gronnigers weder an op alle die goederen die oere vianden hadden gevlochent; ende daer was voele goedes gevlochent int lant van Drente van der Gronniger Ommelanden. Ende en deel van onsen borgeren mijt en kleijn hoep knechten toegen toe Roeden, ende sloegen heer Aepcken Ewsma hues in, ende nemen daer uut alle sijn ingoederen die daer in weren, van allen huesreeschape, klederen ende klenodien; ende sloegen al in stucken van glasen ende beschot, kisten ende trijsoeren. Welck hues uutermaten kostelijcken was binnen getimmert van glasswarck in den vensteren ende kostelick beschot van kaemeren ende zaelen, soe als zalijghe heer Onne van Ewsma ridder dat hadde laten timmeren ende om genoechte in plach toe woenen, ende heer Aepcke ridder sijen zoen nu nae bewoende.

7a Huldiging Albrecht van Saksen in Friesland: inleiding

In dessen selvenk jare van XCIXm omtrent Sunt Jacop quam hartoch Albert van Sassen ende sijen soen persoenlijck selven in Westvrieslandt, ende worden daer gehuldet, tot Lewarden, Sneeck, Franiker, ende daer in Oestergoe ende Westergoe in allen steden, voer oeren rechten landes heren in soe groeter plicht, eden ende eijgendoemen, als sie heer Wilbolt in schijn ende van wegen des hartogen van Sassen voer gehuldet hadden, daer voer in dit kroenieckel van geschreven is, noch swarer ende lastigher in egendoem gegeven dan voer geroert is.

7b Hier nae volgen de copien van den overkomsten ende hulde brieven tusschen den hartoch van Sassen ende de lande van Westergoe

Wij Albert, van Gods genaeden hartoch van Sassen, landtgreve van Doringe ende marck greve van Mijssen, tot ewijger memorien doen kuntlicken openbaerd, ende uut krafft van dessen onsen breven betugen ende bekennen voer ons ende onse arven ende naekoemelingen, voer allen den genen die dessen onsen breeff sollen seen, lesen, offte hoeren lesen. Woe dat wij mit unvorbrecklijcker forstlijcke geloeve ons hebben bewilliget, verwilkort ende belastet, mijt dessen unsen brieve verwilkoren ende belasten tot dessen hier naebeschreven articulen.

In den eersten ontheten ende beloeven ende annemen wij alle persoenen geestlijck ende warlijck, steden ende landen, dorpen, delen ende inwoeners van Westergoe in Vrieslandt, voer alle gewalt, overlasten, onghelijcken ende heerlickheijt toe onderholden, beschutten ende bescharmen, bijnnen landes ende bueten, al soe voele als ons moeghelijcken is te doende. Voert meer die selve inwoeners vorgenoemt uuten lande van Vrieslandt niet toe verdachvaerden, noch om ienighe saecken off deensten mijt gebot toe verschrieven, ten sij saecke dat sie des geerne doen mijt hoeren vrien wille. Beloeven ende ontheten wij hierm en boeven hulpe ende bijstandt van justicie toe holden ende toe verwarven tegen allen horen weder parten. Beloeven ende ontheten wij den inwoenende ende landen vorgenoemt orberheijt, nuts, welvaren ende proeffiet in sluesen, wateren, lant, sand, dijken ende dammen off anders toe ramen ende neerstlijcken toe vervolgen. Voert sullen wij in dessen handel naegesschreven de goedwilligen de dessen handel anghenoemen hebben, nae inholt hoerer verschrievinghe de wij hier oever van em luden hebben, niet veerder dan voer em solven ende den genen daer oever sullen moegen gebeden, belasten, oevermidts off ienighe singulare personen in den voerschreven lande weren, de hier inne niet willich waeren toe consenteren. Wij loeven oeck van allen dessen naegesschreven handelinghe onse beste toe doende, van den Roemschen koeninckliecke maijesteijt consent, commissies, macht ende autoriteet toe vervorderen ende toe verwarven; oeck die gheestlijcke previlegien ende vrijheijden in dessen handel onbelast ende onverbrecklieck toe blieven, nae de gheestliecke rechten ende older gewoenten van dessen lander. Wij geloven den personen ende landen vorgenoemt geen lasten, nie gewoenten, nie vonden off ienige saecken meer in toe setten, ramen ende stellen, boven die punten, handelen ende artikulen van den selveng hoere verschrievinge, hier nae geschreven, de welcke geluet, tenor ende inholt van woerden toe woerden, als hier nae volget.

Wij prelaten ende ander geestlijcken lueden van Westergoe landen in Vrieslandt; Gosschalck Jonga, Jonge Bocka Harnxma, Douwer Sijarda, Hera ende Jarch Hoijtinga, Hessel Merten, borgemesteren, schepen ende raedt der steden van Sneeck, Franikerk, Bolswert, Workum ende Sloten, doen kunt allen den genen die dessen onsen jegenwoerdigen breeff sullen seen offte hoeren lesen. Nae den wij sekel grote ende marckelickem lasten ende schaden, ons oevergekoemen ende gedaen bij enijgen onsen wederwardigen, uut oersaecke van den welcken lasten ende schaden, om uut den selven toe koemen wij angeroepen, begeert ende oetmoedelijcken gebeden hebben den doerluchtigen hoechgeboerenn moegenden forsten ende heren heren Albert, hartog toe Sassen, landt grever in Dorijnge ende marckgraeves tot Mijssen, als enen lovelijcken fursten des Hilligen Rijkes ons hulpe ende bijstant te willen doen, op dat wij der vorgenoemde wederwerdigen quijt, ontslaegen ende van nu voert an van den selven offte anderen onbeschadiget mochten worden ende blijven, dat wij mit sijner furstlijcker genaeden voer ons, onsen arven ende naekoemelingen, onsen vrunden gheestlijck ende warlijck, van wat stad dat sij sint, hulpen ende allen onsen ondersaeten met Goedes ere allen anderen, die om onssen willen doen ende laten sullen, oevergekoemen sijnnen in allen maneren hier nae beschreven staedt.
In den eersten so bekennen wij onssen genedigen heren van Sassen, sijner genaeden arven ende naekoemelingen, opgenoemen ende ghekoeren hebben, opnemen ende kiesent in krachtu desses brieffs voer onsen rechten arffachtigen
heren op sulcke condicien ende vorworden, in dien commissie die wij van onssen aller genedichsten heren den Roemschen koeninck begeert hebben, bij de welcke sijne koeninckliecke maijesteijt den vorgenoemden onssen genedigen heren van Sassen ordineren ende stellen soldt. Als sijner koeninckliecker genaden stadholder regerer in onsen landen niet kumpt, ende onsse vorschreven genedige here van Sassen niet werden en muchte, ende wij in toe koemende tijden onsen vorgenoemden genedigen heren van Sassen off sijnen genaden erven niet langer hebben wolden tot enen heren, soe beloeven ende verbinden wij ons bij dessen, sijne ghenaeden offte sijner genaden arven ende nacomelingen wal ende doechtlicken toe betaelen ende toe vernoegen allen alsulcken penningen, de sijne genade off sijne genaden arven offte naekoemelinge verlecht ende betaelt sullen hebben bijnnen den tijt dat sijne genade offte sijner genaden arven tregiment gehat ende gevoert sullen hebben, tot onderholtenisseb van den lueden van oerloeghe ende reparatie van der sloeten, steden, starkien ende plecken desser landen ende anderen onkosten, moeijte ende arbeijt ende aventure, ene ende al voer wij sijnre genade off sijnere genaden arven ende naekoemelinge moegen off stellen, off enigen anderen heren kesen offt an nemen.
Item oeck hebben wij geloevet, ende loeven myts dessen, dat wij sijner genade ende sijner genaden arven ende nae koemelingen offte oeren stadholderen ende gecommitteerden in geven ende oepenen sullen alle onse sloten, steden, starken ende plecken, tot allen tijden dat hoere genaden beleven sal, om daer uut ende in toe gaen, staen, wonen ende daer mede toe handelen alt tgene dat sijner genaden beleven sal, als onssen natuerlijcken arffachtigen heren toe behoert, buten schaden van onssen eijgendomen ende renten.

Item wij hebben verwilkort ende geconsenteert, verwilligen ende consenteren mits dessen, dat sijne genaden gedeputeerden macht ende gewalt sullen hebben nie sloten ende starckten toe bouwen binnen onsen landen in allen plecken ende plaetsen, daert hem lueden beleven ende goedtduncken sal.
Wij hebben geconsenteert, verwilliget ende geloevet, consenteren, verwilligen ende geloeven, dat onse vorgenoemde genedige here, sijner genaden arven ende naekoemelingen van nu voert an van uns hebben ende ontfangen sullen,
om hoere princelijcke staet des de bet moegen onderholden bijnnen dessen lande, alsulcke excise, dominien ende renten up ons ende allen den ondersaeten van dessen lande als hier nae geschreven staet. In den eersten sal onse vorgenoemde genedige here, sijne genaden arven ende nacomelingenn jaerlix hebben van elck hues staende binnen dessen lande dre swareno stuvers, daer off de XX enen enckel golden gulden maecken ende weert sijnnen. Oeck sullen hoer genaden hebben jaerlix van elcken beeste, mit naemen van koijen, ossen, horn beesten ende peerden, de twe jaer olt sinnen off daer en boeven, en vlems daer off die enen golt gulden maecken ende weert sijnnen. Oeck van allen renten van allen den ondersaeten ende inwonende desser lande sullen hoeren genaeden jaerlix hebben de hunderste penninck; ende angaende die genens de hoer lant selfs gebruicken, de sullen geven nae advenant gelijck hoere naegebueren. Oeck van elcke tunne beers die hier binnen dessen landen gebrocht wort ende gedruncken, salmen geven vier zware stuvers van excise; daer off oere genaden aff hebben sullen die III stuvers vorgenoemd, ende den vierden stuver sal wesen tot proefiet van den steden daer dat beer gesleten sal worden; beholdelicken dat die prelaeten, gheestliecke lueden ende oeck die heerschapen ende edelen van dessen lande sullen hoer bijerent, dat sije bijnnen oeren huse mit oeren huesgesinne ghebruecken moegen ende drincken sonder excise; wal toe verstaen dat sie geen beer moegen verkoepen. Oeck van allen wijnen die gesleten ende gedruncken sullen worden, sal men van geven de twintichste maete toe axcise tot proeffijt oeren genaeden. Oeck van allen Leijtsche wollen laeckenen offte laeckenen die beter sinnen, salmen geven II stuvers, ende alle andere laecken die arger sijnnen, salmen geven enen swaeren stuver toe profiet van oeren genaeden. Welcke vorscreven renten, accise ende dominien boven verclaert sullen ingaen ende beginnen op hueden datum des brieffse, ende alsoe nae volgen van jaeren tot jaeren ende van dagef tot daegen, in allen manieren ende forme als vorscreven staet.

Item wij hebben oeck consentiert ende verwilkort, concenteren ende verwilligen als voer, dat onsse vorgenoemde genedige here, sijner genaden arven ende naekoemelinghen macht ende gewalt hebben sullen recht ende justicie te doen ende toe administreren oever ons ende en igelicken nae keijserlicken rechte ende hoere gewoenten, ende wij ons an benoegen sullen laeten, ende daer toe hoere genaden hulpe ende bijstant te doende nae onssen vermoegen.

Item oeck up dat die koeplueden ende andere gemene lueden des de vrier ende sekerer doer onse landen wanderen ende handelen moegen sijen, soe hebben wij geconsenteert, verwilligen ende consenteren als voer, dat hoere genaden hebben ende gebruicken soelen de regalia ende overichheijt binnen onssen landen, te weten: bij namen alle gericht ende wetten te stellen van den inwonende des landes; oeck de straten toe waeter ende toe lande toe bevrien; oeck toe munten golt ende sulver; oeck toe gebeden ende toe verbieden; item oeck de leen geestlijck ende warlijcken, de den Hilligen Riecke toe staen, toe verlenen in allen manieren gelijck andere fursten des Rijckes doen ende plegen toe gebruecken.

Item welcke vorgenoemde artikulen, gelofften ende verbunden bewilligen ende consenteren boven geroert, wij geloevet hebben ende geloeven myts dessen onssen jegenwoerdigen breve bij onsen eed, trouwen ende eren, nae alle hoeren inholden ende formen ganslijcken ende vullenkomelicken toe onderholden ende te doende onderholden, sunder hier ienige gebreck offte difficulteijt in laten te geschien in enighe manieren; niet tegen staende ienighe previlegien, rechten offte vriheijden, de wij nu hebben offte hier nae maels solden moegen verkriegen, tern contrarie, achterdeel offte prejudicie vanden voergenoemden artickulen, gelofften, verbunden, verwilligen ende consenten.

Te oerkunde hebben wij vorgenoemd, bij ordinantie ende consent des gemenen landes, de segel des lants van Westergoe an dessen breeff doen hanghen.

Ghegeven bijnnen de stede van Sneeck op den dach van april int jaer Ons Heren MCCCCXCVIII op den lesten dach van april.

8 Versterking Appingedam en nieuwe terreur in de Ommelanden

Itema die greve van Oestvrieslant ende de hovelinghe in dessen Omme landen bleven liggen in den Dam, ende maeckeden den Dam vast mijt eijn grafft an die wester ziedt, ende maeckeden daer eijn bolwarrick omme, ende roveden ende vengen al wat sie kriegen kunden; des ghelieckes deden de Gronnigers oeck.

9 Radicalisering te Groningen, benoeming van een oorlogsraad

Als die stadt in dessen groeten oerloge was, soe konde die Raed der stadt Gronnigen den handel van orloge soe wal niet anslaen, soe dattet diee ghilden ende sommijge borgeren belevede, ende em al duchte dattet quaelicken gehandelt wortf. Soe koeren borgemesteren ende Raed mijtten zwoerneg meente mijtten bowmeisters ende hovelijngen van den ghilden ende gemenen borgeren mijt summigeh prelaten, hovelijngen ende eijgen arveden die goed Gronnigers weren, XIII parsonen uuten Raed, zworne meente ende uutten gilden ende uutten lande, die oeren eet daer op deden, dat se dat best solden raeden ende doen tot proeffijet stadt ende lande van allen saecken dat dessen oerloghe an beroerde, duerende hent tot Sunte Merten in den Winter. Men se reden ende handelden alsoe, dat die stadt ende lande daer genen groeten baten an voelden, ende brochten die stadt ende lande meer inden last ende int oerloch dan daer uut.

10a Bemiddeling bisschop Frederik te Leeuwarden mislukt

Als die stadt ende lande dus jammerlicken wort verdorven, soe dattet onssen heren van Utrecht mijtten capittel, ridderschap ende steden verdroet, soe sanden sie to Gronnigen onsses heren raede, benamen mester Ludolff van den Vene, domdecken toe Utrecht, Turijck Rijck unde Rijckensteijn, mijns heren hoeffmeisterenm, ende den buseren, mijt vulmachtigen credentie, om ene soene offte en bestant toe verdedingen tusschen den hartoch van Sassen ender greven van Oestvrieslandt ende hovelingen desser Ommlandens ende der stadt van Gronnigen. Soe belevede det Raedt van Gronnigen enen dach mit den fursten to holden bijnnen Lewarden, daer mijns heren raede zekere vaste geleijde breven worven der stadt van Gronnigen daer toe koemen. Daer de Raedt oere vulmachtige Rades vrunden op hen senden mijt miens heren raede tot Lewarden. Daer was die greve van Oestvrieslandt mede toe daege mit summige hovelinge in Gronniger Omme landen; ende was wal en IIIc starck daer gekoemen toe water over de Lauwersche, ende leet sick soe kostelijcken daer seen bij den fursten ende in den stadt van Lewerden, wal haddet en koeninck gewest. Alsoe dat mijns heren raede daer voele arbeijdes deden tusschen dessen part en twe offte dre daegen lanck, op vole articulen ende reden an beyden sijden, die toe lanck sint toe vertrecken. Men int slueten kunden sie neet meer bekoemen dan en bestandt hent toe Sunte Merten, dat welcke die Gronnigers niet holden wolden. Soe reijsden mijns heren raede doe ter tijedt weder toe hues.

10b Bemiddeling te Gerkesklooster mislukt door onwil gilden

Item mijn heer van Utrecht ende kapittel, ridderscap ende steden voelden nutter toe wesen vrede ende ruste dan oerloch, ende sende oere raede de vorenj aer gewest hadden toe Gronnigen, noch daer weder, om die geschele noch bet toe verhandelen. Soe is daer en nie dach op beraemet toe Gerkes kloester; daer hevet die hartoch ende greve oere vulmachtighe raedenl beijde geschicket ende die Raedt van Gronnigen oeck. Op welcken dach mijns heren raedt van Utrecht hebben verdedinghet tusschen dessen parten een bestant op een rugge spraeck; ende die greve solde den Damme ende Oterdumm weder ruemen ende oevergeven, ende die hovelingen solden elck op oer eijgen koemen als siet doe vonden, ende men solde den greven betaelen op daege ende stunde de vijffte halleff dusent Davids golt gulden die he den Ummelanden geleent hadde; ende de Raedt van Gronnigen solde em borge wesen voer de Umme lande voer 4500 golt gulden; ende voert in middelen tijden binnen den bestande solde mijn heer van Utrecht mijt sijnen rader desse vorgenoemde parten in vrentschapen voert verlijken. Daer miens heren raede van Utrecht ende voert de raede des hartoghen ende des greven op hadden toe kennen gegevens int hemelickt summige uut des Raedes vrenden van Gronnigen, dat sie dat voelen hadden van oeren heren, datter sunder twievel wal gesoent solde worden, in den dattet bestant achtervolghet worde. Ende als dat handel van den dachvaert ende dat bestant den Raedt van Gronnijghen weder in gebrocht wort, soe hadde de Raedt des eijn goedt behaegen, ende woldent wal holden; men de gilden woldent niet toe staen, ende wolden dat mijt oerloge tegen den greven ten ende drieven. Alsoe wort dat bestant weder op gesecht, daer miens heren raede van Utrecht noch sijnt weder op toe hues gereiset.

11a Afspraken met Ulrich van Dornum ter verjaging van Edzard

Anno 1499

De wile dat miens heren raede dus weren in den handel van vrintschape, soe was toe Gronnigen ene geheten Ulrick van Esense, Dornum ende Witmunde, joncker Here Omken broeder, ende was angenoemen van den XIII die dat oerloch regeerden, mijt dusent knechten sijn solt toe verdenen, elck knecht op IIII Davids gulden ende hie voer sien selffsf parsoen op IIIc golt gulden. Ende quam em men III ½ knechten, die bleven liggen toe Winsum, want men wolde sie binnen der stadt niet hebben.

Anno 1499

Als dit bestant doe heel affgestelt was, ende de gilden dit mit oerloege ten ende wolden drieven, soe hebben desse dertyn bij consent des Raedes op nie noch gehandeltk ende verdragen mijt joncker Ulrick, dat he solde an nemen de hele garde, ende soldel den graven mijt macht driven uuten Dam ende van Oterdam ende heel uuten lande; ende solden em bestellen bussen kruet, schepen ende provanden om sijn gelt, ende solden em geven VIIm golt gulden; de IIm solde men em geven als em die knechten quemen, ende de Vm als he den Dam ende Oterdum overleverde; ende al wat hie verspilderder ende ontfenck van kruet, bussen, provandens ende schepen, dat solde ment al aff korten in de VIIm golt gulden.

Anno 1499

Als desse oeverkumpst was gescheen, soe had joncker Ulrick boeden onder den hoep van den knechten in lande van Geller ende Stichte van Utrecht. Soe quam em den helen hoep van den knechten, daer joncker Slenes ende Jurijen Kogeler weren opperst hovet luedeny, mit oeren anderen capiteinen ende knechten, ende bleven liggen in Drenthe tusschen Gronnigen ende Suitlaren in allen buerschapen, daer seet al verdorven ende op eten, want sie mosten niet in Gronnigen.

Item als de hoep van den knechten dus lach in de naeheijt bij Gronnigen, ende de hoeftluden quemen in die stadt, soe nam joncker Ulrick den helen hoep an, de daer koemen weren ende binnen Gronnigen alden sommer legen hadden, ende de toe Winsum laegen; soe dat hie over al an nam in sijn solt om trent IIIIm knechten II maent lanck. Als he dat gene daer mede hadde gehandelt in den Dam ende Oterdum, als hie der stadt geloevet hadde, soe wolde hie voert op den greven tasten oever dee Eemse; daer hie doch selves eneg saecke op hadde, want die greve hadde em verdreven van sijn borch toe Oldersum, daer hie des greven viandt om was. Ende als hie sijen warref in Oestvrieslandt hadde gedaen mitten knechten, soe wolde hie voert mitten hoep bij den hartogen van Louwenborch, daer hie denst bij mitten helen hoep.

11b Ulrich verovert Appingedam niet en ontbindt zijn troepen

Alsk joncker Ulrijck dessen hoep van knechten had dus int solt angenoemen, soe gaff em die stadt van Gronnigen IIIm golt gulden, endeo duesent golt gulden in provande ende van sien teringhe dat he binnen der stadt gedaen hadde; dat sien summe was IIIIm golt gulden, dat hie op die hant kreech. Ende die torreff schueten worden overtogen int Dampster deep, daer men die knechten, kruet, bussen ende provande mede hen solden voeren. Ende daer wort mitten torreff schuten ende plancken gemaecket en brugger oever dat Schueten deep bij den olden galgen barrich, daer die knechten oever toegen mijt oer heer, want men sie binnen Gronnigen niet hebben wolde. Soe toech hie mitten helen hoep van knechten hen nae den Dam, ende nam mede alle artelerie van oerloge, van bussen, kartouwen, veltgeschuts ende allent datt em noet ende behoeff was, ende ginck liggen in Olden kloester ende Nyen kloester ende Tijamsweer. Ende des vridaeges voer Sunte Simon ende Jude genck daer een groet vloet ende was eijn zwaer storrem, dat alle die diecken oever lepen ende die kadijecken toe breecken; ende de greve had op den Delffzijl en blockhues geset, ende hadden den ziel op gespeert, soe dat oever al ende omme den vul waters was, ende die greve hadde Dijckhuesen beset mijt knechten ende den Dam oeck. Soe ginck joncker Ulrick liggen voer Dieckhuesen, ende brochte cortowen daer voer, ende schoeten thues vaecke doer ende weder doer; men sie onthelden em dat hues, soe dat sea ema niet aff winnen konden, ende dorsten oeck den Dam niet naera koemen. Als joncker Ulrick vernam dat he dat hues noch den Dam em niet nemen konde, soe sande hie weder umme al de schuten, bussen, scarmen ende cruet toe Gronnigen. Ende die Gronnigers hadden em nae oeren vorworden gesent ore schepen ende barsen omtrent XXX, die se oever die Eemse brengen solde, als he sijnen wille van den Dam ende Oterdum hadde, om des greven gebede toe verdarven. Soe hadde die greve int hemelick moeijtmaeckers ende verreders onder den hoep van den knechten, ende componeert mit em, ende solde den knechten geven XVm golt gulden; ende solden doer sijn gebede passeren ende

reijsen, niet toe beschaedigen in sijn gebede, nae den hartoche van Louwen borch; dus was die gene spraecke, men certeijn wistment hier neet. Men openlijcken verleten sie joncker Ulrick, als he meende mit sie toe schepe toe gaen, ende weren bij den schepe, soe helden sie gemeen, ende uuten gemeen treden sie van joncker Ulrick, ende gengen nae den greven ten Delffziel ende Oterdum, ende voeren voert oever Eemse; ende daer gengen ver ligghen toe gijsel van den capiteinen ende knechten binnen Embden, dat sie des graven landt niet sol den beschaedigen. Ende joncker Ulrick helt bij em omtrent 400 knechten van den Oesterlingen ende sien eijgen knechten die toe Winsum gelegen hadden, ende daer nam hie VI schepen van der Gronniger schepen mede, die em mit den knechten oever solden voeren toe Esense; ende de ander schepen ende die barsen sende he weder umme naem Gronnigen. Ende die Gronnigers die bij den schepen weren, wonnen vijfftich knechten, die em die schepen toe hues velegeden. Ende onder wegen treden sie op Borckmer oech, ende brandent heel uut, ende solden em en groet roeff aff genoemen mede hebben; men daer lach eijn groet Hollantsch schip voert lant, die em behinderde dat sie den roeff niet mede van dat landt kunden kriegen; ende soe quemen sie weder toe Gronnigen mitten schepen, uutgenoemen de VI schepen die joncker Ulrick mede nam. Ende des greven vollick mitten hovelingen bleven voert liggen in den Dam ende int landt, ende deden mit roeven ende vangen al dat em belevede.

12a Groningen versterkt vier borgen in de Ommelanden
Daern nae in den iare als men schreeff XVc, nae Nie jaers dach, besetten die van Gronnigen dat hues toe Wietwert, ende makeden dat vast mijt en bolwarrick, ende leden daer op boven LX vremde knechten. Item om dat hues ter Mude bij den Poste leten die van Gronnigen oeck maecken eijn starrick bolwarrick mijt ene dubbelde grafft, ende besetten dat oeck mit vollick; des ghelieckes wort oeck beset ende vast gemaecket Eijlcken hues toe Siddebueren ende dat hues toe Slochteren. Mijt welcken veer huesen de landen soe worden geveliget ende bescharmet den nae winter over, soe dat sie oer koeren toe Gronnigen toe markede mochten brengen.

12b Groningers voor Appingedam door Edzard verjaagd
In den vorgenoemden jaere op Sunte Gregorius avondt toegen die van Gronnigen mitter halve stadt ende oeren schutten ende en deel knechten mit en part van den Umme landen voer den Damme, ende hadden mede dat swaerste geschut van bussen, ende meenden den Dam ende Dijckhuesen toe winnen; ende gingen liggen mit oer heer toe Tijamsweer in de kerke ende daer omtrent, ende die bussen worden gelecht op den dieps wal onder de schansen. Ende schoeten dat hues toe Dijckhuesen vaecke doer endee doer, men se kondent niet omme schieten, daer was eijn goedt bolwarck an die westerzijde umme tegen mijt en hoech stacket, soe dat ment niet wal beklimmen mochten; ende daer wort oeck vrielick in den Damme geschoeten mitten groeten bussen ende kartouwen. Ende men mochte den Dam niet naer beleggen, want die zijl doeren weren uut den ziel genoemen, ende alh die kaediecken weren toe broecken, soe dattet in ende uut vloeijede; ende was een verveerlick weder van stormen, weijen, regenenj, haegel ende sne bij nae alk die tiedt dat die Gronnigers daer lagen, ende was onderwilen blanck ze tusschen den Dam ende Tijamsweer van waters wegen.
Item des saeterdaeges voer Onser Lever Vrouwen dach Annuntiationis in der vasten quam die greve van Oestvrieslandt oever in den Dam mit groet vollick; ende quam voert uutten Dam, ende helt scuttegevert mitten Gronnigers, ende em wort twe knechten aff geschoeten, ende soe trat hie weder in den Dam.

Item de van Gronnigen begonden toe twievelen, dat die greve starcker was in den Dam dan see weren in oeren leger; soe breken sie voert op des selven nachtes mit al oer heer ende bussen ende reeschap van oerloge, van voren des sondaeges voer Onser Lever Vrouwen dach vorgenoemd weder nae Gronnigen; ende des greven vollick branden den Gronnigers deo huesen achter nae vrij op.

Item des maendaeges ende dingesdaeges daer nae deden sie altoe groeten schaeden mit brande toe Wagenbarge, toe Uuthusen ende op de Meden ende daer omtrent, soe dat daer niet voele huesen ongebrandt bleven, ende nemen voele gevangen mede in den Dam van den armen hueslueden. Item daer nae, soe alse de knechten die op den huuse toe Wijtwart legen ende dat hues ter Gronniger best in hadden, soe treden den ummer, ende leverden dat hues op in des greven ende hovelingens handen.

13 Opstand in Friesland tegen de Saksen; Groningen levert de opstandelingen geschut

Hiera nae soe stonden die Westvresen, Westergoe ende Oestergoe mitten Soeven wolden, op tegens den hartogen van Sassen, ende beleden hartoch Hindrick, hartoch Alberts van Zassen soenec, op Franiker mit al oer macht. Ende die

Westvresen quemen toe Gronnigen, ende brochten daer golden ende sulverene panden; ende die van Gronnigen leenden em daer op twe bussen, den alre besten groeten bussen ende ene kartouwe. Men Franicker was starrick bebolwarrickt, ende de hartoge hadde daer in wal III ½ c knechten ende de borgers van der stadt, soe dat sie daer niet wal weren uut toe winnen.

14a De Saksen en graaf Edzard terroriseren de Ommelanden

Alsi se dus in dessen belege weren, quam hartoch Erick van Brunsswieck, die en dochter des hartogen van Sassen hadde, mit heer Frerick van Egmont, anders geheten Schelge Giese van Egmont, de greve van Oestvrieslandt ende die hoefflingen die ballingen weren van Groningenl Umme landen; ende quemen in den Dam mit IIIIm knechten offte daer en boeven. Ende de vander Marne stelden sick ter weren op Warpummer zijel tegen die vianden. Ende die van Gronnigen mit oer halve stadt ende schutten, mijt de van Langwolt, Vredwolto, Hummerse ende Mijdaech, toegen uut die van der Marne toe ontsetten ende hulpe toe koemen op Sunte Peter ende Pauwels dach, ende dat Gronniger heer bleeff toe Winsum liggen. Ende des anderen daeges daer nae soe reden omtrent LX peerden van der Gronniger heer nae Warpummer ziel, ende dat ander

heer solde em volgen. Ende als die peertlueden quemen bij de Marrensters op den zijel, ende de vianden quemen uut den Damme toe peerde ende toe voete mit groeter macht voer den ziel, ende die Marrensters mitten genen die van die Gronnigers daer bij weren nemen die weeck, ende worden verslaegen, ende leten voele doeden uut der Marne ende den Halven ampte. Ende daer worden geslaegen twee hoeftlinghens uut der Marne, de ene was geheten Jarch ter Borch ende de anderet Ywe toe Ewere, mit voele hueslueden. Ende daer worden wal boven I ½ c gevangenen. Ende der Gronniger peertlueden ruckeden weder nae Winsum bij oer heer, ende treden weder umme nae Gronnigen, soe dat see weijnich schaeden hadden van gevangen ende doeden. Ende soe gengen sie liggen in Winsum, ende deden daer altoe groeten schaeden daer omtrent in den Umme landen, vermids roeff, brandt, vangen ende doetslaen, soe swaer ende ongenaedich dattet niet toe schrieven is: alse gevangen in den stock den hals aff toe steecken, die oer ransoen op enen zekeren dach niet betaelden, offte die neet toe geven hadden, wijven den se den hals aff steecken, kinderen die sie doet sloegen, vrouwen toe verkrachten ende kercken toe beschienen; voele ongenaediger dan joncker Fox dede, doe hie in Awerdt was.

Als de hartoge dus in Winsum bleeff toe beliggen, ende was verwachten den olden hartogen van Sassen mit meer ander heren ende knechten om den jongen hartogen toe ontsetten in Fraenicker, soe stelden sick ter were die van Langewolt, Vredwolt, Hummerse ende Mijdaech, ende gingen liggen toe Aedwerder zijl, Alinge huesen, Garnwarte, Oestum ende daer omtrent up Reijdeep tegen den hartogen; ende die Westvresen reden an ende aff om den Langewoltmers ende Omme landen toe hulpe. Ende des maendaegesg voer Sunte Margareten dach quemen oever dat Reijdeep omtrent IIc knechten van des hartogen heer, ende veriaegeden al dat Vresche heer elck sijnen wech, men daer bleven weijnich doeden ende gevangenen. Ende sie branden voele huesen in Hummerse, Mijdaech ende omtrent Aedwert ende Moncke dieck, ende roveden al dat see kriegen konden. Ende daer was nemant van stadt endek lande die em dat behinderde, ende daer en was nie over dat diep I ½ offte IIc, de dessen homoet ende gewelt dus deden.

14b Tammingeborg uiteindelijk in Saksische handen
De Gronnigers hadden gevangen enen hoefftlinck geheten Aepcke Tamminge. Ende sie worpen umme Verhillersma hues dat Eijlcke Onste toe hoerde, ende soe wolden se Tamminge hues oeck umme warpen. Soe hadde Aepcke Tammijnge twee zwaegers in Gronnigen, als Harmen Lewe ende Geert Lewe, de hadden elck enen suster toe wieve van Aepken, ende die stelden die Raedt borge binnen Gronnigen, soe dat niemant van stadt ende lande solde beschaediget worden van den huese. Ende Harmen Lewe ginck liggen omtrent XX starck opt hues, al eer die hartoch in Winsum quam, ende wolde dat hues alsoe in holden ter stadt ende lande best ende tot behoeff oerer vrenden de dat hues toe behoerde. Ende als de hartoghe die Marnesters verslaegen hadde op Warphummer zijl, ende in Winsum en twe offte dre daegen gewest hadde, reisede hie voer
Tamminge hues ende eijsschede dat hues in. Ende Harmen Lewe gaff dat hues op sonder stoet offte slaege, soe datter nie busse voer schoeten worts, beholden lieff ende goedt aff toe gaen. Ende hartoch Erick, heer Frerick van Egmont ende

die greve van Oestvrieslandt velegeden sie selven parsonlyncken doer Winsum ende voer bij Billijngeweer, soe dat see velich in Gronnigen quemen. Ende als Harmen Lewe in Gronnigen quam, was daer groete geroep ende kriminatie onder den borgeren, om dat hie dat hues soe opgegeven hadde, soe datter bij nae een quaedt spil omd gerocket solde geworden hebben in der stadt.

15a De Saksen bouwen brug over Reitdiep; tegenmaatregelen

Daere nae quam die olde hartoch Albert van Sassen int lant, ende quam toe Winsum bij sien ander heer, boeven twedusent starrick ende daer en boeven, soe dat de fameh genck dat sie weren boeven VIII offte IXm starrick, mit velei reijseners toe peerde ende wonderlicke voele geschutten ende artelerie van oerloghe: van bussen, kartouwen ende slangen ende halve slangen, kaerbussen ende veltgeschut. Soe leten sie maecken bij Winsummer ziel ene kostele brugghe oever dat Reijdeep, soe kostelijck van holt ende iser als men sie maecken kunden, groet ende breet ende lanck, em in der oerden ende mit dat geschut oever toe koemen.

Item onder den als die hartoghe van Brunswieck dus in Winsum lach, ende hartoch Albert van Sassen dus verwachtende was, soe vergadderden die West-vresen uut Oestergoe ende Westergoe ende Soeven wolden ende welcke van den Langwoltmer Vresen toe Bumzter zijel, ende branden den vorgenoemden zijel in, ende makeden op den wester depes wal van Bumzter zijel enen schans ende bolwarrick in sueden de hoege venne lanck; ende weren sumtijdes Vm, sumtides VI, soe VII, soe VIIIm starrick, soe min soe meer, ende weren den hartoge mit sien heer daer soe verwachtende.

15b Hertog Albrecht verslaat de Friezen bij Bomsterzijl

Als de hartoghe dat vernam, soe ruckede hie oever mit sien heer in Aedwert, ende daer was int kloester wal en dusent off daer en boeven sijn vollick, ende hie leet en part van sien knechten in Winsum; ende dat scheede op Sunte Margareten dach, de was don op en maendach. Des dingesdages daer nae soe quemen die van Winsum nae in Aedwerth. Ende soe brack de hartoghe op mit al sijn hele heer, ende ruckede nae Bomster ziel tegen die Westvresen, ende quam aldaer bij de vianden omtrent XII uren, ende helden lange schuttegeveerde mit malkanderen boven V offte VI uren lanck; ende de hartoghe was den Vrese overlegen mit geschut van bussen ende vollick, want de Vresen hadden men bi em II kaerbussen ende omtrent XXV haeckbussen. Soe dat des hartogen vollick ten lesten quemen over dat deep bij Sekemakret ende daeromtrent toe peerde ende vote ende mijt bussen, ende schoeten endelinghe in dat Vreescke schans. Soe nemen die Vresen den weeck, ende worden al verslaegen ende jammerlicken verjaget elck sijnen wech; ende daer wort niet gevangen dan welcke Duetsche knechten, ende van den Vresen van stonden an wal gevonden boven IIIc doeden, behalven die noch nae gevonden worden int koren, op den Waert ende opt Oech; ende der doeden en was noch niet rechte voele die soe nae gevonden worden. Ende de hartoghe toech voert des avendes toe Vrouwen kloester ende Visschvleet ende daeromtrent, ende bleven daer liggen mit oer heer.

15c Albrecht ontzet zijn zoon Hendrik te Franeker en vestigt zijn macht stevig in heel Friesland

Voert toech die hartoge van Sassen mit sien hele heer westwert in Westvrieslandt nae Fraenicker, daer sien soen in bestaldt was; ende dat vloech al voer en wech van den Vresen dat ontloepen konde, ende dat Vreesche heer dat voer Fraenicker lach, vloech en wech, uutgenoemen Sneecker heer bleeff liggen ende verwachteden den hartogen soe langhe dat he quam int landt. Ende als de binnen Fraenicker vernemene dat de hartoge quam, soe ruckeden see uut Fraenicker, ende sloegen em aff wal omtrent IIc offte II ½ c; ende die anderen ontffloegen en wech uutten velde, ende leten al oer geschut achter van groeten bussen ende scarmen ende reesschapen van oerloge. Ende de groete busse ende kartouwe mittet groete scharm dat sie van Gronnigen hadden, bleeff achter ende de hartoge kreech dat al, ende tradt voert in Fraenicker, ende verlossede zijnen zoen hartoch Hindrick, ende toech voert in Lewerden ende in Sneeck, ende doer al Westvrieslandt daert em belevet; ende elck vloech voer die ontloepen konde, ende die neet ontleep, den sloech hie doedt off den venck he, soe dat hem niemant wederstant meer dede.

Deel II-D

Samengaan van Saksen en Edzard brengt Groningen zelf in het nauw; wel tijdelijke bestanden maar geen vrede (1500=1504)

1 Saksen belegeren Groningen vruchteloos drie weken lang

Als hie des Westvrieslandes dus weldigen was, keerde hie weder nae Gronnigen, ende ginck liggen in Aedwert, ende liet al sijn gereschap van oerloge mit schepen nae koemen upc Reijdeep. Ende op Sunte Peter Vinckels dach, de doe op een saeterdach was, quam hie voer Gronnigen, ende belede die stadt op den norder esch tusschen Gronnigen ende Selwarte. Ende die schepen leghen bij Reijner Jarges tichel warrick, daer onder tieden wal legen L offte LX schepen; ende daer lach wal Im knechten bij int tichel warreck, ende de hartoge lach selven mede int tijchel warreck wal en dre offte IIII daegen, ende dat ander heer lach op den norder esch, ende soe reijseden sie daegelicks toe malkanderen. Ende daer nae lach de hartoge in Selwerth, ende had daer oeck en part van den heer bij em, die daegelix an ende off toe malkanderen reijseden. Ende hie groeff voele graeven ende schansen voer die stadt, wall voer den naesten moelen barrich ende voer Wijbens hoff, daer hie sijne bussen in lede. Ende schoedt voele geschutten in die stadt, van slangen ende halve slangen ende kartouwen ende mit tuemelers; soe dat hie in XV offte XVI daegen genen schaden dede, dan twee mans die sick opt bolwarck versuemeden, ende worden doedt geschoeten. Ende hie schoedt voele vuers in die stadt oeck soe lange mit tuemelers, die oeck genen

schaeden deden dan twee achter huesen, daervan branden dat hues van den Schonen Gevel ende Huijnge brouwhues.

2a Bisschop Frederik bewerkt te Aduard een bestand

Als die hartoghe Gronnigen dus belecht hadde, ende op den voergenoemden saterdach voer die stadt quam, des dinxdaeges daer nae quam die bischop van Utrecht, genoemet bisschop Frederick geboeren marckgreve van Baden, in Aedwert mit de ridderscap ende staeten des landes ende de raeden der drie steden oever Isele, alse Deventer, Campen ende Zwolle, om peis ende vrede toe maecken. Ende daer wort van den bisschop mit sijnen hoegen raedea alsoe in verarbeijt, soe dattet toe daege ende stunde ter vrientschap tusschen den hartoge ende der stadt gesat wort op enen geheten heer Jurien van Toeren vrijheer ende ridder, welck die uutgeschicket was van den Roemschen koeninck mitten fursten ende koervorsten ende stenders des Hilligen Rieckes, om toe vernemen wee best gerichtiget was totten Omme landen ende verbunde der stadt Gronnigen: van den hartoegen van Sassen als ewich gubernator, ende der stadt Gronnigen nae oerer previlegien ende olden heerkoemen der verbunden. Oeck hadde hie in bevele om op die stadt Gronnigen te vervolgen an allen heren ende fursten, om sie toe holden in die achte ende over achte, daer sie in gekoemen solden wesen, om dat sie den Hilligen Riecke onhoersem solden gewest hebben etcete- ra.

Item soe wort die schelingen tusschen den hartogen ende der stadt Gronnigen belovet ter vrentschap op dessen heer Jurien eer genoemt. Den bisschup mitten ridderschup ende raeden der dree steden, die hebben enen dach van vrentschup tusschen beijden partijenf gheraemet ende geset. Ten eersten hebben sie gelecht enen dach bij Jarges tijchelwarck up Reijdeep, daer die hartoge doe in lach; ende die van Gronnigen worden daer geleidet, ende toegen daer op geleijde toe daege. Men des eersten daeges worth daer niet van; men die dedinges lueden hebben die saecke an em genoemen, ende hebben den parten gelecht den enen dach, den anderen ende den darden, in Aedwerti in Selwert, toe Gronnigen voer die poerte tusschen den Stenen tilk ende den naesten moelen barrich bueten Ebbinge poerte, ende op voelen plaetsen ende steden. Ten laesten mijt voele arbeijdes, de de dedinges lueden onverdroeten daer an versocht ende gedaen hebben, is de gheschele tusschen dessen partijenl entloes verliecket ter vrentschap in manieren naebeschreven.

2b Bepalingen van de bestandsovereenkomst

Int eerste wort daer affgekundiget bijnnen Gronnigen mitter klocken van den Rechthuese voer den hoeve enen gemenen vrede op ene vaste sone tusschen den hartogen ende der stadt Gronnigen, des vrijdaeges voer Sunte Bartolomeus. Ende daer nae wort de soene in schrifften oever geven onder zegeln ende breven naebeschreven.

In der schelinge tusschen den hartogen van Sassen heren Albert genoempt an de ene, ende de van Gronnigen an die ander ziet wesende, in guedtlickheijt hen gelecht, bededinget ende oevergegeven op den XXI dach in augusto van den vorgenoemden heren ende steden soensheren voergenoempt in den iare up den dach van MVc.

In den eersten is bededinget, dat die van Gronnigen die Umme landen vrij ende quiedt schelden sullen alle ede ende plicht ende bewantnisse, de den van Gronnigen bewant moegen wesen, duerende die tiedt des naebeschreven sequesters. Ende sullen die gans ende al, ende den Dam, tOlde ampt noch gene anders heel ofte en deel daer aff uutgesundert, van beijden partijen in handen des edelen ende strengen heren Jurijen van Thuren vrij heer etcetera, in manieren ende van wegen koerffursten ende fursten ende steden des Hilligen Rijcks, in sequesters ende middel handt upt nie mit hulpe ende plicht ende ede gestalt worden, tot erkantnisse ende verclaeringe des kamergerichtes, we van beijden parten vorgenoemd daer in gerichtighet sij. Soe dat heer Jurijen vorschreven offte sien stedeholder, offte anders iemant van kuerffursten offte fursten ende stenderen vorgenoemd daer toe geordineert, duerende die tijt des sequesters die vorgenoemde landen, in namen ende van wegen der kuerffursten offte fursten ende stenderen des Rix vorgenoemd, regeren ende den selffsten guede justicie administreren sullen nae hoeren olden previlegien, vrijheijden ende recht ende heerkoemen, om in manieren ende plaetsen den selven dat dan goetduncken sullen. Ende sullen oeck de vorgenoemde landene vorder niet bevestent worden duerende die tiedt des sequesters, dan soe em des oevergelevert ende in handen gestalt worden, weng ter tiedt toe ende soe lange die declaratie ende uutspraecke, wen die vorgenoemde lande toe koemen sullen, van den kaemergerichte gescheen syn. Des sullen die beijde scheelachtige partien genoechliecke versekeringhe doen de vorgenoemde landen den genen die van den kaemergerichte toe gekent worden, in handen ende gewalt toe stellen ende toe leveren, beholdelijcken van heren Jurijen vorgenoemd, ende noch sus anders van kuerffursten ende fursten ende stenderen vorgenoemd, nemant toe administratie der vorgenoemde landen in tijt des sequesters geset offte gesubstitueert sal worden, de der van Gronnigen wederpart ende contrarie is; beholdelijcken de Hilligen Rijcke ende mijnen genedigen heren van Sassen als enen gubernator in Vrieslandt allent, dat den Hilligen Rijcke ende sijnen genaeden in den gerichte tegens den van Gronnigen in den voer ende naebeschreven saecken noetdrufftich ende vorderlijck sij; des gelijcken den van Gronnigen soe daen recht als sij totten Umme landen uut rustelijcken besitte des selve soe lange, dat des contrarie in gedachte der lueden niet en is, offte anders meijnen ende sijck vermoeden toe hebben der vorscreven stellinge halven in sequesters handen onverbroecken, onverkortet ende in allen manieren ongekrencket. Des sullen de van Gronnigen dit nae duren tijt des sequesters woe voer blijven in ghebrueck van oeren staepel gerecht, marck ten; kopen, verkopen, brouwerie ende anders, soe sie voer desse arringe ende onwille soe lange tiedt, dat desse contrarie niemant gedencketn, in den selven lande gehat hebben. Toe verstaen datmen gene waer alse botter, kese, peerden, ossen, koren ende dergeliecke koepenschapen uut den lande dan up den stapel toe Gronnigen nae older gewoenten verkoepen sal; mede dat men oeck geen beer in den lande bij tappen maten verkopen sal anders dan Gronniger beer, ende beer in den lande daer gebrouwen in gener wise toe verkoepen. Doch hier inne uutgesundert de hoefftlingen der Umme landen, de welcke hoeren eijgene goederen, bij em selven op ghekoemen ende niet toe gekofft, tot oeren schoensten ende besten gebruicken moegen.

Ende des ghelijcken so sullen oeck de van den Dam in gelijcke manieren uutgesundert blieven, soe dat sij oere eijgene goederen, bij em op gekoemen ende niet toe gekofft, tot oeren schoensten ende besten gebruken ende verkoepen moegen in gelijcker manieren woe boeven geschreven staet.

Voert ist bededinget, dat de van den Olden ampte durende die tijt des sequesters uut den artieckel van den stapel recht gesundert sullen wesen, to verstaen dat se kopen ende verkopen, brouwen ende anders sus doen sullen nae oren vrijheijden willen, wo sij dat voer gebruicket hebben.

Item soe sullen oeck de van Gronnigen, borgers ende inwoeners, ghelijck oere wederparten ende ander ingesetene der lande vorgenoemd, beholden alle alsoedane goederen als sie in den Umme landen hebben mit rechtinge ende heerlickheijden daer toe behoerende, gans ongekrencket durende die tijt des sequesters. Beholdelijcken de van Gronnigen maninge ende bekominge horer schulden, renten, guederen in den Omme landen vorgenoemd nae olden manieren van rechten, luede ende vermoegen horer schrijffkamer zegule ende breve ende olden gewoenten se up den vorgenoemden sculden, renten ende

guederen hebbende sijnt. Op dat nochtans niet en schijne, de van Gronnigen des halven durende die tijt des sequesters enighe overheijt in den lande beholden solen, is bededinghet, dat heer Jorien, offte sijned stede holder off sus anders iemant, den de landen woe boven geschreven is ghecommitteert werdene, der sculden, renten ende guederen bij den vorgenoemden olden manieren van rechten, ghewoentlijcke kostpenningen binnen der stadt Gronnigen guede recht vorderinge doen solen, offte in oren affwesen sekere guede mannen uut der erbarheijt van Gronnigen daer toe gekoeren sulkes in oren name te doen bevelen; beholtlijck heer Jorien offte sijnenf stede holder de selven altijt tot oren willen aff setten, ende selvest an eijnen offte ander van der erbarheijt vorgenoemd daerto ordineren moghen.

Voert sijnt de van Gronnigen wal to vreden, dat den greven van Oestvrieslandt sijne geleende geldeg nae luede ende vermoege sijner verschrivinge betaelt worden; ende in den de van Gronnigen der gelde halven mit up boeringe offte anders eniges sins geoblierth mogen wesen, sollen sie tot erkantnisse mijns genedigen heren van Uutricht, offte des genen sijne genaeden in oren affwesen daer to ordineren worden, ende heren Joriens vorgenoemd, daer van den greven vul doen, ende mijn genedige here van Uutricht ende heer Jorien vorgenoemd tot oren gevallen kentnisse der saecken an nemen.

Item als van sodane kosten, moeijnisse, arbeijt ende aventuer, daer toe de van Gronnigen in dessen erringe ende onwille sick verweren, offte anders mijn genedigen heren van Saxsen ghebracht solden hebben, ende se weder umme van sijnen genaeden gebracht moegen wesen, sal koemen tot erkantnisse des kamergerichtes.

Des ghelijkes van soedane schaeden als de van Gronnigen den hovelingen in den Umme landen geseten gedaen solden hebben, ende weder umme van den selveden moegen geleden hebben, sal oeck komen op erkantenisse des kamergerichtes.

Desse breven sijnt ons beijden parten overgelevert, besegelt mit der fursten zegelen vorgenoemd ende der stadt zegel van Gronnigen; ende desse soene ende handelinge vorgenoemd is van beiden parten sus belevet ende angenoemen. Datum anno XVc omtrent Sunte Bartolomeus

2c Hertog Albrecht trekt weg en sterft te Emden

Als dit dus gehandelt was, brack die hartoch van Sassen mijt sijn heer up van Gronnigen, ende sende omtrent een anderhalff dusent weder in Westvrieslandt, ende toech mijt dat ander volck in den Dam ende nae Oestvreeslandt; ende elck heer de em toe deenste was gekoemen om zijen zoen uut Fraenicker toe vrien, ende voer Gronnigen mit em gewest weren, toegen elck weder umme nae oeren lande. Die hartoch van Sassen was al kranck gevoert uut Zelwartd ten Damme, ende wort voert gebracht toe Emden. Daer starff hie ende sijen ingeweijde wort daer begraeven; ende sijn licham wort gebalsumt, ende gevoert in Mijsen in sijen eijgen landt, ende wort daer begraeven.

Doee dit aldus was vullentoegen, soe bleeff des hartogen vollick van Sassen in Westvrieslandt tot Lewarden ende Franicker ende op den palen van den lande liggende. Ende die greve van Oestvrieslandt mitten hovelingen van Gronniger gebede ende oeren adherenten liggende in den Dam, op Oterdum ende int blockhues op den Delffziel, den winter oever al henf toe meij anno 1501; soe datter sunderlinck van beijden parteijen geen quaet worth gedaen.

3a Groningen werft troepen voor verovering Appingedam, maar deze mislukt

Anno 1501

Daer nae quemen daer een hoep knechten van der gaerden totter summa omtrent twe dusent int lant van Drenthe liggende, ende hadden genen heren; welcken hoep knechten de van Gronnigen hebben an genoemen op dusdanen condicien, alsoe dat sie den Gronnigers solden leveren den Dam; daer voer solden die knechten hebben den Dam in oer gewalt toe vuer ende sweerde, ende daer toe vier dusent Rinsen gulden. Ende daer nae drongen sie dene Gronnigers noch over, dat sie em mosten loeven dre dusent Rinsen gulden ende die provande van bier, broet ende botter tot ene marckelicke groete summa; welck VIIm Rinsen gulden sie niet hebben solden, eer sie den Dam hadden gewonnen; ende konden sie Oterdum ende dat blockhues op den zijel winnen, als sie den Dam hadden, daer solden sie oer best om doen.

Den achteijnden dach in de meij was do des dinxdages nae Sunte Pancracius anno 1501; soe scickeden die Gronnigers die knechten nae den Dam, ende leten de van den esch over dat Schuten deep bij den olden galgenbarch over gaen over

ene brugge op schepen gemaecket nae den Groneborch, ende gengen liggen voer den Dam.

Anno 1501

In den Dam weren alle die hoefftlinghe die wederpartijch weren der stadt Gronnigen, als bynamen provest Hayem Ripperda, heer Apke van Ewsma ende sien twe broederen joncker Roeloff ende Wigbolt, Eijlcken Onsta, Dutmer Rengers, Asege in den Ham mijt alle den anderen hovelingen; ende hadden al boeven hundert Duetsche knechten ende voele bueren ende hueslueden van over Eemse van des greven volck ende omtrent den Dam ende provest Haijen gebede mede in den Dam.

Item daer nae op Pinxteravent stormeden die knechten den Dam an mit al oerer macht, ende de van den Dam helden die overhandt in den storrem ende slogen de knechten manlijcken aff, ende wondeden voele van de knechten, ende daer bleeff voele doet van den knechten.

Item daer nae des woensdages in den Pinxter hilges daege toech uut die halve stadt van Gronnigen – der Ae halve stadt – voer den Dam den knechten toe hulpe mijt alle oerer macht van den Umme landen mede voer den Dam, ende beleden den Dam om ende om, ende makeden bruggen op raeden mede oever de grafft toe komen, ende richten op ene stormkatte op de graffte wal, ende makeden storm schansen na bij de grafft. Dickhusent was gevestet mit en bolwarck ende stacket; daer lach op Eggerick Ripperda mit XXV knechten. Dat hues vellenu de Gronnigers mitten knechten an op den sondach voer des Hilligen Sacramentes dach, ende dat hues wort op gegeven sonder stoet ende slach. Ende Eggerick ende de knechten worden gevangen, ende dat hues wort binnen achte daege daer na gans uutgebrandt.

Anno 1501b

Daer na op den saterdach na den Hilligen Sacramentes dach, doe de Gronnigers al oer reschap van oerloge wal hadden bereijt mit borgeren, schutten ende knechten ende buiren; ende vellen toe geliecke den Dam an mit stormenderhandt op twe steden mit al oerer macht durende omtrent dre uren lanck.

Ende die Damsters drogen dat hillige sacrament ende dat hillige cruijce opt bolwarrick ome tegen ore vianden, ende weerden sick manlijck mit scheten, slaen, steecken ende mit brande ende vuer over de veste ende bolwarck toe smieten ende wellinge oever toe gieten; alsoe dat em Godt ende oer manheijt marckelijcken halp, soe dat sie die overhandt hilden ende den storm wonnen, ende sloegen die Gronnigers toe rugge aff; ende daer bleven vele doedt in den storm, toe samen gewondet ende doden boven twe hundert.

3b Graaf Edzard komt Appingedam te hulp
Daer nae op Sunte Vijts avondt quam greve Edzart van Oestvrieslandt over mit ene groete macht van volck tot ener summe XIIIIc knechten ende II ½ sijner bueren om den Dam toe ontsetten. Ende had al voer den voergenoemden storm bij nachte hemelick inden Dam geschicket LXX knechten, elck mit en deel bussen kruedes, om den Dam mede toe holden. Ende die greve sloech sick mit sien heer neder toe Farmesum, ende beschansede sick al daer, want dat blockhues op den Delffziel hadden der Gronniger knechten in ende al gewonnen voer den anderden storm; ende daer bleeff ene doedt van oeren besten capeteijnen geheten Wyllem van Meppen, ende weijnich meer doeden ende gewonden.
Des wonsdaeges nae Suntm Vijt anno 1501 vroe brack de greve op mit al sijn heer, ende begonde toe rucken nae den Dam. Ende die Gronnigers hadden ene brugge van Solwart over dat deep gemaecket, ende toegen mitten gantsen hoep van den knechten ende schutten ende velep buren den greven onder oegen, om mit em ene slach in den velde toe slaen; ende leten een part van den borgeren bij oer stadt wimpel an dier wester zijet van den Dam, soe dat de Gronnigers weren in twe heren. Ende de greve quam an toe Tueckwart nae den zijl ende dat zijel deep, ende stelde sick in dren heren in der orden ende al sien geschut voer an, ende hadde vole veltgeschuttes ende slangen ende halve slangen, ende schoet mit dat geschut verveerlicken int Gronniger heer; soe dat dat Gronniger heer den weeck nam nae Solwart over die brugge, ende die brugge brack, ende daer drenckeden voele in dat deep. Ende de over weren, ontlepen meestlijck, ende des greven heren ruckeden na, ende sloegen ende vengen al date niet over dat diep weren, ende sloegen voele doedt in de brugge ende deep; ende de van den Dam opeden den greven mit sijn heer die oesterde poerten, ende leten in. Ende de anderen van den Damsteren vellen oever oer bolwarck doer de grafft, ende braken die westerde poerten op, die doe toe bolwarckt weren, ende ruckeden uut den Dam om de Gronnigers toe vervolgen ende toe slaen. Soe stonden die Gronnigers mit oer wimpel ende borgeren die an der sijt bleven noch in der schans, ende wisten niet dat de slach an de ander sijt verloeren was, ende stonden so lange dat em ore vijanden slogen ende schoten nae den lijve; do namen sie den weeck ende lepen nae Gronnigen. Ende die greve quam mede mit voele vollicks doer den Dam, ende versloech dat heele heer, ende vervolgede sie al doer den Poste, ende sloech em aff groet vollick van borgeren, bueren ende knechten; soe datter doet bleeff ende gevangen boven II ½ c borgers ende buren uut Gronnigen, ende boven IIIIc van den knechten doedt ende gevangen. Ende bleven noch wal meer doeden van lantlueden ende ander schuemers ende schamele lueden daer geen groet gewach van is; ende daer bleeff voele doet vollicks liggen naecket op den velde, acht offte teijn daegen, ende stoncken eer elck die sijne vinden konde ende halen mochte; ende genoech de opden velde hunden ende kreijen eten, ende niet begraeven worden, ende verrotteden soe op den velde.
Item Koert Koenrades was do borgemester, die had dat stadt wimpel gevoert voer den Dam; ende die wimpel bleeff in die velde, men hie ontleep, ende quam levendich mit nouwer noet in Gronnigen.
Item daer worden mede geslaegen in den slach vier borgemesters kinderen, ene geheten Albert Jarges, Harmen Jarges, Ghosen Schaffer, Johan Mepsche; ende Johan Mepsche was doe ter tijt in den Raedt. Ende mocht de vorgenoemde Johan Mepsche sijn lijff gekofft hebben mit dre offte veer dusent Rinsen goltgulden, he soldet wal geven hebben.
Item daer wort oeck slaegen ene geheten Otto Grellen, de dat jaer toe voeren in den Raedt gewest hadde, ende meer gueder borgeren de des Raedes stoel wal geweert weren gewest; alsoe dat die stadt van Gronnigen ene grote nederlage hadden, ende enen groten slach in den velde verloeren.

4a De Saksen en Edzard vallen samen Groningen aan
Als die Gronnigers den dus voer den Dam weren ende den slach verloeren hadden, quam die stadholder van wegen des hartogen van Sassen in Westvrieslandt, genoempt heer Hugo borchgrave van Lijsnack ende heer toe Pennijnck, mit sijnen broeder ende enen groten hoep van Westvreeschen hovelinghen ende buren ende Duetsche knechten in Aedwert; ende de grave van Oestvrieslandt quam mijt sijner macht in Winsum. Ende de vorgenoemde twe greven makeden tot Aedwerderzyl ene starcke veste, van ener grafft boven vijf roedene wijt, ende een bolwarck mit husinge daer in gemaecket, ende een stacket opt bolwarck, ende ene toech brugge over die grafft, soe dattet onwinlijckef starck gemaecket wort, ende omme de lande daer mede toe onderholden. Ende oeck leet hie maecken ene brugge over dat stadt deep van dat blockhues over in de Marne nae
Scelge ham, starck ende breet, soe datter twe wagenen toe gelijke mochten op moeten. Ende dat block hues toe maecken dwanck hie de Omme landen toe, alse Lanckwolt, Vredewolt, Hummerse ende Mijdaech, dat se em dat mosten helpen maecken mit graven ende bolwarcken.

Anno 1505
Elck hues in Langewolt, Hummerse ende Mijdaech mosten den greven geven elck hues dre Rinsen gulden voer brantschattinghe, ende die van Vredewolt m/ II Rinsen gulden, soe vroe als hie in Aedwert quam; ende daer leet hie see ene
tijt lanck vrij voer sitten, uutgesundert die van der Hoeger ende Leger kercken wolden em gene brantschattinghe geven, de worden altoesaemen beijde karspelen gebrandt op Sunte Marie Magdalenen avent. Ende de anderen Omme landen, also Marne, Hunsinge ende Fijmelinge, Duerswolt etcetera, gaven em elck enen penninck, alse de ene XX, de ander XXX, de XL off L Rynsp gulden, elck nae den se rijck ende de karspel groet weren.

Anno 1505 b
Als se dus lagen in Aedwert ende Winsum ende int blockhues, quamen se alle dagen, ende haelden die koen ende ossen toe Gronnigen voer de poerten; oeck quamen sie bij nachte, ende branden die winde moelen ende de huesen an de norder zijt van Gronnigen op dre moelen nae, de noch doe staende bleven. Niet lange daer nae quemen see bij schoenen daghe omtrent vier uren na middage, ende branden do de dre moelen, de noch daer an die zijt weren staende bleven.
Daer nae des wonsdaeges voer Vrijmarckete togen se omme uut Aedwert nae Drente in Essen ende Helpman boven dusent starck. Voert des eersten nachtes daer nae, in der nacht omtrent teijn ureng, quemen se voer Gronnigen, ende branden alle de moelen die buten Heer poerte an die zueder ziedt weren, behalven ene de gesleten was opt crueswarrick ende stander nae. Ende branden alle die huesen buten de porte an der sijde, op welck kaemeren nae die bijj der stadt grafft stunden. Ende des morgens daer nae smeten sie den galgen onder de voeten ende namen daer uut enen deef de des daeges toe voeren daer in de galge gehangen was, ende worpen in die putte onder den galge, want sie em helden voer eenn krijges knecht; oeck was hie geboertich uutten Dam. Ende dat was en kostelijck gerichte van stenen pilaers van Bentmer steen ende sware iserne balcken daer op. Ende voert van stonden an des selffsten daeges rumeden se weder umme bij den hoep in Aedwert.

4b Groningen verovert de toren van Haren
Anno 1505
Des daeges toe voeren, eer des greven volck umme quemen, soe voer geschreven is, weren daer gekoemen XXXVII knechten uut Aidwerts van des greven volck, die gingen liggen toe Haren op den toren. Ende die Gronnigers schickeden ore knechten ende en deel borgers uut omme die knechten daer afft toe kriegen; ende se wolden den toren niet op geven, soe branden de Gronnigers die kercke, ende wonnen see alsoe aff, ende brochten see gevangen in Gronnigen, ende worden nae krijges recht rasoent.

5a Edzard moet terug naar Oost-Friesland

Hartoch Hinrick van Bruenswijck ende joncker Johan van Oldenborch ende Dulmenhorst greve, die hadden toe sage op den Butijager Vresen; ende die Butijagers weren den greveb Edzart onder gegaen van Oestvrieslandt. Oeck soe haddec die greve heren Here Omken, rittere toe Jeweren ende Witmunde heren, ende joncker Eden voele lasten mit oerloge gedaen; welcke Here Omken ende joncker Ede elck had ene suster van heren Johan van Oldenborch. Ende desse vorgenoemde jonckeren, alse joncke Johan, Here ende Ede, weren gegaen onder sunte Pauwel ende der hilligen kercken toe Munster, ende solden oere landen toe lene nemen van den bisschop toe Munster. Alsoe willigeden desse vorgenoemde jonckeren den hartoch van Brunswieck, dat hie quam mit groet volck aff in de heerschup van Oldenborch, om de Butjagers weer van den greven van Oestvrieslandt toe dringen. Ende die greve lach noch toe Aedwert bij den Sasschen heren. Als he dat geruchte hoerde van den hartogen van Brunswieck, dattet em gelden wolde op Butiager landt, ende was voert beducht vor syn landt over Eemse, soe toech he weder over Eemse uut Aidwert, ende nam mede omtrent vijff off ses hundert knechten meden sijn landt toe bescharmen.

5b Groningen kan nu in Reiderland terreur bedrijven

Als die Gronnigers dat vernamen, dat de hartoch was alsoe mijtten volcke int velt, om den greven van Oestvreeslandt toe beschaedigen, ende dat de greve was weder oever die Eemse, soe schickeden sie uut omtrent vijff hundert knechten, borgeren ende bueren toe saemen nae des greven lant, ende sloegen in Hoge Bunne, ende branden dat heele dorp uut ende anders vele huesen daer omtrent, ende brochten enen groeten roeff mede toe Gronnigen: boven IIIc beesten van ossen ende koeijen ende voele peerden, schaepen ende zwinen.

6a Bisschop Frederik bewerkt te Assen een nieuw bestand

Als die bisschop van Utrecht mit sijnen ridderschap ende steden an marckeden dessen groten last van oerloch, hevet he soe lange oever ende weder oever geschreven tusschen den Sasschen heren, die noch in Aedwert laegen mit orer macht, daer die borch greve van Lijsnich stadholder was, ende de Gronnigers, dat se enen dach van vrentschap hebben beramet toe holden int kloester toe Assen. Daer desse twe partijen oer schelinge alinck ende al sint verbleven toe recht an den bisschop toe Utrecht, ende hebben daer een compromis op gemaecket in allen formen ende manieren, al eens inholdende van woerden tot

woerden als dat tractaet over jaer tusschen den hartogen van Saxen ende den Gronnigers bij den bisschop van Utrecht ende heera Jorijen van Toren verdedinget was, doe de hartoch die stadt belegen had, welck voer heel ende al uut steet geschreven; uutgenoemen dre artikulen de in dit compromis anders weren bededinget dan toe jaer. Dat was: de bisschop van Utrecht solde wesen sequester in heer Jorijens stede, alsoe datmen die landen solden stellen in handen des bisschops de overheijt van rechte daer over toe hebben, soe lange als he binnen jaers mijt recht had gekent, we van beijden partijen die overheijt van den landen hebben solde. De ander artijckel was van dat kamergerichte: dat toe jaer verdedinget was, solde aff wesen, ende de bischop van Utrecht solde en rechter in die saecke wesen. Dat darde was, dat de Saschen solden toe jaer alle vesten stellen in heer Jorijens handen als en sequester, ende nu solden se alle vesten alse Dam, Oterdume, dat blockhues op den Delff zijl ende tot Aedwerderf zijl in holden. Ende daer op dit voergenoemde compromis is verdedinget en starck vast bestant van den bisschop, ridderschap ende steden tusschen den Sasschen heren ende den greven van Oest Vrieslandt mijt oren bewanten an die ene, ende dieh van Gronnigen mijt ore bewanten an die ander zijt, durende van Sunte Remigius hent toe Sunte Lucie anno XVc ende ene. Ende binnen der tijt soe solden die Sasschen heren in Vrieslandt over schrieven den twen gebroederen van Saxen, alsl hartoch Jurijen ende hartoch Hinrick, of em oeck alsulckes tractaets ende compromissijs oeck belevede; ende belevedet em niet, soe mochten se vrij wesen, ende dat compromis solde van ghener weerden wesen; men dat bestant solde allijcke wal duren hent toe Sunte Lucie. Ende gelevede dat den twen hartogen, soe solde dat bestant voert duren, hent die bisschop de saecke entlieck mit recht gesleten hadde. Ende wen van beijden partijen die landen mit recht worden toe gevonden, in oren handen solde men de landen ende vesten als Dam, Oterdumn, beijde blockhuesen stellen.

6b Elke partij behoudt haar posities en voorrechten

Daer nae toegen de Sasschen heren weder umme in Westvrieslandt, ende namen mijt em dreo offte verhundert knechten, ende setten en deel opt blockhues toe Aedwarder zijl. Ende den anderen hoep van den knechten togen mijt geleijde toe Gronnigen voer bij die stadt; ende die knechten de soe lange binnen Gronnigen gelegen hadden, samelden sick bij een, ende toegen toe saemen doer Drenthe.

Dus lagen die Sasschen in Westvrieslandt, ende helden dat blockhues in toe Aedwarder zijl; ende de hoefflingen bleven in den Dam, ende bevesteden den Dam mijt grafften ende bolwarcken starrick; soe dat daer tusschen em ende der stadt Gronnigen geen schaede gedaen wort. Ende die stadt brueckede die overheijt des gerichtes der Umme landen nae older gewoenten des verbundes durende de tijt des bestandes.

6c Ulfert van Kollum bevordert verdere toenadering

Hier en bijnnen was daer ene geheten mester Ulffer, de doe was kerckheer to Collum, eer tijds provest van Loppersum ende kerck heer to Wester Emden, de ene mede was van den principaelen, de daer toe brachte dattet so veer tene oerloge leep, daer voer al wat van geschreven is, ende daer umme mede verdreven wort. Ende quam soe bij den Sasschen heren, ende wort daer mede raedt in den hoeve, want he uut Gronnigen geboren was; hadde he dan toe voeren vele quaedes gedaen tegen die stadt, so wolde he wat guedes weder doen tusschen den Sasschen heren ende der stadt, ende bearbeijdet soe lange tusschen den fursten van Sassen ende den Gronnigers, dat de geschelen worden ter handelinge gestalt tusschen beijde partijen, ende den dach solde men holden in Mijsen mit en seker geleijde.

6d Overleg te Leipzig mislukt door harde Saksische eisen

Intjjaer Unsses Heren M vijfhundert ende twe omtrent Pinxteren hebben de stadt van Gronnigen daer hen geschickket ter vorgenoemder dachvaert mester Willem den pastoer toe Sunte Merten, Johan Schaffer ende Coert Koenerdes, beijde borgemesteren, mit mester Gelmer de secretarius der stadt, hen binnen der stadt van Lijbbes in der fursten lant van Sassen. Ende hebben daer gevunden mester Ulffer, de dat daer ter dachvaert gebracht hadde. Soe dat se daer doe gevonden hebben de fursten van Sassen, beijde gebroederen hartoch Jurijen ende Hinrick gebroeders, mit alle oren raeden. Ende sijnt daer mit malkanderen ter spraecke gekoemen, men daer wort niet entlijckes besloetena, men dat bestant wort uutgestalt bes toe Sunte Michael eerstkoemende daer na. Ende men solde enen dach weder holden in Vrieslant op Sunte Egidijs dach, daert beijden

partijen gevogelickesten were bij ene toe koemen, om weder in toe brengen dat gene dat elck partij den anderen in schrifften overgegeven hadde. Want die fursten van Sassen hadden oer meijninge ende begere in schrifften al daer over gegeven – die se mit em toe hues brachten – de toe male bijster lueden omme den Gronnigers dat mit em an toe nemen; want he wolde em die stadt geopent hebben, ende huldinge, plicht ende ede toe doen, ende Vrieslandt em in sijnen handen toe verlaeten etcetera. De van Gronnigen hadden em ore meijninghe aldaer oeck in schrifften gelaeten; daer elck sick op beraeden solde totterd nijer dachvaert.

6^e Nieuw overleg te Aduarderzijl verlengt het bestand

Soe is daer weder op beraemet enen nijen dach tot Aedwardere zijl bij dat blockhues, daer de borch greve Hugo van Lijssinck stadholder in Vrieslandt is gekoemen mijt sijnen raeden van der Sasscher heren wegen, ende de Raedes vrunden van Gronnigen, die eertijds in Miessen bij den Sassegen heren gewest weren, elck op seker vast geleijde. Ende dat gene dat daer gehandelt wort, quam niet uut veerder dan op sekere gedeputeerde lueden; men het stondt op ene rugge spraecke ende behage der fursten van Sassen. Ende dat bestant wort uutgestalt bes up vastelavondt erstkomende. Ende die Gronnigers solden blieven bij alle overheijt ende gerichtichheijt des verbundes, als dat eertijdes voer dessen oerloge ende onwillen gewest was.

6f Ulfert bereikt in Saksen slechts verlenging van bestand

Dus seten beijde parten, ende deden malkanderen genen schaeden in dessen bestande. Soe alse mester Ulffert, daer voer aff geschreven is, was doe kerck heer toe Collum ende raedt des hartogen van Sassen, de dede alse lichte lueden plegen toe doen, ende vel mitter stadt Gronnigen weder toe: hadde he toe voeren quaet tegen se gedaen, soe wolde he nu goet weder doen, ende meea de Sasschen heren de van Gronnigen toe verliecken in vrentschapen; ende brachte de van Gronnigen daer toe, dat se den mester Ulffert mit sekere credencien op schickten an den hartogen van Sassen in Mijssen, daer he up reijsede twe offte dre reijsen mijt groeten onkosten; dat der stadt groete pennigen koste ende em weijnich proeffijt in brochte, want den laesten aff scheiden den he van daer brachte, was dat de van Gronnigen solden sick der Vreesscher landen ontslaen, daer gene meer overheijt over to hebben, ende den hartogen ore stadt toe openen, plicht, ede ende huldinge toe doen; ende dan van den schaeden ende onkosten, de hartoch Albert van Sassen voer ende nu syns soens hartogen van Sassen nae gedaen hadden om der Vreescher landen toe bekrachten, twelck de van Gronnigen em bespeert hadden, wolde he dan wal stellen tot erkentnisse gueder lueden. Welck die van Gronnigen alinck niet doen wolden; doch onder allen soe bearbeydee he soe voele voer de groete penningen die he verteerde, datter eijn bestant wort beraemet tusschen den hartoegen van Sassen ende den greven van Oestvreeslandt mijt alle ore adherenten ende hulperen an de ene, ende de van Gronnigen an de ander zijde, durende hent toe Sunte Marcus in den jaere vier; ende alle de vesten de elck in hadde, solden se holden. Ende soe saten beijde partijen dat bestant lanck rustelick oever, ende de van Gronnigen brueckeden de overheijt nae inholt des verbundes over Vrieslandt, soe see voer plegen toe doen.

6g Philips de Schone bemiddelt; bestand kortstondig verlengd

In desse bestande soe verschreeff hartoch Philips van Borgonnien dat soe lange over ende weder oever an den Sasseschen heren ende an die stadt van Gronnigen, dat he beraemede enen dach van vrentschapen, om desse parten van dessen oerloch toe verlijcken; welcken dach van beijden is belevet. Ende de van Gronnigen hebben omtrent Paesschen ore vulmachtige Raedes vrunden alse bij namen Johan Schaffer, Lueken Horncken, Cort Koenerdes, elck borgemesters, ende mester Gelmer Canter Raedes heer ende secretarius der stadt Gronnigen, daer eerlijcken mit clederen alse sijden wamboeijsen ende bunte clederen hen geschicket, als dat in heren hoven betemet; ende hebben twe kostelek peerden mede genoemen, de de stadt van Gronnigen den fursten van Borgonnien geschenckt hebben, twelck he seer in danck van em nam; ende sijnt mit groeter kosten nae em gereijset in Vlanderen toe Gent, daer die furste van Borgonnien doe was. Ende doe sie daer komen weren, soe was die hartoch van Sassen daer noch niet gekomena, ende soe mosten sie daer nae wachten wal en dre daegen eer he quam; ende soe quam hertoch Jurien van Sassen in sijner selves persoen toe dage wal mit I ½c peerden ende oeck ander volck to voete. Soe hebben hartoch Philips mijt sijnen heren ende raeden beijden partijen beteijkent ene gelegene stede ende dach; daer se mijt malkanderen ter spraecke sint gekoemen, ende daer al oer beijder schelinge in lange verstaen, ende tijdes daer toe lange genoech gedaen II offte III daege lanck. Daer de canceleer des hartogen van Sassen dat woert dede van des hartogen wegen, bitterlijcke ende strenge, gelijkerwijs offte he se alle all gevangen hadde, ende gelijck off he Gronnigen al mit gewalt bekrachtiget hadde; int sluten, dat de van Gronnigen solden em der Vreeslanden gans heel ontslaen, ende solden em oer stadt openen, huldinge, plicht ende ede toe doen voer oeren rechten landes heren, nae vermoege sinere commissien de he van den Roemschen koeninck hadde ewich gubernator der Vreesscher landen toe wesen, ende solden em geven viermael hundert dusent Rinsen gulden, tot vier tijden toe betaelen, toe elcksf hundert dusent gulden, voer sodaneg schaeden als sijn zalijge heer vader hartoch Albert van Sassen voer Gronnigen, doe heet belecht hadde, gedaen hadde, ende vermids besperinge der van Gronnigen om em toe bekrachten der Vreescher landen oeck gedaen hadde.

Ende daer to wolde he hebben enen golden man voer sijnen vader hartoch Albart, de doet bleeff in der reijse in Vrieslandt, soe voer van geschreven steet.

Welck die van Gronnigen gans heel ende al affsloegen ende niet doen wolden; men konden see dat bekoemen hebben, se wolden em wal geven hebben eens ene groete summe van penningen, tot jaren ende tijden toe betaelen, offte jaerlijcks ene summe penningen; ende belenent van em int ewich Vrieslandt tusschen de Emese ende Lauwersche, so veer soe dat nu mit em int verbund steet. Twelckk se doe geenssins bekoemen konden, want die greve van Oestvrieslandt, greve Edzart, sijne volmachtige raeden mit summigel hovelingen in dessen Umme landen in den verbunde geseten op dessen dach mede hadde, de hier seer contrarie in arbeijden tegen die van Gronnigen bij den beijden fursten, want die greve van Oestvrieslandt daer seer in arbeijdende was, om de landen van den hartogen van Sassen onder em toe kriegen, daer de hovelinge seer neerstigen mede in arbeijden. So dat de van Gronnigen daer tot gener goeder uutdracht der saecke koemen konden; men de furste van Burgonnien hevet soe voele bekomen bij den hartogen van Sassen, dattet bestant worde voert uut gestalt van Sunte Marcus tot des donderdaeges voer Pinxteren daer nae.

7 Bestandschendingen per abuis

Ende van dessen handel dat doe bij den fursten van Burgundien gehandelt was, wisten beijden partijen hier in Vrieslandt niet van, want die Raedes vrunden van Gronnigen noch daer in Vlaenderen weren. Soe geringe als Sunte Marcus dach quam, soe stelden sick beijde partijen ten oerloge, ende wisten niet off dat bestant was uut. Ende die Westvresen ende die knechten van den blockhues vengen ende roveden op de Gronnigers, waer se dat bekoemen konden. Ende die Gronnigers hadden vele ossen in de weijde, men elck de bargede sijn guet bijnnen der stadt ende in Drenthe ende int Stichte van Utrecht, ende mosten see van nodes wegen toe Zwolle ende toe Utrecht mager verkoepen, daer de borgeren groten marckelijcken schaeden bij hadden. Ende soe wast bij hartoch Philips bededinget: weert saecke dat ijenige parteijen in beijden zijden malkanderen ijet affroveden offte vengen de tijt des bestandes totten donderdach voer Pinxteren toe, dat solde geen prijs wesen, ende an beijden sijden vrij. Men die Sasschen en helden dat niet, want de gevangen offte beroevet was, die hadde dat nae loepen ende was dat sijne quijt.



8a De Saksen en Edzard zetten Groningen weer onder druk

Nu te endes dessen bestande up den voergenoemden donderdach so hevet die greve van Lijsnack, deded stadtholder was in Vrieslandt van wegen des hartogen van Sassen, Aedwart beset mit volck, ende lede daer in greve Alexander van Lijsnich sijnen broeder mijt enen geheten joncker Otte van Lebbeijen opperste hovetman mit V offte VI hovelinge, als bij naemen Jemme her IJwesma, Gerloff to Heerweij, Tijaert ende Garber Muckema / gebroeders, Botta Branda ende Heree Harkama, mijt en II offte IIIc hueslueden ende daertoe omtrent IIc Overlantsche uutlesene kriges knechten. Ende de van Gronnigen hadden oeck omtrent IIc knechten. Ende soe quamen sie uut Aedwart op Pinxter avondt mijt een vaencken omtrent hundert knechten omtrent vespertijt daeges, ende branden daer eijn tichel warck bij Doinge horne; ende die Gronniger knechten ende voele
van den borgeren was buten der poerte op den Hoen wech, ende wolden em niet naer, soe dat sie daer geeng weer voer deden. Men daer lepen uut Botteringe poerte an die oester zijde van den depe welcke knechten ende Gronniger schutten onder den dijck op des deepes wal. Ende daer wort ene van den Sassegen geschoeten mit een busse doedt van den peerde; ende dat dede een smit, was een schutte in Gronnigen. Ende soe wort daer een weder doet geschoeten, ewas eijn schueten schuver in Gronnigen. Ende dus lagen sie in Aedwert ende upt blockhues ende in den Dam, ende helden die Gronnigers binnen die poerte, datter niemant uut dorste reijsen. Ende verbodent in Vrieslandt, dat niemant in Vrieslandt moste toe Gronnigen reijsen, offte guedt in Gronnigen vlochenen.

Al die gene die daer in reijsede offte guedt in gevlochent hadde, dat em toe weten worde, de vengen se, ende nemen al dat he hadde. Ende de van Gronnigen braecken oere winde moelen meest deel aff, ende voerden die binnen der stadt om anxt van den brandt, ende die huesen mijt reijdt gedecket buten der poerten worden ontdecket; soe dattet der stadt ende borgeren groeten schaeden ende achterdeel in brachte van alle oeren handel.

8b Groningse strooptochten en Saksische tegenterreur

Men oere knechten ende borgeren ende verlopene boven uut Vrieslandt, die de kunde hadden, ruckeden vaecke hemelicken bij nachte uut, ende vengen ende roveden op des hartogen van Sassens ondersaeten; want eens weren daer wal omtrent vyftiche knechten ende mede borgeren ende inwoeners, ende haelden in Stellinge warreff toe Oesterwolde X oftef XI gevangen ende voele plunder waer, van klederen, potten, ketelen ende wat geldes ende sulver warck.

Ende een rot was oeck uut in Colmer landt op de schalder ende kregen II offte III gevangen, ende vengen den enen uut den kraem, ende toegen die kraem vrouwe mitten bedde aff op die dele, ende beschineden oer kraem bedde, dat oneerlijcken was voer allen goeden lueden; daer die kraem vrouwe soe voele van kreech, dat sie starff. Ende daer sloegen sie in den kraem enen jongen knecht van XIII offte XIIII jaren doet. Ende soe wolden sie den gevangen soe hoege ransoenen, dat he dat gener wijs mochte geven. Ende als oer maent ten ende was, ende die knechten oerloff hadden, soe was daer noch een knecht die den gevangenen sitten hadde, ende dat ransoen niet betaelen mochte; sloet dat hues dichte toe, ende genck boeven bij den gevangenen, ende wondede swaerlijck, ende wolde em den hals aff steecken. Ende die gevangen makede soe groet geroep, dat die naebuers dat hues in braecken, ende redden den gevangen; ende die stadt deners quemen daer, endel vengen den knecht; ende die borgeren sloegen em jammerlick, ende wort gevencklijck in den deve kelder geset. Ende Here

Harkema ende sien suster worden oeck al oer beijder ossen, koeijen ende peerden ende ander clederen ende plunder waer aff gehaelt, om dat Here mede in Aedwert was. Ende die in Aedwert ende opt blockhues versuemeden sick in der vede niet vermidts vangen ende roeven, want op enen saeterdach weren die van den blockhues gekoemen bij nachte en XV offte XVI starrick tero Hoeger bruggen, ende nemen daer waer die lant lueden uuttet Woldt, die toe Gronnigen toe markede wolden, ende kregen em aff wal omtrent XXV peerden ende wagenen ende en deel gevangen, die see al brochten opt blockhues. Oeck was daer ene geheten Berent Coenerdes, wasa doe ter tiedt schulte van Haren, ende hadde een hues toe Helpen mit beesten ende guedt beset; daer see oeck quemen bij nachte, ende haelden em aff XIIII melcke koeijen. Oeck vengen sie enen man die van Gronnigen quam, woenachtich int Goe recht, ende enen woenachtich in den lande van Drenthe; ende al dit voergeroert wort gevangen ende geroevet op mijns heren grundt van Utrecht.

Ende dus mosten die van Gronnigen lijden, dat see daer legen in Aedwert mijt soe klenen vollick, ende deden al dessen hoemoet, ende dorsten daer niet eens uut int veldt ende laeten em seen; men legen an beijden sijden, ende verdorven den huesman mijt roeven ende vangen, als voer geschreven is.

9 Hertog Georg van Saksen overlegt in Friesland met Edzard

Ende de wile doe die Sassegen dus in Aedwertd lagen, soe quam hartoch Jurijen van Sassen selves in sijner parsoenen in Westvrieslandt uut Vlanderen van hartoch Philips, daer he toe daege mitten Gronnigers gewest hadde; ende lete sick in Westvrieslandt hulden voer oeren rechten landes heren, ende wolde den Westvresen doe op leggen dat see leen guederen solden maecken van oeren guederen op sekere condicien. Men dat weder stonden die Vresen, ende naemen daer oeren beraedt op, soe dattet doe noch niet toe gelaeten worte. Ende de wijle dat die Sassegen dus tegen den Gronnigers in Aedwert laegen ende oerloegeden; hier sat die greve van Oestvrieslandt ende hovelingen van den Omme landen, die Gronniger vianden weren, ende in den Dam, genen bistandt toe dat der pijne weert was. Men als de hartoch van Sassen over in Westvrieslandt ghekoemen was, soe was die greve van Oestvrieslandt bij em in Westerlandt; wat sijen handel daer was, is mij onbekandt.

10 Bisschop Frederik bemiddelt te Vollenhove; bestand verlengd

Die wile dat desse beijde partijen dus mit malkanderen moetwilligeden ende malkanderen sus beroeveden ende vengen, ende up den Stichtegen boem van Utrecht mede an tasteden, soe was bisschop Frederick van Baden in der tijdt bisschop to Utrecht, de daer weijnich bijstandt voer Gronnigen offte voer dat Gestichte, de beroevet ende gevangen weren, dede; want die Sassegen heren ende hee weren malkanderen nae bewant van bloedes halven, dat em bijsunichheijt daer aff gedrungen hevet. Men hie was bij geval over IJssel toe Vullenhoe ghekoemen, daer hie mitten ridderschupa ende steden hadde te doen. Soe schreeff hie soe lange over ende weder oever an den hartogen van Sassen ende de van Gronnigen, dat sie sick beijde partijen stelden ter dachvaert al daer toe Vullenhoe bij den bisschop ende sijnen hoegen raeden, ridderschup ende steden; daer die hartoch van Sassen sijne treffelijcke raedes vrunden sende ende de van Gronnigen oeck, alse bij namen Berent Coenerdes, in der tijt amptman des gerichtes van Selwertc, Peter Sickinge, in der tijdt hoefftman in Gronnigen een van den vijven, mester Gelmer Kanter, in der tijdt Raedes herd ende secretarius.

Op welcken dachvaert niet gehandelt wort dat der pijne weert is van toe schrievene; men de bisscop mitten ridderscup ende steden verdedingeden een vast bestandt tusschen beijden parten hent toe Sunte Meerten in den winter anno veer. Daer die Sassegen die in Aedwert doe lagen, voert up rumeden uut Aedwert soe vroe als em dat bijstant gewittijget was, ende toegen voert weder in Westvrieslandt. Ende in dessen vorgenomeden bestande solden voert heren offte steden tracteren tusschen beydei partijen, om se ter vrentschap voert toe verlijeken.

11 Geheim vredesoverleg bij Filips de Schone

Daer nae hevet hartoch Philips van Borgonnien noch upt nije verschreven an die van Gronnigen om de saecke ende geschelek noch eens toe vervaeten; daer worden hen geschicket van de van Gronnigen Johan Schaffer ende Koert Koenerdes, beijde borgemesteren, ende mester Gelmer Canter, Raedes heer ende secretarius in der tijt in Gronnigen. Men dat gene dat daer ghehandelt wort, quam niet toe vorschien voer den ghemenen borgeren offte gemeijnten; want daer weren XII parsoenen toe gedeputeert, die dessen handel hemelijck solden draegen, soe dattet der ghemeijnten niet toe voerschijen solde koemen, om anxtm dattet uutkoemen solde, ende oeren wederparten toe weten solden worden, ende em dat dan behindert solde worden bij den heren.

Deel II-E

Tijdens het bestand versterkt Georg van Saksen ook bestuurlijk zijn greep op Friesland en de Ommelanden (1504)

1 Van dat hartoch Georgius van Sassen quam in Vrieslandt, ende leet sick daer hulden ende nije statueten ende rechten in setten

Inleidende opmerkingen

Als hartoch Albert van Sassen in Vreeslandt was, ende sijnen soene hartoch Hinrick van Sassen hadde ontsat in Fraenicker, ende doe voer Gronnigen quam, ende daer affgededinget wort, ende toe Embden storff, als ghij voer gehoert hebben, soe toch sijn soene hartoch Georgius in Westvrieslandt omme huldinge, plicht ende ede toe nemen van den Westvresen, ende de landen ende steden ende vesten toe beseen, ende elck op dat sijne toe ordineren. Ende voert in toe setten den landen ende steden ene nije reformacie ende ene nije ee van statuten ende lantrechten, ende ander bedwanck ende onderholdinghe, van schattinge jaerlijx op toe brengen ende toe geven ende ander eijgendome; daer die Vresen niet toe gewoentlijck weren, want het voer vrij Vrieslandt plach toe wesen. Ende voert greetmans ende rechteren elck in sijn deel hadde geordineert, daere sie em hebben opf gehuldet, plicht ende ede gedaen voer oeren arfflijcken landes heren ende ewigen gubernator van wegen des Hilligen Ricks. Als die hartoch van Sassen hadde aldinck in Westvreslandth sus bestelt, ende mytten Vreesen was overkoemen, ende huldinge, plicht ende ede van em hadde ontfangen ende angenoemen, ende em de nije statuten ende rechten hadde in gesat in mannieren hier nae beschreven.

2a Tekst nieuwe statuten voor Friesland

Nae dien uut genaden ende gaven des almachtigen Gods, Roemscher coeninckliecker maiesteijt ons alder genaedichsten heren, ende des Hilgenk Ricx speciale commissie, ons George van Godsm genaeden hartoch tot Sassen, lantgraeve in Dueringhe ende marckgraef tot Mijssen, erfflijcke regering der Vrieslanden van recht toe staet, toebehoert ons met groeter eernste ende nerstichheitb te pogen ende te arbeijden, omme de selve landen ende inwoenren van dien in goet, salich, profijtelijck ende ordentlijck regiment te stellen. Ende hoe wel ons tselve inden besten voeghed ende forme daertoe wij met herten geneijchte sijn nae menschelijcker condicief onmogelijck waer toe volbrengen; op dat nochtans niet achter en blijve ons vermoegen, daer inne wij tegens God ende de menschen verbonden zijn, hebben wij gedacht met die hulpe Gods vant selve een anvanck ende beginsel te maecken, ende daer inne nae ons vermoegen te procederen.

Alsoe dan des ghemenes werrelts welvaeren an vrede ende eendracht staet, ende dat oeck vrede sonder geordineert recht, daerdoer die mensschen van haer geschillen moegen vereijnicht worden, niet zijn en mach, blijcket dat justicie ende geordineert recht alder menschen welvaren als paes ende eendracht fondament is. Waeromme wij dat selve fundament tot onsen voerscreven beginsel billicx in den eersten gebruicken. Ende hebben alsoe in den besten met tijtlicke raedt van velek onsen raeden ende lantsaten die naevolgende ordinancie geset ende gemaeckt, ordineren ende setten uut onse macht ende gewalt, die ons van Roemscher conincklijcker maiesteijt ende des Hilligen Rick toe staat, in wat manieren onse overste gerecht ende recht binnen desen onsen Vrieslande van nu voert an tot onsen wederroepen, dat wij uut onse vorstelijcke macht an ons holden, in allen puncten ende articulen sonder eenich affbreck sal geholden ende allen menschen des begerende ghelijckelijck ende mildentlijck geadministreert werden.

In den eersten sullen in desen onsen overst gerecht seven persoenen sitten; alsoe dat een uut den regent overste rechter sij, ende dat op dat minste twe geleerden ende vier uut die heerscappen, daer een ijgelick nae zijnen staet verstandich, doervaren ende oprechtich zij. Ende sullen die voernoemde overste rechter ende bijsitteren des gerechtes trouwelick ende naerstelijck op waerden, alsoe dat eijn ijegelijck die daer voer toe doen heefft, noetdrufftich uutgerecht werder. Sij sullen oeck een ijegelick parts eentlijcks voernemen, verhoeren, verstaen ende naerstelick bedencken, daer bij niemant schade noch hinder kriegen en mach. Item sullen overste rechteren ende bisitteren tot overste gerecht sweren in manieren hier nae geschreven.

Juramentum

Ick N. swere, als mij mijn genadighe here in zijnre genaeden overste gerecht te recht sitten geordineert heefft, dat ick des selven te rechte nae alle mijn beste verstandenisse spreken, doen ende handelen; ende en wil dat niet laten om lieft, nijdt, gave, vrientschap noch geenreleij saken wille, noch geen gaven daer omme van den parten in sonderheijt nemen, noch in toekoemenden tijden we tentlijck verwachten. Wil oeck in geenreleij saecken tusschen mijns genaden heren onderdaen ende andere, die voer onsen overste gerecht comen off comen mochten ter tijt dat ick des rechts verbonden bin, behalven tot vrientschap wetenlick niet schrieven noch raeden, trouwelick ende ongevaerdelick, als mij God helpe ende alle sine heiligen.

Soe willen wij dat onse overste rechtere ende bisitteren inden tijt als sij int overste gerecht sitten, geabsolveert ende gevrijet sullen wesen van allen eeden ons hier voermaels gedaen, beholden den eedt die sij onsen recht gedaen hebben; op dat sij in allen saecken vrientlijck ende rechtelick recht moegen spreecken.

Soe sullen oeck drie procureurs offte voerspraecken tot onsen overste gerecht vereedt werden, ende sweren dat getrouwelick uut te wachten ende voertbringen des parten tot profijt. Ende en sal geen ander te procureren off spreken toe laeten werden, het en waer dat iemant in zijn eijgen saecke wolde procureren offt spreken, dien en salt niet verboeden wesen. Ende die part sal den procureur off voerspraecke van een ijegelijck termijn nijet meer dan een oert van enen golden gulden geven.

Juramentum procuratorum

Ick N. sweere, nae dien mijn ghenadighe here mij een procureur off voerspraecke voer zijn genaden overste gerecht gheordineert heefft, dat ick dat alsoe nae mijnen hoechsten ende besten verstandenisse procureren, reden ende handelen, ende een ijegelick mensche tot zijn rechte zijn nootdrufft uut spreken. Ende en wil des niet laten doer geenreleij lieft, vrientschap, nijde, gave offt eenigerleij saecken wille. Ende enige partije in onderrechtinghe zijnre saecken offt rechte mij gedaen, ende ick uut vernemen offt verstandt bevonde, dat die selve part in rechte niet gefondeert en waer, ende ick den selven part in zijn voernemen in goetheijt niet onderwisen en konde, soe sal ende wil ick voer dat part int gerecht niet weder spreecken off handelen, dan mij te spreken ende handelen bevolen wert; trouwelick ende oprechtelick, soe mij God helpe ende alle syne heijligen.

Soe sullen oeck die selve procureursh een ijegelijck niet meer dan een advocaet bij hem hebben, ende oeck geen sedule daer zij uut spreecken, dan alleen een korte bedenckkenissei des sedules ende der saecken.

Soe sal oeck een verstandich ende gelovich schriever totten gerecht gheordineert ende gestelt werden, ende daer toe sweeren ghetrouwelick ende ongevaerdelick toe schrieven ende toe handelen, daermede om zijn officijs wille geen mensche verlet off verkortet werde. Ende sal altoes een geleerde des gerechtsk op ten schriever sien, daer mede recht ende onvercortelick geschreven wert.

Van citacien ende voerladen totten overste gerecht
Het sullen alle citacien peremptorie wesen den parten, die verlaeden sullen werden XIIII daegen voer den gerecht dach doer den rechter off gesworen bode, off in zijn affwesen in zijn huijs vecondicht werden. Het sal oeck in der citacie die oersaeck waeromme de beclaechde geladet wert, claer angeteijckent wesen, op dat die gene die beclaget wert, omme die saecken niet geweten te hebben hem niet ontschuldigen en mach. Het sullen oeck, eer die citacien off inhibicien off oeck ander brieven uut gaen, van den rechter overgesien wesen, op dat se formelick ende redelijck uutgaen off gegeven werden.
Item van een citacie salmen een oert van eenen golden gulden geven. Ende van een mijle weges des somersd anderhalve stuver, ende swinters twe stuvers te bode loen nemen.
Item van eender commissie, als die saecke over dre hunderte gulden draeget, salmen eenen gulden geven; waer sij oeck hondert ende oever die vijfftich gulden weert, salmen enen halven gulden geven; waer sij oeck onder vijfftich, salmen een
oert des golden guldens daer voer geven.
Item men sal van eender inhijbicie een oert van enen golden gulden geven.
Het sullen oeck twee geswoeren boeden wesen, die men van den mijle weges soe lade brieven draegen, somertyds anderhalve stuver ende in den winter twe stuvers – die de XXVIII eenen golden gulden gelden – die lade brieff offt citacien den geciteerde in zijn handt offt huis te geven. Ende in der stadt des rechtes salmen geven een halve stuver. Ende voer den gerechte, soe die beclaechde doer den gesworen boede geeijschdtg wert, een oert stuvers gegeven werden.

We voer onse overste gherecht en sal geladen off geciteert moghen werden. Voer onse overste gerecht sal gheen borger noch huijsman geciteert werden, sonder eerst voer der stadt gerecht off grietman, in dies grietenie off gerecht daer hij inne geseten is, geladen ende gehoert werden. Ten waer dat hem bij der stadt recht, amptman, grietman, off den genen dien die saecke uut te rechten bevolen is, rechts geweijgert off ontamelick vertogen worde.
Wij hebben oeck sonderlinghe bedacht, dat onsen onderdanighen saecken vervallen mochten, dat een saecke in veel grietenien verclaecht moste werden.
Alsoe wanneer een erff off anders vervalt daer veel luijden toebehoeren, solde dan die saecke in een ijegelicke grietenie versocht werden, veel oncost daer op loepen solde; daeromme ordineren ende setten wij: wien sulcken sake vervallen, dat sij onsen regenten tselve moegen te kennen geven. Ende als sij des alsoe vermerckenk, sullen macht hebben citacien van onsen overstel gerecht te geven, ende die saecke aldaer te rechtveerdighen laeten. Het sullen onse overste rechter ende bijsitteren goede vlijt ende neerstichheijt an keeren den parten in guetwillichheijt ende vrientschap te scheiden; soe dat niet en mach geschien, alsdan wat recht is, uut spreken ende sentencieren.

Item die advocaten, procureurena ende voerspraecken sullen sweren wetentlijck geen onrechtveerdige saecke an toe nemen bij onsen neerstelijckenc straffinghe; oeck en sal die rechter geen procureur noch advocaet toe laten, hed en sij daer toe geswoeren.

Item daer en sullen oeck voer onsene overste gherecht gheen priesters, het en sij in saecken hem in rechte geoorloofft, spreken off procureren; waert oeck dat eenige advocaet off procureur onrechtveerdige off ongefondeerde saecken wolde annemen, soe sal men hem eerst met goede woerden dat affspreecken; in dien hij des niet en wil laeten, soe salmen hem neerstelick straffen. Het sal oeck eijn ijegelick procureur voer den rechte op een rechtdach in eenre saecke niet meer dan drie setten moegen doen ende daer mede besluiten, ten waer dat die rechtere ende bijsitteren omme redelijcke oersaeck vorder te setten toe lieten. Het sullen voer desen onsen overste gerecht een ijegelick part in zijn saecke niet meer dan een procureur ende advocaet hebben.

Item waert dat eenige part die beclaecht wert, wolde des claegers eisch ontgaen met veel excepcien, omme int principael niet toe onderdelen, soe sal hij alle zijn dilatorie excepcien op een mael voertbrengen.

Het sullen die advoecaten ende procureurs voer onsen overste gherecht in hoer voerbringen gheen Latijns woert off allegaten op schrieven laten; sonder dan als inder saecke besloeten ende geconcludeert is, soe moegen als dan die parten met noetdrufftige allegaten in hoer geschriften int gerecht leggen

Informacionem iuris
Het en sullen oeck geen advocaten, procureuren offt andere den rechteren offt bijsitteren noch den wederpartije schandelicke off smadelicke woerden vortbrengenn, omme daer mede toe iniurieren, bij onse naerstelyke straffinge ende onghenaede.

Van sportel ghelt
Item soe balde als die partije voertkoemt ende die claeger sijn claege geset heefft, ende die saecke oever die hundert gulden draecht, soe sal hij van een ijegelick bijsonder saeke off verscheiden claege, daer die een den anderen niet an en henckt offt an gaet, twe golden gulden int gerecht voer den sportelen geven. Ist dat die saecke hondert gulden ende over die vijfftich waer, salmen een halve golden gulden; wat onder vijfftich gulden bedracht, salmen een oert guldens int gerecht geven. Ende als dan die beklaechde koemt, ende tegens den beklachtet zijn antwordt offt excepcien voertbrenget, soe sal hij oeck van saecken die over hundert gulden bedraegen, twe gulden geven. Ende hoe sij minder bedraechtu, sal nae advenant als die claeger als voerscreven is geven.

Waer des oeck, dat die saecke in grondt nicht gelt noch goet anginck, meer actio iniuriarum weer, dan sal van een ijeghelijck part twe gulden gegeven worden.
Soe sullen die partijen eijscher off verweerder die een interlocutorie verleest, een halve gulden geven; ende van een eijnttelijck offt diffinitijff twe golden gulden. Soe en sal daer oever gheen ander gelt voer die execucie schuldich sijn.
Item offt eenighe partije zijn gherechtsc handel offt acten copie uuten gerechte hebben wolde, sal hij den schriever voer een bladt ongeveerlijck van XXX regulen geschreven een blanck toe loen gheven.
Item wil oeck die partije dat ordel offt sentencie in schrifften onder den zeghel uut den gerecht hebben, daer voer sal hij eene halven golden gulden betaelen.
Sulck voerschreven geldt sal een ijghelijck onsen overstenf rechter trouwelick ende vlitelic innemen, ende daer van rekeninghe ende antwort te doen.
Item waer dat een arrem man voer onsen oeverste gerecht te doen hadde, die omme zijn armoede zijn saecken niet vervolgen en mochte, ende zijn arremmoede bewist off ten heiligen sweert, soe sullen hem alle proces omme niet, Godt ter eeren, gegeven ende den procureur van onsen gelde geleent werden.
Valt als dan, dat die selve arme man die saecke tegens sijn wederpartije int rechte wint, sal hij tot kenninghe ons oeversten rechters ende bijsitteren in redelichheijt in dat gerecht schuldichk wesen te gheven.
Item soe sal des jaers tot vier mael, te weten alle quater temporen, onse overste gerecht in onser stadt Leewerden tot onser veranderinghe gheholden worden.
Item het sullen onse overste rechteren ende bijsitteren omtrent seven uren voer middaeghe beginnen, ende sitten tot tyn uren, nae middaeghe van een uren tot vier uren.

Item soe moeghen oeck die bijsitteren, als die saecken veel zijn, deelen; alsoe dat sommighe sitten, ende die ander middel des tijts die sentencie verenighen, off tusschen partijen goetlijck handelen; doch alsoe dat onse overste rechteren ende bysitteren alle in sulck ordel eendrachtelijck off dat meeste deel besluiten; oeck enq sullen sij haer int selve niet spoeden, meer ripelijck beraeden.

Item offt noet off nut bevonden wordenr onse overste gerecht te veranderen offt op te stellen, dat sal sonder beswaeringhe der partien geschien, ende sonder ijemant in zijn recht vercort te worden.

Van appellacien an onsen oeverste gerichtes

Worde een partije van den grietman offt onder rechter op groete onrechte comminacie des nederrechters beswaert, die mach an onse overste gerechtet appelleren. Alsoe dat hij ter stondt in ansien ende tegenwoerdicheijt des rechters appelleert, ofte daer nae in geschriffte binnen tien daegen van den daege des gesproecken ordels offt der op gelechter bezwaeringhe. Ende sal oeck als dan den rechter ende den wederpartije alsulcke appellacien verkundigen ende insinueren. Ende als sulcx gedaen is, sal hij van den grietman off onderrechters appostelen an onsen overste gerecht bidden, die hem den grietman off onder rechter binnen XXX daegen nae ordinancie des rechten in schriffte versegelt schuldich te geven sal wesen, welcke apposte ende die appellant an onse overste rechter sal brengen; soe sal die overste rechter uut begeerte des appellants inhibicie ende compulsorie in nootdrufftighe forme geven. Waert oeck saecke dat die grietman off onder rechter met gevinghe der appostelen tot den eijnde der XXX daeghen vertrecken wolde, ende die saecke der vertreckinghe niet lijden en mochte, als dan mach die appellant, in presencie des rechters offt grietman daer van hij geappelleert hefft, voer een openbaer schriever off twe ghelovighe mannen protesteren ende betuighen, dat hij metten appostelen die XXX dagene uut niet wachten en mach, ende des van den schriever offt twe mannen onsen overstef rechter een certificacie brengen; soe sal onse overste rechter hem daer op inhibicie ende compulsorie geven, niet teghenstaende dat alsulcke dertich daghen niet geleeden en waren.

Item soe sal die grietman offt onder rechter van den schrifftelicke appostel over die vier stuvers niet nemen. Ende sal die grietman offt onder rechter die acten voer hem gehalden op onse overste rechters compulsorie onder zijn ampts zeghel besloeten, onse overste rechter met trouwen boeden oever senden, ende van een bladt op beijden sijden geschreven over een blanck van die part niet nemen.

Commissie om tuijgen te hoeren

Het is oeck geordineert: wanneer onse overste gherecht een examinacie van tuijgen bevelen, ende alsoe tot commissarius geordineert wort, soe sal die selve commissarius hem nae inholden des commissien holden, ende van een ijegelijck getuyghe die hij verhoert, over die vijff stuvers voer zijn arbeijt niet nemen.

Van contumacie

Op dat niemant moetwillich ende te mere en claech, soe setten wij: woe die claeger onse overste gerecht ongehoersam uut bleve, soe sal hij onse overste gerecht twe golden gulden geven. Ende offt die beclaechde oeck ongehoersam worde, eenen golden gulden geven. Ende daer en boeven dat recht op begeerte des wederdeels lijeden.

2b Tekst nieuw landrecht voor Friesland
Nae dien wij Georde van Gods genaeden hertoch tot Sassen, lantgraeff in Dueringen, marckgraeff tot Mijssen, Roemsscher koeninckliecker maiesteijt ende des Heiligen Roemschen Ricx erfflicke gubernator in Vrieslande, voergenomen dat ons geboert desen onsen Vrieslanden in goeder ordinancie te stellen, ende onse regiment ende overste gerecht geordineert ende bestellet, hebben wij bedocht dat niet minre noet sij tgemeen lantvollick met goeder besorginge ende justicie te versien. Nae dien de selven swaer is in allen saecken ons overste gerechts te versoecken off te gebruecken, daeromme hebben wij met rijpen rade in een ijegelick deel deser landen nae onsen goetduncken grietlueden geordineert, ende die naevolgende ordinancie bevolen te holden, daer wij oeck van allen een ijegelick bij onser straffinghe ende ongenaede alsoe willen geholden hebben; daer toe alle onse grietlueden desen naebeschreven eedt gedaen, ende nae den welcked een ijegelick grietman nieuwes geset doen sal.
Item sij sullen geloeven ende sweren, allet volck in haer grietenie ons ende onsen erven als vorsten deser landen met neerstichheijt in goede gehoersam heijt te holden. Oeck neerstich op te sien dat ons ende onse iaerlicxee renten, excijs ende ander onse gerechtichheijt bij haren weten niet ondersteecken off ontoegen en worden; dat hij oeck ongehoersam ende onrecht, waer hij dat bevindet, nae gebuerlicheijt ende niet hoeger dan nae inholt onser ordinancien straffet, den gehoersaemen ende vroemen gunst ende bijstant doen sal, een ijegelick nae zijn vermoegen voer gewalt te bescharmen, gerechticheijt te geven ende behelpen. Ende desse naevolgende onse ordinancie in allen punten ongebreckelick te holden; ende hem daer geenreleij gunst, vrientschap offt proefijt, oeck geen ongunst, haet offt nijdt daervan niet keren off wenden laten. Dat oeck een ijegelick grietman nijemants des anders profijt nemen in saecken zijnre grietenien dan als hem in dese ordinancie toegelaeten is; alles trouwelick ende ongevaerdelick. Ende oeck, hoe wal van alle inwoenders deser landen nieuweg huldinghe ende plicht genoemen is, soe sullen oeck alle grietlueden hier nae maels van allen die geen huldinghe gedaen, offt die nu in onsen landen niet en zijen ende namaels koemen, off die XV jaeren olt zijn ende eijgen goedt hebben, alle tijt in manieren in onsen naeme eedt ende plicht nemen.
Item dat een ijgelick swere ons ende onsen erven, ende in haer gebrake hertoch Henrick onse broeder ende sijn erven, getrou ende onderdaen te zijn, onse schaede te verhoeden, onse eere ende nut toe soecken ende te helpen, sonder eenich tegenseggen onderdaenich ende gehoersaem te wesen; oeck geenreleij saecke te beginnen ende in den raede niet te syn, die tegen ons ofte onsen erven in eeniger manieren wesen mach. Ende dat een igelick onse gerechtichheijt an renten ende anderen sonder eenich affbreecken te geven, ende daer niet van trecken. Ende alsoe na den hoechsten vermoegen, als een getrouwe onderdaen tegens zijnen heeren geboert ende toebehoert, trouwelick ende ongevaerdelick holden.
Op dat geen mensche in zijn recht gebreck hebbe, soe sal een igelick grietman in een ijgelick dorp zijnre grietenie eenen rechter uutten verstandichsten des selfs dorpes ordineren, die alles macht ende bevel hebben sal, wat hier voermaels een atte gehadt hevet; die selve sal oeck macht hebben tusschen den genen die discorderen vrede te holden gebieden ende den vrede breecker te arresteren ende bevestigen, off an den grietman te verborgen nae gelegentheijt der saecken. Sal oeck int bijwesen twe offte drie zijnre naebueren alle geslaegen, geworpen off gesteecken wonden offt ander schaeden, des gelijcken alle schaden die inden velde schien, te besien, omme gelt, schulde, veltschaede ende ander cleijne gebreecken tusschen den parten te handelen ende goetlijck te scheijden, doch die peine ende bruecke die in eenighe saecken vallen, aen den grietman wijsen. Die selve rechter sal oeck alle bruecken, misdaet ende alle onrechtlijcke handelen wat in zijn dorp of int velt daer toe behoerende gebuert, opten naesten rechtdach anden grietman draegen, ende daer toe desen naevolgenden eedt doen. Hi sal oeck alle proeffijten ende nutschapen hebben die een atte hier voermaels gehadt hevet, ende wat hem van den grietman daer en boven toe gelaten wert.
Waer oeck eijn cleijn dorp is, daer mer dree off IIII huesen en sijn, daer sullen twee tsamen, off die selve kleijne dorpen tot een ander dorp daer inne een rechter is, geordineert worden.
Die rechter sal tot zijn ampt off officie sweren, dat hij in alle beroerde articulen die hem in zijn ampt bevoelen zijn, trouwelick wil holden, ons gehoersaem ende gerechtichheijt versterckeng. Oeck uut gunst offt geniet, uut vrentschap, ongunst, haet off niedt niemant over sijn onschult te beswaeren, ende een ijgelick nae zijn vermoegen tot gerechtichheijt te helpen; trouwelick ende onvaerdelick.
Het sal oeck eijn ijgelick grietman uut een ijgelick quartier zijnre grietenie, een man, offte daer geen quartieren en zijn vier van den verstandichsten ende besten, kiesen ende eligeren, die welck alle recht daegen neven den grietman, offt als die grietman uut redelijcke oersaeck niet tegenwoerdich zijn en mach, bij eenen die den grietman in zijnre stadt ordineren wordt, an recht sitten, een yegelix partes voertbringen verhoeren. Ende off sij die parten goedtlijck – twelck sij alle tijden versoecken sullen – niet scheijden en moegen, soe sullen sij recht ende ghelijeck ordel spreecken. In dien sij des rechtes in sonderlinghe saecken niet en verstonden, soe sullen sij raet van den verstandighen ende geleerde luijden versoecken, op dat niemant in zijn recht vercort en worde.
Dit selve recht sal oeck in eijn ijgelick grietenie alle weecken, XIIII daegen, offt vier weecken opt weinichste, off meer soe als die nootdrufft eijschet ende die tijdt lieden wil, geholden werden, ende opten enden ende plaetsen daer zij van oldes geholden zijn; uutgenoemen waren die gerechten nae bij steden ofte dorpen daer zij hier voermaels geholden sijn: die sullen nu in den selven steden offte dorpen geholden worden, ten sij dattet gemeine volck des grietenie met goeden oersaecke op een ander plaetse verdraegen.
Item voer den selven gerechte sullen die parten voer citacien, sententien ende anders oeck den procureur niet meer dan als hier nae in der ordinancie geset is, geven offt nemen; van welcken gelde wat alsoe van citacien, ordeel ende dier gelieck gevallen wordt, sullen die grietman ende de ander vier totten recht sittende gelijck delen, ende dat geldt van executien sal ons ende den grietman gelijck toe staen. Wij willen oeck dat geen procureur op eene ende van eenre saecke niet meer dan twe stuvers nemen en sullen; waer dat van enige procureur niet geholden en worde, dat sal van den grietman aenden eijnde daer dat geboeren sal, aenden nemer ende gever gestraffet worden.
Voer den selven gerechte en sal geen priester procureren off voerspreecken moegen, ten waer dat hijt om niet dede ende in sien eigen saecken.
Item een ijgelick die nu ende in toekoemended tijden onroerlijcke goederene, het sij huis offt landt, holdt, water off anders, vercoepen, wisselen off vergeven wil; ijs die coep twe hundert golden gulden waerdich, soe sal dat met ons offt onsen regenten consente ende wille geschien. Is die selve coep onder twe hundertg gulden, soe salt metten grietmans consent ende wille geschien. Ende daer op sal een ijgelick coeper bij ons, onse regenten offt grietlueden an den oert daer die consent gegeven wordt, consent brieven nemen; van den selven brieven en sal men niet meer dan van een ijgelick gulden coep geldes een halve stuver – daer XXVIII stuvers een golden gulden gelden – geven.
Welcke man ofte vrouwe, geestlijck offt warlieck, gecofft, gewisselt off gegeven goedt sonder consent een jaer lanck int besidt bevonden wordt, die selve sullen dat goedt verliesen; daer van sullen ons drie deelen, ende dien genen die ons sulcx vermelden wert dat vierendeel toe staen.
Wij, onse regenten ende grietlueden willen ende sullen oeck die coepj sonder redelicke oersaecke niet weigeren. Meer wat den geestlijcken an goederen gegeven off verkofft wordt, dat sal staen op onsen verwilging ende consent. Ende sonder onse off te onse regenten sonderlinge consent sullen die grietlueden den geestliecken niet consenteren.
Item en sullen oeck onse grietlueden sonder onsen regenten consent niet toe laeten eenige gueden off possessien distraheren van een dorpe offt grietenie int andere.
Het sullen oeck vorder onse grietlueden boeten ende peijnen offt bruecken niet hoeger dan onse ordinantie inholt nemen, meer om Godswillen moegen sij verminderen nae gelegenheijt der saecken ende nootdrufft; doch dat die grietlueden van alsulcke verminderinghe gheen sonderlinge proeffijt nemen offt verwachten en sullen.

Die grietlueden sullen oeck alle excessen punieren, ende peijnen, bruecken offt compositien daer van nemen; uutgesloeten wat dat leven angaet, sullen sij onsen regenten wille daer inne voernemen.

Ende wat sij van compositien, peijne, bruecken offt boet offt executie geldt nemen, sullen sij ordentlijeck een ijgelick jaer smaenendaeges nae Trinitatis rekeninge doen, hoe veel dat van een igelicke saecke gevallen is ende wat die excesse gewest is; daer van sullen die grietlueden die een helleffte hebben, ende ons dat ander deel volgen laeten.

Welcke mensche die boete off straffinge met recht meijnt toe ontschuldigen, daer van ende omme die sal die grietman rechts schien ende gaen laeten.

Item wij ordineren ende willen oeck datmen van nu voert an in desen onsen Vrieslande n maet van koeren ende ander saedt, n elle, n maet van wien ende bier holden sal. Namelick die koeren offte saedt maet: nae geijckte ende rechtveerdige mate offt loepen onser stede van Bolswart. Die ellen: nae lenckte der ellen onser stede van Worckum. Ende die maete van wijnen ende biere, als van den ommekannen, halleff ommekannen, mengelen ende pinten: nae groetheijt der ommekannen, halleff ommekannen, mengelen ende pinten onser stede van Leuwerden. Desgelijck sal men oeck van nu voert an in desen onsec Vrieslanden anders geen gewichte dan Koels gewichte gebruijken. Doch dat een tonne botteren wegen sal drie mael hondert pont vrij sonder tholdt, twelck men taxeren sal op XXIIII ponden. Ingeliecks sal oeck het pont caesene dre hundert pont wegen. Ende salmen voert alle tsoult bij gewichten verkoepen.

Item wert daer ijemant doet geslaegen, soe sal dat in des rechters ende claegers offt claegers ende rechters wille staen, offt men den daeder pijnlick ende op zijn hals wil claegen – want hij mit der daedt sien hals hefft verboert – offt datmen den daeder mit geldt wil laeten betaelen ende beteren. Doch sal die claeger bueten wille des rechters ende wederomme die rechter bueten wille des claegers, alsoe dat die eneh bueten wille des anders die misdaet civiliter –dat is burchlijck – te maecken geen gewaldt off macht hebben sal; werde dat oeck van part ende rechter toe gelaeten die voer beroerde misdaet mit geldt toe beteren, soe sal die dader betaelen die naeste erffgenaemen vanden doetslaege anderhalf hundert golden gulden.
Item soe sullen oeck die betaelinge des selven geldes des daeders vrenden, die geen hulpk offt bijstandt daer toe gedaen en hebben, niet schuldich off verbonden wesen ijet te geven, ten waer dat sij wat uut haeren goeden vrijen wille daer toe doen wolden; daer men see niet sal toe gedwingen, meer het sal in haren vrijen wil ende consent staen.
Item worde ijemant twe oegen off twe handen off twee voeten uutgeslaegen, affgeslaegen off verleemt: dat sal gelijeck een doetslach mit geldt betaelt ende gheboetet werdena. Worde oeck ijemant een oege uut geslaegen offt uut gebroecken, offt een handt off een voet aff gehouwen offt verleemt: die salmen mijt halleff soe veel boeten ende beteren.
Item wie den anderen zien nasec offt sien lippe een offt beide, off zijen tonge beroeffde: die selffde sal den claeger beteren voer ijgelick der stucken voer een halve doetslach civiliter.
Item wie den anderen een dueme offt vinger beroevet offt lemet: die sal voer ijghelick / een vierendeel eens mans geldtse den claeger gelden. Ende wert hij beroefft in twee duemen offt twee vingeren: sal die daeder den claeger met eenf hallef mans geldt beteren; waren oeck die stucken meer dan twee, soe en mach die boete niet hoeger stijegen.
Item voer die teen sal halleff geldt als van die vingeren voergeschreven staet, betaelt ende gegeven worden.
Item een oer aff: salmen beteren met een vierendel eens mans lieff, ende twe oeren noch soe veel.
Item alsoe mennich tandt eenen uutgheslaegen werth: alsoe vaeck sal den klaeger te beteringhe vier golti gulden gegeven werden.
Item offt een den arm off been aen twee geslaegen, ghebroecken offt gehouwen wert: die dader sal voer eijn ijgelick stuck, soe verre hij daer aff niet lam en wordtk XV golden gulden betaelen. Ende wert hij daer aff lam: soe sal die daeder den claeger die selffde leemte boeven XV goltl gulden boeten ende beteren, ghelieck als van voeten ende handen geschreven staet.
Item alsoe mennich ribbe eenen toegeslaegen wert: sal met VI golt gulden den klaeger geboet ende gebetert wordenn.
Item een mans gemacht offte vrouwen borst: sal voer eens mans lieff geboet ende gebetert worden.
Item een geslaegen, gestoeten offt geworpen wonde int hoefft, doert been: sal ijgelick met XXIIII golt gulden geboet ende gebetert worden,
Item ander wonde int hoefft off in ander leeden, die dat been niet schaeden off verletten: sal den klaeger met vijeff golt gulden verbetert wordens.
Item een vleisch wonde een vinger lanck: vijeff golt gulden; off is die wonde noch een vinger langer, weiniger off meer, onbegrijpelick: tien goltt gulden.
Item een doergaende wonde int lieff: XV golt gulden; ende ist voert doer koemen: XXX golt gulden.
Item een bloetrunst: een halve golden gulden; ende maeckte die bloetrunst een vlijte off schande int aensicht: soe ist IIII golt gulden.
Item haer plucken off vuestslach: een halvew golt gulden. Ende mesluyk in boesheijt sonder misdoen: gheliecke voele.
Item alle wonden die doer den hals, arrem, hande offt voete offt doer ander leedmaete, die doer gaen ende an beiden sieden oepen: salmen voer twe wonden beteren.

Item alsoe mennich wonde eenen geslaegen, geworpen offt gestoeten wert: alsoe mennich boete sal den klaeger gegeven worden. Soe hij oeck van sulcke wondinghe doedt blieve: soe salmen allene den doetslach verbeteren ende die wonde niet.
Item oftb een man geslaegen, gestoeten offt geworpen worde, daer van hij geen wonde blaeuw off bloedich mach bewiesen offt bekent worden: salmen den klaeger een halve golt gulden geven.
Item wie en ander uut eijschet om tegen hem toe vechten: sal een gulden gelden; daer toe alle broecke ende boet die hij doet te betaelen, soe daer nae volget ende geschiet.
Item alle verseeringhe met brandt offt gesoeden waeter: sal nae wiesheijt des rechters ende gelegenheijt der ander wonden gebetert ende gestraffet werdenf
Item als iemant met eenre offte meer wonde verseert worde: die selffde wonde offt verseringhe sal die klaeger den rechter offte onderrechter offt gerechts boede offt twee waerachtigeg mannen besien laeten. Ende wat in die selffde van een als namelick rechter, onderrechter offt gerechts boede offt tween waerachtigheh mannen voer een wonde off verseringhe getuicht wordt: daer nae sal die selffde wonde ende verlettinghe verbetert ende gestrafft worden.
Item alle voertlicke iniurie, alsoe vaeck die in verscheiden steden geschieden: sulck met twee golt gulden tegens den klaeger toe beteren.
Item off een den anderen om iniurien die hem aen zijen lieff ginghe, voer den rechter off gerechte beschuldighet ende niet over winnen en konde: die selffde sal die klaeger sulcke iniurie met een vierendel eens mans lieff beteren.
Item wie den anderen in een graeve offt in waeter, sonder verseringhe ende perieckel siens lieffs, stoet off werpt: die sal sulcx met twee golt gulden beteren.
Item wie den anderen sien hues op stoet offt breeckt, offt anders in boesheijt ende mit geweldt bij daeghe in ghinck: die sal sulcke misdaedt den klaeger mit X golt gulden verbeteren, ende moet daer toe andere misdaet dubbelt beteren, ghelieck nae geschreven staedt.
Item off iemant tegens des anderen onwille bij nacht in sien hues ghinck, als gesloeten sint doeren ende vensteren, ende daer oever bevonden offt begreepen, offt oever hem bewiest worde: die selffde mach van den weert ende weerdinne voer een moerdener, dieff offt anderhande saecke beclaeget werden.
Worde oeck die selffde gewondt, geleemt offt doedt slaegen: den salmen geen boete offt beteringhe toe geven schuldich wesen.

Item den helper tot alle desse voerscreven saecken sal ghelieck den daeder gestraffet wordenn. Item soe wie nae een voegel schoete offt worpe, off anderhande saecke sonder voer waeringe begonde, met welcke hij teghen zijen wille een mensche off dier verwondede offt verleemde off doede: dat sal hem an sien hals niet gaen. Niet toe min sal hij sulcx met geldt verbeteren ende boeten, ghelieckerwies hier boeven ende nae beschreven staet.

Item den vrede breecker salmen, alsoe als in den vrede gheboeden is, straffen.

Item alle boeven geschreven broecke sal tegen den part ende rechter nae achtinghe der persoenen ende vrijheijt der stede geboet ende ghebetert ende ghestraffet wordena: naemelick een ijgelick burger offt landt man, dienstman ende dienstmaeget ende der geliecke lueden sal boet ende beteringhe, ghelieck in allen puncten voer geroert, betaelt ende gegeven worden; hoefflinghen, gheestlijcke persoenen, rechters, gerechts boeden, vrouwen offt jonckvrouwen sal men dubbelde boete ende beteringe geven; die vrouwen die swanger sindt drievoldt.

Item als dese boven geschreven broecke in een mans huisvrede, ofte op der straeten als een toe off van der kercken ofteegerecht offf toe marckte gaet, off voer recht staet: dat selffde sal dubbelt verboet ende gebetert werdeng. Geschiede dese voergeschreven stucken in der kercken, kerckhoff off kraem: sal viervoldich verbetert worden. Waert oeck datmen in den kraem bier verkoffte offt open gasten hilden: dat sal niet anders offt in een anders hues geschiede geacht worden.

Item alle huislueden die dubbelde boet offt meer up gelecht ende toegesproecken is, doe die selffde die voergeroerde broecken off mesdaeden deden een off meer: sal ende sullen boet ende beteringhe geven ende betaelen, in manieren ende maeten als sij selffs ontfanghen ende boerenl solden.

Item soe desse broecke an den regenten, rechten offt officianten der landvorsten gedaen worden: sullen nae achtinghe der persoenen ende orkondenisse der regenten ghestraft, geboet ende gebeetert werden.

Item die rechter sal van alle dese boeven geschreven ende nae geschreven broecke halleff soe veel hebben als die parten klaeger; daer toe alle vechtlijecke gheweer ende ghetuijch.

Item alle dese boeven geschreven broecke ende misdaet die brochlichs ende in gelt gesteldt zijen, die salmen mit twee waerachtighet getueghe bewiesen. Ende hefft die claeger niet meer dan n getuech, soe sal hij met zijnen eedt sien getuich stercken ende genoechsam maecken; ende hefft die claeger geen getuijch, soe mach die beclaechdeu sick der klaeghe met sijnen eedt erledijghen ende vrijen. Soe oeck die beclaechdev sick sulcx eedes weijgeren worde, offt dat die claeger alsoe als boven roert is mochte bewiesen, soe is die beclaechde die broeck ende boet hem over gesecht te beteren ende te betaelen schuldich.

Item soe dese boeven geschreven broecke teghen een buer off lantman in tijt zijnre arbeijt, als hij ploecht, meijet, scheert offt sien vruchten sammelt off toe hues voert, offt in arbeijt toe diecken, toe sluijsen geboerde: salmen dubbelt boet ende broeck betaelen.

Item offt dese voerscreven een offt meer van een dwaes ende onsinnich mensche, offt onmondich kindt dat onder XII jaeren is, gedaen worde: dat sal hem an haer lieff niet gaen, sonder hoer naeste magen ende haer mombers sullen dat met halver broecke ende boet toea betaelen schuldich wesen.

Item soe wat vrouwen offt jonckfrouwen in desen broeck schuldich sien: sullen sij halff boet ende broeck gelden. Ende waert alsoe dat die selffde vrouwe des vechten an legghen wolde off begonste, soe sullen sij boet ende broeck betaelen, in manieren die vrouwen sulcx ontfanghen sullen.

Item soe een man twee wieven trouwede, ende een wieff twee mannen: dat sal in wilkoer der rechter ende parts staen, pijnlick ten doede offt burchlijck toe vorderen; soe hij burchlijck gehandelt wordt, sal die man der vrouwen dochteren met sulcker somme als haer vaeder haer tot der eeren toe betaelen hadde moegen, bestaedighen, offt soe wele als die selfde toe arffenisse hadde. Der geliecken ijst, soe een vrou offt wieff in sulcker val geviel, sal sij als voerscreven is in boet ende broke vervallen sien.
Item soe een off meer mit hoer an hangers oploep maeckt off begonde met woerden offt mit warcken tegen naet rechte off gemeijne nut in steden offt dorpen: den off die salmen onthoeffden. Ende geboerde sulcx tegen den landsvorste offt sienen regenten: die sullen lieff ende goedt verboert hebben.
Ende offt ijemant sulcx vername ende wiste, ende niet vermelde offt oepenbaerde: die salmen gelieck den daederen als voerscreven is rechten. Ende wie oploep off anslach oepenbaerde: die sal des daeders halve goedt hebben.
Item soe een voer gerecht laedet ende citeert is, ende die ongehoersam uut blift: die selve sal een halve golt gulden, halleff den rechter ende halleff den claeger, voer die eerste versmaedinghe geven; ende voer die ander versmaedinghe dubbelt; ende opten darden dach off gerechte sal hij voer recht koemen, ende alle excepcien op een mael voert brengen. Ende offt hij noch op dat mael ongehoersam uut bleeff, soe sal hij in der hoefft saecke offt principael heel ende al verdoempt ende verordelt werden, beholdelick sien noetsaecken daert recht van spreckt. Ende sal opten vierden dach gheciteert werden sien ehafftich bijhelp offt rechtelick noedt saecken voert toe brenghen. Ende offt alsoe niet en geschiede, alsdan sal den claeger nae luijt zienre claeghe gheholpen werden.
Item dat gerecht sal hebben van eenre citacien eenen stuver, van een interlocutorij sentencie een oert goldes, ende van een sentencie diffinitieff dubbe.
Ende doet die rechter executie: daer van sal hij hebben den tienden deel der verholpen summa, ende dat sal die beklaechde betaelen.
Item off sick iemant der execucie wilde tegen staen ende weren: die sal alsoe vaecke alst geschiet, ghestraft wordens in VI golt gulden tegenst den rechter.
Nochtans salmen den claeger dat sien uutvorderen ende bijhelpen.
Item offt iemant den anderen sien landt met opset aff eeret, meijet, scheert off versammelt: die daeder sal den schaede dubbelt betaelen; schiede dat oeck onwetende, sal die schaede eenvolt betaelen.

Item wie den anderen schaede doet met sien beesten: sal die schaede in maeten als hem oever wiest weert betaelen. Ende doet hij anderwerff boeven verbiedinghe, alsoe daenighe sal hij dubbelt betaelen.
Item off die beesten eenreleij schaede offt hinder an een mensche deden, ende die selleffde beesten voermaels niet geruchtieget weren, ende die man dat beest verliete ende oever gaeve: soe is die man des misdaets ontleedighet.
Ende waert dat hij die beesten tot hem name, off dat dat selffde hier voermaels beruchtieget weer: soe is die here van dat beest die broeck ende boet in maten gelieck van enen mensche gedaen waer, halleff schuldich toe betaelen. Offt oeck sulcx geschiede van een hont die an een kettene in oftee voer eijns mans hues ontholden werde: daer sal die man geen schaede van hebben. Des ghelijcks ist oeck van ander dieren die en man in sien stal off hues ontholdt.
Item off iemant den anderen zien beeste lemet, doetslaet offte anders mit slaen offt stoeten offt warpen onnuts maeckt: die sal die beeste tot hem nemen ende betaelen den beschaedichte dat beest met den schaede, in maeten als hij dat met sijen eedt holden wil, beholdelick des rechters matige. Ende waert dat iemant een jach hont offt waeckende hont sonder noet doetsloeghe ofte verleemde: sal dat boeten mit twee gulden.
Item daer sal geen kommer in rechte toe gelaeten werden tegen eenige bisittene manne in dese lande dan uut oersaeck, namelick tegen den persoenen, de vluchtich off soe arrem sien off sien goedt onnut toe brenget, dattet is toe besorgen dat men de schulde an hem niet bekoemen mach: bij peijn van drie golt gulden die dat kommer begeert, toe betaelen den lantvorsten.
Item als een warlieck persoen, vrouwe, man off weduwe, een ander warlicke om warlicken saecken voert geestlijck recht citeerde: die sal den lantvorsten in X golt gulden vervallen sien.
Item alle saecken die mixti fori sint: die sal ten eersten mael voert warliecke gerecht, bij peijn X golt gulden gerechtveerdieget werdenm, die den landsvorsten sal vervallen sien.
Item men sal alle moerder, dieff, moerdenaeren, offt die toe barnen drouwet, ende die hoer bedghenoet offte kinderen doeden, kercken breecker, vrouwen verkrachter, ende andere die den lueden hoer leven verkorten: sal nae keijsers off Sassens recht an hoer lieff ende leven gestraft werden; het en waer saecke dattet uut redelicke oersaecke anders werde bedacht bij den gerechte, datmen sulck mit geldt sal moegen betaelen ende beteren. Dat sal alleen in bedencke ende oerkondenisse der regenten staen, ende van den selffden regenten gerechtveerdiget ende gestraffet werden. Der geliecken salmen holden metten menee diegen, die brieff seghelen offt instrumenten valsch maecken offt weetlijecken gebruecken, ende die ghene die bruecken valsche maet, valsche ellen offte valsche gewicht.

Item die ebreeckeren sal tegen den part als sien bedgenoet verbeetert werden nae recht ende teghen die rechter in XXV golt gulden, alsoe vaecke als des beschiet, gestraffet werden.

Item offt iemant in dese voerscreven broecke die op gheldt gestelt sien fellich ende die an goedt niet toe betaelen hadde: den selffde machmen uutten lande wiesen, relegieren, off gevancklieck holden, offt gestelt toe werdenc toe arbeijden, alsoe lange dat die selffde boet ende broeck voldaen hefft.

Item soe eenreleije bot offt verbot van den regenten des landsvorsten, sien iaer renthen toe belanghen offt anders toe gemeijnen lande an diecken, heervaerden offt anders toe ghemeijne lande merckeliecke saecke, onwillich off wederspannich maeckede: den offt die sullen nae bedencken ende achtinghe der regenten gestraft werden.

Item nae dien alle saecken oeck niet moegen bedacht offt in schriffte gebracht werde, daer om sullen toevallende saecken oeck boeven geschreven handel limiter nae rechte ende goet beduncken der regenten ghestelt ende uutgeset worden.

Ende tot een besluijt des alles in goeden ordinancie begrepen, willen wij bij onser swaere straffinghe ende ongenaeden vastelick van een ijghelick – tot onsen wederroepen, die wij uut onse vorstelicke macht an ons holden – gheholden hebben.

Tot oerkonde hebben wij dese selve onse ordinancie mit onsen signet geteijckent.

Geschreven int jaer Ons Heren 1504 opten derden dach in julio.

Item die steden sullen hoer regieringhe ende recht – tot onser veranderinghe, die wij hier inne uut onser vorstelicker macht an ons holden – nae older gewoente bestellen; doch dat sij alle jaeren noch eens soe voel persoenen als sij plegen tot hoer regieringhe ende recht toe gebruecken, onsen regenten geteeckent senden, daer uut onse regenten den ghenen die sij goet bedencken die staet toe regieren, sullen ordineren, ende den selven schrifftelicke conffirmacie geven; in den selven schriffte sullen sij van onsen weghen den ghemeente gebieden den selven in den tijet hoers regiments onderdaenich ende ghehoersam toe sien. Ende sulcken brieff sal terstondt den gemeente geleesen, ende die geordineerde des raets gepubliceert werdenl. Alsdan sullen die selve gheordineerde raets persoenen desen naevolgenden eedt doen.
Als der doerluchtichste hoechgeboeren vorst ende here heer George, hartoch tot Sassen, lantgraeff in Dueringhen, merckgraeff tot Miessen, erfflijcke gubernator in Vrieslanden, mijn genaedichste here, mij N. neuwen den anderen deser stadt toe regeren geordineert, spreeck ick ende gheloeve, nae mijenen hoechsten vermoegen zijnre vorstelicker ghenaeden, oeck allen inwoeneren deser stede mytn eere ende tbeste toe soecken ende behelpen; oeck trouwelick vlijtichheijt offt naerstichheijt toe doen zijenre vorstelicker ghenaedeno, erven ende regenten ende den voerghenoemden lueden deser steden in goede ghehoersam toe holden, sienre vorstelicker genaden schande, oneere ende wedervaerdichheit toe keren ende wenden; een ijghelick mensche rechts in deser stadt soeckende tot sienre gerechtichheijt toe helpen, niemant in sien recht wetentlijeck toe verkorten offtc verhinderen, offte eenigerleij ontaemelijecker wies toe be-swaeren, met tgemeijn stadts goedt ende nutsinghe trouwelick tot der stede proeffiet toe handelen; ende mij doer geenreleij nut, eere, gunst, vrientschap, haedt offt vientschapd beweghen laeten; oeck in allen geenreleij nut off proeffiet voer mij selves, dan soe voele mij toegelaeten is, toe soecken offe gebruecken; trouwelick ende ongeverdelick ende dien allen genoech toe doen, swerre bij Godt ende alle zijn heiligen.

Nae sulcke eede gedaen, sullen die selve regeerders alle des stadt saecken ten besten handelen, alle hantwerck ende anders ordineren, daer mede een ijgelick mensche ghelieck ende recht geschien. Ende sullen sonderlinge vliet an doen, den parten die met den anderen toe doen hebben, onvertroestlieck eijnde offt recht toe geven; voer alle dinghen versoecken, dat sij goetlieck – ende wanneer dat niet wesen en mach, rechtelieck – doen scheiden.
Sij sullen oeck broecken, boeteng ende straffinghe, niet anders noch hoeger dan nae tenoer ons lants ordinantie beschreven, nemen. Ende wat daer inne niet beschreven en is, sullen sij nae hoer olde gewoente gebruecken. Soe sullen oeck alle saecken die dat leven niet an en gaen, rechten ende compositien nemen, ende die selve compositie offt boete tot hoer stadts beteringhe tot onsen wederroepen ghebruicken. Mer saecken des levens angaende sullen sij an onsen regenten wijesen, ende hoer nae den regenten bevelk holden.
Het sal oeck een ijgelicke raedt in alle steden met uutganck hoer jaers tiedt onse regenten, woe dat met den gemeijn stadts goeden ghehandelt is, wat van den gerechte genoemen is, hoe veel ende waer van een ijgelick gegeven hefft, rekeninghe geschien, op dat sij vordertm beste moegen raeden.
Item die steden sullen sonderlinghe op sien, dat met den gewichte, maete ende ellen onse ordinantie geholden werden. Oeck des handtwerckers ende handelers niemant met hoeren hantwarrick ende handelen bedriegen. Ende dat sonderlinghe des goltsmeden rechte ordinantie holden.

Het sal antwoerden die olde raet den nieuwen confirmeerden raet in bijwesen tweer mannen uut eenre itliecker gilde alle tiedt op eenen seeckeren dach aller hoerer innaeme ende uutgaeve claere volstandinghe rekeninghe ende onder richtingeo doene, ende die, alsoe voerscreven is, onsen regenten in onsen affwesen toe schicken, hoer gemoedt ende meninghe daer aff toe vernemen.

3a Georg reist ter inhuldiging door de Ommelanden eerst naar Aduard; Sicke Benninge komt naar zijn stoet kijken
Als nu die hartoch den Westvriesen desse nie rechten hadde in gesat, soe wolde hie dyt landt tusschen der Eemse ende Lauwersche oeck beseen, doer Langwolt ende Hunsinge ende Fijmelinghen nae den Dam. Als ick hoerde op wat dach hie toe Aedwert wolde wesen, soe toech ick Sicke Benninghe hen toe Aedwert, omme den fursten ende rueterwarrick toe besien. Soe quam die hartoch van Sassen selves in siener parsoenen heerliecken, als eenen fursten toe behoert, ende hadde bij em wal sese greven ende wal II 1/2c reijsighe peerden, ende die rueteren ueterliecke wal gherustet ende getueget. Hier toe hadde hie bij sick omtrent IIIc voetknechten, recht uutlesen krieges vollick, mit oer veltgeschut ende kaerbussen in der oerden, ende twee waegennen gelaeden mijt haeckbussen ende kruet.

Item oeck hadde he voele waegenen mede, onder welcken weren twee verdecket bespeerde waegenen, elck waegen met ses kosteliecke groete peerden voer den waegen, daer op weren sijene kostliecke klenodien, sulver ende golt, klederen; want alle dat gene datf daer men ter taeffelen mede an richten ter maeltiet, weren niet dan al sulveren vaeten, schottelen, kannen ende schenckvaeten. Oeck hadden sie meede voele waegenen, daer see mede voerden wienen, pryvande ende all koecken gereesschap, alse potten, ketelen, pannen ende speeten.
Des nachtes soe bleeff hie mit sien vollick in Aedwert; men hie hadde al den dach ende nacht vollick toe voet ende to peerde tusschen Gronnigen ende Aedwert, die dat velt bewaerden voer die van Gronnigen, daer hie doe noch boeven bestandt voer beducht was; want hie sunder geleijde ende bueten oerloff der stadt Gronnigen doer die landen sus reijsede, ende verleet sick op dat bestandt dat tusschen beijden ghemaecket was, ende op siene rueteren ende knechten die hie bij sick hadde. Dat eertijdes genen fursten mit soe daenen vollick doenliecken hadde ghewest toe doende, in tieden doe die van Gronnigen in oer vuller macht weren, ende alle desse Ommelanden onder hadden ende regierden; welcke macht sie jammerlicken hebben vermallet, verhoemoedet ende toe gebracht, ende em selven ende gans heel Vrieslandt geset ende gebracht in eenen dwaelinghe ende eijghendoem, daert besuenichheijt nummer meer sal uut koemen, ende sal moeten blieven onder heerschaepie, bedwanck ende eijgendoem ijenieger landes heeren, dat Godt beeteren moet.

3b Georg wordt te Appingedam door de hoofdelingen gehuldigd

Des anderen morgens vroe soe rustede die furstea mit sien vollick, ende reijsede voer an nae Aedwerder siel oever die brugge voer bij dat blockhues Stuijr Groeningen, voert toe Winsum nae den Dam; die queemen em toe moete uut bij Dijeckhuesen mijt cruese ende vaenen, mijt alle clerisije gheestlieck ende warlieck, ende vellen op oere kneen, ende haelden em eerliecken in. Men hie wolde van die gemeente niet gehuldet wesen, men die hoefftlinghen der Umme landen die in den Dam weren, die hebben em daer huldinghe, plijcht ende eede upt nie bet gedaen, dat sie sijenen vaeder eertiedes oeck al gedaen hadden.

Ende daer quam die greve van Oestvrieslandt greve Edzart oeck in den Dam bij den hartogen; wat oer twier handel offte affscheidt was, is mij onbekandt.

Ende daer triumpheerden sie toe saemen IIII offte V daegen, ende die greve eerde den hartogen mitten onkosten die daer gedaen worden. Ende als hie al dinck daer mit see geendijeget hadde, soe reijsede die greve weder oever de Eemse, ende die hartoch mit sien vollick weder umme doer Duertswolt nae Kroppes wolde, ter Knijpen over na Suedtlaeren, ende des nachtes blieff hie toe Rolde; dat den Gronnigers spijtich was toe lieden, dat hie alle oere landen dus om reijsede mijt soe kleijnen vollick buten oren consent.

Deel III-F

Groningen slaat telkens de Saksische eisen af, maar komt door samenwerking van Georg van Saksen en graaf Edzard steeds meer in het nauw (1504-1505)
1 Graaf Everwijn van Bentheim bewerkt bestandsverlenging

Dit bestant dus duerende deden beijde partijen malkanderen geen verdriet; men int eijnde van den bestande was mester Ulffert, daer voer in desse kroeniecke al eer van geroert is, tusschen beyde partijen arbeijdende om een langher bestant toe maecken. Alsoe was daer een oerloch up verresen tusschen den Romesschen koeninck Maximilianus ende den lantgreven van Hessen ende den hartogen van Sassen mijt oeren adherenten ende hulperen ter eener siedt, ende den palsgreven op den Rien ter ander siedt. Alsoe geloeve ick, dat den hartoegen van Sassen dat bestandt alsoe wal solde behaegen alse dat den Gronnigers; want hie daer metten Roemsckene koeninck ende den anderen vorsten soe voele toe doende hadde, dat die palsgraeve em al warrick maeckede. Ende helt die oeverhandt int leste mijt een tractaet ende handel dat tusschen beijden partien verdedinget wort; soe dat die hartoch van Sassen em des oerloeges willen die tijt duerende konde geen hulpe noch bijstandt kriegen van den heren ende fursten. Alsoe wort daer een nie bestandt verdedinghet tusschen den hartoegen van Sassen ende der stadt Gronnigen, duerende al hen tot den anderden soendach in der vasten anno XVc ende V. Ende tot dessen bestande toe maecken was die greve van Bentum greve Everwijn mede in arbeijdende, soe dattet de bet voertganck kreech, want die greve hadde groet gehoer bij den Sassegen heren, omme dat sien vrouwe was den Sassegen heren bewandt van bloedes halven; ende die Gronniegers stonden oeck vruntliecken mitten greven, want die greve hadde die stadt mijt eene groete marckelicke summe gheldes geholpen, daer hie voer uut der stadt hadde omtrent XL tunne botteren, ende hadde twee winde moelen timmeren laeten voer de poerte; soe dat hie sick wat erenstachtich in dessen handel bewiesede. Ende dit vorgenoemde bestant wort belevet ende anghenoemen tot Gerreckes kloester. Daer van den Sassegen heeren wegen was ter dachvaert een ridder geheeten heer Willem Trux mit ander twee offte drie heeren, omtrent XI offte XII starrick toe peerde; ende van der Gronniger wegen weeren daer twee borgemeisters als Luedecken Hoerencken ende Coert Coenerdes,

ende Peter Sickinge hoefftman ende mester Gelmer Raedsman, mijt drie waegen vul vollicks. Ende daer was een borger van Gronnigen geheten Wijert Eijsema mede toe Gerrickens kloester, doch van sien selffse bedrieff, want hie daer toe Burum geboeren was, soe hadde hie daer omtrent doch sien handel, soe dat hie niet mit den Gronnigers daer gekoemen was. Ende des gelieckes was daer gekoemen een hoefflinck uut Donger deel geheeten Tsalinck Luwens, ende was oeck mitten Sassegen heren niet gekoemen, men doch om sien eijgen warff. Ende soe worden die Tsalinck ende Wijert twetalich ende twiespannich mijt malkanderen, soe dat Tzalinck Wijert daer doet stack in der abdije, dat welck die Sassegen seer mishaegede ende leet was, datmen op oere dachvaerde soe daene ongelucke dede in oeren bijwesen. Ende soe wort Tzalinck in der nacht van den monnecken uut dat kloester versteecken ende en wech geholpen, soe dat hie uut den lande wech quam, anders haddet em sien hals gekostet.

2a Vredesbesprekingen te Rolde mislukt

In dessen bestande voergeroert soe was die greve van Benthum noch seer arbeijdende tusschen beijde partijen, ende verschreefft an den vorsten van Sassen ende den Gronnigers, dat daer wort beraemet een dach van vruntschap toe Rolde in den lande van Drenthe. Ende daer quam die greve van Benthum solvens in sijener parsoenen op den dach, ende die furste van Sassen sende daer uut Doringhe offt Miessen eenen ridder geheeten heer Seijger Ploech, ende uut den hoff van Leewarden quam heer Willem Trux, beijde vulmachtich van der fursten weegen. Ende desse heer Sieger quam doer Oestvrieslandt van den greven, doer den Dam ende voert doer Gronnigen, ende was daer eene nacht binnen der stadt. Ende die hoeftlingena in den Dam, als joncker Roeloff ende Wigboldt ende Asege Aijlckema in den Ham, weren mede up dessen vruntliecken dach, ende weeren int weeder umme koemen eene nacht binnen Gronnigen, want sie geleijdet weren. Soe dede de greve van Bentum groete neerstichheijt op dessen dach om beijde partijen in vruntschap toe verlyken; men dat wolde daer niet gevonden weesen, ende de Sassegen heren weren stercker ende wreeveleger dan sie toe voeren ije gewest weeren, soe dat see sunder ende van eene scheijden.

2b In Gerkesklooster nieuwe bestandsverlenging

Item daer nae wort noch een dach beraemet tusschen beijden parten toe Gerrickes kloester; daer die regenten der Sassegen quemen ter dachvaert, ende die van Gronnigen schickeden daer Luedecken Hoerencken ende Coert Coenerdes beijde borgemeijsteren, ende Peter Sickinghe hoefftman ende meister Gelmer Raedse heer ende secretarius, mijt drie wagens vul volckes. Daer den Groningers noch wort voergegeven, noch starcker dan dat ije toe voeren op ijeniegen dach voerden gedaen was, alsoe dat sie solden den fursten van Sassen em oere stadt oepenen, ende doen em plicht ende eede, ende ontslaen sick gans ende heel der Vreesscher Umme landen die mijt sie verbunden weeren; ende die schaede van roeven, barnen ende der hoefflingen huesen omme toe warpen, ende van den onkosten die de fursten van Sassen gedaen mochten hebben, wolden sie sick genaedelicken inne vinden laeten. Twelck die Gronnigers alinck niet doen wolden, men daer wort een bestandt verdedinghet tusschen beijde partijen, duerende hen toe Paesschachten naestkoemende anno vyvel. Ende desse voergeschreven dach wort principaelicken beraemet om des willen, dat die van dat blockhues gelegen bij Aedwerder ziel, dat sie noemen Stuer Groningen, helden al die schepen an die toe Gronnigen up wolden mijt heerinck, oelije, viegen, roesienen ende ander koeren. Ende dat geschach hier umme, want in den bestande voer dit bestandt was verdedinget, dat die van Gronnigen die Ummelanden niet solden beswaeren mit ijenighe schattinghe van em toe hebben, off anders ijenich denst vermydsn graeven ofte bolwarcken; des gelijkes solden die Sassegen niet meer vesten van datgene dat sie inne hadden. Welck an beijden zieden niet geholden wort, want die van den blockhues starckeden dat blockhues seer vast, ende die van Oterdum oeck oer bolwarreck ende grafften; ende die van Gronnigen schreven uut om schattinghe toe hebben van den Umme landen. Ende dat was die saecke, dat die van den blockhues die scheepen soe an helden. Ende op den voergeschreven dachvaert toe Gerreckes kloester wort verdedinghet, dat al dat goedt wort vrie gelaeten, ende die scheepen mochten daer nae vrij ende veerdich up ende uut vaeren duerende die tiedt des vorgenoemde bestandes.

3c Nog eenmaal bestandsverlenging, maar geen voortgang meer
Anno 1505

Des vriedaeges nae Paesschen als dit voergenoemde bestant ten eijnde was, soe was daer een dach beraemet toe Gerrix cloester, daer die raede van den Sassegen heren unde die Gronnigers bij eene quemen. Soe hadden die regenten van den hartoegen van Sassen in die Paesche hilliege daegen gewest bij den greven van Oestvrieslandt ende bij den hoefftlingen der Umme landen in den Dam, daer see oeren beraedt mede genoemen hadden, ende quemen mede op den dach toe Gerrix kloester bij den anderen raedes vrunden. Soe wort den Gronnigers daer voer gegeven ende voergeholden, woe dat die greve van Oestvrieslandt mitten ridderschappen ende hoefftlingen der Umme landen hadden geschreeven an oeren genaediegen heeren ende fursten den hartoegen van Sassen, dat em generleij wies dat bestant bes toe Lichtmissen, soe dat upgericht ende uutgestalt was bij den graeven van Bentum, en genoechde soe toe achtervolgen ende toe holden. Men sie hadden wal en goed believen dat toe holden hent toe Paesch acht daegen, twelck die hartoch van Sassen alsoe had beleevet ende gestalt in des greven van Oestvrieslandt ende der hoefftlingen handen om dat bestandt, offte dat langer solde staen ende dueren dan toe Paesschachten offte niet. Soe wolden die Sassegen daer anders veerder niet in handelen offte doen bueten consent, weten offte wille des greven van Oestvrieslandt ende die hoefflingen der Umme landen. Men dat bestandt wort uut stelt achte lanck, ende binnen die achte daegen solden die Sassegen rugge spraecke holden mitten greven ende den hoefftlingen; ende solden des vriedaeges nae Paesschachten tot Gerrix kloester weder bij eene koemen, om daer veerderi van die gescheele beijder partijen toe tracteeren, om een goed middel daer in toe vinden, offte 7dat bestandt veerder uut toe stellen.

Op Sunte Ambrosius dach, was doe des donderdaeges nae Paessch achten, worden uut Gronnigen geschicket ter dachvaert Lueken Hoerenken, Coert Coenerdes, beijde borgemesteren, Peter Sickinge hoeftman ende mester Gelmer Canter secretarius, om mitten regenten der Sassegen heren, doe in Westvrieslandt wesende, om op den vriedach daer nae int kloester toe Jerusalem mijt malkanderen vierdere van oere beijder gescheele toe tracteren ende toe handelen.

Daer meister Ulffert die kerckheer toe Collum tusschen beijde oever ende weeder oever reet, omme dat geleijde toe brenghen. Als die Gronnigers daer weren koemen op den donderdach, om des morgens vroe mijt sie toe handelen, soe quemen die Sassegen rede niet eer dan des vriedaeges nae middaege; soe wolden sie eersten oer maeltiedt doen, eer sie sick wolden geven ter spraecke. Ende die maeltiedt duerde bij nae drie uren lanck, soe dattet avendt worde; ende lieten die Gronnigers weeten: sie hadden boeden an den greven van Oestvrieslandt ende hoefflingen in den Dam, daer hadden sie noch geen antwort van weederumme, se mosten vertoeven ter tiedt dat sie die antworde hadden, als dan wolden sie sick mit em ter spraecke voegen; soe wordet doe soe laete, dat die Gronniegers gingen toe bedde slaepen. Des nachtes toe drie uren soe quemen die geschickeden van den greven van Oestvrieslandt ende hoftlingen mijt die antworde die de Sassegen verbeijdende weeren. Doe worden die Gronnigers op ghewecket; soe wast tusschen vier ende vieven, soe wolden sie eersten mijsse hoeren, eer sie sick ter dachvaert gheven wolden. Die misse gedaen weesende soe queemen sie mit malkanderen toe spraecke. Soe deden die Gronnigers up, ende meenden mijt em toe tracteeren ende toe handelen op den lesten affscheijt ende handel, daer dat bestant laesten in den kloester toe Assen van upgericht wort lees ende voert nu des vriedaeges binnen Paesschachten in Gerikes kloester voert up gehandelt wort. Daer die gheschickeden der Sassegen heeren weeder op seeden: neen, sie hadden sulckes geen bevel. Daer die Gronnigers van em op begeerden toe weeten, wes oer meninge weer. Soe deden se em up drie artikulen die sie in bevel hadden. Dat eerste was, dat sie wolden, dat die Gronnigers solden sick der Umme landen tusschen der Eemse ende Lauwerssche, die mijt em verbunden weeren, los, leedich, vrij ende quiedt solden schelden, gene oeverheijt daer meer oever toe hebben. Dat ander, datmen den staepel ende marcket solden stellen binnen den Dam. Dat darde was, datmen den hartoegen van Sassen solde binnen Gronnigen toe wiesen eijne gelegelycke steede ende plaetse, daer hie up timmeren mochte een eerliken hoff, daer soe daene furste mit eeren mochte in rieden. Daer sie dan voert up an wolden neemen een bestandt duerende een tijt lanck, om als dan heren ende fursten tusschen beijden toe handelen, wele int laeste bij den lande blieven solde, ende woe sick al dinck begeven solde. Welck den Gronnigers toe maele swaer ende pynlick was an toe nemen.

Daer Coert Coenerdes op antwoerde mijt haestiegen moede, dat dat den Gronnigers alinck ende al niet liedelick offte doenlick weere, ende dat weeren die artikulen daer sie om hadden gewaeget goedt ende bloedt ende dus langhe geoerloeget, ende dochten dat nummer mer toe doen, om den laesten man daer om toe waegen, ende den oeversten steen bij den ondersten van oerer stadt toe brengen. Ende scheijden soe mijt steijlen hoegen woerden van eene. Als die Gronnigers wolden reijsen, soe quam bij em mester Ulffert ende Frans Mennema, een hoeftlinck in Westvreeslandt ende was oeck mede raedt des hartoegen van Sassen, ende helden den Gronnigers voer: seet ghij vrunden van Gronnigen, wij hadden gehoepet het solde anders tusschen ons geloepen hebben, men het wil nu sus weesen, want in der heeren hoeve sijnt voele synnen ende voele raedes. Soe is onse begeeren dat ghij niet en willen barnen. Wij willen dat soe vermoegen van unsen geneediegen heren van Sassen, datmen den huesman niet sall barnen noch verdarven, die daer doch gene schult an eijget. Daer Coert Coenerdes in eenen vueriegen heeten moede up zeede: җal an, et wil doch anders nu niet weesen, soe doet un beste: barnet, vanghet, hanghet, raedet, roevet, slaet doet, haetet uns viandessche wiese waer ghij konnet ende moeghet; wij willen u des ghelieckes nargent in spaeren! Ende alsoe scheijden sie van eene.

3 Hervatting strijd; Benninge kritiseert krijgsplannen

Dess dingesdaeghes alst bestandt uut was, soe toegen en deels uut van den Gronniger borgeren ende buer ende en deel knechten op een avontuer, ende quemen toe Onder den dam, ende vonden daer in der nacht XIIII knechten vant blockhues mijt twee hueslueden die oere kunden weren; die vengen sie al daer, ende brochten die gevangen in Gronnigen, ende die knechten worden nae krieges recht geransoent. Aldus weer nu wal voele toe schrieven van mannigerleije gecke, quaede ende onnutte woerden die onder den borgeren ende inwoeners dicke ende vaecke gedaen worden, geestlieck ende warlieck, ende wal en deels die in den Raedt weeren ende al eer gewest hadden. Want die eene wolde: men solde koemen laeten en twee duesent knechten, die soldemen annemen sunder solt op oer eijgen avontuer, ende geven em Westvrieslandt toe voeren toe vuer ende sweerde, ende maecken soe eijn anloep ende roepen Ҷrij Vreeschӻ soe meenden sie, dat al die Vreesen solden mijt se toe slaen, ende ijaegen die Sassegen soe weer uut den lande. Die andere meenden: men solde alle die diecken doer steecken ende die zielen in barnen, ende alle de landen onder loepen laeten mit solt waeter. Oer summighe hadden die meeninghed: men solde allee Vrieslandt tusschen der Eemse ende Lauwersche op barnen, soe hadde die hartoch van Sassen noch die greve van Oestvrieslandt daer joef ghenen baete van.

Dat doch joe nae alle mien verstandt toe maele een quaedt voerneemen was ende reden sunder bescheijt, daer ick ende summygen op zeeden: ҇hij vrunden, als ghij dessen anslach alsusk gedaen hadden, mene ghij dan dattet oerloch daer mede al ten ende ghekoemen weere, ende ghij oever alle quaedt koemen weeren? Twaeren neen ghij! Want gy komet dan daer meede midden int oerloch, want neme ghij an soe daene summe van knechten, het synm lammeren int an neemen, men het sijnt wolven int affscheijden. Als de maent ten eijnde koemet, soe willen sie eeren solt hebben, het sij recht offte onrecht; daer heb ghij wal en exempel an van den hoep knechten die in Sneeck laegens op oer eijgen avontuer, ende die oeren solt eijsscheden vant Bocken Hernexma ende van Sicke in der Elst ende Louwe Doinga.Ӡ– als den Gronnigers oeck beijegende mitten knechten voer den Dam, doe sie den slach verloeren, daer beijde voer meer van geschreven is. – ҅nde barne offte beroeve ghij die Westvreesen, soe maecke ghij noch meer vijanden. Ghij hebben Godt betert doch vijanden genoech! Ende als sie dus beroevet weren, so is elck buer soe guet als een kriges knecht, want een mensche de verdorven ende verbrandt is, de is halff desperaet ende vertwivelt, de moyet dan sijn leet; so behovede de hartoch van Sassen v anders gene knechten, de solden em dan quades genoich helpen doen. Ende ist sake dat gij Vreslant tusschen der Eemse ende Lawersche up barnen, ofte de zijlen inbarnen, ende de dijken doer steken ende den solten see in laten, ende de Ummelanden iuwer stadt als dusad iammerlikenae verderven – we, we iuwer dan des gecken onmettens vornenemenag ende quaden rades! Want dat were ioe ene sake iuwer stadts ewige verdomenisse, want alle dat gene gij an Vreslant so verderven, vermistsa barnen ende de lande mijt solten water laten belopen, verderven gij al in iu selves stadt: want als Vreslant vordorven ijs, so ijs Gronningen genoich vordorven; ene stadt sunder Ommelanden, daerse uut gevoet wort ofte sunder grote markeden, is haeste to niet. ‘Alsa meenden se, ende oere summige seden: Җreslandt moet doch eens gans ende heel verdorven wesen; alst dan dus verdorven ijs, so hebben de Sassegen heren ende de greve van Oestvreslandt genen baten daer van, so rumen se van sic selves weder omme.’ Daer ickt volen weder up hadde: ‘De hartoch van Sassen ende de greve van Oestvreslandt solden wal wijllen dat Gronijnger Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche gans heel were verdorven ende verbrant, so dat daer in vijff ofte ses iaren niet een tunne botter wort gekarnet ofte niet een mudde korens wort gebouwet.

De landen vann Sassen, Doringe ende Mijsen mijt Westvreslandt kunden den hartoge wal voeden, ende Emder landen kunden den greven wal voeden; mer wat de inwoners der stadt Groningen dan solden eten, ende wat oer vodinge solde wesen, mach een ijgelick redelick mensche over leggen, want na alle mijn verstant were oere ewige verdarffnisse. Dat were to maele een arm furste ende here, als Sassegen heren ende de greve van Oestvreslandt elck up oere landen niet kunden een orloch voeren een dre ofte vier iaren tegen ene stadt, de doch al rede de landen in hadden, vermits vesten ende block huesen ende de hoeftlingen ende een deel vanden hueslueden mede to bate. Hijr wer wal mer van to scrijven, man ick latet achter; als vanden ijse genoich.

4a Saksen bezetten Aduard, graaf Edzard voegt zich bij hen
Op den woensdach naeden bestande so quemen die regenten der Sassegen heren mijt summijge Westvrieschen hoefflingen, ende hadden mede omtrent IIc krijges knechten ende oeck so vele hueslueden, ende quam in Adwert ende besetten dat mit bussen ende geweer, als se nu to iaer verleden oeck gedaen hadden. Ende die greve van Oestvrieslandt ende sijn broder iuncker Uke quemen oeck over bijnnen den Dam omtrent dusent starck, alse VIIIc buren ende IIc krijges knechten. Ende des vrijdages daer nae soe toech he mijt een deel van sijn volck na Wijnsum ende verbij den blockhues over de brugge nae Aedwert, ende toech bij den anderen hoep int cloester; dat den Gronijgers spitich was te lijden, dat he mijt so cleynen hoep volcks reijsede voerbij oer stadt ende doer oer landen, dat eertijdts niet wal hadde doenlijcken ghewest.

4b Saksische aanvallen en brandstichtingen vlakbij Groningen
Int iaer MVc ende V
Daer nae des sondages voer Sunte Jurien des nachtes omtrent een ure nae middernacht quamen de Sassegen uut Aedwert ende branden wal acht ofte negen kameren ende husen buten der Ae poerte, ende hadden de wijnde moelen die daer stont angestecken, men de en brande niet. Ende dit dedenc dre ofte vier de to peerde daer weren, men daer helden meer te peerde op den Hoenwech, ende weren oeck te voete een groetene hoep te vote van oeren knechten bij de Hoenbrugge ende bij Doeijnge horne mit twen vaenkens, om die Gronigers uut te locken ende te verlagen; men daer liep niemant uut dan en deel van den barvoete moniken ende andereh mannen ende vrouwen omme den brant to lessijgen.

4c Groninger tegenterreur in het Oldambt blijkt zeer riskant
Int iaer MVc ende V
Op den selven sondach tegen den avent schijckeden de Gronijgers oere knechten ende andere borgeren ende buren tot en vier ofte vijffhondert starck nae Oesterwerum ende daer omtrent, ende daer branden se een dorp Hewensche geheten heel uut, ende haelden daer enen groten roeff van ossen, koen ende scapen daer omtrent te Oesterwerum, Hewensche ende Weijwert; ende bescijnden de kercken ende nemen daer uut dat de hueslueden daerin gevloechert hadden, ende branden die kerckdoren in, so dat se spaerden kerck noch cluse. Dat daerumme boeslijcken was gedaen; Godt weet al dinck best, de gheen quaet lat ongepijniget, want he is een kenner alles rechten. Hier genoech aff als van den, ick muchte den summigen wall toe nae schrijven. De mannen weren gefflogen in die kercken op die kercktoren, ende deden daer groeten weer aff, want se wolden sie al gevangen hebben, men se kregen gene gevangenne. Ende die van den Damme quemen uut mijt een vaenken omtrent IIc starck, ende volgeden oeck vole buren van Weijwert, Hevensche, Oterdum ende Fermesum den Gronigers achternae, men se werent te late wijs geworden, ende wistent niet eer de brant op genck, want se onverwaerds gekomen weren; so vervolgeden se se al int wolt te Schijldwolde toe, men de Groningers quemen ongescadiget en wech; ende de spracke genck onder den Gronigers, dat de Damsters hadden scaden geleden onder oer volck. Ende den roeff wort gepartet ende butet to Groningen, men die van Oesterwerum die kofften all oer gued weder voer hundert hartoch Phlips gulden.

4d Georg en Edzard bouwen een brug over het Reitdiep

Daera nae begunden de Sassegen ende greve van Vreslant ene brugge to maken over dat Reijdiep an die norder sijt Platvoetes hues. So togen de Gronigers uut op Sunte Jurijens dach mijt oeren knechten, scutten ende borgeren ende buren mit enen groten hoep volckes, ande oester sijt des dieps doer den Paddepoel.

Ende de Sassegen quemen uut Adwert mijtter macht, ende die oerde bleeff staen bij Adwerder grote steentijl; men daer reet voele reijseners over na den Groningerse ende voele van oren knechten mijt geschutte, de scutte geveerde mit malkanderen helden, ende leden an beijden sijdenf scade, men weijnich.

Ende de Sassegen weken ten laesten weder op oren hoep ende voert int cloester, want se niet bij ene konden komen overt diep, om dattet hoechwater was, ende sagen anders geen gewijn dan pijle ende loeden. Ende so was daer niet voele an de brugge up gerichtet; dat selve togen se up ende letent drijven int diep, ende quemen weder in de stadt. Ende van stunden an des selven avendes ende voert des nachtes quemen de Sassegen uut Aedwert, ende brochten dat holt wederumme ter stede, ende makeden de brugge weder rede.

4^e Meer Saksische druk op Groningen, intimidatie in Drenthe
Inh Vredewolt to Mijdwolde stont een eerlijcke hoeffmans woninge, geheten Benkema hues; dat leten de Sassegen ende greve vast macken, ende leden daer knechten up om de landen daer uut to bescarmen, want de Gronigers daer doer Drente over de Lake togen daer inden lande ende voert in Westerlant te roven, barnen ende vangen. Oeck so reden de Sassegen dagelix voerbij dit hues na Drenthe ende to Borck, Sutlaren, to Haren ende wall omtrent Helpmen, omme op de Groningers ende de aff ende an na Groningen reijsen wolden, to vangen ende to beroven. Als dit de bischop van Utrecht vernam, so leet de droste van Coverden van wegen des bischops dat zwert na oren manneren gaen inden lande van Drente gaen, ende leet dat gemeene lant bij ene komen to Groller holt. Ende daer leet de droste wittijgen dat niemant solde reijsen an ofte aff na Groningen dan up sijn eijgen aventuer; worde daer ijemant over bescadiget, de bischop wolde daer gene clage van hoeren.

4f Groninger uitval naar Midwolde slechts ten dele geslaagd

Daera nae makeden de Groningers enen anslach mijt oren scutten ende knechten, ende schijckeden se in der nacht uut nae Mijdwolde doer Oestwolt; dat te male pijnelijcken was, mijt all dat volck over all de quaede sloten to komen. Ende meenden so in der nacht Benken hues, daer de Sassegen over weren vast to maken, in to nemen, ende inder nacht sod to beslijken; men se weren daer so starck up, ende deden daer so dane were aff, dat se mijt scanden daer weder aff rumeden. Men se vengen daer welcke arme hueslueden, de daer weren uut gekundiget to graven ende bolwarcken; oeck namen se mede Harmen Benken koen ende beesten de bij den huse weren. Endeg so togen se voert na Groningen doer Raeden, ende daer slogen se ore browketelen ende kupen en twe ende slogen oere backovenen en twe, om dat se de Sassegen in Aedwert spijseden mijt beer ende broet.

4g Slecht weer verhindert versterking van Rodeschool

Do makeden de Groningers noch enen verloren anslach, als dat se wolden dat voerwarck toe Roder scole vast maken, ende besetten dat mijt volck, om to behinderen dat men tusschen den Dam ende dat blockhues ende Aedwert mijt cleynen volck niet solden reijsen. Ende so senden se daer hen ore knechten mijt privande ende vitalie ende gescut, men se quemen des selven avendes wederumme; ende het was to male regenich weder, dat de peerden de wagenen qualick konden trecken, so dat se vole privande van beer, broet, solt ende torff achter leten, ende worpent vanden wagenen, ende quemen weer in de stadt.

4h Groninger overval op blokhuis te Oterdum mislukt

Daerm nae quam daer ene to Groningen geheten Udo van Rysum, ende was uut des greven lant van Oestvrieslant; ende de greve hadde em ende sijnen broder to kort gedaen, als he clagede. So nam he an: woldem hem de Gronigers volck mede doen, he wolde hem dat huus to Oterdum weder inleveren, mijt verraschen ofte verraden ho men dat best nomen sal, want he mochte daerop ende aff ghaen so vake als he wolde; ende Dutmer Rengers was daer do droste up, ende was men vier ofte vijff starck daer up. Ende seinden de van Groningen daer hen oer knechten, ende voele van den borgeren ende inwoners ende scutten, de van sick selven daer mede reijseden; men do se daer quemen, do wortet anders bevonden, so dattet hues was wall bewaert; so toghen se wederumme na Groningen. Ende aldus hadden se dre gecke anslage, de al gene grote profijt inbrachten, ende sie ore weder partije modich mede makeden.

5 Missie van Hugo van Leisnig voor Georg naar Keulen over de Rijksban tegen Groningen

Als beijde partijen dus mijt malkanderen weren in den orloch, so sande de hartoch van Sassen in Vrieslant greve Hugo van Lijssnack, de te iaer verleden stadholder was in Westvrieslant. De quam an ten Damme wall mijt XX peerden ende mijt twe bespeerde wagenen, ende wort voert tot Aedwert overgeveliget wal mit IIc starck totten greven van Oestvrieslant, de doe van der Sassegen heren wegen in Aedwert lach. Ende van daer reijsede he voert in Westvrieslant bij den regenten der Sasseger heren; wat sijner handel daer was is mij onbekant. Daer nae quam he weder in Aedwert. Onder des was daer een dach beramet to Coelen, daer de Romsche koninck Maximilianus quam, hartoch Philippus van Burgonien, alle de kurffurstene ende hartoch Jurien van Sassen – der Groninger wederpart – ende voele andere fursten ende heren, om aldaer to verlijken den palsgreven ende lantgreven van Hessen ende oeck hartoch Philips van Burgonien ende den hartochg van Geller, hartock Karel. Endeh als de greve van Lijsnack in Aedwert den dach to Coelen verwittiget was, so reijsede he uut Aedwert doer den Dam ende voert doer dat Stijchte van Munster op na Coelen, bij suenichheijt den fursten ende heren daer wesende an to brengen, woe sick dat orloch an beiden sijden begaff, daer dan voert op to tractieren wat se daer to doende worden.

Wat ick hier nae van dessen handel vernemen kan, sall ick noch wall veerder verclaren.

6 Groningers pogen tevergeefs Aduard te veroveren

Hier nae reijsede de greve van Oestvrieslant uut Aedwert nae den Damme wall XVc starck, ende wolde meer vesten ende blockhuesen slaen an de oster sijt Groningen nae Kropswolde ofte in Dyurswolt, ende leet in Aedwert enen hoefflinck uut Westvrieslant, geheten Schelta op der Geest, voer enen hofftman ende regent van der Sassiger heren wegen mijt vier ofte Vc Westvriesen ende omtrent Ic krijges knechten mijt wat veltgeschut int cloester. Als dit de Groningers vernamen, so togen se uut des dages voer Sunte Bonifacius mijt oren scutten ende knechten ende sommige borgeren ende inwoneren omtrent XI ofte XIIc starck, ende namen vele gescuttes mede van kartouwen, slangen ende halve slangen ende vole veltgescuttes; ende togen voer Aedwert, ende scoten daer in mijt dat grote geschut, ende berandet umme heer. Mer de in Aedwert weren, laegen op oer vordel ende beluemen, ende meenden se soldent angevallen hebben, want se hadden al stijchledderen mede. Men de Groningers weren so koene niet, want se verveerlijcken begunden doe uut dat cloester to scheeten, ende scoten den Groningers enen man aff bij der groten bussen. Ende als de Groningers aff weken, soe scoten se so starckelijken uut dat cloester, ende vervolgeden se, also dat se em de grote slange na ontijaget hadden. Ende der wijle dat se dus up scuttegeveert weren, lepen de sommijge van den Groninger knechten ende inwoners uut scumen ende roeven, ende namen den cloester van Aedwert all ore koen ende welcke peerden, ende wonderlicken voele peerden, koen, kalveren, scapen, swijnen daer omtrent Aedwert als up den Ham, Fransum, Garnwart, Oestum, Werum, Gaijkijnge dijck, ende sanden dat op na Groningen; ende quemen des avendes na in Groningen ende dorsten daer niet benachten, menende de greve solde se ontsetten. Des anderen dages quemen de lantlueden nae, de dat gued affgeroevet was; doe wert em oer gued van den Raed wederumme to gekent, dattet geen prijs was, om dat se oren brantschat all betaelt hadden. Aldus hadden de Groningers noch enen verloren toch ghedaen. Als de regenten der Sassiger heren in Westvrieslant vernamen, so senden se van stunden an op Sunte Bonifacius dach omtrent IIIc Overlantsche krijges knechten in Aedwert, om dat daerna bet to bewaren. Ende hadden se Aedwert also in kunnen krijgen, so solde de meijninge gewest hebben de poerten ende muren onder die voeten ende de graffte gedemmet ende bijsunicheijt dat hele cloester toe distrueren ende onder de voeten; dat welck God ende sunte Berent hebben voergewest ende hebbent bescharmet, so dat so heerlijcken relijosen cloester so ijammerlijcken niet solde worden dijstrwert ende to niet gemacket. So repen se ionnck ende olt, geestlijck ende warlijcken in Groningen: ҏch Aedwert, Aedwert, wat bistu Groningen ene ewijge verdarffenisse! Uut dij wort Groningen ende Vrieslant verdorven.ӠOch neen, tis also niet, oer onnutte quaede voernemen ende raed hevet se verdorven. Want hadden sie Westvrieslant niet angenomen int verbunt, het hadde hier nummer to gekomen; daer Groningen ende Vrieslant mede in perijkel gesat sijnt, dat se bijsunicheijt ewelijcken onder heren sullen moeten staen, daer de oersakenn voer in dessen kronijcken meer van is gescreven etcetera. Op welck artijckel voergeroert, dat Aedwert Groningen ende Vrieslant hadde verdorven, ick mennigen borger op zede: tis also niet, dat Aedwert iu verdervet; ienige heren ofte fursten de Groningen ende Vrieslant krencken willen, de willen wal so starck komen, dat se des wal al gewegen sijnt wat ghi van all uwer macht kunnen uut brengen. God geve tis em even veele, dan ofte se liggen in ener vesten ofte dorp; als de greve van Oestvrieslant doch dede, doe he uut Aedwert toech mijt de I ½ m knechten nae den Dam, so voer geroert isende toech weder uten Dam in Wijttewerum; van daer toech he to Slochteren ende up den Ham ende daeromtrent, ende begunde to Slochteren to maeken een blockhues an de oester sijt der kercken bij dat steenhues an den wech. Men het wolde em daer niet lucken, want het was veengrunt, dattet niet wall bolwarcke holden, so leet heet bevesten so vele alst mogelijcken was, ende besatte dat mit knechten ende buren, om dat Olde ampt, Dyarswolt, Reijderlant ende Oestvrieslant mede to bescarmen. Ende aldus mijtten hoep van den knechten toech he doer Kropswolde ter Grove over na Zuutlaren, ende hadde alto groten last mijt de bussen over dat moer to komen, wantet regenich weder was. Ende also daer komende sloech he sick neder mijt sijn heer ter Punte, ende begunde daer to maken ene veste ende blockhues, ende des dages so lepen se daer omtrent Glijmmen, Onna, Haren, Blanckerweer ende to Ide; ende daer drongen se dat Goerecht, dat Olde ampt ende voert uut Vrieslant toe, dat se daer mosten graven ende bolwarcken. Oeck brantscatteg he dat Gorecht, dat doch onder den biscop van Utricht geseten was; ende int ankomen, als he doer Kroepswolde toech, so hadde Dirck Schaffer daer ene suverlijcke hovemans woninge; dat leet he barnen. Als he dus do lach ter Punte ende daer omtrent, als voergeroert is, zede ick tot mennigen borger: җijtet Aedwert io nu niet, want licht he dus op den vrijen velde, ende is niet over anderhalff dusent starck, ende hevet daer noch gene vesten, iaget hem daer nu hen! Koene ghij hem daer dan niet hen verdrijven, so ijs iu macht ende moet gaer cleijne, ende soe en behovet he oeck gene zeer starcke vesten to soecken. Also wort mij hier gene grote antworde opgedaen

7a Wederzijdse terreur in de Ommelanden put dit gebied uit

Oeck wort daer gene grote weer uut Groningen noch ter tyt gedaen; – nota –daer men ore wijsheit, macht ende koenheijt uut mach marken. Mer om den huesman in Vrieslant to verderven mijt brantschattinge, roven ende vangen, deden de Groningers oeren flijt mijt oren knechten ende inwoners an de ene sijt, ende de greve van Sassegen des gelijcks an de ander sijt; so datter niemant, man offte wijff, uut Vrieslant sunder pasport moste gaen bij lijff ende gued, ende niemant moste een hoens ey offte ienige prevande in Groningen brengen bij lijf ende gued. Aldus wort dat arme Vrieslant dus iamerlijcken ende elendich gheplaget, dat Gode ontffarmen moet.



7b Edzards blokhuis bij De Punt versterkt blokkade stad

Als de greve dus lach ter Punte ende makede daer dat blockhues, so wolden de Groninger ore goederen ende huesen niet verdingen ende brantscatten; so nam he alle der Groninger goederen, alse scapen ende andere guederen, alse ossen, koen ende beesten in den lande van Drenthe ende int Goerecht. Ende en deel huesen breken se up, ende voerden se en wech, ende makeden de blockhuesen daervan. Ende voert up Sunte Johannes avent Baptista branden se wal omtrent ses ofte soeven huesen toe Helpman voer Groningen, de den Groningers to hoerden.

8a Groningen kan schepen in het Reitdiep niet bemachtigen

Daer weren gelaeden bij Aedwerder zijl vort blockhuese wal vier scepen mijt botter ende kesen, de daer prevande gebrocht hadden; so toegen de Groninger knechten uut om de scepen to nemen wal LXV starck hen nae Hower zijl. Als dat de knechten opt blockhues vernaemen, de wijttijgeden dat in Aedwert; ende def hueslueden van der Marne quemen den Sassegen knechten to hulpe, ende drongen de Groninger knechten int Nie lant in de kercke, ende waerden se daer in, ter tijt dat de knechten uut Aedwert quemen ende bij ene quemen so starck, dat de Groningers mijt wijlle uut de kercke gijngen, ende geven sijck gevangen beholden lijff ende gued ende te rasoenen up krijges recht. Ende onder dessen hoep was onder ene, geheten Udo van Rijsum, ende twe kunden, hier lantsaten; de Udo was des greven lantsate ende openbaerh vijant. Hadden hem de knechten soe gene versekeringe mede to gesecht, do se uuter kercken gingen, de greve hadde hem richten laten; men hem wort geholden dat em gelovet was, ende wort mijtten knechten geraesoent na krijges recht.

8b Edzards blokhuis te Slochteren tenslotte voltooid

Dek veste daer voer aff geschreven is to Slochteren an de oester zijt der kercken, dat wolde genen voertganck krijgen, so dattet veengrunt was ende weeck, ende kunden daer geen bolwarck op setten. So quam daer ene over van des greven amptlueden, geheten Otto ter Papen borch, wall twe dusent starck to Slochteren, want de greve do mijt sijn heer lach ter Punte. Ende de Otto leet daer bij em komen de hueslueden uut Dijorswolt ende uut dat Olde ampt, ende leet vast macken Slochter kercke ende toeren, ende lede daer up en deel knechten mijt gheweer, omme dat Oldampt, Dyorswolt ende Reijderlant mede to bescarmen ende de prevande van Emden ende den Dam int heer to veelijgen.

9a Grote toren bij Boteringepoort gebouwd met sloopmateriaal

Int iaer Unses Heren dusent vijffhundert ende vijve, do wort de grote nie toren voer Botterijnge poerte angelecht to maeken, als se in dussend groten verdrete van oerloge weren; dat daerumme geckelijcke gedaen was, ende wal mannigen in Groningen van den uppersten ende mede van den cleensten verduchte ende leet was. Want de stadt doch op oer voerdel niet ende was van gelde, want dat oerloch lange gestaen hadde, so dat se nauwe duken noch swemmen konden – dat men buten bij heren ende steden wal wijsten, als de greve van Bentum, Deventer, Campen ende Zwolle, daer de Groningers voele geldes up renten genomen hadden – dan oer summijge in Groningen, besunicheijt omme hoer eijgen bate om bij den blawen sack to wesen, want daer wort do groete brantscattijnge uut Vrieslant genomen, daer wal guede remen uut weren to snijden. Ende oeck mede omme oren homodigen quaeden sijnne genoech toe doen, den hoefflijnge in Vrieslant de huesen in Groningen hadden scaeden toe doen, want de ionckeren van Ewsma hadden ene suverlijke woninge in Botteringe strate ende Eijlke Onsta oeck een, ende Dutmer Rengers oeck een vervallen hues bij de Aeg kercke, mijt meer ander vijande huesen, de all in de grunt worden neder gesleten, ende an den toeren voer Botteringe poerte wort vermuret. Welcke toren so kostelick wort angelecht, de besunicheit mochte wall Kostverloren heten, ende bij mijnen levende niet rede worden.

9b Mislukte Groninger uitval naar Westeremden

Op Onser Lever Vrouwen aevent Visitationis togen de Groninger knechten uut to Wester Emden, om dat se gene brantscattijnge geven wolden, ende roveden em vele guederen aff van ossen, peerden, koen ende scapen. Ende die hueslueden weren geweken up de kercke, ende daer slogen se de klocken ende branttekenden van de kercke; ende de buren vergadderden daerumme langes, ende vervolgde daer de Groningers to peerde ende voet, ende slogen em aff enen knecht ende dre tros iongen.

10 Bisschop Frederik poogt tevergeefs te bemiddelen

Als nu de Groninger weren in dusdanigen verdret van orloge, ende ore guederen in den Stichte van Utricht dus mede belastet ende bescadiget worden, so helde biscop Frederick, geboren marchgreve van Baden ende in der tijt biscop toe Utrecht, enen gemenen dach mijtten capittel van Utrecht, mitten vijff godshusen ende ridderscap ende steden ende staten des gemenen landes, om hier wat guedes in te raeden ende to handelen, dat orloch ten eijnde mede to komen.

Ende screven neerstlijck mijt X oren gesworenen boden elck besunderen enen breef, als de biscop, capittel, ridderschap ende elcke stad, an den greven van Oestvrieslant, de doe in Aedwert lach van wegen des hartogen van Sassen als een upperste velt hoefftman mijt enen geheten heer Vijt van Drackborch.

Ende elcke breff was alleens inholdende, want de Groninger altijt wall wisten wat se den greven screven, want de boden eersten to Groningen an quemen, ende dat wort em verwittiget schrijfftlijcken, wat se den greven ende Sassigen screven hadden, ende wat se weder umme screven. Als de boeden to Groningen quemen, was em georlovet de breven op to breken ende doer to seen wat he em weder gescreven hadde. So was dit de tenor ende sijn der breven: dat de biscop mijtten capittel, ridderscap ende steden em gescreven hadden, dat se begeerden dat se de gescele ende last, de tusschen em ende der stad Groningen mochte wesen, wolden stellen ter vruntlijcker handelinge an em lueden; se wolden de van Groningen also vermogen, se soldent oeck doen. Daer em de greve van Oest-vrieslant mijtten regenten van der Sasseger heren wegen uut Aedwert weder op ter antwort spijtigen homodigen screven: wal haddent fursten gewest offte konigen, se en dochtens ofte woldens nummer doen; wal sundent biscopen, de pape van Utricht mijt sijnen capittel solden hore kercke regieren, ende laten wartlijcken fursten ende heren doen dat gene daer se to gerichtiget weren; dat gene dat se hier in deden, dat deden se van wegen des hartogen van Saxsen, daer mochten seet an verscrijven ende bearbeijden; se en dochten om nijmandes willen wat hierin te doen ofte laten, dan dat em van oren heren geboeden wort. Die van Groningen screven weder hierup een antwort, an elcken enen besunderen breef, in parkement gescreven mijttet grote hangende segel: dat se al oerrecht ende onrecht wolden stellen an den biscop als oren rechten lantsheren mijtten capittel, ridderscap ende steden. Do desse beijde antworde weder over quemen, so was de Romskoninck, de hartoch van Sassen ende andere vole heren to Coelen. Daer sande de biscop, capittel, rijdderscap ende steden ore reeden hen to Coelen an den fursten ende heren, wat gudes hier in to vinden. Men het wolde do noch tot gener handelinge gestalt worden, ende wat daer int hemelickeste vordere gehandelt wort, is mij onbewust.

11a Edzard brutaliseert de bisschop, de terreur gaat door

De greve van Vrieslant mijtten Sassegen en leet niet aff om dat blockhues ter Punte to vesten, der Groninger husen to barnen ende to breken in Drenten, ende weder int blockhues to setten, ende so in Stichte to tasten, ende mijt allen anderen saken seer to benauwen. So screven se noch op nie weder alle tijne mijt ore lopende boden an den greven ende regenten der Sasseger heren, wat neerstiger dan se to voren gedaen hadden: angeseen dat de stad Groningen weer een gelijt der Stichtes ende behoerde onder de protectio van sunte Martens mantel, ende de biscop van Utricht were ore natuerlijcke landes here – als dan de van Groningen hadden dan verbleven onder oer zegel ende breven overgegeven to verblijven al oer recht ende onrecht an oren heren mijtten capittel, ridderscap ende steden ende staten van den lande – so weer ore begeerte, ende wolden oeck dat de greve ende regenten der Sassiger heren dat oeck achtervollijgen ende doen solden; waer seet oeck niet doen wolden, so mos ten se georsaecket worden ore stad Groningen mijt oren bewanten bijstal to doen mijt lyff ende gued, ende dochten se nummer to verlaten. De greve mijtten regenten en pasten hier gaer weijnich up, ende gaff em voer een antwort hyr upm stoltlijken soe voer soe na: he lach daer van wegen der fursten van Saxsen, he wolde daer een ijderman verwachten; de em wat wolde, muchte em daer vinden. Dat to male stoltlijken was gedaen, mijt so cleijnen hoep volckes voer soedanen stad ende den biscop ende dat hele Gestichte toe to liggen. Want men sede inder waerheijt, dat he int leger ter Punte geen dusent hadde, ende voert overal in Aedwerth ende ten Damme ende op allen blockhusen geen vijff ofte ses hundert man; doch dede mijt dessen cleijnen volcke alt gene dat em belevede, dagelix ende bij nachte voer Groningen to komen, all arm to maken, ende de Ummelanden to brantscatten ende to dwijngen de blockhuesen ende vesten helpen maken, ende gebeden dat niet een man moste in Groningen gaen, ofte he moste daer gevangen gewest hebben, om dan sijn raesoen to betaelen. Oeck moste daer niet in de stadt ghaen wijff noch kijnt, dan ofte se hadden daer gevangen sitten, offte dat em gued aff gerovet were; so mochten se een pasboert van em nemen, ende twe ofte dre dagen lanck, om oer vangenen to quijten; ende weren dan so koene niet, dat se dorsten blijven ene ure langer in Groningen dan oer pasboert vermochte. Oeck was daer niet een mensche so koene bij lijff ende gued, de in Groningen brochten so gued van prevande als een hoens eij gued, dan de na bij de stad woenden, de brochten hemelijcken wall wat in; men alst uut quam, so nemen se all dat se hadden. De Gronigers hadden uutgescreven int hemelijcken an elck karspel om brantscattijnge, elck na dat se groet weren; men se weren bedwongen van em, datter niet ene so koene was, de em enen penninck dorste geven, dan int hemelijck doer preesteren ende andere wijven, de to Gronnigen omme vangenen ende rovedene beesten quemen; de doer vrunden de se in Gronigen hadden, summijge karspelen verbrantscatteden ende oeck wal sunderlijnge husen. Men haddet den greve voergekomen, so had heet em all genomen dat se hadden. Ten laesten geboet heet all dessen Ommelanden op ene mijle weges nae bij Groningen, dat elck sijn huesen solden ondecken, ende de mans solden op rumen, ende de wijven ende kijnderen solden blijven mijt veer koen in een cleijn hutteken op oer heem, ende wijnnen hoij ende koren bij ene. Oer summijge deden als em geboeden was ende rumeden up; oer summijgen de geven em gelt ende bleven sitten mijt oer gued. Al dus stont de huesman in dus groter last, dat Got beteren moet, want hadden se den greven to vrende, so hadden se de Gronigers te vijande; wat em de ene leet, dat nam em de ander. Aldus so machmen wal schrijven in dessen cronikel van de vromicheit, stoltheit ende koenheijt ende mede victorie des greven Edzarden van Oestvrieslant, de he mijt sus cleijnen volck handelde, dattet genoech were gewest, wall haddet een furste ende here als hartoch Philipps van Burgonien mijt all sijner macht gedaen.

11b Ook Groningen verwoest de omgeving, stad en lande lijden
Aldus was de greve ende Sassegen all des biscops mijtten Gestichte gans wall gewegen, ende deden alt quaet dat se vermuchten de Groninger wederumme. Op de octave van Sunte Peter ende Pauwels, de was doe op enen soendach, inder nacht quam en deel van des greven volck uuttet heer van der Punte voer Groningen, ende branden ene winde moelen; ende de moele hoerde toe den greven van Bentum geheten greve Everwijn, ende de moele was verbrantscattet; noch lijke wall wort se gebrant, men het was den greven van Oesn Vreeslant ende regenten daer umme leet. Oeck branden se den greven doe II kameren aff, de bij sijn moele stonden, ende noch twe andere kameren branden se oeck do, de hoerden enen anderen mullener toe. Des maendaeges daer togen de Groninger knechten na Roeden in den lande van Drente mijt scepen nae der Hoger kercken toe, want dat lant all onder water was; ende reijseden uut op een aeventuer om gevangene toe krijgen, de prevande voerden int heer offte anders hantreijkenijnge deden, ende oeck to straffen toe Roeden de daer browden ofte backden.
Soe quam daer gene aventuer daer gewijn op was, dan se vengen enen reijsegen knecht de int heer wolde; ende so toegen se voert int karspel to Roeden, ende slogen de browketelen ende kupen en twe, ende de ovenen oeck en twe; wal dan dat se daer geen groet recht to hadden, wantet int Gesticht van Utricht was. Oeck weren daer en deel hueslueden uut Vredwolth, ende wolden daer halen warschups beer, ende twe uut Langewolt, ende roggen gekoefft, al to samen tot oer selves behoeff ende gene vijande mede to helpen. De worden altosamen alle soeven gevangen mijt oeren peerden to Groningen gebrocht, ende worden all prijs gekent, om dat se gene brantscattijnge hadden gegeven, ende worden daer gerasoent elck op den utersten penninck daer se geven mochten, gelijke offtet openbare vijande weren gewest; dat sie doch niet weren voer God, want ick se all wall bekande soe dattet weren guede, eerlijcke, scamele hueslueden, ende geerne der Groninger best hadden geseen, ende de brantscattijnge geerne hadden betaeltl, hadden se dat doen doeren van den greven. Des dinxdages daer nae togen de Groninger scutten ende knechten mijt voele borgeren to Sawert. Daer hadde Eijlke Onsta enen appel hoeff, so kostel ende groet dat in all Vrieslant sijns gelijcken niet was. Dat hoff wort gans all verdorven ende daelghehouwen: de bomen de se houwen konden, de worden gehouwen; de anderen worden de bast affgeschellet, soe dat se versoerden – dat doch den Groningers weijnich profijts ijnbrochte. Dan seet, wij willen doen allt quaet dat wij doen koenen; mochte wij meer doen, wij dedent.
Des frijdages daer na quam de greve inder nacht to male starck op de esch voer Groningen, ende wolde all de moelen barnen. Ende de Groningers scoten verveerlijken van den bolwarcke mijt kartouwen ende slangen ende halve slangen, mijt haeckbussen; ende deden den greven groeten scaeden in sijn volck, ende leet voele doeden ende gewonden, so dat se aff weeken. Doch branden se eene wijnde moelen, de hoerde Melchior Rengers toe, ende woende all in de heerscup van Bentum, ende de moele was oeck al verdinget, wal dat se gebrant worde. Oeck hadden de Gronigers toe maele een kostel gerichte staen op den esch mijt stenen pijlaren van grawen steen ende mijt ijseren balcken; dat worpen se doe oeck heel umme onder de voeten. Des donderdages in der nacht na Sunte Margaretenu dach brande de greve noch enen kamer bueten Oester poerte.

Alldus so mackeden se den Groningers een allarm, ende helden se alle nacht overeijnde; men se weren nie tot dessen dagen so koene, dat se em in sijn leger allarme makeden.

Des donderdages als up Sunte Arnulphus dach soe togen de Groningersd uut mijt all oere scutten endee knechten ende voele borgeren ende inwoneren in de Marne, om de to straffen ende corregeren, want se gene brantschattijnge hadden gegeven, ende oeck dat se de dre ende tsestich Groniger knechten hadden mede vervolget in de kercke, de daer uut ghevangen worden, so voer van geschreven steet. Ende soe haelden se uuter Marne een groeten roeff van peerden, koen, ossen, scapen tot een groet getall toe; ende op de kercke toe Leens weren voele hueslueden op geweken, ende de kercke was toe gevestiget, ende de kerckhere verdingede ende brantscattede dat karspel to des Raedes guetduncken, ende namen vier buren mede to gijsele voer de brantscattijnge. Ende so branden se daer niet in de Marne dan twe wijnde moelen, ende toegen neet veerder, wantet so verveerlijken regende, dat ick mijn leve lanck niet voele swarer regen van donder scuren van twe uren in der nacht hent to mijddage belevet hebbe, so dat Hoge lant heel onder regende, so dat se Goede danckeden, dat se mijt oer gescut wederumme konden komen.

Item de greve hadde all guet tijt in den somer de Reijtdijken doergestecken ende Potter woltmer dijken, ende leet all de lege landen onder lopen ter Hoger kercken, Leger kercken; ende Aedwerm steenen tijll ende Enema tijl leet he beijde dichte to dammen, so dattet tusschen Groningen ende Hogerkercken blanck see was. De Oestwoltmer ende Metseter hadden oer Zuut wenden to geslagen; dat staken de Groningers bij nachte doer, wall dan dattet em weijnich profijts in brochte, doe se all verdorven weren, ende verdrenckeden alle de lege landen in Oestwolt, Meden, Letterburen, Roderwolt ende Lotijnckwolt, Phaen ende Nijekercke. Ende het was doe to male een nat iaer van voele regens, so dat de lege landen neet voele lijden mochten. Aldus worden de arme hueslueden iamerlijcken geplaget van Goede ende quaden lueden, soe dattet Gode ontfarmen moet.

Ende mijt dessen iamer ende last, de de Gronigers den armen Ommelanden op leden sus mijt vangen, roven ende barnen ende brantscattijnge, en quemen se der veijde neet ten eijnde, ende haeteden all den onrecht sculdigen. Wolden se en recht orloch gevoert hebben, se solden oer arme hueslueden, de se doch voer oers verdedingen wijllen, wal dan dat se des weinich machts hebbent, ende hebben togen mijt all oerrer macht, ende hadden den greven mijt all sijn heer uuten lande geslagen ende over Emse gevolget, ende daer gevangen, geroevet ende gebrant. Men God betert, de onschuldighe wort hier all angetastet.

Wat brenget doch al dit vangen, roven ende barnen in van beijden partijen op den arme Vrieslant, dan desse leleke blodige wolve ende deven, alsa desse knechten de lusich naekent ende bloet koemen int lant, ende buedel vul gulden ende wall gecleedet weder uuten lande voeren; ende oer summijge de der oeck proffijt van hebben, de bij den blawen sack in Groningen sittend, van brantscattinge ende anders vanckgelt ende rasoen ende passboerten up to boeren, alse Coert Konerdes, de doe was borgemeister, ende makede hem selven rentmeijster van upboeren ende uutgeven mijt Roleff Huijnge rentmeijster. Elt Tammens was rentemeijster, de wort affgedrongen van der banck; de had sijn sacken all vull, soe dat he suspecktf wort holden, want doe he bij dat rentampt quam, do was sijns hebbens niet meer dan sijmpel borger gelijke; dan he was niet boven twe ofte dre iaeren rentemeijster, he had all sijn sacken vul ende had uuter stadkijste omtrent hondert golden Rijnsche gulden iarlijcker renten, ende timmerde voele husen ende kameren ende kofte voele renten in Vrieslant, want he was Vreese geboren uut Dijorswolt van Sijdeburen; so ijst seer toh beduchten dat sijn handelinge mijtter stad guederen niet uprecht claer en was. Des gelijckes dede elck de in officien was van upboeren van der stad guederen, de was so in sijn eijgen sack, ende stal so voele dat niemant dorste rechte rekeninge van den anderen begeren, ende brochten de stat so groet guet tachteren, dat se late op oer voerdel sal koemen; ende beduchte hierumme, de armode sall wall vrede maken, dat dan wall te late muchtek wesen. Wat ick hier meer van bevaere, sall ick onverwittiget niet laten. Hier were wal genoech meer van to scrijven, dat ick verswijge um der korte wijlle. Dit orloch mogen wal mijt reden belacken andere heren, steden ende luden, ende besunderen desse vermaledijde hoep knechten, dat dit arme Vrieslant dus iamerlijcken in sus groten last elendigen buten oren sculden verdorven wort; ende mogen wal bescrijen alle de gene, de enen gueden droep Vriesches bloedes in sijn lijff hebben, ende is to bescrijen over hundert iaren de dit betrachtet ende over leset, dat Vrieslant in dusdanen eijgendoem to is gekomen, daern bij sunicheijt nummer uut komen sal. Men het mach orer sunden schult wesen; ist also, soe macht Got gevoegen als sijn Gotlijcke wille is, als se gepurgierqp sijnt; want het wort gepurgiertq ende uutgegloijetr, als en goltsmijt en sulver vijnert op een test.

12 Filips de Schone wil bemiddelen, maar Groningen weigert
Hartochs Philips van Burgonien de sande enen doctoer mijt credencie breven in Gronigen. Ende de doctoer was een priester, ende sceen een eerlick man to wesen; ende sede, he was des Romeskoeninckx Maximilianus kapelaen. Desse doctoer de droech der stad an van wegen hartoch Philippus: wolde se noch oere saecken ende gescele tusschen den fursten van Sassen ende oer stellen an em – so se doch eertijts gedaen hadden, doe se in Brabant bij em weren gewest, daer hier voer van gheschreven is – he meende se noch to verlijken, dat beijde partijen moegelijcken to vreden solden wesen. Daer em wederup ter antwort quam: de gescele weren van der stad wegen stede ende vast verbleven an den biscop van Utricht mijtten capittel, ridderschapd ende steden; ende wolde sijn genaedige here hartoch Philipps wat guedese hier in doen an sijn heer vader den Roemschen koninck Maximilianus ende an den hartogen van Sassen, dat de geschele tot gueder handelijnge mochte komen, were oer vruntlijcke begeerte ende oetmodige bede.

13 Groningen trotseert de dreiging met de Rijksban

De wijle dat desse doctoer uut Groningen was wederumme gereijst, so quam een breff an den capeteijnen ende hoeftlueden van de gemene knechten, uutgegeven van den Roemschen koninck Maximilianus mijtten koerffursten ende stenden des Hilligen Rijcks: dat se de stad Groningen helden indes keijsers acht ende over acht, ende geboeden daerumme allen heren, fursten ende steden: dat men de Gronigers mijt allen oren inwoneren, capeteijnen ende knechten mijt oren hulperen solden straffen op allen plaetsen ende steden waer men se krijgen ende afflangen kunden, gelijk als men rebelle, onhorijge, verbannede mijt overacht sculdich was toe doende. Op welcke scrijfft de Groningers niet op pasten, ende heldent voer geckes meer, ende seden: iae, ken he ons mijtten swerde niet verwinnen, he sal lange bannen eer he ons hier uut bannet. Off de Roemsche koninckn hier oeck meer vervolges van desser acht doet ofte niet, sal ick wall van scrijven, dat ick daer meer van beleve.

Deel II-G

Het net sluit zich over Groningen, nu Maximiliaan ondubbelzinnig de Saksen steunt (1505)

1a Excurs over Bourgondi en Gelre vanaf Karel de Stoute: inleiding en verklaring
Dus blev orloch noch all bestaende hent omtrent Sunte Jacop, dat de Groningers geen hulp noch bijstant kregen van den biscop ende Gestichte, als se verhopet hadden; dat daer umme verbleff, want off se sick all wolden gewegget hebben, so weren se doch so kone niet, want Maximilianus de Roemsche koninck ende hartoch Philippue lagen mijt groter macht van volck in de lande van Gelre voer Arnem. Ende hier will ick en weinich schrijven van dat Gellersche orloch tusschen den Roemsche koninck ende hartoch Phillipps sijn soene ende hartoch Karel van Gelrek, wal dan dattet in desse Vriesche cronickel niet behoert, men mij even kumpt om des Roemschen koninges, hartoch Philipps ende den hartoch van Saxsen nu hier inn Nederlant sus nae bij Groningen to wesen.

1b Karel de Stoute en Adolf van Gelre
Daer was een hartoch van Burgonien geheten hartoch Karel, to male een ververlich, hoemoedich, strijdbaer furste, seer bloetgijrich. Ende daer was een hartoch van Geller geheten hartoch Arent van Geller, de hadde enen soene, de heete hartoch Aloeff van Geller. Desse hartoch Karel ende hartoch Aeleff de namen twe gesusteren elck tot enen echten bedde, ende weren twe dochteren van Borbon. Hartoch Karell de wan bij sijner vrouwen vrow Maria, des Roemschen koninges vrouwe, daer hartoch Philipps van quam; hartoch Aeleff wan bij sijner vrouwen enen soen geheten hartoch Karel van Geller en de ene dochter de de hartoch van Lottrijnge nam tot ener vrouwe; so dat hartoch Philipps moder van Burgonien ende hartoch Karel van Gelre ende sijn suster weren recht voeren baren tot vrow Marien hartoch Philipps moeder, als wul suster kinderen –wal dan dat em de maechtael niet vele kunde baten, als ghij nae wal sult horen.

Desse hartoch Arent van Gelre en was geen heer van orloge, so dat he de lande ende sloten begunde to versetten, ende leet hem seer benauwen van anderen heren, als de hartoch van Cleve was em seer lastich. Als nu desse hartoch Aloff van Gelre up quam ende de dochter van Borbon hadde, so wast to male een moedich furste voer de vijanden, ende moijede dat sijn vader de lande so qualijcken regierde, ende genck toe ende venck sijn vader hartoch Arent, dat daer umme niet wall van em gedaen was. Dit quaet dat he hier in gedaen hadde, dat de soen den vader gevangen hadde, wolde hartoch Karel straffen ende pijnigen; men het was dat niet, he sochte meer om dat he een heer vanden lande van Gelre wolde wesen, dan he dat quaet ende sunde to straffen, de de soene an den vader gedaen hadde. Aldus so screff he an hartoch Aleff enen breff, dat he bij em solde komene, want he sijner pantlijcken te doende hadde, ende in de breff so stont hartoch Aloffs name niet, men ҡnden hartogenf van GellreӮ Op welcke schrijften hartoch Aloff reijsede an hartoch Karel. Ende sijne raeden de redent em aff, dat he daer niet solde reijsen; men he meende, om dat se twe susteren hadden, dat were sunder sorge. Als he nu bij em quam, so venck he em ende sede: ҉ck heb den hartoch van Gelre hier gescreven to komen, du biste geen hartoch van Gelre, dijn vaeder hartoch Arent is een hartoch van Gelre, den du gevangen heveste; dat welcke ick wil wreken op dijn lijf ende guet.ӠAldus wort desse vrome, stolte vorste mijt dusdanen Urias breef uut sijn lande iamerlijcken verschreven, ende van lijff ende guet gebracht. Voert int iaer Ons Heren MCCCC ende LXXIII kwam hartoch Karel van Burgonien, als he hartoch Aloff gevangen hadde, int lant van Gelre, ende wan dat hele lant van Gelre mijtten sweerde; want dat hadde he gued te doende, want als de heerder van den scapen is, so kan se de wolff lichtlijcken grijpen: oer here de was gevangen, so was daer geen bescharmer. Als he de lande sus geweltlijken in hadde, so voerde he de twe kijnderen van Gelre, alse hartoch Karel van Gelre ende sijn suster, beijde gevangen uuten lande.

1c Dood van Karel de Stoute en Adolf van Gelre

Item voert int iaer van LXXIIII so was dat Gestichte oneens mijt oren biscop; so toech he up ende belede de stad Nues mijt groeter macht van volck, ende daer was bijnnen lantgreve Harmena van Hessen voer een ritmeijster. Daer lach he voer omtrent een iaer ende kunde de stad niet wijnnen; ten laesten quam aff keijser Frederick mijt al den koerffursten ende andere voele heren om de stadt to ontsetten mijt groter macht van volcke, dat hartoch Karel all verwachtede; doch et woert daer van den heren ende fursten gehandelt, dat daer geen bloetstortijnge van quam, ende de stad bleff vrij ongewonnen. Ende daer wort dat hilijck tusscen Maximilianus keijser Fredericks zoene ende Marien hartoch Karels dochter hartoch Philippus moeder besloten. Des iaers nae so toech hartoch Karel van Burgonien, als de dach een ende hebben solde, ende he loen na sijn warcken untfangen solde, op na Lottrijnge, ende wolde den hartegen van Lotrijnge ende den Zwijtseren ere lande oeck mijt gewalt bekrachten ende nemen. Ende sijnt mijt macht daer voer gewest, ende hebben in den velde mijt al sijn volck verslagen ende gevangen; ende wort selven mijtten swerde verslagen voer ene stad heeth Nancij. To Swijts in steken in der kercken heb ick geseen: daer hangen voele van sijn banneren ende wijmpelen, de he ende sijne heren inden velde verloren. Daer had sijne rengnacie een eijnde, want he was so moedich ende bloetgijrich, dat he meende em solde gheen heer der warlt weder staen doren, ende meende heer van al karstenrijck to worden; mar he quam hier ant eende. Desse hartoch van Lottrijnge de em versloech, de nam de dochter van Gelre to ener vrouwen. Als hartoch Karelldus verslagen was, so wort dat hartochdoem seer angevochten van den koeninck van Franckrijck; als dan de hartoch van Gelre hartoch Aloff daer noch gevancklijcken geholden wort, so wort he ghemaket een ritmeijster van dat Burgonsche heer teghen den koeninck van Franckrijck, want he to male een stolt, moedich, hoverdich furste was ende seer wijs, opsatich in allen dingen. Ioe doch so was de fame under den volcke, dat he uut to velde was mijt groeter macht tegen de vijanden, ende daer wort he inden velde verslagen doet, als Urias wort.

1d Karel van Gelre en zijn Habsburgse vijanden
Als nu hartoch Karel van Gelre up woes ende toe manne quam, so wort he in alle fromichheijt, stoltheijt, koenheijt ende in wijsheijt sijns heer vaeders hartoch Aleffs gelijke; ende wort mede ghescicket ten oerloge tegen den koninck van Franckrijck van des Burgunschen wegen. Ende als he tot ener tijt int velt was mijt den vijanden, so wort he gevangen ende gevoert in Franckrijck; daer helt hem de koninck lange ghevangen. De dochter van Gelre woes up in groeter scoente, so dattet was so sconen ionffer, dattet wonder was to spreken, als ick wal hebbe ghehoert van den genen die se geseen hadden. Ten laesten als hartoch Karel van Gelre dus gevancklijcken bij den koninck in Franckrijk geholden wort, ten laesten als dan God nummer sijne vrunden verlat de in hem hopen, so dedingeden daer edele heren voer so lange, dat em de koninck de vancknisse quijt scholt; ende dat lant van Gelre deden den koninck een eerlijck geschenck mijt ener summe van penningene voer de onkosten de he bij den konijnck gedaen hadde. Ende so quam he weder to lande in den lande van Gelre, ende wort daer eerlijcken ontfanghen ende gehuldet van dat hele lant van Gelre int iaer Unses Heren dusent vierhondert ende XCI. Ende als he dus gheweldich here was int lant, so weren de lande, steden ende sloten seer in sijn affwesen gescoert, dat hem swaer to lijden was, dat he solde en here heeten ende een ander solde sijn landen bruijcken. Als he nu seer frome, moedich, wijs ende kone was, so taste he dat mijt oerloge koenlijcken an, ende wan de lande meestlijcken weder bij ene. Dat benidede de Roemsce koninck Maximilianus ende de hartoch van Cleve ende hartoch van Guelijck; want de Roemsche konijnck helt dat lant van Gellre voer sijn, ende die hartoch van Cleve hadde oeck in van den lande van Gelre Goch, Wachtendunck ende Lobick ende meer, ende de hartoch van Guelick hadden dat hele lant van Guelich daer van. Alsus was he dessen twen fursten seer lastich hent int iaer Onses Heren dusent vierhondert ende achtentnegentich; do sloten over ene hartoch Albert van Sassen, van wegen des Roemschen koninges, ende de hartoch van Cleve ende de hartoch van Guelicht, ende wolden hartoch Karel van Gelre verdarven land ende lueden, ende benemen em thele lant; ende wonnen em aff twe steden in Over verendeel van Romunde, als Arkelens ende Straelen genoempt. Daer na int iaer van XCIX starkeden em de voergenoemde fursten van Saxsen, van Cleve ende van Guelick seer starck mijt volck van oerloge, ende meenden den hartogen van Gelre heel uuten lande to drijven. So sijnt de hartoch van Gelre te hulpe gekomen de hartoch van Lottrijnge sijn swager sijner suster man, de hartoch van Borbon sijn oem, mijt vole Frantsoijeren uutgeschicket van den koninck van Franckrijck; ende quemen mijt groter macht to peerde ende to voete int lant van Gelre. Ende dead hartoch van Gelrea mijt sijn ridderschup ende steden starckeden sijck seer, ende toegen den dren fursten voergenoempt vele van oren knechten ende volck aff, de over treden an de Gellersche sijt; dat se so starck worden dat se dat lant van Cleve ende Guelijck in slogen, ende elendigen ende iamerlijcken wederumme verdorven mijt roeff, vangen ende doetslaen ende barnen, ende brantscatteden. So se den Gellerschen gedaen hadden, wort em weder gedaen, so dat de Clevesschen ende Gulickesschen niet een hovet dorsten uut beden. So dat ten laesten daer heren ende fursten tusschen beijde partijen verarbeijden, dat alle ore scelinge wort verbleven ter vruntschap stede ende vast an den koninck van Franckrijck, bij ener pene van de hondert dusent golden cronen de uutsprake te holden ende dat to achtervolgen wat dat de koninck uut spreckende wort; ende de uutspracke solde ghescheen voer Onser Liever Vrouwen dach Assumptionis naestkomende; ende daer op gaven beijde partien ore knechten oerloff.

Als nu de betekende dach beijde partijen van den koninck verwittiget woert de uutspraecke van der soene toe doende, so toech de hartoch van Gelre in sijn selves persone daer ter stede bij den koeninck; ende sijne wederparten quemen niet, so dat van der soene niet en wort. De hartoch van Gelre quam weder in sijn lant, ende taste dat mijt orloch weder an. Ende kort daer nae belede he Wachtendunck, dat to male een starck slot was, dat de Cleveschen lange in gehat hadden; dat wan he em weder aff mijt stormender hant. Ende hadde daer na voele victorien van orloge in sijnen lande, daer to male voele van were to schrijven, woe frome, woe kone desse edele here altijt voer inden strijde was, dat he geerne hadde verdedinget ende bescarmet dat em van sijnen voervaderen was angearvet. Dit benijdede de Roemsce koninck Maximilianus seer, ende purrede sijn soen hartoch Philippus so lange an, dat he wort viant hartoch Karels van Gelre; wal dan dattet van blodes wegen so niet gewest solde hebben, want sijn moeder ende hartoch Karell weren twier suster kinderen; ende was so iamerlicken ende elendichlickenn des landes een tijt lanck berovet west, so dat voer all verclaert is; wal were dan desse edele, stolte, vrome here al een verdreven here uuten lande gewest van anderen heren, bijlicken weert gewest, dat de mogende grote rijke here hartoch Philippus, de doch so groet, so rijck ende mogentachtich is van landen ende lueden, dat sijns gelijck in karstenrijck niet en is – als he is een koninck van Carstijlien, arshartoch van Oestenrijck, van Burgonien, Namen etcetera – dat he dan sijnen neven sodanen lant, alst lant van Gelre is, weder geve, want he so voele koninckrijcken de em noch anstaende sijnt, hartochdomen ende graffscappe sunder getall. Ioe doch so scijntet, daer kumpt nummer soe voele in de helle, daer mach wal meer uut. Dan begeerde van sijnen vaeder, so ontsede hartoch Philipps hartoch Karel van Gelre, ende wort viant int iaer Ons Heren dusent vijfhondert ende vijve omtrent Lichtmisse. Ende de hartoch van Gelre was hier seer wall up gemoedet, want he stolt, kone ende modich was; ende dede in hartoch Philippus lande alto groten markelijcken scaden vermijds roeff, barnend, doetslaen ende brantscattijnge, ende hadde alto groeten victorie int voer iaer in allen enden daer heet ansloech hent na mijdsomer. So starckeden sick Maximilianus de Roemsce konincke ende hartoch Philippus sijn soene, ende quam mijt groter macht van volck mijt wapenen int lant van Gelre, ende gengen lijggen voer Arnehem; ende de stad gaven de borgeren up beholden lijves ende guede; ende de knechten de daer in weren, gengen daer uut beholden lijves ende guedes, want se den hartogen trouwe gesworen hadden, ende quemen weder bij den hartoch van Gelre. Daer na gaven de van Harderwijck ende de van der Elbrich oeck onder hartoch Philippus. Ende de andere dree hoeftsteden alse Romonde, Nijmwegen, Sutphen mijt al den anderen steden ende landen bleven vast bij den hartogen van Gelre, ende deden opt nije noch plicht ende ede.

1^e Dynastieke band Habsburg-Saksen belangrijk voor Friesland en Groningen

Als dan de Roemsche koninck hartoch Philippus, de hartoge van Sassen lagen in Veluwen ende inden steden, wall wolde de biscop mittet Gestichte sick al gewegget hebben – daer ick doch nie vermoet too hadde, dat se Groningen nummer mijt macht van volcke to hulpe solden komen – dan konden se an den fursten wat ter vruntscap handelen, mochten se oer beste in doen, want de Roemsce koninck ende hartoch Philippusr weren de principaelen ende saecke wolders daer de hartoch van Sassen al dat orlech op Vrieslant om voerde; ende woe na ende sijbbe dat se van bloedes halven malkanderen bewant weren, ende mijt wat oersaeke dat he van hartoch Philipps an Vrieslant quam, wil ick iu en weinich schrijven. Keijser Frederijck de nam hartoch Albert van Saxsen suster tot ener echter vrouwen; bij welcker vrouwen wan he ene sone geheten Maximilianus, de nu Romskoninck is. Maximilianus wan enen soene bij vrouw Marien an Burgonien hartoch Karels dochter. Hartoch Albert van Saxsen hadde dre soens; de was mester van Pruessen, de ander twe hartoch Jurien ende Hinrick beseten Saxsen, Dorijnge ende Mijsen. So weren Maximilianus ende hartoch Alberts dre soens recht vorenbaren als broder ende suster kinderen. Keijser Frederick had ene suster, de kreech tot enen mane de margreve van Baeden, dat was biscop Frederick van Baeden nu biscop to Utrichts vader; so weren de Roemskoninck Maximilianus oeck recht voren baren als suster ende broder kinderen.

Als dan nu Maximilianus vrouwe doet was, so resigneerde keijser Frederick dat sweert des Hilligen Rijcks, want he toe male olt was. So wort Maximilianus van den koervorsten weder gekoren tot enen Roemschen koninck, als hie dan nu moste wesen in Oestenrijck in sijn eijgen lant ende oeck mede dat keijserrijck to bescarmen. Als nu hartoch Philippus van Burgonien ionck was, ende voele landen hadde to verdedingen, ende sijn vaeder Maximilianus in Oestenrijck was, so sette he hem hartoch Albert van Saxsen tot enen voermumber ende een bescharmhere sijner landen. So vellen hartoch Philippus voele oerlogen an in sijnen lande, soe dat hartoch Albert sijn oem voele oerloege mijt groeten volcke van sijner wegen handelde – daer vele van weer to schrijven – so dat hartoch Philippus hem groet gelt van soelt schuldich was, omtrent dre hundert dusent Rinsche gulden; voer welcke summe van penningen he toe onderpande van hartoch Philipps Haerlem, Memelick dat slot endek stedeken toe Woerden. Als nu hartoch Philippus op quam to manne, so hilickte he ende nam des koninges dochter van Spanien. Ende daer nae dedingeden hartoch Philippus ende hartoch Albert sijn oem mit malkanderen, soe dat hartoch Philippus solde hebben all sijn landen, steden ende sloten vrij van hartoch Albert; ende gaff em der weder voer ganse heel Vrieslant oest ende west, als voer twe hundert dusent ende tachtentich dusent Rinsgulden; welcke Vreeslant hartoch Philippus ende sijn arven ende nakomelingen tot allen tijden mogen lossen mijt de voergenoemdea summe van penninge, ende mijt alle den onkosten de hartoch Albert offte sijn nakomelijnge to kost leggende mochten worden vermijds oerloge ende vesten to maken in Vrieslant; welcke onkosten ongelijcke voele meer sullen belopen dan de princi pael summe. Ende desse handel tusschen hartoch Philipps ende hartoch Albert is belevet van Maximilianus den Roemschen koninck, ende hefft mit consent der fursten ende kuerffursten ende stendere des Hilligen Rijkes hartoch Albert van Saxen ende sijnen arven mijt ener commissien gemaket een ewich gubernator over gans heel Vrieslant oest ende west mijt alle den Vrieschen eijlanden.

Aldus so brochte hartoch Philippusd hartoch Albert uut sijnen lande, ende gaff hem Vrieslant over; daer he weijnich scaeden bij hadde, want he gaff em, daer he noch selven gene macht noch besit van hadde, want he gaff dat noch sijne was.

2a Voorbereiding onderhandelingen Groningen-Utrecht met Maximiliaan-Filips

Nu will wij weder keren van desser materie van dat Gellersche oerloch meer to schrijven, ende treden weder an dat Vriesche oerloch om dat voert to vervolgen. Tis hier genoech an om to weten, wat saeken de Roemsche konincke Maximilianus ende hartoch Philipps van Burgonien ende de hartoch van Saxsen ende de hartoch van Cleve ende de hartoch van Guelick hadden op den hartogen van Gelre; daer se umme legen in den lande van Gelre inde Veluwen ende daer omtrent dat Gestichte van Utrecht; daert mede belettet wort dat de biscop van Utricht mijttet capittel, rijdderscap ende steden sick niet weggen dorsten, um Groningen mijt macht van volcke van oerloge to hulpe to komen; ofte se alle van sijnnen so ghewest hadden – daer ick ende wall meer lueden in Groningen nie waerlt hope noch betruwen op hadden – om Groningen soe mijt macht bijstal toe doende; men kunden se ienich dinck van vrentscapen ende ene soene bekomen bij den fursten ende heren, mochten se oren vlijt ankeren. Als dan nu de Roemsche koninck, hartoch Philippus mijt all dessen voergeroerde heren ende fursten daer bij em in de lande van Gelre laegen, so konden se qualicken min hier in doen, ofte se moestent an den fursten versoecken om de ghescele ter vruntscapen to brengen, angeseen se soe groetlijken van sick gescreven hadden, wat se all bij der stad Groningen als een mede gelit des Gestichtes doen wolden.

So hebben mijn heer van Utricht, capittel, ridderscapn ende steden hebben soe voele bearbeijdet an den Roemschen koninck Maximilianus, an hartoch Philipps ende den twen gebroederen hartoch Jurien ende Hindrick van Saxsen, dat daer een dach van vrentschap ende vaste ende entlijcke soene toe maecken tusschenb beiden partijen. De dach ende stede is beramet to Deventer in de stadt, to holden dinxdages voer Sunte Peters dach ad Vincula; daer de Groningersc vast up geleijdet worden van den Sassegen heren wegen ende den greven van Oeste Vrieslant greve Edzaerdt, de doe noch lach ter Punte int blockhues ende daer omtrent mijt sijn heer; ende de Groningers weren geleijdet tot twintich personen starck ende daer en bijnnen. De biscop van Utricht de sande sijnen aeralt mijt twe lopende boden, an den greve ende Sassegen regenten, ant blockhues ter Punte, ende an den Groningers mijttet geleijde daer se mede over gevelijget solden worden.

2b Vergeefse reis Groningers naar Deventer
Des sondages voer Sunte Peter Vinckel reijseden op den berameden dach to Deventer mester Willem Frederic pastoer toe Sunte Merten, Harmen Lewe ende Koert Konerdes beijde borgemeijsteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant beijde hoefftmans ende Raedes heren, mester Gelmer secretarius, mijt vullen credencien ende macht van der stadt Groningen. Als se quemen to Deventer, en quam hem niemant to moete ter dachvaert van oren wederparten, als de Roemsce koninck, offte de konincklijcke maijesteijt van Kastijlijen hartoch Philipps, offte nemant van der Sassiger heren wegen; dan de biscop van Utricht mijt welke van den ridderscapen ende de steden an desse sijt der IJsele alse Deventer, Campen ende Swolle quemen daer. Als se nu ter gesetter uren ter sprake quemen opt raedhues to Deventer, daer des biscops raeden mede weren bij den raedes vrunden der dreer steden, wort em ten eersten voergeholden mijt groter swarichheijt, woe de Roemsce koninck hadde daer an se gescreven grote sware mandamenten ende breven, woe sijne konijncklijcke maijesteijt de stad van Groningen had omme ore rebellicheijt contrarie des Hilligen Rijckes ghelecht in de acht ende overacht etcetera, mijt langen reden. Daer de Raedes vrunden van Groningen mijt vole beschedes up antworden: des Romskonincks maijesteijt werenl machtich in allen dingen de gerichtlijcken em onderworpen weren, men dat tegen God, recht ende eren weer, en weer men em niet sculdich in to obedieren offte gehoer in to geven; want meende sijne konincklijcke maijesteijt ijenige saecken op se to hebben, bijlicken weert na rechte, he solde se geciteert ende verdaget hebben; hadden se dan niet compareert offte gekomen ter rechter gesatter tijt, ende se dan gerichtlijcken weren verwonnen mijt ordel ende recht, ende se dan daer en boven den Hilligen Rijcke rebelle wolden gewest hebben, so mochte sijne konincklijke maijesteit geoersaeket geworden hebben daer mijt recht veerdera daer up to procederen ende vervolch te doen etcetera. Bij welck antwort dat verbleff, ende se daer bij leten berusten. So wort em ten anderen voergeholden, dat se oer rijdende boeden hadden gehat uut in de vijfte weke nae den hartogen van Sassen mijt breven an em, offte dat em also beleven wolde, dat he sijne sake oeck wolde stellen ter vrentscap an den biscop, capijttel, rijdderscup ende steden; welke boden mijtter antworden noch do niet wederumme komene were, want alst schene ende de fame to Deventer was, so wolde de hartoch van Saxsen em niet vinden laten. So wort em mede voergegeven: offte de hartoch van Saxsen sijn saeke niet wolde begeven, off de Groningers wal ghewegen weren oer saeke to stellen int Kamergerichte ofte ter vrentscap an des konincklijcke maijesteijt van Kastijlien hartoch Philippus? Daer de Groningers op antwoerden: se weren daer ghekomen mijt vuller macht mijt den hartogen van Sassen to handelen van der arbijtreres ende dedinges lueden daer de dach up beramet was, men van dat Kamergerichte als se em voer helden hadden se sus geen bevel van. Men doch konden se dat selves wal vermarcken: em int Kamergherichte to geven en stonde em niet to doende, want de judices ende rechteren were to beduchten dat se partelijck der saeke were. So en wolden se daer em niet verder in overgeven. Op den artijkel om oersake to stellen an des konincklicke maijesteet van Kastijlien hartoch Philippus, seden se up: sijn konijncklicke maijesteijt hadde enen doctoer an se gehat mijt sekere credencien ende breven, so voer int kronikelg geroert is, daer se sick in overgeven hadden; konde sijne konincklijcke maijesteijt daer wat guedes in handelen dattet ter gueder uutdracht mochte komen, wolden se wal een gued beleven hebben. Aldus en kregen se daer genen groten trost noch hulpe, daer ijenich to verlaet op was.

So seden se tot den biscop ende steden: wertk sake dat se geen ander trost, hulpe offte bijstant van em konden bekomen ofte krijgen, so weert to beduchten dat se georsaket mosten worden, dat se andere wegen mosten soeken an fursten ende heren, daer se van gehulpen muchtenm worden; dat to verstaene weer: dat se sich wolden geven onder enen anderen heren, dat den biscop ende den helen Gestichte dan muchte wesen tot groet hinder ende achterdeel. Daer em weder up gesecht wort: se solden sich vertoeven, want op anderen dach de biscop mijtten steden ende raeden daer wesende wolden daer up beraeden ende een guet antwort geven. Des morgens, als se quemen ter gesatter tijt in des biscups hoff, kregen se voer een antwort dat se sijc solden lijden noch en vierteijn dagen lanck; konden se offte andere fursten ende heren ter fruntschap niet verlijken, so dochten se sen niet verlaeten, ende wolden em hulpe ende bijstal doen. Aldus worden se luttijck getroestet ende weijnich gehulpen, ende kregen daer oeren affscheijt, ende quemen weder to Groningen op Sunte Steffens dach translacionisa, de was doe up een sondach.

3 Vervolg excurs: einde oorlog Habsburg-Gelre en besprekingen te Xanten

Nu wijl ick weijnich vervolgen van dat Gellersche oerloch ende den koninck van Kastijlien hartoch Philippus, daer voer oeck wat van geschreven is, ende mij doe even quam tot mijner materie ende nu oeck even kumpt. Als nu de koninck Kastijlien mijt dus groter macht lach in den lande van Gellre, ende de steden ende landen bekrachtede ende in wan, ende in gewonnen hadde, uutgenomen Romunde, Nijmwegen ende Sutphen, so wast to beduchten dat se all in hant musten gaen. Als dan desse twe fursten malkanderen so nae bewant weren van blodes halven, als voer verclaert is, so quemen se up gelove ende geleijde bij malkanderen voer Aernhem op dat slot tere Rosendall. Endef als se bij malkanderen quemen, so gijngeng se allene, ende leten al de heren van em gaen. Ende de hartoch van Gelre vel sijnen neven den konijnck van Kastijlien hartoch Philippus toe voete, ende de koninck nam em weder up, ende nam em vrentlijken in en arm; ende verdrogen onder lange int hemelijken mijt malkanderen alle ore gescele vruntlijcken ende lefflijcken, dat daer gene heren ofte fursten over to raede geropen worden; ende woet entlijken gehandelt wort, en weet ick upt nauweste niet, men de sprake was, dat de hartoch van Gelre solde blijven een gheweldich here van Gelre, men dat hartochdoem van Gelre solde staen onder de protectio ende bescarmijnge der Burgonschen heren, arfflijken ende ewelijcken bescarm here daer over to blijven, als se sijnt over de heren van Nassow, de van der Veer, de van Assow ende meer anderen etcetera. Ende als se dus onder mallkanderen verlijket weren, so wort daer ene hele generaele soene off geroepen, ende alle stromen ende straten worden vrij ende veerdich weder open, dat een ijder man muchtel vletten ende vaeren waert em belevede. Endem de koninck van Castijlien hartoch Philippus nam hartoch Kaerel mede mit em up tot sijnen vaeder den Roemschen koninck Maximilianus, de doe was in den lande van Cleve in der stadt to Sancten mijt voele fursten ende heren, daer de hartoch van Gellre oeck voer moste obedieren, ende genaede an moste soeken, want he was de gene daer hartoch Philippus den hartoch van Gellre so seer um vervolgede – uut em selven had heet nummer gedaen dan om sijn vaeder niet willen onthoeren. Wat daer meer in desser saeke gehandelt wort, is mij nochtertijt onbekant. Als nu desse grote heren ende fursten toe Sancten bij ene daer weren, ende de Raedes vrunden doe noch weren up den dach to Deventer bij den bijscop van Utricht mytten ridderscup ende steden, daer voer van gescreven is, so sanden de Groningers up hent to Sancten oren secretarium meijster Gelmer Canter anndene koninck van Kastijlien hartoch Philipps, om an em to solijciteren om paijs ende vrede to bekomen an sijnen heer vaeder den Roemschen koninck Maximilianus ende an den fursten van Saxsen. Wat he daer warvende wort, sall ijck noch wal voert verclaren, wat mij daer van to weten wort.

Hier wijl wij dat Gelressche warck nu achter laten, ende keren weder an dat Vriessche oerloch, want ghij en weijnich hebben gehoert de oersake woe de fursten ende heren bij ene vergaddert weren indenh lande van Cleve inde stad to Santen, daer de Gronigers oren secretarius mester Gelmer bij scickten.

4 Gewelddaden van graaf Edzard rondom Groningen

Nu wijl ick schrijven van summijge particulare stucken de de greve van Vrieslant ende de Sassegen handelden inden oerloge. Als dat blockhues ter Punte bijna rede was, ende de dach to Deventer, daer nu hier voer int naeste artijkel van gescreven is, all beraemet was, als op Sunte Marie Magdalenen nacht branden se twe huesen to Helpen de den Groningers to behoerden; dat ene hues hoerde to Evert Konerdes. Item op Sunte Jacops avent branden se upt veen to male voele torves ende welcke huesen de den Groningers to hoerden, ende was gelegen int Stichte van Utricht. Item des dinxdages voer Sunte Peter Vinckel leet de greve haelen uut dat cloester toe Essen al oer browreescap: ketel, kupen ende tunnen ende voert ander huesresschup: kannen, potten, ketelen, bedden etcetera, ende leetet brengen upt blockhues ter Punten; ende besette dat blockhues mijt so voele knechten als em nutte duchte to wesen, ende brack up des selven dinxdages, ende reijsede mijtten hoep na Aedwert. De wijle de greve do in Aedwert lach, wort de droste van Coverden, Roleff van Munster geheten, gescicket van den biscop van Utricht na Aedwert an den greven ende regenten der Sasseger heren, om an se to warven, dat de Groninger meijers velich muchtena sitten in den lande van Drente ende int Goerecht. So was desse Roleff van Munster der stad van Groningen ewelijcke vredeloes gelecht om enen doetslach den he mede gedaen hadde an enen borger geheten Heijne Voele. Doch om dat he wat gueds doen solde voer de Groninger meijers, so wort he daer geleijdet in de stadt to komen; ende he quam daer binnen, ende reijsede voert hen to Aedwert an den greven ende regenten der Sasseger heren, daer he niet anders an konde bekomen, dan all de Groninger meijers solden vrij ende velich sitten een maent lanck, bij also dat se generleije gued de tijt lanck durende in noch uut Groningen solden haelen ofte brengen. Ende dat solden de Groningers mede beleven onder oer zegell ende breff; dat def Groningers to maele spitich was to doende, dat se also onbijllicken solden benauwet wesen. Item in de weke voer Sunte Laurentius toech de greve van Oestvrieslant weder na den Damme uut Aedwert mijt een groet hoep knechten de em over velichden; ende he toech mijt sijn volck weder overh Emse, ende de knechten reijseden weder bij den hoep in Aedwert bij heer Vijt van Dracdorp, de daer regent was van der Sasseger heren wegen.

5a Groningers halen rogge uit Drenthe en bezetten kerk te Haren

Des dinxdages voer Sunte Bartolomeus so senden de Groningers uut alle oere knechten mijt voele borgeren ende inwoners mijt scutten ende wagenen in Drenthe, ende wolden rogge in haelen, want de rogge begunde in de stadt to krijmpen. Men daer wort weijnich bedreven, want daer wort niet dan wat rogge int stroe ongedorschen mijtten scuten ende wagenen inghebrocht, dat der stad weijnich proffijts konde inbrengen, ende oere vijanden mede worden getroestet, menende dat inder stadt groet kummer was. Des avendes quemen se weder in de stadt, ende besetten to Haeren de kercke ende toeren mijt enen hoeftman geheten Johan Hodemaker een borger in Groningen mijt XXXIII knechten; ende dit was de selfste Johan Hoedemaker de ter Mueden de veste oeck beset hadde ende up gaff, daer hier voer all van geroert is.

Ende dit besetten desser kercken kunde der stad niet diepen offte droegen offte proffijt doen, want dat blockhues ter Punten do doch all rede was. Men moet ondertijden eens geckes raedt volgen etcetera.

5b Saksen komen naar Haren, gevecht en aftocht partijen

Als dit de Sassegen vernamen de in Aedwert lagen, soe quamen se uut Aedwert in der nacht des vrijdages voer Sunte Bartolomeus, ende beleden de kercke ende toeren toe Haeren. Als dat de Groningers vernaemen des morgens vro, sijnt se uutgetogen mijt all orer macht, mijt borgeren, scutten ende knechten, ende ontsetten oer volck de up der kercke ende toeren lagen. Ende de Groningers leten acht offte Xd doeden van oren borgeren, inwoneren ende knechten; ende daer worden oeck wal X borgeren ende knechten gevangen, men daer was men dre dat der pijne we ert was dat men em aff raesoenen konde, als ene geheten Evert Entens, Peter ten Holte ende Allert ten Nijen cloester. De ander weren arme gesellen. Men de Sassegen uut Aedwerth leden groeten scaeden van doeden, als de sprake in Groningen genck; men sede, daer bleff over vijfftich off tsestich doet, men daer quemen niet voele gevangen in de stad boven V ofte VI niet; dan se seden: se hadden voele gevangen, den se all dach inden velde hadden gegeven, men daer helden gene van in. Ende als desse scermutsen gedaen was omtrent mijddage, so toegen de Sassegen in der orden aff naet blockhues ter Punte ende voert na Aedwert; ende de Groningers weder in de stadt, ende nemen dat volck dat up den toren ende kercke lach mede in de stadt, ende leten den toren onbeset staende.

6a Maximiliaam verbiedt hulp van bisschop aan Groningen
Als nu de biscop van Utricht myttet capittel, ridderscap ende steden vele dagen ende rades helden, ende an de van Groningen screven om em hulp ende bijstant to doen, ende dat quam voer den Romschen koninck, soe screff he den biscop enen swaeren, strengen breff ende mandaet, dat welck den biscop ende gehelen Gestichte int oor klanck, dat se sick niet reppen en dorsten. Ende dus was de breff luedende ende inholdende: Wij Maximiliaen, van Godes genaeden Roemsce koninck, zto allen tijden vermerer des Rijcks, to Ungeren, Dalmacien, Coratien etcetera konig, ertzhartoch to Oestenrijck, to Burgundien, in Brabant, und palsgrave etcetera, entbeden den erwerdigen Frederichen biscops tot Utricht, unsen fursten ende lieven andechtigen, unsen genaed ende alle gued.

Erwerdige furste, lijve andechtige. Als wij dij voermaels gewijttiget ende verkondiget hebben, dat wij ons ende den Hijlligen Rieck toe gued ende tijdigen raedt ende gemeijner versamelijnge des Hilligen Rijcks, unsen leven oemen hartoch Albert to Saxsen ende sijnen arffgenamen de regerijnge ende gubernacie aller Vriescher landen, so uns ende den Hilligen Rijck to behoren, to gestelt, der menijnge sij: he se voer uns ende des Hilligen Rijcks wegen toe regerend bij vreden ende rechten ende den eren to beholden, unde under anderen der danen bevolen den selven hartoch Albert help ende bijstant toe doen, daer mede sijnt borgemesteren, Raede ende gemeijnte der stad Groningen, de sick mijt orene anhangers in sulckes wederwerich bewijsen, to gehoersam brengen moge, inholt unser breff daer van affgegangen, langt ons an, woe du dij voer de selven van Groningen naturlijcken heren annemes, ende se voer dijnes Stijchts to gehorijgen voerdedingen sullest, daer uut deg selven in oren bosen, wijderwerdigen, ungehoersamen willen gestarckt worden, dat uns van dij in der maten bescheen were niet unbijlick bevremdet, naedem dij ende mannijgen unverborgen, dat de stad Groningen mijt saement anderen Vriesschen landen uns ende den Hilligen Rijck in mijddel undergeworpen is, unde dijr als enen fursten des Hilligen Rickes niet gebuert de uns to behinderen. Ende de wijle de selvel van Groningen sick in den opgemelten handel bis op dessen huedelicken dach ongehoersam geholden unde sick an sulken niet satijgen laten, sunder uns ende den Hilligen Rijcks lande ende luede toe meer maelen ondergetoegen unde se mijt moerde, brant unde in anderen markelijcken scaeden toe geffoeget, ende daer doer under onden de in ungehoersum ende gewalt to brengen, unde des noch in dagelix onenijnge sijnt, alles weer alle bijlickheijde ende recht, oeck onser konicklijken opgerichten lantvreden, unde daer toe uns in marcklijken verachtijnge ende aff breke unser ende des Hillijgen Rijcks overheijt, des gelijken des hoechgeboren Jurijen ende Henrick gebroederen, hartogen up Saxsen, lantgraven in Dorijnge ende marckgraven tzo Mijsen, unsen lieven omen unde fursten, als des selven hartoch Albert van Saxsen arffgenamen, toe wederbrengen oren scaeden ore gerechticheijt ende gubernacie, hebben wij der gemelten van Groningen an de selven ende andere rechtlijke oersaken, de openbaer unde op den dag unde veer daer over gene bewijsijnge noch rechtlijke eerkantenisse, waerop wij se in unser ende des Hillijgen Rijcks acht ende overacht eerkent ende verclaert hebbenunde se mijt sampt orens hulperen, anhangeren, Vriesche buren ende verwanten unde oer aller have ende guederen gemeijnlijcken upgedragen ende overgegeven, nae luede unser konincklijcke breve daer up ontffangen. Daer omme gebedent wij dij andachtigen bij de plichten daer mede du ons ende den Hillijgen Rijck verwant bist, oeck bij priverenge unde ontsettijnge alle dijner regalie, unde daer to vermijdinge unser ende des Hilligen Rijcks swaere ongenaede ende straffe van Romesscher konincklijcker macht, erenstlijcken ghebeden ende wijllen, dat du dij der gemelten borgemesteren unde Raedt der stad Groningen ontslaest, ende se voer de dijne niet anteest noch nemest, sunder allene dijner gestlijcker iurisdiction ende gerechticheijt, als dat van rechtes wegen gebuert; ende niet verer noch wijder uns ende des Hillijgen Rijcks, oeck de gemelten onser oemen van Saxsen als unser ende des Hilligen Rijcks gubernatoren, generleije wederstand bewijsete noch den dijnen to doen gehengest, sunder off du mijt em handelst offte voernemest, als sick tegen unser ende des Hilligen Rijcks openbare vianden ungehoersamen ende verachteden geboert to doen.

Oeck den gemelten hartogen Jorijen ende Hinricken van Saxsen, dem wij deshalven wijder sij tzo handelen bevoelen hebben, oeck oer ansoeken van ons ende des Hillijgen Rijcks wegen hulp, furderijnge ende bijstant bewijsest unde dij des mer ontslaest noch weijgerst, noch hier an nietk ungehoersamich eerschijnest, daer mede niet noet worde mijt den upgescrevenne straffe, pene ende boete weer dij to handelen noch to versoecken. Daer an is onse erenstlijcke meijnijnge.

Gegeven tzo Strassburch amm fuffentwijntichten dach des maens septembri dusent vijffhundert ende vijve, unssens richs des Romsschen indenl twijntichsten, ende des Ungerschen in den sesteijnden iare. Ad mandatum domini regis proprium.

6b De bisschop probeert toch bespreking Saksen en Groningen
Do den biscop desse grote clocke ende swaere mandaet ten ooren geluet was, van stunden an gaff he dat den capittel, rijdderscap ende steden to kennen; ende ledent so over mijt malkanderen, dat se den Groningers geen bijstant mijt volck van oerloge dorsten doen, men van stunden an hebben tracteert van ene dachvaert ende soene tusschen den fursten van Saxsen ende de van Groningen to maken. Endem de biscop is van stunden an gereden an den koninck van Kastijlien hartoch Philippusn, om mede to arbeijden an den Roemschen koninck sijnen vaeder ende de fursten van Saxsen, om ene soene tusschen beijde partijen to maeken.

7 De Saksen vergroten intussen hun druk op Groningen

De wijle de biscop dus over ende weder over handelde, so senden de Sassegen doer Westerlant omtrent dusent knechten in Aedwert. Ende soe maekeden se ene brugge over dat Reijdeep bij Wasijnge hues, ende senden up Sunte Mauricius dach wal en achte hundert knechten in Selwerder cloester voer Groningen mijt vier veenckens, om de van Groningen daer mede bijnnen de poerte to holden mijt oer koen ende beesten, oeck om dat se niet uut mochten in Vrieslant botter, kesen ende vette beesten to haelen ende to roven ende to brantscatten, dat se daer mede bespeerden. Ende alsoe laegen se in Selwert spijt de van Groningen; ende dorsten se daer niet uutdrijven, men se togen wall uuter stadt toe endes den esch mijt oer velt ghescut, ende scoten int cloester ende se weder uut mijt slangen ende halve slangen, ende lepen mijt malkanderen upt scutgeveerde, ende so bleff onder tijden wall een doet. Oeck quemen se wal twe offte dre warff in der nacht uut Selwert, ende maekeden all arm, ende branden een kamer off twe, ende steken eens ene moele an, men de wort gelessiget.

8Groningers door tijdgebrek niet naar dag te Doesburg

Alse de biscop weder to hues quam, so wort een dach beramet ter Nier bruggen bij Ummen, daer de ridderscap ende steden bij ene quemen, om weder in to brengen wat den biscop daer bij den koninck van Kastijlien ter antwort beijegent was. Op den voergenoemdeng dach quam de biscop daer niet, men he verscreff alle de staten van den lande an beijde sijden der IJsele bij em to komen to Wijck op den vrijdach voer Nativitatis Mariae. Ende daer quemen alle de staten des landes bij ene, ende daer wort beramet een dach toe Doesborch in de lande van Gelre, om eene soene to maken tusschen de fursten van Saxsen ende den Groningers. De dach wort den Groningers gewittiget van den biscop, om se daer mede op den gerameden dach to komen, men de Groningers quemen daer niet. De saken weren dit: want de tijt was so kort, dat se niet bereijsen konden; dat ander was dat se geen vast geleijde hadden, daer se up reijsen dorsten; dat darde was om dat se eens, so voergeroert is, daer to Doesburch ter dachvaert weren gewest, ende dat em doe van oren wederparten nement toe moete quam. Daer omme bleven se doe to hues.

9a Dagvaart te Hattem bezocht door alle partijen

De biscop mijt sijnen raeden hevet doch op den dach to Doesborch voer sijne stadt Groningen ge handelt mijt de raeden des Roemsschen konincks, des konincks van Kastijlien, de rede der Sassiger, so datter wort noch een dach berampte to Hattum int lant van Gelre. Soe quemen des hartogen van Sassens raede eersten in Vrieslant doer Emden ende den Dam op en dinxdach, ende de greve van Vrieslant volgede em na des donderdages in Aedwert, om aldaer van den regenten to verhoren ende vernemen woe em mijtten oerloch langer to hagede, ende mede to verseen woe nae dat de van Groningen mijtten blockhuesen benauwet weren, ende offte se dat oeck langer harden kunden in der stadt van prevande. Als se alle dinck daer wall overgelecht ende doer geseen hebben, sijnt se voert doer Westerlant gereijst an de regenten der Sasseger, ende daer verhoert van se woe sick daer aldinck begaff; ende sijnt voert doer gereijst an den Roemsschen koninck ende den konijnck van Kastijlien ende den hartogen van Sassen, om daer alle dinck mijt se to verspreken ende sament over to leggen woe sijc all dinck mijtten oerloch voer Groningen begaff ende alle dinck gestelt was, ende daer mijt malkanderen over to tracteren wat se in der scelijnge ende saeke mijt de van Groningen op den dach to Hattum doen offte laeten solden.

Daer de Romskonincki Maximiliaen sijne trefflijcke raede, als nemtlijck de greve van Tzoren, de upperste in den hove was ende int affwesen sijns so was he stadholder des konijncklicken maijestaet, noch enen trefflijken heren ende sijn kanseleer, oeck des konijnges van Kastijliek hartoch Philippus opperste raeden; des hartogen van Saxsen raeden als her Duvenen, her Zeijger Ploech, de greve van Oestvrieslant, de regenten in Westvrieslant, als ene geheten her Sijwert ende noch twe anderen. Van de ridderscup ende hoefflijnge der Ummelanden bij Groningen weren ioncker Roeleff van Ewsma, Asego to Raeswert ende Johan Rengers van den Poste. Uut Groningen sijnt uutgeschicket des saterdages voer Sunte Micheel op dessen dach to holden mester Willem kerkherem to Sunte Merten, Harmen Lewe, Koertn Konerdes beijde borgemesteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant Raedesheren, mijt seker vast geleijde van den Roemschen koninck, den hartogen van Sassen ende den biscop van Utricht, mijt sijn selffs rijdende bode. Daer sijnt gekomen ter dachvaert als dedinges lueden de biscop van Uutricht mijt sijnen raeden ende de raeden des capittels van Utricht, de ridderschup ende de raeden der steden an beijdenp sijden der IJsele, als Utricht, Amsfort, Renen, Wijck, Deventer, Campen, ende Swolle.

9b Oude argumenten over en weer, geen winst voor Groningen
Als dan all desse heren bij ene versaemelt weren to Hattum, so quemen beijde partijen op der betekender uren bij ene. Soe dede up de greve van Tzoren van wegen des Romschen konincks wegen. Int eersten tot den biscop van Utricht mijt capittel, ridderschap ende steden: woe de Roemsch konincks maijestaet mijtten koerffursten ende mijtten fursten ende stenders des Hillijgen Rijcks hadde den hoechgeboren fursten hartoch Albert to Saxsen ende Dorijnge ende marckgreve to Mijetsen begifftiget een ewich gubernator to wesen alle der Vriescher landen ende van Groningen nae vermoge ende inholt sijner commissien, dat welck em ende sijnen arven bespeert wort van de van Groningen, waerover se mijt recht weren verwonnen voer des konijncklijke maijesteet in de achte ende overacht. Soe were der konincklijke maijestaet voer gekomen, dat de biscop de stadt Groningen voer sijn tot des Gestichtes behoeff meende to verdedingen, ende dochte em daerup hulpe, troest ende bijstant toe doen mijt dat hele Gestichte. Waerup he em sede uut bevel ende van wegen des Romskoninckse maijestaet, daer he vulmacht ende credencie op hadde, bij de achte ende over achte ende bij de swaere ongenaede ende bij ontwarijnge alle sijner regalie ende wertlijke gerichticheijt, de he van den Hilligen Rijke ontfangen hadde, dat he offtef niemant van sijner wegen solde gehennen noch to staen den Groningers ijene hulpe ofte bijstant toe doen, soe he doch in lange em all scrijftlijcken hadde verwijttiget, daer de copie des selven breeffs hier voer in desse cronicken van woerden tot woerden steet gescreven. Als he dit int lange den biscop mijt sijnen raede hadde vertogen, keerde he sijck tot den ghescijckeden van Groningen, ende sede em strengelijcken, dat de Roemsche konincklicke maijestaet wolde ende geboet em, dat se de twe hoich geboren fursten ende heren hartoch Joreijen ende Hinrick gebroderen, hartoch Albert van Saxsen hoechloviger gedechten arven, solden openen ende in doen ore stadt Groningen, ende doen em huldinge, plicht ende ede oer arff hals heren to wesen na vermoge der Romscher konincks commissie. De ander artijckel was, dat se em in orer stadt solden to wijsen ene gelelijcke plaets, ende tijmmeren em daer up ene veste ende borch tot sijnen guedduncken, daer sick een furste velich up mochte behelpen ende stad ende lande uut mochte bedwijngen. Dat darde dat he em mogen setten borgemeijsteren ende Raed tot sijnen gued duncken, de de stad bijnnen solden berichten. Ten vierden dat se em solden in doen alle oer poerten ende toernen van der stadt mijt ore bussen, kruet ende gescut van oerloge. Ten vijften dat se em solden overgeven alle ore stadrenten ende guederen mijt tolle exsise ende ander upkomelijnge tot sijnen proffijte to beleggen. Ten sesten dat se em solden ontslaen alle ore gerichticheijt, de se meenden to hebben tot den Vrieschen Ommelande tusschen de Emse ende Lawersche, ende daer se voer ore bewanten verdedingen wolden. Ende wert sake dat se dat niet doen wolden, ende se den Hilligen Rijke hier in rebel weren, ende de biscop mijttete Gestichte oer hier in starckeden in ore rebellicheijt mijt hulpe, troest ofte bijstant to doen, soe lagen daer twe dusent knechten bij ene verwachtende up den Roemschen konincklike maijestaet, waer mede he mijt alle den fursten ende heren des Hilligen Rijks mijt alle ore to stenderen dat Gestichte ende de van Groningen so ongenadige dochte over to trecken, dat em gruwen solde. Als dit samentlijck int lange bitterlijke vertogen was, so was de saeke swaer ende groet; so hebben de biscop mijtten sijnen ende de van Groningen beraeden ende nachtfforst genomen om des anderdages daer up to antwoerden. Des morgens ter betekender uren, als se weder bij ene quemen, so he upgedaen de domdeken van wegen des biscops capittel, ridderscup ende steden, ende hebben geantwort up de vijff artijkelen voergenoempt om Groningen vant Gestichte to trecken.

Int eersten: het were geleden omtrent achte halffg hundert iaeren, dat keijser Hinrick hoechloviger gedechten om sunderlijnge gracie hadde dat greffschup van Drente mit een groet dorp geheten Groningen gegeven der hilliger kercken to Sunte Merten to Utricht, na inholt zegele ende breve de se daer up hadden ende aldaer presenteerden, ende tot dessen dage daer up rustelijcken hadde gebruket.

So were he nu daer biscop gekoren, ende syn convermasie van den hilligen vaeder den paus daer up hadde ende vandes Roemsschen koninck maijestaet, oeck belenijnge alle de wertlijke regalije, als dat alle heren ende fursten an sijn konincklijke maijestaet geboert to versoeken, menende hier up, dat sijne konincklijke maijestaet niet solde benauwen offte affslaen, dat sijn voervaederen tot nu ghebruckt hebben. Soe hebben de van Groningenlgeantwort op de twe artijkulen alse van de achte ende overachte ende em Vrieslant to ontslane. Int eersten van der achte ende overachte seden se up: men mochte niemant mijt rechte verwinnen, offte men moste em eersten verdachvaerden ende citeren ende verwijnnen em gerechtlijken, welck hier niet also ghescheet were; daerumme were em de achte endem achte niet hinderlijcken. Op den artijckel van Vrieslant to ontslaen seden se up: dat koninck Karel ende keijser den Vriesen, om sunderlijnge waldaet se bij sijne keijserlijke maijestaet bewijst hadden, do se Romen holpen wijnnen ende Sassenn holpen to bekrachtijgen, begifftiget mijt sodane preveleije ende vrijheijden, dat se tot ewijgen tijden solden vrij blijven ende onder genen heren staen, onder malkanderen verbunde maeken offte an ionckeren, heren ofte steden bij em gelegen, daer se mede berichtet mochten worden. So stonden se mijtter stad van Groningen in enen vrentlijcken verbunde over lange iaren heer over menschen gedachte hen tot nu to, dat welcke were belevet ende toegestaen, vandes Romskonincks maijestaet nu ter tijt wesen mijt sijn segel ende breff confirmeert; dat welck se hopeden ende meenden sijne konincklike maijestaet em dat niet solde affslaen ofte benauwen. Daer des Roemsschen koningesd rade mijtten raeden des koninges van Kastijlijen ende van Saxsen em up hebben beraeden, ende gaven daer up voer een antwort. Int eersten, als de biscop ende Gestichte hadde geantwort als Groningen byte Gestichte te holden, seden se up: de stad were geven an Gestichte ende der kercken to Sunte Merten to Utricht over to hebben de geestlijke iurisdictie ende gerichtichheijt der hilliger kercken, dat welck em des Roemsche konincklikeh maijesteet niet dochte to benauwen; men de regalije ende dat wartlijke recht quemen den Hilligen Rijke toe, ende helt dat voer sijne. Item op de twe artijculen daer de van Groningen hadden geantwort, seden se up: men konde dat genoechsam wal bijbrengen, dat se weren gecitert ende gedaget voer des Romskoniges maijestaet ende gerichtlijken verwonden ende gecondemniert ende gelecht in de achte ende overachte. Op dat ander punt seden se: et mochte wal lichte dat Karolus Magnus sijne keijserlijke maijesteet den selven Vriesen hadde begifftiget mijt sunderlinge preveleije om orer waldaet; men int ewijge to geven van den Hillijgen Rijke dat den Hilligen Rijke to kompt, were ene grote affbrekijnge ende verachteringe des Hilligen Rijks, ende mochte niet staen na keijser rechte. Als nu desse antworde over ende weder over gedaen weren, beruste sick den handel den dach wantm op den naesten dach. Des anderen dages quemen se weder bij ene. So sijnt daer voele claegen an beijden sijden gedaen, als van den greven vann Vrieslant om sijne vijfftehalff dusent Rinsen gulden, de he geleent haddeo, do ioncker Fox in Aedwert was, daer hier voer aff ghescreven is. En de Sassege raeden beclaegeden, dat die Groningers hadden dat bestant so niet naegegaen als dat opgerichtet was, ende onbehoerlijken vaeke ingebroecken. Joncker Roeleff van Ewsma ende de andere hofftlijngen beclageden om nederwerpinge orer husen in Vrieslant, ende om de twe huesen in Botterijnge strate ende dat hues bijder Ae kercke, de nu in dessen somer weren dael gebroken, ende de nie toren voer Botterijnge poerte van was getijmmert, daer voer van geschreven is, mijt vole claechten etcetera. Daer de Groningers mijtter korte up antworden: de greve hadde sijne penningen den Ommelanden geleent, ende dat gelt dat bijnnen Groningen weder vergaedert was, daer men den greven weder mede betaelen solde, weerd verorloget tot stadt ende lande proffijt bij oren wijllen. Ise dat also, dat weet God wal; men se verswegen ende seden niet, dat se de kijste op slogen buten consent der lande, ende nemen dat gelt daer uut, ende veroerlegeden dat onnutte in Westvrieslant. Item om dat bestant in to breken seden se up: se hadden dat niet ingebroken, men ore wederparten hadden dat vake genoech ingebroken in mannigen punten; want dat bestant vermuchte dat een ijder man solde sijns eijgens vrij ende veerdich bruken, ende men solde de landen niet veerder bevesten dan se doe weren. Daer se al contrarie deden, want dat hues to Oterdum der stad van Groningen to behoerde, ende se em noch weltlijken ontbruken, ende vesten noch alle dagen ore bloeckhuesen ende den Dam mijt bolwarcke ende poerten. Ende de van den Dam namen em aff ongewoentliken toll ende ongelt, vermijds dat se namen van elcke tunne Hamborger beers IIl stuver, ende dat Groninger beer enen stuver. Soe weren se geoersaeket ende sijnt getogen voer den Dam, om se daer over to straffen, daer se scaede genoech over. Daer oer wederparten op elcken punt int lange hebben geantwort, dat alle van noeden niet is to scrijven, ende gene grote vrucht solde inbrengenm, so wijl ickt blijven laten om der korte wijlle. Do alle de artijkulen weren an beijden partijen dus verdedinget, namen de van Groningen voer, ende seden: se dochten sick dus van Vrieslant niet laten dringen mijt sempelen woerden, ende wolden daer lever om starven om den laesten man gestlijck ende warlijck; men dit wolden se wall gewegen wesen: se wolden de hele saeke stellen tot erkentnisse der konincklijker maijestaet van Castijlijen hartoch Philippus, ende oren natuerlijcken heren den biscop van Utricht mijt capittel, rijdderscap ende steden, to recht ofte vrentschap; ende kondeno de twe fursten niet over een, se solden kesen enen onpartijelijcken fursten buten consent der parten; worden se inden ongelikep vunden, dat se geen recht tot denq lande hadden, se wolden geerne affstal doen, woe wall em dat swaer ende onlijdelijcken were; woerdet oeck den Sassegen heren affgekent, se solden des gelijkes doen. Dat welck des Romskoninges ende des hartogens van Sassen niet doen wolden. Daer doe des dagest aldinck up berustede. So hevet de biscop ende sijne raeden gehandelt mijt des Romskoninges ende des hartogen van Sassen raeden wal vier dagen lanck, om wat guedes hier in to vinden; daer de Groningers nie sijnt bij geropen, ende kunden oeck nie weten wat daer gehandelt wort. Des vijften dages hebben de biscop mijt alle sijne raeden de Gronninges allene bij em komen laten, ende deden em seggen: so als se vernamen om ore saeken to stellen an fursten ende heren, so voer gesecht is, hadden se oer voelen in, dat se genen grunt konden voelen, dat se wall totten lande weren gerichtiget to beholden, angeseen een verbunt maket geen recht. So reden se em, dat men andere wegen sochten om enen vrede mede to bekomen, want het were toe beduchten dat hele Gestichte mochten wall in grote last daer mede komen. Ende seden mede: se solden wall bekomen, dat Groningen solde blijven bijt Gestichte, inden se over wolden geven Vrieslant; ende all de Groningers solden holden in Vrieslant alle ore guederen, landen ende renten; ende wert saeke dat se dus geweltlijken van den lande worden gedrongen, so solden se ontwaert wesen alle ore guederen, landen ende renten de se in Vrieslant hadden. Ende de stadt Groningen solde blijven bijt Gestichte, in den se sick Vrieslant wolden ontslaen, ende verlaten oere bewantnisse oers verbundes se onderlinge mijt malkanderen hadden. Des daeges hier nae quemen alle de heren ende reden weder bij ene. Endk de greve van Tzoren van wegen des Romskoninges ende der fursten van Saxsen de up voer em allen: wolden de van Groningen in nemen van wegen der Sassiger heren enen capiteijn mit VIc knechten, ende compromitteren alle ore twijdracht ende scelijnge mitten fursten van Saxsen an des Romskonincks maijesteet mijtten kuerffursten ende stenderen des Hilligen Rijks tot eerkantnisse orer, soe wolden se van wegen orer heren de sake ende scelinge up berusten laten. Dat welck de Groningers niet beleven noch annemen wolden: men se woldent wall stellen an des koniges maijesteet van Kastijlijen Philippum ende den biscop Frederick van Utricht, soe voer all van gescreven is.

9c Hachelijke terugreis van de Groninger delegatie
Daer des Romskoninges ende die Sassege raeden in quaeden moede op seden, dat se dat alinck niet doen wolden, ende seden den Groningers ore geleijde up, soe dat se bijnnen twe dagen solden wesen weder in ore gewaersumheijt. Daer de van Groningen up seden: men kundet van Hattum in twe dagen niet weder in to Groningen reijsen. Oeck hadden se gued seker geleijde van den Roemschen koninck ende der fursten van Saxenr ende den biscop van Utricht, daer up se hopeden, ende meenden men se oer geleijde wall holden soldenn. Daer de Romskoninges raeden wredelijcken op seden: men were em nae keijser rechte geen geleijde sculdich to holden, angeseen se weren condemneert in de keijsers acht ende overacht; so konde emt gene vrijheijden, markeden noch geleijde helpen, want alle ore guederen ende lijff stunt in genaede des Romschenu koninges maijesteet. Men doch soe gaven se em noch enen dach toe, so dat se in dre dagen solden weder wesen binnen Groningen. So gengen de van Groningen weder bij den biscop, ende gaven dit to ontkennen. Soe hevet de biscop bearbeijdet bijden Romskoninges ende der Sasseger heren raeden, dat se em dat geleijde gelovet hebben to holden, hent se weer quemen bijnnen Groningen, ende hebben em mede gedaen oren eijgenen boeden, ende de biscop oeck sijnen rijdende boeden, mijt breven de se overwech solden velijgen. Ende doe se quemen in Drente, soe verhoerden de Groningers dat ore Raedesvrundene to hues quemen, ende weren beanxtet dat em quaet scheen solde. Soe hebben se uutgeveerdiget ore knechten ende en deel borgeren to peerde ende voet. Ende als de Raedes vrunde quemen an desser sijt Gastervoerde, bij de stenen de men heet Des duvels kolse, so quemen em an XVI reijseners van dat blockhues ter Punte. Als de Groningers de saegen, so helden se up mijtten wagenen, ende de twe boden treden aff, endeg helden sprake mijt em, ende toenden em enen breeff. Soe vroe als se den breff saegen, so reden se bij de wagenen, ende deden em de hant, ende heten se welkome. So voeren de Groningers vort an, ende se reden all bij de wagenen achter ende voer, all hent dat se to Borck in Drente quemen. Ende daer lagen de Groningers achter de dunen, daer men uut dat holt kumpt. Ende daer braeken se up, ende de Sassegen reijseners naemen de vlucht; ende de Groningers iageden den elck sijnen wech, ende vengen daer enen van voer Borcker brugge. Ende so voeren se voert an. Endek daer quemen noch XVII andere knechten van den blockhuse, de hadden een roeff gehaelt van Geten bij den Oester moer; de vengen de Groningers, ende brochten se mijt dat roeff in Groningen. Aldus quemen se weder to hues vanl desser dachvaert op Sunte Lucas dach. Ende so brochten se dessen affscheijt weder in, allen dat up dessen dach gehandelt was, soe voer geroert is.

10 Groningen vraagt bisschop om hulp, antwoord onbevredigend

Ende soe solden se den biscop, capittel, ridderscup ende steden bijnnen teijn daegen wederumme scrijven, wat em oren vrunden in dessen handel beleven solde offte doen wolden. Daer se em wederup screven, dat se dochten Vrieslant niet to verlaten, om den lesten man gestlick ende warlijck daer umme toe laeten. Ende begeerden oeck noch van se to weten, wat hulp, troest oftec bijstant dat se em op oer verlaten solden. Ended wolden se em geen bijstant doen, so mosten se andere wegene soeken, dat den Gestichte wall in groet achterdeel mochten komen. De biscop ende de steden screven een antwoert hier up: se wolden kortsf enen dach mijt malkanderen holden; wat daer dan gesloten wort, dat wolden se em bij oers selves boeden elck verwittigen. Aldus setten se de Groningers mijt een koel watercken aff, ende gaven em ene lijne in de hant sunder knoep.

11 Benninge’ s mening over de kansen op Utrechtse hulp

Ende de arme gecke dwase lueden meenden dat de biscop ende Gestichte solden mijt em treden in sulken groten iamer ende verdriet van oerloge tegen alle desse grote heren ende fursten, alse de Roemsche koninck ende sijn soen de koninck van Kastijlijen Philippus ende Sassegen heren mijt oren adderenten ende to standeren, om Vrieslant bij Groningen to holden. Daer ick tegen mannigen man in Gronigen, borgemeijster ende Raed ende anderen borgeren, wall op sede, al eer se op dessen dach reijseden ende de wijle se daer weren, dat ick daer geen vermoet up hadde, dat de biscop ende Gestichte em ijenich bijstant solden doen mijt volck van oerloge; men kunden se wes handelen ter vruntscap tusschen beide partijen, solden se dat beste wall in doen. Ende sede em oeck all alst nae bequam, ende oeck dat reses dat op dessen dach gehandelt wort; daer summijge borgeren mij daer nae up seden: ick haddek een proffeet indat stuck gewest. Daer ick em up sede: ick hadde so dane verstant wall, dat ick wall kunde vermarcken, dat de biscop ende Gestichte geen orloch om Vrieslant annemen solden om bij Groningen to holden; ende offte all weer gedrongen bij Groningen to blijven, alst niet wal mogelijck is, so soldet doch den Gestichte niet enen penninck gewert wesen, waer se dan soe geck ende disperaet weren, dat se mede int oerloch treden, ende solden elck moeten aventurenn een hundert dusent Rinsen gulden, ende em geen meer proffyts in brengen solde, so mochte men se wal duem ende geck scrijven. Ende het weer em beter ende meer proffijts, dat Groningen weer van de regeringe van Vrieslant, dan se daer bij bleven, want se nu in Vrieslant niet moetenn kopen noch verkopen. Ende alst queme onder de gewalt der Sasseger heren, so ist een open landt voer alle man daer in to kopen ende verkopen. Aldus hadden desse arme lueden hoepen ende menijnge, dat de biscop ende Gestichte en orloch mijt em an nemen solden om ore gecke handelijnge ende voernemen tegen so grote heren ende fursten, ende helpen em oer cruce mijt em dragen, ende trecken den doren uut eens anderen voet, ende steken den in oer eijgen voet. Hier weer wall meer van to scrijven, men het is wall lichte genoech. Ick mochte wal ijenigen hier van scrijven, de dat lever ongehoert latt, etcetera.

12 Aduarder abt en zijn zuster bemiddelen tevergeefs

Daer was een abt to Aedwert, geheten heer Berent ter Hoeffstede, geboren van Doesborch uuten lande van Gelre. De hadde ene suster toe Groningen woenachtich, geheten Alijt Huijnge. So weren daer vole gevangenen uut Groningen in Aedwert van borgeren ende inwoneren; so wort desse Alijt daer hen gesant, om de gevangenen mijt hulpe oers broders des abts daer hen uter vancknisse to helpen quijten. So quam se vaeke mijt ioncker Vijt – de in Aedwert do regent was van der Sasseger heren wegen – ter sprake, also dat se mijt em verkalde: wolden de van Groningen sick redelijck vinden laeten, he wolde dat mijtten fursten van Sassen also wall verhandelen, se solden onderlinge in vruntlijckheijt wall vereniget worden; dat welck Alijt den van Groningen soe voergaff, ende dat belevede em beijde. Soe wort daer een dach op beraemet tot Hoijtinge hues in des Hilligen Geestes voerwarck bijden Woltgraff. Daer quemen vier heren van der Sasseger heren wegen uut Aedwert mijt twijntich starck, des gelijkes quemen de van Groningen oeck so starck, elck op seker vast geleijde. Ende van de Sassege raeden weren een ridder geheten her Duvenen, noch een ionck ridder sijn name weet ick niet, een geheten ioncker Vijt van Drackdorp opperste regent in Aedwert, ende een geheten ioncker Grumbach. Item uut Groningen weren daer Lubbert Koninck, Jacop Hillebrandes beijde in der tijt Raeds heren, mester Gelmer Canter secretarius, ende Sijmon Kannegeterk bowmeijster, Adam Scomacker ende Hobel Smijt van der gijlde wegen. Daer deden beijde partijen an beijden sijden oer scelinge up, ende begunden alle de artijkulen to resummijeren ende voer toe nemen, de up den dachvaert to Hattum getractijert weren, ende voer in dessen kronikela all geroert sijnt, dat hier geen noet is all to verhaelen. Men de Sassegen eijscheden noch van wegen der fursten van Sassen alse ewijge gubernatoer der Vriescher landen ende der stad Groningen van wegen des Hilligen Romschen Rijks plijcht ende ede; oeck vermaenden se em des edes den se den Hilligen Rijke gedaen hadden in Westvrieslant, daer se doch all rede den Hilligen Rijke in verplicht weren gehoersam to sijn. Daer de van Groningen op seden: se hadden enen landes heren alse den biscop van Utricht, den se huldinge, plicht ende ede ge daen hadden; so mochten se qualick twen heren plicht ende edene doen. Ende op dat punt dat se den Hilligen Rijke plicht ende ede gedaen hadden in Westvrieslant, seden se up: men solde se setten in oere vredelijcke possessie ende besit der Westvriescher landen, so wolden se den Hilligen Rijke holden alle geloffnisse, plicht ende ede, soe se em ghedaen hadden. Ende dessen handel de daer an beijden sijden voergegeven wort, was in lange ende brede voer alle den heren to Hattum op dessen laesten dach to Hattum genoech bekaellet ende gehandelt, daer em den affsceijt noch indechtich were; men ore meijnijnge were mijt se to verhandelen woet mijt Vrieslant solde wesen, we van em beijden bij de overheijt solde blijven. Daer de Sassegen raeden up seden: alse van Vrieslant daerg ijet van to tracteren off van to handelen, wolde se gene woerden van hoeren; dat helden de fursten van Sassen voer oers. Ende up dat stucke dat se voernamen dat de biscop van Utricht oer landes here weer, ende em dat overste recht to queme vermijds sijnen sculten in Groningen, seden se up: se begeerden den biscop naergent in to behinderen noch bekorten sijne heerlicheijt offte gerichticheijt der stad Groningen, men se begeerden menj van der stadt plicht ende ede, so veer als se den Hilligen Romschen Rijke in bewant weren. Ende nomeden wall genoech trefflijcker groter steden, de landes heren over oer hadden, ende allijke wall den Hilligen Rijke plicht ende gedaen hadden, ende scarmheren over se hadden om enen iaerlicksgenk penninck, als Coelen, Dortmunde, Arfferde ende noch genoech meer. Daer de van Groningen op seden: solden se den Rijke soe plicht ende ede doen, soe weert van noeden dat se wisten op wat articulen dat se den eed doen solden, woe veer ende waer in se den Hilligen Rijke in verplicht solden wesen, ende wat bescarmnisse ende bijstant em daer voer scheen solde. Daer de Sassegen reden up seden: se wolden se daer niet wijser in maken; de em een peere voer lede, se mosten de selven scellen, wolden se de eten. Aldus wort wal mannich woert op dessen dach over ende weder over gehandelt, dat all van noeden niet en is to vertrecken. Endem beijde parteijen sijnt vruntlijck hier mede van een gesceijden, ende elck in sijn waersumheijt gereijset.

Deel III-H

Door groot gebrek aan voedsel en brandstof wordt het de Groningers snel te machtig (1505-1506)

1a Groningers op hongertocht in Gorecht en Drenthe

Als dan de van Groningen weren in dessen groten ende langen verdreet van orloge, so begunde de prevande ende kost seer to krijmpen, ende aldermeest broetkoren. So togen de borgeren ende inwoneren ende knechten to allen sijden uut, ende haelden in prevande; als in Vrieslant haelden se vette beesten, botter ende kesen, ende dat gued wort to Groningen verkofft. De hueslude quemen nae in de stad, dat guede luede weren, de gaven em oer gelt voer dat gued, ende gaven dem deet gehaelt hadde een oert goldes. Ende scamele lueden de geen gelte hadden, ende de dat gued mede gehaelt hadden, de kofften beesten; ende de Raed hadde kercksprake laten doen: dat de geen gelt haddeg, de soldet up scrijven laeten, ende betaelen den huesman alst beter wort – daer besunicht nummer penninck van quam. Also quemen oer summijge bij slacht runderen de te voeren nauwe een hoen gelovet weren, so dat de ene kreech genoech, ende en deels hadden se groten kummer. Daer na toghen se in Drenthe ende in Esser cloester, ende leten daer aff dorschen rogge ende garste, ende aten ende droncken all up dat int cloester was, ende slogen in stucken doer ende venster; ende alle dat holt ende plancken dat men barnen mochte, namenj se daer uut. Ende namen all mede dat se dragen ende drijven konden van klederen, dekenen, kussenen ende ander huesreschape etcetera, ende makedent to male iamerlijcken. Ende de nunnen quemen een deel to Groningen to oren vrenden, de em de kost mosten geven. Ende wort daer also gemaket, dat Got beteren moet. Voert worden de poerten onweerachtich gemaket, ende de bomen worden over de graff dael ghestortet, want de tijdinge quam alle dagen in de stad, dat de Sassegen wolden dat closter oeck besetten, als se Selwaert gedaen hadden; so hadden se heel binnen Groningen besingelt west. Ende voert togen se to Haren, to Dillichte, to Zuutlaren, to Nortlaren ende voert in Drente to Assen int cloester, ende voert in allen dorpen daer se rogge vermeenden to krijgen; ende kofften de een deel om gelt, en deel namen se den geweltlijken, ende aten ende droncken all op, ende verdorven all daer se quamen. Oeck hadden se voele dorschers mede uuter stadt, de den roggen dorschen selves; de solden dat mudde betaelen voer XXI kromstert, ende wat se gedorschen kofften, solden se hebben voer XXIIII kromstert, ende de garste voer XIII ½ kromstert. Ende mijt scuten wort desse rogge dus gehaelt. Des gelijkes wort de torff oeck van dat veen gehaelt mijtter macht; den enen wort wat daer voer geven, den anderen niet. Oeck wort daer voele holtes gehouwen van willijgen ende barcken, dat all ingevoert worde tegen der luede wille den se toe behoerden, want de brant begunde oeck seer to krijmpen. Dus wort dat hungervaneken verveerlijcken tot allen sijden uut Groningen gevoert. Als nu de biscop van Utricht dit vernam, dat men in sijnen lande de geestlijcke ende wartlijke lueden aldus gewaltlijken overvellen, ende spaerden cloester, kercken, noch clusen, so screff he neerstlijcken an de van Groningen, dat se sullix affstellen solden, ende elcken voer sijn affgenomene scaden ende gued vuldoen, off he moeste daer veerder up verdacht wesen. Daer de van Groningen weder up screven ter antwort: de Here hevet des behoeff, als in den evangelio gescreven steet; het were em van noeden, se mosten rogge, garste, torff ende holt ende ander prevande in hebben, solden se ore stadt anders holden, se wolden soe vervoegen: elck solde sijn gelt daer voer krijgen.

1b De Saksen verhevigen nog de blokkade rondom Groningen

Als dit de regenten in Aedwert vernamen, dat dit hunger vaencken sus uutgevoert wort, so hebben se de Hoge kercke beset mijt en tsestich knechten, ende makeden den toren ende kercke vast, ende bolwarckeden de doeren ende vensteren toe mijt holt ende eerde, ende makeden daer boven busse gaten uut. Ende sleten Potters kamnade an de suder sijt des diepes heel dael, ende dat weemhues branden se, ende sleten den steen oeck dael. So wast hier mede bewaert dat de Groningers hier niet uut to schepe mochten na Langwolt, Fredewolth ende Hummerse. Item oeck senden se vier vaenkens uut Aedwert mijt vijff offte ses hundert knechten in Drente bij dat blockhues ter Punte ende to Suutlaren op de kercke, om der mede de Groningers in to holden geen rogge offte torff meer uut Drente toe haelen. Aldus worden se tot allen sijden ende enden benauwet; men se toveden daer niet lange, want des vijften dages togen see weder in Aedwert uut Drente.

2a Graaf Edzard laat weten dat hij Groningen wil helpen

Als nu de Groningers aldus benauwet ende in lasten weren, ende hadden sunderlijnge van genen heren ofte steden hope offte ijnich vermoet om hulpe offte bijstant van to bekomen offte to krijgen, ende weren van alle oren vrenden verlaten, so leet de greve van Oestvrieslant sick blijken an enen gueden vrent bijnnen Groningen, geheten mester Roleff Vrije, kerckhere to Nortdijck: weert dat de van Groningen an em versochten ende betrouweden, he wolde em wall ene sone ende enen vreden behelpen an den hartogen van Sassen. So wort mester Roleff Vrije gesant an den greven over Emse, ende daer wort een dach up beramet bijnnen den Dam to komen.

2b Groningen reageert, en bereikt intussen te Aduard niets

De wijle dat desse dach beramete was, all eer se ter dachvaert reijseden, so setten de Groningers noch een nette toe water, menende weert dattet ene niet venge, dat ander solde vangen, ende senden toe Aedwert Alijt Huijnge des abts suster, daer voer van ghescreven is, weder an ioncker Vijt regent der Sasseger heren, om noch enen vruntlijcken dach mijt em to holden, welck em wall hevet belevet. Ende daer is een dach op beramet als des maendages voer Sunte Clemens, want des dingesdages daer na solden se reijsen an den greven van Oestvrieslant, soe wolden se dessen dach voergaen laten, om den gront van her Vijt to vernemen. En ioncker Vijt ende de Groningers solden den dach mijt malckanderen holden bij den tychelwarck an de norder sijt van Doijnge horne, elck mijt vijff personen starck, op secker vast geleijde, want de Groningers dorsten de geleijde niet secker vast geloven. Ende woe wall dattet sus nae was bij der stadt, so hebben de Groningers gehat een heelh hoep knechten toe voet ende peerde, de daer up waerden bij deri poerten, offte se em dat geleijde benauwet wolden hebben. So is mester Willem de pastoer van Sunte Merten selff vijfte daer hen gereijset, ende ioncker Vijt quam em daer to moete selff vijffte op de norder sijt van den tijchhelwarck op den Reijdijck; daer se lange mijt malkanderen sprake helden, ende resummierden over ende weder over alle de woerden ende wederwoerden de toe Hattum ende oeck to Hoijtijnge hues voergegeven weren, so voer all geroert sijnt. Soe duchte den pastoer mester Wijllem an ioncker Vijt, dat he anders niet dede dan em de mont ende tonge scrapede; want als se een dinck ten ende hadden overgelecht, ende sie van een ander punt tractijerden, so was em dat eerste all vergeten. So sede de kerckhere ten laesten tot em: Ҋoncker, mij twijvelt wal lichte, dat ghi mij niet recht willen verstaen, off ick kan iuu neet recht verstaen; so mocht ick onsen vrunden van Groningen wall lichte anders inbrengen dan iuu meijninge is, ghij mochten des gelijkes oeck walll doen. Soe duncket mij geraeden to sijn: ick wijl trecken an den vrunden van Groningen, ende setten ore meijninge in scrijften, wat oer begeerte is. Doet ghij des gelijkes ende wij willent malkanderen in scrijften over senden, endea beramen daer up enen korten dach, om weder bij ene to komen ende onser beijder meninge daer up weder in to brengen.ӠSo hebben de Groningers de artijkulen ende ore meijninge em in scrijfften over gesant to Aedwert, ende all oer harte ende nauweste tegen em geopent. Als he nu all dinck van em had verstaen, soe en wolde he em generleije artijkulen weder in scrijften over senden – so als den affschijt op den Reijdijck was – men hevet em bij oren boeden kort aff gescreven voer een antwort: he en dochte em gene artijkulen in schrijften over to scrijven eer der tijt, dat se den hartogen van Saxsen oere stad hadden geopent, ende he de geweltlijckend in hadde, ende se em plijcht ende ede gedaen hadden van des Hilligen Rijkse wegen, so em wall eer gesecht was; als dan so solde men em wall voer geven all de mannieren ende artijkelen daer se van em hebben wolden.

2c Voorwaarden van Edzard stellen Groningen teleur

Des dinxdages soe sijnt gereijset Coert Konerdes, Harmen Clant ende mester Gelmer ten Damme an den greven van Oestvrieslant, om dessen voer benomeden dach mijt em daer to holden. Daer em sijnt to moete gekomen van des greven raede mester Hicke provest to Emden ende de kerckhere to Larelde – sijn name is mij onbekant – ende ene geheten ioncker Ulrick van Eesense. Daer den Groningers onder voelen woerden wort voergeholden: wolden se em Vrieslant gans heel ontslaen alle bewantenisse verbundes halven se mede in gherichtiget solden wesen, in handen des fursten van Sassen te stellen, ende den fursten van Sassen ore stadt to openen, ende plijcht ende ede to doen van wegen des Hillijgen Rijcks; ende dat he mochte leggen stapele ende markeden in Vrieslant nae sijn guet duncken; ende men solde brouwen ende tappen allerleije beer in Vrieslant na oeren guetduncken. Meenden dan de Groningers em sulcks lijdelicken offte dragelijcken weer, als dan meende de greve mijtten fursten van Sassen veerder to handelen, dat de Groningers solden bekomen, dat men geen koren uuten lande solde voeren; ende de renten de de Groningers in Vrieslant hadden ende verwijlkoert weren mijt botbreven in to manen, de solmen noch mijt botms breven in der scrijffkamer uut mogen manen nae oren olden mannieren, ende dat solde doen ene de de furste van Saxsen daer to ordinerende wort ende ene bijnnen Groningen den de Raed daer to ordinerende worde. Ende voert alle de andere scelijnge tusschen den fursten ende Groningers ende den ridderscappen mijtten hovelingen der Ummelanden van allen scaeden an beijden sijden wolde he sijnen vlijt in keren, dat all dinck vrentlijck gehandelt mochte worden. Aldus duchte den Groningers dit bitterer ende swaerer to lueden dan de Sassege raeden em to Hoijtinge hues ende oeck op den Reijdijck, daer hier voer van gescreven is, voergeholden hadden; so wolden se lever hier naemaels handelen mijtten fursten offte sijne vulmachtige raeden dan mijt anders ijemant. Al dus sijnt se weder na Groningen gekeert, ende de Damsters hebben se geveliget ten Poste; daer weren voele der Groninger knechten em to mote, om se in to velijgen, want oer geleijde van den regent in Aedwert was uut, daer se voer beducht weren.

3 Van woe de Groningers deputijerden sekere parsonen om dit orloch vort in to raeden

Om dan dat weijnich luede kunnen best ende heijmelijken wal raeden, ende vele lueden wal slaen, so hebben de Groningers in orer stad geordinert ende geraempt XVI parsonen, de in dessen oerloge solden raeden dat beste voer de stadt. Ende hebben gekoren vier uuten Raede, vier uuter gesworenne meentee, vier uuten gijlden ende vier uuten besten borgeren, de dagelijcks bij ene quemen, alst van noeden was hier van to tracteren. Ende als se ijenige saeken hadden de em lastich duchten toe wesen, so quemen se bijden alijnge Raed opt hues, ende gaven em ore saeken daer to kennen, wat em daer gued in geraeden duchte to wesen. Ende dus weren de XVI parsonen weren bij namen genoempt: de vier uuten Raede weren Harmen Lewe, Coert Konerdes beijde borgemeijsteren, Peter Sickijnge ende Harmen Clant Raedes heren; uuter sworen meente weren Lambert Frerix, Johan Micheels, Loech Hornken ende uuter gijlde weren Johan van Atendoer, Sijmon Kannegeter beijde bowmeijsteren, ende Bartolt Scutemaker ende Evert van Asschendorp; van den borgeren weren Luedeken Hornken, Egbert Koninck, mester Gelmer Canter ende Abele Grevinge.

4a Van den handel ende anslach van mester Johan Vredewolt, om ene soene to maken

To Groningen was eertijds een kerckhere toe Sunte Merten, geheten mester Johan Vredewolt, een doctoer in den rechten, provest van Embden ende canonnick to Bremen. Desse pastoer was geboeren uut Oestvrieslant; ende greve Ulrick van Emden de hadde em doctoer laten maken, ende de kercke to Emden em gegeven, ende hadde em de provestie daer to verworven, ende was sijn raedt totter doet toe. Desse pastoer ende provest beslep to Groningen ene ionffer de den uppersten in Groningen toebehoerde, daer he enen soene bij teelde, oeck geheten mester Johan Vredewolt, ende wort oeck doctoer inder Hijlliger Scrijfft, ende naee pastoer toe Beum in Vrieslant. Ende desse was to male een expart, temperael, frack, karich man, de sijck voele mijt recht endef pleijt toe doende hadde. Desse hadde enen vicarius in sinerg kercke to Beum, geheten mester Johan Alma, ende was geboren uut Groningen vanden uppersten. Desse hadden voele rechtens ende pleijtens mijt malkanderen voer den officiael van Munster, so dat de offijciael groeten last mijt em in den rechte hadde. So wiste de officiael wall, dat he rijke was ende groet gued hadde, ende brochte dat den biscop van Munster an, soe dat de biscop sende to Groningen verspeers ende lueden, om mester Johan Vredewolt to vangen ende den biscop over to leveren.

Desse verspeers quemen to mester Johan Almen vrenden, ende weren hemelijck en wijle in Groningen, ende kregen to laesten breven mede uut Groningen van mester Johan Almen vrenden: dat gene dat se deden ende handelden an Vredewolt, was bij der Groninger wille, so dat hem daer gene buren in hinderlick solden wesen. Also wort he gevangen half Urias wijse, ende gevencklick to Munster gevoert wort, mijt groet gued dat se mede namen. Dit was der gemeijnte ende vole borgeren in Groningen leet, ende vellen den Raedt an, dat he van den biscop uuter venckenisse weder uut gevrijet wort; men het koste em groet gued. Do he weder tho hues quam, wolde he niet weder to Beum wonen, om dat he daer so verredelijcken gevangen was, ende bleef to Groningen wonende, ende leet de kercke bedenen mijt enen capelaen. Ende om dat de gemene borgeren ende gilden em behulpelijcken weren, dat he uuter venckenisses gevrijet wort, ende de uppersten em contrarie gewest weren, so gaff he sick gemeenlijcken meer bij simpelen borgeren ende gemeijnte lueden dan bij borgemeijsteren ende Raed offte bij den uppersten. Aldus wort he geholden van den uppersten voer enen moijtmaker off een versuffet man; de ander helden voer enen verraeder, ende meenden, omt dat he geboertich was uut Oestvrieslant van des greven gebeede, ende meenden daerumme he weer gued Sassichs ende grevesch.

4b Zijn vredesinspanningen; ontwerpverdrag goedgekeurd

Als dan de Groningers weren in dessen groten verdriet, soe hadde desse mester Johan Vredewolt to male voele spraeke ende woerden mijt mannigen van den gemene borgeren ende gijlden, ende niet mijtten uppersten: he wijste em wall enen vrede ende ene eerlijcke guede sone to bekomen, daer de van Groningen rust ende vrede mede bekomen solden, wolden se em sijnen raed volgen; dat wolde he doen als een leffhebber des vreden, om der gemene borgeren ende gilden wille, ende niet umme des Raedes willen, daer he iamerlijcken van verraeden was. Ten laesten wort hier so voele sprake van, dat desse XVI gedeputierden em hebben hen geschickket an de regenter der Sasseger heren in Aedwert, niet uut oren beveele wat to handelen, mer uut em selven wat guedes to handelen. So hevet he daer mijt ioncker Vijt ende enen geheten ioncker Grumbach gehandelt sekere artijkulen opt beleven den fursten van Sassen, welck he in scrijfften mede brochte to Groningen. Als he nu weder to hues komen was, so wolde he sijn resses ende affschiet den Raed ende gedeputierden selves niet inbrengen, om dat he mijt oer sommijge viant was, ende van een deel suspect geholden wort. So hevet he gekoren achte borgeren, den he dat gene he mede gebrocht hadde van Aedwert to kennen wolde geven, ende de mochtent den Raed dan voert in brengen. Desse achte persoenen weren Harmen Helt, Elt Tammens, Sicke Benninge, Harmen Snelle, Adam Scomaker, Gert Kopperslager, Wijgbolt Smijt ende Evert van Asschendorp; de welcke bij em sijnt gekomen ten Broderen, daer he em hevet voergheholden sijn affschijt ende resses in scrijften hier na bescreven.

In den eersten, dat bijden weerdigen Fredwoltd doctoer is beramet, dat de van Groningen sullen vorsekert wesen an lijff, ere ende gued ende alle ore gerichticheyte. Ten anderen, dat de van Groningen sullen blijven ende beholden alle ore guederen, landen ende renthen to gebruken, de se in Vrieslant liggende hebben. Ten darden, deg van Groningen sullen hebben ende beholden alle ore gerichticheijt van den stapelrecht ende markeden, so se tot nu toe gehat mogen hebben; ende sall geen koren uuten lande voeren. Ten vierden, men sall anders geen bier bij tapmaten verkopen in Vrieslant anders dan Groninger beer. Ten vijfften, den gijlden sal men blijven laeten bij ore gerechticheijden ende verscrijvinge oerer breven, ende ijderman rechtes wedervaeren. Ten sesten, men sal geen vremt beer bij maten slijten in Vrieslant, anders dan dat van oldes plach to wesen. Ten sovenden, dat de van Groningen sullen veroerloven, dat men den fursten van Saxsen sal buwen een hues bijnnen oerer stad. Ten sovende, voer soedanen upgemelten scaeden als de furste van Saxen gehat mach hebben vermijds besperinge der van Groningen, sullen se stellen tot erkantnisse des Hilligen Rijcks ofte andere heren. Ten achtende, wat de van Groningen hier voer den fursten van Saxenn in verplicht sullen wesen, salmen oeck stellen tot gueder handelinge. Ende dit all woe voer beroert sullen wij all unsen vlijt in keren bij den fursten van Saxen, om hier in to handelen, om datbto bekomen bij sijne furstlijcke genaeden al dat ons mogelijcken is.

Als wij achte parsonen desse artijkulen van sijne weerdicheijden hebben wall verstaen, sijn wij des anderen dages daer mede gekomen upt hues bij borgemesteren, Raedt, zwoerne gemeentee, bowmeijsteren ende gemene hofftlinge van den gilden ende de XVI gedeputerde mijt vole van den olden Raed ende oeck vole van den besten borgeren, ende hebben em dit dus voergeven, als wij dat van sijne weerdicheit hadden in lange verstaen. So weren daer summijge artijkulen in, welck em beduchten dat se em niet lijdlijken weren; waer up se samentlijken hebben geraetslaget, ende hebben gedeputiert de achte parsonen de dit antwort van sijne weerdicheyt ingebracht hadden tot de XVI voergedieputeerdel, om desse XXIIII to ordineren, ende setten sekere artijkulen, de der stadt Groningen lijdlijken ende dragelijcken mochten wesen mijtten fursten van Saxen, ende dat dan den alinge hoep ende wijsheit weder opt hues to kennen geven. So sijnt se weder upt hues gekomen, enden hebben em de artijkulen in desser manieren geset ende to kennen geven, dat em samentlijck hevet levet, in desser forme ende manieren hier na gescreven.

In den eersten, om hen to leggen de twijsten de tusschen den doerluchtigen hoechgeboren fursten den hartogen van Saxen etcetera up de ene ende de stad van Groningen op de ander sijden, soe sijnt desse na bescrevenne artijkulen van der vorgeroerde stad beramet, dat de vorgeroerde stadt Groningen sall wesen ende blijven onder unsen genedigen leven heren den biscop tot Utricht ende bijder kercken ende Stichte van Utricht, in allen formen ende mannieren als se tot desser tijt toe gewest hevet. Ten anderen, de furste van Saxen vorgeroert sall sick der overheijt ende des regementes des gemenen orbers der voergeroerde stad Groningen ende dat daer toe behoren mach in gener manieren onderwijnden, ende sall sick daer mede niet mengen willen. Ten darden, de vorgeroerde furste van Saxen sal als een gubernator der Vriescher landen voeren ende hebben tregiment des gemenen orbers der Ummelanden. Ten vierden, de furste van Saxsen sall enige parsonen uut der eerbaerheijt van Groningen verordenen, de in namen des vorgeroerden fursten ende gubernator rechtes behulp ende vorderinge administreren ende doen soelen mogen van sodane renten ende sculde, als voertijdes onder der hoeftmans der stadt Groningen recht ende gebot nae vermoge zegele ende breve offte anders submittert, gealligert ende ondergesat sijnt – ende noch namaels onder den gelijken rechte onder gesat mogen worden – na older gewoente, processenn ende vortganck der vorgeroerder hoeftmans recht. Ten vijften, de borgeren ende inwoners van Groningen ende hore bewanten ende bijstanderen soelen alle horen guederen, rechten ende heerlicheijden de se in den Ommelanden van oldes tot deser tijt toe ende voer desser tijt ghehat hebben, onbehindert, onbespeert beholden, hebben ende gebrucken. Ten sesten, de stadt Groningen sall alle hore stapel ende marckt recht over de Ummelanden hebben ende beholden ende gebruken, in allen maniren als de selve stadt dat van oldes toe desser tijt toe gedaen hevet. Ten sovenden, men sall in den Ommelanden geen beer bij tapmaten verkopen dan allenegen Gronniger beer. Ten achtende, de borgere ende inwonere der stadt Groningen guederen soelen alle an ende aff der vorgeroerde stad doer de Ummelanden vrij van allen tolle ende ongelde to water ende to lande gevoert mogen worden. Ten negenden, de visschers van Groningen solen up de oegen in Vrieslant na older gewoenten ende maniren mogen visschen ende hoer nerijnge doen. Ten teijnden, de stad Groningen vorgeroert sall gehengen de furste van Saxen offte sijner genaden stadholder in der voergenoemde stad Groningen selff vijfftich offte tsestich parsonen starck mach komen, logijs ende harbarge daer hebben, ende doer de vorgeroerde stadt, wanneer ende waer sijne genaeden dat van noeden is, trecken ende reijsen moege. Ten elfften, de kosten ende scaeden, de in desser twijst ende orloge tusschen den fursten van Saxenne up de ene ende der stadt Groningen op de ander sijden an beijden sijden gedaen ende geleden mogen wesen, soelen tegen malkanderen gecompensiert ende gelijket worden ende to nete wesen.

4c Van de artijkulen de mester Johan in scrijfften genomen hadde, om de in Aedwert weder over to brengen an den regenten der Sasseger

Als mester Johan Vredwolti desse artijkulen in scrijfften van den Raed ontfangen hadde, so sende he enen boeden to Aedwert, om een pasboert daer he velich op mochte reijsen an de Sassegen regenten. Als de pasboert quam, duchte den Raede, dat he daer also niet wall mede weer bewaert velich up to reijsen. Oeck duchte hem selven, dat em de saeke were seer swaer ende lastich allene to verhandelen; so meende he, dat em daer wall nutte bij duchte to hebben eerbare wijse parsonen, alse abbeten ende andere religiosem prelaten, de sijnen handel mede muchten anhoren, ende hem daer wat gueds in helpen toe raeden ende to handelen, want de van Groningen en deels niet gueds an betruueden. So wolde he daer bij laten komen den abt van Claerkamp, den abt van Dockum ende den abt van Aedwert – de doch aldaer rede ter stede were – de dan sijnen handel mede solden horen; als dan desse prelaten daer ter stede weren, so wolde he dan daer hen reijsen. Aldus vertoech he desse reijse van dage to dage, so dat van dessen handel niet wort, so dat sijn anslach bijden Raed ende wijsheit van Groningen wort geholden voer een doren dedijnge; men bij den gemenen borgeren, de heldent to wesen van groter wijsheijt, want he den gemeijnten lueden to sede: he twijvelde daer niet an, woldemen sijnen raet volgen, he wolde em wall een eerlijcke soene ende vrede bekomen. Item onder des so screef de biscop van Utricht een breff an de van Groningen op oer scrijfften, de se em eertijds van gescreven hadden, daer hier voer van gescreven is; de tenoer ende sijn van des biscop breff was: weert saeke dat de van Groningen sijck wolden ontslaen de overheijt ende de gerichticheijt de se over Vrieslant nae vermoge oers verbundes hadden, ende stellen dat an de fursten van Saxen als een ewich gubernator van wegen des Hilligen Rijcks, als dan so wolde he komen mijtter ridderscup ende steden an desse sijde der Iselen mijt all sijner macht in Groningen, ende bescarmen sijne stadt als een lit des Stichtes voer alle gewalt, in den se em wolden op doen ende openen oer stadt daer binnen to komen so starck ende machtich alst em belevede, want daer nu to hans bijnnen oerer stadt mannijgerleije volck was.

Daer de van Groningen em wederup screven ter antwort, dat se dat also beleveden, in den he oer wolde eersten verseckeren mijt sijn segel ende breff, dat he solde laten blijven bij alle ore gerichticheijden ende preveleijen, de he ende sijn voervaederen em eertijdts gegeven hadden, dat nargent in to bekorten. Als mester Johan Vredewolt dessen handel hoerde, so wolde he hem niet veerder hier in mengen, angeseen dat so groten furste als de biscop van Utricht de saeke weder wolde vervaeten, so were sijns handels bij den fursten niet seer geachtet.

5 Van sommige dingen de de Sassegen deden in den anbegijnne van den nien iaere, als men screff XVc ende VI

Des saterdages voer Sunte Poncien so weren de borgeren ende inwoneren starck uut mijt wijff ende kijnt om barnholt in to haelen bij den Horen ende Elderwolt ende daer omtrent over ijs, want to maele hart gevroren was; dit in haelen duerde wal vier off vijff dagen lanck. Ten laesten dat de van Aedwert ende op Hogerkercken ende upt blockhues ter Punten quemen uut, ende verijageden all dat volck dat daer int broeck was ende slogen daer vier scamele lueden doet; ende vengen wall en XIIII borgeren ende inwoners, ende brochten de to Aedwert, ende scatten em aff wat se em aff krijgen kunden. Op Sunte Poncien nacht quemen daer en deel knechten uut Selwert, ende branden twe kameren buten Poelpoerte. Op Sunte Anthonijs nacht branden se bij Hernester dijck een hues. Ock so toegen de Groningers om een handeswijle uut mijtten honger vaneken in Drente ende Vrieslant, ende haelden in rogge, garste, botter, vleijs, holt, torff, al d at em van noeden was ter lijfftucht, ende daer gaven se den lueden redelijck gelt voer, so datter gene grote clage van quam. Oeck so screven se uut breven in Vrieslant van karspel tot karspel om brantscattijnge; ende de Sassegen regenten verbodent em, dat niemant em wat geven moste. Dus weren de arme lantlueden iaemerlijcken belastet, want gaven se den Groningers wat, so worden se gehatet van den Sassegen, ende gaven sie niet, so worden se gehatet van den Groningers. So weren de summijge karspelen, de den Groningers de brantscattijnge hemelijcken betaelden; ende de mijt wijllen niet geven wolden, de worden bij nachte op gehaelt in de stad, ende worden affgescattet dat men daer aff krijgen kunden. Aldus stonden de arme lueden in groter last.

6 Van enen monick uut Aedwert om de gevangen to quijten an beijden sijden gevangen weren, de voele moeijterije ende kallijnge mijtten borgeren hadde

Als desse arme borgeren ende inwoneren, de int Nederwolt gevangen weren ende to Aedwert seten, so konden se generleije wijs vrij komen; ende men wolden se niet raesonen laten, want to Groningen seten gevangen en deel van den Sassegen knechten, onder welcken weren twe grote Hansen, de ene geheten Stroballd ende de andere Grote Lucas; de hadden gevangen de Grone tente –dat weren arme verlopene lantlueden de uut Vrieslant in Groningen gevlogen weren, ende sus mede dan uut liepen in Vrieslant, op dene huesman to scumen ende dat sijne to benemen – onder welcken ene was de upperste van der Grone tente, geheten Claws ter Hogerbrugge, de Strobalg gevangen hadde. Ende daer na wort Claws to Aedwert weder gevangen, ende wort daer an een rat gehangen bij een ander van der Grone tente geheten Peter Slampamper, de daer to voren an een rat gehangen was. Ende de Groningers druweden Stroball ende Grote Lucas ende de andere knechten weder to hangen, men se dorsten niet, want se daer vole gevangen weder sittende hadden, de niet vrij konden komen, se mosten to Gronningen eersten up de voeten wesen. Aldus quam uut Aedwert een monnick geheten her Wolter van Rees, om de gevangen an beijden sijden up de voeten toe brengen, de voele sprake ende kallijnge hadde mijtten borgeren ende oeck mijtten Raed; uut welcken woerden het schene, dat he was daer ghekomen om moijt ende twijdracht to maeken, want totten uppersten sede: he wijste sonderlijngen niet daer men vrede mede bekomen mochten, men he were komen om de gevangen daer to quijten ende toe vrijen. Ende totten borgeren ende gijlde sede he: wolden se ene soene endel vreden hebben, se soldent nu wall bekomen soe groet ende wall, ghelijck off se den hartogen van Sassen gevangen hadden, men de Raed van Groningen sochten genen vreden, ende wolden oeck gene soene hebben. Als desse monnick weder tot Aedwert bij den Sassegen regenten quam, so screven de regenten enen breff to Gronningen, an den bowmeijsteren ende gemene gijlden ende borgeren ende niet an den Raed: alt gene dat de vorgeroerde monick totten borgeren ende gijlden van ener soene mijtten fursten van Saxen to bekomen gesecht hadde, dat were altosamen also. Ende wolden se mijt em tot twijntich parsonen starck ende daer en bijnnen uut den gijlden ende den borgeren enen vruntlijcken dach holden op seker vast geleijde, se solden ene eerlijcke soene ende enen vreden bekomen, dat em wall benogen solde. Mijt welcker scrijfft de bowmeijsteren ende gijlden gijngen bij den Raed, ende gavent daer to kennen. Daer weder op gescreven wort: de Raed van Groningen was de upperste van der stad, daer plechmen an to scrijven; se en dochten mijt niemant to handelen buten weten ende wijlle des Raedes, noch de Raed en dede niet in sulken dingen, ende weren in allen saekene ener lueden. So hadden se verstaen uutten Raede, dat daer solden komen vier abten, de enige wegen solden soeken om enen vrede toe bekomen; quemen de toe Groningen, den soldemen wall to kennen geven enige mijddele ende wegen om ene sone toe maeken, de em lydlick ende dragelick were. Ende aldus worden Stroball ende Grote Lucas ende de andere gevangen to Groningen up de voten gelaten, des gelijkes de gevangen to Aedwert.

7 Van enen breff de heer Frederick van Egmont an de van Groningen screff als een commissarius des Romskoninges

De wijle dat desse handel stont tusschen beijde partijen, als de de biscop van Utricht, mester Johan Vredewolt ende de abbeten elck in sunderheijden in handen hadden, so voer van gescreven is, screff heer Frederijck van Egmont, greve ende heer to Yselsteijn, commissarius des Romskoninges, enen breff an de van Groningen alse rebelle ende ungehorsame des Hilligen Ricks, dat he hadde beramet enen dach ter vruntscap tusschen den fursten van Saxen ende de van Groningen, mijt hulpe des biscops van Utricht to handelen tusschen beijden parten to Hattum in den lande van Gelre als op Sunte Blasijen dach, daer de hartoch van Saxen selves wolde wesen; welcke breff quam des wonesdages voer sunte Blasijen dach. Op welken breff de van Groningen screven ter antwort: de tijt wer em to kort, se konden dat op den dach daer niet besenden; oeck weren se niet genoechsam mijt dat geleijde bewaert, dat em gescreven was. Oeck so hadden se all ore saeken ende geschele mijtten fursten van Saxen gestalt in handen des biscops van Utricht als oren rechten landes heren mijtten capittel, ridderscapb ende steden, de all oer doen ende laten in bevel hadde. Als he em ene gelegelijke stede betekende mijt genoechsame versekerijnge ende geleijde, so starck mijt volck alst em noet were, als dan wolden se sick geerne ter dachvaert geven, ende nummer guede handelijnge to rugge stellen. Ende begeerden, dattmen em des niet verkeren solde, dat se daer niet ter dachvaert quemen, angeseen de tijt to kort was, ende se up dat geleijde niet dorsten reijsen; want se eertijds daer mede gewarnet weren, do de laeste dachvaert to Hattum geholden wort, daer hier voer aff gescreven is, ende se geleijdet doe weren van den Romskonijnck ende vanden hartogen van Saxsene ende vanden biscop van Utricht, ende hadden den Sassegen boeden bij em ende des biscops aeralt van Utricht om se over to velijgen, nochtans weren se beanxtet datmen em dat geleijde niet geholden solde hebben, alst scheen bij Borck in Drenthe, daer voer veerder van aff is gesecht.


8 Van de kercksprake de gescede in Groningen, van borger ende bueren uut der stad weren

In den iaer Ons Heren dusent vijffhundert ende ses des sondages voer Sunte Poncien overdrogen borgemeijsteren, Raed mijtter gesworen gemeente ende bowmeijsteren ende gemenej gijlden, ende deden kercksprake daer van, dat alle de gene, borger ende buer offte inwoners der stad Groningen, de buten Groningen weren, ende om anxte des oerlochs buten der stad bleven, de solden weder to hues komen bij Onser Liever Vrouwen dach to Lichtmijssen, bij verlues all oers guedes ende ontwarijnge oer borgerschup. Ende quemen se niet weder in bijder gesatter tijt, so solde men em nae senden wijff ende kijnt, de de stad mede ontwaert solden wesen; ende alle ore guederen solden der stad verschenen wesen. Des gelijkes soldet wesen to holden: offte ijenich borger ende buer offte inwoner nae desser kercksprake uut der stad vloge in desser veijde, de sall verboert hebben all sijn gued, ende men sall em nae uut der stad drijven wijff ende kijnt, ende all oerl guederen sall den Raed tot behoeff der stad verschenen wesen. Men op dit gebot wort weijnich geachtet, want to Groningen wast sus vere gekomen, dat de Raed mochte gebeden alt gene datm em belevede, ende elck dede wat he wolde; want de buten was, de bleff buten, ende mannich arm man van visschers ende hantwarkes lueden ende ander arbeijts volck, de de kost niet langer krijgen konden, vlogen bij groten hopen uuter stad, ende daer quam niet nae dan gued weder.

9 Van de vangene in Aedwert noch weren, de enen conversbroder mijt enen breff sanden an den bowmeijsteren ende gijlden ende borgeren

De gevangene de int Neerwolt gevangen weren, daer voer van gescreven is, de noch op de voeten neet konden komen, om dat daer knechten vandena Sassegen gevangen seten to Groningen, de inwoners ende Grone tente gevangen hadden, de men na krijges recht niet raesonen noch scatten wolden, so quam een convers broder van Aedwert mijt een breff an den bowmeijsteren ende gijlden, inholdende al eens van woerden totd woerden als de breff in heelt, daer voer van gescreven is, de de monnick uut Aedwert brochte. So wort de converse geboedet ende gehaelt opt Raethues voer de gedeputierde Rades vrunden. Daer wort em een scarp capittel gesecht mijt onnutten woerden van oer summijgen, so dat hem solden wachten van sulke moijte breven niet meer in Groningen to brengen, offte se wolden em in enen sack steken ende drencken em etcetera. Ende den regenten der Sasseger heren in Aedwert wort een antwort gescreven op oren breff van bowmeijsteren ende gijlden in allen formen ende manieren, als de ander inhelt de to voren op oren breff gescreven was, so voer van gescreven is. Als desse convars weder quam to Aedwert an den regenten, ende hem daer weder in brachte alle de onnutte woerden, de he to Groningen gehoert hadde: alse dat se em ende andere boeden de so dane breven brochten wolden drencken, ende kregen se ioncker Vijt den regent, se wolden hangen, ende he en behovede niet so dane moijte breven in Groningen to scrijven etcetera, so wort ioncker Vijt seer vergrellet ende quaet op de Groningers, ende wolde do niet beleven, dat de vier abbaten, daer voer van gescreven is, de doe all geleijdet weren, mosten toe Groningen niet komen, om dat gene toe handelen om paijs ende vrede to maeken, so se opgeset hadden. Dit quam voer den gijlden; so leten se dessen breff, de de bowmeijsteren uutgescreven hadden an den regenten, wederom haelen uut Aedwert, ende wolden weten wat em wederumme gescreven was, angeseen dat de reijse van den abbeten verbleff, daer se sone ende vrede meenden mede to bekomen. So stont in den breff een artijcuel: dat se niet wolden hebben dat men sulkes meer an em scrijven solden; als he sulkes ijeet hadde in den sin, dat tot ruste ende vrede mochte dragen, solde he scrijven an borgemeijsteren ende Raed, als dat van oldes plach to wesen. Dessen artijkel verstunden de gijlden: dat de bowmeijsteren hadden em gescreven, dat he an em niet meer solde scrijven alsulke breven, ende meenden dat se genen vreden begeerden mijt em to hebben. Ende setten de bowmeijsteren daerumme beijde aff, ende setten twe nie bowmeijsteren, ende setten em to hulpe twaeleff personen, alse ses uuten gijlden ende ses uuten borgeren, de mijt em solden helpen raeden ende doen alt gene des em van noeden is. Ende den enen olden bowmeijster, Sijmon Kannegeter, wolden se doet slaen, om dat he den breff hadde also uutgesant ende to gesegelt; daer em in der waerheijt to kort in geschach, want den selven breff also van den gedeputierden ende beijden bowmeijsteren mijt vier ofte vijven uuten gijlden also was belevet ende uutgesant; so en eijgede he daer gene meer sculdes an dan de andere. Ock als se den breff to rechten wolden verstaen, soe was daer niet quaedes in gelegen; men toe Groningen was in der tijt een roe hope volcks.

10 Van de husen de to Helpmen gebrant worden ende to Godlinse ende daer umtrent

Toe Helpmanhadden de borgers noch welke huesen. Als Berent Konerdes hadde daer eene eerlijke hoeffmans woninge mijt graffte, bruggen ende poerten ende een schoen bowhues, ende he hadde dat sijne all verdinget ende brantscattet, so voer all van gescreven is. Allijke wall op Sunte Blasijen nacht wort dat mede gebrant ende in den gront verdorven ende dael gesmeten. Des donderdages daer nae bij sconen dage quemen se weder van dat blockhues van Weerden bras, ende branden Helpen heel vort up, uutgenomen dat sekenhues ende noch twe andere borgere huesen, alse Jacop Lubbers hues ende Entens hues. Als nu de Groningers uutgescreven hadden inden Ummelanden om brant scattijnge, so voer van gescreven is, so weren orer summijgen onhorsum ende wolden niet geven. So sande se uut oer knechten des nachtes nae Sunte Blasijen nae den Dam ende daer umtrent, toe Godlinse ende to Enum; ende branden twe huesen, ende brochten VI gevangen mede, dat weren arme lueden de niet geven konden, ende brochten oeck mede en weijnich korens ende botter, vleijs ende speck, daer se de arme hueslueden naemen; so dat de scamele huesman in allen enden iamerlijcken geplaget wort.

11 Van dat cloester ten Buer ende de kercke toe Gelmerwolde to besetten ende anderea quaede daeden de de Sassege den Groningers deden

Alsc de Groningers dus in Vrieslant uuttoegen om brantscat to haelen ende prevande in to krijgen, alse voer van gescreven is, so quemen de Sassegen int cloester Ten Bueren ende voert in de kercke to Germerwolde, ende makeden de kercke vast mijt een bolwarck der umme, ende makeden oeck een bollwarck om dat cloester to Selwert, ende oeck om de Hoge kercke, daer se de hueslueden in den Ummelanden to drongen, ende keden, dat se op oer selves kost doen mosten.

Aldus was Groningen um ende umme besingelt ende benauwet, dat se tot genen sijden uutmochten dan mijt groter anxt oers lijves, dat se hemelijcken bij nachte uut reijseden, ende brochten in Groningen so veled alse se up oren hals mochten dragen: van visch, olij, vijgen, rosijnen, rogge, haver ende van allen wat elck bekomen konde, want aldinck golt voele, als elck wall vermarken mach, want de veijde lange duerde. Ende van dessen lueden de dus op een aventuer uut lepen, wort ondertijdene een offte twe gevangen; de wat hadden toe geven, namen se van all dat se krijgen konden, ende de niet to geven hadden, schaffveerden se so iamerlijcken als se wolden, want se sneden de oren aff. Ende den vrouwen sneden se de clederen bij den ers aff, ende leten se soe nae Groningen weder gaen. Ende ene vrouwe setten se op elck kennebacke een brant mael. Ende een man sneden se beijde sijn oren aff, ende hengen de oren an sijnen hoet voer een bute penninck, ende bunden em de handen up den rugge als een deff, ende hengen em twe herijnngeh an sijn borst, ende deden hem wat soltes in een saxken, ende leden em een cleijn stucken brods daerin, ende sanden dat to spijt in Groningen, dat he dat solde brengen den borgemeijsteren Johan Scaffer ende Harmen Lewe; welcken spijt se al mosten lijden, want se all verheert weren.

12 Benninge' s klacht over Groningens verblindheid

O Groningen, Groningen, waer ist dij to komen om dijne grote hoverdie ende dwasheit? Du machste wal seggen mijt den heijdenschen konijnck, als in den Olden Testament gescreven steet: sicut feci factum est mihi: als ick gedaen heb, is mij gedaen.

Deel III-I

Groningen beseft de onmacht van de bisschop en geeft zich gewonnen aan graaf Edzard als landsheer (1506)

1a Van den dach de to Hattum geholden is van des Roemsschen koninges commissarien ende den biscop van Utricht tusschen den fursten van Saxen ende den Groningers

De biscop van Utricht sande enen breff to Groningen, dat des Roemschen koninges commissarien weren to Hattum, om aldaer to tractieren ende to handelen van ded ghescelen tusschen den hoechgeboren fursten van Saxen ende de van Groningen. Also en kondemen daer niet entloes handelen, offf de van Groningen mosten daer ore vulmachtige Raedes vrunden scijken. Daer de van Groningen ter dach hen hebben gescicket VIII parsonen, alse vier uuten Raed, twe uuten gilden, twe uut den borgeren. De vier uut den Raed weren Lueden Hornken, Koert Konerdes, Peter Sickinge all borgemeijsteren, mester Gelmer secretarius; uut den gijlden twe bowmeijsteren, als Johan Braemsche de goltsmijt ende Harmen van Campen de scroeder; ende uut den borgeren Johan Blawe ende Hobe Smijt. Desse gescickede Raedes vrunden sijnt uutgetogen mijt sekere vaste geleijde int iaer Unsens Heren dusent vijffhundert ende sesse op Sunte Apolonien dach, de do was op enen maendach. Als se to Swolle quemen, vunden se aldaer de raedes vrunden van Campen. So hebben se daer verscreven de van Deventer, de daer van stunden an sijnt gekomen. Daer gekomen wesende hebben de van Groningen den anderen raedes vrunden der dreer steden ore noet ende gescele to kennen geven, alse van den last ende benauwijnge de se van den Sassegen hadden, ende woe de prevande ende kost in orer stad seer begunde to korten, als elck wall vermarcken mochte, angeseen dat oerloch omtrent een iaer geduert hadde; ende vermaenden em daer ore hoge lofften ende verscrijvinge orer segele ende breven, om em hulp ende bijstant toe doenm – daer voer all van gescreven is – dat noch tot nu niet van gekomen is. Ende weert, dat se noch voert an niet gereddet en worden, mosten se oersaeket worden om andere wegen to soeken, daer dat hele Gestichte wal veerder in lasten mochte komen. Daer de dre steden op hebben geantwort, dat se des all hadden wall wetenheijt, vermijds scrijven ende andere boeden de se dagelix uut Groningen kregen; men se hadden des nie soe claerlijcken ende opelijcken verstaen, als se dat doe hoerden. Ende en dochten se nummer to verlaten, ende helpen se hantholden als een mede gelit des Stichtes, mijt andere vole trostlijke woerden etcetera. Des dages daernae sint se verbodet van den biscop mijtten staten van den lande, dat se solden komen van Swolle to Hattum mijtten raedes vrunden der dreer steden. Doe se daer komen weren, hebben se daer gevonden den greven van Moers ende heer Ghijse van Egmont, commissarien van wegen des Roemschen koninges, ende den biscop van Utricht mijtten capittel, ridderschape ende steden.

1b Vertogen van de eerste twee dagen, compromisvoorstel verworpen

Daer samentlijck wesende, sijnt gekomen de commissarien des Roemsschen koninges bij den biscop mijt sijnen reden, capittel, rijdderschapg ende steden, ende hebben em daer ghetoent oere commissie ende bevel, de se hadden van wegen der Roemscher konincklijke maijesteet. Ende daer gesecht van der weersordicheijt ende rebellicheijt der van Groningen, de se gedaen hadden ende noch dagelix em in bewijsden ende deden tegen den hoechgeboeren fursten ende heren heren Jorgen, hartogen to Saxsen etcetera ende en ewich gubernator der Vriescher landen ende der stad Groningen van wegen des Roemschen koninck. Ende begeerden em de stad toe openen ende in toe doen, ende to versetten alle den hinder, last ende scaeden, daer de van Groningen den fursten van Saxen ingebrocht hadden, ende vort in brengende worden. Des gelijckes sijnt se ghekomen bij de gescickede Rades vrunden van Groningen int affwesen des biscops ende sijnen reden, ende hebben daer voer gegeven ende gesecht alt gene se den biscop ende sijnen reden gesecht hadden, soe hier voer geroert is. Daer de van Groningen doe em geen antwort up geven, ende namen oren beraet op den naesten dach. Ende sijnt hier mede gegaen bij den biscop, ende hebben em daer to kennen geven alt gene dat em voergeholden was van den commissarien; daer em de biscop op sede: dat em ende sijne rede alt gene in sulker formen, woe voergeroert is, em oeck van se gesecht ende voergegeven was; daer se samentlijck op raedslageden. So dat de van Groningen seden, omme de stadt em to openen ende de to stellen in handen der Sasseger heren, beroerde den biscop mijtten Gestichte toe verdedingen, want een lit des Stichtes was. Ende om de kosten, moijenisse ende arbeijt daer se omme spraken van wegen der Sasseger heren, mosten se selven verdedingen. Daer der nae up is beramet een dach, daer se samentlijck mijt malkanderen ter sprake sijnt gekomen. Ende de raede der fursten van Saxen quemen daer oeck bij; daer em noch int gemeen bet wort voergeholden om de stad to openen, ende weder umme to richten den scaeden, so hier voer geroert is. Daer em up geantwort wort int lange: woe Groningen eerst byt Stichte is gekomen, ende woe lange tijt se in een vredelijck ende rustlijck besit daer bij gewest sijnt, so dat hier voer op der ander dachvaert to Hattum oeck verdedinget wort, ende voer all gescreven is, dat nu niet van noeden is hier all to verhaelen. Ende van de onkosten seden de van Groningen up: dat de furste van Saxen se was moijende ende belasten mijt swaren orloge, om ore stad in to hebben, ende em to drijngen van de overheijt der Ummelanden, daer se over mannich ewich iaeren boven gedencken der menschen bij gewest weren, daer men se nu geweltlijcken affdringen woldene boven recht. Waeromme de hartoch van Sassen nae rechte em sculdich was wederumme to richten ende to versetten oren scaeden. Daer de commissarien ende reden der Sasseger heren weder up seden: dat de stad Groningen was een Rijx stad, ende was den Hilligen Rijke ondergeworpen ende toegedaen mijt huldinge, plijcht ende ede, de se in korten iaeren em gedaen hadden in de stad van Kemptmen in Oestenrijck, daer se den hoechgeborennen fursten ende heren heren Maximilian Roemssche koninck ende sijnen nakomelijngen keijseren ende koningen des Hilligen Roemschen h Ricks hebben huldingen, plicht ende ede gedaen, sijner konincliker maijesteet konijnge ende keijseren truw ende hulde to wesen, ende to bekennen ende to holden voer oren rechten hals landes heren, niet tegenstaende de gerichticheijt de de biscop van Utricht over de stad hadde. Welcke huldinge was nae der tijt gescheen, dat de biscop an de overheijt van Groningen was gekomen: soe doeden de laeste vorworden de eersten. Ende de Ummelanden in Vrieslant quemen den Roemschen Rijke to; daer hadden se geen recht toe dat weer den fursten van Sassen ondergeworpen voer een ewijch gubernator van wegen des Hilligen Rijcks. Daer de biscop ende sijne reden op seden: wal hadden de van Groningen so dane huldinge, plicht ende ede den Hilligen Rijcke all gedaen, en weer em niet hinderlijcken, want de stad Groningen quam der hilliger kercken tot Sunte Merten to Utricht ende den Gestichte to, ende den biscop to Utricht, de hoere natuerlijcke furste ende landshere was, na inholt der preveleije de se daer van hadden, so voer all van gescreven is, ende op der dachvaert to Hattum doe getoent worden; so kunden se anders genen heren huldinge, plicht offte eden doen. De van Groningen seden daer: dat des Romskoninges maijesteet hadde gesant dre heren hier to Groningen, de mijt se solden trecken in Westvrieslant, ende leveren em over van wegen des Hilligen Rijcks Oester, de doe mijt der stad van Groningen in verbunt stonden, ende van em plicht ende ede to nemen. So hebben de van Groningen voer notarien ende tuegen den Hilligen Roemsschenne Rijcke huldinge, plicht ende ede gedaen, mijt dusdaniger protestacie: dat desse eed sal in generleije manier hinderlijcken wesen de overheijt de de biscop van Utricht over de stad Groningen hadde, ewelijcke allijke wall bij den Stichte to blijven, he ende sijne nakomelijngen biscopen hore rechte landesheren to blijven, ende dat Hillige Roemsche Rijck sick daer nummer mede in to mengen; oeck niet hinderlicken ienige borgere offte inwonere offte ore guedere buten ofte binnen Groningen; ock niet hinderlijcken ienige verbunden in den Ummelanden tusschen der Emse ende Lauwersche, de se mijt der stad gemaket hebben, de all even wall van weerden ende in sijner vuller macht to blijven. Ende weert oeck saeke, dat de van Groningen in tokomenden tijden van ijenigen heren offte mijt oren moetwille van Oestergoe gedrongen worden offte overgeven, so sullen se ende ore nakomelijnge altijt des edes ende huldinge onbelast, vrij, los ende ledich wesen, des gelijken den eed den hore gedeputeerden geschickeden to Kempen gedaen hadden den Hilligen Roemschen Rijcke. Daer de commissarien des Roemschen konincks up seden: sulcks hadden se geen bevel, dat se ienige landen offte steden, de den Hilligen Romschen Rijcke to quemen, mijt so danen protestacien mochten ontslaen offte verlaten; men helde dat van gener weerden te wesen, wall hadden de heren daer hier voer van ghescreven is, den van Groningen also overgegeven endep belevet, als dat instrument begrepen hevet. Daer de van Groningen weder op seden: ore ghescijckede Raedsvrunden hadden oeck veerder geen bevel ende macht huldinge, plicht ende ede to doen dan hier voer geroert is; ende off se dan verder hadden gedaen dan se in bevel hadden, holden wij van gener weerden to wesen, ende is ons niet hinderlijcken. Hier bleff de sake op berusten want op den naesten dach daer nae; op den dach quemen se weder bij ene. So gaven de commissarien des konincks ende de raede der Sasseger heren voer: de van Groningen solden ore stad openen enen onpartijlijcken heren mijt ses hundert knechten in sequesters hant, op dusdane condicie, dat de sequester solde de stadt inholden, ende men solde de geschele van der stad wegen tusschen dessen twen fursten alse den biscop van Utricht ende den hartogen van Sassenc stellen int Kamergerichte voer den Roemskoninck mijtten furstene ende stenderen des Hilligen Rijcks. Wen van den beijden fursten de stad mijt recht to gekent worde, de solde se hebben. Ende den solt ende ongelt van den ses hundert knechten solden desse twe fursten to gelijke betaelen, ter tijt dat de sake mijt recht gesletenh ende geendiget weer. Daer de van Groningen op seden, dat se des niet doen wolden, angeseen dat ore genedige here de biscop van Utricht over mannich ewich iaer in ene vredelijcke possessie ende besit des Stichtes van Utricht gewest were, ende ore stad was een gelit des Stichtes. Oeck hadden se selven possessie ende besit orer stadt over mannich hundert iaren, daer se sick niet uut wolden stellen ende geven, ende bekanden anders genen heren over em to wesen dan den biscop van Uutricht. Daer dat doe oeck up berustede den dach.

1c Na vier dagen nieuw compromisvoorstel
Doe verlepet echtes wall en dre offte vier dagen, eer de van Groningen weder bij den heren quemen, men de biscop ende sijne raeden hebben voele spraken ende handelinge mijt commissarien ende raeden der Sasseger heren, om ijenige wege to soeken de geschele bij to leggen. So sijnt se ten laesten hier to gekomen mijt groter swaricheijt, dat desse artijkelen sijnt overgekomen ende geset in desser formen: dat men de geschele tusschen den biscop van Utricht ende den hartogen van Sassenm solde stellen voer den Romschen koninck mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Rijckes ten kamergerichte; woe dat dan voern recht gekent worde, we van beijden fursten, als de biscop van Utricht offte de furste van Saxsen, de naeste toe der stad van Groningen solde wesen, ende we van em beyden de to gekeert ende gewijst worde, de solde als dan sonder ienich mijddel ende indracht daer heer over wesen ende blijven ewelijck ende arfflijcken. Des gelijkes soldet oeck staen tot erkantnisse des Kamergerichtes voergenoemt van so dane kosten, moijenisse ende arbeyts, de de fursten van Saxsen gedaen ende gehat hebbent, vermijds besperinge ende hindernissen der van Groningen, de se em gedaen hebben, om de Ommelanden ende Groningen in to nemen na inholt sijner commissie. Ende dit al soldemen beloven ende besweren. Ende de van Groningen solden hier voer setten to onderpande alle oere ende ore borger ende inwoner guederen, landen ende renten bijnnen ende buten Groningen gelegen, inden Gestichte van Uutricht offte in der Sasseger landen, oeck waer de gelegen sijnt; desse artijkulen also to achtervolgen, toe beleven ende to holden.
Hier weren singulare parsonen to gedeputiert van den ridderscapb ende steden, de tusschen beijde partijen desse artijkulen alsus woe voer gehandelt hadden.

De wijle als dit nu gehandelt was, so weren de raedes vrunden des Gestichtes an de sijt der IJselen weder toe hues gereijset. So lede de biscop over mijt sijnen reden, dat se dat niet zegelene mochten buten consent des capittels der vijff godes husen to Utricht ende der ridderscup ende steden. So sande de biscop de ghedeputierden daerhen mijt de artijkulen. Als se bij malkanderen quemen, so leden se over mijt malkanderen, dat dit were ene geestlijcke saecke, wanttet beroerde der hilliger kercken to Utricht; so wert niet temelijcken dat men dat solde stellen voer warlich gerichte. Oeck was de Roemssche koninck een partijelick richter, so wast niet temelijcken dat he rechter in desserg sake muchteh wesen; woldemen dat stellen an enen geestlijken, onpartijelijcken richter, mochten se wall lijden ende weren daer mede to vreden. Ende se wolden dat also niet bezegelen. So quemen de gedeputierden weder bij den biscop to Hattum. So wort den commissarien des Roemschen koninges ende den reden des Sasseger heren gevraget, offtet em belevede ende genoech were, dat de biscop mijtten ridderscup ende steden alse Deventer, Campen ende Swolle dat besegelden; daer se op seden: iae. Doe traeden aff de raedes vrunden van Campen, ende seden: se hadden sulckes geen bevel dat also mede to beleven ende to zegelen, men se wolden van stunden an toe hues reijsen, ende geven dat den vrunden van den raede to kennen, wat em hier in belevede, ende brengen em daerl een antwort van weder in. So sloten se all daer, dat se sick so vere in de sake niet wolden geven, oeck niet mede zegelen. Ende sijnt weder to Hattum gekomen, ende so weder in gebracht.

So wort em noch gevraget offten em oeck genoegede, dat de biscop ende de van Deventer ende Swolle dat allene zegelden, dat de commissarien ende Sassegen raeden niet doen wolden; men se hebben de artijkulen onbezegelt an em genomen, ende hebben daer enen van oren raedes medegesellen des fursten van Sassen hen gescicket an den hartogen van Saxen, om all daer to raed vragen, offte dat den fursten van Sassen allso oeck belevede, ende soe nae gaen wolde; ende daer wolden se den biscop een antwort van weder laten weten omtrent Paesschen eerstkomende. Des gelijkes hebben de van Groningen oeck gedaen, ende hebben desse artijkulen oeck in scrijfften genomen, ender hebben oren affscheijt daer mede genomen. Endes men hevet em enen Sassegen boeden mede gedaen mijt een geleijde, de se in Groningen solde weder over veeligen.

Ende em quam wall omtrent en viertich reijseners an van dat blockhues Weerdenbras bij oere wagenen, ende leten se all aff sitten van de wagenen, om toe beseen off daer ienich gued op gewest hadde, dat se invoeren wolden, ende besochten alle de kisten ende packen; ende hadde men sulckes ijet gevonden, so solden se em oer geleijde niet geholden hebben. Als se niet bij em gevonden hebben, so lieten se se varen, ende reden mijt em doer Helpmen op den esch vor Groningen. Ende aldus so quemen se weder to hues op Sunte Benedictus dach, dat doe was des saterdages to Letare.

2a Heel de stad Groningen bijeengeroepen voor stemming
Op den sondach to Letare nae der misse wort opt hues gedaget alle de ije in eetspijl gewest weren, olt ende nie, mijt alle den gilden ende den besten borgeren, om dit to horen ende weder in to brengen. Dat doe voer den gansen hoep int lange sus vertogen wort ende ingebrocht, so voer hier geroert is. Oeck mede wort daer ingebracht, woe datter had gewest een gued vrunt ende leefhebber der stad Groningen, een raedes vrunt van Campen, ende gaff den van Groningen to kennen, wo de biscop, capittel, ridderscup ende steden hadden mijtten Sassegen gemaket een overkomst ende bestant durende tusschen de tijt hent tot Beloken Passchen, dat de Gestichte van Uutricht solden vrij ende velich sitten ende wesen voer de Sassegen an lijff ende gued, uut gesundert de van Groningen, de in dessen bestande neet mede solden wesen; men werte sake, dat ienich ingeseten des Stichtes van Uutricht den van Groningen ienige prevande toe voerde, offte hulp offte bijstant dede, den mochten de Sassegen straffen viantlijcker wijse nae oren guetduncken; nochtans en solde dat bestant voer de anderen niet ingebroken wesen durende de tijt lanck. Daer sick de Groningers seer in verslogen ende moeijden. Oeck hadde de ene bowmeijster, Johan Bramschef de goltsmijt, int hemelijck van enen des biscops raed in scrijften kregen den eed, daer voer van gescreven is, den de van Groningen den Roemscheng koninck ende Hilligen Rijke to Kempen gedaen hadden, in formen hier nae.

'Wij sweren den aller doerluchtigen hoechgeboren fursten ende heren, heren Maximiliaen Roemsschera konincklijcker maijestaet, ende sijner konincklijker maijesteet nakomentlijken Roemessche koningen erwelt ende eendrachtigen gekoren sullen worden, truw ende huelt sullen wesen, wij noch onsen nakomelijngen tot genen tijden int ewijge tegen ore konincklijcke maijesteet ende den Hilligen Rijcke toe doen, sunder de to holden ende hebben voer onsen natuerlijke rechtene landes heren, sunder den biscop van Utricht gene besperijnge daer van toe hebben; dat ons Got also helpe ende alle sijne hilligen.

rritatie leidt tot instelling noodcomit van 12 man

Als dit all woe voer int lange vertogen was, doe sede Johan Braemschef de bowmeijster: җoe worden wij arme borgeren verleijt ende bedrogen, dat ghij dusdanige plicht ende eden hebben den Hilligen Romsschen Rijcke gedaen, ende daer en boven allijke wal in dusdanigen swaren orloge tegen em verweren; doch des niet de min wij moten ende wijllen noch allijke wall ener lueden blijven, ende der stad best samentlijck ende eendrachtlijken raeden.ӠAls se nu dit resses ende den affscheijt, woe voer gesecht is, gehoert hebben, so hebben borgemestereng ende Raed, mijtter wijsheijt ende gemene borgeren ende hoeftlinghen van den gijlden opt Raed hues wesende, de hovede neder geslagen ende stijlle geswegen ende verslagen, oftet doede lueden weren gewest. Ten laesten sede Johan Braemsche de bowmeijster: җij moten noch anders naer wegen soeken hijer bijder hant. Wij gijlden hebben noch wall een vier offte vijff breven van den regenten uut Aedwert; wijl wij, wij sullen wall eenm soene bekomen, de ons wal benoegen sall. ‘Doe sede Johan Scaffer, de borgemeijster de sijn pant do was: ‘Men slae sulkes niet aff, ende laet ons versoken, wat wij daer bekomen moegen; laet ons daer to deputijeren lueden de daer in raeden, op dattet hemelijcken blijve.’ So worden daer to geramet XII parsonen uut den Raed ende gezwoernen gemeente ende van den treffelickestep borgeren ende uut den gijlden, de in dessen handel solden raeden; dat welcke mij duchte toe male ene unnutte ende onbehoerlijcke voer nemen was ende ene grote verachtigen des Raeds, dat men andere luede solden deputijeren voer der stad beste toe raeden, anders dan borgemeijsteren ende Raed, de gesworen weren der stad beste to raeden. Dat scheen recht off se niet wijs genoech weren daer voer konen raeden, dat men daerumme andere in oer stede koren; men ick gevoele, dat gheschachs nargent umme, wanttet so vere ende onwijslijcken in dessen orloge was geraeden ende voertgevaren, dat se sick oers handels begunden to schamen, ende wijsten achter noch voer daer uut to komen. So wolden se nu oere handen hier aff wasschen, doch leijder tis to late, daerumme worden desse lueden gedeputiert; wort daer ienich quaet ijargent gehandelt, dat men mocht seggen: de Raed hevet hier gene scult an, de gedeputierden hebbent gedaen. Doch de gedeputierden en hebben niet entloeses wijllen handelen, se hebbent den gemenen hoep eersten to kennen geven.

23a Van dat afflaets gelt ende den anslach to Dorckwart uut der afflaets kijste nomend; anno MVc VI
De stad als se dus uut georloget weren, ende de borgeren hele ende all moede weren, so stont de Raed in groter last mijtten knechten de se noch hadden, om de toe versolden. So lach daer bijnnen Groningen noch ene marcklijke grote summe van den afflats gelt, dat in den iare van XVc ende ene van den stole van Romen bij enen cardinael geheten Raijmundus, hier in Nederlant gheschicket ende gesant was mijt kostlijke bullen ende breven van den hilligen vaeder den paws Innocio, inholdende onder anderen dat sick nimant des geldes solde onderwijnden noch hande daer an slaen, bij pene der ewijger maledictie ende des paws ban, ende niemant daer van to absolveren dan unse hillige vaeder de paws bijnnen Romen te versoeken; ende dat gelt anders niet to verbesigen dan den Turck mede weder to staen, daer de afflaten principalick om weren uutgesant. So hebben de Raed hier en boven, buten consent ende vulboert der clericie ende geestlickheijt bijnnen Groningen, mijt gewelde de kijste opgeslagen, ende dat gelt daer uut genomen; ende daer notarien ende tuegen bij genomen, woe vele gelts se daer uut namen, ende meenden dat daer weder bij to brengen als se eersten konden. Ende to desser kijsten weren dre slotelen: de ene hadde de biscop van Utricht, den anderen hadden de pastoren ende geestlickheijt bijnnen Groningen, ende den darden had de Raed. Ende dit gewelt solveerden se, dat se dit salva consciencie mochten doen in ore uterste noet om reddinge ors lives ende gudese. Dat ene quade excusasie ende ontsculdinge was, wantter anders geldes ende gueds, golt ende sulvers, gemuntet ende ongemuntet, genoech was; de des meesten hadden, wolden daer mijnsten to doen. Men ist wall gedaen, dat kumt noch wal to vunde; ick gelove dat de laeste penninck van dessen gelde nummer daer wederg bij komen sall. Ende mijt dessen gelde worden de borgeren ende arme inwoneren to vreden gestelt, want in elcke clufft worden geramet vier borgeren, de dat gelt mede mijtten rentemesteren ontffengen. Ende kofften daer haver mede, want daer noch redelicke genoech bijnnen der stad was, so deden se daer elck wat van om broet van to backen ende gorte to maken; oer summijge om gelt, en dels screven seet em op, den armen wort se vergeves gedaen. Des gelijkes deelden se oeck gelt om, daer se den hoep en weijnich mede stijlden; doch dat halp weijnich, de murmeracie bleff allijke groet, want daer was groet kummer bijnnen der stad. Oeck wort mijtten gelde geloent ende versoldet de krijgesknechten.

3b Uitval naar Dorkwerd door de Saksen teruggeslagen

Als de knechten nu versoldet weren, so makeden se enen anslach na de brugge, de over dat Reijdeep was tusschen Aedwert ende Selwert, ende meenden de van Aedwert uut to locken ende to verlagen; ende gengen liggen int vorwarck tho Dorckwart op den saterdach vor Iudica. Ende leten lopen een rot knechten na de brugge om de to barnen, ende so staken se een hues an bij de brugge. Als dat de in Aedwert sagen, so quemen se uut dat cloester, ende vervolgeden dat rot knechten, ende lepen voer bij dat vorwarck. Ende de Groninger lage brack achter up, ende vervolgedend se, ende vengen wall omtrent een viertich. Ende so was de Reytdycke an de wester sijt bij den gruntzijl doer gegraven, daer lagen der Groninger scepen noch en twe mijt bussen bij dat gat. Ende dit tucht wort uut Groningen verspeet ende verraeden in Selwert, de do uut quemen, ende kregen de scepen mijt dat gescutt, ende brochten oer gescut oeck mede uut dat cloester, ende gengen liggen over tegen dat gat onder den dijck. Als se bij dat gat quemen mijt de gevangen, so weren daer uut Aedwert wal omtrent dre hundert to peerde ende voete, ende begunden se verveerlijcken achter an, ende de van Selwert ter sijden an, ende ontijageden em all ore gevangen. Ende vengen van den Groninger knechten teijn, ende daer bleven wall vier ofte vijff doet, inwoners ende knechten. Ende se slogen velde in over nae dat Hoijhues, ende de Groningers quemen starck uut om se to redden; se solden anders meer groten scaden gehat hebben. Aldus hadden se meestlijken all neerlage an oren anslage.

4 Van dat de Sassege regenten in Aedwerth breven sanden in Groningen an den gijlden om soene to macken

Als hier voer en weijnich is gesecht van mester Johan Vredewolt, de de gilden ende summijge borgeren ter to wijlligeden, dat he was toe Aedwert om daer wat gueds toe bekomen, so ghij voer gehoert hebben, so wort dat noch nies in hemelijcken versocht an den regenten, de do sanden enen preester gheheten her Wijllem up den Ham an mester Johan Vredewolt, mijtten artijkulen in scrijfften, dat gene dat de van Groningen bij den fursten van Sassen bekomen mochten; ende als em sullicks niet beleven wolde, dorst men gene dageleestunge an se meer te versoeken. Ende de artijkulen weren in formen bena alse mester Johan Vredewolt eersten mede brachte, uutgenomen: wolde men em de stad gans heel niet indoen, so soldemen em indoen ene poerte na sijne guetduncken, mijt dre hundert starck, daer he sick up bewaert mochte weten ter tijt toe, dat de furste van Sassen mijtter stad entlijken in recht offte vrentscap ghesleten were. Als dat de borgeren hoerden, so hebben se dit gans heel affgeslagen, ende woldent niet doen.

5a Van den handel de de greve van Oestvrieslant de versoken an de van Groningen

Mijtten greven, greve Edzaert van Oestvrieslant, hadden de Groningers eertijds dagen mede geholden, so ghij voer gehoert hebben. Als nu desse dingen dus wijde lepen, ende de Groningers sus mannige wegen sochten, al noch tot nu gene grote proffijten in wijllen helpen brengen, so sijnter wall summijge van den borgeren in Groningen gewest, de int hemelijcken hebben vertasten laten an den greven van Oestvrieslant: off he ijenige wegen mochte weten, daer de stad mede gereddet muchteg worden. So hevet de greve gescreven an de van Groningen, om se bij em to komen in den Dam, om daer ijenige mijddele ende wege to soken, daer se mede in vreden mochten komen. Daer hen sijnt gesent mester Gelmer secretarius, Jan Braemschei de bowmeijster; men up den dach is niet gehandelt, dat der pijne wert is van to scrijven. So sijnt se weder to huus gekomen.

Des vrijdages voer Palm sondach screff mester Hicke de provest van Emden an de van Groningen, wo dat de regenten der Sasseger uut Aedwert weren gekomen onverboetbij sijnen genedigen heren den greven in den Dam. So wert wal van noeden, dat se oere Raedes vrendenl bij em schyckeden, hemelijcken op ene betekende platse, want hoer ewijge verdarffnisse often walvaert mochte hier wall in gelegen wesen. Ende sende em hier bij een geleijde breff van den greven, ende den breeff van mester Hicken begeerde he men den hemelicken solde holden, om niet ter lucht to komen.

5b Groningen biedt Edzard te Tjamsweer soevereiniteit aan

Als de borgemestereb ende Raed desse scrijften ontffangen hebben, sijnt se bij ene upt Raedhues gekomen mijtten olden Raed, de int eetspil gewest sijnt, mijtten bowmeijsteren ende hofftlingen van den gijlden ende meer andere guede borgeren; ende hebben daer samentlick gesworen, dessed dingen ende all dat men hier van naemals handelen sall, hemelijcken to holden bij oren halse, tere tijt dat men dat over all weten sal; ende hebben ore namen daer all bescrijven laten, de daer weren. Ende hebben totten twalefff gedeputierden noch ses gedeputiert – daer ick ene mede van was – om desse dingen all ten eijnde helpen raeden. So was daer groet geroep in Groningen: de ene wolde handelen mijt den Sassegen, de ander mijtten greven, want de hunger ende kummer begunde der ghemeente seer to drijngen. Doch se sijnt to raede gevallen, ende hebbent versoeken wijllen an den greven. Ende hebben daer hen gesent ter dachvaert Peter Sickijnge borgemeijster, mester Gelmer secretarius, Hinrick Terijnckvelt, Johan Braemsche ende Wijgbolt Smijt. Ende sijnnen gekomen op seker vast geleijde op Palm avent to Tijamsweer in de kercke, daer de greve selves in sijner parsonen is bij sej gekomen mijt vier uut sijnen raeden, als mester Hicke de provest ende sijn marschalck ende sijn lant rechter ende een ander hoeftmank. Daer de provest van des greven wegen hevet opgedaen ende em voergegevenl, woe dat de regenten des fursten van Sassen, als neemtlijck ioncker Vijt ende ioncker Grumbach, bij sijnen genedigen heren den greven hadden gewest in den Dam, ende hadden em voergeholden, woe dat se des hadden sekere guede wetenheijt – ende kregen dat dagelix uut Groningen – dat se de stad niet langer konden holden, ende van nodes halven musteno upgeven.

Als dat contract ende resses lasten to Hattum vermucht, opt beleven beijde partijen bij Paesschen weder in to brengen, offt van ijenigen weder up geworpen worde, ende dat Gestichte sick daer mede wolde in mengen om de stadt toe redden, begeerden se als dan, dat de greve sijn hant wolde mede helpen anholden, om em to bewijsen bijden fursten van Sassen, als he eertijds gedaen hadde; ende begeerden toe weten van sijne genaede, waer se em mochten toe verlaten bij sijne genaeden. Daer he em ter antwort op dede seggen: he wolde hem hier tenb besten op bedencken ende beraeden, ende em een guedt antwort weten laten.

Vort begeerde de greve to weten, woe all oer dingen bijnnen Groningen gestalt weren. Daer de van Groningen em op seden: sijne genaeden kunden wall vermarcken bij lanckheijt des orloges, dat de prevande al begunde to korten; men doch so weren se so nauwe niet beenget offte benauwet, dat se ene quaede handel ende soene mijt ijemant annemen wolden, daer ore ewijge verdarffnisse in gelegen mochte wesen. Ende so begeerden se to weten van den greven, waer mede he se meende toe redden ende to helpen, ende toed komene uten orloge.

Daer de greve em dede op seggen, dat begeerde se em op doen ende openen wolden ore stad, ende nemen em in mijtter macht so starck alst em beleven solde, ende dat van wegen ende in namen des Hilligen Romesschen Rijcks, als dan wolde he de stad prevande spijsigen ende ontsetten voer den fursten van Sassenh ende all den heren den dat leet muchte wesen. Daer de van Groningen op seden: se hadden sulckes geen bevel so de stad in sijn gewalt to stellen, angeseen he de stad wolde innemen van wegen des Hilligen Rijkes; ende de furste van Sassen, de nu lege in Vrieslant ende omtrent Groningen, dede dit van wegen des Rijckes; so mochte he de stadt dan wal stellen in sijne gewalt, dat dan den Groningers in groten achterdeel ende last mochte brengen. Men se wolden wal gehengen ende toestaen, dat he hadde de overheijt ende regerijnge der Vreescher landen omtrent Groningen; oeck wolden se em wall annemen voer enen heren endem bescarmer, ende hem huldinge, plicht ende eede doen, ende in ore stad toe komen mijt dre hundert starck sunder veste ende borch daer in to hebben, beholden den biscop tot Utricht sijne gerichtichheijt over Groningen, als he tot nu gehat hevet. Daer de greve weder op sede: dat were em niet wall doenlijck, dat he de stad soe kranck ende mijt so weijnich volkes solde innemen, angeseen se – als he wal gehoert hadde – dat se to Groningen stonden wal in dren partijen: de were guet Sassisch, de ander helde sick ant Gestichte, de darde an den greven van Vrieslant. So weert em van noeden, dat he moste daer mijtter macht in wesen, solde he se bescarmen; ende moste gewegen wesen den torenn ende last aller heren, de em hier indracht ende hinder in mochten doen; mijt meer anderen voelen woerden de op beijden sijden getractiert worden. Welck all de van Groningen op een ruggesprake hebben mijt se genomen, ende sijnt weder to hues gereijset, ende hebben dit in lange al den Raed ende gedeputierden weder in gebracht.

5c Gunstige berichten uit Utrecht niet langer geloofd
Item op Wijtten Donderdach quemen noch breven uut dat Gestichte van Utricht van Lueken Hornken ende Kort Konerdes, beijde borgemeijsteren in Groningen, de daer weren gebleven do de dach to Hattum geholden was, daer voer van gescreven is, om dat se daer bij de stede wat gueds vorderen ende handelen solden. Men ick gelove bet, dat se bleven aldaer upt rume, om, offt daer een opslach bijnnen Groningen to genge, offte de stad mijt macht ghewonnen worde, om oren hals to bescudden; men het se woe em se, se lagen all daer, ende screven over ende weder over, wes em daera wedervoer. Ende desse screven, dat sunder ijenich twijvel ende indrach so mochte men op verlaten certeijn, dat Gestichte wolde em reppen mijt macht van volck, ende ontsetten Groningen, mijt hulp ende bijstant to doen. Men hier wort niet seer op verlaten in Groningen, want he hadden sulkes scrijften soe vole, daer all niet tot nu van gekomen is; so en geloveden se des een offte gene.

5d Noch van den greven van Oestvrieslant, de weder screff breven op den olden voet to handelen
Op Wijtten Donderdach screff de greve van Oestvrieslant noch weder an de van Groningen, om mijt se vort to handelen ende tractieren van oere saeken –daer voer van gescreven is – to Tijamsweer in de kercke; ende sende em een seker vast geleijde bij em to komen ter Munte int cloester. Daer de van Groningen op hebben geraetslaget mijt oren gedeputierden, ende hebben in scrijften gesat de artijkelen ende vrijheijden, de se in den Ummelanden meenden to beholden, ende in wat manieren se em ore stad dochten to openen ende in to doen; men se deden vele arbeijdesc to vergeves om sulckes van em toe bekomen, het was leijder voer se to late; doch de sulffte gedeputierde Rades vrunden, de to Tijamsweer bij den greven ter dachvaert weren gewest, de worden oeck noch op dessen dach gesent mijtten greven toe handelen. Als se nu daer gekomen weren int closter, so weijede de wijnt uten zuutwesten soe uter maten starck, dat de greve noch sijne raden opt water niet dorsten, doch so scijckede he enen waechhals enen boden over mijt een geleijde breff, dat se opt nie geleijdet worden hent to Paeschachten, om daer en bijnnen noch mijt malkanderen vort to handelen. Ende sus quemen de Groningers Paeschavent weder to hues, ende hebben do daer niet gehandelt.

6a Groninger dilemma: de Saksen of Edzard? Men kiest Edzard
Op Paesche dinxdach so screven Lueken Hoernken ende Koert Konerdes noch van Swolle enen breff; woe dat de greve van Benthum was weder to hues gekomen van den fursten van Sassena, ende hadde breven mede gebrocht an den commissarien des Roemschen koninges, de toe Hattum op den dachvaert gewest weren, daer hier voer van gescreven is, tusschen den fursten van Sassen ende den biscop van Utricht ende der stad Groningen; dat scheen dat de furste van Saxen den tractaet wolde achtervolgen, de to Hattum gesloten ende over gekomen was. So is den Groningers nu geopent twe wegen: de ene mijtten fursten van Saxene, de ander mijtten greven. So hebben se wijllen vertasten mijtten greven, wat se daer mede bekomen mogen; mijtten fursten van Saxen wijsten se wall, woe nae offte veer se bekomen mochten.

6b Afrondende bespreking met Edzard te Termunten
So hebben se noch ore geschickte Raedes vrunden de voer gewest weren int cloester ter Munten, opt nie daer hen ghesent mijt sodane artijkulen ende bevel, so se voer gehat hebben. Daer is em te moete gekomen de greve van Oestvrieslant selven mijt sijnen raeden, ende hebben daer mijt malkanderen gesloten ende overgekomen – op der Groninger hore rugge sprake, toe beholden an oren Raedes vrunden bijnnen Groningen – desse artijkulen hier nae bescreven.

In den eersten, dat de van Groningen solden den greven openen ende in doen ore stad, in namen ende van wegen ende tot erkantnisse des Hilligen Romsschen Rijkes. Ende den greve ende syn broder iuncker Uken ende oren arven huldinge, plicht ende ede doen van wegen des Rijcks. Ende solden em ene porte van der stad in doen, in to komen omtrent dusent starck, ende verloven em ene veste in der stad to maken; beholden den biscop ende kercke to Utricht ore gerichticheijt over Groningen, ende beholden de van Groningen alle ore olde preveleijen, ende den gilden ore gerichticheijt. Men de overheijt der Ummelanden solden de Groningers sick gants ontslaen, beholden em daer in ore stapel recht, ende dat men geen koren uten lande solde voren. Ende der Groninger guederen solden varen an ende aff der stadt tol vrij. Ende de greve solde kesen in Groningen twe ofted dre, de mijt sijnen amptlueden bijnnen Groningen uut solden richten den borgeren ore renthen ende sculden, de se in Vrieslant hadden, ende em mijt bot breven verorlovet weren in to manen.

7a Groningen accepteert de overgave aan graaf Edzard

Alse de gheschickeden oren affscheijt daer hadden van den greven, so sijnt se to hues gekomen, ende hebben desse artijkulen ende resses opt Raedhues ingebracht voer den alijnge hoep, als borgemeijsteren, Raed, sworen gemeijnten, geene gijlden ende den besten borgeren, de all oerf namen daer hebben laten bescrijven. Ende hebbent daer samentlijck mijt rijpen beraede belevet, ende so eendrachtlijken gesloten ende an genomen. Des na mijddages sijnt alle de borgeren in Groningen bij ene gedaget to Sunte Wolberch in de kercke, ende daer sijnt em oeck alle desse vorgenomede artijkulen voer geholden ende to kennen gegeven, de samentlijck ende all dat daer oeck hebben belevet, ende ore handen hebben opgeholden dat also to achtervolgen. Ende so hebben se den greven weder over gescreven, dat se alle de artijkulen woe voer geroert mijt em dochten to achtervolgen; ende begeerden daer up, dat he sijne vulmachtijge raeden wolde ijcken bijnnen Groningen, om dit mijt segele ende breven vort to bevestijgen, angeseen dat em pericoloes ende lastich was ore Rades vrunden buten Groningen to senden. Op Sunte Georgius avent quemen daer dree van des greven raedes vrunden bijnnen Groningen, om de breveh ende segele op desse vorgenoemde artijkulen voert toe maken. Op Sunte Georgius dach sijnt bij ene gekomen opt Raedhues borgemeijsteren, Raed, sworen gemeentei, borgeren ende gijlden; ende hebben daer opt hues de breven belevet ende besegelt, in maniren hier na bescreven.

7b Tekst van het verdrag
Wij Edzaert ende Uko, geboren graven to Oestvrieslant, voer ons, onse arven ende nakomelijngen up de ene, ende wij borgemesteren, gijlden, ende anders gemeente der stat Groningen op de ander sijden, bekennen ende doen kunt mijt dessen openen breve, dat wij tot reddinge ende ontsat der vorgeroerde stad Groningen mijt malkanderen verdragen ende vergekomen sijnt in formenb, condicien ende artijculen hier nae bescreven.
In den eersten, dat de van Groningen den greven van Oestvrieslant in name, van wegen ende tot erkantnisse des Hilligen Rixs mijt een antall volckes, als naemtlijck tusschen dusent ende achtc hundert ongeveerlijck, in de stad laten sullen.
Item dat de van Groningen, eer de grave van Oestvrieslant in de stad kompt, voer der stad poerte in namen als voergescreven ontffangen, ende des selven gelijken hulden, gewonlijcked ede ende plicht doen soelen. Oeck dat de van Groningen den graven van Oestvrieslant van stunden an ongeweijgert, als he in de stad kompt, een der stad poerten na des graven gevallen in rumen ende de poerte bevestijgen, offte een ander veste in der stad up richten ende maken laten solen; beholden enen ijtlijken sunderlijnge der kercken ende Stijchte van Uutricht hoere gerechticheijt, als se an de stad mogen hebben. Oeck dat de van Groningen den graven van Oestvrieslant in name als vorgescreven alle de regerijnge der Ummelanden afftreden, ende sick der landen noch der stad overheijt niet annemen solen; beholdlijcke der stad horen administracie van rechten bijnnen der stad na older ghewoenheijt, als nae in enen artijkul vermeldet wort.
Item dat de van Groningen sulckenf scaeden ende onkost, als de hartoch van Saxen mijt sijnen verwanten, oeck de stad Groningen, an beijden sijden in desser veede geleden mogen hebben, allenthalven tot erkantnisse ijtlijcker fursten des Rijcks, onpertijelijck van beijden sceelachtigen parten daer toe gekoren, stellen solen. Doch so sall ende wijl de grave to Oestvrieslant dorch voegelijcke wege mijt handelijnge dat beste den van Groningen toe guede daer inne doen, so voele he ummer bijllijcke wijse handelen ende doen mach, unde sunderlinge van den scaeden tusschen den iunckeren der Ummelanden ende der stad Groningen.
Item dat de van Groningen sunder weten ende wijlle des graven toe Oestvrieslant geene handelijnge, hemelijck noch openbaer, mijt ijenigen heren, steden offte landen de gemene stad anlangende hebben noch holden soelen.
Item dat de van Groningen mijt den graven toe Oestvrieslant enich gued mijddel ende manier vinden ende verdraegen soelen, waer aff de grave sulcke onkost mijt onderholdinge der lueden ende vesten uut den Ummelanden nemen sall.

Item dat de grave to Oestvrieslant, in namen als vorgeroert is, de stad Groningen onbehindert sal blijven laten bij alsodane vrijheijden, preveleijen, rechten, olde heerkomen ende guede ghewoenten, als se bes heer in orer stadt gehat ende gebruket hebben; des gelijken den gijlden bij ore vrijheijden ende rechten, nae vermeldinge orer breve ende segele van de stad Groningen uutgeven.

Item dat de grave to Oestvrieslant sal ijenige parsonen uut der erberheijt van der stad van Groningen na sijnen ghevallen verordenen, de van wegen ende in sijner genaeden name bijnnen der stad Groningen recht administreren ende doen solen van alsodane renten ende sculden, als voertijds onder der hoefftmans der stad Groningen recht offte gebot, nae vermoge, verscrijvinge ende versegelijnge ende anders gewoente der hoefftmans recht, subadmitteertc, ondergesat ende verplegen sijnt gewest, nae olden manieren ende kosten des selven rechtes.

Item de grave to Oestvrieslant der stadt Groningen borgere ende inwoners mijt den bewanten ende bijstanderen alle ore guedere, rechten ende heerlijcheijden, de sijed in den Ummelanden tot desser tijt toe gehat hebben ende naemaels verkrijgen mogen, onbehindert ende onbespeert hebben ende gebruken laten solen, oeck woedane ende waer de gelegen sijnt.

Item dat de greve toe Oestvrieslant toelaten sall koren dat in den Ummelanden gewassen is, uut den landee laten voeren; sunder een itlick mach dat koren to Groningen offte den Damme to markede brengen ende verkopen.

Item dat de borgers ende inwoners der stad Groningen guederen soelen doer de Ummelanden toe water ende toe lande sunder alle tollen ende ongelt gevoert mogen werden.

Item dat de grave toe Oestvrieslant dat Groningeri beer in den Ummelanden nae older gewoenten gaen laten soelen.

Item dat de grave to Oestvrieslant van dat stapel recht van de vette waer mijt rade der stadt Groningen toe der stadt ende dat gemene beste, soe voele ommer behoerlijcken sijn mach, handelen ende voegen wijllen.

Item dat de grave toe Oestvrieslant der stadt Groningen borgers ende inwoners an oer lijff ende guederen niet scadigen laten sall, ende offte sulcksl geschege, mijt errenste straffen solen. Ock de van Groningen tot horen rechte truwelijck ende genedelijcken sall scutten ende scarmen, ende alle mishagelickheijt ende verdreet ijegen se voer deser tijt ghescheen, sijnken laten ende vergeten soelen ende wijllen.

Dijt alle vorscreven loven wij Edzaert ende Uko geboren graven to Oestvrieslant, in namen ende als vorscreven, voer uns, onse arven ende nakomelijngen vast ende onverbroken to holden bij den eed den wij den Hillijgen Rijke ghedaen hebben, truwelijck ende ongeveerlijck. Ende wij borgemeijsteren, Raed, ghesworenne gemeenten, bowmeijsteren, gijlden ende anders gemeijnte der stadt Groningen, voer uns ende unse nakomelijngen geloven des gelijken oeck dat vast ende onverbrocken to holden bij den eede, den wij hoeren beijden genaden doen ende verscrijvende ende versegelende worden, truwelijck ende ongeveerlijcken. Toe orkunde hebben wij Edzaert, voer ons ende onsen vrentlijcken leven broder, dessen breff mijt unsen anhangenden inzegelc, ende wij borgemeijsteren ende Raed vorgenoempt, voer uns ende van wegen onser gemener stad, mijt unser stad anhangende inzegele wijtlijcken laten versegelen ende hebben versegelt.

Ghegeven in den iaere unsses Heren dusent vijffhundert ende sesf up Sunte Marcus avent evangelistae.

7c Commentaar van Benninge op deze dramatische wending

Als desse breven alsh dus belevet ende gesegelt weren, so toech des greven volck wederumme nae den greven op Sunte Georgius dach. Ende dessen dach viren de van Groningenni hoechlijcken, om dat se eertijds grote victorie inden orloge gehat hebben. Nu mach de greve wall anstellen dubbelde vire van den hilligen ridder sunte Georgius, angeseen dat he soe grote victorie op dessen dach gehat hevet, dat men em so konicklijcken stadt hevet geopent ende ingedaen sunder stoet ende slach, de noch so enge niet benawet was dat men se upgeven dorste, overgegeven onder segel ende breve, so dat men stad ende lande in een coffer besloten leten dragen nae Emden. Aij arm, och lasij Groningen, om dijne onerwegene, dwase, grote hoverdie! Waer ist dij to komen?

8a Overkomst Edzard naar Groningen

Als desse raeds vrunden des greven so mijt desse contract ende zegell ende breven quemen weder to hues an den greven, so hevet he sick van stunden an gerustet ende gestarcket mijt all sijner macht van sijn eijgen lantsaten, alse ionckeren, hoeftlueden ende borgeren ende buren ende weijnich knechten, ende quam over de Emse.

8b Woe de greve quam in Groningen, ende daer gehuldet wort ende plicht ende ede nam

Int iaer Onses Heren M vijffhundert ende sesse op Meijdach – was do op een vrijdach – quam de greve van Oestvrieslant voergenomet mijt groet volck voer Groningen, om dat gene to vullentrecken dat se mijt malkanderen overgekomen weren. Ende des greven volck was en groet hoep volcks, all omtrent vijff offte sestehalff dusent, uterlijke wall gerust mijt harnasch. Ende den helen hoep bleff bij der Hoger bruggen ter tijt, dat de greve huldinge, plicht ende ede ontffangen hadde. So sijnt de Groningers em buten to mote getreden mijt oer scutten, knechten ende borgeren, mijt oer geweer ende oer veltgescut heerlicken, an dat steenene tijlken in Damster wech bij dat somer wechken. So quemen daer nae uut borgemeijsters, Raed, sworen gemeenten, de bowmeijsteren van den gilden ende andere gedeputierde. Daer quam em de greve mijt VII parsonen van sijnen raeden ende guede mannen bij dat dwars wechken to moete, kostlijcken ende wall gerustet als een heren beteemde, man ende peerde all geharnasschet so blanck als een sulver van hoveden to voeten. Ende daer deden se em huldinge, plicht ende ede mijt opgerichten vinger gestavedes edes, in allen formen ende maniren als dat contract vermach, dat hier voer gescreven is ende onder breff ende segel is overgegeven. Ende ioncker Ulrijck, Heer Omken broder, de had dat wort van des greven wegen, ende de stavede den Groningers den eed. Als se den eed gedaen hadden, sede de grave selven: ҇hij vrunden van Groningen, ick heb hier meer volcks mede gebracht dan dat contract vermach, daer laet iuu niet an lijggen. Ick sal iuu geen meer inbrengen dan de overkompst vermach; de ander sullen wederumme to rugge. Ick was beduchtet voer de Sassegen, de hier omtrent leggen, offte se mij dat bespeert wolden hebben; so wolde ick doch hier in gereden hebben, het hadm hem leef off leet gewest. So will ick nu mijt iu hyrn in u stadt rijden op gelove hope, ende mene ghij mij geloven sullen holden; waer ghij mij geen geloven en helden, so weer ick een verloren man. Ick sall iuu gelove holden algelijck, groet ende cleijn, arm ende rijck, alt gene dat ick iuu gelovet hebbe. ‘Do repen se all weder uut enen monde: ‘Genedige here, wij wijllen iuu gelove holden, ende lijff ende gued bij iuu up setten.’ Do sede de greve: җall an, ick wylr in Godess namen mijt iuu in rijden.ӠSo keerde he sick wederumme, ende reet weder bij sijn volck, ende scickede voer in enen drosten van sijnen amptluden, geheten Otto Papenst, mijt een getall tot hundert mans, de namen de Poelpoerte in. Ende daer na quam de oerde mijt sijn volck, mijt vijff veenkens an omtrent dusent starck, mijt oer veltgescut; daer na de greve mijt sijn ionckeren ende guede mannen to peerde, uterlijcken wall gerustet mijt sijnen clareijten, traphanten ende helberdeeres, ghelijck offtet een furste ghewest were, to male eerentliken ende kostlijcken. Als he voer Poelpoerte quam, so wolde he niet in rijden, ende bleff holden voer de poerte, ter tijt dat de borgemesteren ende Raed em de slotelen van der poerten selven in de hant voer de poerte over leverden. Do reet he eerlijcken ende temelijcken in. Ende an beijden sijden van Poelstrate stunt dat geharnasschede volck, ende om ende omme den Marckt, so blanck als een ijseren barch. Ende Koninges hues op Gelkijnge strate horne was sijn logijs bereijt; daer reet he voer, ende trat aff, ende genck daer in. Ende elck van sijnen ionckeren ende guede mannen was elck all ore harbargen all bestelt, des gelijken al dat volck dat mijt em quam.

Des anderen dages genck he to Sunte Merten to kercken mijt sijne ionckeren ende guede mannen. Daer wort ene eerlicke misse gesongen, solemniter in discant, offtet Passche dach were gewest; daer was opt choer bij dat hillige sacramentes hues een stoel bereijt, behangen mijt sijden laken, daer he mijsse hoerde.

Als de mijsse uut was, so genck he in Sunte Wolbergen kercke; ende daer leet he all de borgeren oeck bij ene komen, om oeck huldinge, plicht ende ede van se to nemende, als em gelovet ende onder breff ende segel overgegeven was, ende als em borgemeijsteren ende Raed mijt bowmeijsteren voer der poerten all gedaen hadden. Daer de gemene borgeren een partelijken over bodich to gewest sijnt, ende hebben em daer all mijt upgerichten vingeren gestavedes edes gesworen, plicht, huldinge ende ede gedaen, na inholt des tractaets hier voer al geroert.

Als nu de greve in de stadt nu dus was, so wakeden de borgerend noch elck op oere vestene, als se plegen toe doen; ende de greve leet sijn volck oeck alle nachten waken om sijn hues al starck, want all den hoep in Selwert, in Aedwert, op den Weerden bras, op allen vesten lagen noch de Sassegen seer starck. Ende de greve reet selven vaeke uut omtrent Selwert ende oeck bij den Vogelsanck offte Hoijtijnge hues, ende helde spraecke mijtten regenten der Sasseger heren; men wat daer getractiert offte gehandelt wort, was all hemelijck, daer wijst borgemesteren noch Raed niet van, ende wort em oeck niet van to kennen geven, want de handen weren em doe all gesloten. Men het sij woe em se, desse gracie bequam de stad van Groningen hier bij dat se den greven sus in haelden: dat al dat gene dat em van noeden was, quam em an allen sijden overvlodich in de stadt, ende men mocht verkeren in ende uut de stad to water ende lande, als men voertijds plach toe doende, woe wall dat noch alle legere mijttet Sassege volck belegen was.

8c Van de veste ende slot an to leggen ende maken buten Oester poerte, ende meer anderen stucken

In de Woert tusschen den Stenen tijl ende Drenckelers toren ende de twe Oestere poerten bijnnen ende buten, daer wascvoele kameren ende husen gemaket, ende stelden sick daer seer ter nerijnge, so dattet bij lanckheijt der tijt wall mede en stad mochte mede gerekent worden hebben. Alle de woninge leet de greve aff breken bij consent ende wijlle der gener den se toe behoerdend, ende steldee elck mijt gelt to vreden, soe he des mijt em eens wort. Ende daer begunde he ene kostelijcke borch mijt grafften ende bolwarcke ende toernen, als men noch seen mach. De Ummelanden de worden upgescreven, een deel voer, dat ander nae; de mosten op oer eijgen kost de grafften ende bolwarcken rede maken mijt groet arbeijt, ende drogen all de eerde uut der grafft mijt berwen, ende daer worden de bollwarcken van gemaket van der eerden de uut der grafft gedragen wort. Daer nae worden de stenen toernen gemaket ende de borch ende veste bijnnen den bolwarcke, als men noch op dessen dach van hueden seen mach.



9a Van den marscalck des hartogen van Sassen ende den greven van Stalsborch greve Hinrick

Hijr na sande de hartoge van Sassenl aff hier in Vrieslant sijnm upperste raed ende marscalck mijt greve Hinrick van Stalsborch, ende quemen in Aedwerth mijt groet gelt, ende betaelden alle de knechten in allen legeren gans heel ende wall aff. Ende daer nae verdrogen de regenten ende de raeden der fursten van Sassen mijtten greven van Oestvrieslant alle oere saken vruntlijcken onder malkanderen; ende dat deden se hemelijcken, dat den van Groningen nie niet van to kennen gegeven wort. Ende alle den knechten wort orloff gegeven, ende toegen uten lande sunder doe niet meer oerloges. Ende alle de knechten de in Aedwert gelegen hadden, togen voer bij Groningen naeden Weerden bras, daer sick den hoep vergadderde. Ende daer reet ende voer to wagen genoech doer Groningen. Ende de meeste hoep de in Selwert gelegen hadde, trat mijt geleijde in der orden doer de stad, uutgenomen dat de Sassege regenten helden so voele knechten als se bedarveden op ore vesten ende block husen de se noch in helden, als Weerden bras, Stuergroningen, to Aedwerder zijl, Benkema hues ende alle ore vesten in West Vrieslant. De veste ter Hoger kercken, om de kerke to Bedum, to Garmerwolde ende Slochteren sleten se all, ende Aedwerth ende Selwert bleven onbeset. Alsus sijnt de regenten ende marscalck der fursten van Saxsen togen mijt all oer gescut ende atelerije van orloge na Westvrieslant. So dat de van Groningen ende Ummelanden weren, soe vroe als de greve in Groningen quam, in so groter weelt ende overvloedicheijt van alt gene des em van noeden was, dat wunder is to scrijven. De in korter tijt in so groter elende was gewest, ende quam soe kort in soe grote ruste ende weelde, dattet scheen markelijcke, dat Godt se mijrakulose verlossede ende halp uut oren noeden, ende worden verloset van den genen die em viantlijker wijse seer vervolget hadde, als ghij voer genoech aff gehoert hebben. Toe voeren hadde he se vervolget als een grymmende lewe; nu genck he mijt se umme als een lammecken, ende was iderman guedlijck, vruntlijck ende barve toe, ende overvel niemant mijt ienigerleije swaricheijtd vermijds scatten offte anders ongelt. So dat de anganck to male soete ende genoechlijcken was; meer woet ende worden wijl, en weet ick noch niet, men ick beduchte het mochte wal een sueren naesmaeck hebben.

9b Van den dach to Aedwert, to Wijnsum ende ten Damme, daer elck lant bij ene verscreven weren
Op All der Apostelen dach quemen to Aedwert de upperste hoeft / marscalck des fursten van Saxen weder uut Westvrieslant mijt heer Hinrick greve van Scalsborchh, heer Duenen ende Vijt van Drackborch, to male eerlijcke wall gerustet omtrent en vijfftich peerde, ende wall boven dartich parsonen to wagen.
Ende daer quam em to mote des greven raed van Oestvrieslant, als de provest van Emden meijster Hicko, Dirick van Ree, ende sijn canceleer. Daer weren bij ene verscreven de gemene meente van Langwolt, Vredewoltk, Hummerse ende Mijdaech; daer wort em do voergeholden desse artijkuelen hier na bescreven.
Guede vrunden, ghij weten woe Roemsche konincks maijestaet unde alle staten des Hilligen Rijcks uut gueder betrachtijnge dese ende andere Vriesche landen voer de van Groningen ende andere ghewelde to beschermen mijnen ghenedichsten heren van Sassen bevoelen, daer se mijt flijticheijt voer hoer allen furstlijker genaeden ende nuttes mijt groter onkosten mennigerleije bescarmijnghe ghedaen unde desse lande bij vrede ende recht toe erhoeden. Het is oeck ijderman unverborgen, ende is Godt loff daer toe gekomen, dat mijn genedige here hartoch Georgen van Sassena, daer desse lande alleijn toe staen, hopet de – off God wijll – nu vort meer fredelijck to regeren; daer up oeck sijne furstljjcke genaden in verledene tijt voer u allen arfflijke plicht unde huldinge hevet doen laten, twelcke ghij sijne furstlijke genaden guedwillich ende gehoersum gedaen hebben, juu oeck sunt ter tijt in allen saken iuu gehoersum hebben vinden laten; is mijn genedige here van Sassen danckberlijcken, ende wijl tzo vole meer vlijtege gedencken u allen in vreden voer schaeden toe bescarmen ende to waren, ende waert mogelickd iwee proffijt ende beterijnge toe scaffen. Daer sijne furstlijcke genaeden weten, ghij onnuts in dessen verledenef orloge mennichfoldeger manieren voer vijanden ende oeck van sijner furstlijker genaden lueden beswaert sijt – hoe wel sulx in dessen orlogen saeken niet wall toe verhoeden moegelijck gewest is – dan noch sijne furstlijke genaden sulx generleije wijse geerne gheseen. Het is aber nu ordineert sulcks henvorder toe vermijden. Ende ghij allen, soe voele dat mogelijcken is, sullen gescoenet ende bewaert worden. Ende naedem mijn genedige here van Sassen nu soe haestlijken selves parsonelijcken bij dessen landen niet wesen mach, up dat dan in sijner genaden affwesen in regerijnge der landen niet versumet en worde, ende de lande deste meer moegen ontholden worden, soe hebben sijne furstlijcke genaden in alle desse Vrieslanden twe stadholderen geordinerti: in Westvrieslant mijnen heren grave Hinrick van Staelborch, unde in dussen landenk mijn heren van Oestvrieslant; den beijden sijne furstlijke genaeden beffoelen desse landen ijtlijken in sijn deel unde op sijne furstlijke genaden veranderijnge in stede sijner furstlijker genaden myt relees bis gerijnge proffijtelijcken voer toe stane; woe dan sunder twijvel en ijgelijck in sijnen deel trowelikenm sullen doen, unde oeck voer andere lueden wel toe doene gheschijckt sijn. Het is oeck geordinertn ende gestelt, welcke mate desse lande soelen allewegen geholden worden. Daer om is mijn genedige here van Saxen begeerte: ghij ende andere op desser sijden Gercks brugge woenachtich willen mijnen genedigen heren van Oestvrieslant als sijner forstlijker genaden stadtholder, unde op sijner forstlijker genaden ander bevel gedaen, in allen, wat he in sijner forstlijcker genaden ende der landen proffijt ende best met iuu scaffet, folgende ende gehorsaemp sijn. Ende offte ijemande onbillicke beswarijnge anstunde, dat he bij genoempden mijnen heren van Oestvrieslant niet verbeterijnge bekomen muchte – als doch niet to vermoden is – soe dan sulx an mijnen genedichsten heren van Saxen gelanget, des wijllen sijne forstlijke genaden voer elck man, he sij groet offte cleyns, arm offte rijck, geerne ende genadichlikent anhoren, ende sick nae alle billicheijt daer inne bewijsen; sijne furstlijke genaden willen sick in allen saeken getrowelijcken onderdanicheijtu tot u allen ende elcken insunderheijt genedelijcken vertoenen ende bewijsen.

Als dit den landen aldus was voergeholden, doe trat voert de provest mester Hicko, Dirck van Ree ende de canceler, de daer weren van des greven wegen van Oestvrieslant, ende seden daer opentliken voer den gescijckeden des fursten van Saxen ende den gemenen Ummelanden, dat oer genedige here dede quijtsceldinge huldijnge, plicht ende ede, als se sijne genaeden gedaen hadden; ende bedanckede den landen alle oren truwen denst ende hulp, als se sijne genaden gedaen hadden; ende stelde se voert onder subiectie ende bescarmenisse des fursten van Sassen als een ewich gubernator. Daer alle de landen weren mede to vreden, unde naemen dat also an.

9c Van dat de geschickeden van Sassen togen na Wijnsum ende ten ten Damme

Des anderen dages daer na togen se voert na Winsum. Daer weren bij ene verscreven de van der Marne ende Hunsijnge ende Halff ampt ende Upgae ende daer omtrent gelegen. Soe wort em aldaer voergeholden in allen maniren, als den Ummelanden tot Aedwert gedaen was. Ende de raeden ende gescickeden van wegen des graven to Oestvrieslant seden daer up alle huldinge, plicht ende ede dend se den greven gedaen hadden. Ende de Sassigen regenten ende gescijckeden begeerden van wegen des fursten van Saxene van se to hebben huldinge, plicht ende ede. Daer de landen up seden: se hadden den greven van Oestvrieslant eens huldinge, plicht ende edef gedaen; daer wolden se lijff ende gued bij upsetteng, se en wolden anders genen heren hulden offte eden doen. Ende dat de geschijckeden des greven van Oestvrieslant oer den eed alsus all upgesecht ende verlaten hadden, als voer geroert is, het hulp all niet, se en konden em niet meer affwijnnen. Ende dus togen see vort nae den Damme, ende dageden all de landen daer na, de daer weren to Wijnsum; ende daer weren oeck verscreven alle de Omme landeni an desse sijt der Emse. Daer wort em oeck voergeholden in allen maniren als to Wijnsum gedaen was, ende voer beroert is;ende kregen se dat selve antwort, als se to Wijnsum gekregen hadden. Ende het was in den, dat de Sassegen daer wal ongescaffiert mochten weder henkomen. Ende daer mosten se em geven enen besegelden breeff van wegen des fursten van Sassen: dat elcke landen solden blijven bij oren olden rechten, heerkomen ende gueden gewoenten voer dessen dagen gewest; uutgesundert de den fursten van Sassen nie contrarie sijnt gewest, daer seer weijnich sijnt, offte se hebben mijtten eersten sine furstlijke genaeden wal contrarie gewest, soe kan em desse breff seer weijnich offte niet behulpelijcken wesen. Men het was een affsetten, om den gemenen man mede toe vreden toe setten. Ende aldus reijse den se weder uut den Damme, ende konden geen veerder bescheijt krijgen.

10 Dit sijnt de artijkulen de tuschen den fursten van Sassen ende den greven van Oestvrieslant stadtholder gededingete ende gemaeket worden, doe he dat stadtholderscup an nam, anno M Vc ende VI wonsdages voer Sunte Laurencij
Int eersten sijnt dit de affreden ende verdrach tusschen den doerluchtigen hoechgeboeren fursten ende heren, heren Joerijn hartoch toe Saxeng, Roemsche koninck und des Hilligen Rycksi ewyge gubernator in Vrieslant vulmachtige reedenk, den edelen wolgeboeren heren Hinrick greve ende heer toe Staelborch statholder in Vrieslandt, ende Hinrick van Slenijs overmarschalck anden ene, ende den edelen endeo wolgeboren heren Edzaert greve in Oestvrieslant stadholder tusschen der Emse ende Lauwersche der ander sijden gescheen, wes dat de eergemelte greve Edzaert in der tijt sijner statholderscup ampt sal verplijcht wesen to holden.
Tho dem eersten, dat de greve nu voer an des fursten van Sassenp statholder der voergemelten landen scrijven ende noemen sall, ende sijck nomen laeten. Ende oeck alles dat he in desse voergeroerden Ummelanden wort scaffen, gebeden, ordineren off setten, dat sulcks alles in namen ende van wegen des fursten van Sassen gescher.
Ten anderen, dat greve Edzaert flijtelijken sal betrachten des fursten orberheijden unde gherichticheijt an gherichten, geestlijke lenen endes ander heerlijckheijden vesticheijt toe hantheven, ende an des fursten sunderlijken wijllen daer an nicht begeven.
Ten darden, dat grave Edzart vier parsoenen, de twe geleert ende twe van de rijdderschup sijn soelen, tot mijns genedigen heren hoechgerichte bestellen, dat de selven dremael des iaers toe Wijnsum geholden, ende de greve de vijffte parsoen alle tijt an sijn stad dan daer scijcken; voer welke gerichte appellacien ende ander saeken moegen gerechtveerdiget worden.
Toe dem vierden, gretmans soe voele daer sijnt, offte de in den Umme landen niet sijnt, gestelt sullen worden; de van wegen des fursten erbarheijt, umv de landen ende lueden in behoersem toe holden.

Toe dena vijfften, dat grave Edzart gene upset offte nie vunden up den landen make dan na bevel des fursten, ende he dem lande uut em selves gene gevetc dan woend in sijnen breff toegelaten is.

Toe deme sesten, wes erbarlijck edder bijlicke verscrijvinge ende genaede, confirmacien offte nye previleie gegeven sullen worden, dat de uut des fursten kanselerije ende onder sijne furstelijke genaden gesegelt sullen uutgaen.

Ten soevenden, dat de inwoener der Ummelanden bet totter uutdracht der saeke halven tusschen den fursten ende den Groningers endeh sullen nicht gedrungen offte verplicht sijn mijt koepen offte verkoepen unde alle oer handelijnge de stad Groningen toe versoeken edder toe mijden, sunder geen wijder offte anders dan des furstendomme van Sassen landt ende greve Edzart lant gewent, sall om to verkopen nicht gestrafft worden.

Toe dem achten, dat grave Edzart gene uut Groningen enige gewalt offte officie in den Ummelanden gunne off bevele off niemande uut Groningen, eer der tijt der uutdracht der saeke verhenge offte toe stae, enige arffachtige guederen niet an sijc to koepen.

Toe dem negenden, sullen alle des fursten vesten ende husen in den landen tusschen der Emse ende der Lauwersche blijven, ende de anderen nae sijn furstelicke genaden gevallen gestalt, ende doch de lueden daer up mede gehoersam an grave Edzart statholder gewijst worden.

Toe dem teijnden, nae den inkomende der landen sijc mijt wijllen der lueden ingestalt, dat dem fursten lijdelijck sijn mochte, wes he nicht hefft bestellen laten, wij grave Edzart in des fursten wijllen ende bevel gewachten, wat de furste scaffet up den landen toe stellen, nae den hoichsteno vermogen toe bevlijtigen sulckes in to brengen.

Toe dep elfften, soe dat inkomen gestalt is, sal een rentemester geordinert worden sulcks in toe nemen, grave Edzart sijne gedeputerde daer van to setten, daer men de huseren sal mede versolden, dat ander den fursten rekenscup toe doen.

Toe dem twalefften, als de van den Dam ende ijdlijken der landen, des gelijken de lueden inden Olden ampte de den fursten noch niet gehuldet sijnnen, wijll grave Edzart tusschen hier ende Michaelis de sulven alle mijt gueden offte mijt gedwange daer toe brengen ende holden, dat se den fursten sullen hulden; doch eijnu welcke tijt dat gescheen sall, ende dat dan sulckes den stadholder in Westvrieslant verkundiget worde, daer dan enen van des fursten raed daer bij solde scijcken an toe hoeren, woe de plijchten genomen worden.

Desse vorgeroerde artijkulen ende affreden wijllen wij grave Edzart als een statholder vullenbrengen ende uns bevlijtigen mijt den allerey besten nae alle unse vermogen, woe wij over vlijtige handelijnge in gueder truwen van edes wegen unde in bescarmijnge der landen, woe unse genedige here van Sassen uns toe schrijft ende bevelende wort, unde wij sulckes niet erlangen offte bekomen mogen, sulcks wijllen wij sijne furstlijke genaden up dat forderlickesteb meer toe eerkennen geven, ende der halff sijner genaden meijninge wachten, off des noet offte gued sij, de lueden als nu ter tijt hier mogen mijt gewalt to sulcke up saete to drijngen.

Toe orkunde sijnt desse affreden ende artijkulen twe zedulen eensludende mijt unse grave Edzart ende Hinrick van Slenijs overmarscalck elcke opgedructe pinseerverssegelt, to Harlijngen am mijdweke nae Laurencij anno XVc ende sesse.

DEEL III - J

Graaf Edzards soevereiniteit over Groningen neemt de problemen niet weg: de Roomse Koning wordt ongeduldig en de terreur in Drenthe te hevig (1507-1511-1513)

1a Van dat de van Groningen gedaget worden van den Romschen konijnck tegen den hartogen van Sassen int kamergerichte to Constans

Daer na inden iare van XVc ende sovenb omtrent Passchen worden de Groningers gedaget van der Roemsscher konincklijker maijestaet mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Ricks, geciteert ende gedaget int Kamergerichte in een stad geheten Constant tegen den hartogen van Sassen. Daer sanden de van Groningen hen toe dage enen doctoer geheten mester Hinrick Elderwolte mede vicarius ter Ae in de kercke, ende meijster Gelmer Kanter oren secretarium.

Ende de greve van Oestvrieslant sande sijnen raeden daer oeck ter dachvaert; offt he daer gedaget was dan niet, is mij onbewust. Als se daer quemen int gerichte, so was de Romskoninck daer selves mijt voelen heren ende fursten des Hilligen Rijkes, ende de hartoch van Sassen was daer selves in eijgener parsonen. Soe wort em in eersten gesat van wegen des Hilligen Rijkes een heere tot enen commissarien, om de saeke toe examineren ende toe verstaen van beijden partijen. So namen de Sassegen int erste vor em int recht, dat de Groningers weren inder acht ende overacht, so kunden se versaeken mijt recht niet verdedingen. Daer de Groningers up antworden mijt voelen reden, dat se oer saken mijt recht mucht verdedingen, angeseen se daer gedaget weren. So deden de Sassegen oer clage up, ende spraken de van Groningen an vor vijff warff hundert dusent Rinsgulden, de se den fursten van Saxen hadden to scaden gedaen, vermidts besperinge ende indracht, desem hadden gedaen, om dat he niet kunde bekomen onder hem to krigen de Vriessche landen, de em vanden Hilligen Ricke onderworpen ende gegeven vor enen ewigen gubernatoer daer van to wesen na inholt siner commissien, mijt langen ende breden mern woerden. Daer de van Groningen up antworden: dat de Omlanden omme Groningen gelegen weren em ondergeworpen over langen iaren in een verbundt, ende des gelikes de van van Oestergoe oick; welck de Roemsche konincklike maijestaet mijtten fursten des Hilligen Rijcks em voert up de landen hadden belent, ende togestaen de to onderholden ende to regeren na inholt oer verbuntnisse. Ende hadden hijrup geschicket to Groningen sine ambisciaten, de mijt de van Groningen sint gereijset in Westvrieslandt, om daer huldinge ende ede tho ontfangen; daer de Roemsche koninck voer krech van de van Groningen teijn dusent Rinsche gulden, ende de hartoch van Saxen hadde een dusenth Rins gulden, om dat he em oick behulpelick was oer wijlle to warven – twelck antwort de Sassegen wal hadden ontberen, dat se daer mosten hoeren voer alle den heren, dat se de dusent Rinsche gulden hadden genoeten van de sake; so datter vole murmurasie was onder den heren hijr van, waerumme meenden de van Groningen dat se oer sake mijtten orloch recht hadden verdedinget ende beweert tegens den fursten van Saxen – ende so dat he se hadde boven recht ende reden georsaket ende gedrongen ten orloge, ende werd hem hijrumme wal schuldich groet gelt to geven, mit mer volen redene.

1b Te traag en ongunstig verloop van de zaak volgens de Saksen

So helden se up dit stucke wal een, twe ofte dre recht dagen, soe dat de Sassegen twivelde, dat de gesatte richter em niet vordelick was in oer sake, want oer meninge was, dat se vanstunden an dat ende wolden krigen; soe dat seet hemeliken inden hove leten doer steken, dat em een ander richter wort gesat. Daer se doe vornamen, up dat stucke dat den van Groningen geen wer Oestergoe beleent vanden Hilligen Ricke, so vor geroert ijs: wal were dat dan also, so hadden de van Groningen angelanget de van Westergoe mijt roeff ende brant ende doetslach, welcke landen den Hilligen Ricke to komen; angeseen dan, dat de van Groningen oer handen geweltliken hadden geslagen ande landen des Rickes, so hadden verboert alle de previleijen de se vanden Hilligen Ricke hadden, niet mer to geneten. Daer de van Groningen up zeden: de van Westergoe hadden em angesoecht mijt orloge ende besperinge der van Oestergoe, dee onder em int verbunt gegaen weren; also weren se georsaket om em mijt orloch tegens se to beweren; meenden se den Ricke daer niet to nae in gedaen hadden, ende oere previleijen allike wal van werden to wesen. Daer se oick wal vier ofte vijf rechtdagen op stonden. Ten laesten de here de em voer een rechter gesat was, behoveden se inde hove bij de koninclike maijesteet to hebben; so wort em noch opt nie de darde rechter, ene vanden heren, gesat om de sake entliken to verstaen, ende dat dan inden hove mijt alle den fursten daer to seen ende to examineren, we van beijden parten recht ofte onrecht hadde. Welcke rechter daer up hevet geholden vole terminen van rechte, den enen dach voer ende den anderen na. So dattet ten laesten den fursten vann Saxen verdroet, want he daer lach mijtt groten volcke ende gesin tot groter onkosten, ende meende he solde daer enen korten ende siner saken bekomen hebben, angeseen he so groet bij den heren daer was. So dat he ten laesten daer hen reijsede halff in quaden moede, ende leet daer blijven sinen marscalck, om dat eijnde siner sake to verwachten. So sint daer na noch voele dagen geholden, daer beijde partijen vole articulen vornamen, de niet van noeden ijs al to verhalen, men se en konden gene entlike sentencie bekomen; men ten laesten kregen se enen affscheet mijt groten arbeijt, de se inden hove deden solijciteren bij summijgen heren, de se to vrunde hadden gemaket. Dat reses ofte affscheijt was dit: dat de van Groningen worden niet contemax off versumich inden rechte gevonden tegens den fursten van Saxen, angesen se int Kamergerichte hadden compareert, ofte sick mijt rechte verwert tegens den fursten van Saxen, so se daer gedaget weren van wegen des koninckliker maijestet; ende wert sake dat in nakomendene dat se bet geeijsschet worden int Kamergerichten tegens den fursten van Saxeng, alsdan mochte se sick noch mijt recht bescarmen, daermen beijde partijen guedlike solde hoeren ende mijt recht vort up slijten. Als dit inder cancelerije aldus geresteert was, so hebben se hijr een affscrijft van genomen, ende sint hijr mede to huus gekomen, ende hebben dat den van Groningen so weder in gebracht.

2 Van de sitacie ende daginge vanden biscop to Utricht to Loeven

Item de biscop van Utricht, als em de stadt Groningen aldus was affgegaen, ende de greve van Oestvrieslant de had ingenomen, ende daer ene veste in hadde begunnen to maken, als voer van gescreven is, so hevet de biscop gesunnen ende geboden gesant up to Rome an unsen hilligen vader den paws Julius de anderde vanden namen inden iare M vijffhundert ende vijve, ende hevet al daer sine saken swaerliken beclaget vander berovinge ende affbreke siner stadt sijns Gestichtes, de so lange tijt bijder kercken to Utricht ende ant Gestichte gewest hadde, mijt langen ende volen reden, de indes paws bullen ende breven stonden, mijt langen ende breden worden inholdende etcetera. In welcken breven onse hillige vader de paws den biscop hadde gedeputiert dre rechteren, als enen abt in Brabant ende twe doctoeren to Loven, dede sake mit recht solden doer seen ende beijden parten verhoeren, ende mijt recht solden mogen slijten van wegen des hilligen stoels van Rome, sunder ijenige weder appellatie. Waer up desse vorgenoemde rechteren inden iare M vijf hundert ende VII hebben ene statie ende dage breff gesandt anden greven van Oiestvrieslandt ende de stadt van Groningen: dat se de veste, de bijnnen Groningen begunnen was to maken, bijnnen vijffteijn dagen weder to niet maken, ende daer en bijn em verantworden to Loven vor de geschickede rechteren, om em to verantworden tegens den biscop up sodane reden als he up se to spreken hadden, bij groten broke ende bij den ban. Daer de greve ende de stadt van Groningen hent ter dachvaert hebben gesandt enen geheten her Albert kerckheer ter Hoger kercken ende des greven koken scriver, den rechtdach daer to verwaren, ende de sake daer to verantworden. So als se den rechtdach daer verantwort hadden, ende de antworden weder inbrachten, so bevoel em de greve ende de van Groningen mijtten rechte dat em daer weder varen was, dat se daer mede beswaert weren, ende hebben van stunden an daer van voerd notarien ende tugen gerichtliken geappellert vor onsen hilligen vaeder den paws van Rome, ende hebben daer enen hen/ up to Rome geschicket geheten mester Harckoe doctoer ende des greven raet, om daer den pleijt ende recht to verwaren. So hevet he daer een tijt lanck gelegen, ende ijs ten laesten weder to huus gekomen, ende hevet de sake enen anderen procutoer bevolen to verantworden. Daer na hebben de greve ende de van Groningen noch enen anderen doctoer geheten mester Hinrick Elderwolt, ende was een vicarius inder Ae kercke, ende deden hem mede boven dre hundert Rins gulden to teergelt; daer he vor an nam de sake mijt recht daer to verdedingen een iaerlanck. Ende wo ende wat he daer mijt recht hevet geworven, sal ick iu int vervolch hijr na verclaren.

3 Van de citatie vanden keijser den greven to Oestvrijeslandt ende de van Groningen to Nues inden Gestichte van Coelne tegen de hartogen vann Saxen hartoch Jurijen inden iare M vijff hundert ende elven
Maximilianus de keijser van Rome mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Rijcks hevet gedeputiert ennde gesat van wegen siner keijserlike maijesteet ende des Hilligen Ricks den hoich geboernen fursten ende heren, heren Philippus archibiscop van Colen ende hartoch Wijllem hartoch van den Barge ende Gulick ende enen lantkummelduer der Duts heren van Kovelens, vulmachtige richteren inder schelinge tusschen den fursten van Saxen ende den greven van Oestvrieslant ende de van Groningen. Ende sint daer gedaget vander keijserliker maijestet, to Nues vor desse gedeputierde heren ende richteren to compareren ende to wesen den vierdend dach in augusto. So hevet de greve daer ter dachvaert hen geschicket ennde gesant mester Hicko provest to Emden, mester Harcko doctoer, Victor Vriese ende sinen kanseleer. De van Groningen hebben daer gesant mester Wijllem doctoer ende pastoer to Sunte Merten, Peter Sickinge ende Luloff Coenrades beijde burgemesterse, ende mester Gelmer Kanter here ende secretarius. Desse sint uutgereijset des woensdages vor Sunte Peter Vinkel, ende sint daer gekomen to Nues to der gesatter tijt; ende hebben daer gevonden den greven van Bentum, inder tijt van Westvrieslandt van wegen des fursten Saxen, mijt mer rades vrunden der Sassiger heren.
Soe sint daeh gedeputierde rechteren voer geroert to gerichte geseten beijde partijen voer em komen laten. Daer de geschickeden der Sasseger heren hebben oer clage upgedaen up den greven van Oestvrieslandt: dat he den fursten van Sassen indracht, besperinge dede, dat he niet kunde bekomen vredelike possessie ende gebrueck der Vresscher landen, de den fursten van Sassen ondergeworpen weren vanden Hillige Ricke, ewich gubernatoer daer van to wesen; begerende daer up vanden greven, he den furste solde openen, up doen ende over leveren den Damme ennde Vrieslant, dat he dus lange hadde ingehat als een stadtholder des fursten van Sassen, na inholt ende overkumpst, segele ende breve, se mijt malckanderen daer up gemaket hebben; ende weren overboedich mijt em to rekenen van upboeren ende uutgeven, wess he bij denn fursten te achteren offte to voren mochthe wesen; ende sint de van Groningen hijr omme verdachvaert, omme to horen ennde seen alle gelech ende handel tusschen den fursten ende den greven. Daer des greven reden up hebben geantwort, dat se sulx geen bevel hadden. Om den fursten van Saxen to openen ende updoen denn Damme ende over to leveren de Vressche Ommelanden, wolden se sick geven ter vrentliker handelinge; om to versoeken, we bij den lande blijven solde, ende daer vor to vinden ene summe geldes, de dat den anderen geven solde, wolden se sick in alle bijlicheijt vinden laten tot erkantnisse der heren. Mijt vole langen reden, de al niet van noeden sint scriven: als mijt wat rechte de van Groningen den Omme landen tot langen ijaren in een rustelick ende vredelick verbunt onder sick gehadt hadden, daer se up hadden vanden Roemschen koninck ende den Hilligen Ricke segele ende breve, dat he den Groningers hadde gegeven previleijen ende belent int ewich de Ommelanden onder em int verbunt to holden; mijt mer langen reden, de vor al geroert sint indessen kronikel ende up den dach to Constans voer den Hilligen Ricke verclaert sint. Oick wort daer geroert, dat als een stadt wort benauwet mijt orloch, so veer dat se sick niet langer kunnen redden, so mogen se nae keijser rechte enen heren kesen waert hem belevet, daer se bij gereddet ende hulpen worden mogen. So hebben se den greven ingehaelt ende gehuldet, inmanerene des huldes breves, hijr vor indessen kronikel gescreven steet. Oick hevet de biscop van Utricht daer gesandt up dessen dach enen boden mijt sinen scriften, beclagende sick over den greven van Vrieslandt: wo he mijt gewelde de stadt van Groningen had inghenomen, ende daer ene veste ingemaket hadde; welcke stadt behoerde der hilliger kercke ende den biscop Tuutricht, daer se langhe ant Gestichte hadde gewest ser keijser Hinricks tijden, dede stadt ant Gestichte van Utricht Sunte Merten gegeven hadde; ende begeerde, dat desse gedeputierde heren ende richteren solden den greven mijt recht also onderwijsen, he em oere stadt solde weder updoen ende overleveren.
Daer des greven reden weder up antworden: dat de biscop hadde geworven van onsen hilligen vader den paws van Rome commissarien to Loven in Brabant, daer he den greven ende de van Groningen hadde vorbeclaget, ende daer van was geappelliert Rome; daer henck de sake in recht; wes em daer in beijden partijen we der vore, mochten se daer verwachten. Waer up desse gedeputierde heren ende rechteren hebben beijder partijen reden, clage ende antwort, weder ende wederwoerden, in scrijften genomen, omme dat der keijserliker maijesteet weder in to brengen, ende dat dan mijtten koerffursten ende stenderen des Hilligen Ricks over to tracteren, wes daer ingescheen sal. Hijr mede hebben se oeren affscheijt genomen, ende sint weder to huus gekomen up Onser Lever Vrouwen avont Assummptionis.

4 Van noch een dach geholden wort to Kollen voer den keijser anno etcetera M Vc ende XI

Maximilianus de keijser mijt volen heren ende fursten was to Coelen, daer wort de greve van Oestvrieslandt verdachvaert vor den keijser to komen tegen den hartogen van Saxen, omme oer scelinge mijt recht to sceijden. Daer hevet de greve hen gesant te dachvaert sine vulmechtige reden, de daer lange weren to Coelen tegen de geschickede reden des fursten van Saxen, ende mannigee dach tegen malckanderen vor des keijserlike maijestet sint gewest. Men de keijser mijtten fursten ende heren kunden daer do noch geen entlike affscheijt ofte recht geven van oer beijder scelinge; dan em wort daer gesecht: se solden sick daer na stellen, ende begeven oer beijder scef scelinge an onpartijelicke heren, ende laten se in vrentscapen verliken; ende konden se niet verliket worden, so worth em beijden enen dach van rechte weder bitekenth int Kamergerichte to Worms, daer men se dann mijt rechte sceijden solde int iaer Onses Heren M Vc ende XII up der Hilligen Dre Koninge avont.

5 Van Sijarth Muckema ende Garbet Muckema gebroders ende Jemme her IJwesma, ende wo daer twe gerichtet wort

Item inden iaer Unses Heren M Vc ende XII inde vaert ende ummeganck Unser Lever Vrouwen to Lewerden, so wort daer een quaet over geven scalck geheten Kampe Roeper gevangen vanden Sassegen regenten omme verrederije ende moijterie, want he over ende weder over leep van den enen tot den anderen, so anden Sassegen, so anden greven, ende ersten anden Groningers. Ende so was he nu weder mijt geleijde bijden regenten in Wester landt, om weder into sonen; me he kunde daer gene soene bekomen. So bleff he noch, na dat sijn geleijde uut was, inth landt; so wordt he gevangen ende to Lewerden in gevoert, des sondages als Onse Leve Vrouwe gedragen wort – daer ick do ter tijt selves mede was int afflaet. Alst scheen, so besede he uuth pinen ofte disperacie desse hovelinge alse Tijart Mockema, Garbet sijn broder ende Jemme her IJwesma, omme dat se mijtten greven van Oestvrieslandt greve Edzart solden overkomen ende verdragen wesen, dat de greve solde mijt macht van volck in Westvrieslandt komen, ende so wolden se mijt al oer partijes lueden ende vrenden, hulperen ende hulper hulperen mijtten greven van Oiestvrieslandt to vallen, ende jagen de Sassegen weder in Vrieslandt. Ende dessen handel ende tractaet solde Ude vander Koldenborch, inder tijt droste van Groningen, tusschen den greven ende hovelingen sus gehandelt hebben; men ick hebbe van des drosten mont contrarie seggen hoeren: dat he nie sulcks mijt em hadde gehandelt ofte gedaen ofte doen laten; ende kende se oick niet, ende was onschuldich der sake. Des gelikes hebbe ick oick gehoert vann Tijart Mockema mont; ende vermaledijeden ende verswoeren sick beijde hijr zwaerlicken inder saken onschuldich to wesen. Men het se woet se, Godt ijs al dinck bekant. Men Garbet Mockema, de wort daer inde vaert to Lewerden an getast ende gevangen. Tijart Muckema de ontquam – als he mij selven gesecht hevet – miraculoes, dat uut dusent menschen niet en solde ontkomen, ofte Godt moste em namentlike helpen; wat he was ten ersten to den Abservanten int cloester, daer he nerstliken gesocht wort, ende niet gevonden worde. Ende van daer quam he mijt een deel naekender vrouwen, de lakenen umme hadden, ende he nam oick een laken umme, ende genck mijtten vrouwen al de stadt mede umme, ende quam to Jacopijnen. Daer toich he ene kappe an, ende daer wordt em een schijp bistelt, omtrent XII uren – doet onder maeltijt was, ende de Sassegen weren upt blockhuus. So voren se na Claerkamp, daer toich he doe een Claercamper kappe an, ende de holpen em to schepe en wech, so dat he quam over inde Marne to Tammijnge huus; ende quam/ so vort bij nachte to Groningen, daer wort he geleijdet. Ende sijn wijff ende kinderen worden na em uuten lande verdreven van oeren guederen, ende de Sassegen tasten de guederen an, ennde gengen daer in sitten, ende heldent voer verboert guedt. Daer na wort wortg Jemma her IJwesma oick gevangen ende to Lewerden gebracht, ende in gevenckenisse gelecht; ende worden daer zwaerliken geexaminert ende gepijniget. Ende daer wort em getoent oere hantscrijften, inholdende vande overkompst ende verdrach, de se mijtten greven van Oestvrieslandt overgekomen ende verdragen weren, wo datmen de Sassegen weder uuten lande solde verdrijven – so voert geroert ijs – welcke se opentliken belijeden ende bekanden inder pijne. So was daer noch de greve van Bentum stadtholder, ende hadde ene bij em van der Sassegen heren wegen, geheten Schenck Hans, ende was to male een wreet man; doch de stadtholder was een guet, wijs ende vredesam here, ende hijr niet vierder in han noch procederen noch, endeeverscreven alle de hovelingen bij em to komen, ende hevet em dessen handel vor gegeven, ende oer belijnge ende hantscrijft to kennen geven. So sint daer vier hovelinge to gedeputiert bij consent des stadtholders, ende sint bij de gevangenen gegaen, ende hebben em aff gevraget sunder pijne, off se sulx oick bekandt stonden, als se gelijet hadden; daer se ҙaӠup zeden. So sint de vier hovelinge weder bij den anderen hoep gekomen, ende hebben em weder ingebracht dat gene dat seg em gehoert hebben. Daer de stadtholder van em allen geeijsscheijth een ordel, wat dodes se verdeent hadden. Daer de hovelingen em weder up zeden: se werenn daer geset van wegen des fursten vann Saxen, omme ijderman rechtes wedervaren to laten; se mochten em doen recht ende geen onrecht, doch genaede weder beter dan scarp recht. Daer se weder up seden: de genade ende recht stondt anden fursten van Saxen. So ijs Jemme her IJwesma wijves vader, Worp Doijnga, mijt sinen kerckheren gereijset anden fursten van Sassenn om genade; men se hebben daer niet kunnen warven, ende ijs gesecht, dat de stadtholder solde em dat antwort selven weder seggen. So hebben de gevangene sus over sitten laten den sommer lanck hent ontrent Sunte Merten, so dat de hartoch van Sassen selven noch de stadtholder mijtten regenten ter doet niet woldep ordelen. So was de keijser van Rome Maximilianus doe to Colen mijt volen heren des Hilligen Rix; daer ijs oer belijenge ende misdaet an verscreven. So heft de keijser daer aff gesant to Lewerden twe amisiaten, vulmachtich vandes keijsers wegen, de se beijden, alse Garbet ende ende Jemmen vorgeroert, hebben verordelt vant levent ter doet. So hebben de Sassegen regenten enen strengen breff gesant to Groningen: җetet Udo vande Koldenborch, du droste van Groningen, dat de twe verraders Garbet ende Jemme nu en dinxdage sullen loen na oer warck ontfangen, dus er oer sake van biste, dan sullen se sterven. Wijltut komen ende verantworden dij tegens em, dachu machstu doen, wij geven dij vrij geleijde to XV personen starck offte daer en bijnnen, uutgenomen de den fursten van Sassen nie contrarie sint gewest.ӠMen de droste en wolde up sodane geleijde daer niet trecken; doch he hevet daer hen gesant enen preester geheten her Albert, ende was kerckher ter Hoger kecken, ende was een notarius mijt ene credencie ende des greven ende droste geswoeren dener. Ende als se quemen to Lewerden bij den regenten, so hebben se daer vor gegeven de onschult des drosten; ende begerden bij de gevangen tho wesen, om van se to hoeren de besculdinge, sec up den drosten gedaen mochten hebben, welck em al geweijgert wort, ende mochten em niet ter sprake komen; men se hoerden voele quade ende onvervierlike worden vanden regenten. So togen se weder omme na Groningen. Ende vort daer na des dinxdages wort een ordoijs gemaket bijnnen Lewerden; daer sijnen se upgebracht, ende mijtten zweerde gerichtet ende hoer hovet affgeslagen. Ende worden ten Mijnre broderen begraven. Ende Kampe Roper de wort daer na geverdeelt, ende voere elke poerte een verendeel ghef.

6 Van dat huus to Koverde wort ingenomen ende gewonnen, ende wo de biscop van Utricht mijtten Stichte dat weder krech

Item daer was ene geheten Roloff van Munster, des iunckers zoene van Runen; de nam een husfrowe uut Vreslandt uut den karspel van Loppersum, ende Abbe Hemster inden Ham ende Bijwen dochter. Alst nu daer na indesse veijde quam, daer hijr vor van gescreven ijs, so hadde Bijwe na zalige Abben doede genoemen tot enen echten man Assegen van Raeswaerth. Oick hadde se twe soens, de ene geheten Meijnke ende de ander Sapper, de worden al geholden vanden Groningers vor vijanden. So was daer ene to Groningen geheten Heijne Vole, de den Ommelanden seer lastich was, om oer guet aff to roven ende to nemen. Desse Heijne toich uut mijt een deel geboeffdes inden Ham, ende nam Bijwen al dat he dragen ende drijven kunde, van peerden, clederen, clenodien, sulver ende golt, ende brachte dat to Groningen, daert voer prijs gekent wort, ende wort daer gepartet ende gebutet. Daer na toich Heijne to Deventer; ende als he weder omme wolde reijsen na Groningen doer Runen.

Dat wort desse Roloff van Munster Bijwen zwager to weten, ende so krech he enen hoeftman geheten Johann Ovinck to hulpe – ende was een overgeven quaet man –ende reden mijt oeren knechten Heijnen na doer Beijlen, ende slogen Heijnen daer doet up der vrijer heer strate; ende dat gescacht up, om dat he siner huesfrouwen moder so berovet hadde. Daer na wort Roleff vann Munster droste to Koverden. So gevellet, dat de hartoch van Gelre wort vijant des Stichtes van Utricht, ende nam Oudenzeel in. Daer quam de biscop ende Gesticht mijt groet volck voer, ende kregent weder ijn, so dat de knechten de daer in weren gavent up. Daer de biscop ende Gestichte groet gelt omme veroerloegeden. So worde dat lant van Drente zwaerliken daer to gescattet; daer de droste de scattinge van upboerde, ende genoet daer genoich van. Oick hadde he twe reijse ene bede over dat hele landt van Drente, tot fullest dat huus to Koverden mede to besetten, ende peerden ende harnasch mede to tuegen; ende krech eens van elcken ploich een Arnss gulden ende eens enen halven gulden overt hele landt. Oick so was he den lande van Drente so zwaer ende lastige pijnlicken droste, van onwoenliken brokec aff to nemen, so in hundert iaren ijed gewest was – ende wat rekenschup he den biscope van dede, mach he weten. So dat he groet gelt vergadderde; ende tijmmerde to Moppel een kostel huus, ene hoeftmans woninge, unde makede dat vast mijt ene graft ende een bolwarck ende ene starcke poerte daer vor; welck al tegen dat Drentsche lanndtrecht ende oer previleije was, want nijemant int landt vann Drente moet ijenige vesten so maken. So wort em geboeden vanden dren steden alse Deventer, Kampen ende Zwolle, dat he de vesten solde weder dael leggen, ende de graft demmen;welck he niet hevet geachtet, ende woldet niet doen. So sijnth de dre steden daer gekomen, ende hebben de veste dael gelecht, ende de graft gedemmet, ende de poerte onweerachtich gemaket; men den huuse wort sunderlinge anders geen scaede gedaen. Waer omme de droste wort der drier steden viant inden iaer dusent vijffhundert ende XII, ende nam knechten an upt huus van Koverden. Men he dede den Stichte noch steden doe noch genen scadenn, want he kostlike de borgenhadde gesat vanden ridderschup ende hoeffluijden, om dat huus denn biscop ende ridderschup ende steden weder over to leveren; welcke borgen daer nerstliken over arbeijden tusschen den biscop ende steden ende drosten, om oeren scaden to schutten, so dattet gesoent wordt ende de borgen worden gevrijet. Ende he gaff dat huus weder up indes biscops ende steden handen, ende he kreech al sijn gelt dat he up dat ampt hadde gedaen wederumme; men sodane ansprake alss he hadde up den dren steden om sinen scaden, solde he sijn ansprake up beholden. So wort Aloff van Rechteren weder droste, ende wort dat huus ingedaen. Ende Roloff van Munster hadde do noch bij em upt huus omtrent vijftich kriges knechten, ende trat aff van den huuse; ende quam daer mede to Groningen mijt pijpen ende trummen ende mijt een upgericht veneken; daer hadde he een huus gehuert bij Heer poerte, Hermen Gijsens huus. Ende dit was tegen stadt recht, dat he in Groningen quam, omdat he Heijnen Volen had doet geslagen; men he stont wal mijtten greven van Oestvrieslant, de Groningen do inhadde, de hadde em gheworven mijtten Raedt ende Heijnen vrunden, dat he daer gastiges wijse mochte in Groningen komen. Ende daer vertovede twe ofte dre dagen inde stadt, ende helt de knechten bij hem de he mede gebrocht hadde, ende sende de bij X ofte XII heijmeliken om dat huus to Koverden in to nemen, ende ijs selven bij nachte mijtten anderen knechten nae getogen. Ende he hadde de straketten inde graft ende an dat bolwarck los gemaket, de wijle he dat huus noch in hadde, om em dat weder to beklijven. So sijnnen se daer over de graft gekomen bij nachte, ende hebben dat huus mijt sodane verrassinge ingenomen ende gewonnen. De droste Aloff van Rechteren en was selven niet upt huus, ende was toe Vullen hoe bij den biscop, ende gaft em to kennen wo Roloff van Munster em ontsecht hadde. Ende de knechten up den huuse quemen al ter were; men se mostent upgeven, ende se leten men enen doeden upt huus, een hoeffman geheten Reijnolt van Koverden. Dit geschach inden iare van XII up Sunte Mertens avont. Als he nu sus dit hus inhadde, so screven de dre steden Deventer, Kampen ende Swolle ande stadt Groningen, ende deden oer beclach: wo Roloff van Munster myt mytd verraet ende verrassinge boven recht dat huus sus hadde ingekregene; ende dit werf geschien uut Groningen, daer oick gepart ende gebuetet was den roeff, dat he up den huusse hadde gewonnen, ende hadden em bussen ende kruet daer to gedaen ende ander prevande; ende begerden van se to weten, off se em oick mer bijstant ende hulpe dochten to doen; mijt breder inholt oerer scriften. Daer em de Raet van Groningen weder up screff ter antwort: het were waer, dat he uut Groningen dussen toich hadde gedaen, men dat was geschijen buten wete ende wille des Rades. Oick hadde he generleije atelerie van bussen offte kruet vander stadt wegen offte gene prevande; ende weren oick noch niet vanden sijnne em ijenich behulp ofte bistant toe doende, men wat se noch wordende muchten worden, en wijsten se noch niet. Men het is sunder twivel, hadde de biscop ende de steden Groningen in oeren noeden bijstant gedaen, als se hema gescreven hadden to doen – alst wal geboert hadde – ende hadden so mitten Stichte ende steden gestaen, als se ertijdes stonden, er de greve de stadt inkrech, het hadde hemc geen noet gewest om em dat huus so in to nemen. Daer na hevet de biscop ende Stichte volck vergaddert, ende hebben dat huus belecht. Ende so quam Roleff van Munster bij nachte daer aff, ende toich anden greven van Oestvrieslandt sulff derde om bijstant ende ontset, ende leet al de anderen knechten ende sijn husfrouwe up den huuse, ende lovede se to ontsetten; men he kunde geen bijstant noch hulpe bekomen noch krigen. Als de knechten, de up den huise legen, geen ontseet noch bistant vernemen, so hebben se anxte gehaddt: wert sake datmen em dat huis mijt gewalt name, men solde se up galge ende raede setten. Sus worden se to rade, ende gengen bij nachte heijmeliken vanden huuse, ende namen Roleff van Munsters husfrouwe mede aff, ende wadeden doer dat water hen na Emmelhem; ende leten niemant upden huse dan een wijff van der knechten wijven, de dat huus wal twe dagen inhelden na dat de knechten aff weren, ende de gavent do den biscop ende Stichte op op Onser Lever Vrouwen avont Conceptionis.

Dus quam dat huus weder bij dat Gestichte, ende Aloff van Rechteren quam daer weder up voer een droste, dat recht inden lande van Drenthe to verwaren.

Ende daer wort een ander hoeftman geheten (...)e dat huus ingedaen mijt een getal van knechten, om dat huus to verwaren; ende Aloff van Rechteren mochte daer up ende aff rijden, so vake alst em belevede, om dat drost ampt to bedenen. Ende dat huus dat Roloff van Munster to Meppel hadde getijmmert, hebben dat Gestichte gans inde grunt dael gesleten ende gebroken, ende hebben dat zwaerste holt ende den grawen Bentemer steen hen gevoert to Zwolle, ende den backsteen ende dat cleijne holt to Coverden, ende hebben dat huus daer mede verbetert ende getijmmert. Sus hevet he em selven ende dat Gestichte in marckliken groten scaden gebrocht, so dat he wal mach seggen:' 'ick hebbe alle mijne vrenden verwracht, ende mij selven in groten kummer gebracht.

7 Incidentele terreur van Roelof van Munster in Zuidoost Drenthe
Itemg daer na inden selven iare inde vasteh een deel kriges knechten in Groningen, ende een deellvanden greven gelecht up de leveringe to Aedwert ende daer omtrent ende int Olde ampt. Den hoep krech Roleff vann Munster bij ene bij consent des greven, ende toich daermede in Drente bij den Oester moer langhes ende in Suuden velde hent to Dalen to; ende hevet to Dalen gebrant twe preester huisen, ende hevet inden lande zwaerliken gebrantscattet, gerovet ende gevangen, daer de biscop ende dat Gestichte geen wer noch bescarminge der landen vor gedaen. So wolde he to Groningen den roeff ende gevangen ingevoert hebben, men de Groningers wolden dat niet tostaen. So ijs he daer mede getogen over de Eemse bij den greven, daer hadde he bij ontholt.

8 Verzoeningspoging Saksen en Edzard te Mnster mislukt
Item de hartoch van Sassen ende de greve van Oestvreslant helden mijt malckanderen enen vrentliken dach to Munster in Westphaelen, omme oer beijder scelinge in fruntlickheijt mijth malckanderen to verliken; daer de rade des fursten van Sassen starck ter dachvaert quemen, ende de greve quam daer sulvest erliken wal gerustet omtrent tsestich peerden. Ende daer weren mede up de dachvaert de biscop van Munster, de greve van Tekenenborch, de greve van Crickborch, mer iunckeren ende heren, de tusschen beijden partijen dedingeden ende handelende weren. Men daer wort an beijden sijden so grote zwaerlicheijtd vorgegeven, so datmenn do ter tijt noch gene entlike uutdracht der saken bekomen noch vinden kunden. Men daer wort mijt groter zwaerricheijt so voele ingearbeijdet ende gehandelt vanden heren, dat daer wort ene nije dach weder inberamet up Sunte Iacob erstkomende inden iare van XII; daer in mijddelen tijden beijden partijen sick sulden up bedenckenn, omme mijddele ende wege to vinden, dat se in fruntschuppen gesleten muchten worden.
Ende al dinck solde berusten sunder orloch bes up den vorgeroerden dach.

9 Nieuwe terreur van Roelof bij Ommen en in Drenthe

Her Omke ridder ende here van Esense ende Gert van Petkum mijt sine adderenten ende vrunden hadden scelinge ende twijdracht mijth malckanderen; ende hadden an beijden sijden vole kriges knechten, daer se an beijden sijden mede up malckanderen landes vole roveden ende branden. Als de greve van dessen vorgeroerden dach van Munster weder to huus quam, so hevet he dese twe partien in vruntscapen verliket, doe de huesman verdorven was, doe de knechten an beijden sijden orloff hadden. So krech Roleff van Munster daer so vole aff als he bedarvede, ende toich daer mede in Koverden; men dath huus to Koverden was so bewaert mijt volck, so dat se daer geen gewijn up hadden. So toich he voert mitten hoep up na Ummen ende Zwolle, ende brande daer, ende brantscattede daer groet guet uut den lande ende uut de stadt van Ummen. Ende brantscattede dat cloester inden Barch vor Zwolle, ende venck ende rovedend daer, so dat em daer niemant wederstal dede vanden steden noch landen. So toech he ten laesten weder umme int lant van Drente, ende sochte noch daer an de dorpen de van em niet gebrantscattet hadden, de em doe noch groet guete mosten, ende de dat niet doen wolden, de geroeft ende gevangen; so dat he dede al dat quaet dat he wolde, ende nemant dede em weder stal. Ten laesten toich he wede uuten lande van Drente ter Knipei over, dat he gerovet ende gevangen hadde, naden greve van Oestvreslant, daer sijn ontholt was. Ende de knechten worden up de leveringe gelecht, so dat de huesluede to Noertbroke, Zuutbroke, Hilliger leen, Wijnscote ende daer ontrent mosten em de kost geven uut beleven ende gebot des greven van Oestvreslant.

10 Regelingen over jurisdictie te Groningen en Haren

Iteml de biscop van Utricht hadde gene gewalt noch overheijt ofte gebot over de stadt van Groningen; dan se musten all hundert iaeren vanden biscop belenen dat overste gerichte, so dat se musten richten to hals ende to hovede; daer setten se enen schulden to bijnnen orer stadt, de dat laeste ordel gaff van wegen des biscops over de misdadige lueden de den doet verdeent hadden. Daer vor hadde de biscop iaerlix uut der stadt van Groningen to iaergelt XXVIII Francksche schilt. Ende desse belenijnge was verlopen van dat hunderste iaer al hent men screff dusent vijffhundert ende XIII, ende in dijt XIII iaer scach desse beleninge weder. Oick hadde de stadt vanden biscop beleent dat scult ampt vann Haren, daer gaven se iaerlix vor hundert Rinsche gulden; daer weren se van schuldich soven hundert Rinsche gulden van achter stallich; so wort dat gededinget, dat de stadt solde geven tot de VIIc Rinsce gulden vijffhundert Rinsche gulden, tot twen terminen to bitalen: de helfte to mijd winter ende de ander helfte to Meij.

Deel III-K

Graaf Edzard kan noch Groningen noch Oost-Friesland afdoende beschermen (1512-1514)

1 Ultimatum door Maximiliaan aan graaf Edzard

Wij Maximianus, van Gods gnaden gkoren Roemkeijser, tot allen tijden vermerer des Rix, in allen Garmanien, to Ungeren, Dalmatien, Cretacienh etce-tera koningen, ertshartoch to Oestentrick, hartoch to Burgondien, to Brabant, ende palsgrave etcetera, doen dij Edzart grave to Emden to weten: als wij dij verschener tijt doer onser keijserliker citacien ende gebots breffs up den veertijenden dach na overantwordigen der selver onse citatien vor ons to erschinen geeijsschen ende gelaeden onse keijserlike spraek up de behandelinge; so de erwerdige Philippus biscop to Koelen, des Hilligen Rix der Italien ertkanseleer, onsen leven neven ende koerffurst, voer wilen Wilhelm hartoch to Gulich ende Barge, ende de ersame onse leve andechtige Lodewich van Sensen, heren land commelduer Dutsches ordens der balij to Covelens, inden gebreke tusschen den hoichgeboernen Georgen hartogen to Sassen, landgrave in Doringe ende marchgrave to Mijssen, onsen oemen, furstenn, raijdt ende ewigen gubernator der Frieslanden, eijns, ende de anderdeels geholden hebben to hoeren ende to vernemen, lueijt der selver onser citatien derhalven uutgegaen. Der wijle wij nu in sulcker handelinge claerliken bevuonden, dat du dem genoemden onsen leven oeem ende fursten hartogen Georgen to Sassen, na affgange vorwijlen hartogen Alberten sijns vaders, onbilix, oick tegens onse commissien, declaratien ende dijne eijgene verwillingen ende verscrivinge, geweijgerst hevest de leen dijner graeffschup to ontfangen, ende daerumme geboerlike plicht to doende; ende dat du, boven dat hij dij tot siner leeffden stadtholder in Oestvrieslandt ende dem Ommelanden geordinert, ende dij oick stadtholder der selffter tijden to scriven ende to vernoemen vergunt de selftigen landen to versene ende siner leefden overheijden to hanthebben bevoelen, daer tegen gehandelt, ende de appellatien, soe vanden selfftigen landen an sine lieffden gescheen to verhinderen onderstaest; des geliken de bewillichte gult ende rente niets inbrengest ende verrekenst, ofte hem sinen geboerliken deel daer van niet gevest; daer to de vanden Damme, de vanden Olden ampte ende andere tot der huldinge ende onderdanicheijden niet brengest; oick de versekeringe ende cautien der landen tegens bitalinge des geldes, so wij up den Ommelanden verscijnen, aff to treden niet doen willest, tegens recht ende billicheijde, oick des breves ende verdrage tusschen u upgericht ende gemaket. De wijle nu alsulcke dijn vornemen onbilix, oick tegens onse uutgegange commissien ende declaratien is, ende ons als Roemscher keijser daer in to sijneb geboert, ende to vul trecken schuldich sijn, ende sunder weijgeringe ende onse forder wijsinge doen soldest, twelcken wij doch uut forderen ansoeken ende bericht vorgeroert onses oemes van dij verachtliken overgangen beffunden – dem nae gebeden wij dij, bij vermijdinge onser ende des Rix swaren ongenaeden ende straffinge, daer to onser ende Hilligen Ricks acht ende overacht, erenstlick mijt dessen breff, ende willen, dat du ende dijnes leens erven de greeffscap ende alle anderstuckene ende gueden, so van ons ende den Hilligen Rike to leen voren, nu hen forder vanden genoemden onsen leven oem ende fursten hartoge Georgen to Sassen ende sinen erven to lene ontfungest, hem oick daer van behoerlike eijde ende plicht doest, getrowe, gehoersam, gedenstlick ende gewerdich to sijn leen heren to doen geboert. Daer to so seggen wij dij dijner leens plichte, ofte du uns in eniger leije wijse verwant warest, ende dij deshalven tegens de selven onse bevel to behelpen voermijdt, in craft desses breves ledich ende loes, alsok due hem ende sinen erven nu hijr voer daermede verbunden ende verplicht siest; dij oick des tijttels des stadtholder ampts, so lange dij sine leeffden das willens is to laten, gebruekest, ende de appellation an sijn lieffden to doende niet behinderst; oick de overheijden trouwelicken hantholdest ende niet ontrecken latest; ende de gewoentliken bewilligeden renten inden Umme landen, als dijnen ampte to staet, vlitichlick inbrengesl, alle iare geboerliken redelicke rekeninge, bitalinge des so du daer van schuldich blijvest, oick wat du daer noch an desse tijt niet ingebracht hevest, untrichtest ende bitalest; ende de vanden Damme, de vanden Olden ampte ende anders, so onsen oemen hartogeo Georgien niet gehuldiget noch gesworen sijn, daer to dingest ende beholdest, daer met sijn huldinge ende loffnisse doen; ende anders alles dat vullen brengest ende vultreckest, so tusschen den genoemden onsen oem ende fursten van Sassen ende dij upgericht ende besloten ijs; der gelicken genoechsam cautioen ende versekeringe gewest, wanner dij sine lieffde des geldes, so dij up den Ommelanden verscreven ijs, bitaelt, dat du als dan siner leeffden de selffde Ommelanden tos stont ende sunder weijgeringe ende scaden afftreden, ende dij tot sinen handen stellen ende antworden willest; ende dust alles ende ijtlikes in twen maenden na vertoeninge desses onses bevels vultreckest, in maten du dan to doende schuldich bist. Ende wij ons tot dij gansliken verseen, daer an doestu onse erenstlike menonge. Wo du over dat niet doen ende forder ongehoersam erschinen, so worden wij uut overheijde georsaket mijt den boeven gescreven ende ander penen ende straffen teigens dij, als unnses ende des Rikes endec ongehoersamen verachter, vor to nemen ende to handelen. Daer nae weet dij to richten. Gegeven in onser ende des Hilligen Rickes stadt Coelen, amm eijn ende twintichsten dage des maents septembri na Christi Geboerte vijfteijnn hundert ende XII, unser Ricke, des Roemschen in den soven ende twintichsten, ende des Hungerschen inden dre ende twintichsten iaeren.

2 Overleg te Aduard over financile aspecten van overdracht mislukt

Hijr nae als men screff dusent vijffhundert ende XIII, so sande de hartoch van Sassen sine reden, als iuncker Grombach, den pastoer van Lewerden ende den canceleer; ende de greve van Emden sande daer to dage int cloester van Aedewert iuncker Ulrick, mester Hicke, doctor Harko ende sijn canceleer; omme aldaer mijt malckanderen rekenschup to doende. Ende daer weren bij geschicket, omme de rekenschup to hoeren, de reden des greven vander Lippe ende des greven van Scouwenborch, elck mit notarien ende tugen. So wolden de geschickeden des fursten van Sassen de rekenschup niet horen ofte ontfangen vandes greven canceleer; men se hebben daer bijgedaget alle hovelinge, greetmans, reddiene ende rechteren, de scattinge, excise ofte broken ontfangen ende upgeboert hadden, ende in handenf canceleers over gelevert hadden. Ende daer moste elck enen et zweren ten hilligen, dat he solde rechte rekenschup doen van al, dah ontfangen ende overgelevert hadde in handen des greven cancelers handen.

Oick weren daer vole huusluijden uut den Ommelanden gedaget, om vann den to hoeren ende to weten, wo vole dat se hadden gearbeijt to Groningen ande borch to begraven ennde to bolwarcken, ende wat broke dat datk em vanden droste ende hoeftmans affgenomen was ofte van grietmans, reddien ofte rechteren. Van welcken do vorder gene rekenscup gedaen wort, want dit mandaet vanden keijser, daer hijr vor van ijs gescreven, wort daer getoent ende vervolget.

Doe bleff de rekenschup voert staen, want des greven geschickeden reden hebben vann stunden an mijt notarien ende tugen up dat maendaet geappelliert annden keijser inth Kamergericht; ende sint van ene gereijset up Sunte Andrees avont

3a Tocht hertog Georg naar Oost-Friesland weinig succesvol

Item de hartoch van Sassen hevet angenomen enen groten hoep van knechten, de do legen in Brabant ende int lant van Cleve ende Geller. Ende hevet de vergaddert int Stichte van Utricht omtrent Deventer ende in Twente; ende sint daer gelost ende doer gelaten om oeren penninck, ende togen na Vullen hoe ende Steenwijck, inden Soven wolden. Ende so de greve dede bij den Gestichte mijt Roloff van Munsters sake, daer hijr vor van gescreven ijs, hebben se nu gedachtich gewest, ende bij den greven nu weder gedaen. Ende als de knechten sus in Westvreslandt vergaddert weren, so hebben de regenten des fursten van Sassen to Lewerden bereyden ende maeken laten voele ledderen, bruggen, vlaken, brantledderen ende andere instrumenten omme steden ende flecken mede to toewynnen ende to bestygene. Ende synt gekomen int anbegin nyen jaer anno M Vc ende XIIII int cloester toe Aedwert, ende daer omtrent in allen dorpen ende huesen al hen to Wynsum belecht; want der knechten voele was: omtrent veer off vyfftehalff dusent, ende des ghetrosses ende kernappen was oeckh omtrent dusent; ende laegen daer op de leveringe op den huesman. Ende deden de buren also groten last ende scaeden myt eten ende drincken, ende toe slogen al in stucken: vensteren, doeren, karnen, emmers, al dat se krygen kunden, ende verbrandent, woe wal datter anders torfes genoech was; men se mosten niemant anders scaeden doen, vermyds vangen, roeven, bernen. Ende dit duerde hent tot Hillige Dre Koningenm toe, ende haddenn men ter maent enen golt gulden, ende solden sick selven behelpen op de leveringe op den huesman; ende daer nae genck oer solt an, doe mosten se den huesman genen scaeden meer doen. Ende het was inden tyden so harden wynter als in mannige jaren gewest hadde, ende begunde to vresen tho Sunte Marten an hent tho Sunte Pauwels bekeeringe, so hart ijs, datmen over alle diepen ende over die Eemse mochte varen met so swaren last, als een wagen oft slede dragen muchte. Als desse groote hoop sus in Adwert lagen, so weren de Groningers ende de vanden Dam seer besorget, elck om oerr stede an to vallen ende tes bestormen, ende makeden hoere bolwarcken, poorten ende mueren ter were mit bussen ende allea andere manieren van orloge, als sij dat nemen ende geven wolden. Die Groningers kregen in omtrent hundert krijges knechten, ende de greve sende inden Dam omtrent vijff hondert krijgersknechten ende een deel van zijnen bueren ende uut dat Olde amptb; soe datse doe elck wal gemoet waren om oer stede te bewaren. Men de Sassigen hebben dat nie begunnen ofte versocht van beijden jenige an to vallen, men se sint opgerucket ende getogen na Sauwert, op nae Witte werum, voert nae dat Olde ampt, na des greven landt. Ende dat Olde amt hevet sick verbrantscattet, ende solden geven twee dusent Rinschgulden. Ende sint gecomen to Hoge Bunde, Wener, Stapelmoer, ende voert in Reijder landt, hen tot Yemmingen toe ende daer omtrent; ende deden daer alto groten scaden mit barnen ende roeven, ende spaerden kercken noch godes husen, ende sijn in Jemmigee gelegert, want dat een groot dorp was. So hevet em de grave gestarcketg mit alle sijne macht, ende hevet een deel crijgesvolck int lant gecregen tho peerde ende to voete mit sijnen bueren, ende hevet sick gelegert op den Oert ende daer omtrent. Men geen van beijden partijen, de Sassigen ofte de greve, dorsten malkanderenk aenvallen, en de lagen soe wal en dre ofte veer dagen tegens malkanderen. De greve was verwachtende meer hulpe van knechten ende ruijters, ende de Sassigen weren verwachtende hartoch Henrick van Bruijnswijck mit meer landes heeren mit een grooten hoop volkes te peerde ende te voete.

Dor dat dije Sassigen vernamen, soe sijnt se opgebrokens, ende getogen mit opgerichten vaenkens, voerbij den Oert ende des greven heer, doer des graven landt op na Deterum; ende deden daer oick altet groten scaden al dat landt door mit roven ende barnen, so dat de greve daer niet voer kunde doen. Ende hartoch Henrick van Bruijnswijck mit alle zijn heer de toech op de Budiagers, de wolde de ersten straffen, eer hij bij die Sassijgen in des greven lant wolde comen. Soe begondet an enen dae te leggen op Sunte Pauwels avent ende op sijnen dach, so ververlicken met regenen ende weijen, dattet water toe kne hooch op dat ijs stont. Ende de greve hadde booden om de knechten inden Dam ende in Groningen, om bij em to comen bijden Oert, ende wolde de Sassigen versueken ende mit em slaen. Ende de Groningers hadden op Sunte Pauwels dach hoer knechten omtrent anderhalff hundert uutgeveerdiget, ende togen to Scharmer int clooster; men se worden weder om verscreven van de Groningers, want de Damster knechten wolden niet uut; so quemen se des anderena dages weder inde stadt. De Sassige hoop van knechten bleef leggen daer to Deteren ende Stickhusen ende daer omtrent, ende alst aldusa starckelijcke de sijde, ende de greve liet die zijelen in vloijen, so dat al dat landt leepaf onder water, soe dat die knechten achter noch voer kunden comen; ende hartych Henrick van Bruijnswijck mit sijn heer konde niet bij em komen om se to ontsetten; so dat sij weren daer in vianden landen in grooter last. Men hadde God niet mede georloget mitten greven, ende haddet langer gevroren, ende hartych Henrick bij den Sassigen weer gecomen, de greve solde grooten anxt hebben moeten lijden voer landt ende luiden. Ende de hartoche van Bruijnswijck mit sijn heer die sloech in Butijager lant, sloech daer velef doot, ende venck voele, ende daer wort niet gespaert wijff noch kint int aenkomen; ende als heet becrachtiget hadde, soe besette he dat lant mit een getal van volck. Ende als dan nu des fursten volck van Sassen geen meer gewin hadden op den greven, om dattet doer gedeijet was, soe togen sij in juncker Johans lant van Oldenborch, de was oer vijandt niet; daer quam des hartogen van Bruijnswijck bij, so dat daer een groe hoop bij een quam, ende daer worden se geloijst ende gespijsiget om oeren penninck.

3b Platteland gebrandschat door Saksen en door Edzard

Ende als des fursten van Sassens volck sus uut Aedewert op braken, ende togen nae des graven lant, soe voer van gescreven is,soe besetten se Aedewert mitten Ommelanden mit volck uut Langewoldt, Vredewoldt, Hummerse ende Middaech, en twe ofte drije dagen lanck. Daer na quam daer in omtrint anderhalff dusent mans vuijt Westfrieslant soe min soe meer, ende do togen de Ommelanden elck weder to huijs. Ende de regenten in Westvreslant sendem bijden Westfriesen omtrent twe ofte dre hundert Overlantsche krijgers knechten, omme dat clooster in to holden ende to bewaren. Ende de screven doe uut in alle den Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche om schattinge te geven, ende setten elck clooster ende buerschap in sunderheijt op ene summe to geven, als dat ene op twe hondert Rinsgulden, dat ander op hundert, dat ander op vijfftich, so min so meer soe elcks rijck weren. Des greven volck tor Groeningen screven weder vuijt yn dens Ommelanden: dat nemant det Sassigen solde geven enige scattinge, bij lijff ende guedt ende bijden brande. Sus weren de arme huijsluden in grooter last, datse niet en wisten wat se doen ofteu laten solden; doch se dorsten dat gebot der Sassigen heren niet versytten, ende hebben voele vanden cloosteren ende Ommelanden oer scattinge, daer se op gesat weren, betaelt.

4Van des keijsers breven ende breven de vanden Sassigen van de Weerdenbras gescreven weren aen den Groningers

De furste van Sassen hadde gesant op den Weerdenbras enen ridder ende sijn cancelleer, en doctor in beijden rechten. De sanden enen breeff in Groningen aen borgermesteren, Raedt, sworenb gemeente, bouwmesteren ende gemenen gijlden ende borgeren, begerende geleijde to hebben onder breeff ende zegel, tot achthien parsonen starck ofte daer en bijnnen. Men dat wort em geweijgert, ende screven em voer een antwoordt daer op: dat se den greven van Oostfrieslant hadden in gevoert, gehuldet, plicht ende ede gedaen; daer mochten se sulcks an versoeken; se wolden buijten sijn genade mit niemant handelen; men wolde sijn genade mit em dage holden, ende begeerde men oer daer dan bij to hebben, solden se sick dan geerne bij voegen. Des dages daer nae als op Sunte Apolonien dach quam in Groningene des keijsers bode mit des keijsers sulveren busse, ende brochte vanden keijser breven aen den Raedt; ende genck voer openbaer voer de kercke onder missen, daer voele borgeren bij stonden, ende sloech die copien vanden breven opelijck aen den kerckduere. De sin vanden brieven mit langen scriften was: dat de keijserlijcke maijestaet mitten fursten des Hijlligen Rijckes lieten weten den van Groningen, dat se den greven van Emden hadden gewittiget mit oren mandaten, dat he sick der landen ende stadt holderschup solde entslaen, ende den Dam den fursten van Sassen indoen ende de regeringe der Ommelanden ende dat Olde ampt, bij der acht ende over acht, als dat mandaet, daer hier voer in die cronikel int lange de copie heel uutgescreven steet. In welcke mandaet he den keyserlykei maijestaet in rebel ende ongehoorsaem was; waer omme he wort gelecht in de acht ende over acht des Hilligen Rijcks. Daer den van Groningen ene copie mede wort gesant, ingelecht in oeren breeff dat em de keijserlijcke maiestaet nu gesant hevet, up dat se ummer mede sollen weten, woe de grave stont mitten Rijke. Oeck wort den van Groningen gewittiget in dit voergenoemde mandaet: soe als de greve sus Groningen hadt ingenomen, in namen ende wegen ende tot erkantenisse des Hilligen Rijcxs, welckes he geen bevel noch consent hadde vanden Hilligen Rijcke, dan uut sijn eyghenne vermetelheijt hadde dat ingenomen boven recht ende alle billicheijt des rechtes; waer omme, often die van Groningen em jenige huldinge, plicht ofte eede gedaen muchten hebben, daer van absolveerde de keijserlijcke maijestaet de van Groningen vrij ende quijt, loss ende ledich aff; ende lete em weten, bij der acht ende over acht, dat se den greven van stonden aen solden verlaten, ende geene bijstant, hulpe noch troost voertaen doen, men soldenc em holden als enen rebellen ende verachter des Hilligen Rijckes in acht ende overacht; ende dat de van Groningen solden de geschickeden hooftluijden end regenten, de de furste van Sassen nu in Vrieslant gesant hadde, in oer stadt laten, /ende de borch in doen, mit so voele volckse nae oeren goetduncken, daer se onbeanxt in de stadt mede muchten blijven; als dan solde dat dan staen tot erkantenisse des Rycks, waer Groningen dan solde bij blijven.

Als nu die geschickeden des fursten van Sassen noch laegen op den Weerdenbras, ende geen geleijde binnen Groningen konden crijgen, soe voer van gescreven steet, so senden zij noch enen brieff aen die van Groningen: dat em seer bevrumdet, dat zij em geen geleijde wolden gunnen, aengeseen dattet wal gued tusschen beijden partijen mochte ingebracht hebben; niet to min, alst joe soe niet muchte geschien, so begeerden sij een scriftelijck antwoort op de scriften, die de keijserlijcke maiesteijt aen se ghescreven hadde. Dar de van Groningen em weder op screven: datse neet konden vermarken aen oren scriften, dat daer jenich gued in gelegen was; daer omme wast em niet proffitelicken se in ore stadt tho laten. Ende op de scrift van keijserlijcker maiesteijt screven se up: dat zijn mandaet was em sus overgecomen, sonder citatie up daijnge; oick hadden se noch wal tijt der van to appelleren; oick so weren se den greven so bewant, soe dat se buten zijner genaden raedt daer nu niet veerder op wolden andtwoorden. Ende hebben sus des keijsers mandaten ende gebot geen gehoor hebben willen geven, dat em soe swaerlijcken ende ongenaedeliken vander keijserlyker maiesteijt ende den Hilligen Rijcke to gescreven was, bijder acht ende over acht ende sware ongenade ende straffe des Hilligen Rijcks; daer se al in rebel ende ongehoorsaem in gevonden wordens. Doch soe deden se dus voele daer in, dat se daer op appelleerden mit notarien ende tugen, als dat naden rechte geboerde, ende sloegen die appellatien op bijnnen Groningen aen die kerckdoren. Oeck sanden se de appellacien scriftelijcken den hoefftman op den Weerdenbras; men he hevet se niet ontfangen willen, ende hevet em gesecht: se mochten dat versoeken aen des keijserlijcke maiesteijt; hij becummerde sick daer niet mede.

5 Van dat de greve ende die van Groningen besetten Slochteren, Hoge kercke ende ten Buer dat clooster int jaer M Vc und XIIII

Die greve van Oostfrieslant die leet de kercke to Slochteren vast maken, ende lede daer op een deel buren ende krijges luiden, omme dat Olde ampt ende Dijordes wolt te bescarmen. Desgelijckes so dede die droste ende die Groningers Hoge kercke besetten ende vast maken, ende leden daer op oere scamele inwoners, als visschers, schutenschuvers ende andere amptluden, omme die van Aedewert to behinderen, datsse gene privande noch barninge solden crijgen uut Vredewolt noch uut Drenthe, ende oick om die landen bet daer toe te dringen, datsse em brantschattinghe solden geven. Des ersten donderdages inder vasten soe togen die van Hoghe kercke uut voer Aedewert opt Nie lant ende daer omtrent met dre schepen mit volck; ende namen den huisluijden privande ende etelkost ende ander, bedden ende dekenen ende hoij om op te slapen. Ende die van Adewert hadden sick daer op gerustet ende verlaget inden husen, ende de hoep quam uut Adewert ende veriageden de Groningers, ende namen em die drie schepen mitten bussen ende dat guet dat daer in was; ende se ontlepen doer dat water na Lege kercke hen ter Hoge kercke. Tenm Buer int clooster hadden sij ingelecht, om te besetten, een hundert krijgersn knechten uut Groningen; men doe die droste van Groningen ende Berent Koenerdes, Sicke Benninge ende Harmen Kock daer na quemen int clooster, omme den leger te besien omme vast tho maken, so wortet soe doer gesien, dat dat niet wal doenlicken was dan myts grooter merckelijcker oncost, ende datmen daer vele volckst in behoeveden dat tho holden. Soe weren de knechten daer vijff dagen in ende quemen weder in tho Groningen.

6 Van de brieven die de furste van Sassen sande in Groningen Asschelwoonsdach int jaer M Vc endex XIIII

Die furste van Sassen sande breven in Groningen, de quemen Asschelwoensdach, een breeff aenden Raedt, ende een breff aende bouwmesteren ende gemenen gilden ende oeck der zwornea meente. De tenor ende syn vanden brieff de aenden Raedt gescreven was: dat se tot noch des keijsers mandaten geen gehoor geven, ende dat de furste van Sassen de stadt noch genedelicken ontholden hadde van de swaricheijt der keijserlijcken mandaets mit acht ende overacht, ende beroerde em alle de swaricheijt, die voor al eens gescrevena was vanden Weerden bras van des fursten geschickede reden – dat int lanck hier al verclaert is, mogeij daer lesen. Ende de ander breeff andec ilden ende sworend gemeente wase inholden: dat die furste hadde dat toe versech ende daer geen twyvel an, dat de Raedt die sloech alle de brieven onder, die em dick ende vake gescreven weren; want weren de al den gilden ende gesworen gemeente to voeren gecomen, se hadden daer so wal voer geraden, het weer soe veer ter bitterheijt niet verlopen. Daer de gilden ende zworne gemeente weder op screven ter andtwoordt: de Raedt ende se weren ener lueden, ende em weer geene scriften ende brievenl verhoet, ende alle dinck weer em mede te kennen gegeven; de dat zijne furstelicke genaden soe aengebracht hadde, hadde dat onrecht na gesecht. Ende de Groningers vermarkeden daer uut, dat desse brieven sus uutegaen weren, omme moijterije ende twedracht tusschen den Raedt ende den borgeren binnen Groningen te maken.

7 Van den dach die to Meppen op der Eemse geholden wordt des frydages voer Invocavit inder Vasten int jaer M Vc ende XIIII
De bisschop van Munster ende de bisschop van Hillessem, desse beijde fursten hebben gearbeijt tusschen den fursten van Sassen ende den grevet van Oostfrieslant, omme de geschele ende twedracht hen tou leggen; ende hebben beijde partijen bewilliget omme enen dach mit malcanderen tew holden; ende de stede is em beteijkent toe Meppen op der Eemse op den vrijdach voer Invocavit, daer de van Groningen mede bij verscreven sijnt vanden greven. Op welcken dach ter gesatter tijt de hoochgeboren furste de bisschop van Munster selven in zijner personen is gecomen mit die geschickede rede des capittels van Munster, oeck des riddescup ende twe borgemesteren uuth Munster, ende die rede des hoochgeboren fursten van Hillesum, alse scheijdes heeren. Des fursten rede van Sassen, als de greve van Bentum ende noch een ander greve, mit een ridder ende de canceler sint daer oick gecomen; mester Hicke provest van Emden, doctor Harko. Van Groningen quam Peter Sickinge, Luleff Koenerdes beijde borgemesteren, mester Gelmer Canter Raedesheere ende secretarius.

Ende sijnt daer beijde partijen ter beteekender tijt voer de scheijdes voerschenen. Ende elck part voer ende nae ingeeijsschet, om elck to hooren clage ende antwoordt, woorden ende wederwoorden, de al to lanck sint to vertrecken, want der reden an beijden sijden lanck ende breet weren, want de scheijdesheeren daer dre dagen over handelden ende sprake mit beijde partijene hilden; soe dat des greven reden ende den van Groningen twijvelden, dat de scheijdesheeren meer kijpeden ende partijelick weren mitten Sassigen dan mitten greven. Dan ten laesten mit grooten arbeijt der scheijdesheren dat de Sassigen den greven aff eijsscheden: dat de greve solde zijn lande te leene nemen van den fursten van Sassen int ewige, ende solde em ontslaen ende in doen Groningen ende de Omlanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, ende den Dam ende dat Olde amt; ende daer toe solde he den fursten quijt schelden de LXII dusent Rins gulden, die em die furste van Sassen schuldich was, ende daer toe geven hondert dusent Ryns gulden; ende daer voer solde he den fursten in doen ende to gijssel setten drije van zijnen sloten ende borgen, alse Stijckhusen, de Vredeborch ende den Oert. Des greven reden hebben geeijsschet tom hebben vanden fursten van Sassen dreemael hundertdusent Rinss gulden voer sodane rooff, brant ende schaden, als he em boven recht ende reden sonder ontseggen in zijn lant gedaen hadde mitten knechten – daer hier voor van gescreven is – de noch omtrent an zijn lant lagen, in Her Omken landt ende joncker Christoffers van Jeveren lant lagen. Sus deeden desse fursten ende scheijdesheeren grooten arbeijt tusschen beydep partijen, men se kondent tot geenen eijnde brengen, dat den parten beleven wolde. Soe hebben de geschickede rede des greven ende Groningers desse beijde fursten ende scheijdesheeren hoechlicke bedancket oers grooten arbeijts ende guetwillicheijt, daer se sick sus in bewijst ende gedaen hebben; ende sijnt weder to huijss gecomen binnen Groningen up Sunte Gregorius dach, ende den Raedt opt huijss weder in gebracht int lange al, dat op den dach daer gehandelt was.

8Van Selwert weerloos to maken ende de ontseggelbreven ende den brant buten der Ae poorte ende meer ander dingen int jaer M Vc und XIIII

Des maendages na Sunte Gregorius dach sanden die van Groningen vuijt oer schutten ende crijgers knechten mit voele gravers ende muer mesteren; ende lete die poorte ende muere de aen die oostersijdt van Selwert stont, dael smijten, ende lieten die grafte op drije of vier steden mijt langen dammen toe demmen, ende makeden de mole onveerdich, so dat men daer niet mede malen mochte.

Ende de back oven wordt ingeslagen ende to broken, ende de brouketel wort tho Groningen gebracht, so dat den convent vele verdreets wort toe gekeert vanden ongenanten ende boeven, in eten ende drincken. Des dinxdages daer nae sande die hartoch van Sassen sijnen rijdende boden tol Groningen mit twe ontseggelbreven; die eene helt an borgemesteren ende Raedt, die ander an boumesteren ende gilden. Ende die brieven voerde de bode opelicken ynden stadt, ende hadde se voer op een cleijn wit stocxken gesteken; ende reedt daer mede voer dat Rechthuijs daer die borgemester Peter Sickinge in was, de dat pant doe verwaerde, de tot hem vuijt quam. Soe boet he em den breeff, sittende op dat peerdt mit dat stoxken onweerdich, so dat he nieto tastede an zijn hoet noch bonet. Die borgemester wolde den breff so niet ontfangen, ende seijde hem: he solde aff sitten vanden peerde, ende doen em den breeff mitter handt, alst behoerder; dat he also dede. Ende als det breeff gelesen was, so wordt den boden gegeven tot drinckgelt twe Rinss gulden; ende den anderen breeff dede hij den bouwmesteren. Beijde brieven aleens inholdende; ende screeff mede inden ontseggelbriefven, ende beclagede: dat em beijammerde joncferen ende vrouwen ende andere geestelicke personen ende scamele inwooners der stadt, de vermits quaden raedts in soe grooten last gevoert werden. Den boden wort twe Rinsgulden gegevena to drinck gelt, ende wordt vanden stadt deners ter poorten uut geveijliget. Voort des selven nachtes umtrentae XII uren quemen die Sassigen uut Adewert, ende branden buten der Ae poorte achtaf wooningen, husen ende cameren, ende branden een huijs bijden Hoen tijl, ende steken vier koijen den hals aff int huijs, de daer in verbranden; de ander koijen namen se mede, ende al dat se dragen mochten, van clederen ende ander plunderwaer. Ende daer stont een tichelwerck bij Doijnge horne, dat hoorde Leeuwen volck toe, dat branden se oijck, ende togen weder in Aedewert. Des dages daer nae sande de droste ende Groningers volck to Gelmerwolde op de kercke, ende besetten de, ende lieten de vast maken. Ende dat weren schutenschuvers, veenluden ende ander allerleije volck, de daer op geschicket worden den huijsman wat tho plagen, ende anders geen groot proffijt in brochte.

Daer was een greve van Constaij – soe als he sick screeff – de was gesant vanden keijser, dat hij Groningen in nemen solde nae inholt des mandaets, daer hier voer in dit cornikel gescreven steet: dat de Groningers solden eenen hooftman de stadt ende veste in doen tot erkantenisse des keijsers, waer de stadt blijven solde mit een getal van volck tot zijne goetbeduncken, daer he velich sick mede bewaert mochte wesen. Dese greve lach int heerscup van Bentum to Scuttorp, ende screeff enen brieff to Groningen, ende eijschede de stadt in van wegen des keijsers ende Hilligen Rijckes nae inholdt des keijsers mandaet; men dat wort em geweijgert, ende en wolden em niet in nemen. Ende screven em weder, dat se niet doen wolden; ende holden de breven, de dus em toe gescreven worden, voer jock ende gecksmeer, ende dattet conterfeijte breven weren, de de hartoch van Sassen selve bedocht hadde, ende niet dat de vanden keijser vuijt gescreven weren, noch vanden heren daerse van inholdende weren.

9a Eerste ongenoegen te Groningen over falen van Edzard

Die greve van Oostfrieslandt de quam over bynnen Groningen inde weke Reminiscere, ende wolde schattinge hebben vanden Groningers; ende de Raedt mit vole vanden borgeren hadden em dat also wal willen hebben to gestaen.
Men doe dat onder her omnes ende dat gemene volck quam, so wordt daer een groote criminacie ende geroep onder dat gemene volck: so dat se gene scattinge konden op brengen noch geven, want sij bij lancheijt der tijt weren uut georloget; ende hadden em overgeven stadt ende lande, solden se em dans noch gelt to geven, weer niet recht gedaen. Doch niet te min de Raedt onderwees sijn genaden, datsse em te vreden stelden, ende lovedent em te geven vijff dusent Rinsgulden op dach ende stonde, als se dat jargent conden becomen op renthen te crijgen; ende voer desse vijff dusent Rinsgulden solde he twe hundert crijges knechten op sijn solt leggen to Groninghen often inden lande, daer dat proffitelicste weer voer de stadt, om de daer mede to bescarmen. Ende dus sched dense fruntlichd van eene, ende de greve toech wederom over Eemse.

Item in desse selve weke quemen de Sassigen uut Adewerdt inde kercke to Suedwolde, ende besetten de mit volcke, ende makeden de kercke vast mijt een bolwerck, daer de bueren daer omlanges to moesten arbeijden ende graven ende bolwarcken. Item oick in desse selve weke togen de Groningers vuijt, mijt oer scutten ende oer kryges luden ende anders vole borgeren ende inwoonders, mit oer schuttenj ende andere schepen opt veen, ende haelden voelek torves; so datsse al gereddet worden mit torff, so dat elck kreech so veele, datse gene kummer van brandes halven hadden in oer husen, ende elck mede thom brouwen ende ten backen.

9b Van een andtwoordt den greven van Koningsteijn, ende den brant buten Botteringe poort und Heer poorte, ende dat schutgeveerde opten esch

Daer togen twe veenken kryges knechten vanden Sassigen uut Adewert nae den Weerdenbrass des woensdages voer Onser Lever Vrouwen dach Conceptionis. Des vrijdages daer nae op Onser Leven Vrouwen avent omtrent twelff uren inder nacht quamen de Sassigen uut Adewert of Suijdtwolde, datsse beset hadden, ende branden vele husen ende cameren buijten Botteringe poorte. Voert des selfften morgenss to sess uren quemen se uuth Essen, daer se des selften nachtes in gecomen weren mijt een groet hoep volckes toe voete ende tou peerde, ende branden een mullershuijss bij de vuijterste molen. Daer na omtrent acht uren quam de helen hoop vuijt Essen, men de oerden ende veenkens mytten knechten bleeff staende to Helpman. Ende de Groningers togen tegen em vuijt mytten schutten ende oer kriges volck – der was omtrent hondert knechten ende vole borgeren – ende leten den oerde ende veenkens staen bij de vuijterste molen. Ende daer leep volead vuijt mit geschut tegens deae vianden opt schutte geveert; ende de Sassigen quemen hem vromelickaf tegenag mit en verloren hoop to voet, ende oick omtrent twintich ofte vyff ende twintich to peerde wal gerust, ende hielden lange scuttegeveert mijt malcanderen; men daer wort geen groote schade an beijden zijden geleden, daer mocht wal veer oftee ijff dooden blijven van de Sassigen. Daer bleeff oick een ridder doot, de wort to Essen voort hooge oltaer begraven; ende de Groningers geen dooden, men daer worden welcke gewondet.

De hartoch van Sassen lach doen selven to Essen int clooster, ende hadde dus lange gelegen to Benthum, ende was comen opden Weerdenbras, ende voort int clooster bij den hoop van sijn heer, de daer lagen to peerde ende voet, ende belegerde he em ende makede dat clooster vast. De wijle doem he noch lach opden Weerdenbras, was daer bij em de greve van Consteen, geordent opperste hoeftmann van wegen des keijsers ende Hilligen Rijkes, daer hier voer van gescreven ys, ende een breff in Groningen gescreven hadde aenden Raedt ende een aenden gilden, daer he noch geen antwoordt van hadde; screeff he noch aenden Raedt, ende begeerde noch eenr antwoort entlicken op zijn voorscriften. Daer em die van Groningens weder op screven: sij konden em niet wal scriftelijcken daert op antwoorden, want dat gelech der saken halven lanck ende breet was; men wolde zijn genaden enen dach mijt em holden op vast geleijde an beijden zijden to Essen int clooster, wolden sij bij em comen, ende allex dinck mit em daer verspreken. Daer hij weder op screeff op Onser Lever Vrouwen avent Annunciationis aen den Groningers: he wolde daer gene sprake noch dach mijt em holden, want de furste van Sassen daer selvest int clooster mijt een groot getal van volcke lach, so wast daer niet gevoegelicken dageleestinge te holden; men konden se ene andere gelegelijcke stede vinden om veerder myt malcanderen to handelen, mochten se toe dencken. Soe voelden de Groningers daer wal uuth, datse niet vole guedes mijt em dar becomem konden.

9c Van de Sassigen de Vreborch ende Eemse inkregen, ende de ander vesten inden Ommelanden bij Groningen Anno 1414

Als de Sassigen weren comen vuijt de heerschup van Oldenborch in joncker Christoffers landt ende her Heeren Omkense lant, so togen se do voort in des greven lant nae de Vreedeborch. So quemen em to hulpe hartoch Henrick van Bruijnswijck ende sijn broeder hertouch Erick, de hartoch van Lunenborch, de hartoch van Louwenborch mit meer jonckeren ende heeren; ende hadden wal acht hundert reijseners ende voele krijgesfolck te vote, ende wolden mijt dat reijsighe tuijch weest hebben bij de Sassigen voerbij de Vredeborch over dat moer. Men de vander Vredeborch behinderden eml dat, ende togen op dije schuttinge van oer watermolen, ende leten dat water in loopen, ende dreven de speckinge int moer en wech, so dat die ruters mijt dat reijsige tuijch niet overt moer konden comen. So togen se wederomme to Oldenborch, ende leten die peerden daer staen, ende toegen te voten bij den Sassigen hoop. Ende togen doen mitten hoop voer den Vredenborch, dat top male ene onwinnelijcke starcke borch was; ende daer lach op een drossaet heet Rijpelbusch, mit enen hoefftman heete Johan Fuijst, mijt so veels knechten datsse de borch wal konden besetten; ende hadden daer op al dat em van nooden was van privande ende gescut ende cruijt. Doch de Sassigen wonnen se, ende kregen se in mit stormender handt, men se gaven se op, ende gingen aff beholden lijff ende guedt; ende was daer ijenich verraet ondert, mochten se weten. De grave van Oestvrieslant lach to Aurick mijt zijnen ruijteren omtrent vijffhundert, ende had bij em omtrent vijffthien hundert kriges knechten. Ende daer leet he bij em comen alle sijne bueren; ende toech nae den Sassigen hoop, de sick belegert hadden in zijn lant, ende wolde mijt em enen slach geslagen hebben inden velde, men se quemen niet an malcanderen. De Sassigen hadden sick bescansset in een dorp, des geliken de greve oijck; so wolden geen van beijden oer vordel over geven, ende geen van beijde partijen dorsten malcanderen an; so dat de greve toech mijt zijn heer weder omme in Auwerick. Ende de Sassigen hadden de Vredeborch wal bewaert mijt volck. Soe togen de Bruijnswijckessige heeren ende ander fursten tho Oldenborch, omme daer logijs mit oer peerden ende volck ende prevande to krijgen, ende daer woldense oeren Paesschen holden. Ende de Sassige knechten togen weder in ioncker Christoffers ende Her Omken lant. De greve, als he vernam dat de Sassigen sus in drijen hoopen laghen, als in Oldenborch, juncker Christoffers lant ende Her Omken lant, so toech hij mijt sijn volck tot em, ende dreeff de Sassigen, datse mustene wijken in Jeveren. Ende de in Her Omken lant lagen, weken opf Wijtmonde, ende deden grooten schaden in joncker Christoffers lant mijt rooff ende brant; men in Her Omken lant werdeg noch geen schade gedaen.

9d Van al de vesten ende legeren de die Sassigen hadden ghemaket, ende woese weder veriaget werden van den greven
De Sassigen hadden onwijsselicke angeslagen voorgenomen, want se lagen wal in veertijn legeren elck van anderen: als oer principael heer lach over Eemse – als ghij hier voer int naiste capittel gehoort hebben – in drie hoopen, daer joncker
Christoffers lant oick omme beschadiget werdt; ende omme Groningen lach een hoop to Essen int clooster; ende voert op den Weerdenbras, toe Roeden op joncker Roloff van Ewssum huijs, to Benckema huijs, in Aedewert, op Stuergrovinck, to Zuijtwolde, ten Buer int cloester; opden Delff zijel – daer hadde de greve een blockhuijs op begunt te maken – kregen se oick in; oock namen se in dat huijs to Fermssum, dat huijs to Oterdum ende de kercke to Reijde; ende de meeste hoop bleeff ten Nijen clooster mit dat groter ghescut, als met een slange ende twee halves slangen ende twe tumeleers ende ander velt gescut ende haeck bussen, ende daer mede voer den Dam gewest hebben om den to winnen.
Dijt wordt den greven verwittiget, datsse sick dus wijde verlegert hadden. So quam he over mijt een achthondert knechten ende omtrent anderhalf dusent buijren, ende begunde to Reijde an, ende sloechsse ende veriagede se al voer voet an, ende lepen voer; soe dat niemant ter weer konde comen, want elck leger sus verre van een lach. Ende quemen em suss onverwarent opt lijff, so datse genen stal konden begrijpen; men elck leep voor die ontloopen konde, ende leten al oer gescut achter. Ende daer wordt al welcke doot geslagen, ende vele gevangen van buijren ende knechten, want daer weren vole huijsluijden uut Westvreeslant ende uut Langewolt ende desse landen mede daer uutgedaget.

De gevanghen huijsluijden wordena geranssoent elck na oer goet, ende kriges knechten na kriges recht; dat gescach des dinxdages na Judica inder vasten.

Als dat geruchte quam tot Groningen dat de loop sus was toe gegaen, togense des woensdages uuth na Wijnssum, ende meenden daer welcke to crijgen de daer verloopen weren, men se kregen daer ghene van; doch soe deden se daer soe vele dat se branden tho Wijnssum ene wijndemolen, ende namen daer vole roggen ende weijte ende broot ende ander vysch ende vlees, ende branden oick to Sauwert Eijlken Onsten bouwhuijs. Ende als se wederomme quemen, so togen se voer Suijdwolde, daer de Sassige in lagen ende bebolwerckt hadden; men dat was noch niet reede, want daer was noch geen borstweer noch staket op, ende daer weren omtrent veertichmknechten op, ende hadden men welcke haeck bussen daer op. So vellent de Groningers an, ende wonnent mit stormender handt, ende sloegen dre daer van doot: den capiteijn ende twe knechten. De ander knechten worden to Groningen gebracht, ende geranssoent nae krijges recht; ende daer weren buren mede vanden Westvresen, de worden geransoent na oer goet. Als de Sassigen dit vernamen de in Essen lagen, die breken op ende togen in Aedewerdt des donredages voer Palm den heelen hoop bijeen. Want des greven knechten, de over gecomen weren ende de Sassigen sus veriaget hadden, quemen voort to Groningen; ende de Overeemsche buijren bleven to Farmssum, ende makeden dat blockhuijss voort reede op den Delffzijl. De Sassigen hadden to Essen een blockhuijs al getimmert, dat se op den zijl wolden geset hebben, hadden se daer niet veriaget worden. Ende doe se dat clooster sus verlopen hadden, soe leten se dat holt daer blijven, ende de Groningers leten dat voeren up den Delff zijel, daer wordt dat opgerecht; ende dat bolwerck om dat clooster tos Essen ende um de kercke tot Suijdwolde wordt beijde weder tou niet

gemaket. De hartoch van Sassen was al te voren uut Aedewert getogen to Lewerden; men sijn volck quam al bij ene, ende starckeden sick seer in Aedewert, ende meenden dat die greve ende Groningers solden se in Aedewert beleggen.

10 Van den dach die de greve van Konijngsteijn hielt mitten greven ende den Groningers ten Horen int clooster, anno 1514

Daer wort een dach beramet ten Horen int clooster tusschen den greven van Konijncksteijn, als een geschicket ende gedeputeert hoefftman van wegen der keiserlike maiesteijt ende des Hilligen Rikes – daer hier voer van gescreven is – mijt twee doctoren de mijt em daer quemen ter dachfaert; ende des greven raedt, alsb mester Hicko van Dornum ende mester Harko doctor; ende vander Groninger wegen mester Willem Frederici doctor ende kerck herd to Sunte Martene, Peter Sickinge, Luleff Koenders beijde borgemesteren, mester Gelmer Kanter secretarius ende mede Rades heer, ende de twee bouwmesteren der gilden, alse Johan Uffkens de schoemaker ende Sander zaelmaker. Daer is van beijden partijen mannigerleije articulen voer ghenomen, de al nijet van nooden is te scrijven, want dat voernemen vanden greven van Konijncsteijn was bij nae als de Sassigen hadden to Meppen – op den dach de hier al verclaert is voer int kronikel – ende des greven antwoordt ende der Groninger was oick noch alse soe voer soe nae; soe datsse daer nijet konden van maken, dat den parten lidelick was. Doch daer wordt soe voele in gehandelt, dat elck part solde sick bet beraden, ende comen des anderen dages tytliken weder bij ene, umm wat goedes to vinden, daermen den vrede mede mochte becomen. Ende de Groningers quemen des avendes weder inde stadt. Ende op denn selven dach gescach, dat die greve van Oostfrieslant den slach ten Delff zijel ende voorden Dam hadde mitten Sassigen, daer hier voer van gescreven is; ende daero wiste do noch niemandt van ten Hoeren. Nu des anderen dages so togen die geschickede Rades frunden weder ter dachfaert ten Horen; ende als se weder mit malcanderen ter spraken quemen, so haddense alle dinck vande nederlage der Sassigen wal verstaen ende gehoort, daer se al wat mede verslagen weren. Doch nijet te min se hadden in scriften geset thijn articulen, die des greven raedt van Oostfrieslant ende den Groningers niet een van belevede an tho nemen: als datsse den greven van Konijncksteijn solden in oer stadt nemen van wegen der keijserlijcken maiesteijt ende des Hilligen Rijckes, de stadt in tho holden in sequesters hant mijt een getal van volcke tot sijn goet beduncken ende dan to ontkenninge des Camer gerichtes; ende datse dan em de vestent bijnnen Groningen solden in doen ende den greven van Oostfrieslandt solden ontslaen; oock dat de grave solde em die regieringe der Ommelanden solde ontslaen, ende den Dam leveren den fursten van Sassen over, ende dat Olde ampt daer to vermoghen, datsse em hulden, plicht ende ede solden doen; oock dat de greve solde zijne landen nemen to leen vanden fursten van Sassen als een eeuwich gubernatoer der Vreescher landen van wegen des Hillighen Rijckes; ende daer toe solde he em geven een groote somme van panningen, om de besperinge de he em gedaen hadde in dessen orloge, daer se nu noch in stunden mijt malcanderen; ende daer voer solde he hema in doen twee ofte dree sloten ende borgen in zijn lant tho gijsel.

Dit behagede des greven raedt van Vrieslant ende den Groningers niet, ende wolden daer veerdeb mijt em nijet op handelen. Men dije pastoor mester Willem – de een wijs vervaren man was, ende all tijt vanden ersten ten laesten dit warck de naiste twintich jaren hen tot nu al dit orloich tusschen den Groningers ende den Westfriesen voer ende den fursten van Sassen ende den graven van Oostfrieslant na hadde gehandelt – de ginck doee alleene sitten bijden grave van Konijncsteijn, ende vertoech em alle die gerechticheijt ende gelegentheijt der saecken, die de Groningers hadden totten Omme landen ende tegen den fursten van Sassen, ende sede em dat int lange dat begin dat middel ende dat eijnde. Doe dat de greve al hadde uutgehoort, sede he wederop: he hadde des so gene wetenheijt dat gelech der saken. Hij moeste den fursten van Sassen oick hooren, wat he op desse articulen seggen wolde; ende soe duchte em hier op geraden toe wesen, dat die pastoor mijt em solde reijsen tho Leeuwerden an den fursten van Sassen op vast zeker geleijde. Men solde sporen aen em, he wolde daer soe in arbeijden als een liefhebber des vreden, dat beijde partien solden verlijket worden. Ende daer is die pastoor mit den greven hen gereijset to Leeuwerden aen den fursten van Sassen. Als sek bij sijn genade daer quemen, ende em to woorden gecomen weren, soe dede de pastoor mester Willem syne saken up, daer se om gecomen weren. Soe wort die furste mitten ersten heel onpertuijn ende uuter maten heel heet ende quaet, soe dat hij van quaetheijt stamerde, soe dat hij nouwe een woordt konde recht uutspreken, ende verachtede den grave van Oostfrieslant to male zeer, so dat he hem nauwe mochte hooren noemen, ende wo dat hij al sijnen handel sus onrecht boven zegel ende breven ende eede mijt em gedaen hadde, mijt andere vele boose woorden; ende oeck wo dat de stadt van Groningen oeck em grotes besperinge ende hinder ende schaden hadden gedaen, so dat hij tot gene vredelicke possessie der landen konde comen, de hemt vanden keijser ende vanden Rijcke bevolen ende ondergeworpen weren eeuwich gubernatoer, ende woe se sick noch hilden aenden graven, ende se em oer stadt niet openden ende doen wolden na inholt des keijsers mandaet; mit meer lange reden, die em daer bij velen. Soe veel de pastoor mester Willem voer den fursten op zijne kneen, ende sede em toe: ҈oochgeborne furste, genadige lieve heere, U genaden woorden sijnt tho male heet en de ongenaedich quaet. Begere oetmoedelicken, uwe genaden de quaetheijt willen en weijnich berusten laten, ende hooren mij genedichlicken, ende setten van juw uwe furstelicheijt, ende spreken mijt mij als Jurien ende nijet als een furste van Sassen, ende ick schamele prister Willem wil mit u spreken alse Willhem. Ende mach dat joe also neet scheen, so begere ick van juw genaden orloff op mijn geleijde wederom to huijs to reijsen.ӠSo belevede dat den fursten so mijt em to spreken alse Georgius ende Willhem, ende leet den pastoor vander eerden op nemen. Ende daer ginck die furste ende de greve van Konincksteijn ende mester Willhem onder em dreen bij een sitten. So seijde em die pastoer toe voer een antwoort op zijne reden, dee hem int ankomen had gesecht – so ghij hier voren gehoort hebben – so dat he daer niet were omg gecomen op alle zijne articulen, die he hem voorgegeven hadde, to argueren, to straffen ende op to andtwoorden; dat was gerichtelicken voer dat Camergherichte ende to Nues voer de geschickede commissarien der keijserlicker maiesteijt voor recht; ende oick op fruntlicke dagen onlanges to Meppen geholden, ende bij den greven van Conincksteijn ten Hoeren int clooster ende op andere steden ende fruntlijcke dagen, dat recht dat de grave ende de van Groningen hadden, int lange ende breede al voor gegeven ende gesecht, daer an beijden partijen nijet vole in was verswegen; so wolde he hier nu niet op antwoorden. Men he were daer om gecomen mitten greven van Konijncksteijn, omme jenige middel ende wege tem soeken, daermen tusschen beijden partijen mochte enen vreden ende soene mede becomen mochten, ende datmen den grooten guedschaden beijder heeren ende verderffenisse der landen ende moert, brant ende dootslach muchte mede te rugge stellen. So hevet de greve van Konincksteijn tusschen beijden, als een liefhebber des vreden alst scheen, ingesproken, soe dat daer sijnt ontworpen ender concipieert zekere articulen ende puncten, daer de furste van Sassen mitten greven ende Groningers in fruntschap op handelen wolden, indens em daer op belevede mijt em tho handelen. Endet daer mede hebben se oeren affscheijt vanden fursten genomen, ende sijnt weder tho huijs gecomen. De greve bleeff tho Leeuwerden, ende mester Willhem quam Witten Donredach to huijs. Ende daer vant hij den provest mester Hicko, den hevet he den andtwoordt sus woe voer weder ingebracht, de van stonden an daer mede is gereijset over de Eemse naden greven; daer doe vort een bestant is op beramet veertijn dagen lanck. Ende wordt off gekundiget over de kercke op Paesch maendach ende solde uutgaen op Meij avent; men daer solde an beijden sijden nijemant tot malcanderen uuth reijsen, ende de van Groningen solden niet inhalen van privande, soe dat elck solde blijven de tijt des bestandes in sijn gewarsum.

Ende de greve van Oestfrieslandt quam over hijer to Groningen Paesche woensdach. So was daer een bestant gemaket tusschen beijden partijen durende van Paesche dach an veertijn dagen lanck; dat ginck do vuijt op Mey avont als hijer voren gescreven staet. Soe wordt in dessen bestande noch beramet een dach ter vrentscape vanden greven van Konijncksteijn tusschen beyde partijen, den dach to Dorckwart mijt malcanderen to holden des donderdaghes nae Paesschedach. Daer synth hen gereijset ter dachfaert van des graven raede ende den Groningers, de ten Horen int clooster geweest hadden; ende de Sassige reden sijnt em daer te moete gecomen, ende de greve van Konincksteijn als een goet middeler van wegen der keijserlicker maiesteijt ende des Hilligen Rijkes, soe ghij voerk gehoort hebben. Soe sijnt daer noch drijel dagen nae geholden, als de anderde des frijdages daer nae, dem darde des sondages daer nae, ende des maendages to Selwert int clooster, daer de greve van Oostfrieslant selven ter dachvaert quam; ende daer quam de greve van Konijncksteijn em toe moete, ende de Sassige quemen daer niet. Ende soldemen al scrijven, dat op elcken dachvaert tusschen beyde partyen voer genomen ende voergegeven wort, soldeo vele tijdes nemen, ende solde vole to lanck vallen; menrdat principaelstes endet swaerste wil ick scrijven, daer dat fundament der sake beijder partijen op rustede ende an gelegen was. Soe was dit der Sassiger voernemen: dat dije greve van Oostfrieslant solde em los ende ledich heel ontslaen de stadt van Groningen, den Dam ende de Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, mijt dat Olde ampt ende heel Reijderlant als Jemminge, Hogenbunde, Wener mijt alle den dorpen an desse zijdt der Eemse gelegen; daer toe solde hij alle zijne landen ende sloten over de Eemse gelegen belenen vanden fursten van Sassen, ende int eeuwige to lene holden vanden fursten ende syne nacomelinghen; ende weert sake dat dat greffscup van Emden erstorve sonder arffgename, so solde dat arffelijcke comen aen den fursten van Sassen; ende daer toe solde de greve oidtmoedelick in zwarten clederen op sijne kneen vallen voer den fursten van Sassen, ende bidden em om vergyffenisse van datgene, dat he tegens em gedaen mochte hebben; ende daer toe solde he den furstenaf geven quijt de tweentses tich dusent Rinsgulden, de he den fursten op dit landt gedaen hadde; ende daer toe geven tweemael hundert dusent Rinsgulden; ende daer toe de Vredeborch, die de furste hadde ingewonnen, solde he int eeuwige voor sijne holden; ende de van Groningen solden den fursten openen ende in doen oere stadt ende de borch, mit een getal van volck tot zijn goetduncken, daer he sick mede bewaert mochte wesen; ende de borch solde he een jaer lanck in holden, ende bijnnen jaers solden de van Groningen sijn furstelijcke genaden bouwen ende timmeren eens eerlicken heeren hoff ende woninge binnen erer stadt tot zijn goet geval, daer he dat ordinerende wordt, ende de borch voor Oosterpoorte solde dan te nijete gaen; ende de van Groningen solden nochtans holden oere gerechticheijt oerer stadtrechten se van oldes toe gerichiget mochten wesen, des gelijckes de bisschop ende dat Gestichte van Utricht oick; ende wat de van Groningen den fursten hier voer solden doen, solden se mijt malcanderen overcomen, als he bijnnen orer stadt were.

Welcke articulen den greven ende den Groningers nijet ene van allen hevet beleven noch behagen willen, ende hebbent al aff geslagen. Dyt al te vullentrecken solde de greve den fursten in doen to gijsel ende borge dre sloten in zijnen lande als Berum, Stickhusen ende den Oert. Endj de greve hevet den fursten geboden, dat he al zijn landt wolde wal tok lene nemen van den fursten, als een eeuwich gubernator des Hilligen Rijkes van wegen des Rijkes, ende niet als van enen fursten van Sassen; ende wolde oick van em beleenen Groningen ende de Ommelanden tusschen der Eemse ende der Lauwersch, ende blijven daer over een stadtholder int eeuwich ofte een tijt van jaren; ende geven den furste ene somme van gelde tot erkentenisse des greven van Konincksteijn. Welcke articulen ende voernemen beyderr partijen is gansch heel ende al affgeslagen ende to nijet gegaen. Daer de greve van Konijncksteijn optnijts noch wederom hevet gescreven anden greven ende Groningers, omme noch eens mijt se te spreken te Dorckwart. Soey sijnt daer hen gereijset des greven ende Groninger Rades frunden die voer hen daer geweest hadden. So hevet em de greve van Konijncksteijn voer geholden: wo dat em bevremdet ende verdroet, datsse al aff sloegen sodane articulen ende puncten de em in desser schelinge tusschen den fursten ende em in mannigerleij manieren elck sonderlinge dagen voergegeven was, ende de greve van Konijncksteijn als een liefhebber des vreden mennigen arbeijt onverdroten hadde in gedaen, soekende middel ende wegen omme te verhoeden wijder scaden, cost, moijenisse, rooff ende brandt; toaf begerende noch, datsse in scriften wolden em oversenden alle articulen, de em lijdelijcken mochten wesen entlijcken daer op mijtten fursten te handelen; welck he bij den fursten wolde voeren, ende brengen to Leeuwerden – daer sijne genaden doec noch was – want hij wolde bijden fursten trecken to Leeuwerden, ende nemen daer mijt em sijnene affscheijt, om weder tof reijsen anden keijser, daer he van verscreven was, om weder te comen bij syneh keijserlicker maiesteijt omme sonderlinge sware saken die den Hilligen Rijke an treffende weren. Daer de greve ende de Groningers op hebben geraetslaget, ende over gelecht, dattet nijet geraden nochi nutte were, datse em enige artikulen wolden in scriften senden, daer se op handelen wolden; ende weren daer in betrachten ende besorget, dat he sodane artikulen ende scriften mochtem voeren ende brengen an dern keijserlicker maiesteijt ende andere fursten ende heeren, dat em dan wal lichte hinderliken mochte wesen. Men se hebben em gescreven enen fruntlicken breeff: dat onlanges op vele dachsteden – soe hier voer geroert is – mannigerleije wijse alle articulen van beijden partijen voer zijne genaden int lange wijt ende breet voer gegeven yso, so zijn genaden noch wal indachtich is; kan hij dan wat goedes bijden fursten van Sassen erlangen ende becomen, jenige middel ende wege to soeken ende to vinden, de beijde partijen lijdelicken moegen wesen, salmen se alltijt willichlijcken ende bereijt in vinden te achtervolgen, aen zijner genaden ofte jeniger onpartijelicker heren, op ghelegelijcke plaetssen ende steden. Hijer van quam geen antwoordt weder omme vanden greven van Konijncksteijn ofte vanden fursten van Sassen, omme mijt den greven van Embden ende den Groningers meer vrintelicker dagen to holdens.

11 Van woe de greve van Oostfrieslandt unde Groningers Adewert beleden mijt groot volck anno 1514

Als dytt voergenoemde bestant uut was, ende de greve noch binnen Groningen lach, soe leet hij van Overeemse een groot getal van volcke comen, ende uut dat Olde ampt, uut Dijordes wolt ende omme den Dam, uut elcken karspelen vanden Dam hent aende stadt toe, op Meijdach toe Groningen. So toech de greve selven in zijnen persone, ende nam mede al desse buren, de he daer bij een hadde vorscreven, ende al de binnen Groningen borger ende buer ende de Groninger schutten ende al dat krijges volck van knechten, de he ende de Groningers hadden, de daer wal weren doe en dusent. Ende nam mede vole gescuttes van der Groningers bussen, als kartouwen, slangen, veltgeschut, mijt alle reeschap van orlog, scarmen, brantledderen, scragen totten haeckbussen; ende toech mijt grooter macht van volck voer Aedewerder clooster, dat de hartoch van Sassen in hadde. Ende die hadde daer int clooster wal twe dusent kriges knechten. Soe bleeff de greve myt heer liggene op Gaijkinge dijck, ende leet ene brugge maken over Aedewerder deep op schepen nae dat Nije lant, ende leet daer welcke bussen brengen bij Walichs huijs ende schoet daer mede int clooster. Doch so konde he em daer weijnich scaden doen, want dat clooster was al vast mijt poorten ende mueren ende ene schone graft daer omme, so lagen se al vast daer in bewaert; men se quemen wel uut onder tijden, ende hilden scutgewer mith malcanderen, men daer wort weijnich schaden geleden. Als de Sassige mit dat groote gescut worden beenget vanden greven, so weken se wederomme int clooster. Ende soe leetl die grave ene brugge mith scepen maken over Aedewerder deep bij dat Wasch huijss, ende wolde sick mijt zijn heer omme legeren aen de wester zijdt van dat clooster, ende hadde al volck gheschickt in Langeweer, de den leger hadden beseen. Ende de toghen weder uut Langeweer na des greven heer; ende so vroe als se daer uut weren, so togen de Sassischen uut Adwert omtrent drehundert in Langeweer, ende branden de drer husen de daer in stunden up. Ende branden oick det twe husen upt Nije lant, daer des greven bussen bij gelegen hadden. Als de greve sus daer lach, ende schoet daer verveerlicken in mytten grooten bussen, ende em weijnich scade daer mede konde doen, so sach hij geen gewin daer op, want se hadden oick vole groot gescuttes int clooster, daer se verveerlicken mede uut schoten teekens mate in des greven heer; men God bescarmede se, dat se weijnich scade kregen. Soe bleeff de greve al liggen aen de ooster zijdt van Aedewerder deep, ende dorste niet omme trecken aen de wester zijdt, want he was beanxtet voer den fursten van Sassen, dat he solde comen metten Westfriesen ende ontsetten dat clooster. Soe heldenaf se de poorten van dat clooster open de tijt lanck de greve daer voer lach, so datsse daer ina ende uut muchten rijden ende varen mit peerden ende waghen, te voet ende oak peerde, soe alst em van nooden was. De greve hadde enen scans gemaket bijden grooten stenen tijl, daer se onder lagen mijt oer grote gescut. So quemen de Sassigen uut dat clooster op een morgen tijt vroean, ende meenden die daer lagen inden scans op te slaen, men se worden te rugge gedreven met dat grote geschut, so datsse moesten weder wijken int clooster; doch deas voer weren opt scutgeveertat inden verloren hoop, lepen opta olde voerwerck ende branden daer een huijs. Alsus en dorsten se malcanderen neet naer komen, want de Sassigen wolden oer vordel niet overgeven, so datsse vuijt den clooster wolden comen, ende mit em int velt slaen, want de greve was em over legen mijt volck ende gescut. Want dan de greve geen gewin sach, ende beducht was omme grooten schaden aen zijn volck te crijgen, so brack hij op des vrijdages na Meijdage mit zijn heer endec volck, ende quam weder in Groningen, beholden ald zijn gescut groot ende cleijne, mijt schepen, wagen ende al dat hij vuijt hadde gevoert.

Dewijle de greve sus voor dat clooster lach, so sande die furste van Sassen op die Eemse thijn scepen van orloich mijt volck: als enen grooten hullick, een barke ende een barse, ende andere boijers ende rinschepe. Oock kreech hij tijdinge, wo hartoch Henrick van Bruijnswijck mijt andere heeren sick seer starkeden, omme wederomme bijden anderen hoop te comen, de noch lagen omtrent des greven lant van des Sassigen volck. Soe leet de greve des sondages na Sunte Joannes dach ante Portam Latinam bij eene comen de borgeren, ende bedanckede em, woe se em truwelicken hadden bij gestaen, ende wolde des gelijcken altijt bij em weder doen ende lijff ende guet bij em opsetten, ende begeerde desgelijckes dat de borgeren ende gilden oick bij em wederoms solden doen. Ende sede: het weer em van nooden, dat he moeste weder over Eemse reijsen, omme de vijanden dije em tot water ende te lande over quemen, weder te staen; men hij hopede cortelicken bij se weder te comen tow Groningen. Ende so toech he hen des selven sondages na middage. Ende de Groningers deden em mede twe bussen, een halve kartouwe ende een slange geheeten de Vlegende Geest, daer he mede meende af te scheten de schepen van orloech, de op de Eemse lagen; men de hullick was soe groot ende so starck bewaert mit swareac balcken, dat he des schetens wenich achtede; oick konden se den wal veer genoech vant lant aff leggen, ende de ander schepen seijlden oijck veer genoech af ende an, so datse mijt scheten daer geen groot gewin an hadden. So sanden se de bussen wederom to Groningen; ende de Sassigen seijlden weder uuth vander Eemse ter zeewert an mijt oer schepen van orloch.

12 Van dat hertoch Henrick van Bruijnswijck quam mit veel heeren weder bijden Sassighen in Vrieslandt, ende ijtlicke ghewin dat se do hadden

Hertoch Henrick van Bruijnswijck, so als ghij voer gehoort hebben, do he mit sijnen hulperen de Vredeborch gewonnen hadde, so toech hij weder vuijt Vrieslant to rugge, ende liete die Sassigen liggen mith oer volck in Her Omkens ende joncker Christoffers lant van Jeveren. So hebben sick all de fursten ende heeren daer hier voer van gescreven is, ende meer heeren, so datter wal boven teijn landes heeren, van biscoppen, hartogen ende greven bij ene versamelden mijt een groot getal van volck to peerde ende to voete; so dat daer was wal bij ene twintich dusent man, mit voele grootes ende cleijn geschuttes van slangen, kartouwen, halve slangen ende halve kartouwen, die daer weren omtrent vijftich, ende dat velt gescut ongerekent. Ende quemen mijt desser macht weder in Vrieslant bijden Sassigenk hoop; so togen se erst in joncker Christoffers lant.

Daer was een hoevelinck in woonachtich geheeten Roeloff ten Knijpens, die ene eijgene heerlicheijt ende landt hadde; doch wo wal he daer lach onder den joncker was geseten, so was hij gegaen onder den greven ende em genomen voer een scarmhere, ende was nu bij den grevenq in dessen orloech, ende besette zijne borch mijt volck. Soe toech hartoch Henrick mijt sijn heer voer die borch to Knijpens, ende wan die metter macht. Soe was daer noch ene borch geheeten Goens, de wonnen se oijck, ende daer mede kregen se open ter zee to varen mijt grooten scepen, want Knijpens is gelegen op ene schone havene ter zee.

Ende als sij in desen gewin ende aenslach weren, so was die greve tho Groningen ende voer Aedewert; men als he desse tijdinge vernam, toech he weder nae Emden, soe ghij voer gehoort hebben. Als se nu desse sloten in hadden ende beset mijt volck, so lach daer een blockhuijs bij Meer husen, omme to bescarmen, datmens voer de Vredeborch nijet int lant solde mogen comen. Soe toech hartoch Henrick voer dat blockhuijs mitter macht, ende de greve was mijt al zijner macht in Auwerick. Soe toech hij uut mijt zijn heer tegen de vianden; men de hartoch was em overlegen mit volck, so dat de greve daer niet konde wederstaen, want des volckes ende gescuttes was te groot ende to vole. Ende dat blochuijss wonnen se mitter macht stormender hant, ende leden daer voer vuijter maten grooten scaden van volck ende dooden; ende al die sij opden blockhuuse kregen sloegen see doot. Ende de greve leet oijck scade van dooden. Als de greve sus verheert ende benauwet was, so brande he vuijt dat clooster van Maerhusen, omme datsse daer genen leger in solden hebben, ende toech mijt sijn heer ende gescut wederomme in Auwerick, soe dat he mijt groterh last uut den velde ontvloet. Ende so besette he de borch to Auwerick mijt een veenken knechten, daer Wilke Vrese hoeftman van was, omtrent dre oft vierde halff hundert knechten; ende die borch was welm bewaert mit al des hem van noden was een jaer lanck, ende
was doch een onwynlike starcke borch. Ende oick leet he in de vlecke to Auwerick blijven enen grooten hoeps volcks, die de vlecke mitten borgeren ende buiren solden in holden. Ende hij is selve mijt zijnen ruijteren ende knechten getogen na Emden, ende gaff den vijanden dat lant tho voren. Soet togen se voer Dornum, dat oijck ene vlecke was, mijt dre schoone hooftmans wooninge daer in, daer mester Hicken de eene van toehoorde ende Geert van Petkum oick ene, ende wonnen de, ende besetten de mith volck. Ende als de vijanden sick na Auwerick keerden, so branden des greven volck selven de flecke to Auwerick uuth, ende togen den greven nae to Emden. Als dit die Sassigen die in Aedewert lagen, vernamen, dat die greve sus benauwet ende veriaget werdt, so togen se vuijt des dinxdages nae Sunte Pancracius dach, ende namen mijt em vole gescuts van bussen ende andere reeschup van orloech, van ledderen om ene veste in to nemen. Ende lieten in Aedewert blijven een hoeftman mijt een veenken knechten, ende leten daer bij em komen int cloester vole bueren uut Langewolt, Vredewolt ende Hummerse ende Mydachae omme dat clooster tho bewaren. Ende de ander hoop tooch na den Delffzijel voer dat blochuijs dat de greve daer op hadde maken laten, ende wonnen em dat aff stormender handt. De hooftman die daer op was, heet Lueleff Tacke; als hijt vernam, dat hijt nijet holden konde, so vel hij ende meer knechten aff na Fermssum uut; ende de niet aff konden komen so geringe, worden dootgeslagen. Dat blockhuijs dat sleten se, ende braken dat deel, nde dat bolwerck wertc inden zijl geworpen. Ende worden vijff dorpen uutgeslagen ende gebrant, alse Hevensche, Weijwert,
Meethuusen etcetera, ende al oer goet datsse dragen ende drijven kunden wort em genomen; men an de oostersijdt van Oterdum noch an de westersijdt den Delffzijl wort niemant beschadiget. Ende als se dessen grooten roeff ende buete gewonnen hadden, sijn se weder omme gereijset nae Aedewert mijt al oer gescut; ende hadden mede voele wagenen, daer se mede voerden oere provivande ende ander artelrije van oerloech, ende oijck opvoerden alle dat se gerovet hadden van bedden, kijsten, kasten ende ander huijsraet. Ende als se dus wederomme quemen mit desen rooff, so togen de Groningers vuijt om em den rooff tho nemen. So was daer bij wal drij ofte vier hondert knechten bijden rooff, ende de ander hoop was noch veer achter; so weken de Sassigen in Warphummer clooster, ende verwachteden daer oer ander grooten hoop; men de Groningers weren em to kranck, ende togen weder aff, ende quemen in Groningen des nachtes ton twaelff uren. Ende des anderen dages quam de heele hoop voort mijtten roof in Wijnssum ende an Aedewerder zijl; daer lagen veel Hollantsche ende Westvrescep coopluiden, daer se doe al eren rooff gepart ende gebuett hebben, ende den coopluiden voert elck verkoft hebben; ende de gevangen sijnt in Aedewert gevoert ende daer geraensoent. Ende als desser hoop sus van Aedewert weren getogen voer den Delffzijl, so quam dije hartoech van Sassen selven vuijts Leeuwerden in Aedewert omtrent twe hondert starck, ende daer quam mijt em een ander hartoch ende oick twe greven. So sande hij breven vuijt, ende leet weten ende gebeden: dat alle de gene de omtrent ene mijle wegest van Groeningen woenden, solden op breken mijt huijs, hoff ende al oer goet, ende varen wech van daer, bij lijff ende gued ende bijden brande. Dat dede he hier omme, so dat de Groningers gene privande vanden lueden solden krigen; doch dat was den Groningers weijnich hinders, want daer was costes genoech inder stadt. Ende de hier inne versumich worden ende nijet opbraken, worden voele husen gebrant. Ende de droste ende Groningers screven weder uut breven ingelijcken: dat alle dije gene de wonachtich weren voerder dan een mijle weges, solden oprumen ende breken, so wal in Drenthe als in Vrieslant; men des gebots en achteden de huijsluijden weijnich, ende bleven allijke wal sittende.

13 Van sommige anslagen und gewin de die Sassigen hadden tusschen Ons Heren Hemelvaerden dach ende Pinxter avent int jaer M Vc und XIIII

De greve ende Groningers hadden Hoge kercke vast gemaket ende beset, als ghij hier voer gehoort hebben. Soe was die furste van Sassen selven in Aedewert, ende hadde bij em omtrent vier dusent knechten; soe leetc hij daer bij em komen voele bueren in den Ommelanden mit peerden ende wagenen, scoffelene ende spaden, ende toech mitter macht des vrijdages na Suntef Urbanus dach – dat was dog noemptelick des dages na Ons Heeren Hemelvaerden dach – voer de Hooge kercke. Ende de furste van Sassen ende de hartoch van Lunenborch weren daer selven in oerer eijgener persoenen mede, mijt meer heeren de se bij em hadden. Ende brochten daer voer groot gescut van bussen, ende makeden ene brugge over de Hunsinge bij Koninges huijs, daer se mitten heer ende gescut over quemen. Ende bescanseden em mijt oer gescut inder nacht op Potters hooge lant an de zuijder zijt der kercken, ende schoten verveerlicken anden toern ende doer de kercke ende bolwerck, soedat daer niemant in dueren muchte. Hadden se langer aen den toren gescoten, he hadde moeten vallen. De Groningers togen vuijt mit oer macht, ende namen mijt em oer bussen des vrijdages; men se dorsten niet naer mijtten hoop dan tendes den Langen sloet, ende quemen des avendes weder inde stadt. Des anderen dages togen se weder uut, als se des vrijdages ghedaen hadden. Als dat dije vyanden sagen ende de op Hooge kercke weren, datse geen ontset konden krijgen, soe worden se de meer versaget; ende de Sassigen worden daer van gemoediget. Soe datse ten laesten als op den saterdach mijt malcanderen sprake helden omme de kercke op te geven. Ende inden bespreken so quemen de Sassigen so starck onder dat bolwarck, so datsse die kercke in vellen mijt gewalt, al eer se verdedinget hadden mijt lijff ende goet af to gaen; doch daer wort niemant doot geslagen, wo wal dat de Sassigen hadden al grooten schaden geleden van volck, dat em vander kercken wort affgeschoten; ende op de kercke wort men een doot geschoten. Alle de gene de up de kercken weren, worden gevangen ende to Aedewert ghebracht; wat van krijges volck was, wordena geranssoent na kriges recht, ende wat daer op was van borgers ende inwoonders, worden in Westfrieslant gesant, ende geransoent elck nae oer goet datsse geven muchtene. Ende daer weren op buren omtrent woonende, de woldense nijt laten vrij om gelt, men se woldense hangen; doch se saten een wijle, want tho Groningen saten gevangenen vanden Sassigen ende Westfriesen, soe datse se niet geerne dorsten dooden; doch ten laesten worden se geransoent, ende vrij laten loopen. Als de kercke sus gewonnen was, so namen se de klocken uut den toren, ende al dat daer in was van olter, tafelen, beelden, kelcken ende boecken, ende brochten dat in Aedewert; ende staken de kercke an ende branden de vuijt, want se hielden dat doe anders niet dan een roofhuijs ende geen kercke; ende dat bolwarck wort slicht in de graft gemaket.

Die grave hadde over Eemsem liggen een heerlicke borch geheeten Stickhusen, daer lach hartoich Henrick van Bruijnswijck mitter macht voer, want hartoch Henrick lach mijt zijn heer over Eemse, so ghij voer gehoort hebben, ende die furste van Sassen lach omtrent Groningen. Ende desse beijde heeren weren mit al oer hulperen al een volck. Ende op den saterdach doe dije furste van Sassen Hoge kercke in nam, doe wan hertouch Henrick oijck Stickhusen; daer he groot goet op creech, want alle de buijren inder voogdije hadden oer goet, gelt, clenodien ende sulver daer op gevluchtets. Daer lach noch eint borch in des greven lant geheten Uplengen, de wan hartoch Henrick op Pinxter avent; daer se oijck groot guet op kregen, dat daer op gevluchtet was vanden buijren de daer omtrent woonden. De Sassigen sanden oijck inde selve weke veerthijn schepen van oerloech mijt volex volcks op die Eemse, de dat behinderden datmen den greven nijet tho voeren konde, ende oick datmen tusschen Groningen ende Emden nijet reijsen kondenz. Inde Pinxter hillige dagen des woonsdagessande de hartouch van Sassen groot volck in Selwerder clooster ende vole huijsluden mit schovelen ende spaeden; ende leten dat clooster vast maken mit scanssen ende bolwercken, ende leten die graft, de de Groningers hadden toe dammen laeten, weder op graven, op datse de Groningers des te bet bijnnen der poorten mochten holden, ende geene gueth buijten mochten holden. Ende leeten ene brugge maken over dat Reydeep bijden grunt zijl, daer se tusschen
Aedewerth ende Selwert mochten rijden ende vaeren. Daer na sijnt sij getogen uut Selwert, ende wolden ene veste gemaket hebben bij de Hooge brugge, ende hadden daer volee buren ende huijsluijden mede, de daer graven solden; men dat was of nae bij de stadt, so datse mit een slange ofte cartouwe lichtliken mochten schieten; so leten sij den anslach achter, ende hebben daer nijet meer gevestiget. Ende sijnt voert getogen nae Garmerwolde, ende hebben de kercke ingenomen ende vast gemaect mith een bolwerck ende een graft daer omme; ende daer stont al tom heerlicken wedem huijs, dat sleten se, dat holt brukeden se an de veste, ende den steen voerden se in Dampster deep; ende makeden daero mit eerde ende steen enen dam over dat deep, ende letens voert toe dammen alle de sloten, daer se muchtent over rijden ende varen naet Wolt hen aenden Weerden bras; ende van Galmerwolde maekede zijt oijck, datmen muchte varenende rijden to Selwert ende voert tho Aedewert.

14 Van dat hartoch Henrick van Bruijnswijck den Oort belede, und daer voer doot bleeff, und wo se weder af togen, und quamen bijden fursten van Sassen in Aedewerdt
Hartoch Henrick van Bruijnswijck de toech mijt al sijner macht van volck ende zijn geschutzvoer den Oort, ende meende dat to winnen. So lagen daer op rechtsinnige kriges knechten. Ende de furste hadde vole grootes gescuts ende bussen daer voer, ende schoot verveerlicken daer voer, ende dat huijs was nijet starck, soe schoet hij dat steenwerck en stucken. Men de Eemse ginck daer omme aen de twe zijden, ende aen de lantzijde was een bolwerck; ende dat huijs hadde enen schonen keller, daer sick die knechten in mochten bargen. Ten lesten als se dus lange ende verveerlijcken hadden geschoten, soe wolden sijt bestormen, ende wolden anbrengen eene scharme ende katte, daer de furste hartoch Henrick selven bij was. Ende daer wort he selver over doot geschoten. Als he nu doot was, soe togen alle de ander heren de mijt em daer weren – daer hoer namen voor alle ghescreven sijnt – weder aff, ende sijnt elck gereijset nae oer landen; men daer synt vole gebleven toe voet ende tee peerde, de de furste van Sassen in zijnen solt ende denst hadde, ende oijck mede de desse andere heeren van oer kriges luiden bijden hoop leten. Als de Sassigen geen gewin sagen op de sloten ende borgen meer te wijnnen, soe deden se daer voert an alte grooten scaden mijt brant ende rooff int lant, dat niet wal sprekelijcken is, ende besetten de borgen ende sloten dese ingenomen ende gewonnen hadden, alse de Vredeborch, Stickhusen ende Dornum. Mester Hicken borch de nam Her Omke in, de helt he doch al te voren voer zijn to wesen, ende meende dat mester Hicke em de mijt onrecht doch ontbrukende was – men we recht off onrecht daer to hadde, is mij onbewust. Ende de twe ander borgen to Dornum worden omme smetenk ende destrueert; des geliken wort Oplengen oick gedaen.

Deel II-L

Hertog Karel van Gelre eerst door graaf Edzard te hulp geroepen, dan door de Groningers en door hen als nieuwe landsheer aanvaard (1514)

1a Edzard verwerft hulp van hertog Karel tegen de Saksen
Ende als se dus in dessen handel weren, soe was de greve uut den lande bijden hartoch van Gelre om hulp ende bijstant. Ende de grave makede em to vrunde mijtten fursten van Geller mijt gelt ende goet; want dat was hem van nooden, dat he hulpe ende troost sochte, want hij dus veled heeren ende fursten contrarie hadde, so ghij voeren gehoort hebben;ende hadden niemant de em redden noch helpen konden noch wolden, dan he selven mijt sijn lant ende de stadt van Groningen ende God boven ale. Soe was daer tusschen den coninck van Franckrijck ende den coninck van Engelant een groet orloech, sodat de coninck van Vranckrijck hadde een groot getal van krijges volck bij em. Soe was de hartoch van Gelre groot bijden coninck van Vranckrijck, want zijn moeder was uut Franckrijckk geboren, ende was een dochter van Bourbon; men sede oick, dat de hartoech sick onder de croone van Vranckrijck gegeven hadde, ende des gelijcken de greve van Vrieslant oick. Wes des van beijden is, is Godt bekant; men dit weet ick ummerso wal: hadde de hartoch van Gelre geen troost noch hulpe gehadt uut Franckrijck, hij weer al een verdreven heer uut zijn lant gewest. Sus onder allen so hevet de greve so lange bijden hartogen van Geller bearbeijdet, dat he hevet gescreven aen den coninck van Vranckrijcks om een getal van krijges knechten; ende daer was een hooftman geheeten Michielt van Pomeren, de reet tusschen beijden, dat he opbrachte een groot getal van knechten. Ende de hartoch van Geller brachte em op omtrent dardehalff hundert reijsige peerden ende ruteren, ende daer quam he voer mede aff, ende de voetknechten queme nu em nae.

1b Saksen in geldnood roven in Oost-Groningen, terwijl Edzard met troepen naar Groningen komt

Als dit dije Sassige vernamen, ende de borgen sus beset hadden, soe ghij voer gehoort hebben, so braken se op mijt al oer volck toe voete ende to peerde ende oer gescut, ende quemen over de Eemse om te reijsen naden fursten van Sassen. So bleven sij liggen in Reijder lant ende inden Olden ampte ende daer omtrent, ende sandend tho voren vuijt eenen rijdendee boden. Ende so weren de Groninger knechten uut op enen bute, ende vengen den boden, de breken zijn breven op. Den sin vanden breven was van dat getal van peerden ende knechten de den fursten quemen, ende begeerden van zijne genade te weten, waer se sick legeren solden; oeck screven se em, wo datter een groot gescreij ende geroep onder den knechten was om eren solt ende gelt to hebben, ende wo dat bijden heren, die bij den hoop van knechten weren, was weijnich geldes; ende screven mede zijne genaden, dat he mochte dencken om gelt te crijgen, want als se bij sijne genade quemen, ende dan geen gelt kregen, solde dat gescreij ende roep vole grooter muchten worden; ende oijck dato zijne genaden muchte dencken omme hoij ende haver totten peerden. Dessen bode holden de Groningersrtwe dagen lanck omme de knechten te letten inden Olden ampte, so datse vanden fursten van Sassen onbeantwoort bleven; doch se hebben sulcke tijdinge gecregen vanden fursten, datsse sijnt voort doer getogen door den Olden ampte, ende namen mede enen grooten rooff, al datse dragen ende drijven konden; ende quemen to Slochteren, do nae Kroppes wolde, hen nae den Weerdenbras ende Borcker brugge, hen na Aedewerth, daer de furste dot selves was. Der wijlenu dat de Sassige knechten dus vuijt des greven lant reijseden ende op de tucht weren, werenv de Sassige scepen van oerloech noch op der Eemse, ende behinderden datmen tusschen Emden ende den Dam niet muchten vaeren. So makeden de Emders toe voele schepen mit bussen van oorloech; ende de Damsters knechten quemen uut te lande mit oer bussen, ende de Emders quemen to water, ende meenden de Sassige scepen to veriagen vander Eemse; men de Sassige weren em overlegen mit groote scepen ende gescut, soe dat die Emders sagen daer geen gewin op, ende sijnt soe weder om geweken in Emden. Doch daer quemen over omtrent dre hundert knechten, de quemen in Groningen des vrijdages voer Sunte Margarete. Ende hadden enen leijdtsman mede, de se leijde voer bij Witte werum, doer Wolterssum ende na Scharmer, so datse des morgens vroe quemen to Groningen; want se moesten desse wech bij nachte dus reijsen, want de Sassigen hadden do noch in Garmerwolde, ende de Sassige knechten de uut des greven lant susa reijseden – als ghij voer gehoort hebben –lagen doe noch to Slochteren ende daer omtrent. Ende des selven dages als de Sassigen daer hen getogen weren, quam de greve na bijnnen Groningen des avendes late mijt seven hondert reijsige peerden ende ruteren; ende omtrent derdehalff hondert knechten to voete de quemen em nae des selvigene nachtes door dat Olde ampt, to Slochteren ende to Scarmer toe, ende soe voert nae Groningen; ende den selven wech hadden se oijck gereden.

2a Hertog Georg schrijft tevergeefs brieven naar Groningen
Item op desen selven dach als de greve to Groningen quam, des morgens vroe sande de hartoch van Sassen zijnen boden to Groningen myt sess breven, als ande dre kerck heeren binnen Groningen elck enen breeff, enen breeff aenden prior vanden Jacoppijnen, enen aenden gardiaen vanden Minrebroederen, ende enen aenden gilden ende gemenen borgeren. De vijff breven aen de geestelicken prelaten weren van een zin inholdende, mit ene ingelechte copie van den brieff de aenden gilden gescreven was; oick sende hij mede een copie uut des keijsers mandaet, dat tho winter vorleden vanden keijser quam to Groningen, doe de rekenschap tho Aedewert schach, so ghij voren gehoort hebben. Die sin ende inholt vanden gilden brieff was: dat de furste beclagede de schamele ende onnoosele borgeren ende inwooners der stadt Groningen, de so jammerliken verleijdet worden van oeren oppersten ende de sommige van oeren Raedt, omme dat se weerstonden ende rebel weren des keijsers mandaet, so he em daer mede sande in ener copie; waer se sick noch veerder wolden laeten vinden in desse rebellicheijt der keijserlicker maiesteijt ende des Hilligen Rijx, mustes he georsaket worden dat aen se to versoeken mitten zwaersten he konde, van oerloech, dootslach, rooff ende brant; waer se sick noch wolden geven tot gehoorsaemheijt ende compositie, wolde he sick noch genedichlikent laten vinden.
Den sin ende dat inholt vanden vijff breven aenden prelaten was: aengeseen dat se weren besorgers der zelen, ende weren nv daer schuldich voor te wesenn ende te raden sus grooten jammer ende last, dat hier van muchte komen van bloetstortinge, moort, dootslach, rooff, brant ende alle ander quaet dattet oirloech mede brenget, datsse der gemeenten solden onderwijsen, se sick ten vreden solden geven. Ende aenden Raedt wordt nijet gescreven; doch desse breven quemen opt Raedthuijs. Ende daer quam bij ene opt huijs borgemesteren, Raedt, sworen gemeente, bouwmesteren vanden gilden mitten oldermans ende vole andere borgeren; ende de geestelicheijt quemen oijck opt huijs, elck met oer breeff; ende daer worden alled desse breven gelesen. Alse se gelesen weren, doe hadden se oer spot daer mede ende hieldent voer gukelrije ende moijterije. De droste was mede opt huijs, de sede: 'ja nu moghij seen, waert em toecomen is. Het loopt andati eijnde. Te voren wolde he den greven ende den Raed van ene moijten; nu wolde hij geerne den Raed ende den borgeren ende gemeente van eene ende contrarie brengen. Men weest wal gemoet: het sal wal geringe een goet cort eijnde hebbenӮ Dus seijde elcke dat zijne, ende hadden daer geene zwaricheijtm an. Doch daer weren al welcken opt huijs de al bewegen ende zwaricheijto daer in hadden, men de dorsten daer niet spreken. God gunne ons, dat wij nummer veerder last daer van crijgen.
Hijer weer oick noch vooler te scrijven van voelen dingen, de geschegens tusschen dat Selwert wortt beset ende tot nu toe, int gemeen gesecht; want dat was selden dach daer was all een alarm, so dat die Sassige quemen voer de stadt, uut Aedewert ofte Selwert ofte vanden Weerden bras, naeden koeen ende beesten. So lepen de Groningers tegen em uut upt scutgeveert; ende so quam daer onder tijden een ofte twee doot weder in ende een deel gewondet, desgelijckena de Sassigen oijck. Ende de Groninger knechten ende inwoners togen vake vuijt des nachtes op ene buete in Drenthe ende Vrieslant, ende kregen vake gevangen ende peerden ende ander koijen ende beesten, hoij ende holt ende torff, dat in de stadt bedarvede ende van noden was.

2b Gevecht om Selwerd met veel slachtoffers en schade
Item als de greve dus inde stadt was gecomen mit desse ruteren ende knechten, so ghij voer gehoort hebt, soe reet hij selvenaf vuijt, ende de greve vander Hoij, die doe mit em tho Groningen komen was; ende leet dat groote geschut uutbrengen buijten Botteringe poorte bij de uterste molen, ende daer reden uut omtrent veerhundert peerden ende ruijteren met em, ende daer quemen uut oick so voele knechten toe voete; ende de weldige hoop van ruijteren ende knechten hilden sick inder orden bij dat geschut achter den molen berch, ende de ander hoop bleeff staende inder oerden in Ebbinge strate. Soe lepen vuijt op dat schutgeveert een verloren hoop, een grooten hoop knechten aenden Geestlijcken Mageden kamp, ende daer reet oijck vuijt een deel der ruteren. So quemen de Sassigen de in Selwert lagen, de daer doe veel was; want daere was so vele, datsse sick int clooster nijet al behelpen konden, so hadden se gemaket uut ande wester zijt van dat clooster voleg tenten ende paulioenen, daer se onder lagen. Ende quemen vuijt mijt enen grooten hoop toe voete ende to peerde, ende brochten oer groot gescut achter den uutersten camp bijden wech vanden Paddepoel ende schoten scarpelick an malcanderen ende deden malcanderen volel schaden, mijt dooden ende gewonden an beijden zijden, de geschoten ende geslagen worden; ende dese scharmutssen ende schutgeveert schach des dinxdages voer Sunt Margareten anno M Vc ende XIIII.

2c Hertogin van Brunswijk-Calenberg bezoekt Aduard

Hartoch Erick van Bruijnswijck de hadde tot ener echter vrouwen hartoch Georgius suster van Sassen. So lach hartoch Erick mit den fursten van Sassen, zijnen zwager, in Aedewert, ende hartoch Henrick van Bruijnswijck – de olde hartoch Henrick van Bruijnswijck zone, de voor de Oert doot bleef, so ghij voer gehoort hebben. Oick lach to Aedewert bijden fursten van Sassen de hartoch van Grubbenhagens mit meer junckeren ende heeren. Soe quam de furstinne van Bruijnswijck, omme oerent heren ende man hartoch Erick ende oeren leven broeder hartoch Jurien van Sassen to visiteren ende toe te spreken, ende Vrieslant eens tho beseen; ende quam int clooster to Aedewert, costelijcken mit bespeerden wagenen ende vole ruteren toe peerde bij rijders, ende quam doer Roden to Enematijl toe int clooster. Ende bleeff so omtrent veerthien dagen triumpheren ende hoverende, ende reijsede doe weder na huijss.

3a Van den aenslach dat de hertouch van Sassen toech voor den Dam, ende den stormender handt in nam
De Dam deawas all wall bevestet mijt graften ende poorten ende een schoon bolwerck mit ener borstweer ende een stacket daeromag heer. Ende de greve van Oostfrieslant hadde daer in wal een achthundert goeder krijges knechten, ende daer weren oick in vole borgeren ende inwoners ende vele boeren omtrent den Dam. De hartoch van Sassen doe lach in Selwert, ende starckede sic seer mijt volck; ende em quam oick voleg grotes gescuttes to water ende to lande van kartouwen, slangen ende hooftstucken, van bussen ende ander velt gescut, ende wonderlijcke vole bussen cruijts bij voelen lasten. Oick quam to scepe bij Aedewerder zijl voele scharmen, korven mede to scanssen; ende ledderen, bruggen mede to stormen. Als he alle dese reescepe van oirloech bij ene hadde, so brack he up uut Selwert op Sunte Marien Magdalenen avent, mijt allep zijnen fursten ende heeren, mijt alle zijner macht ende al zijn gescut, ende belede den Dam. Ende in Aedewert leet hij een veenken knechten omtrent drij hondert, ende daer toe welcke bueren ende huijsluijden. Ende als de Groningers vernamen, dat he uut Selwertr was mijt zijn volck, so togen de Groningers uut, ende haeldens al datse in dat leger hadden laeten, ende branden de hutten ende tenten de daer noch stonden.
Als sij dus den Dam belecht hadden, so makeden se bruggen over de depen, so datse den Dam omme ende om mochten beleggen ende rijden tho peerde ende tho voete; ende gingen liggen in drijent legeren ende hoopen, ende leden oer gescut voer elcke poorte; ende hadden daer vole bueren ende huijsluijden mit schovele ende spaden to graven; so dat se schanseden vast voer de stadt.
Ende schoten daer verveerlijcken: inden ersten doer de openen diepen de doer den Dam loopen, daer was geen bolwarck voer; daer nae so schoten se al nae die poorten, ende schoten dije all in stucken ende uuter weer; ende schoten daer in voele vuerclooten, daer se grooten last van hadden omme te lesschen. Ten laesten des vrijdages voer Sunte Sixtus dach, de do quam op enen sondach, tusschen den vrijdach endeaa saterdach des nachtes, soe hilden sij geen schietens op, mit all dat grote gescut ende mit tumeleers ende vuercloten, so dat men alle de nacht ende saterdach omtrent drij uren nije hooren noch seenad konden dan vuer ende clooten. Ende in dit scetenn omtrent vier uren so vellen se to gelijcke an tot elcke poorte – want de al in gheschoten weren – ende treden daer vromelijcken in stormender handt, mijt inder orden mijt opgerechten vaenkens, mijt een groot gescreij van claretten, trumpetten ende heer trommen, dat elck muchte grouwenag de inden Dam weren. Wat jammer ende moort dat daer geschach mach ijderman dencken, want daer bleeff weijnich levendich van mans parsonen de se inden Dam vonden; men daer vieler over dat staket welcke omtrent anderhalf hondert, ende die over dije graft swommen, de ontqumen. Ende de vrouwen de se vonden bij die veste ende bijden ketelen daer de wellinge in was, waer vier oft vijff doot geslagen ende een kint oft twe. Ende spaerden kercken noch cluse noch kramen noch geenerleij steden. Oick worden daer gevangen omtrent twe hundert krijges knechten, die geransoent worden nae krijges recht; oeck worden daer gevangen vanden Dampsterse inwoners welcke, men seer weijnich, de al geransoent ende gescattet wordden nae oer guedt, de anderen worden al dootgeslagen in de kercke, ende in dat clooster leep daer voele, men se worden al door steken ende dootgeslagen in de kercke: int koer, opt hoege oltaer, op den evangelijj boom, opl dat gewulffte, wonderlijcke voele, so dat daer geenderleij steden worden gespaert. O wach! Wat jammer ende geroep ende gescreij sonder barmherticheijt dat daer was, is nijet wal uuth tho spreken noch tho scrijven. Ende alle dat vrouwen volck, wijff ende kint worden gevangen ende gepijniget, omme to wijsen of se jenich gelt ofte sulverwerck hadden begraven, ende als se em dat verholen scat elck gewijset hadden, hebben se ter poorten uut elendich gedreven mit oeren kinderen, vuijtgenomen suverlijcke borgers ende inwoners dochters ende denst mageden ende anderer jonge vrouwen hebben se daer bijnnen bij em geholden; woe se dat mijt em hebben geholden van bij slapen, mach elck goet mensche dencken. Ende alle dat goet dat inden Damme was, hebben se gepartet ende gebutet, so dat alle de knechten rijck worden. Ende de husen de inden Dam weren hieltt die furste voer zijne; ende wat borger ofte inwoner dat de van em konde weder in kopen, muchte dat doen, ende dat geschach om enen redelicken penninck. Ende daer quemen vole to Groningen vanden Damster vrouwen mijt oeren kinderkens, als elendige arme luden in enen snooden rock, de eertijdes genoech gehadt hebben.
Och wat jammer ende elende dat daer was, mochte em God versetten, want se weren des eenen dages rijck, des anderen dages arm ende elendich. Daer worden wal in dootgeslagen inwoners ende oick landtsaten de omtrent den Dam woonden ende daer in gevlogen weren; de wolden voer oer lijff gegeven hebben orer sommich dusent Rinsgulden, een deel twe dusent Rinsgulden, muchtenae se vangenschup gecregen hebben; men se worden allijke wal dootgeslagen. Soe dat daer bereeckendes volckes doot bleeff al over elven hondert mans, van inwoners ende knechten; in desse summe weren de Sassige dooden mede gerekent. De priesteren lieten se leven, daer worden geen van dootgeslagen, men se worden geransoent ende moesten em geven vijer hondert Rinsgulden bij der sonnen schijn, bij verlus erer proven ende oeren hals. De hooftluden vanden knechten de worden gevangen ende geransoent nae kriges recht.

Ende daer lach in ene geheeten juncker Otto van Deeffholt, ende was een bastart van den Deeffelschen heren, de was de opperste velt hooftman daer in van des greven wegen; de wort oick gevangen ende swaerliken int ijser gelecht, ofte een deeff ofte verrader were gewest.

3b Saksische beloning voor helpers en genade voor Damsters

Als se desse victorie hadden gehadt, so sijnt daer vele to ridder geslagen omtrent tusschen dertich ende veertich. Als int ersten de furste hartoch Jurien van Sassen leet sick selven to ridder slaen; daer nae jonge hartoch Henrick van Bruijnswijck; daer nae vole andere jonckeren ende heerenn, de mitten fursten daer weren ende dat ghewin mede hadden gedaen; onder welcke daer weren dre in Vrieslant in dessen Ummelanden, als bijnamen zalige her Onno van Ewssum ridder ende hoeflinck to Middelstum hadde twe soenen nagelaten, de ene was geheeten joncker Roeloff van Ewsum, des ander Wigbolt van Ewssum gebroeders, worden daer beijde to ridder geslagen; ende noch een Vres hovelinck geheeten Mencko Heemster inden Ham, oijck ridder geslagen. De furste wolde wal meer vande Vresen to ridder geslagen hebben, men se ontsedent den fursten, ende woldent nijet wesen. Als desse triumph aldus gedaen was ende de knechten al de tijlber guederen gepart ende gebutetae hadden, soe leet de furste uutroepen dat alle degene de noch to lijve weren, solden vrij ende velich weder in comen; se solden oere husen ende woningeaf ende oer tilbera goet om enen redelicken penninck weder koopen; men watter wech was ende vercoft was, moste wech blijven; welcks wonderlijcke vole was, want daer lagen voleam scepen ten Delffzijl, dije al mit tilbaer guet geladen worden; daer wordt oijck wonderlijcke vele mijt wagenen gevoert na Westerlant, ende nae Aedewerder zijl tho schepe. Als dytp all vullentogen ende gedaen was, soe toech hartoch Erick van Bruijnswijck ende zijn neve hartoch Henrick van Bruijnswijck mijt een vijff vaenkens knechten omtrent anderhalff dusent weder omme na des greven lant doer Slochteren ende doer dat Olde ampt; ende de furste van Sassenas besette den Dam mit een anderhalff dusent krijges knechten, ende leet oeck een blockhuijs ende veste opden Delffzijl maeken. Als dit alsus gedaen was, so toech de furste mit al dat ander heer wederomme na Aedewert, men he leet blijven to Wijnsum sess vaenkens knechten omtrent twe dusent starck, ende reet selvena mitten anderen hoop in Aedewert, de sick daer weder legerden; men de furste nam omtrent twe hundert peerden, ende reet daer mede na Leeuwerden, omme saken de he daer toe scaffen hadde. Ende den hoep de in Wijnssum gebleven weren mijt die sess vaenkens, quemen op Onser Lever Vrouwen avent Assumptionis, ende namen Selwerder clooster weder in.

3c Poging Edzard en Groningers tot inneming Selwerd mislukt

Des dages voert nae Onser Lever Vrouwendach was op eenen woensdach. Des morgens tho vijff uren soe toech de greve, de noch thoe Groningen lach, mijt alle zijne ruteren ende knechten ende schutten, borgeren ende inwoners in Groningen voer Selwerder clooster, ende meende dat clooster in tho nemen.

Men den anslach omme dat cloosterg to winnen was nijet recht angevangen, want de ruteren mijt dat reijsige tuijch ende de knechten ende schutten togen Damster wech langes nae de Hooge brugge, oer sommige togen den Iacopijner wech langes, een deel Kurren wech langes, een deel den Cleijwech na Katers kruse op, een deel naeden Paddenpoel, ende voele de over dat velt hen lepen alsmen den wulff in Drente plach to jagen. Ende den hoop ende orde vanden ruteren ende knechten bleven liggen bij Caters cruce na Nordyke op, ende dat groote gescut lach achter Katers cruce ende achter den Woldijck. Ende de Sassige knechten quemen stoltelijken uut den clooster tegen em vuijt; men se worden mijt dat groote gescut dat de greve mede hadde, weder in dat clooster gedrongen. Soe leden se oer groote gescut ter were vuijt dat clooster, ende makeden dat clooster vast mit een wagen borch, ende sloegen den stenen tijlm aen de ooster zijt dat clooster dael, ende makeden als se dat nemen ende geven wolden, ende schoten verveerlijcken daer vuijt; dat jo wonder was, dat soe vele knechten dorsten sodanen hoep volckes in soe openen vlecke ende clooster dorsten verwachten, want hadden se verveert oft beanxt geweest, se muchten joe wal son der schaden mijt oer geschut affgetogen hebben nae Wijnsum, soe vroe als de Groningers ersten vuijt begonden te comen; men se verwachteden al dat em comen wolder. De Groningers schoten daer vervaerlijcken in mijt oer gescut, des gelijcken de Sassigen weder uut; men daer wordt nijet voele scades gedaen: de Groningers kregen waer vier oft vijff dooden ende gewonden. Als de greve endet Groningers suss geen gewin saegen omme dat clooster toe stormen ende to winnen, so braken se op, ende namen elck oer groot gescut mede, ende quemen weder inde stadt omtrent drije uren nae middach mijt beholden gued. De Sassigen bleven int clooster liggen, ende starckeden sick daer ina, ende maeckeden dat clooster vast.

4a Van dat verbunt tusschen de fursten van Sassen unde den bisschop van Utrecht, ende meer andere

Bisschop Frederick van Baden, bisschop van Utricht inder tijt, ende de van Deventer ende Swolle mit die rijdderscup an desse zijt der IJselen an de ene, ende hartochc Georgius van Sassen hebben een verbunt gemaect mijt malcanderen inder tijt, doe de greve van Oostfrieslant ende de Groningers sus in veyde ende orloch mitten vursten van Sassen stonden, also datsse malcanderen solden bij staen mijt lijff ende guet. Also waer die hartoge begerdeg ende op sijne vianden toe doende hadde, solde de bisschop van Utricht ende dije twe voergenoemde steden ende ridderschup verplicht wesen em to hulpe ende bijstant toe comen mijt sess hondert kriges knechten. Desgelijckes ofte de bisscop ende steden ende ridderschup eenige veede an stunde op dat Gestichte, so solde de furste van Sassen em in gelijcker manieren em mijt soe voele volckes to hulpe comen op zijn cost ende solt. Men queme den fursten enige veijde oft oirloech toe in Sassen, Doeringe endem Mijssen, daer solde de bisscop ende Gestichte niet toe verplegen noch verbunden wesen em daer yenigen hulpe ofte bijstant toe doende.

4b Groningen terroriseert Drentse havezaten en dorpen

Als de greve ende Groningers to weten wort dit verbunt, ende kregen ene copie daer uut, so helden se dat lant van Drenthe ende Gestichte voer vijant ende ontseden se van stonden an vijantlijcker wijse toe versoeken; ende datsse sick solden verbrantschatten, of men solde se all verbarnen. Soe hadde juncker Roeleff van Ewssum een suverlijcke hooftmans woninge to Roden inden landen van Drenthe, dat dije Sassigen hadden bevestiget ende ingenomen ende met knechten beset, soe ghij voers gehoort hebben. Als de furste nut op Sunte Marien Magdalenen avent toech voer den Dam, als voer van gescreven is, soe dede he em toe weten: weert sake datsse dat huijs niet vermoeden to holden voer alle gewalt, so solden se afnemen al dat daer op was, ende comen tot hem in Aedewert; want hij wolde voer den Dam, ende wolde daer niet af, eer hij zijnen wille daer af hadde. Soe kondese van em geen ontset krijgen; soe togen se van dat huijs, ende letent ledich staen. Als de Groningers dit vernemen, datsse dat huijs soe verloepen hadden, so sandene se oer volck uut op Sunte Jacobs dach des nachtes, ende leten dat destrueren ende heel uutbarnen ende to niete maken; ende de plunder waer de daer noch op was, brochten se mede to Groningen. Daer nae quemen dese dinxspillen ende karspelen van Noorden velde hent to Anloe ende Rolde toe, ende hebben sick verbrantschattet, ende elck ploech gaff den greven vier golden Rinsgulden. Ende de ander dinxspillen ende karspelen de veerder gelegen weren, alse Deveren, Dwingel, Runen ende Meppel, de wolden nijet gehorich wesen. Soe hadde de greve doe wal bij em to Groningen een sess hondert ruters mit reijsige peerden, ende daer was wal dusent kriges knechten. Ende de rogge ende broot koren begunde seer too krimpen binnen Groningen, omme voelheijt des volckes dat daer bijnnen was, ende dat orloech sus lange an stundt, ende nijet in quam, omdatse dus omme belecht weren mit blockhusen. Soe scickede de greve ende Groningers uut omtrent veerhondert ruters te peerde ende vijff oft sess hondert knechten ende inwoners ter voete, ende deden em mede uutt wal tsestich wagenen mijt sacken, omme rogge mede in tho halen; ende sijnt gereijset hen to Beijlen, toe Ruijnen ende tho Meppel, ende hebben daer gecregen tho koope omtrent vier hondert mudde roggen; men de rogge is opgescreven, ende de Raed van Groningen solde em de roggen hier naemaels betalen. Desgelijckes voer ende nae so hebben se wal twee oft drije reijsen rogge uut Drenthe ingehaelt, de oick alsoe is op gescreven. Daer nae so hebben se desse buerscappen gebrantschattet, elck na grootheijt des karspels, als Beylen nae dat zijne, Ruijnen oick na dat zijne; Meppel moeste em loven toe geven seventhien hondert Rinsgulden, ende moesten em daer gijseleers voer setten. Daer nae togen se tho Deveren ende tho Dwingelen, de setten em tery were; ende de van Stellingewerff quemen em to hulpe omtrent anderhalff hondert starck; men des greven reijsers ende ruijteren weren em overlegen, want se weren wal gerust, ende quemen over onverwarent, ende veriageden al den hoop, ende sloegen daer wal drij ofte vier doot vanden Vresen ende Drenthen. Ende daer toe moesten de van Deveren em loven to geven tho brantscat anderhalff dusent Rinsgulden, bijnnen veerthien dagen tho betalen. Ende de van Dwingel ende de an der karspelen moesten elck geven nae grootheijt oers karspels. Daer was een karspel geheeten Wapse, daer worden gebrant welcke costele husen, wantse geen brantschat geven wolden.

5a Saksische benden plunderen Reiderland en Oost-Friesland
Den hoop vanden knechten daer hartochc Erick ende hartochd Henrick van Bruijnswijck mede togen nae des greven lant doe den Dam gewonnen was – so voer van gescreven is – doe se quemen in Reijder landt, soe was daer vole gudes gevluchtet int Stichte van Munster, to Asschendorp ende Reeh op der Eemse ende daer omtrent; dat namen de Sassigen ende Bruijnswijckschen hoop all, ende kregen daer al toi grooten goet van golt, silver ende huisreeschup ende ander gued, ossen, koijen ende peerden. Daer na togen se in des greven lant, ende branden daer, ende rooveden daer voer voetj op al dat daer was: van Stickhusen ende den Oordt an hent voer Emden alle de groote costeleldorpen, alse Olderssum, Petkum, Borsumm, Larrelt, Hinte, Ophusen, de Greet ende alle de dorpen ende loegen daer omtrent; uutgenomen daer woonden twee oft drij hovelingen, alse Focke van Pewsum, juncker Roeloff ende Victor Vreese, de verbrantscatteden oer gemeente ende oer selves woninge. Daer nae so letense enen hoop vanden knechten in Heer Oemken lant, den anderen hoop in juncker Christoffers lant, den derden in joncker Johans lant van Oldenborch, daer se elck oer landt mede muchtens bescarmen. Den anderen hoep de daer over bleven, quemen wederomme bijden fursten van Sassen.

5b Groningers verwoesten Benkemahuis te Midwolde

Benkema huijs to Midwolde hadde de furst van Sassen lange eer nu laten bevesten myt bolwercken ende graften, soe hier voer int cronikel al van gescreven is dat huijs hoorde eenen toe, de heete Harmen Benckema. De furste hadde Hermen geven to jaergelt dusent Rinsgulden voer zijn scaden, de em gedaen was aen zijn husen ende schuren, doe dat bevestet wort. Ende dat huijs hielt die furste voer zijn open huus, men Harmen muchte dat vor syn egen bewonen. Ende he was greetman over Vredewoldt. Als de furst van Sassen dit oerloech nu weder hadde tegen den greven ende den Groningers, soe besette he dat huijs weder mijt kriges volck. So vernamen die Groningers dat dat huijs nijet wal bewaert was mit volck; want Herman Benckema, dat heerscup vanden huse, was daer selven hooftman op mijt en vyfteyn knechten. Soe toegen de Groningers uut op den sondache voer Sunte Johannes Onthoevedinge des nachtes, omtrent hundert ende thien starck van borgers ende inwoners ende welcke knechten. Ende daer was man een wachter, de daer wakede boven op dat steenhuijs; ende daer was weijnich waters inde graft, wantet een verveerlicken droge somer was. So quemen de Groningers aen de ooster zijt uut dat appellhof over de graft, ende braken dat staket in de graft ende opt bolwerck en twee, ende quemen soe opt bollwerck, ende quemen soe voort beneden int huijs daer Hermen Benkema noch selven lach op zijn bedde. Als he hoorde dat geruchte, soe vloech he van dat bedde, ende leep nae de doere van dat steenhuijs, men he wort gevangen met dre knechten. De ander knechten de opt steenhuijs weren, de helden dat steenhuijs werender handt. Dat huijs beneden, camer, koken ende zael wordt heel uutgeplundert van gelt, sulver, klenodien, clederen ende huijsreeschup, al datse dragen ender drijven konden. Daer nas staken se dat aen, ende brandent gansch heel uut mijt allet dat guet datse daer in gelaten hadden. Ende brachten Harmen Benkema gevangen mede in to Groningen op eenen wagen, want he was gewondet in zijn been, dat he nijet wal gaen konde. Daer na wort hij heel cranck, soe dat hij geolijt ende bericht wordt; ofte dat quam vander wonde ofte andere kranckheyt, mach God weten.
De Sassigen besetten dat huijs weder, ende senden daer meer volckes op tot den knechten de daer op bleven weren, ende makeden dat weder vast. Harmen de hadde eenen zwager to Groningen geheeten Evert van Asschendorp, de hadde sijn steeffdochter; de kreech Hermen in zijn huijs, omme dat he kranck was, ende wordt borge voer em, dat he em solde wederover leveren levendich of doot den genen de em gevangen hadden. Doch Harman wortaf weder to passe, soe wordt he gerasoent, ende gaff em acht hundert Rinsgulden den genen die em gevangen hadden, summa in alle, dat he wal to schade hadde mijt rooff, brant ende rasoen boven anderhalff dusent Rinsgulden.

6a Alle vredesinitiatieven van derden lopen op niets uit

De hartoech van Sassen, de greve ende de Groningers helden daghen van vruntschapc to maken mijt malcanderen; de dagen worden geholden toe Dorckewaertd ende in de capelle toe Brunne voer Groningen. De scheijdes heeren de tusschen beijden partijen over de sake gengen, weren de rede des bisschops van Munster ende van Osenbrugge ende des greven vander Lippe ende des greven van Schauwenborch; men daer wort verloren arbeijt gedaen, so datsse daer nijet van maken konden.

6b Edzard en Groningen veroveren en versterken kerk Slochteren
Hier na soe hadden de Sassigen vuijt den Dam gesant enen dije geheeten was Roeleff Kasse, ende dese Roeleff was to Groningen geboren vanden besten; ende der broederen weren drije weelige vrissche koene mannen alse Clauwes, Gert ende Roleff, ende weren gehijlickt int Olt ampt. Ende weren gevaeren uut Groningen halff van armoede, ende weren nu bij dije Sassige groot, ende meenden noch grooter tho worden. Dese Roleff was comen vuijt den Dam mijt een vijftich knechten op de kercke to Slochteren, ende wolden de vast maken. Dit vernamen de greve ende de Groningers, ende sanden vuijt oer ruijteren ende knechten, enden borgeren ende bueren die lustich weren, inder nacht; ende vellen de kercke an, ende kregen se in. De Sassige weken upt wulfft, men se worden daer mit vuer ende roock aff gesmoket, so datse aff quemen, ende worden gevangen ende toq Groningen gebracht; de krijges knechten worden geransoent na krijges recht. Ende Rolef Kasse mosts geven hundert Rinsgulden. Daer nae van stonden an hevet de greve endet Groningers daer krijges volck op desse selve kercke gesant, ende hebben se vast gemaket, so datsse meenden de voer alle gewalt to holden. Des geliken besetten se oijck de kercke to Midwolde mitten vier toornen int Oldt ampt; ende dit wordt gedaen, om dat men muchte vaeren onbevaert van Groningen toe Emden voer bij Slochteren ende over den Dullert nae Mijdwolde hent to Emden, oick om rogge ende torff in Groningen tho haelen uut Dijuerswolt ende uut den Olden ampte, ende oick ander privande de to Groningen zeer begunde te krijmpen, want dat oirloech lange duerde.

7a Van woe hertoch Karel van Geller van wegen des koninges van Vranckrijck den greve ontsette ende te hulpe quam

Ghij hebben voer gehoort, woe de greve van Oostfrieslant selve was getogen heijmelijcke onbekant bijden fursten hertoch Kaerel van Geller, ende sochte daer hulpe, troost ende bijstant an. Oick hebbe ghij voere gehoort, woe de vorste van Geller sick onder die croone van Vrancrike gevenh hadde; des gelijcken de greve van Vrieslant oeck, ende quam over, ende makede een verbundt mitten fursten van Ghelder van wegen des koninckx van Vranckrijck int eeuwige to holden. Soe dat die greve van Vrieslandt mijt Groningen ende alle sine landen de he onder hem hadde, solden staen onder de croone van Franckrijck, ende niet onder den keijser ende den Hilligen Roomschen Rijcke, daer dat doch van rechte onder behoorde. Want Vrieslant behoert ummers joe den Hilligen Rijcke, ende Groningen is een keijsers stadt, ende de greve hevet zijn landt vanden Rijcke tho leene. Endem dyt Roomsche Rijck sus to verlaten, ende onder den coninck van Vranckrijck toe gaende, hebben de hartoch van Geller ende de greve van Vrieslandt nijet angemarcket dat woerdt dat de vermaledijde Joden seden tot Pijlatum, doe he em toeseijdep: ҅cce rex vester’ etcetera; seet aen juwen coninck. Daer se em weder op geantwoordt hebben:Von habemus regem nisi cesarem,’ dat is: wij en hebben genen conincks dan den keijser. Doch niet te min dit hebben niet angemercktt noch aengesien de hartoch van Geller ende de greve, men quemen al oer saken overeen onder zegel ende breve. Ende de grave solde den hartoch eens op bringen ende senden vijffendedertich dusent Rinsgulden; daer voer wolde he em ontsetten, ende redden em van zijnen vianden, ende de Sassigen uut Vrieslant verdrijven; ende brengen Groningen ende alle de Vriessche landen onder de croone van Franckrijck; ende de greve solde daer een heer over blijven van des coninges wegen; ende de greve solde veerderb niet beswaert wesen mit geenen gelde meer uuth to geven dan de vijffendedartich dusent Rinsgulden; ende alle ander lasten, van ruijteren ende knechten de de furste van Geller op brengende worde van des koninges wegen, solde alc comen op den coninck van Vranckrijck.

7b Eindelijk Gelderse troepensteun voor Edzard te Groningen

Als nu alle desse overkomsten ende verbuntenisse dus verhandelt weren tusschen dessen beijden heeren; ende so hevet de greve sijnene affscheijt genomen vanden hartoch van Geller, ende is weder gecomen toe Groningen, soe ghij voer gehoort hebben. Soe vertoech dat lange, al eer de greve den hartogen dat gelt sande, dat was omtrent Sunte Laurencius. Als dit gelt nu daer was gecomen, so reden de boden ende hoeftluijden over ende weder over tusschen den coninck van Vranckrijck ende den hertoge van Geller, omme dat volck op to brengen; ende dat duerde hent omtrent Sunte Michiel, eer daer yenich ontset ofte volck quam. Ende desse tijt lanck als de hartochl van Geller in dessen handel ende bedrijff was, van Sunte Jacops dach an hent omtrent Sunte Michiel, soe lach de greve altijt bijnnen Groningen, ende hadde bij em toe Groeningen ende over Eemse in allen omtrent twe dusent knechten ende vijff hondert ruteren teo peerde; sus hadde hij toe voele volcks Groningen mede to holden, ende toe luttick die Sassige mede te verslaen ende vuijt den lande te veriagen. Onder des so hadden dije Sassigen alle desse gewinner, alse den Dam in to nemen ende die borgen ende sloten overs Eemse, ende alle de landen to beroven ende to barnen ende to brantscatten, so ghij voer claerlicken gehoort hebben.

8a Plunderende Geldersen door Saksen uit Bentheim verjaagd
Als nu alle desse moert, rooff, brant ende jammer suss gescheen was, ende de landen so jammerlicken verdorven weren, soe musten oick noch ander landen oick gepurgeerte worden. Soe was de greve van Bentum stadtholder in Westfrieslant van des fursten van Sassens wegen; soe wordt hij mede voer vijant geholden. Als nu inden lande van Gelre een deel ruteren ende knechten bij een versamelde, so hadde de greve van Vreeslandt bij em to Groningen denh greve vander Hoij, den hartoch Henrick van Bruijnswijck uut zijn lant hadde verdreven, ende hadde em genomen landt ende luiden, steden ende sloten. Desse greve sochte troost aenden greven van Vrieslant, wo wal he sick selven niet helpen konde, oeck anden fursten van Geller, bijsunicheijt em onder de croone van Vranckrijck tho geven, inden se victorie mijtten Sassigen hadden in Frieslant, omme hem dan weder in zijn landt to helpen. Desse greve wordt gesandt vanden greven van Vrieslant vuijt Groningen aenden hartochk van Geller, omme den hoop tho weggen. Soe hevet he daer bij ene gekregen omtrent vier dusent knechten ende vijffhundert ruteren to peerde, ende toech daer mede int greeffschap van Benthum, ende dede daer grooten schaden in vermits rooff ende brant ende brantscattinge – meer gebrantscattet dan gebrant – men de hove ende arven de den Munster gen to quemen, bleven onbeschadiget. Als dat de greve van Benthum vernam, ende dije Sassigen oijck die in Vrieslant lagen, so hebben se dat den bisschop van Utrecht ende dat Oversticht van stonden aen verwittiget. Soe sijnt de ins Aedewert ende in Selwert laegen, opgebroken, ende leten in elck leger blijven soe voele als des van nooden was den leger mede in tho holden; ende zijnt opgetogen na Coevorden, dat de Sassigen doch in hadden, want se Coevorden ende tlant van Drenthe vanden bisschop hadden beleent ende daer gelt op hadden gedaen. Oock lagen daer een hoop knechten vanden Sassigen over Eemse, demen noemde den Swarten Hoop; de sijnt daer opgebroken, ende sijnt gecomen int graeffschap van Bentum, ende gedeelt: een part to Scuttorp, de ander in Coevorden. Ende de Stichse sijnt daer bij gecomen, so datsse in allen enen grooten hoop bij ene hadden. Ende sijnt daer mede getogen nae den Gellerschen hoop, de noch lagen in dat graefscap van Bentum. Als de Gellersche hoop vernam, dat de Sassige hoop overlegen weren, ende den hoop to groot was, so sijnt se hem voer hen geweken vuijt den velde nae Twente, ende weken in Oetmersum ende Delden hen, een deel weder na tlant van Geller. De Stichse de togen in Oldenzeel, ende namen dat in. De Sassigen togen weder in Covorden ende daer omtrent.

8b Edzards troepen lopen uit geldgebrek naar Saksen over

Der wijle dat dije Sassigen daer so weren in dessen handel, so starckede de greve van Vrieslant oeren hoop zeer starck; dat quam dus toe. He hadde to Groningen wal dusent knechten ende over Emse omtrent achtchundert, den he groot gelt schuldich was, de oer sommige inden Dam, doe dije gewonnen wort, gevangen worden; oer sommige de hij doch in zijnen denst hadde, den he een part dre ofte viermaent solts schuldich was, ende niemant nijet wolde noch konde geven, want he geen gelt hadde. Soe sijnt die knechten ongeloont verloopen; de over Eemse weren, lepen bijden Sassigen hoop, datmen den Swarten Hoop heete; de andere, de to Groningen lagen, togen na Covorden bij den Sassigen hoop. Sus starckede de greve zijne vianden. Wat recht he den knechten dede, die hoer lijff ende guet bij em opgeset hebben, ende inden Dam gelegen hadden, ende oer sommige doot gebleven, oer sommigen gevangen, oer sommigen de hem doch over Eemse ende bijnnen Groningen gedeent hebben, ende al ongeloont bleven, ende wat gescreij ende geroep op den greve was, omdatsse geen gelt krijgen konden, mach ijderman dencken.

8c Groninger roof- en hongertochten naar Gorecht en Drenthe

Doe de Sassigen dus in desen bedrijff weren, ende omtrent Couverden laegen, so begunde de privande, als nemptelick botter, kese, rogge ende torff zeer tho krimpen bijnnen Groningen; so togen de ruteren ende borgers ende bueren starck uut in Drenthe, om rogge ende torff in tho haelen. Als dat dije Sassige vernamen, so quemen se to Rolde ende tho Anloe ende daer omtrent. De Groningers worden dat wijs, datse quemen ende em overlegen ende to starck weren, sijnt voer hen geweken ende getogens inder nacht na Groningen; ende het was duuster ende bystert regenich weder, so dat de wagenen onder wegen staende bleven, ende de luyden myt grooten arbeijt in den slijck ende dreck tho Groningen quemen. Des anderen dages daer nae so reedt de greve selven vuijt mijt den ruijteren de bijnnen Groningen lagen, naden Sassigen hoop in Drenthe, ende wolden beseen woe groot die hoop was; men als se quemen tho Nortlaren ende Suijtlaren, so letense uijtrijden een veertich oft vijftich ruijteren nae den Sassigen hoop, om dat heer over te sien; men se danckeden God, datsse over stuer weder tho rugge sijnt gecomen bijden greven mijt zijnen ruijteren, ende sijnt getogen weder nae Groningen. Ende in dessen afftoech so hebben se voer voets op al nae Groningen, als Onna, Haeren, Helpen al heel verbrant, so datter neets weert van husen staended bleeffe, ende makeden daer enen elendigen hoop tegen den colden winter, want dit geschach omtrent Elff Dusent Mageden. De greve dede hier sijn dinck niet recht in, want se alle verdinget ende verbrantschattet weren; ende daeren boven wordt hem oer hoij ende koren genomen, ende jamerlijcken verbrant. Oock wordt do dat clooster to Essen uutgebrant, uutgenomen de kercke ende het viercant bleeff staende ongebrant. Ende dat geschach al, omme datsse meenden, de Sassigen ende Swarte Hoop soldel daer in gelegert hebben; men se quemen so nae nijet, want se bleven liggen tho Noortlaren ende Zuijtlaren ende daer omtrent, ende makeden to Blancker weer ene groote lant weer; daer bleven zij een tijt lanck liggen. Der wijle datse hier lagen, so hadden dije Sassigen gesant een veertich knechten op Oostwoltmer kercke in Vredewolt; ende daer weren vole buren ende huijsluijden bij gedaget, omme de kercke vast toe maken ende to besetten, om dat de Groningers daer voer by geene prijvande ende hoij ende koren solden halen. Soe toegen de Groningers uut mijt oeren knechten te schepe up Sunter Sijmon ende Juden avent, ende namen ende wonnen de kercke in, want se noch nijet bevestiget was, ende vengen al de knechten de in de kercke weren; ende daer stont een nye fyns wedemhuijs bij die kercke, dat branden de Sassigen selven, ende onder den brant vellen de Groningers de kercket an, ende wonnen se.

9 Van dat die furste van Sassen mitten greven ende den Groningers vruntschaps dagen holde

Daer was een borger in Groningen geheeten Jacop Hillebrandes, de hadde vole handelinge mitten hooftman ende knechten op Stuer Groningen bij Aedewerder zijl, want sij namen hoer beer van em, datsse opt blockhuijss bedarveden, ende de hooftman lach tot sijnen huijs ter herberge; so dat he groote kunde mijt die Sassigen hadde. Desse Jacop creech scriften vanden Sassigen, daer in stonden gescreven alle de articulen daerse op handelen wolden mijt de van Groningen; welck Jacop int hemelick to kennen gaff mester Willem den pastoor to Sunte Merten – de doch al doen ende laten was in Groningen – ende Peter Sickinge, de borgemester inder tijt, de dat den greven ende Raedt vort androeghen; welck also belevet wort, ende voert dagen op beramet sijnt ter vruntscup. De ersten dach is geholden inde kapelle by Katerscruce ter Hoogerbrugge; ende daer wordene geschickt ter dachvaert de pastoor meester Willem, Peter Sickinge, Luleff Koenerdes beijde borgemesteren, ende mester Gelmer Canter secretarius. Op den dach wort nijt vole gehandelt, men daerwort enen anderen dach weder beramet tho Dorckwert in dat voerwarck; daer reijseden dese zelve personen weder to daege, daer em de Sassigek reden to moete quemen. Soe wolden de Groningers nijet entlicken mijt em handelen, offm se wolden des greven raeden daer bij hebben; welcken de Sassegen wredliken mytten ersten hebben aff geslagen, ende gesecht: de greve hadde den fursten soe leve neet gedaen, seq em sulckesr solden to wylles doen; mijt andere voele reden. Doch sijnt daer ten laesten to gecomen, ende hebben belevet des greven reden toe gelijden, ende to Groningen to comen; daerse enen nijen dach op hebben beramet to Essen int clooster to holden des sondages voer Allet Godes Hilligen. Als se daer hen reijsen solden, so was de pastoor mester Willem sieck, soe wort daer een bode hen gesant aen den Sassigen opden Weerdenbras, soe dat de Groningers den dach daer toew nijet holden kunden; daer de gheschickeden reden des fursten seer quaet om weren, ende hebben em weder omme gescreven, datse gene dagen van vruntscap meer mit em wolden holden; so verbleeff alle den handel vander vruntscap.

10a Van dat de hertoge van Geller sande zijne marscalick mit volck om Groeningen tho ontsetten

Op den selven sondach voer Alle Godes Hilligen, als desse voergenoemde vrienscup dach gewest solde hebben, des nachtes daer nae quam des hartogen van Geller hartoch Karel van Geller ende Gulick ende greve van Sutphen marscalck, geheeten Willem van Oey, met een hoop knechten uut den lande van Geller, ende oijck mede den hoop de vanden Gellerschen west hadden int greeffschup van Benthum, ende nu gelegen ina Twente – daer voer van gescreven is – ende quam daer mede in Drenthe to Rolde ende daeromtrent, nae den Sassigen demen heet den Swarten Hoop, ende lagen tho Suijtlaren ende tho Nortlaren. Als de Sassighe vernamen dat den Gellerschen hoop quam, so braken se van stonden up, ende togen onder dat blockhuijs ter Weerdenbras bij de Punte, ende legerden sic tusschend dat blockhuijs ende der brugge ter Punte. Ende den Gellerschene hoop ginck weder liggen in oeren leger to Noertlaren ende Middellaerenf, ende daerg worden se geprevandet ende gespijsiget voer oer gelt uuth Groningen. De marscalck quam van stonden an bijnnen Groningen, ende hevet daer den greve ende den Raet getoont credenci ende scriften vanden fursten van Geller; daer he bij hevet gesecht: woe he daer was gecomen mit en antal van krijges luijde omme se to redden ende to ontsetten, men dat weer den fursten van Geller nijet wal doenlicken, want he muste daer vole omme aventuren an mannigen fursten unden heeren de mitten fursten van Sassen aenhengen, ende moeste groot gelt ende zijn lant ende luiden wagen. Ende soe were dit des fursten van Gelre meijninge: dat he daer voer wolde hebben vanden greven, dat he em solde ontslaen der stadt Groningen ende alle de Ummelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, ende em quijtschelden oere huldinge, plicht ende eijde. Ende als dan solde em de stadt van Groningen annemen, hulden, plicht ende eet doen voer oeren rechten lants heeren, eeuwelicken ende arffelickens, em ende sijnen erffgenamen. Ende dat solde geschien in namen ende van weghen der conincklijcker maiesteijt van Vranckrijck, van wijens wegen he dat dede; wolden se des soe nijet achtervolgen ende doen, so hadde hij bevel van zijnen heeren, dat hij wederomme solde reijsen na den lande van Geller, ende trecken zijn handt daer vannt. Ende wolde de greve ende dije van Groningen dit so achtervolgen, so wijste de furste van Geller raet om gelt ende volck ende bijstant vanden coninck van Franckrijck; ende wolde se ontsetten ende vrijen mijtter hulpe Godes van den fursten van Sassen mijt alle sine hulperen; ende brengen den greven weder bij alle sijne landen ende borghen ende sloten, de em affgenomen weren, ende solde daer een heer over blijven, men he solde sijn greeffscup to lene nemen vanden fursten van Geller van wegen des konincks van Vranckrijck arfflijcken ende eeuwelijcken; ende wat de furste iaerlix daer toe hebben solde, salmen noch mijtten fursten van Geller verhandelen. Ende de van Groningen solden blijven bij alle oeren olden privilegien ende olden rechten ende heercomen van oeren stapelrechten, marckeden ende brouwerije, so dat men geen vremd beer inden Ommelanden bij tapmaten verkopen solde anders dan Groninger bier, ende geen coren uuten lande sal voeren. Ende dat de van Groningen sullen alle oere renten ende schulde nae older gewoonte ende heerkomen nae manieren der hoeftmans bodbreven vuijt vorderen unde in manen, met dat de van Groningen uut oers selves macht jenige overheijt inden Ommelanden sullen beholden noch hebben, men de furste van Geller nae sijn goetduncken sal setten vuijt der eerberheijt van Groningen, de desse rechticheijt sal doen mijt den stadtholder des fursten. Ende wat dat de furste jaerlijcks sal hebben stad ende lande mede tho onderholden, salmen lueden uut den Ummelanden ende vuijt der eerberheijt der stadt toe verordenen, de dat mijtten fursten overcomen.
Ende de veste de de greve heeft opgericht ende gemaket, salmen slijten ende to nijet doen; ende men sal den fursten bijnnen der stadt to wijsen ene gelegelijcke plaetsse, daer men eensj fursten hoff eerlijcken bouwen ende tijmmeren mach sonder veste, nijet te min dan so vastek dat de furste voer een hondert boeven in bewaert mach blijven.

10b Groningen accepteert hertog Karel als nieuwe landsheer
Als se alle desse condicien ende articulen mijt malcanderen overcomen sijnt, ende dije greve dit mijt grooter zwaricheijt hevet belevet, soe zijnt borgemesteren, Raed, gezworen gemeenten, bouwmesteren vanden gilden ende de gemene borgeren gecomen des vrijdages na Alle Gods Hilligen to Sunte Wolborch inde kercke; ende hebben den maerscalck van wegen des conincksp maiesteijt ende des fursten van Geller huldinge, plicht ende eedt gedaen, op soedane condicien ende articulen alse voer geroert zijnt.

10c Schamper commentaar Benninge hierop

Dit is nu de darde huldinge ende eedt, de de Groningers gedaen hebben, elcken enen sonderlingen heeren. Wal lichte se mogen noch wal cortlijcken enen heeren hulden, plicht ende eede doen. Nu ist vollentogen dat de greve mitten fursten van Geller verhandelde, doe he inden voerleden zomer was bijden fursten int lant van Geller, daer he vanden Roomschen Rijcke sichc gaff, ende ginck onder de croone van Vranckrijck. Dat welcke de van Groningen nu hier oick so hebben achtervolget ende gedaen. Nu mogen se mit rechte den dubbelden arent, den se boven oere wapene vueren vanden keijser ende Rijcke, afleggen, ende setten daer voer de drije lelien van wegen des koningesg van Vranckrijck.

Hier is voer int cronikel oijck van gescreven, daeromme laete ick dat hijer bij blijven. Men wo sick dessen handel ende dat eijnde tusschen dessen heeren int eijnde noch begeven sal, wil ick – off God wil – wal voert verclaren ende scrijven.

Deel II-M

Hertog Karel en de Groningers hinderen de Saksen in Friesland; dezen dragen hun rechten aldaar over aan Karel van Habsburg (1514-1515)

1a De Geldersen trekken weg naar Gelderland

Als de maerscalck dus sijne saken to Groningen handelde, so bleeff zijn volck stille liggen in oeren legeren, de se ersten ingenomen hadden. Ende den Swarten hoop ende Sassigen bleven oick in oeren leger bijden Weerdenbras, ende starckeden sick seer uut den Dam; uut Selwert, uut Aedewert; ende de furste van Sassen sande daer vole bueren uut Westfrieslandt ende vuijt den Soevenwolden, so dat die Swarte hoop to male groot wart. Doe dat de Gellerschene vernamen, so weren se beduchtet datse verslagen solden worden. So hebben se verboedet dre rittmesteren mit oeren ruteren, de to Groningen lagen, omme bij se to comen; de vierde ritmester, geheeten Lemp, den hielt den maerscalck bij em to Groningen. De andere ruijteren reden bijden Gelderschen hoop int leger, ende sijnt voert van stonden an des nachtes op gebroken heijmelicken, ende enwech gereijset na den lande van Geller. Des smorgen alst de Sassige dat vernamen, sijnt em naegetogen omme to slaenn; men se weren em to veer voer hen getogen. Den Swarten hoop tooch voort doer Coevorden nae de heerschup van Benthum, omme voort nae des graven lant to trecken, want de Overeemsche bueren laegen voer Stickhusen, dat wolde hertoch Erick van Bruijnswijck ontsetten; daer wolde de Zwarte hoop sick bij geven, ofte em des van nooden waere.

1b Edzard vertrekt, zijn dwangburcht wordt gesloopt

Als de greve sus uut Groningen gemonstertr was, ende he daer geene meer heerlicheijt noch blijvende stede hadde – oock wast em doch van nooden dat he opbreken ende rumen mustes, want he en hadde geen geltt noch privande meer op dije borch dat de pijne weert was, dat he den knechten nijet geven konde noch wolde, als he doch alle de andere knechten ende ruteren gedaen hadde; ende hadde de borgeren ende de stadt op groot gueth geset, daer de stadt den ruijteren voer hadde gelonet, ende dat den weerden was opgescreven van teringe, ende de laken snijders van laken, dat ene marckelijcke summe droech tot vele dusenden. So dat hij Groningen in enen grooten last hevet gesat, daerse late uut sullene comen, want dat was geckelijcken begunt, ende so wordet oick geendiget. Doch hij is selven ende sijn lant sonder marckelijcken scaden nijet vergeten, ende weet oick selves niet wo dat eindigen sal. Soe hevet he den borgemesteren bode gesant, op de borch bij em tho comen, ende em to kennen geven: woe hij bij nachte heijmelicken wolde en wech reijsen nae Emden; ende beval em de borch, datsse de in nemen solden ende bewaren, so dat em daer geene scaden van muchte comen. Sunte Wilboert was op enen dijnxdachdes nachtes toech he stilleken wech mit sijn guede mans ende den drosten, ende daer bleven omtrent thijn ofte twalff knechten op de borch. Des anderen dages so nam de stadt de borch in, ende bewaerden de mijt oeren borgeren sess oftem soeven dagen lanck. Daer na so hebben se dat guet dat daer op was, in bewaerden handen tot des graven behoeff gestalt ende affgedragen; ende dat bolwerck inde graft weder gesmeten, ende gans heel ontweert ende to niete gemaket.

1c Nabeschouwing over Edzard

De greve mach hem hier in selves mijt recht wal gansscelijcken bedroeven, dat he sus uut deser stadt ende lande wort verdreven, ende dus ellendigen bij nachte heijmelicken moet rumen; ende wort bij dage op Meij dach mijt soe grooter triumph ende eeren hijer in gevoert, gehuldet ende geedet. Men he hevet nijet bedacht, datmen secht: men sal gheen dinck beginnen, men sal dat eijnde wal versinnen. Wat recht ofte reden he daer toe hadde, mach he weten; doch als he gedaen heefts, soe eestt hem wedervaren. Men secht doch: wat gerijnge gescut, dat vergaet gerijnge. De greve is in em selven een wijs heere, woe wal hij in all dessen handel onwijsselick hevet gedaen; men het is sijner wijsheijt allene nijet to wijten noch toe verkeeren, men quaeden raet hevet hem daer ingevoert ende gebracht, omme oer eijgen baet ende groot bijnnen Groningen to worden, want jungen raet, eijgen baet ende heijmelicken haet hevet Romen verdorven, ende Groningen oijck. Ende de greve mijt alle zijne landen sal nijet voerbij gaen. Als van desser materie is noich gesecht; ick begae daer geenen grooten danck in, den dat toe nae muchte gaen.

1d Gelderse maarschalk licht vertrek Gelderse troepen toe

Als nu dije Gellersche hoop sus was vertogen, als ghij vor gehoort hebben, so quam de maerscalck opt Raethuijss to Groningen, ende leet bij enek comen borgemesteren, Raedt, swoerene gemeentel, bouwmesteren, gemene hofftlingen der gilden, omme de to vertroosten; ende sede em daer: dat nijemant solde em verslaen ofte moijelicken wesen, omdan de Gellersche hoop knechten ende de ruteren soe weren opgebroken ende en wech togen; dat were ghescheen buijten zijnen weten ende willen, daer was geen quaet in gelegen; de furst van Geller solde doch corts hijer bij em comen, ende tho vullen trecken al tgene dat he der stadt hadde gelovet.

2 Van dat de hertouch van Bruijnswijck mit Her Omken, joncker Johan van Oldenborch ende joncker Cristoffer Stickhusen ontsette

Des greven van Emdens volck hadden de borch to Stickhusen, de de Sassigen ender Brunswickschens in hadden, belecht mit oeren bueren ende een deel knechten. Want daer was gebreck van privande op, soe quam de hertocht van Bruijnswijck, joncker Johan van Oldenborch, Heer Omkens, juncker Cristoffer van Jewerden mit een veer dusent knechten ofte daer omtrent; ende makeden ene speckinge mijt holt ende vlaken over dat moer na Oplenge, so dat men dat moer mochte over te vote ende to peerde. Als de greve weder over Eemse gereijset was ende Groningen verlaten hadde, so vergaderde he omtrent en dusent buren ende knechten, ende tooch daer mede naden Bruijnswijckschen hoop. Want se lagen in tween hoopen, so quam de greve mijt sijn volck an op Sunte Mertensb nacht inden winter omtrent vier uren des morgens, ende vel den cleijnsten hoop an, ende sloech den heel op, ende quam em onverwarents sus inder nacht over, so dat de Bruijnswijckschen mit oeren heren leten van oeren hoop wal omtrent elven hondert doden. Ende van des greven volck bleff omtrent hundert. Ende doe dat ander heer vanden Bruijnswijckschen entwaer wort, ende dattet licht dach was, so setten se tot des greven volck in; soe dat he moeste vlien uten velde, so dat he nauwe ontwijken kunde, ende doed leet he den meesten schaden an sijn volck. Ende zijne vijanden helden dat velt, ende spijsegeden beijde de borgen alse Stickhusen ende Oplenge mijt alle privande, kruet, gelt ende volck van allee dat em van nooden was. De speckinge ende wech over dat moer bleeff liggen, soe dat men daer over ende weder over mijt wagen ende peerden mochten rijden ende varen.

3a Van doe de hertouch van Sassen hoorde dat de greve Groningen verlaten hadde, ende se den hertouch van Geller weder gehult hadden

Als de hartochh van Sassen hoorde dat de greve van Embden Groningen hadde verlaten ende quijt gescholden, ende dat de Groningers den fursten van Geller weder gehuldetj hadden, so ghij voer gehoort hebben, so begunde em to twyvelen, dat emn grooter veijde an stonde. Soe hevet he gescreven des dinxdages na Sunte Elijsabeth enen breeff aen borgermesteren ende Raedt, ende enen aenden gezworene gemeent, ende eenen aenden gilden. Ende de sin ende inholt der dree breven was al een inholt. De tenoer ende syn was: wo dat hartoch Albert van Sassen hoochloviger gedachtens hartocht Georgius hoer vaeder ende syn arven weren gubernatores gemaeckt van des keiserlijcke maiesteijts ende des Hilligen Rijckes over alle de Vriessche landen, daer de van Groningen nae mannigen vruntliken versoeck vanden fursten van Sassen tegenstandich in geweest sijnt, ende den greven van Emden, de des fursten man ende dener was,voer enen heer genomen hadden; daer se mede weren gecomen in des keijsers ende Hilligen Rijckes achte ende over acht, omdatsse de mandaten nijet hadden geachtet; ende dat de keijserlijcker maiesteijt hadde hyr gheschicket den grevee van Konijncksteijn als een gedeputeert des Hilligen Rijckes, omme dat gescilde tusschen beijden partijen toe verhooren ende hen to leggen, daer he geen arbeijt aen hadde gespaert op mannigen dachstonde de daer op geholden weren; ende dat ghene dat de Groningers daer voergegeven wordt, hadden de geschickede Raedes vrunden van Groningen soe niet weder ingebracht, alst em daer voer geholden wordt, ende meer hadden gesocht oer egen proffijt ende walvaert dan der stadt ende lande orber; ende hier al en boven, oerer sommigene hadden den hertogen van Geller genomen voer hoeren landes heeren; welck se wal konden betrachten ende vermarcken, dat dat em tot wijder verdriet ende oerloech aenstaende solde wordenh, he lever verhuet sage. Ende omme dat al in rusten to stellen, so begeerde hij, men solde noch beramen enen dach van vruntschap op gelegelijcke steden mijt vulcomenrek geleijde, daer de van Groningen solden senden ter dachvaert een part vanden Rade ende vande gezwoorne gemeente ende borgeren, een part vanden gilden, daermen dan allen dinck claerlijcken mochte ondecken ende voergeven ende in fruntlickheden mit malcanderen slijten.

b Reactie van de Groningers op de brieven

Welcke scriften de van Groningen helden voer gecks meer, ende hadden opt Raethuijs hoer jock ende boert mede, ende seden onder malcanderen de quaet hartochs weren: Het is nu al tho laet, he worts nu en waer dat de furste van Geller hem comende wordt, de sal em soe wal benauwen, dat he rumen moet.’ Doch se screven em een antwoordt op sijne breven int corte: dat de gene de vander stadt wegen op jenige dagen gewest weren, hadden altijt weder in gebracht dat ghene dat em daer voer geholden wordt; ende so hadden se den fursten van Geller angenomen voer oeren landes heeren, ende hemt huldinge, plicht ende eede gedaen, daer wolden se sic anholden; so wast em nijet doenlijcken ijenigen dagen mit em to holden buten zijn weten ende wille.

4a Van dat de hertoch van Geller quam in Westfrieslant om den hertouch van Sassen daer uut tho verdrijven
Hier steet den hartoch van Sassen ende Vrieslant an ein nije plage ende orloch, want nu de hartoch van Sassen meent aldijnck in cort tot gueden eijnde solde comen, ende he aller naest dat eijnde sal wesen, soe is hee aller veerste; want he nu soe na is als he mitten iersten was, als he dat toe jaer naest verleden want als he dat eersten begunde, ende hadde hen tot nu toe ene groote marckelijcke summe geldes tot vole hundert dusent Rinsgulden omme verorloget, ende mannigen man lijffloes omme ghemaket, dat al verloren is geweest.
Ende hadde em desse nije plage niet overcomen vanden hartoch van Geller, als ghij na hooren zullen, soe solde die furste van Sassen wal haeste aen dat eijnde hebben gecomen; want de greve van Oostfrieslant hadde geen gelt, des gelijcken die van Groningen, ende hadden oick alle gebreck van privande; so datse de kock wel gesceijden solden hebben, als ghij voer gehoort hebben, woe dat die van Groningen den hartoch van Geller gehuldet, plicht ende eede gedaen hebben voer oren arff landes heeren. So bleeff de hartoch van Sassen liggen op den Weerdenbras ter Punte mijt zijnen ruteren; ende den meesten hoop vanden knechten gengen liggen int clooster toe Essen, ende makeden dat vast.

4b Aanval van hertog Karel op Friesland

Item onder des so hevet de hartoch van Geller sick bereijt mijt krijges volck tot enen grooten getal ende hoop, ende hevet de gesant in Westfrieslant uut den lande van Geller tho schepe; ende hebben de stadt van Sneeck in genomen ende oick die stadt van Bolsswart ende Sloten. Als dit die hartoch van Sassen vernam, so brack he op mijtten knechten de in Essen lagen op Sunt Andries dach. Ende stack de hutten an daerse in gelegen hadden, ende branden de; ende alk de husen branden mede op de daer weren, uutgenomen de kercke ende dat veerkante ende des kelners huijs. Ende de knechten schickeden hen nae Westfrieslant, na Smalenee ende voert na Barge clooster. Als se to Leuwerden quemen, so wolden se daer geen meer in hebben, dan daer se oere stadt mede mochten bewaren, ende den anderen hoop hebben se gespijsiget voer die poorte. Ende so sijnt se voort aengereijsset nae Franiker; daer is hem gelijckes geschien alstop Leeuwerden. Soe sijnt se voort angethoghen na Harlijnge ende inden clooster tho Lijdlum ende to Lunekercke ende in den grooten dorpen; ende gengen liggen op de garde ende leverijnge, ende makeden mitten huijsluijden na oeren wille. Als dat de Gellerscen vernamen de in Bolswert lagen, de braken op ende togen in Sneeck, want Bolswert was een openet stadt ende Sneeck was wat bevestet.

4c Hertog Georg beklaagt zich bij de Rooms-Koning

De furste van Sassen de was gebleven mytten ruteren op de Weerdenbras, ende hadde bij em omtrent dre hondert peerden; ende is daer mede opgeseten ende gereden uut Vrieslant van Groningen an allen synen heeren ende vrunden, ende besunderen aen den keijser ende koerfursten ende allen den heeren des Hilligen Rijckes, omme te beclagen sijnen noot, gewalt ende onrecht, dat em de hartoch van Geller dede. Aengesien dat Groningen ende alle de Vreesche landen quemen den Hilligen Rijcke toe, daer zijn heer vader hartoch Albert hoochloviger gedechte ende zijn arffgenamen weren eeuwige gubernatores gemaket vanden Hilligen Rijcke, na inholt der commissien over alle de Vriessche landen, ende hadde de landen mijt grooter onkosten becrachtet ende ingewonnen ende bevestet; ende de hartoch van Geller sunder jenige rechte oersake hem nu indracht ende wederstant in dede, dat em tot grooten achterdeel ende hinder was, ende nijet lijdelijken en was. Alsus soe versochte he der keijserlijcker maiesteijt ende den Hilligen Rijcke mith allen heeren ende stenderen des Rijckes, ende allen zijnen anderen heeren de em van bloedes wegen bewant ende toe gedaen weren, omme hulp, troost ende bijstant toe doende, omme den hartoch van Geller ende den greven van Oostfrieslant mijt den Groningers weder toe staen, dat gewalt helpen toe keeren ende weder toe staen.

4d Gevechten rond Groningen en inmenging graaf Edzard

Item dat clooster to Selwert was vast gemaket, ende daer legen in omtrent acht hunderts. Ende Garmerwolde was oijck beset mijt den Sassigen. So branden de knechten in Selwert de twe lange husen int clooster ende alle de ander husen omtrent de poortet de mijt reijt gedeckt weren. Als dat de van Garmarwoldt den brant sagen, so verleten se de kercke, ende namen al mede vanw gescut ende anders privande datse aff voeren kunden mit schepen, ende voeren daer mede nae Selwert bijden anderen hoop. De Groningers hadden schepen gewest to Slochteren, dat se do bevestet hadden; als se weder umme quemen, ende saegen, datse de kercke sus verlepen, so naemen se de kercke weder in. Dit gescach des saterdages na Onser Lever Vrouwen dach Conceptionis. Des maendages daer nae soe toech de heele hoop uut Selwerdt, ende verleten dat oick, ende togen nae Aedewert; ende daer bleeff een deel in, ende de anderen gengen liggen to Suijthorum ende to Noorthorum. Daer na soe besetten se Aedewerth mitten bueren ende een deel knechten, omme dat clooster in to holden. Ende den anderen hoop sijnt getogen na Westvrieslant bijden grooten hoop.

4^e Int jaer M Vc ende XIIII

Hier na quam de greve van Oostfrieslandt over de Eemse mijt zijnen bueren ende knechten, ende wolden den Dam ende dat blockhuijs op den Delff zijl weder in nemen, dat die Sassegen noch in hadden; men daer wordt niet aff, want hee quam daer nijet voer, ende bleeff liggen mijt zijn volck in Fermesum; ende de Sassigen togen allijke wal op ende aff dat blockhuijs, ende brochten daer op wes em van nooden was. Ten laesten, doe de greve geen gewin op se sach, sog toech he weder tho huijs.

Item de Sassigen inden Dam hadden de cloosteren daer omtrent doe op schattinge gesath, ende de wordt niet betaelt. So toegen se uut den Dam des saterdages voer Sunte Thomas tot Wittewerum int clooster, ende branden em daer aff vole husen int clooster ende de husen oeck Ten Poste.

51 Van dat de Sassigen uut Aedewert togen ende Langewoldt etcetera

Daer na so sijnt alle die knechten de to Aedewert lagen, op gebroken mijt al oer gescut ende alle oer getros ende ander goedt, ende sijnk wech uut Adewert getogen, want de furste van Sassen was uuth den lande getogen, ende de knechten kregen geen gelt, soe musten se van nodes wegenn rumen. Soe weren se vander meijnonge: seo wolden de van Langewoldt al vangen ende barnen voer oeren solt. Soe woonde een man to Noorthoornum geheten Menne Hemkens, den hadden de Sassigen tot enen greetman van Langewolt gemaket. Het was daeromme men een buer ende een huijsman van gener kunst, dan hij was wat dulpotich ende lichtsinnich. Desse greetman de vel de Sassijgen regenten ende hoeftluden an, dat se den landen geenen schaden doen solden. Hij wolde dat clooster van Aedewert weder in nemen met de van Langewoldt, ende wolde de ander landen alse Vredewolt, Hummerse ende Mijddaech bij ems laeten comen, ende holden dat clooster in tot des fursten behoeff buijten des fursten schaden, ende em dat weder overleveren. Ende so is he mijt de Langewoltmer daer in gaen liggen, ende de Sassigen hadden daer in gelaten soeven ofte acht haeckbussendmijt weijnich krudes. Des dages na Sunte Thomas op enen vrijdach soe toegen de Groningers uut mijt oeren schutten, borgeren ende inwoners de lustich weren, ende mijt oeren ruteren ende knechten voer dat clooster, ende eijsscheden dat in. Soe wordt daer eens ofte twewarff uut geschoten, want de gretmanf Menne Hemkens wolde dat so lichtelicken niet opgeven, want he den Sassigen anders gelovet hadde. Ten laesten so kregen de huisluijden int clooster hamers ende bijlen, ende sloegen die sloten aff van de poorte, ende deden de poorte op, ende leten die Groningers in; soe dat daer nijemant gequetsett wordt, dan een worth door sijn been geschoten uut dat clooster, als se eerst an quemen. Ende als se dat clooster sus in hadden sonder stoot oft slach, ende mijt willen ingelaten worden, so worden se all gevangen, soe dat daer weijnich en wech quemen, dan de buten der poerte opt schutegeveert uut weren tegen dem Groningers, de ontliepen; de anderen worden te Groningen gevencklijcken in gebracht, ende daer wordt elck gerasoent na sijn gued, ende nae gelegenheijt der gener de se gevangen hadden: alse de de ruteren ende knechten hadden, mustenp voele geven, ende de de schutten ende borgeren ende anderr inwoners hadden, quemen genedichlickens vrij. Men ick geloovet nae mijner meninge, het coste de lande van Langewoldt summa in allen wal twee ofte dardehalff dusent Rinsgulden.

5b De Saksische Zwarte Hoop trekt weg naar Overijssel
Item de Sassigen knechten de uut Aedewert getogen weren, gingen liggen in Langewolt op de leveringe op den huijsman, up den Ruigewaert, toy Vischvliet, toe Burum ende tho Collum; ende eten al op dat de buren hadden. Ten laesten sijnt se wederumme gekeert, ende togen doer Acht/karspel ende Upende nae Vredewolt, ende hebben van Marum aff hen tho Midwolde toe den huesman all aff geeten ende droncken, al dat sij krijghen kunden; ende sijnt so voert vuijt Vrieslant getogen nae Drenthe, ende hebben daer oijck een wijle geloijst. Ten laesten sijnt se gereijst na Twenthe ende Sallant ende omtrent Deventer ende Swolle; ende sijnt so verstreken ten laesten, datsse elck enen heren hebben gesocht daert em belevet. Ende desse hoop, doe se sus bij een weren, wort genoemet de Swarte hoop, derwijle datse in Aedwerth weren ende westwert ende bij den Weerdenbras ende in Vrieslant. Als Aedewerth sus ledich was, soe sanden de Groningers volck vuijt, ende leten dat clooster wat ontweren, ende smeten de muren ende tornen umme aen de oosterzijt van dat clooster.

6a Van dat de Groningers Dockum in kregen ende dat blockhuijs tho Adewerder zijl ende den Delff zijl
Als de Sassige Swarte hoop sus uut Vrieslandt weren getogen, soe was daer noch gebleven vanden hoep een hooftman met een veenken knechten omtrent vierhondert starck in Dockum. Soe was daer een hoeftlinck in Westfrieslant, geheten Janeke Douwemae, geboren tho Oldenborne, ende was gehijliket tho Ferwert bij Aedewert an Rempt Lijersma dochter, ende hadde daer een goede hoofmans wooninge daer he op woonde. So was he quaet Sassich, soe voer hij weder metter woone tho Oldenborne, ende beiagede voele daerk mede toe, dat die hartochl van Geller sijn volck in Westfrieslant sande. Soe was oijck noch Tijart Muckema to Groningen, die ballinck was uut Westn Vrieslant, de ontleep, doo sijn broeder Garbet Muckema ende Jemma Her IJnsma to Leeuwerden gerichtet worden, soe ghij voer int langhe gehoort hebben. Janneker Douwema de quam tho Groningen aenden marschalck des fursten van Geller ende an borgemesterens ende Raedt ende an Tijart Mockemat; ende hevet daer aen beaerbeijt, dat Tijart Muckema toech mijt en drijhondert knechten nae Westfrieslant, ende ginck ersten liggen in Collum; ende leet daer bij em koemen de van Acht karspelen ende Oostbroecksterlant, ende toech daer mede in Dongerdeel, ende kreech de oijck bij em, soe dat daer een groet hoop bij een was; ende toech daer mede nae Dockum. Als dat de Sassigen sagen, so vermarkeden se, dat se em to starck over quemen; oock waren se niet bewaert mijt gheschut ende privande als em van nooden was; ende Dockum was ene opene stadt. So hebben oerer een part, als de Overlantsche knechten, gerumet uut Dockum, ende sijnt getogen nae Lewerden; ende een deel vanden Nederlantsschen knechten omtrent anderhalff hondert quemen bij Tijart Muckema ende den Gellerschen hoop. Ende alle de landen daer omtrent vellen mijt Tijart toe, ende worden al Gellersch, ende vergeten oeren eede de se den furstenvan Sassen gedaen hadden.Tijart die bleeff daer mijtten knechten liggen in Dockum, ende deden den Ommelanden daer omtrent grooten last, mijt schatten ende scheren ende eten ende drijncken.

6b De Groningers veroveren Aduarderzijl

Hier nae soe beleden de Groningers dat blockhuijs bij Aedewerdera zijl, geheten Weert Groningen. Ende sanden eerst tho Wijnsum eenen hooftman geheeten Albert Coninck mijt een ander halff hundert knechten. Daer nae so sanden se de helleft van oeren scutten mijt een deel Groene tenten ende lantsaten ende schamele inwoners, omtrent twe hundert starck; de gingen liggen tho Ferwert ende in Duijrt Allersma huijs voert blockhuijs. Als dat de blockhuijsers vernamen, so lepen se aff ende branden Schelge ham ende de husen op Aedewerder zijl, om datmen daer geen leger in maken soldef. Soe quemen de scutten weder to huijs Asscelwoensdach. Ende de landen alse Langewoldt, Hummerse ende Mijdach quemen daer voer, ende bleven daer liggen. Ende de Groningers sanden daer bij enen hooftman mijt een hondert knechten. Ende daer ene geheeten Wijert Tyarsemah ende Henrick Gaykema weren degene de de opperste weren vander lande wegen, de al dijnck beijageden ende bestelleden; ende de maerscalck ende de Groningers hadden daer enen juncker geheten Willem van Frijmmersem, de de anslach regerde mijt Wijert ende Henrick. Soe hebben se oer gescut an gebracht voert blockhuijs, ende daer vrij opgeschoten, men dat schieten en hinderde em nijet. Soe hebben de Groningers laten maken vorverlike instrumenten: van katten, van vueren masten to maele hooch alsmen op een cleijn rynschyp voeret, dat men op raden muchtem anbrengen; ende ander scharmen mijt vueren sparren in grooten kupe hopen gevult mijt hoij ende mes, daermen an welteren mochten; ende voele ledderen; ende dre bruggen de se over de graft wolden brengen. Soe is de halve stadt uutgetogen mytten scutten, ende hebben desse instrumenten begint op te richten, ende hebben na gescanset ende gegraven an dat blockhuijs. Als dat de blockhuijsers sagen, so weren se beducht, dat zij dat niet holden konden, wantse daer niet stercker op weren dan omtrent veertich werachtiger mans; ende se hadden daer wal op behoevet ander halff hundert knechten, solden sijt voer allen gewelt hebben holden. Ende daer hadde wal op geweest privande ende kost genoech, ende al des hem van nooden wers gewest van gescut ende cruijt ende salpeter, tot anderhalff hondert knechten een halff iaer lanck. Soe weren se beanxtet, worde em dat blockhuijs mijt stormender hant aff gewonnen, men solde se al hebben dootgeslagen. Soe sijnt se ter sprake gecomen myt den Groningers, ende sijnt mijt malcanderen over gecomen ende verdragen, dat se dat blockhuijs hebben opgegeven; ende sijnt aff gegaen beholden lijves ende goedes, ende mochten affgaen mit al dat geene datsse affdragen mochten van clederen, clenodien, golt ende sulver gemuntet ende ongemuntet. Ende dit geschach op Sunte Geertruden dach, de do quam des saterdages toe Letarea inder Vasten. Ende de hooftluden ende knechten van dat blockhuijs quemen mede tho Groningen, ende bleven daer vier ofte vijff dagen lanck, ende togen daer nae wech uuten lande, wantse musten up gene vesten der Sassigen treckene ende in dre maenden niet tegen den Gellerschen noch Groningers denen. Ende de Groningers leten alle dat guet dat op dat blockhuijs wash tho Groningen brengen; dat wonderliken vole was van alle datmen bedencken mach: van privande, botter, vleijsch, rogge, visch, wijn; velel gescuts ende cruijdes enden salpeter; voert alle huusreesscup van bedden, potten, ketelen, kisten, brouwreeschap, kupen, drij brouwketelen mijt alle des em van nooden was. Alle desse guederen wordenp to Groningen vercoft ende gepartet ende gebutet. Als de Groningers tho huijs togens, so hadden se de husen int blockhuijs inden brant laeten steken, doch de landen de noch daert bij weren, hebben den brant weder gelesschet. Ende daer was gemaket ene costelijcke brugge over dat Reijdeep, daermen voerbij dat blockhuijs mit wagen ende peerden mocht over varen. Soe werenw de landen bij ene gedaget; ende dat holt endesteen dat int blockhuijs stont, wordt em to voren gegeven, ende se solden dat bolwerck inde graft effenen, ende dat holt vander brugge over dat deep wordt den Scellgehamsters de verbrant weren weder gegeven.

6c Inname Delfzijl en Appingedam met hulp van Edzard

Den Dam daer laegen de Sassigen noch in, ende hadden noch in een sterck blockhuijs op den Delff zijl; de dwongen de landen dat nemant mochte trecken to Groningen, ende weren den Omme landen seer lastich van scatten ende scheren. So sanden de Groningers uuth enen borger geheeten Rotger van Bickberge mit een anderhalff hondert knechten; de ghinck liggen tho Wijrdum, ende de Ommelanden quemen daer bij, om de Dam in tho holden. Ende de grevevan Oostfrieslant quam oick overag mith groot volck, ende genck liggen ersten voer dat blockhuijs op den Delffzijl; ende heeft dat gewonnen ende ingecregen, want de knechten de daer op weren, gavent op, want se daer neet op hadden te eten ofte drincken, ende gingen aff beholden lijff ende goet. Ende des greven volck ende Groningers quemen doe bij ene, ende hadden oeren leger onder tijden ten Nijen clooster, dan ten Oldenclooster, ondertijden tho Fermssum; ende de landen weren starck bij se so dat se de Damster bijnnen muchten holden. Ende de privande binnen den Dam de was op, so dat daer niet meer in to eten was, so dat em van nooden was datsse den Dam op geven moesten; ende dat wiste de greve ende de Groningers niet, datsse soe grooten kummer hadden. So quemen se mit malcanderen ter sprake, datsse begonden dagen mith malcanderen to holden. Ende de greve van Oostfrieslant was daer selven mijt een groot getal van volcke, ende de Groningers weren daer oick starck mitten Ommelanden. Ende inden Dam was de hartogen van Sassens veltmarschalck geheeten Karel Wijsch, ende haddend bij em boven sess hondert uutgelesene krijges knechten; ende daer weren in een deel hoefflingen vanden Vreeschen Ommelanden, alse joncker Wigbolt van Euwssum, Mencke Heemster, Johan Rengers vanden Poste, mijt een deel bueren ende borgeren ende inwooners vanden Dam; soe dat sijt noche wal een tijt lanck hadden holden konnen, hadden se privande ende cost gehadt. Nijet to min daer wortf so lange over gehandelt tusschen beijden partijen, so dat se den Dam solden op geven, ende gaen daer uuth beholden lijff ende guet, ende solden oick nemen al dat geschut van bussen, dat de furste van Sassen daer in gebracht hadde; ende daer toe soe solden se mede mogen vuijtnemen veertich haeckbussen ende twintich scarpentijnen. Ende solden mit dit vorgenoemde gescut ende al oer goet, clederen, clenodijen, gelt, golt ende sulver vrij ende velich mogen mit em uut nemen, ende hen voeren door des greven lant ende door Vrieslant nae Groningen, doer Drenthe ende dat landt van Geller, waer em best belevet, twalff dagen lanck durende, bij also datsse binnen dessem twaleff dagen contrarie den fursten van Geller ende den Groningers ende den greven nijet solden doen mijt orloech. Ende dit wort mijt zegel ende brevenn bevestet ende overgegeven, besegelt mit des maerscalcks zegel van wegen des fursten van Geller ende des greven zegel van Embden ende der stadt segel van Groningen. Als se alle dinck dus weren overgekomenp, soe deden se em den Dam op, ende leten den greven ende den Groningers in, elck mijt een getal van volck, op Witten Donderdach. Ende hebben de bussen van een gedeelts ende gescheijden, als se mit malcanderen weren overgekoment, want de greve solde hebben al zijn geschut dat he eertijdes verloren hadde, ende des gelijckes de Groningers dat em toegehoort hadde. Ende wat denn fursten toequam mijt dat getal van haeckbussen ende serpentijnen, soe voer bededinget was, solden de knechten mede uut nemen. Ende de hooftlingen ende lantsaten solden vrij ende velich mogen uutgaen, ende blijven elck op oer eijgen husen ende guet, inden dat se den fursten van Geller nijet contrarie wolden wesen.

6d Edzard verbreekt de afspraak omtrent Appingedam
Als nu al dit geschut van eene gedeelt was, soe voer geroert is, soe begunden dije knechten toe reppen, ende sijnt uuth den Dam gerumet tho voete ende tho schepe, ende hebben bestelt schepen die em dat gescut ende tros van vrouwen ende oer goet solden nae voeren ennde brengen nae Groningen. Soe hevet de greve mijt sijn volck nijet geachtet sijn segel ende breeff, de he em hadde gegeven, soe voer geroert is, de de maerschalck ende de Groningers mede haddene bezegelt. Ende hevet em hier boven ontholden ende genomen al dat gescut dat em toe gededinget was, ende hevet em genomen al oer clenodijen ende clederen, golt ende sulver ende gelh, dat de vrouwe luyden bij em hadden ende gescepet was; ende sijn buren hebben mitten vrouwen oneerlijcken ende onredelicken ommegegaen, vermits de cleederen uut tho trecken, ende gelt tho soeken in oer vrouwelicheden, daer sommighe vrouwen mede weren mijt kijnde, de se niet gespaert hebben. Men de Groningers hebben em gelove geholden, ende hebben se vrij ende velich voerbij de stadt hen laeten passeren ende trecken op Witten Donderdach des avendes omtrent vijff uren, ende hadden em maken laten over dat Schuten deep ene brugge op scepen bij den oldenn galgen berch, daer se over gengen; ende hebben der stadt van Groningen der trouwicheijt ende geloven hoochlijcken bedancket, ende des greven ongelove seer beclaget. Ende den Dam solden de greve ende Groningers to gelijcke in hebben ende weerloes maken, de bolwercken ende poorten ende de vesten ende graften to niete maken; men de greve de achtede des neet. Soe vroe als de Damster knechten begunden tho rumen, so leet he sijn volck van Fermssum, de daer laegen, in comen, ende nam de slotelen van de poorter, ende wolde dat noch niet destrueerts hebben. Ende hevet alt dat gheschut van bussen dat denu Groningers toe quam, ende dan oijck den Sassigen, ende sijn egen bussen, al gheschepet, ende nae Emden gesant. Daer nae hebben de Groningers noch vuste daegen mijt em geholden, omme den Dam weerloos to maken; men se konden daer nijet mijt em noch toe comen. Soe bleeff den Dam noch ome mijt sijn vesten, graften, bolwarcken ende poorten staende, ende de greve helt den in.

7a Van den Sassighen Swarten hoop de uut Vrieslandt weren getogen ende weder in Vrieslandt quam

Als dije Sassige Swarte hoop sus uut Vrieslant weren togen, soe ghij voren gehoort hebben, soe reijsdense op de leveringe, daer se best privande krijgen konden: eersten voer Utricht, ende nae in Hollandt, ende voort in Brabant; ende daer lepen veel knechten noch bij, so dat de hoop groot wordt. Soe hebben die Boergoensche heeren int hemelick mijt se gehandelt, ende doer de vingeren gesien; ende mijt em also bestelt van wegen des fursten van Sassen, dat se sick solden wederkeeren nae Vrieslant, omme den fursten van Sassen weder te sprake toe komen. Soe hebben sick de knechten daer nae gestelt, ende sijnt mijt proffors ende gewalt getogen door dat landt van Geller ende Cleve nae Emrick, ende sijnt daer over den Rijn gescepet, ende sijnt voert getogen door dat Sticht van Utricht, ende quemen weder omme in Vrieslant in de weke voer Meij, Philippi et Jacobi. Ende togen door Stellinge werff, daer se weijnich schaden deden; des ghelijckes in Upsterlandt, daer worden waer twe husen gebrant, men daer wordt vele guedes gerovet, dat see mede namen; men in Smalijnger landt deden se grooten schaden mijt rooff ende brant, want dat heele landt wordt by nae heel uutgebrant; ende dat quam toe daer omme, datse des winters te voren hadden luiden dootgeslagen vanden Sassigen, de uut Leeuwerden daer weren. Ende soe sijnt se voert getogen nae Leeuwarden, Franiker ende Harlingen, daer se best loijs ende privande kunden krijgen, want de hoop groot was toe voet ende to peerde: daer were wal boven veerhondert ruijteren mijt reijsige peerden bij den hoop, daer de opperste ritmeester vanden ruteren was geheten Tengnagel.

Als se dus daer lagen int lant, so hadden de Gellerschen Bolsweert, Staveren, Sneeck ende Worckum noch in. So quemen de Sassigen voer Bolsweert, ende wolden dat in nemen; daer se grooten schaden an leden van volck dat em affgeslagen wordt, soe datsse mustenl weder aff rumen. Men de Gellerschen en dorsten in dessen vlecken ende steden se niet bet verwachten, ende sijnt getogen in Sneeck ende Sloten, datse beijde hadden vastgemaket. Ende de Soeven wolden, Achtkarspel, Colmer lant, Dongerdeel, de vellen al mitten Gellerschen toe. Hijer was ene geheeten Janneken Douwema, een hoefflinck tho Borne inden Soeven wolden, een principael de dit werck so vast mijtten Gellerschen beijagede. Als dit de greve van Oostfrieslant vernam ende betrachtede: weert sake dat se daer victorie hadden in Westfrieslant, soe mochte dat op em ende den Groningers gelden; so quam he over de Eemse mit vole sijner bueren ende oijck desser luiden in Groningerlande, ende haddenqeen veenken knechten bij em, ende quam daer mede in Wijnssum op Meij avent, ende toech mit sijnen hoop na Collum ende voort na Dockum. De Groningers togen oijck uuth nae den greven myt de halve stadt – der Ae karspel – ende de schutten ende omtrent een hondert krijges knechten. Ende daer wertb bij gedaget Acht karspel, Colmer landt, Langewoldt ende Hummerse; ende gingen liggen in Dockum, ende makeden dat vast mit graften ende bolwarcken. Ende de Groningers namen vole gescuttes mede, groot ende cleijn van bussen. Ende so bleven se daer liggen in Dockum; ende de Swarte hoop der Sassigen bleven liggen in Westerlandt omtrent Leeuwerden, Franicker, Harlijngen, Barlickum ende Marien gaerde, daert em bequemste was omf logijs te crijgen.

7b De Habsburgers komen in Friesland, slag op de Zuiderzee
Soe hadden de Boergoenschen uutgemaket omtrent veertich schepen van oorloech mijt volck, prijvande, bussen cruijt, ennde reesschap van oirloech alsse spissen endei deggen ende oijck laken ende gelt omme den Sassigen hoop to redden ende to ontsetten. Dit vernamen de Gellerschen, ende starckeden se daer op mijt schepen ende volck ten orloge ter zee, want de steden gelegen bijder zee in Westfrieslandt sijnt al zee varende luiden, ende hebben vele schepen, ende hebben also sick gestarcket tegens den Borgoenschen. Als se an quemen inder zee mit eren schepen, ende quemen em toe moete, ende helden een groot schutgeveert ersten mijt malcanderen, dat duerde bijnae enen heelen dach lanck verveerlicken; so dat de Gellerschen ten laesten helden de victorije, ende namen den Burgoenschen XXVIII schepen mijt al dat daer in was, ende kregen ene groote buete ende rooff, dat groot guedt weert was; ende leden oick an beijden zijden schaede an volck, de gewondet ende oick doot bleven. Ende derthijn scepen de ontseijlden em ende lepen ter zee, de em ontquemen. Daer nae doe deden de Sassigen Swarten hoop al toe ellendigen schaden in Westerlandt op den steden, de de schepen hadden helpen nemen mijt oer volck ende schepen, alse de van Bolswaert, dat se een groet part van branden. Ende Worckum werdts heel uutgebrant; ende daer stont in ene schone kercke mijt eenen hogen toeren mijt leijen gedeckt, all mede gebrandt. Ende voert alle de vlecken ende steden ende dorpen by der see langes worden al verbrant. Ende voele andere dorpen ende karspelen gelegen in West Vrieslant ende cloosteren, daer se yenige actie ofte toesage op hadden, vermidts em brantschat, hulpe ofte bijstandt weijgerden, ofte goet Gellersch weren, de worden al verbrant; so dat de schade de daer doea gedaen wordt, nijet wal is te scrijven noch toe werderen.

7c Edzard en Groningen weer oneens over de Ommelanden
De greve van Oostfrieslant bleeff liggen mijt zijn volck in Dockum, ende de Groningers mit der halve stadt ende schutten quemen weder to huijs, ende sanden dene greven weder dre hondert knechten in oer stede daer bij em to liggen. Aldus soe bleeff de greve mijt zijn volck liggen in Dockum, ende de Sassigen Swarten hoop in Westerlandt, ende niemandt en dorste den anderen versoeken; ende de greve wolde niet daer weder hen, al eer de Sassigen weder uut Vrieslandt weren. Ende onder des so screeff de greve brieven toe Groningen aenden maerscalck des hartogen van Geller, Willem van Oijg genoempt, de do Groningen in hadde van des fursten van Gellers wegen, ende enen breeff an burgemester ende Raedt, ende enen breeff aen Luedeken Hornken ende Berent Coenders. De brieven aenden marschalck ende de anderen inholden: dat de greve de Ummelanden, dat Groninger gebede plach tho wesen, hielt he voer sijn; ende dat he de bevolen hadde Lueken Horenken ende Berent Koenders mijt zijnen amptman ende drosten de regeringe ende gerichticheijt van zijner wegen toe bewaeren; daer de van Groeningen nu contrarie ende tegens gedaen hadden, ende hebben nu gesat vier nije hooftmans, de de regeringe der landen solden hebben nae older gewoonten; welck de grave scarpelick aff screeff, dat de maerschalck noch de van Groningen der landen gherichticheijt geenderleijs wijs solden onderwinden. Ende screef Luedeken Hoerenkenst ende Berent Koenders, dat se van stonden an de regering der Ommelanden solden weder anvangen ende nemen; men se weren soe koene nijet, dat se sic des dorsten onderwinden. Sus scheen dat de greve wolde warren ende moetwilligen.

8a Van een bestant tusschen den Bourgoinschen ende Gellerschen ende vanden belech voor den Weerdenbras

Des woensdagesw voer Sunte Vijt togen de halve stadt – Sunte Mertens karspel – uut, ende beleden den Weerdenbras, omme dat thoe wijnnen. Des donredages daer nae, neemptlicha up sunte Vijts avent, quemen vanden Gellerschen regenten breven tho Groningen aenden marscalck ende den Raedt: wo dat daer een vast seker bestant was opgerichtet ende ededinget van de ambisijaten der konincklijcker maiesteijt van Vranckrijck tusschen den doerluchtigene hooch geboren fursten ersch hartoech van Castilien, Oostenrijck ende Borgoingen etcetera ende den fursten van Sassen mit oeren bewanten eens, ende den hoochgeboren fursten ende heren den hartoechh van Geller ende den greven van Embden mit oeren bewanten ander deels, durende den tijt van vier maenden; ende elck solde in holden sodane vesten ende steden als se in hadden, ende de ballinge solden elck komen op oer gued ongescadiget; ende in dessen bestande soe solden des konincklijckerk maiesteijt van Vranckrijck handelen tusschen den fursten, dat oer beijden schelinge verlijcket solden worden.

8b Groningen belegert Weerdenbras door misverstand
Woe wal dit bestant allsus toe Groningen was verwittiget, noch soe bleven de Groningers daer allijke wal liggen voer den Weerdenbras; konden se daer jenich gewin an gehadt hebben, sep hadden dat bijstant nijet geachtet, want se hadden al gescanset vast aenden Weerdenbras. Des sondages na Sunte Vijt quemen Sassigen aff vanden Weerdenbras, ende heldenrschuttegeveerts mijt malcanderen; ende vellen in der Groninger schans, ende sloegen twee doot, ende daer wordent welcken gewondet, ende vengen daer vier, ende namenv vijff ofte sess haeck bussen; ende de Groningers dreven se weder, datsse moesten wijken opt blockhuijs. De Groningers hadden ghene knechten do bij em; so quam daer een geruchte, dat int Stichte van Utricht en vergaderinge van knechten was. So braken se op des selven nachtes mit hoer heer, datsse noch bij em hadden, want de borgers meest verlopen weren, ende quemen weder inde stadt mijt oer bussen ende gescut, men daer bleeff veele plunderije van achter van privande ende beer ende cost; so datsse Gode danckeden, datsse mijt halver eeren daer aff quemen sonder meer schaden. Onder dessen handel so bleven de Sassigen Swarten hoop noch liggen in Westerlant, ende de Gellerschen in Sneeck ende Sloten; ende wolden niet uut den lande, eerse oeren solt elck van oeren heeren hadden, ofte se wolden bij ene vallen ende plunderen Sneeck ende Vrieslandt daer vor. Onder des soe sanden de Borgoensschen heren oeren stadtholder van Hollandt, juncker Florijs van Egmont, ende quam over in Westerlandt mijt gelt, ende solde de knechten tho vreden stellen. Als he nu hoorde dat de Groningers weren voer den Weerdenbras, so sande he enen aeralt mijt ener credencie to Groningen, om van se toe weten, ofte se dat bestant niet mede wolden holden, want se meenden datsse noch lagen voerden Weerdenbras, ende en wisten do to Leeuwerdend dat de Groningers weder toe huijs weren getogen; ten anderen begeerde, dat se enen dach mijt em wolden holden tho Leeuwerden op vast geleijde. Daer em de Groningers op antwoorden: op den eersten punten van dat beleggen der Weerdenbras seden se up, dat em geen bestant wer verwittiget doe se vuijt togen, men soe vroe als em dat bestant was verwittiget, soe toegen se weder aff; ende op den anderen punt so sedense, dat se dat bestant mede an nemen thoe holden, als dat tusschen beijden fursten opgericht was; op den derden artijkel vanden dach mijt em tho holden seden se op, se hadden sick geven onder den fursten van Geller, so mochten se noch en wolden mit genen anderen heeren handelen noch dagen holden buten sijnen weten ende willen; se wolden an sine genaden voerscrijven; wes em daer an belevede, wolden se em geerne int beste verwittigen. Joncker Floris de stadtholder bleeff noch liggen mijtten knechten in Westerlandt, ende steldem de tho vreden mijt gelt ende laken, als hijo best konde. Ende daer was wonderlijcke vele geschuts van bussen in Leeuwerden, dat den Boergoenschen heeren toe hoorde, dat se den fursten van Sassen geleent hadden, daer he den Dam mede wan – welck geschut nijet wal tho werderen was – dat leet he al tho schepe brengen nae Harlingen, ende voeren weder nae Hollandt. De greve van Oostfrieslandt ende de hert van Zwartsenborg bleven in Dockum mytv oer volck, ende wolden niet daer hen, eer de Swarte hoop uut Westfrieslandt was; doch de greve wordt toe raede, ende brack op mijt zijn buren ende knechten, ende toech weder over Eemse nae sijn lant; ende leet blijven in Dockum den heere van Zwartsenborch mijt sijnen knechten vander Gellerschen wegen, ende verscreeff bij em daer tho comen een part volckes uut den Soven wolden, ende uuth Acht karspel, Kolmerlant ende Dongerdeel, omme bij em daer toe liggen, ter tijt dat de Swarten hoop uuten lande weder were.

9 Van enen dach den de Sassigen ende Groningers toe Essen helden int jaer M Vc ende XV
De furste van Sassen screeff breven aen de van Groningen om mijt se eenen dach to holden. Soe hebben de Groningers belevet bij consent ende wille des maerscalcks van Gelre den dach mijt se toe holden int clooster to Essen. Ende de marscalck, mester Willem de pastoor van Sunte Meerten, Lueloff Koenders de borgemester ende meester Gelmer Kanter secretarius togen daer hen op geleijde; ende daer quam em to moete op den dach vander Sassigen wegen her Duuvenen ende meester Ulffert provest van Lopperssum. Der Sassighen voergevend: dat de van Groningen solden verlaten den fursten van Geller ende den greven van Vrieslandt, ende nemen den fursten van Sassen voer oerene heeren ende enen eeuwigen gubernatoer der Vreesscher landen; als dan soe wolde he to vreden stellen den furste van Geller mijt eenh summe van penningen voer zijne oncosten tot erkentenisse jeniger onpartijelijcker heeren; ende de greve solde weder hebben sijn lant ende borgen ende sloten, de se em aff gewonnen hadden, ende solden dan daer nae int eeuwige he ende zijn arffgenamen oer landen belenen vandenk fursten van Sassen ende oeren arven alse eeuwelijcke gubernatores der Vreesscher landen van wegen des Hilligen Rijcks; ende de van Groningen solden holden ende hebben de gebruijcke des stapelrechts ende vrijheden ende marckeden der Ommelanden, gelijck se voerhen eern dessen oerloech gehadt hadden. Op desse articulen hebben de van Groningen geantwordet: dat se den fursten van Geller hadden huldinge, plicht ende eede gedaen voer oeren landes heeren, soe wast em niet doenlijcken sulcks ijet tho handelen mijt se buten consent, wete ende wille des fursten van Geller; wisten se jenige wege, dat se em geleijde konden warven vanden bisschop ende dats Gestichte van Utricht, om dat se veelich ende onbevaertt muchten reijsen aen den fursten van Geller, alt gene dat em daer beijegede ende den fursten der reden halven belevede, wolden se em weder wittigen.

10 Van den pleijt den de bisschop opt nije hadde tegen den greven ende Groningers tho Romen

Soe ghij voer gehoort hebben, van dat de greve ende de van Groningen gedaeget weren toe rechte tegen den bisschop van Utricht voer gedeputeerden richteren van wegen des hilligen vaders des pauwes van Roomen in Brabant, daer de greve ende Groningers van appelleerden to Romen; daer se hen senden mester Henrick Edelwoldt doctor, de to Romen lach omtrent twe iaren, ende verwaerde daer den pleijt. Ende quam doe weder to huijs, ende de sake nijet geendigete was, ende stelde enen anderen procuratoren in zijn stede de sake to vervolgen. Men seh is nijet wel en waergenomen te verandtwoorden, want de procuratoren de daer laegen, hebben gecregen twe sentencien voer em van wegen des bischops, contrarie des greven ende der Groningers. Welcke sententien ende brieven sijnt gecomen tho Groningen, daer se noch opt nije weder van hebben geappelleert to Romen an unssen hilligen vader den paus. Ende senden daer hen enen geheeten mester Hugo ten Vul, doctor ende vicarius to Sunte Merten, de den pleijt daer verwaren solde.

11a Van dat de Borgonschen Westerlandt an nemen van den Sassigen, ende de Swarte hoop ende Sassigen uut Vrieslandt toegen

Als dat bestant gemaket was tusschen den hertogen van Bourgonnienn, van Geller ende den hartogen van Sassen ende den greven van Vrieslandt mijt oeren bewanten, soe ghij voer wat van hebben gehoort, soe hebben de twe fursten van Bourgondien ende van Sassen vorliket vruntlijcken onder malcanderen, want se sick na bewant ende sibbe weren van bloedes wegen. Soe dat de Burgoenschen solden Vreeslandt weder annemen; in wat manieren is mij onbekent.

So hebben de Bourgoenschen daer gesant juncker Floris van Egmondt, stadtholder in Hollant, die sloten ende steden in tho nemen in Westfrieslant van wegen des fursten van Burgundien. Soe hebben em de Sassigen geopent ende ingedaen sodane vesten als se do noch inhadden, alse Leeuwerden, Franiker ende Harlingen; ende de Sassige regenten hebben vorkofd oere husinge ende tijmmer ende ander renthen, de se daer inden landene hadden, ende geschepet alle oer goederen, ende daer mede uut Vrieslandt getogen in grooter droefheijt. Dat em sonder twijfel swaer ende lastich was to doen, daer se in so grooter triumph, vroude ende mach een tijt lanck geseten hadden, ende groot goet gewonnen hadden, ende sus overstuers ende haestigen musten rumen uuten lande. Soe hebben de van Leeuwerden, Franiker ende Harlingen mijt welcke hovelinghen ende landen joncker Florijs gehuldet, plicht ende eede gedaen van wegen hartoch Karels van Burgonnien. Soe hevet he em weder verzegelt ende geven groten privilegien ende vrijheden ende gerechticheden, beter dan se hadden bij den fursten van Sassen. Daer nae hevet he to vreden gestelt alle de inwoners van Leeuwerden, Franiker ende Harlinge voer sodane cost ende teringe als se tachteren weren bijden Sassigen. Des gelijcken hevet he to vreden gestelt den Sassigen Swarten hoop, ender betaelt mijt gelt ende laken. Als dus de knechten to vreden gestelt weren, soo sijnt se uut den lande getogen een part omtrent twe dusent Nederlantsche Duijtsche knechten. Omtrent twe dusents togen over tho schepe in Hollant; de hieltt de hartoch van Borgongnien bij sick in sijn solt. De ander Swarte hoop toech toe voet, toe peerde, to wagen uut Westfrieslandt op Sunte Mertens dach Translacie door Dockum ende Collum. Daer scheijden se sick: een part toech nae Smallingerlandt ende Upsterlandt, een part nae Langewoldt ende Vredewolt nae Drenthe. Ende namen al mede datsse dragen ende drijven konden toe wagen ende thoe voete, van botter, keese, vette beesten, vleijsch, speck, eijnden ende gansen; soe dat daer bijden wege nijet bleff. Soe dat daer een groot getreck ende en verveerlijcken grooten hoop bij ene was, want daer lepen wonderlike vele Westfriesen, de verbrant ende verorloget weren, bijden hoop mede uut den lande. Desse hoop nam mede al oer veltgeschut datsse int lant brachten; ende de Sassige regenten senden alle oer geschut dat den Burgoenschen, den Sassigen ende Bruijnswijckschen ende anderen heeren toebehoorde, soe se in Vrieslandt hadden, weder uuth den lande nae Hollant tho schepe, ende voert elck na sijnen lande toe. Ende des geschuttes was wonderlijcken vole, groot ende costel, van slangen, kartouwen ende ander hooftstucken, dattet nijet wal toe werderen was, soe groot goet dattet weerdt was. Desse Sassige Zwarte hoop hebben sick bij eene weder gegevend in Drenthe, ende sijnt voert doer getogen door dat Stichte van Utricht nae Deventer, naden lande van Geller, ende hebbent al verdorven ende op geeten dat bijden wege was. Soe is eenen grooten hoop daer van getogen naeden coninck van Vranckrijck vanden Overlantschen knechten; oerer summigen die den sack vul hadden, die braken aff ende toegen elck weder na zijnen lande.

11b Nabeschouwing over de Saksische periode

Alsus hebben de fursten van Sassen ene marckelijcke groote summe van penningen tot voele hondert dusent gulden verorloget ende te nijet gemaket ende om dit Vrieslandt enden so mannige hoere, deeff ende lijfflose ende doode luijden gemaket, ende noch nijet daer voer verworven; welck em seer swaer in zijnen buijdel sal smarten. Ende is em spijt ende achterdeel voer allen fursten ende heeren, datse sus uuten lande sijnt weder verdreven, daerse alle desse vesten ende steden in hadden, ende meenden in vreden ende possessijen ende gebruijck der landen eeuwelick to blijven, daer se sus cort ende onverdochtes sijnt uut verdreven; dat em ende allen oeren vrunden ende heeren ende allen anderen fursten is een exempel ende spiegel, ende mogen daer toe dencken, dat niemant sal een dinck beginnen, he sal dat eijnde wal versijnnens. Alsust is dit arme Vrieslant van mannigen heeren vake angelanget ende aengesocht, de daer al nijet sijnt affgecomen sonder weijnich schaden, men groot verlus gehadt hebben an gued ende bloet, edel ende onnedel, soe ghij al int lange voer in dessen cronike gehoort hebben.Welcken wederstant de stadt van Groningen mijt oeren hulperen ende hulper hulperen, als eersten mijtten greven van Oostfrieslant, nae mijtten hartogen van Geller, allene den fursten van Sassen hebben gedaen.

Hadde he de stadt van Groningen in gehadt tot zijnen willen, hij hadde al Vrieslant voert wal geweldich worden. Men secht oijck in ener fabel: als den menschen een dinck verdruet, vake verdruet dat dan Godt oock; want dat ongenadelick swijnd ende onbarmhertich wordt omme gegaen met de regeringe der landen in Westvrieslandt vanden regenten de de furste van Sassen inden lande gesat hadde, vermidts schatten, luden tho richten ende palen doort lijff tho slaen ende op tho setten, ende anders groote strenckheijt de se den luden op leden; soe dat nemant dorste een woordt spreken, dat den fursten en tegen was mijt recht ofte onrecht, so dat de ene broeder dorste nijet den anderen seggen wat sijn gebreck was, al anxt hebbende dat em dat ten quaetsten solde aff genomen wordend; so groote strengicheijt bruijckeden see. Hadde de furste selven inden lande buijten der veijde geweest, het were bij sunicheyt daer niet toe comen, dat he sus solde verdreven hebben worden, want he selven in sijner personen een wijs, geleert, vreedtsam furste ende heere was. Ende dat desse groote furste ende heere dus cort, elendich ende iammerlijck uut Vrieslant is veriaget ende verdreven, des hebbe nemant wondere. Wee weet mijt wat sunde ende quaet de furste dat tegen God verdient hadde, dat he dus iammerlijcken ende elendelijcken uut Frieslant veriaget ende verdreven wordt sonder stoot ende slach; ende vloegen uuth den lande vor soe cleijnen volck als die furste van Geller hier in Frieslant gesant hadde. Men als God mede wil orloghen, soe komt vaeke dije victorie nijet bij mijt grooten volck; daer van wij hebben wal figuren int Olde Testament ende int Nije. Als wij hebben inder bibel in Exodo: van Moijses, de de kinderen van Israhel ledde door dat Roode meer droges voets mijt wijff ende kindt, mijt al oer goed, ossen, peerden, schapen ende alle oer ander have. Ende de coninck pharao, de de kinderen van Israel so lange in bedwanck ende vangenschup gehadt hadde, vervolgede se mijt grooter macht van volck int Roode meer. Moyses sloech mijt sijn roede int meer, ende dat meerende water genck van ene staen; ende Moyses mit al sijn volck gengen daer droges votest doer, gelijckerwijs offu se tusschen tween muren doer gengen. Faro mit al sijn volck volgeden den kinderen van Israhel nae int Roode meer, ende dat meer ende water sloet sick weder bij ene, ende koninck farao mijt al sijn volck verdranck, ende bleven doot int meer. Lesen wij oock niet inder bijbel: doe Josue int lant van beloften quam mijt diey kinderen van Israel, ende belede de stadt Jericho, de to male starck ende onwinnelijcken was. Wat dede Josue? He bat God van hemmelrijcken innichlijcken mijt al zijn volck om gracie ende hulpe. Wat geschach? God verbarmede sick over de kinderen van Israel; ende Josue ordineerde eene processie mijt al sijn volck, ende gengen sevenmael omme de stadt mijt trompetten, claretten ende basunen, ende makeden so grooten gescreij ende geroep, so dat, als se de sovende mael omme de stadt quemen, vermits mirakel van Godesag hulpe vellen alle de poorten ende mueren dael, de omme de stadt weren; ende Josue mit die kinderen van Israel quemen inde stadt, ende wonnen se sunder stormen, scheten, stooth oft slach. Hebben wij oick niet vanden coninck van Assijrien, dije de stadt van Samaria int landt van beloften so swaerlijcken belecht hadde myt so groten mach van volck, ende hadde se soe seer beenget, dat inder stadt so grooten kommer was van honger ende alle gebreke, soe dat se de stadt nijet langer muchten holden, ende wolden de stadt upgeven, ende lever starvene voer de vijanden dan langer in sodane elende to blijven. Wat geschach? De prophete sede: neen, dat sulle ghij nijet doen, ghij sult penitencie doen ende bidden God om gracie. God sal juw helpen, ende sal juw morgen verlossen van al iu vianden, ende sullen krijgen so groote overvloedicheijt van al des juw van nooden is to hebben. Soe was daer ene vanden oppersten inde stadt, de dat weer sprack ende nijet gelooven wolde, ende sede: dat weer onmogelijck, dat God se soe cort verlossen kunde. Wal an, sede em die propheet toe, dat sal gescheen, ende du salstet beleven ende seen, men niet mede geneten ofte jenich fordel ofte bate van hebben. Inder nacht so quam int heer dat daer voer de stadt lach ende daer omtrent soe verveerlijcken gescreij ende geroep, dat God daer schickede ende sande, recht ofte daer hundert dusent ruteren ende knechten geweest hadden. Ende die coninck van Assyrien brack op mijt al zijn heer inder nacht, ende vloech en wech ende leten all achter: van paulunen bussen, privande, clederen, clenodie, golt, sulver, mijt alt gene datsse daer voerhadden. Als dat heer dus gevlogen weeren uut oeren legeren, soe weren daer malaetssche luyden vuijt der stadt gegaen van armoede ende honger, al tho voren eer dat heer opbrack. De quemen bij de paulunen, ende vonden de ledich, ende dat daer soe groot overvloedicheijt was van alle privande, wijn ende weijte, visch ende vleijsch, golt ende sulver, dat nijet vuijt to spreken was. Desse malaetssche menschen lepen van stonden an weder nae de stadt van Samaria, ende quemen inde stadt, ende brochten em de tijdinge, wat daer gescheen was ende se gesiens hadden. Als dat de borgeren ende inwooners der stadt hoorden, soe leep elck nae der poorten om dat wonder to biseen; ende de man leep mede, de nijet loven wolde, doe de prophete em seede dat de stadt verlost solde worden, ende he solde daer geen bate ofte proffijt van hebben; dat em doe alsoe geschach, wandt he wordt inder poorten doot gedrongen. Ende doy die borgeren ende inwoonders quemen buten der stadt, soe vonden se dat alsoe als hem de malaetssche lueden hadden gesecht. Wat lesen wij oick van de heijligez vrouwe Iudith ende Holofernus? Holofernus hadde de stadt int landt van beloften so swaerlicken belecht, dat de borgeren ende inwoonders de stadt nijet langer konden holden van hunger ende kummer. Ende seden: җij willen God bidden om hulp ende gracie; helpt he ons dan nijet byder tijt, so willen wij die stadt op geven, ende gaen in handen onser viandenӮ Doe sede die prophetissa Judit: Ҏeen, dat sal soe niet wesen, dat ghij God sullen setten ene tijt daer he juw binnen sal verhooren; men wij willen penitencie doen, hent dat God sick over ons verbarmetӮ Dat doe alsoe geschach, want Judit ende al dat volck deden groote penitencie. Ende Got vorbarmde sic over se. Endee Judith genck uuter stadt tot Olofernus, ende quam tot em in zijn paulion; ende Holofernus kreech ontemelicke liefde tot die heijlige vrouwe Iudith. Ende se hadde mit oer genomen uuter stadt enen slaepdranck, ende den gaff se em tho drincken. Ende inder nacht so sneet se em sijn hovet aff, ende stack dat in enen sack, ende brachte dat inde stadt; ende staken dat hooft Holoferni des morgens ter poorten vuijt. Als dat sijn volck sach, ende em doot vonden sonder hovet int bedde, so braken se op ende togen wech, ende de stadt werd soe verlosset. Wat lesen wij int Nije Testament als vanden hilligen apostel sunte Peter, den Herodes swaerlicken in gevenckenisse hadde gelecht, ende wolden dooden laten. Wat geschach? God sande sijnen engel, ende verlossede em uut den kercker; daer doen sunte Peeter seede: Ҏunc scio vere, quia misit dominus angelum suum etcetera – nu weet ick voerwaer, dat de Heere hevet gesant sijnen engel, ende hevet mij verlosset vanden handen Herodes ende van alle vervolginge der JodenӮ Dat welcker de van Groningen oicks wal mogen seggen etcetera. Wat is daer oick gesceent nijet lange jaren verleden vanden fursten hartoch Albert van Beijeren, greve Willem van Hollant ende greve Johan, de Vrieslant soe in hadden ende mijt volck beset, soe ghij voer int anderde boeck desses cronikels gehoort hebben Wat ist doch do al gewest! Alst God anders hebben wolde, ist al gewandelt, ende sint ellendelicken weder uuth Vrieslandt verslagen ende verdreven mislijcken, mit wat sunde ende quaet dat gescheen is in Vrieslandt, vermits rooff, brandt, moordt, dootslach in kercken, cloosteren ende inden Damme vanden fursten van Sassen; daer em Godt besijnicheijt dessen grooten verlus, scaden ende nederlage voer toe gekeert hevet. Hier nu genoech van; wal were den, de noch wiste waer dattet wenden wil, want het is noch niet inden vate daert in suijren wil. Gunnet mij God dat ick dat eijnde beleve, so wil ick, oft Godt wil, juw voert verclaren ende scrijvenaf nae al mijn beste wetenheijt, wat ick der van vervaere.

Deel III-N.

De Habsburgers veroveren grote delen van Friesland maar ondervinden veel last van de Geldersen en Groningers (1515-1517)

1a Van doe de greve van Oostfrieslandt weder tho huijs quam van Dockum, wat daer na geschach in Oostfrieslant etcetera
Als de greve weder tho huijs quam in sijn landt van Dockum uuth Westfrieslandt ende de Sassigen ende Swarten hoop weder uut den lande was, soe ghij voer gehoort hebben, soe hevet he niet angesien noch geachtet dat bestant dat gemaket was tusschen den fursten van Borgoijnien, van Sassen ende van Geller mit oeren adherenten ende anhangers van beijden partijen, daer juncker Johan van Oldenborch, Her Omke ende joncker Christoffers mede in weren. Ende is van stonden an getogen, mitten knechten de he mit em uut Vrieslandt hadde ende mijt zijnen bueren, in ioncker Christoffers landt van Ieveren; ende dede daer altod grooten schade vermidts rooff, brant ende vangen ende slaen, ende brande Ieveren bijnae heel vuijt. Daer nae toech he voort in Butyagerlant, ende de Butyagersg vellen mijt em toe. Ende kregen de vesten in, de de Bruijnswijckschen daer indenh lande gemaket hadden, ende sloegen al doot de inden blockhusen ende kercken weren, de gevestet weren; ende de daer aff weren, de ontlepen een deel. Als de greve sijnen willen daer hadde vullentogen, soe toech he weder in zijn landt; ende de Butyagers meenden over alle quaet doe toe wesen, ende meenden voert onder de bescharmijngek des greven tho blijven, als se eertijdes geweest weren, ende wolden den greven liever holden voer enen scharmheere dan den hartochl van Bruijnswijck voer eenen erff landes heeren. Dessen handel ende aenslach ende afftredinge der Budijaingerm, daerse em tegen loffte, huldinge, plicht ende eede, de se den fursten van Bruijnswijck gedaen hadden, moyden den fursten hartoch Erik van Bruijnswijck, ende starckede sick daer op toe peerde ende tho voete, ende quam mijt grooter mach weder in Budijainger lant, ende sloech al doot voer voets int incomen, wijff ende kindt ende mans. Doe he wat int landt was, sloegen se doe geen meer vrouwen nochr kinderen doot. Ende de greve hadde daer veles schepen aent landt, ende se hadden selve schepen liggen; daer lepen vele op, de sick inden schepen bargeden; ende de daer nijet in konden comen, worden voele van dootgeslagen. Ende daer nae hebben se dat ganssche heele landt geplundert ende uutgeslaegen, ende al dat se dragen ende drijven konden van alle tilber guederen, ossen, peerden, koijen uut den lande geslagen ende gedreven. Ende daer nae dat gansse heele landt ende husen gebrandt, so dat daer weijnich staende bleef. Soe dat daer soe grooten scaden gedaen wordt vermits rooff, brandt, moert, dootslach, so dattete nijet wal to bescrivenf is. Ende sint mijt dessen rooff uuten lande getogen, ende leet daer nijemandt vanden Bruijnswijcksschen in, omme dat lant in to holden; men he is voert mijt sijn heer gereijset nae des greven landt, ende wolden spijsigen ende ontsetten de borch tho Stickhusen, die de Bruijnswijckschen noch in hadden vanden greven. Als de greve dat vernam, so hevet he sick daer op gestarcket, ende stack de dijken door, ende leet de landen mijt water onderlopen, so dat de furste van Bruijnswijck kommerlijcken ende mijt grooter swaerheijt mijt zijn rosheer weder uut den lande quam. Als de hartoch van Brunswick aldus weder uut den lande was, soe toech de greve voer de borch toe Uplenge, de de Brunswijckschen in hadden, ende hevet de weder gewonnen ende ingenomen. Sus behelden noch de Bruijnswijckschen twee borgen van des greven sloten, de se em aff gewonnen hadden, alse Stickhusen ende de Vredeborch. Als dit tusschen beijden partijen sus gehandelt was, so reijsede de greve mijt sijn volck van orloge in Heer Omken lant, ende ginck liggen voer Esense, daer Heer Omke liggen hadde ene keijserlijcke ende vaste borch mit ene vlecke ende stadt voer der borch; ende meende de borch ende stadt to winnen, ende lach daer ene tijt voer. Als he nu daer geen gewin sach, so is hijn weder op gebroken ende gereijset na zijn landt, men he hevet daer int landt grooten schaden gedaen vermidts roof, brandt ende schaden.

Item als de greve nu weder in zijn landt was, so hevet he oijck sijnen moet willen koelen aen die westerzijt der Eemse in Groningher landt, ende screeff daer brieven inden Ommelanden tusschen der Eemse ende Lauwersche, omme van se tho hebben de ach dusent Rins gulden de he iaerlix plach to hebben van des fursten van Sassenss weghen als een stadtholder, doe he Groningen noch in hadde, ende eijsschede vanden landen dat achter stallige met den principael. Als dit nu de regenten, als een heer van Zwartssenborch ende Arkelens soe genoemt, de de furste van Geller in Groningen hadde, vermarckeden, dat de greve de overheijt ende regeringe der Ommelanden sus an sick noch meende to holden, soe sijnt se overcoment mijt den Groningers; ende hadden anxt dat de greve solde overcomen ende nemen den Dam in, ende he hadde al reede up den Delffzijl ene veste ende blockhuijs beset mijt volck, so mochte he alle desse Ommelanden daer uut hebben bedwongen. Soe sijnt die her van Swartsenborch ende Arkelens, Roeleff Huynge borgemester in Groningen, Lubbert Clant Rades here mijt een deel volckes hen getogen inden Dam, ende hebben de Ommelanden ende buijren daer gedaeget mijt schoevele ende spade, omme den Dam to ontweren ende de bolwercken to slijten ende de graften tho demmen. Als dat de greve vernam, datse den Dam so wolden destrueren, so hevet he veelek sijner buijren bij ene verscreven omme dat to keeren. Ende daer was al wat begunt tho slijten van dat staket van dat bolwerck, ende de borstweer aff gesmeten inde graft. Als de Groningers nu verhoorden, dat de grave sick starckede omme se daer inden Dam te versoeken, soe hadden se anxt voer een quader ende eers karmisse, als se eertijdes mijt em gehadt hadden, ende sijnt mijt oer volck op gebroken, ende weder tho Groninghen gecomen.

1b Duidelijke steunverklaring hertog Karel voor Groningen

Als desse saken sus bijster verlepen tusschen den fursten van Geller ende den greven, quam de greve inden Dam als de Groningers daer vuijt weren. Ende screeff de Ommelanden noch al bij lijff ende gued ender bijden brande, omme schattinge noch toe hebben. Soe dat de Groningers nijet kunden weten woe dat de furste endes greve mijt malcanderen stonden. Soe hebben de Groningers hen geschicket mester Willem det pastoor tho Sunte Meerten, Peter Sickinge inder tijt borgemester aen den fursten van Geller, omme aldaer vanden fursten selven teu hoeren ende to vernemen, woe all dinck tusschen den fursten ende den greven ende mede de van Groningen ende den Ommelanden gelegen weren, ende sodane huldinge, plicht ende eede als se den greven eertijdes gedaen hadden, welck he em quijt hadde gescholden; daer op se des fursten van Gellers marscalck Willem van Oij in namen ende van wegen des fursten van Geller huldinge, plicht ende eede gedaen hadden bij consent des graven van Oostfrieslant. Soe hevet de furste van Geller eerlijcken daer ontfangen binnen Zutphen ende genedelick ontfangen, ende all oers aenbrengen guedelicken gehoort. Ende onder anderen voele reden aen beijden sijden, dat int lange al van nooden nijet is to verhalen, mer int sluten geantwort: al tgene dat der stadt van Groninghen van sijnen maerschalck inder huldinge weer gelovet, en wolde he em nummermeer in vercorten noch aff breken, ende land ende luden, lijff ende guet bijder stadt ende lande opsetten mijt vole ende meer reden ende woorden. Ende de furste hevet em gesecht, dat he selven in sijner eijgener persoenen wolde heerlijcken komen toe Groningen, omme all daer alle privilegien van overheijt, stadt, lande ende alle saken mijt malcanderen to handelen ende to maken, alsf dat int eeuwige geholden solde worden. Daer de van Groningen oren affscheijt vanden fursten op hebben genomen, ende sijnt weder omme to Groningen gereijset. Ende de furste van Geller screeff den greven eenen scarpen ende strengen breeff inden Dam, daer he doe noch was; ende soe vroe als he den breeff kreech, soe leet he de Ommelanden ongemoijeth omme de scattinge van se to hebben, ende is
weder uut den Dam gereijset, ende weder getogen over Eemse.

2 Van dat blockhuijs tho Weerdenbras bij de Punte gelegen, ende wo de Groningers dat tho niete makeden etcetera

De greve van Benthum hadde dat blockhuijs Weerdenbras in van wegen der Sassiger. Als dan de furste van Sassen uut Frieslant gerumet was, soe ghij vor gehoort hebben, soe lach de greve daer op mijt grooter oncost, soe dat em ten laesten verdroet. Dat worden de van Groningen wijs, ende berameden enen dach mijt den gravek van Benthum vuijt consent ende beleven mijns heeren van Zwartzenborch, dije doe ter tijt in hadde van wegen des fursten van Geller; ende sijnt gereyset toe Haeren ter dachvaert inde weke voer Sunte Ponciaen anno X Vc ende XVI. Ende sijnt aldaer mijtten greven overgecomen, dat de greve solde dat affnemen al dat op dat blockhuijs was: bussen, cruijt, alle huijsreescap ende tilbaer goet, ende al dat tijmmer van huijsinge luttick ende groot niet uutgesundert. Daer na solden de Groningers dat in nemen, ende oeren willen mede scaffen; daer voer soelen se den greven geven soeven hondert Rinsgulden, toe betalen toe Meij naestcomende. Ende soe daegeden de van Groningen de Drenten daer omtrent woonachtich ende dat Goerecht omme dat bolwarck to slijten, daer nae oijck die Vriesen in Vredewolt ende Langewoldt; ende hebben dat voert inden grunt gedestrueert ende gesleten.

3a Van de nederlage de de grave hadde voer Stickhusen ende den Dam, ende Delffsijel blockhuijs to slijten, anno M Vc und XVI
De Bruijnswijckschen hadden noch Stickhusen in. Daer lach de greve voer mijt der macht, omme dat weder in to crijgen. So quemen dije Brunswickscen mit grooter macht inde weke voer Sunte Georgius anno X Vc ende XVI, ende ontsetten de borch, ende deden dend greven altho grotene schaden aen zijnen buren ende mannen ende oick mede een part krijgesknechten, want des greven volck was over eeng brugge getogen tegen de Bruijnsswijckschen. Ende als de vianden an drongen ende vellen tot em in, soe deden se alse buren plegen toe doende, ende namen de flucht, ende lepen nae de brugge ende naeden scepen, soe dat daer al boven XII hondert doot bleven, de verdrenckeden ende doot geslagen worden; soe dat de greve daer groten schade leet aen sijn beste buren ende mannen, ende daer bleff oick een veenken knechten omtrent twee hundert. Ende de greve mijt allel zijnm buren was hier mede voertn thooft geslagen,ende weeck tho rugge nae Aurick ende Emden, ende konde voert eerster gheen weer voer zijn landt doen, ende moeste em dat toe voren geven. Soe hebben se em groten schaden gedaen int lant vermidts rooff, brant ende brantschattent doer dat heele lant tou oeren goetduncken. Als de greve desse nederlage hadde, soe hadde hij noch een blockhuijs in op den Delff zijl. Soe duchte em dat nijet nutte noch proffijt tho wesen omme dat daer tho holden mijt grooter cost, soe hevet he zijn volck tho huijs laeten comen mijt al dat daer op was, ende leet de veste alsoe staen. Van stunden an so hevet de provest van Fermssum Bolez Ripperda alle die buren daer omtrent daer voerscreven, ende hebbent gans heel destrueert ende ghesleten. Des gelijckes hebben de Groningers verscreven alle de Ommelanden mijt schovel ende spade, ende hebben dat bolwerck omme den Dam heel slicht inde graft geeffent ende weerloos gemaket.

3b Vergeefse Franse poging tot verzoening van beide Karels

De coninck van Vranckrijck hadde enen dach beramet tusschen den fursten hartoch Karel, koninck van Spaengnien, erffhertoch van Oostenrijck ende Bourgoignien etcetera, ende hartoch Karel van Geller, omme de tho verlijcken, soe als dat aen ded konincklijcke maiesteijt verbleven was, daer dat bestant voer van gescreven is. Op dessen voergenoemden dach sanden de van Groningen daer hen ter dachvaert mester Willem Frederici, pastoor tho Sunte Mertene in Groningen, ende mester Gelmer Canter secretarius; men daer wordt nijt gehandelt, dat der pijne weert is van to scrijven. Daer wordt noch enen nijen dach beramet op Sunte Michiel eerstcomende. Wat daer dan gehandelt mach worden, komet noch to vonde; doch de reijse costede de stadt wal omtrent vier hondert Rinsgulden.

4 Van dat de fursten van Bruijnswijck mit oren hulperen begonden dagen to holden mit den greve van Emden

De bisschop van Munster mijt ander scheijdesheren brachten de fursten van Bruijnswijck mijt oeren anhangeren ende hulperen ende den greven van Emden ter vruntlikej handelinge ende dachvaert, ende hebben enen dach geholden toe Bremen, ende nae int Sticht van Munster; men de scheijdesheren konden de parten niet verlijcken. Ende de Bruijnswijckschen hadden noch in Stickhusen ende de Vredeborch, ende hadden oick volen ruteren ende knechten bij ene, ende vellen in des greven landt op Sunte Bartholomeus dach anno XVc ende XVI, ende deden al to grooten schaden mijt barnen in Oostfrieslant, van Aurick aff hent op na Ophusen, de Langerijck mijt alle den anderen karspelen ende dorpen daer se bij konden comen. Ende doe dit groote jammer al ghescheen was, ende de huesman verdorven, doe togen de Bruijnswijckschen weder uut den lande, ende spijsegeden beijde borgen de se in hadden wal mit cost ende mijt volck. De bisscop van Munster de leet noch nijet af, so dat he desse heeren geerne solde verlijket hebben; men het wolde soe noch niet gevonden wesen.

5 Van den grooten stenen toren buijten Ooster poorte, die de Groningers deden neder breken etcetera
Als de greve Groningen hadde in genomen, ende plicht, huldinge ende eede ontfangen hadde, ende em georlovet was ene veste to maken – soe ghij voerd gehoort hebben – so hadde he maken latene aen de nortwesterf horne inde graft vander borch eenen stenen toern to male groot, dicke ende starck. Als he nu Groningen verlaten hadde, soe hebben de Groningers op Sunte Bonifacius dach te slijten ende inden gront dael to breken; want se meenden, als die furste van Geller to Groningen ingevoert wordt, als he dan sage sodane veste, so solde he den toren nijet hebben willen laeten slijten; want wat dat oge nijet besiet, dat becoert dat harte nijet. Ende dat desse toren ende vestek dus destrueert ende gesletenl wordt, nam de greve tot grooten onwillen den Groningers af.

6 Van Her IJwesma huijs dat de Borgoenschen beset hadden, ende de Gellerschen in namen ende Leeuwerden beleden, ende meer andere dingen etcetera int jaer M Vc ende XVI

Daer lach in Ferwerdeel een starck hooftmans woninge, Jemme Herijwesma huijs. Dat besettenn de Boergoenschen omme Feerwerdeel ende Dongerdeel ende Dockum, dat de Gellerschen in hadden, mede tho bedwingen, in to holden ende tho brantschatten. Soe quam de heer van Zwartsenborch ende Arkelens, des hartoch van Gellers rentemester, to Groningen, ende leenden daer ene nootslange ende ene halve kartouwe mit cruijt ende cloten. Ende togen mijt der macht mit oer knechten ende voler bueren uut Dongerdeel, Ferwerdeels ende Collemer landt voer dat voergenoemde huijs. Ende schoten datt door ende weder door, soe dat de Boergoenschen nijet holden konden, ende gaven dat huijs op, ende gengen aff beholden lijff ende goet des frijdages na Sunte Bonifacius dach. Als nu dije Gellerschen, als mijn heer Leenert van Zwartsenborch, Henrick van Arkelens arff rentemester, mijtten Westfriesschen hoefflingen de Gellers weren, alse Ianeke Douwema, Aemke Jarla, Janeke Unema, Sicke Douwens mijt oer partijes lueden Vetkopers; namen mijt em die Gellersche knechten de se in Westerlanc hadden, ende screven bij em tho comen alle de Westfriesen, ende den anderden man uut Langewolt ende Vredewolt ende Hummersse. Ende togen mijtter macht voer Leeuwerden, ende beleden dat mijt groot volck. Men Leeuwerden was seer vast gemaketd mijt bolwarcken ende graften, ende wal beset ende bewaert mijt bussen, geschut ende kruijt; ende daer was wal omtrent anderhalff hondert krigese knechten in ende daer toe oer borgeren ende inwoners, so dat de stadt wal bewaert was. Ende schoten daer seer vuijt mijt oer groote geschut, soe dat de Gellerschen niet naer der stadt dorsten, dan men mijt een nootslange aff scheten muchte. Ende so makeden se oer leger inder venne achter dat gerichte; ende ten lesten makeden se noch een leger bij Wiswert, omme de Leeuwerder de bet to bedwingen. Men se en achten daer niet seer op, want se oer koijen des dages allijkewal uuter stadt inde weijde jageden, ende helden alle dage schutgeveert mijt malcanderen. Inde weke voer Onser Lever Vrouwen Hemelvaerdes dach sande coninck Karel van Spaengnien, arshartochs van Oostenrijck ende van Bourgoingnien etcetera, in Westfrieslant enen grooten hoop crijges volck toe peerde ende toe voete, ende quemen to schepe int landt boven twaelleff dusent starck; daer boven drij hondert edelinge mede, ende weren costelick vuijtgerustet mijt sijden clederen ende golden stucken, ende weren al vuijt Spanien daer gecomen ende vuijt Oostenrijck ende vuijt Bourgoingnien, daer mede weren behalven bannerheeren, jonckeren ende ridderen, greve Fenicks, de greve van Assouw, mijn heer van Cortwijck, greve Florijs van Iselsteijn, mijn her van Wasseneer mijt meer greven ende heeren, haer namen is Godt bekant. Als de Gellersche de tijdinge kregen dat sodane volck int lant ghecomen was, soe braken se voer Leeuwerden bij avenden op, ende verlepen oer leger; ende daer bleeff vole goedes int leger van laken, sijdwarck, kremerije ende ander privande, dat de Leeuwaerder al tho male cregen, ende wonnen ene groote buete. De Gellersche ende Vriesen weken in Sneeck ende Bolswert, ende de huijsluijden elcka nae huijs. Ende in Dockum sanden se twe veendel knechten omme dat in to holden, ende daer toegen oijck in vole buren uut Ferwerdeel ende Dongerdeel. De Bourgoenschen togen in Olden clooster ende daer omtrent, ende meenden Bolswaert in to krijgen; men se konden daer geen gewin an hebben. Soe togen se daer weder hen, ende legerden se to Monke baijen ende to Harlingen ende daer omtrente, ende kregen Dockum oock in, dat de Gellersche in hadden.

7a Mislukte Gelders-Groningse aanval op Dokkum
Als de Bourgoenschen mitten buren dus lagen in Dockum, so quemen de Gellerschen uut Sneeck ende Bolswert mijtten hovelingen alse Ianeke Douwema ende Sicke Douwema mitten Soeven wolden. Ende to Groningen laegen vole Westfriessche hoefflingen ende buren. So quam Henrick van Arkelens, de rentemester des fursten van Geller, to Groningen aen den Raed, omme de mit em voer Dockum te hebben, om de Borgonschen uut Dockum to verdrijven. Soe hadden de Groningers een venel knechten van anderhalff hundert indel stadt, de deden se den rentemester mede; ende de Westfriesche hovelingen ende huijsluden de to Groningen lagen, toegen oick mijt em hen na Collum, daer se de andere hovelingenn vonden, de uut Sneeck ende Bolsweert comen weren mijt oeren ruteren ende knechten ende buren. Als se daer bij eeno vergadert weren, soe wolden de knechten de vuijt Sneeck daer gecomen weren ende vuijt Bolsweert nijet mede, ende riepen al: ҇elt, geltӬ eer se mede voer Dockum wolden, want se misten anderhalff maent solts, ende bleven in Collum. Doch dat veenel knechten dat van Groningen comen weren, ende hoefflingen van Westerlandt ende Langewoldt, Vredewolt ende Hummerse toegen voer Dockum des dinxdages voer Sunte Bartholomeus. Men de knechten ende bueren mitten rueteren de daer in weren, quemens onder de ogen uut Dockum; ende de Gellersche namen de vlucht, ende weken to rugge nae Collum. Ende daer wordent welcke gevanghen ende weijnich gewondet ende dootgeslagen, want se leepen al voer op naeden Wolden, ende bergaderden sick bij Collum. Daer na leten dije Bourgoenschen comen oer ruteren omtrent drij hondert ende enen grooten hoop krijges knechten, ende meenden de Gellerschen in Collum al te verslaen; men se worden oerer wijs, ende sagense ankomen toe voet ende toa peerde als eenb stalen barch. Ende de Gellerschen hadden oijck bij em omtrent hondert ruteren, so namen de Gellersche de vlucht nae Groningen toe. Ende de knechten ende buren stelden sick inder oerden, ende de ruteren ende dat gescut van roeren ende haken ende hantbussen, endee bleven achter, daer se oer ruteren mede aff helden, ende braken Gerckes brugge op, soe datse allentelen aff quemen. Ende braken Bomster zijl oick op, ende togen voer en wech nae Groeningen; ende daer keerden de Bourgoenschen wederomme. Ende daer wordt weijnich gevangen oftg doot geslagen. Ende daer wordt een hovelinck gevangen, ende heete Wijbe Sakelens, ende was borgemester van Leeuwerden; de wordt to Leeuwerden in gevoert, ende de Borgoenschen leten em richten ende zijn hovet aff slaen op een oerduijs inder stadt voer de Brolbruggel. Endem de Gellerschen sus veriaget worden, geschachn op Sunte Lambertso dach.

7b Gewelddadige reactie van de Habsburgers in Friesland
Daer nae togen de Borgoenschen uut Leeuwerden ende Dockum des woensdages na Sunte Bartholomeusr na Erensum. Daer stont een heerlick huijss, mijt twe vrisschet toerenen mogelijcken vast, dat hoorde toe Epe Douwens; dat he ende de Gellerschen hadden beset, ende daer mede op was zijn zwager – oock een hovelinck – ende meer gueder luyde kinderen, hoefflingen ende huijsluijden omtrent vijftich starck. Daer leden de Bourgoensschen oer groot geschut, slangen ende kartouwen voer, ende schoten dat huijs doer ende weder doer, soe datsse dat op gaven inder Bourgoenschen handen; men se en bededingeden niet, datsse aff gaen solden beholden lijff ende gued. Daer omme so voren se daer altoe ongenadelicken mede voert, dat so niet voele eer gehoort is, wantse hengen daer vele an oeren besten hals aff vuijt den huse, uut den vensteren, uut den wijchusen, de lange hengen eer se starven konden; een deel leten se voer den huse richten mitten sweerde, ende leten niemant leven.
Epen Douwens ende zijn swager namen se gevenckelicken mede nae Leeuwerden; daer wordena se beijde mijtten zweerde gerichtet. Ende voert branden se dat huijs toe Erenssum gans heel uut ende alle buren. Oock branden se Olde born ende Ackerum heel uut, dat daer weijnich staende bleeff, omme dat Janneke Douwema woonde to Oldenboren, ende Sicke Douwens tho Ackerum, ende weren oick die principalen mitten Gellerschen, de dit orloech regierden. Als dit dus gedaen was, soe togen de Bourgoensce wederumme in Dockum, ende makeden daer in een starck blockhuijs aen de zuijder zijde van de Oldebrugge beneven de Hoge strate.

Item daer nae togen de Bourgoinschen na Staveren, ende namen dat in, ende Worckum ende Hindelopen. Daer mede hadden de zee beset, ende mochten de vander Sneeck ende Bolsweert in holden, dat em gheene privande toe ghevoert mochtei worden. Ende daer deden de Bourgoinschen al tho grooten schaden op Geesmark landt vermidts brandt ende rooffl; ende daer nae toegen se inde Lemmer, ende besetten dat oick, soe dat daer oijck geen privande mochte in komen, ende oijck thoe Taeke sijl. Soe quam daer altoo grooten verbolgen onweder vermidts enen grooten winde, dat daer soe grooten water ende vloet ginck over alle dijcken, so datter in menschen levende soe grooten water daer nijet gewest was; so dat de knechten ender volck inde Lemmer sick op de balcken inden huusenn ende bovent up de hoy blocken moesten sick bargen, ende daer drinckeden vele volcks van waters noot in Vrieslant. Als dat water weder verschoet, soe toegen de Boergoenschen weder uut de Lemmer, nae Staveren ende Harlingen, nae den hooge lande toe.

7c Gelderse troepen terroriseren Westerkwartier en Drenthe

Daer nae omtrent Sunte Barbaren dach inden iare van XVc ende XVI sande de hartoch van Geller XV hondert knechten ende twe hondert ruteren nae Vrieslant; de bleven liggen in Drenthe, tho Anloe ende to Noertlaren ende Suijtlaren, wante de Groningers wolden den heelen hoop niet binnen oerer stadt hebben.

Ende de furste van Geller sande mitten knechten eenen doctor geheeten mester Wijnoldt bijnnen Groningen, omme to vinden ende op to brengen ene summe geldes, desse ruteren ende knechten mede tea versolden. Men de stadt wolde daer geen gelt uut oerer stadt to geven, men se hebben belevet ende sijnt overgecomen mitten Gellersschen regenten de daer doe weren, ende hebben gerament ende gesat ene schattinge op de Ommelanden ende op den cloosteren geestelick ende warlick, elck clooster ende karspel nae zijn rijckheijt, tho samen op XII dusent Rinssgulden, bijnnen ses dagen toe betalen. Dit hebben de Groningers sus mitten Gellerschen gesat ende geordonneerte buten weten ende consent der prelaten ende Ommelanden; dat nijet recht gedaen was, datmen de luden op sodane groote schattinge solde setten buten oeren weten; men solde dat gewest hebben nae older gewoonte, so solden de landen geven hebben twe penningen ende de stadt den darden penninck. Men se hebben gedaen alsmen secht vanden backer, die dat broot inden oeven schut, ende blijft daer selven buten. Als desse schattinge dus gevonden was, so sijnt die knechten opgebroken ende getogen doer Vredewoldt na Collum; ende hebbent daer in Collum ende Oostbroeckster landt so elendich ende iammerlick angestalt vermidts rooff, brant ende vangen, so ongenedich, dattet nijet wal to scrijven is, ende nijet gespaert kercken noch kramen, jonfferen ende vrouwen to verkraften, gelijck oft Turcken oft heijden gewest weren. Ende de upperste velthooftluden de de hartoch van Geller daer mede hadde gesant, hadden geen gehoor over den hoop. De van Groningen ende de ballinge uut Wester landt hadden gemeent, de anslach solde gewest hebben op dem Bourgoenschen in Westerlandt ende de in Dockum lagen; men het scheen, se weren anders nargent omme gecomen, dan dit arme Vrieslandt sus jammerlicken toe verdarven. Als se daer sus enen armen hoop gemaket hebben, ende daer niet meer toe eten ende drincken was, soe hebben se al mede genomenn al dat se dragen ende drijven konden, ende sijnt in Aedewert gekomen; ende den roeff van beesten, ossen, koijen, scapen, swijnen hebben se toe Groningen gebracht ende verkoft. Ende wo wal dat de huisluden in Langewolt oeren brantschat hadden al betaelt, so wort em allijke wal grooten schaden gedaen in eten ende drincken, stelen, rooven ende nemen; soe dat van allen dessen veijde hen tot nu toe nie so onredelicken hoop geboeftes in Vrieslant is gewest als desse weren. Ende de van Groningen wolden in Adewert geene privande, beer, broot noch eetelcost senden. So hadden se dat gelucke, dat daer een vorst quam, datsse mit oer geschut ende peerden over mochtens comen. Soe togen se op nae Vredewolt, na Drenthe toe op de Harde, ende eeten al voert voetes, ende verdorvent al daer se hen togen; ende inde Karshoochtijt hebben de reijseners gelegert int clooster tho Assen, ende de voetknechten in Roelder karspel; ende wat last ende onwille se mijtten hoop hadden, machmen dencken. Ende hadden se in Aedewert langer gebleven, soe solden se al toe male grooten kummer geleden hebben endea honger ende dorst, want up des Hilligen Kerstes dach quam soe grooten storm ende onweder, van winde uut den zuijtwesten, date lange duerde; ende de wint ginck Sunt Steffens nacht int noortwest soe dat daer genck so verveerlicken vloet over alle dijken, dat boven maten was, swarer ende hooger water dan dat in lange voer tijden gedaen hadde, ende alle de dijcken omme Vrieslandt verdorven ende breken seer. Ende als de Gellerschen weren gevlogen uut Colmer landt – daer hier voer van gescreven is – soe quemen de Boergoenschen nae, ende ondeckeden Bumster zijl, ende namen den dijck ende alle de eerde ende plancken boven af, ende makeden en scans ende bolwerckm an de wester zijt, omme de Gellerschen de in Aedewert lagen daer toe keeren, datsse niet weder in Westerlandt solden comen. Als nu desse storm ende datn onweder quam, so dreeff desse zijl in mijt eeck ende eerde inden gront, ende deden der zijlvesten over dusent Rinsgulden to scaden, dat al van dit orloch toe quam. Als nu desse knechten dus in Drenthe gelegen hadden de hoochtijt over, ende de bueren jammerlijcken hadden verdorven, so sijnt se opgebroken nae Nije iaers dach anno XVc ende XVII, ende sijnt getogen in Twente. Ende daer weren voele buren geweken in Goer, dat eene flecke was, bevestet men niet seer starck. So hebben se de vlecke angevallen, ende mijt gewalt gewonnen; ende hebben daer in omtrent ander halff hondert borgeren ende inwoners ende buren; ende hebben gheplundert endes daer vuijtgenomen al datsse dragen ende drijven konden. Ende sijnt daer van ene gesceijden ende gescoert, elck na zijn lant daerse oert winter laege mochtenu hebben;want se dorsten openbaer bij den hartogen van Geller niet weder comen, omme dat se oer anslage so onredelicken in Vrieslandt, in Drenthe ende in Twenthe hadden angestalt, soe ghij voer gehoert hebben.

8 Van wo dat de Borgonschen Bolsweert in kregen ende Sneeck beleden, anno M Vc XVII
De greve van Oostfrieslandt was weder gereijset uuth Dockum, als he Bourgoensch was, na Oostfrieslant. Soe quam he weder in Westerlant to Leeuwerden bijden Bourgoenschen regenten, alse greve Felixa ende joncker Floris van Egmondt, nader Hilliger Dre Koningen anno XVc ende XVII. So helden se dagen mit den Gellerschen knechten de in Bolswert lagen, ende hebben mijt den so gehandelt, so datse em de stadt van Bolswert hebben op gegeven inder Bourgoenschen handen. Ende daer quam omtrent vijftich knechten vanden hoop uut Bolswert – de niet Borgoensch wolden worden, alse se seden – toe Groningen, men se bleven daer niet lange, ende toegen elck zijnen wech van daer. Het was do ter tijt seer colt, ende vroes starck ijs. So bereijden sick de Bourgoenschen mijt bussen ende gereeschap van oerloech ende myt kriges volck van orloch, daer noch doe eene grooten hoop mijt em in Vrieslandt weren, ende namen mede mijt em vele Westvreesche hovelingen ende huisluden; ende hebben Sneeck belecht up mijt groot volck aen vier legeren; een hoop int clooster to Tabor, een in Nijeclooster, een inde Eelst, een int karspel to Twellich. Soe hebben se alle dagen wal schutgeveert mijt em holden voer de stadt, men se hadden daer gewin an dan pijlen ende loeden, want de stadt was seer starck gemaect mijt bolwarcken ende graften ende staketten; ende ijseden de graft wijt op alle dagen. Als se daer een tijt lanck gelegen hadden, ende geen gewin krijgen konden, soe braken se ten laesten op mijt oer bussen ende geschut, ende togen weder af elck na sijn leger: oer sommige nae Leeuwerden, alse de grave van Oostfrieslant ende ioncker Floris mit oeren knechten, greve Felix inde Kuner, een deel in Bolswert, de anderen in Harlingen ende Franiker. Ende Nijen clooster helden se in, ende leten daer soe voele knechten in blijven, datsse dat holden mochten; dat clooster was mogelijcken vast mijt ene grafft omme dat clooster, so datmen
daer niet lichtelijcken in comen mochte.

9a Van noch enen dach de de coninck van Franckrijck hadde beramet tusschen den tween fursten van Bourgoingnien ende Geller, ende meer ander anslagen

De conincklijcke maiesteijt van Vranckrijck hadde beramet noch enen dach van vrentscap upt nije, so als dat in vruntscapen naest den besten rechte op sine konincklijke maiesteijt begeven was, tusschen den coninck van Spaengnien eertshertoche van Oostenrijck ende Bourgoingnien eens, den hartogen van Geller anderdeels, daer eertijdes dagen van geholden weren, soe voer van gescreven is. Op den voergenoemden berameden dach sanden de van Groningen daer oijck hen hoeren secretarius, mester Gelmer Canter geheeten. Ende de bleeff daer lange liggende, want daer voele dagen geholden worden, soe dat de conincklijcke maiesteijt niet konde vorlijcken in vruntscap naest den besten rechte, so dat mester Gelmer was uut wal twe ende dartich weken; ende quam weder tho huijs op Witten Donderdach, ende brochte niet weder tho huijs, dan daer was beramet ende angenomen een bestant tusschen dessen voergenoemde fursten durende ses weken lanck, dat uutgaen solde des woensdages nae meijdage. Men dat bestant wordt niet seer geholden, want de Boergoenschen togen omtrent dre hundert in Hindlopen, enden dat gelegen is bij den zeedijck, ende wolden dat wat bevesten dan dat was; ende onder den weren wal dartich jonckeren ende goede mannen.

9b Grote Pier verschijnt op de Zuiderzee en verovert Hindeloopen

Soe was in Sneeck een Vrese geheeten Groote Peer, ende was een groff, simpel buer daer geboren; ende de wordt vanden Vresen de verbrant ende berovet weren, opgeworpen voer oren oppersten hooftman ende een voerganger. De kreech bij em wal en dre dusent buren ende huisluden. Ende dessens hoop dedent voele orloges to water ende tho lande, ende togen wal over in Hollant, daer se rooveden ende brantschat cregen. Als nu de Boergoenschen weren in Hindlopen, soe toech Groote Peer vuijt mijt sijn hulperen, alse Arkelens, Ianeke Douwema, Sicke Douwens ende de Gellersche knechten uut Sneeck, ende togen to sceepe voer Hindlopen. Ende als dat de Bourgoenschen vernamen, so quemen se uut de vlecke ende stedeken tegend de Gellerschen; ende het was soo drooghe, dat de scepen niet an dat landt conden comen, so sprongen se uut den scepe int water ende treden to lande, ende setten sic in die orde bij ene, ende weren den Bourgoenschen voele overlegen ende to starck; soe weken se weder in Hindelopen. Ende de Gellerschen volgeden em nae mijt der macht, ende vellen dat in, want hete was nijet seer starck. So setten em de Burgoenschen niet ter weere, men elck sach om een goet hen comen; soe worden daer welcke dootgeslagen ende gevangen vanden Borgoensschen jonckeren ende knechten.

10 Als dit bestant uut was, soe sande de hartouch van Geller in Vrieslant enen grooten hoop van knechten
Daer was in Brabant ende inden lande van Geller ende omtrent Utrecht vergaddert enen grooten hoop knechten. Soe weren bijden hartogen van Geller welcke hoefflingen vanden Westvresen, die guet Gellersch weren, onder welcke weren Janeke Douwema ende Janeke Unema, dat de principalen weren van dessen orloge. Als dat bijstant nu uut was, so quemen se over mijt den hartogen van Geller, dat he hevet angenomen dessen hoep knechten; ende weren boven acht oft negen dusent, so dat daer noch tot dessen dage toe nie so grooten hoop knechten in Vrieslant gekomen sijnt. Ende quemen in Drenthe, ende voert in Vrieslant inde weke na Sunte Pancraes ende Servaes, ende verdorven all daer se hen reyseden mijt eten ende drincken, so dat alle landen daer mede verdorven worden. So quemen to Groningen des hartogens van Gellers gheschickede regenten van dessen hoopen van knechten mit sekere credencien ende breven aenden Raedt van Groningen, omme hulpt ende bijstant toe doende, den Bourgoenschen uut Westfrieslant weder te drijven, ende steden, sloten ende vesten weder in to krijgen. So leten de Groningers toe maken vole stormledderen, oick sparren ende vlaken ende ander gereescop omme steden, sloten ende vesten mede tho winnen. Ende hebben oick mede gesant dre kaerbussen, ene cleijne halve slange ende twee velt geschut, mijt clooten ende cruijt. Soe sijnt alle de Westfriessche ballijnge de toe Groningen lagen, mede getogen mit Ianneke Douwema ende Ianeke Unema bijden hoop vanden knechten, ende sijnt bij ene vergadert toe Collum. Soe was in Dockum een blockhuijs gemaket to male vast; ende de stadt was oeck vast gemaket mijt ene wijde, diepe graft, soe als ghij vor gehoort hebben. Ende dat hadden de Bourgoenschen in; men dat em van nooden was, hadden se em qualicken mede voer geseen, als mijt privande ende bussencruijt. Ende hadden daer in wal negen hundert rechtsinnige uutgelesene crijges luden, ende oick welcke hooftlingen ende buren de goet Bourgoensch weren. So toech de Gellersce hoop knechten voer Dockum, ende beleden dat omme ende ome. Ende mitten ijersten an comen so vellen se de stadt an mit stormender handt, ende meenden dat in tho vallen; ende leten daer vele dooden voer, die geschoten worden ende inde graft verdrinckeden, want se temale deep ende wijt was, ende daer weren rechtsinnige krijgers luden in. Soe makeden se den dam over Dockmer deep tol male vast ende wijt, daermen over mijt peerden ende wagen mochten vaeren; ende meenden em dat water daer mede ten ontleijden vuijt der stadt graft. Als se dus daer laegen, soe was daer groot ghescreij onder den knechten omme gelt, want de privande daer duer was van bier ende broot, wijn ende visch, ende de hartoch van Geller hadde em weijnich geldes mede gegeven. Soe worden daer verveerlijcken groote schattinge gesat op de Westfriessche landen omtrent Dockum ende up Groninger landt tusschen Eemse ende Lauwersce, omme die knechten mede tho versolden; men het help al nijet, want des hoop to groot was. So verdorven se alle dije Ommelanden, als Dongerdeel, Ferwerdelt, Dondingedeel. Colmer landt, so elendige dattet nijet wal to scrijven is, so datter niet bleeff koe, kalff, peerdt, osse, schaep noch swijn, bedde, pottel, kettel ende alle huijsreeschap; ende spaerden cloosteren, kercken, kramen noch gene godeshusen, vrouwen ende jonckfrouwen te vercrachten, recht oft Turcken ofte heijden weren gewest. Ende de van Groningen de spijsegeden den hoop mijt bier ende broot, solt ende ander privande, datse hadden ende ontberen mochten. Als se dus daer voer lagen ende geen groot gewin hadden, ende weren gescanset vast aen dije graft, soe sanden dije van Groningen daer hen ene nootslange ende een halve kartouwe ende een getal van haeckbussen, mijt cruijt ende clooten, ende schoten daer mede verveerlicken in Dockum; ende lagen daer voer inde veerde weke. Soe begonde in Dockum de privande te krijmpen, ende daer was weijnich bussenaf cruijdes in beholden, ende en vernamen sea geen ontset vande Bourgoenschen. Ende hadden se des geen gebreck gehadt, se haddent wal holden koenen. Soe sijnt se nochtant walgemoet ghewest tegen oer vijanden, mijt alle gescreij to maken, mijt pijpen ende trummen ende ander geroep, recht off se geen gebreck hadden. Ten laesten dat se ter sprake sijnt mit malkanderend gecomen umme dat op toe geven. Soe weren daer in sommige hooftlingen ende de knechten vanden Gellerscen, de Bolswert op gaven den Bourgoenschen; ende scholden de, ende helden se voer boose wichten, de wolden se niet uut gaen laten, dan up genade des fursten van Geller. Dat wolden de gemene hoop vanden knechten niet doen, ende wolden bij ene leven ende starven. Ten laesten sint se mijt malcanderen ter sprake gecomen, ende verdragen dat se al tho samen, hoeftlingen, knechten, borgeren ende bueren muchten uutgaen vrij ende velich lijves ende guedes, bij alsoe dat se solden uutgaen mijt toe geslagene vaenkens, ende den fursten van Geller in tween maenden in geen veste contrarie beleggen laten, ofte genen slach mit upgerechte veenkens inde velde tegen em doen. Als se all dinck mijt malcanderen overgecomen weren, soe was do Sunte Vijt op enen maendach; des vrijdages toe voeren gaven se dat op, ende gengen daer vuijt. Als se daer vuijt weren, so wort geordineert vuijt alle den Gellerschen hoop vuijt elck rot twe ende daer toe voele, dat daer was acht hundert de Dockum in solden holden. Ende ofte den anderen hoop jenich ghewin an stunde, der wijlen se in enen denst bleven, daer solden se gelijcke bute mede hebben. Soe brack de ander hoop up, ende toech wederomme nae Lanckwoldt ende door Vredewolt in Drenthe, ende verdorvent al mit eten ende drincken, ende peerden ende wagen mede to nemen, al daer se hen reijseden. So was daer in Stellingewarff op de Hauwle en Stellinck eens richter geheeten Francke; daer weren se omme uutgewest eertijdes, der wijle se noch voer Dockum lagen, ende den to vangen. So quamen de buren daer omtrent so starck bij eene, so dat de knechten mustent wijcken, ende se vorvolgeden se in Vredewolt; daer int Nije buerder karspel slogen se daer van doot negen knechten. Ende hijer omme brandense daer veel husen op dije Hauwle, Oosterwolde ende Dombroeck, ende deden daer vole schaden. Ende sijnt voert gereijst nae Vollenhoe ende dat clooster Sunte Johannes kamp ende de Kuner ende daer omtrent, daer se best logijs ende privande konden krijgen.

11 Van dat de hartoech van Geller dessen hoop van knechten schickede ende sande in Hollant

De hartoch van Geller leet comen voel schepen in de Kunere, daer desse hoop van knechten in genck, ende voeren daer mede nae Hollandt toe. Ende quemen daer onverwaert an toe Memelick, ende vellen dat an mijt stormender handt, ende wonnen dat in; ende sloegen al doot de sic ter weere stelledene, ende spaerden wijff noch kint, geestelick noch wartlick; ende plunderden de stadt gans heel uut, ende namen ersten daer vuijt al dat goet dat hem deende. Daer nae branden se de stadt heel vuijt mit kercken ende godeshusen; daer stont in ene schone karspel kercke mijt enen hoogen toren mit leijen gedect, de mede heel uutbrande. Daer na togen se voert door alk Water lant – datmen Vreeslant heet – hen tot Alckmaer toe, ende branden daer, ende brantscatteden ende vengen ende roveden daer soe grooten goet, dattet nijet wal to scrijven oft toe seggen steet. Men de steden alse Horen, Enckhuusenn, Monckedam, Eedam ende andereo vesten ende steden in Waterlant vellen se geen an; uutgenomen Alckmaer was nijet vast; dat hadden se eertijdes tegen de Bourgoenschen heren verwracht datse de stede weerloos moesten maken. Daer quam dessen hoop van knechten voer, ende de borgeren stelden sick ter were, men de knechten vellen dat an stormender handt, ende namen dat in. Ende kregen daer in de stadt soe grooten goet myt van vangens, roven, nement, dattet niet to seggen noch te scrijven is, want dat was een rijcke stadt van gelt ende goet ende groote kopenscap, ende woonden borgers, poorters ende coopluden in, de groot gelt ende schat ende clenodijen bij sick hadden, datsse al namen, ende affranssoenden dese gevangen hadden. Ende ten laesten, doe se de stadt dus gans heel uut geplundert hadden, soe moesten em de borgers ende poorters noch loven ene groote summe van gelde to brantschat, op datsse die stadt niet uutbranden; daer se em ghijselers vanden rijckesten borgeren ende poorters voer moesten setten, omme em dat gelt toe betalen. Soe dat desse hoop van knechten vonden daer doen so grooten bute, soe datsse alle rijck worden, want se quemen in so rijcken landt onverwarent, daer neet uutgevluchtet was, ende was onverschattet, ende in menigen jaren nije orloch gewest. Ende als se dessen grooten rooff ende gevangen bij ene hadden, soe reijseden se daer mede uut den lande nae den lande van Geller; ende togen voer Harlem doer Sparendam, ende branden dat heel uuh; ende reyseden voert na Utrecht ende na dat landt van Geller. Daer se dessen grooten rooff hebben gepartet ende gebutet ende to gelde gemaket, ende de vangen gerasoent.

12a Anno M Vc ende XVII

Daer na toegen se voer ene stadt geheeten Asperen, gelegen bij Huekelum ende Leerdam. De stadt hadde gene knechten in men oers selves borgeren ende inwoners, want se en dochtenh niet, dattet em gelden wolde. Als se voor de stadt quemen, so setten se sick manliken tho weer, ende de stadt hadde vaste poorten ende mueren ende eene goede graft omme de stadt; so datsse vromelicken eenen storm ofte twee wederstonden, soe dat de knechten daer grooten schaden voer leden van dooden de se daer voer kregen. Men ten laesten der knechten was soe voele, ende hadden stormledderen mede, ende vellen de stadt op voelen steden an, ende de borgers weren verarbeijt inden storm, soe datsse de stadt in vellen ende stormender handt wonnen. Ende als se daer in quemen, so gengen se soe ongenadichlick omme mit dat volck dat daer in was, dat jammer is to scrijven, nochs to hooren, want se vengen daer nemandt in, men sloegen al doot datsse krijgen konden, ende spaerden wijff noch kint dat boven dre iaer oldt was, geestelicknoch weerlick. Ende de vrouwen ende kinderen dex tho lijve gebleven weren, de dreven se al uut der stadt. Ende helden de stadt mijt alle die guederen dat daer in was voer hoer, ende hebben dat goet tho gelijcke partet ende butet. Ende daer in gelaten omtrent achte hundert, de stadt bewaerden, ende hebben de beste husen beset mit oer vrouwen volck ende oick mede welcke vrouwen de wat lichtsinnich weren, de inde stadt hoorden.

12b Krijgshandelingen op de Veluwe

Den anderen hoop toech weder int lant van Geller bijden hertogea, ende lagen op de leveringe omtrent Amesfort, Nijerkerck ende Harderwyck af. Onder des soe hadden de Bourgoenschen sich seer ghestarcket, ende hadden bij ene vergadert eena groot getal van ruteren ende knechten; de sprake was datse hadden boven achthien hondert ruteren mijt reijsige peerden ende boven thijn dusent krijgers knechten. Mijt dessen hoop hebben se de Gellerschen vervolget int landt van Geller, daer se noch lagen. Do dat de Gellerschen vernamen, datse em so starckelickend vervolgedene ende nae quemen, so braken se op in allen legeren, ende weken voer en wech elck na steden ende vesten, omme oer lijff te bargen: oer een deel na Harderwijck, nader Elbarck, na Hattum; ende daer leep eenen grooten hoop op dat huijs to Wijlp. Daer gengen de Boergoenschen voer liggen; men se conden dat mijtter haest nijet in krijgen, soe togen se daer weder aff. Ende in dessen loop ende vervolch so sloegen se al doot, datsse vanden Gellerschen knechten aff rijden oftem ancomen konden, ende namen daer aff geen ghevangen. Oock so branden se gans heel ende al aff de Velue, soe datter soe te spreken niet een huijs staende bleeff; ende cregen al to groten onsprekeliken rooff van peerden, ossen, koijen, schapen ende alle huussresscup, bedden, potten, ketelen; ende vengen vele buren ende huijsluden, daerr se ransoenden ende schatteden elck naeden sijnen, so datsse ene groote buete daer wonnens. So dat den hartogent van Geller wortu nu weder gedaen, als he voer Hollant gedaen hadde. De hartoch van Geller was doe selven in Arnhem. Daer wort ingelaten soe vele daer se de stadt mede mochten holden; de ander hoop ginck liggen buten onder de stadt, omme oer lijff te bargen. De Boergoenschen vervolgeden se daer mit der macht, ende gengen liggen voer Aernhem, ende leden al oer groote gheschut, kartouwen ende slangen op den barch op de norder zijt voer Arnhem, ende schoten verveerlicken tot em in de stadt; des geliken scoten de Gellerschen weder uuth.

12c De bisschop van Utrecht bewerkt een Habsburgs-Gelders bestand

Onder dessen handel, der wijle dat se sus inden orloch weren, so was dije keijser van Romen in Brabant. Daer quemen dije heeren bij ene, als des koninges ambassaten van Vrancrick ende de Bourgoensche heeren. Daer hebben desse heeren opgericht ende compromitteert ende genomen enen vreden ende bestant tusschen dessen tween fursten; ende daer voort op beraemet enen dach ter vrentscap, binnen Utricht to holden, int bijwesen des nijen bisschop van Utricht, de hier wonderlicke voele guedes in handelde tusschen beijden parthijen, ende sochte niet hier in dan een lieffhebber des vreden, want he was een Borgoensch man geboren, zalige bisschop Davids broeder, hartoch Philips van Bourgoingnien bastaerts sone. Als desse vrede sus vanden heren beramet was, soe wordt dat van stunden an mijt boden ende breven besant an den hartogen van Geller ende aen den Bourgoenschen voer Aernhem liggende. So vroe als de bode quam int leger ende voort aenden hertogee van Geller, so wordt daer geen meer an beijden sijden geschoten, ende gaven gehoor der scriften, ende helden vrede. Daer na van stunden an sijnt de Bourgoenschen op gebroken, mit al oer gescut ende rooff ende vangen mede genomen, ende sijnt van daer getogen uut den lande van Geller. Daer na sijnt de scheijdes heeren bij enef gecomen to Utricht, ende hebben beijde parthijen bij em vorscreven tho comen; daer beijde fursten oer volmachtige reden ter dachvaert hebben gesant. Ende hebben daer lange tusschen beyde partien gearbeijt mijt nersticheijt ende vliet; men se conden daer doe noch geen eentlikeh soene noch vrentschap in maken; men de sake ende gescele tusschen beijden fursten wort gestalt ende verbleven an de scheijdesheren, stede ende vast ene vaste eeuwige soene tho verhandelen ende toe maken. Ende daer op wordt geramet ende gemaket een bestant tusschen den prins van Spaengnien, Oostenrijck ende Bourgondijen mijt zijn bewanten ener, ende den hartogen van Geller ander deels, durende ses maent lanck; ende hier bijnnen in middeler tijt solden de scheijdes heren de soene ene uutsprake van doen, ste de ende vast entloes to holden sonder wederseggen eeuwelick, voer em ende oeren erffgenamen ende nacomelingen.

13 Van dat de grave van Emde wordt gedaget voor den keijser tegen den hartoech van Sassen
De keijser van Roomen Maximilianus was in Brabant. Daer wordt grave Edtzaert van Embden gedaget tegen hartoch Georgius van Sassen, de daer voer den keijser groote clage over em dede vermidts onrecht, dat he em gedaen hadde in Groningen ende Vrieslant. Van de beswaringe ende ongelijck wil ick hier niet van scrijven; is voer int cronikel genoech van screven. Soe is de greve mit seker vast geleijde daer hen gereijset voer den keijser, ende daer gehoort alle de anclage vanden fursten van Sassen ende den fursten van Bruijnswijck, de daer selven beijde weren to hove voer den keijser. Daer de greve in allen sakena hevet verdedinget; woe ende in wat maneren quam voor den gemenen man niet ter lucht, men sijn geleijde werdt em wal geholden. Ende quam wederomme tho huijs tho Emden op Sunte Johannes avent Baptista mijt grooter triumph ende vroude, ende brachte in dat he alle dinck voer den keijser hadde geworvene na sijn begeerte; men he hadde daer gelaten sijn sone ende welcke van sijn goede mans tho ghijsele, omme tho holden ende vullen trecken datghene dat he voor den keijser hadde gelovet ende angenomen toe doende.

14 Edzard herovert de Vredeborg
Item de Bruijnswijckschen hadden noch in dije twee borgen Stickhusen ende de Vredeborch. Soe makede de greve van Embden enen anslach hemelick, ende kreech veleh buren ende knechten bij ene tho Emden. Ende de sprake genck, de ene meende, dat solde gelden op Dockum, de ander op den Dam, de ander op joncker Johan van Oldenborch ofte op de Butijagers. Ten laesten in die weke voer Sunte Michiel soe toech he voor de Vredeborch onverwaert inder nacht, daer se niet van wisten; ende daer waren welcke van des greven landtsaten op, de makeden de borch weder quijt den Bruijnswijckschen, als se se de greven affgewonnen hadden. Ende inder nacht so kreech he de borch weder in, eer de knechten de daer op weren ter were konden comen. Alsus hevet he al sijn landt ende borgen ende sloten weder in, op een slot na geheeten Stickhusen.

15a Van de nije Ae poorte de de Groningers leten maken, ende wo de knechten to Loppersum slagen worden
Inden iaep Ons Heeren dusent vijffhondert ende soeventhijn op den vijfften ach in augusto op Sunte Dominicus dach, die was do op enen woonsdach, wordt de nije poorte ter Ae angelecht ende begunt te maken, de daer steet tusschen dat bolwercks aen de Menners graft. Harment Kock was doe rentemester ende Roeleff Sissinge bouwmester ter Ae; de leden den eersten steen der poorten, als de angelecht wordt, ende ledena golt ende sulver onder den ersten steen. Ende den steen daer de poorte van gemaket, wordt genomen vanden grooten toren ende de poorte, daer de greve hadde begunt to maken buten Ooster poorte inde Woert. Item oick wordt inden selven iaer gemaket de poorte voer dene Steenen tijl tusschen dat bolwarck, van dessen steen vanden groten toren.
Item oick wort inden selven jaer gemaket Sunte Anthonius gasthuijs voor Oosterpoorte; ende dat wordt gemaket van de canselarije dai de greve daer gemaket hadde, ende dat stont op holten suelen; so namen se dat pannen dack aff, ende de mueren braken se aff, ende dreven dat hele huijs bij staende warck over de strate op de stede daer dat noch huden des dages steet.

15b Groningen verwijdert afgedankte Gelderse troepen
Item in dessen selven iare als dit bijstant tusschen den beijden fursten verdedinget was, daer hier vorm van gescreven is, so gaven de Gellerschen tho Dockum een deel knechten orloff; so quamn daer van omtrent darde halff hondert, ende worden door Groningen geleydet; so togen se nae Slochteren ende Schildwolde, ende bleven daer liggen. So sande dije greve van Emden daer luden an, ende leet se annemen; men se solden gaen liggen op de leveringe als tho Loppersum ende daer omtrent, ter tijt dat her se behoevede. Dit worden de Groningers wijs, ende scickeden vuijt op Onser Lever Vrouwen avent Nativitatis oer scutten ende borgeren de lustich weren, ende quemen die knechten onverwarest over, want se lagen wijde van malcanderen, ende sloegen daer van doot omtrent vijftich. Des andert vengen se, ende brochten se tho Groningen. Des anderen dages namen se em enen swaren eedt aff, datsse daer om niet en solden haten ofte nijden, of soldenn binnen jaers den fursten van Geller ende der stadt van Groningen niet contrarie solden denen; ende daer mede leten se se gaen ter poorten vuijt. Ick geloves, den eedt sullen se qualicken holden, want schach em recht? Weet ick niet, ist Godt bekandt.

16 Van dat greve Willhem wordt stadtholder ghemaket in Westerlandt vanden Borgoenschen heeren

Greve Willhem van Roggendorp wordt stadtholder van wegen der Bourgoenschen heren, ende wordt in Westfrieslant gebracht van greve Florijs ende greve Foelix in Leeuwerden; ende als se hem daer gebrocht hadden, so togen se wederom in Hollandt. Ende daer nae soe screeff de voernoemde stadtholder enen breeff in Groningen, daer in gescreven was den tractaet ende handel, woe de beijde fursten ende heren van Bourgoingnien ende van Geller onder ene in vrentscapen verlijket ende vereniget weren, eeuwelick voer oer ende oeren nacomelingen to holden; soe dat de hartochc van Geller solde de Vriessche landen verlaten, ende de stellen in handen der Borgoenscher heeren, ende solde wederomme hebben sijn landt van Geller ende alle dat tot den voergenoemden lande behoorde, ende daer toe ene groote summe van penninghen. Ende als de van Groningen desse scriften hadden doergesien ende gelesen, so helden se dat voer ene gecks meer, ende seden: dat weer men ene moijterije ende ioncker Floris warck. Ende senden dessen selven breeff den hartogen van Geller, de em daer weder omme op screeff: dat weer al to samen gelogen, daer was nijet an, so als die scriften in hilden.

Deel III-O

Strijd en overlast in Groningerland en elders, zonder veel blijvend resultaat (1518-1522)

1a Van dat de greve van Oostfrieslant ende Oosterschen heren werden verlijket und gesoent anno M XIX/XVIII feel

Als de Oostersche fursten ende heeren de Vreedborch dus quijt weren geworden, als voer aff gescreven is, soe hadden se noch in Stickhusen, de borch de se mijt grooter cost des iaers moestend onderholden; soe dattet em ten lesten verdroet, want se doe noch ter tijt geen groot gewin meer sagen. So hebben daer heeren tusschen gearbeijte, datsse in fruntschapen mit malcanderen sijnt verlijket; soe dat de greve van Emdeng kreech zijn borch ende alle sine landen weder in vrij ende veerdich, ende gaf den Oosterschen heeren ene marckelijcke groote summe geldes, op dage ende stunde toe betalen.

1b Afgedankte soldaten veroorzaken overlast in het Oosten

Ende als he dus zijn landt al mijt een weder in hadde, soe hadde he noch bij em in zijn landt enen grooten hoop van krijges knechten tot der summe van twe dusent, de he doe nijet langer in zijn landt bedarvede. Soe sande he den heelen hoop hier over de Emsel; ende quemen op Karsavent inden Dam ende daer omtrent op den dorpen na Rottum ende Warphum ende Wijtwert, ende gingen daer liggen op dije leveringe op den huijsman ende cloosteren, ende eten ende droncken voer voetes op al dat de buren hadden, want de hoop was groot, ende daer leep al bij hoer ende schocke ende boven, al dat speessen dragen konde. Ende togen dus gans Vreslant omtrent Groningen gelegen omme nae Aedewert, Hummersse, Lanckwoldt, an Geerckes brugge toe; uutgenomen de van Vredewolt, die verdingeden mitten hoop, ende gaven em enen redelicken penninck, dat se den landen gene schader en deden. Ende doent se den cost in Langewolt op hadden, so togen se nae Upsterlandt, ende voort nae Drenthe inta Sticht van Utricht, daer se al voer voet op aten ende droncken wat de huijsluden hadden, al hen tho Covorden toe, ende togen voort mijtten hoop in Twente na Oldenseel, Delden ende Goer ende daer op den anderen dorpen. Ende als desse knechten suse daer lagen op de leveringe, soe was noch oestwert enen grooten hoop knechten bij ene, de genen heeren hadden, omtrent derdehalff dusent; sog sijnt bij dessen hoop gecomen in Twente sonder heer, soe dat de hoop to male groot wordt. Ende hopeden dattet uut solde gaen tusschen den beijden fursten van Boergoingnien ende van Gelle. Soe hebben de heeren tusschen dessen beijden fursten gehandelt ende beramet tho Utricht een bestandt, durende een jaer lanck, durende hent int iaer van vijfthien hondert ende XIX up Sunte Geertruijt dach. Ende als dessen hoop vanden knechten sus daer lach, ende verhoorden dat dit bestant dus gemaket was, soe dat se genen vermoet hadden daer jenigen denst toe krijgen, so braken se op allenschen voert an naden lande van Geller ende voert naden lande van Cleven ende voert nae dat landt van Moerse, so dat de ene heere se den anderen toestuerde; ende aten ende droncken al op dat dije buren hadden, want de hoop jo lanck woe grooter wordt, so dat dije heeren grooten anxt hadden, om datse em lande ende luden mochten vordarvens, ofte steden oftet sloten to verlesen.

1c Tegenacties landsheren en vernietiging benden voor Venlo

Ten laesten dat sick die fursten ende heren alse de Borgoensche heeren, bisschop van Collen, de hartoch van Gulick ende van Cleve sick hier op rusten ende starckeden tho peerde ende tho voete inde passie weke voer Paesschen. Als de hoop van dessen knechten vernamen van desse vergaderinge desser heeren, soe sijnt se to rugge geweken nae dat landt van Geller; ende de heeren mijt oer volck hebben se al vervolget mit clocken slach, mijt ruteren, knechten ende buren al hen to Venloe, der stadt int landt van Geller. Ende daer wort wal omtrent vijff ofte sess hondert doot geslagen; oer sommige lepen over de slooten in bussch ende broeck; de meste hoop weeck onder de stadt, de se vrij helt uuter stadt mijt oer geschut. Ende hadden se vuijter stadt nijet geholpen worden, daer solden veel meer doot gebleven hebben. Ende sus quam oer regnatie ten eijnde, ende de to lijve gebleven weren, de lepen elck weder na sijnen lande. Ende wen de Borgonschen in oeren lande kregen van dessen hoop, ofte de krijgers clederen anhadden, de hengen se al an boomen ende galgen. Ende wel de hartoech van Geller kreech, de Bolsswert in Vrieslant den Bourgoensschen haddene overgelevert, de leet he oick rechten; ende de stadt van Campen ende van Swolle leten oijck welcke richten ende op raden leggen, omme datse in Stichte van Utrecht, in Drente ende Twente, dus hadden op dije leveringe geleghen, ende den huijsluden sus beswaert hadden, ende hadden neet gespaert kramen, kercken ennde clusen. Ende sus nam oerer part een quaet eijnde, ende kregen loon na oer wercken.

2 Van enen oproer vanden borgeren ende gijlden tegen Raedt, omme datse gene bezegelde brieven vanden hertoge van Geller kregen

De borgers ende gilden hebben gecoren sesthien parsonen, een deel uut den Raedt, een deel vanden gilden, een deel van den borgeren, de mede mitten Raedt solden helpen raeden voer der stadt beste. Soe hebben se overgelecht, dat de stadt niet weer genoechsaem bewaert ende besorget mijt sodane huldebrieven, als se mitten eersten vanden maerscalck Willem van Oij van des hartogen wegen van Geller ontfangen hadden. Ende hebben nije brieven, privilegien ende huldesbreven ontworpen ende gescreven, ende int lange nae alle oer selvesm benoegen tot oeren willen geset ende geordonneert, ende hebben dat den hartogen van Geller soe gesant; welck he alsoo in allen zijnen articulen hevet belevet ende toe gestaen, ende hevet dije mijt sijns selves zegel bezegelt, ende den van Groningen soe weder over gesant; daer se alle doen soe guedts behagen in hadden, ende meenden doe, se weren daer mede ten eijnde ende alles quades overgecomen.

3a Van dat de hartoech van Geller Karolus hijlickte, und sijn warschop dat was

Inden iare ons Heeren M Vc ende XIX wort dat hijlick gemaeckt tusschen hartoch Karel van Geller ende des hartogen dochter van Lunenborch ende Bruijnswijck. Ende dat warsscup ginck an des sondages nae Lichtmissen; ende Onser Lever Vrouwen dach was do op eenen woensdach. De stadt van Groningen ende oer Ommelanden worden mede gebeden tho waersscup. Soe wort geset ende opgenomen een schot over de Ommelanden, als elck grass landes enen halven krumstert; ende inde stadt wordt oick gevonden enen merckelijckene penninck, omme mede to coopen een geschenck den fursten ende sijner bruijt to geven, als se oeck heerlicken ende costelijcken deden. So sijnt uut Groninghen geordonneerth ende ter warscup gesant ende getogen mester Willhem Frederic pastoer tho Sunte Merten, raedt inder tijt des fursten van Geller, ende twe borgemesteren alse Luleff Coenders ende Clauws Scaffer; ende vander landen wegen die ritmester Lenp. Ende hebben sick heerlicken ende costelicken gerustet altosamen mit ener cledingem, de borgemesteren ende ritmester mijt zijden tabbarden ende kamelotten paltrocken to peerden in oeo harnasch to male costelicken, tot twee ende dartich peerden tho, gelijc oftet greven gemwest werens. Dat mannigen borger verduchte, dattet so kostelickt an gestalt worde, ende wordt geholden voer ene gecksmeer; daer oick ander stede in den lande van Geller ende int Sticht van Utricht oeren spot mede hadden, datse dat soe uutermaten kostelijcken deden, ende em daer leten seen. De vrunden van Groningen voergenoemt togen vuijt ter warscup des maendages voer Onser Lever Vrouwen Lichtmissen, ende quemen weder to huijs op Sunte Mathias avent. Ende datsse daer so lange ter warschup bleven, quam sus bij: want de furste van Geller was niet inden lande, hij was bijden coninck van Franckrijck, want daer was voele to doen onder den fursten ende heeren, want de keijser was doot, ende was gestorven op Nije jaers dach. So wordt dat waerschup ende fest, worde meestelick geholden sonder brudegom, want de furstte quam weder int landt tho Zutphen des woensdages voer Sunte Mathias dach.

3b Kostenberekening van overdreven duur geschenk en kleding

Item dit weren de geschencke deaa stadt ende lande den fursten ende furstinnen daer brachten ende over leverden: als int erstead twe sulveren wijnkannen ende twe silvere schenckvaten verguldet, so costelicken ende kunstelicken gemaket, als men mijt handen maken konden; ende weren tho samen swaer van gewichte boven vijftich marck sulvers. Daer toe brachten se veer vette ossen, soe groot ende goet als bij mannigen tijden uut Groningen gedreven weren, de der stadt stonden to coope ende mijt voeringe ende cost, eer se daer quemen, boven anderhalff hundert Rinsgulden van gewichte. Daer toe veer vette peerden, de oick stunden der stadt omtrent dardehalff hondert goltgulden van gewichte. Summa in allen was dat geschenk wal geweert boven anderhalff dusent golden Rinschf gulden van gewichte; boven al hier en boven alle oncosten, dat der stadt ende lande mer kostede, van peerden ende gereijden totten peerden, ende oere cledinge, ende teringe uut ende to huijs, ende andere oncosten ende bellenchier, dat oick beleep omtrent dusent Rinsgulden. Summa summarum dat stadt ende landel dat waerschup stont wal omtrentm dardehalff dusent golden Rins gulden van gewichte.

4a Van Henrick Gaijkinge ende Frederick gebroederen doot slagen worden in Aedewert
Inden iare Ons Heeren M Vc ende XX soe weren daer twee gebroederen, de ene geheeten Henrick Gaijckinge, de ander Frederick Gaijkinghe, geboren van Gaijkinge huijs; ende weren van oldes ridderlijcken geslachten ende mede vanden oppersten hoefflingen tusschens Eemse ende Lauwersce. De hadden sekere sommige heerlicheden ende previleyen int clooster van Aedewert van oldes; dat em nu seer weijnich geholden wordt. Ende dije privelegien, vrijheden ende heerlickheden quemen heer van enen abt de geboeren was van Gaijkinge huijs, geheeten her Frederick Gaykinge, boven anderhalff hundert jaren verleden; de lede sick weder tegen sijne warliken gebroederen mit orloech ende veyde, ende was den Gaijkinge volck overlegen mijt macht ende gued, so dat he zijne gebroederen ende vrunden mijt macht aff dranck, ende kreech een groot part van Gaijkinge landen. Doch ten laesten wort daer ene vruntscup tusschen beijden partienzgehandelt – als ick heb hooren seggen – wat elck vanden landen hebben solde. Ende de van Gaijkinge solden hebben iaerlix int ewijge van dat convent van Aedewert alle jaer op Sunte Mertens avent ene witte swaen ende een kapoen ende een kanne wijns, ende solden int ewijge ene misse holden int capittel huijs ende ene barnende lampe voer alle Gaijkinge geslachte. Ende off se begeerden een kint vanden geslachte dat geestelick wolde worden, solden se int convent annemen. Ende ofte enich vanden geslachte verarmeden, den solden se geven ende gunnen de cost sijn levent lanck; ende tot wat tijden nacht ofte dach datsse quemen mit oer deners, so soldemen em dije abdije openen, ende geven em daer bier ende cost ende wijn. Ende op alle Sunte Berents dagenne soldemen se bidden ter stacie int convent, ende geven em daer gebraden ende gesoden op de tafel. Ende soe woonde de Frederick Gaijkinge upt principael huijs, dat em ter scheijdinge gevallen was, den noden se, ende beden den daer to comen op Sunte Bernardus dach anno M Vc ende XXI, menende datsse daer genoech an gedaen hadden. Ende beden Henrick Gaijkinge ende Johan den jongesten broeder niet, want se woonden tho Zuythorum op oer vaders huijs, Allert Gaijckinge geheten. Soe was desse Henrick Gaijkinge soe stolt ende onversagedt ende koenen man als tusschen der Eemse ende Lauwersche ijenich woende, ende daer bij vrisch ende wal van persoen gestalt. Ende wordt ontsien, bevruchtet van geestelick ende warlic, dije em ijenich onrecht ende ongelijck voer lede, ende muchtr oijck vanden husludens ende bueren geen ungelijck ende onrecht lijden; ende konde se wal verlijcken ende tho vreden stellen, want elck ontsach em omme sijnet manheijt willen; so dat in menschen gedachte sijns gelijck in Langewoldt, Vredewolt ende Hummersche is geweest. Ende was dat hovet van alle sijn geslachte de doe leveden. Sijn vader Allert was geboren van Gaijkinghe huijs, sijn moeder Frouke was Clauws Caters dochter, ende he hadde een huijsfrouwe, gehetenn Grete Gheert Wijcheringe dochter uut Groningen, ende olden Johan Thema was Greten olde vader; soe dat he was van grooten vrunden ende geslachte binnen ende buten Groningen. Als he nu niet gebeden was als sijn broeder voergenoemt, soe toech he ende Johan de jongeste broeder daer hen to cloester ongebeden, ende aten ende droncken mede int reventer mijt dat convent ende ander gasten, alst gewoonlick was. Naeder maeltijt gengen de drije gebroderen op de abdije omme daer vrolick tho maken, als em dat tho behoorde. Soe worden se daer niet getoevet ende gelet, als em dat toe behoorde. Soe wordt Henrick voergenoemt quaet, ende genck nae de poerteal omme naam huijs to vaeren; ende Frederick zijn broeder volgede em, dat was een sachtsinnich barreff gued man ende geen vechter; ende Johan de jongeste broeder quam achter nae, dije heel droncken was. Soe was de kelner opt hoff tusschen die nije poorte ende dat brouhuijs, ende desse kelner was een starck, wreet man geheten heer Sweer van Marwijck, van hoveluden uuten lande van Cleve geboren. Ende daer was oick bij em dije beermeyster, heer Henrick van Steenwijck, ende welcke kovel broeders mijt voele knechten vuijt dat brouwhuijs ende lanckhuijs; de de Johan Gaijkinge bespotten, ende vechtelick mijt em worden. Doe dat die andere twe broderen sagen, soe lepen se mijt oer geweer tegen al dat convent volck, geestlick ende warlick. Ende de kelner starckede sijn knechten mijt woorden starckelick an ter weer, soe dat die twe gebroederen Henrick ende Frederic beijde voer de nije poorte worden doot geslagen, dat jammer ende schade is soe to hooren ende to scrijven, ende in langen jaren soe grooten ongeluck ende jammerlijcken dootslach van sodanen geestelijcken luijden is gescheet int convent van Aedewert. Ende worden vermoert ende dootgeslagen als rasende honden, want Henrick wert opt hovet geslagen mijt enen grooten stock dat hovet in allen stucken, dats he niet bet sprack; Frerick wort geworpen mijt enen backsteen voer zijn hovet, datsse beijde doot bleven. God wese der zielen genedich.

4b Moeizaam tot stand komen van een verzoeningsovereenkomst

Item kortes daer nae inden selven jaer vel de abt van Aedewerdt, heer Elbert geheeten, an mester Willem Frederic ende mester Evert Jarges, beijde kerckheren to Sunte Merten, omme ene soene to verhandelen ende to maken vanden gestorteden bloede desser tweer broederen, welcke dat de vrunden mijt grooter zwaricheijt ende bede der beijder pastooren hebben belevet. Ende sijnt van beijden partyen tho geramet veer scheijdes heren ende dedinges luden entloes, stede ende vast, als mester Everdt Jarges doctor ende kerckheer to Sunte Merten, mester Roleff Mepsche doctor ende kerckheer tho Bedum, Coert Koenders ende Reijnt Dijuerdes beijde borgemesteren in Groningen; ende mester Willem Frederic doctor ende kerckheer to Sunte Meerten als een overman. Welcke overman ende dedinges luden desse voergenoemde parten stede ende vast int eeuwige hebben verlijket, in maneren na beschreven. Int erste so sullen de twe monniken als de kellener ende beermester voergenoemt, ende de kovel broeders als de hoeffmester ende bruera Jacop de muller, des cloosters to Aedewerdt oer levent lanck ontwaert wesen, ende niet daer mitter woene bet comen; des gelijckes alle de waerelike knechten de mede in dat vechtelick gewest hebben; ende oick so sullen desse voergenoemde parsonen niet mitter wone comen in geen clooster daer de abt van Aedewerdt ove visitatoer over is. Daer toe sullen dat convent ende abtd stichten ende maecken to eeuwigen dagene twe vicarijen, de ene tho Zuijthorum in de kercke op Sunte Katherijnen oltaerf de ander inde capelle op Gaijkingedijck, ende sullen elck vicarije berenten ende begueden mit XXX golden Overlandtsche Rinsche gulden, daer de beijde presteren van leven mogen, ende sullen doen ter weken drije missen voer beijder zielen. Oock sal dat convent geven twe steden daermen die vicarijen elck een huijs timmeren sal, dat ene tho Zuijthorum, dat ander op Gaijckinge dijck; ende sullen geven tho tijmmeringe elck huijs vijff dusent steens, ende soe veel pannen alsmen beijde husen mede decken mach. Item oick sullen se coopen ende bestellen op elck graft enen grooten blawen steen. Voert soe sullen dat convent becostigen ende senden enen priester to Romenn, eene bedevaert voer der beijder broeder zelen toe doende, ende sal in elck kercke vanden soeven kercken lesen ofteo laten lesen vijff missen. Item oick sullen dat convent int eeuwige alle dage holden ende laten lesen ene misse voer de beijde broederen; ende oick int eeuwige holden ende hebben alle iaer des dages na Sunte Bernardus dach ene memorie ende jaertijt naeden beijden broederen, ende elck priester vanden moniken int clooster sullen dan misse doen, de daer bequeem tho sijnt, ende sullen dan int reventer ter maeltijt hebben elcks ene mate wijns ende een wit weijten broot; oick sullen se dan oickt geven int gasthuijs vijff arme menschen ene maeltijt, ende geven em dan elck eenen stuver inde handt. De voergenoemde moetsoene hebben beijde parten angenomen int eeuwige tho holden ende tho vullen trecken voer em ende oeren nacomelingen ende vrunden.

5 Vanden nijen gecoren Roomsch koninck Carolus, eertzhartoch van Oostenrijck, hertoch van Bourgoingnien ende coninck van Spaengien

Inden ersten wil ick een weijnich scrijven van sijn heercomen ende geboerte ende zijner grooter macht, wo wal ons desse materie weijnich dient tot dessen Vreesschen cronicken, noch nijet te min sus voele. De Bourgoenschen hadden een part in van Westvreeslandt, ende de hartochx van Gelre hadde in Groningen ende de landen tusschen Eemse ende Lauwersche ende een part in Westfrieslant, daer de fursten omme in orloch stonden. Desse hartoch Karel, nije Roemsce coninck gekoeren; ana zijn vorolderen ende geslachte hadde dat keijserdom lange an gestaen, van keijser Segemondt, coninck van Ungeren ende Roomsch keijser; ende nae em hartoch Albert van Oostenrijck, Roomsche coninck; ende nae em keijser Frederick, desse was des voergenoemden koninck Alberts suster zone. Desse keijser Frederick, de darde van den namen, hadde ene zone, ende was geheeten Maximilianus, arshartoch van Oostenrijck, de naeden vader keijser wordt. So hadde dat keijserdom bij dessen geslachte gestanden hondert iaer ende thien, hen tot dessen nijen gecorem Romsch coninck Karolus, want keijser Segemonth wort gecoren int iaer dusent vierhundert ende teyn koninck Carolus wort gecoren int ijaer dusent vijff hundert ende twintich.

Hartoch Karel van Bourgoingnien de de stadt Nues belecht haddek jaer ende dach, ende keijser Frederick de ontsette se; ende daer nae wordt he dootgeslagen voer Nancij vanden hartoch van Lottringe ende de Zwytsers. Desse hartoch Karel van Bourgoingen leet achter ene enige dochter, Marie genoemt; daer hijlickte keijser Frederick an mit sijn soen Maximilianus, ende nam se ter ee. De teelden kinderen to hoope: enen sone geheten hartoch Phijlips ende ene dochter geheeten Margareta. De coninck van Spanien hadde dre susteren. Soe worter een hijlick gededinget, so dat die coninck van Spaiengien nam ter ee hartoch Philips suster Margareten voergenoemt, ende hartoch Philippus nam weder ter ee des coninges suster van Spanien, geheeten Johanna. De twe jongeste dochteren van Spanien hijlicten, die eene an den coninck van Portugael, de ander aen den coninck van Engelant. Hartoch Philips ende sijn huijsfrouwe Johanna teelden te hoope sess kinderen: twe soens, de eene sone geheeten Karolus, die nu Roomsch coninck gecoren is, ende de ander geheeten Ferdinandus; en de veer dochteren, de al tot hoeren iaren ende wasdom quemen; de eene hijlickte an den coninck van Ungeren, de ander dochter aen den coninck van Denemerck ende van Noorwegen ende van Zwedenrijck. Desse coninck van Spaengen starff sonder wittelijckee geboerte; so vel dat coninckrijck van Spanien mit alle de ander coninckrijcken de daer toe hoorden, alse Castilien, Garnaten, Arragon, Sicilien ende Neapels an hartoch Philips voergenoemt, arshartoch van Oostenrijck ende Bourgoinnien, mijt alle den landen daer he zijn tijtel van hevet, want he de oldtste dochter van Spaenien hadde. Hartoch Philips nam alle desse coninckrijcken in ende regeerde se enen tijt lanck. Ende de kinderen bleven in Vlaenderen ende in Brabant ende daer inden landem; ende he ende sijn husfrowen bleven in Spanien. Ende daer starff he; men sede: he wordt daer vergeven. Als he doot was, so toech hartocho Karel de oldste soen in Spanien, ende nam de coninckrijcken in ende alle de landen, ende sijn moeder Iohanna bleeff daer bij em inden lande. Als nu sijn over olde vader keijser Maximilianus gestorven was, soe coren de corenforstenr eendrachtelickens to Franckfort coninck Karel van Spanien, coninck van Castilien, Cicilien, Aragon, van Garnaten, van Neapels, ende arfhartocht van Oostenrijck, hartoch van Borgonnien, van Brabant, Hollandt, Zeelandt, Pijkardijen, ende over alle de hartochdomen ende greefschapen in Oostenrijck; wordt gecoren tot enen Roomschen coninck int iaer dusent vijfhundert ende twintich. Ende inden selven iare werdt he to Aken ingevoert, ende gesalvet ende gecronet tot eenen Roomschen coninck in tegenwoordicheijt der korffursten omtrent Sunte Merten; ende quam voort tot Coelen mijt so voele fursten ende heeren ende mijt so grooten triumff ende costelicheijt der fursten ende heeren, dat ment to vulle nijet kan scrijven, alse alle de fursten ende heeren des Rijckes ende uut allen landen sick gerustet hadden mijt golden stucken, ende alle andere costelicheden; so dat dije fursten ende heeren weren daer soe voele ende mannich van cardinalen, archibisscoppen ende bisscoppen, koerfursten, koningen, hartogen, marckgreven, lantgreven ende fursten des rijckes, soe datmen op eenen slichten greven ofte op enen vrijheren ofte op enen ridder niet meer achtede dan op enen slichten borger van Collec. Soe dat sedert Gots geboerte nije Roomsch koninck so costelicken worth gecronet, ende so grooten eere der fursten heren wordt bewijst, als dessen gedaen wordt; ende oick alsmen secht, so is sedert Godes geboerte nijewar so rijcken furste van landen ende luden tot enen Roomsschen koninck gecoren alse desse, want dat meeste deel van karstenrijck komet em ende den zijnen toe, uutgenomen Franckrijck. Want alle de coninckrijcken van Spaenien, ende de daer toe hooren so voergescreven is, alle Oostenrijck mijt alle die landen die daer to horen, alle de Borgoensche landen de daer toe behooren soe voergenoemt is. Sijn ene moije, sijns moeders suster, is een coninginne van Portugael, sijn ander moije is conninginne van Engelant; sijn ene suster is coninginne van Ungarijen, de ander suster is coninginne van Denemarck, van Sweden, van Norweghen; ende is van keyserliken geslachte van older tot older, so voergescreven is; soe dat zijns gelijcke in dusent jarens niett is geweest.

6 Van dat de hartoch van Geller sijn reden sande to Groningen umme huldinge, plicht ende eede to nemen van dessen Ummelanden anno M Vc und XXI

Int jaer Unsses Heren vijfthien hondert ende XXI sande hartoch Karel van Geller sijne reden ende zijne bevels luden in Vrieslant tho Groningen, omme vann prelaten, hooftlingen ende egen arveden inden Vreesschen Ommelanden huldinge, plicht ende eede to ontfangen. Als de Ommelanden quemen op to Groningen opt Raedthuijs, ende em sulcks voergeholden wort, so hadden de prelaten, hoeftlingen ende eijgen arveden daer groote zwaricheijt an omme em sulckes toe doende, vermarckendend, ende weren beducht, datsse de furste doch nijet kondene bescarmen; offf daer een ander here up se wolde, alsh se em dan gesworen weren, mochten de landen daer bij in grooten lasten comen; als se nijet gezworen weren, konden se sic bet dan verdedingen. Men ten laesten mijt grooter zwaricheijt worden se daer toe gedrongen vanden Raed van Groningen mijt den Gellerscen reden, so dat se moesten huldinge, plicht ende eede doen, woo wal se dat niet gerne gedaen wolden hebben. Want se hadden den fursten van Geller al bijnnen Groningen, wal was he daer niet, want daer weren wal elven oft twaelff in Groningen geestelick ende wartlick, de alle jaer gelt vanden fursten hadden, dat so jammerlicken elendich uut dit arme Vreeslant boven Godt, eere ende recht gescattet wort. Ende dat weren vanden oppersten, de dit iaergelt sus hadden, ende ditr orloech ende warcks mitten fursten dus dragende helden. De landen mosten alle jaer op brengen ende to scattinge geven sovent dusent Rinsgulden. Weer dat voergenoemde jaergelt niet gewest, se hadden mijt veer oft vijff dusent Rinsgulden wal toe comen; men die bijden blauwen sack sus weren, als de pastoor mester Willem, mester Ulfart provest tho Loppersum, Lueken Hornken, Cort Koenders, Berent Conders, Luloff Conders, Roeloff Huijnge, Clawes Scaffer, Lubbert Clant, beijde Johan Hornken de jonge ende olde, Peter Ulger; de uppersten hadden veerhondert Rinsgulden, oer sommige drije hondert, een deel twehundert, off een part hundert, de minsten hadden vijftich Rins gulden des iaers. Als nu desse prelaten, hoefflingen ende egen arveden mijt grooter swaricheijt, soe sint se daer toegecomen, dat se elck in sunderheijt hebben oeren eed gedaen elck allene: de prelaten voer sick, de hovelinge voer sick, ende de eijgen arveden oick allene. Ende hebben oeren eedt sus gedaen: blijft de furste van Geller weldich heere van Groningen ende den Ommelanden, soe willen se em holden voer eenen heren; ende wort he daer mijt macht ofte vruntscap van ander jenige fursten ende heeren affgedreven, soe sullen se des eedes ontlast blijven. Ende hier mede weren de Gellersche reden tevreden, ende de stadt betaelde alle de costen ende wijn de se verdaen hadden; dat beleep wal boven dardehalffe hundert Philippusgulden. Ende daer na toech Lutken Horenken in Langewolt, Vredewolt ende Hummerse ende Mijdach, ende leet de tof Suijthorum bij ene comen; ende nam daer oick enen eedt van des fursten wegen vanden genen de niet to Groningen gesworen hadden. Desgelijckes toech he voort an tho Wijnssum, ende leet daer oick comen de Ommelanden; ende moesten des gelijckes doen. Roeloff Huijnge ende Clawes Scaffer togen in dat Olde ampt, ende deden oick des gelijckes.

7a Van enen grooten onwillen ende orloech dat op stonde tusschen de twe steden Campen ende Zwol

Inden iaere Unsess Heeren dusent vijffhundert ende XXI rees op alto grooten orloech ende schadelicke verderffenisse der stadt Campen ende Zwolle ende ghemene Stichtes van Utricht; ende quam sus heer – want allen dinck is tho verwinnen, men de welt nummermeer – want de van Swolle weren seer opgecomen bijder Groninger orloech, dat lange gewaert hadde, daer se de marckeden van gecregen hadden, ende weren daer rijcke bij geworden. Ende de van Campen begonden seer aff to slaen ende to verarmen, want de IJsel ende stroom buten an dat Swarte water seer toe sloech, so dat de scepen nijet wal op konden komen to Campen; so seijlden de scepen al op int Swarte water na Swolle, soe dat oer stadt daer groot bij wordt, dat den van Campen niet wal gevel. Soe hadden de van Campen bij olden tijden enen tol gehadt, vanden bisschop van Utrecht beleent; men daer was in hondert iaren nie tol van geeijsschet ofte geboert vanden schepen de in quemen na Swolle int Swartet water. Oock namen de van Campen voor, dat de van Swolle men en seker getal van schepen ter zee moesten voeren, men twee ofte dre groote Rynschepen, ende nu begonden te voeren so vele alst em belevede; dat de van Campen meenden em dat so niet belevede, ende weren tegen oer olde privilegien ende vrijheden. Ende begunden op malcanderen to beletten ende toe besettend, vangen ende rooven, ende namen an beijden sijden krijges knechten an.



7b Zwolle's keuze voor Gelre is een bron van veel ellende

Dit verdroet ten lesten den bisschop van Utricht Philippus van Burgundien, zalige bisschop Davidts broeder, dije nu bisschop was, mitter ridderscap ende steden; ende namen de schelinge tusschen den voergenoemden steden op, ende verblevent an se to vruntscupe naest den besten rechte. So geboerde, dat de bisschop moeste up in Brabant ende Vlaenderen bijden nijen gecoren keijser Karolus, coninck van Spaenien, arshartoch van Oostentrijck ende Bourgonnien, de daer hadden een groot oirlooch mijtten coninck van Vranckrijck omme sodane landen alse Hoge Bourgonnien, Pickardijen, Henegouwe, ende meer andere landen ende steden de he den huse van Bourgonien affgetogen hadde, doe hartoch Karel van Borgonien voer Nancij dootgeslagen worde. Ende oick mede omme Mijlanen, dat de camer des Ricks was, oeck ingenomen hadde ende den Rijcke aff getogen. Welcke beyde fursten, de keijser enden coninck van Vrancrike an beijden sijden vergaderden een michel ende groot volck to voet ende to peerde; ende den keijser vellen to hulpe voele heeren ende fursten, soe dat he daer mede up toech in Vrancrike, ende dede daer machtigen schaden. De Spaniolen uut Spanien deden den coninck van Franckrijck aen de zijts grooten schaden, soe dat de coninck nijet wiste, waer he de vijande keren solde. Soe was de bisscop van Utricht daer bijden keijser, want he een wijs heret ende furste was, ende verleet dat Sticht van Utricht; so dat he tusschen desse tween steden niet voerderde, off niemant van ridderschup ende steden oeck wat toe dede. Soe hebben de van Swolle enen altomalen dumen ende gecken anslach gedaen, daer voele iammers ende verdriets van is geresen ende gecomen, ende hebben oeren rechten landes heeren ende Stijchte van Utricht verlaten, den se huldinge, plicht ende ede gedaen hadden, sunder rechte oersaken; ende hebben den fursten van Geller hartoch Karel in gehaelt ende angenomen voer oeren heeren.

7c De strijd concentreert zich om het bezit van Hasselt

Soe hevet de hartoche van Geller voert Hasselde belecht, ende wolde dat oick in nemen. Ende de van Hasselt sloegen se weder aff, soe dat he daer doeg geen gewin op hadde. Soe sanden de van Campen volck in, de em dat holpen holden. Oick hadden se bijnnen Hasselt enen uut Vrieslant, geheeten juncker Roeloff van Ewssum, de van Middelstum in Groninger gebede geboren was, de daer bijnnen woonde, want he to Sneeck gehijlickt was; de wolde niet Gellersch wesen, de was starck an de Hasselder sydt omme de stadt tho holden, want dat Stichte mijtten ridderschap hadden daer bijnnen wal omtrent ses ofte soeven hundert knechten, soe datsse doe den Gellerschen ende Swolschen wal getroost weren. Doch soe beleden se de stadt mijt blockhuserm, want ene wort gemaket tho Gelmuijen, ende een blockhuijss sloegen se voer Hasselt over de brugge, ende hadden oick volck ten Swarten water int clooster ende oick op de Swarte sluijs, omme datter niet in komen solde. Doch kregen se in wat se wolden bij dage ende bij nachte van Ruwe feen aff ende van Staphorst ende den wech na Ummen. Dat vernamen de Gellerschen; so branden se voele husen to Staphorst, ende deden den armen huijsluden daer omtrent grooten schaden.

7d Groningen zendt mondjesmaat de door Karel gevraagde hulp

Als de furste van Geller daer sus int verdriet was, ende geen groot gewin op se hadde dan den buren ende ommelanden to verdarven, soe screeff he an de van Groningen omo hulp ende bijstant, want he oer heere doe ter tijt was; ende begeerde, datse em solden senden voer Hasselt twe last bussen crudes, ende dat de van Groningen em mitter macht ende oer groote gescut van bussen solden geven, ende beleggen Covorden ende winnen dat. Dat welck de van Groningen affsloegen ende niet wolden doen. Doch so sanden se em dre tonnen bussen krudes daer int leger voer Hasselt; ende senden an den fursten mester Henrick Eelderwolt doctoor ende secretarius to Groningen, omme se daer bijden fursten to verdedingen, omme to hooren wat oirsaken se hadden, dat se em de twee hundert knechten – daer he eersten om gescreven hadde – to versolden een maent, ende omme de ander twe alse omme dat bussene cruijt ende omme Coevorden tef beleggen, soe voergescreven is. Doch doe he alle de onschult verstaen hadde, soe verleet he em om Covorden to beleggen ende dat cruijt to senden. Ende solden em daer voer geven dre dusent Rins gulden: de Vreessche Ommelanden solden geven twe dusent Rins gulden ende Groningen een dusent Rins gulden; welck so gescach. De van Groningen namen oer dusent Rinssgulden dat ze hem gaven, op rente to Munster.

7^e Stichtse troepen teisteren Veluwe, maar worden verslagen

De Stichtssche ruteren ende knechten weren omme gerucket van Deventer to Campen, ende legerden sick daer, omme dagelix to mangelen ende scarmutssen mitten Gellerschen voer Hasselt ende Gelmuden, ende deden malcanderen dagelix voele schaden. Soe togen de Stichtschen mijt oeren ruteren ende knechten ende borgeren ende inwoneren int landt van Geller inde Veluwe, omme to rooven ende vangen, ende hadden ene groote buete gewonnen. Dit vernam de hartoch van Geller, ende starckede em mitter macht, ende toech den Stichtschen toe moete inde Veluwe; ende quemen bij ene, ende hadden ene grote scarmutsseler endes slach onder malcanderen, soedat daer veele dooden an beijden sijden bleven, ende vele gevangen; ende de Gellersche hielden dat velt ende overhant, ende namen em dat rooff. De schulte van Deventer wordt mede to Zwolle in gevoert gevenckelicken mit velew andere borgeren ende inwoners, buren ende knechten, de daer gerasoent worden.

7f Terreur Gelderse troepen in Drenthe met moeite afgekocht

Als de Gellerschen ende Zwolschen desse victorie suss gehadt hadden, togen se in Drenthe ende eersten voer Steenwijck, omtrent ander halff hundert ruter toe peerde ende anderhalff dusent krijgers tho voete mitten ritmesteren ende twe borgemesteren uut Zwolle, omme vuijth tho vorderen den brantschat daer se dat landt van Drenthe op gesat hadden, ende em geweijgert was nijet to geven, want de droste van Covorden hadde dat den lande verboden. So hadden se gewin op de stadt Stenwick, men se branden daer nae welcke husen daer omtrent, ende namen mede dat em werden mochte. Ende quemen voort in Drenthe, ende vort to Assen int clooster; ende de weldige hoop legerde sic in Rolde, ende daer branden se wal soeven grooten husen; ende screven voert alt lant doer, dat elck karspel moeste daer bij em comen, ende verbrantscatten em daer elck nae grootheijt desk dinckspills oftel karspels. Ende alle dat manvolck ende buren weken voer, ende quemen bijnnen Groningen ende nae Vrieslandt ende int Goerecht; ende sanden presterenn ende andere boden mijt geleijde bijden hoop to Rolde, ende verdingeden elck karspel ende dinckspul op ene summe geldes, oer sommige op XVI hondert Rinsgulden, een deel op dusent, een deel upr XI ofts XII hondert, so voert hooger ende leger, wo de karspelen groot oftet rijck weren; so dattet beleep ene groote machtige summe geldes, omtrent achthien oft twintich dusent Rinsgulden, dat dit arme lant boven recht ende reden ende buten oer schulde suss jammerlicken aff gescattet ende geweltlicke genomen wordt, ende gebrant ende off ghe eten ende gedronckenz ende to slagen wordt, als de maniere van dat krijges volck is. Als de Drenthen sus in Groningen geweken weren, so kregen se daer onder den cloosteren ende borgeren ene marckelijcke groote summe geldes op rente, ende satten elck daer voer rogge renthen, iaerlix to geven. Ende setten den knechten borgen uut Groningen ende gijselers vanden rijkesten uut Drenthe, de se bij em helden ende mede namen, omme em dat gelt to Zwolle in oer gewarssum vrij to leveren. Ende braken daer op, ende togen nae Covorden omme daer voer bij to trecken; men dat was nijet wal toe doende, want dat huijs to Covorden was wal beset mijt krijges knechten ende vele gescuttes daer op, so dat se daer mijt dat reijsige tuich ende gescut niet hen konden comen. Doch ten laesten hadde de droste anxt, leet he se daer niet door, datse em die vlecke bij nachte solden invallen ende barnent; so hevet heet belevet datsse daer door sijnt getogen mijt upgerichte vaneken, ende deden em daer binnen genen scaden. Ende togen voert na Twente, ende legerden sick eersten to Ootmerssum, ende to Ulsen ende daer omtrent, omme daer oeck to rooven ende brantscatten; ende branden daer vele husen, ende togen weder in Zwolle.

8 Van dat de Gellerschen dat blockhuijs vor Deventer wonnen ende de brugghe aff branden
De van Deventer hadden gemaket een blockhuijs voer oer brugge. Daer togen de Gellerschen voer, ende wonnen dat stormender handt, ende sloegen dat meestendeel doot dat daer op was; ende branden de brugge aff omtrent de helfte.
Als se dessee victorije hadden, soe was de bisschop van Utricht niet inden lande, ende was bijden keijser, masschien omme bijstant. Soe quam hij weder int landt uut Hollant toe Campen; ende de Stichtsen hadden vole krijges knechten liggen to Steenwijck ende to Vullenhoe. Die van Campen mijt de voergenoemde knechten starkeden sick, ende ontsatten Hasselde, ende brachten daer in omtrent mijt hundert wagenen alle dat em daer in van noden was van privande ende bussenm cruijt.

9a Woe de stadtholder, een heer van Moers to Sneeck, mitten Soeven wolden voor Steenwijck brande
De stadtholder metten Vresen quam inder nacht onverwaert voor Steenwijck, ende branden em aff voer de stadt twe windemolen ende een huijss ofte twe; ende daer weren wal een drehundert knechten in, men de raedt wolde nemant uut laten inder nacht, ende weren beanxtet om een verrasschen. Ende so togen se weder aff, ende deden doe meer genen schaden.

9b Stichtse benden plunderen op het Friese platteland

Dijt moijde de van Steenwijck ende den Stichtscen, ende versammelden veles van oert krijges volck bij ene, ende togen mitter macht in Stellingewarff ende in Schoter lant omtrent Sunte Meerten inden Winter, ende brantscatteden groot gelt, ende branden daer in Stellinge warff vole husen; ende desgelijcken in Scoterlant, daer brandense op dat groote dorp Oosterzee ende Delsterhusen, ende deden daer int lant grooten scaden mijt brant, rooff ende vangen. Ende togen sus voertan in Upster landtc ende Smalingerlandt ende in Acht karspel, ende legerden sick in Collum ende Gerckescloestere ende Barge clooster, ende brantschatten alle desse landen tot oeren willen, ende kregen groot gelt daer van. Als se daer een tijt lanck gelegen hadden, braken se daer up, ende togen nae Wester goe ende voer Bolzwert, ende meenden dat in to vallen. Men het was starck, ende daer weren vele buren in de se affsloegen, ende daer leden se schaden voer; soe datsse daer gheen groot gewin an de stadt hadden. Ende daer bleven se een tijt lanck liggen in openen vlecken ende cloosteren, ende kregen daer oick in Wester goe brantschat. Soe togen se weder na Leeuwerden, daer worden se geloyset, mijt privande buten der stadt, want daer weren se vrenden; ende togen so wederomme in Barger clooster ende in Colmer lant, ende screven in Dongerdeel om brantschat, dat em daer geweijgert wordt, want de stadtholder toe Dockum van de Gellersche wegen de wolde dat neet beleven, datsse em brantschat moesten geven. Alst nu een hart winter was, datmen over allen stromen ende wateren over dat ijs mochten reijsen, so togen se over Dockmer deep in Dongerdeel, ende haelden daer vuijt enen grooten rooff, ende namen al mede dat em wardden muchte, ende branden vijff karspelen daer int lant. Ende togen so weder uuten lande mijtten rooff ende brantscat doer Vredewolt; men daer deden se anders geenen scaden vermidts brant, roof oft brantschat, men se aten ende droncken mijt em al datsse krijgen kundens, ende namen wal etel cost, vlees, speck, botter ende broot mede. Anders wordt daer geen schade gedaen, want in Groninger lant was doe gheen prijs. Ende sus togen se voert int landt van Drenthe, ende starckeden sick mijt enen grooten hoop van knechten.

9c De drost van Coevorden terroriseert Groningerland

Ende so hadde de bisschop eenen drosten opt huijs to Covorden, geheeten Frederick van Twickel, de wordt de velthooftman vanden hoop van dessen knechten. De tooch mitten hoop eersten int Goerecht, ende eijsschede van em brantscat; want dat Gerichte van Selwertt quam den bisschop toe, so moestenu se em brantscat geven, als se oick deden. Soe togen se voort in Duerdes woldt omme to rooven ende brantscat to halen, ende vengen to Sideburen uut der kercken vele buren de daer ingeweken weren, ende brantscatten dat heele lant; desgelijcken deden se int Oldeampt, ende vengen daer, ende namen ala mede dat em werden mochte, ende branden to Suijtbroeck dree husen. Als se oer warff daerc bestelt hadden, so togen se inden Dam ende daer omtrent inden cloosteren, ende screven uut inden Ommelanden omme brantschattinge. De Groningers conden em allene geen wederstal doen; so screven se aenden hartoche van Gelre ende den Stadtholder van Sneeck om bijstant.

Deel III-P

Wederzijdse overlast van troepen in Noordoost-Nederland; Karel V biedt Friezen amnestie aan; huldiging Karel van Gelre in Groningen en Drenthe (1522)

1 Geldersen en Groningen verjagen Stichtse troepen

Int iaer van XVc ende XXII omtrent Sunte Peter ad Cathedra sande de hartoch van Geller enen velt hovetman, Michiel van Pomeren genoemt, mit een twee hondert ruters to peerde wal gerustet, ende daer bij omtrent vijff hondert voetknechten. Ende de stadtholder van Sneeck ende heer van Moers quam oick to Groningen mit twe hondert knechten. De Groningers screven vuijt inden Ommelanden bij lijff ende guet ende bijden brande, dat de landen mede uut mosten. Ende de Groningers mit oren schutten ende omtrent drije hondert borgers, de werachtschenn, mijt oer groot gescut ende velt gescut ende de Gellerschen hadden oick guet gescut mede, so datter een groet hoep volcx bij ene vorsamelden. Ende het was hart gevroren, so datmen tol voete ende to peerde mit dat geschut over ijs mochten. Soe togen se uut mitter macht nae middage omtrent dree uren naeden Dam, ende bleven des nachtes mitten hoop int clooster tho Witte werum. Dat vernam de droste mitten Stichtschen hoop de inden Dam lagen; so braken de op, doet duijster was, ende togen weder omme uuten lande na Westerwolde, ende meenden dat de Groningers em niet vervolgen solden, so datsse niet zeer ijlden voer to trecken. Soe sijnt de Groningers naegetogen, ende quemen des avendes to Westerwolde, daer se benachten. De Stijchtsce hoop was voer hen ints clooster ter Apel ende dachten niet datmen se vervolgeden. Des morgens vroe weren de Groningers op toe peerde ende tet voet, ende togen alu. Als die Stichtsen die ruters vernamen, so braken se op mitten rooff ende gevangen, ende togen voer hen nae Coevorden; ende de ruteren reden hem vrij nae, men se dorsten onder oer gescut niet. Soe datsse mith al oer getros, vangenen ende rooff, datse voer hen schickeden, al en wech quemen sonder scade bijnnen Coevorden. Men daer wort achter voele affgetogen ende dootgeslagen, de sick vanden weldigen hoep gegeven hadden, ende des nachtes buten den clooster gebleven weren hier ende daer op den dorpen, omme to eten ende drincken ende ander scumen ende stelen, de achter bleven ende conden nijet bijden hoop comen. Sus hadden se anders gewin, want Coevorden dat huijs was wal bewaert mijt knechten ende gescut; daer upd se wal velich onder mochten liggen. Soe quemen de Groningers mijt oer gescut ende oeren borgeren ende buren weder tho huijs; ende de Gellerschen bleven noch een tijt lanck in Drenthe, ende versammelden daer op den brantschat den se noch tachteren weren.

2 Van dat de Gellersche Steenwijck mit dessen knechten und hooftluden ende Vresen beleden etcetera

Daer na cortes in dessen voergenoemden iaer anno XXII inder Vasten quam de stadtholder, en heer van Moers, ende Michelj van Pomeren mijt dessen knechten ende den Soeven wolden, ende beleden Steenwijck mijtter macht. Ende daer weren bijnnen wal omtrent drij hondert krijgers knechten ende voele bueren, de daer in geweken weren mijt oer eijgene borgeren ende bueren, soe dat seet em nijet geerne nemen wolden laten. Soe was dessen Michael van Pomeren een opsatechs kriges man, de vole victorien in orloch gehadt hadde mijt fursten ende heeren, ende hadde bijden coninck van Vrancrike lange gewest, ende slaget inden velde gedaen, ende ander steden ende sloten mijt stormender hant hadde helpen winnen; ende was seer groot bijden coninck, ende omme sijn vromicheijt so sande em dije coninck den hartoch van Geller. Als se nu Steenwijck belecht hadden, so vellen se dat an stormender handt, ende quemen over de graft opt bollwerck an dat staket. Ende de knechten mijtten borgeren ende bueren binnen Steenwijck stelden em vromelicken ter weere, ende sloegense koenliken van de bolwercken, soe dat daer een groot getal van knechten ende den Vresen daer gewondet ende dootgescoten ende geslagen worden. Ende desse Michael van Pomeren, de sijn lijff ende levent sus lange in so mannighen storm ende slach bewaert hadde, betaelde hier zijnae mycken, ende wort daer dootgeschoten mijt enen bussen inden storm. So reijseden se weder aff mijt een cleen gewin. De coninck van Vranckrijck ende hartoch van Geller weren sijnes doodes nijet wal to vreden.

3 Van enen nien anslach ende belecht vor Steenwijck van hertouch van Geller mitten Vresen

Als nu de Gellerschen ende Vresen sus de nederlage ende verlus sus gehadt hadden voer Steenwijck, so moijde em oeren scaden, ende starckeden sick weder op, omme daer weder voer to trecken ende to beleggen. Soe screeff de hartoch van Geller an de stadt van Groningen om hulp ende bijstant mijt oeren borgeren ende scutten, ende omme oer groote geschut van kartouwen ende slangen mijt clooten ende cruijt daer bij. Soe hebben se em dat affgeslagen, datse em geen volck gesant hebben voer Steenwijck; noch nijet te min soe hebben em de Groningers wat vertroostes gedaen, ende hebben em gesant veer groote bussen: ene kartouwe ende ene slange ende twe halve slanghen, mit ijseren clooten de elck daer toe deende, mijt een halff last cruijdes. Ende sande de des maendages inde Passie weke mijt oeren stadt scutten to Rolde; daer hadde de hartoch van Gelre twe vene knechten, de dat geschut daer ontfengen. Ende de Groninger scutten quemen des dinxdages weder omme inde stadt; men de bussen scutten de dat groote gescut plegen to scheten, reijsden voort mede, ende bleven bijden bussen. Ende daer was ene mede vander stadt wegen geheeten Eijse Iarges, die doe ter tijt inden Raedt to Groningen wask, omme de bussen te bewaren ende wederomme to brengen; oick konde daer wal mede ommem gaen ende meesterlick schieten. Soe togen se mit den Gellerschen hoop ijt dit geschut voert van Rolde na Deveren ende voort toe Havelde; daer bleven se liggen. Als de Stichts en ende de stadt van Campen dessen anslach voernemens, so sanden se in Steenwijck een veenken knechten mijt groot gescut, slangen ende halve slangen, mijt cruijt ende privande ende anders dat em daer bijnnen van nooden was, ende starckeden oer bolwarcken mijt staketten ende oere graften, so datsse den Gellerschen hoop getroost weren. Als dat de Gellerscen vernamen, datsse bijnnen Steenwijck bij nae so starck van krijges volck weren als se daer buten weren, so besweeck em de moet, ende togen wederomme mijt dat gescut nae Rolde. Daer bleven se liggen, ende sanden de Groninger bussen weder to Groningen op Sunte Juriens dach. Ende bleven daer to brantscatten dat landt van Drenthe, ende namen al mede datsse krijgen konden, ende togen daer weder vuijt den lande van Drenthe na Swolle, ende leten Steenwijck berusten ende in vreden. Ende hadden se langer in Drenthe gebleven, de Stichtscen, als dije van Deventer hadden vele ruteren ende knechten, ende de van Hasselde ende van Steenwijck hadden voele knechten, de wolden se versocht hebben; men se worden des wijs, ende ontfloegen em uut den velde sonder cleijn gewin.

4 Van sommige Westfriessche hoefflingen de uut Groningen gelecht worden vuijt bevel der Gellerschen

Daer was een vanden Westfriesschen hoefflingen, geheeten Janeke Douwema, daer voer een weijnich int cronikel van geschreven is, ende was de principael mit sijnen aenhangeren ende vrunden, dat de Westfriesen den fursten van Sassen rebel ende contrarie worden, ende dat he uut Vrieslant verdreven wordte, ende den hartoge van Geller in Westfrieslant in haelden, ende des fursten volck in Sneeck invoerden. So hadde de furste van Geller desse Janeke Douwema mijt sijn vrunden als Jouwe Jowsma, Jan Rouwerda, Sicke Douwens, Aucke Jarla ende Janneke Unema groote lofte ende iaergelt gelovet mit zegel ende breve. Soe hadde de furste van Geller enen stadtholder, ende was een heer van Moers, ende een canseler, geheten doctor Huge van Peijse, in Westfrieslant geset, van des fursten wegen de landen mijt dessen voergenoemden hoefflingen to onderholden ende to regeren. Dyt duerde een tijt lanck; ten laesten worden desse Gellersce bevels luiden ende hoofflingen oneens omme dat regement inden landen, ende dije hoofflingen voergenoemt quemen to Groningen, ende sloegen sick daer deel mijtter woone, mijt wijff ende kint, ende woonden daer wal en twee oft dre iaer lanck. Dit gevel ende belevede ten laesten den stadtholder ende den canceler van Westfrieslandt nijet, ende bestalden dat mijtten fursten van Geller, datse weder solden comen in Westfrieslandt mijtter woone, off men soldese uut Groningen ende Frieslant bannen ende verleggen; welck soe oock geschach. Soe sijnt se eersten getogen tos Swolle, daer se een tijt lagen omme oeren penninck to verteren. Daer voerscreeff se de furste oick aen den Raedt van Swolle, dat em de stadt daer verboden wordt ende moesten rumen.

So togen se to Campen, ende sloegen sick daer oick daele, omme daer to loysen ende oeren penninck to verteren. Daer worden se oock verscreven vanden fursten als vorscrevend is. Doe togen se to Utricht; daer laegen se en tijt lanck, daer schach em des gelijckes. Daer na sijnt se gereijset to Munster, ende hebben sick daer neder geslagen ende oren penninck verteert, daer se mijt vreden gebleven sint, so lange alst em belevede. Als de nije Roomsche koninck gekoren was ende to Coelen in gevoert was, als he toe Aeken gecroonet was, so sijnt se to Coelen getogen aenden nijen Roomschen koninck, ende hebben daer oere noot ende gebreke sick beclaget. Ende hebben daer oeren affscheijt genomen, ende wederomme to Munster gecomen, daer se noch eenf tijt lanck sick hebben verholden. Ten laesten sijntse daer op gebroken, ende sijnt gereijset endeh getogen an den keijser, die do was in Brabant; daer se wal sijnt ontfangen ende ontholden. Ende orer dre der hoeftlinge, als Iancke Douwemal ende Jowe Jowsma ende Janke Unema, weren bij ene blevenn, de bijden keijser quemen; de ander weren wederomme comen in Vrieslant op oer guet ende landt. Ende Ianneke Douwemap ende Janeke Unema huijsfrouwen mijt oeren kinderen weren gebleven to Groningen mijtter woone, ende woonden daer een tijt lanck, naden dat oere mans voergescreven uut Groningen verbant weren, soe voergescreven is. Soe wordt oick bestalt vanden Gellerschen bevels luden, dat de vrouwen mitten kinderen uut Groningen werden verdreven; se hadden hoeftmans woninge ende lande ende guederen liggen in Vrieslant, daer togen se op mitter woone. Janekes Douwema huijsfrouwe toech toe Ferwert, ende Janeke Unema huijsfrouwe opden Ruge waert. Ende de Gellersche bevelsluden bijnnen Groningen leten al oer goederen toeslaen, ende geboden oeren meijeren de huijre to brengen in oeren handen, ende makeden daer tafel guederen aff des fursten van Geller. Wo lange datse in de opboringe weren will ick noch scrijven int vervolch der iaren. Ende dessen hoemoet ende gewalt ende guett schaden stont dessen hovelingen nijet wal to lijden, inden se dat jenigerleij maniere mijt jenigen fursten ende heeren hulpe wijsten to keeren, so em dat joe van grooten nooden was, want se dus jammerlicken ende elendelicken van oeren guederen ende lande verdreven weren.

5 Van dat blockhuijs geheeten Korffhusen dat de Stichschen wonnen voor Hasselde, anno M Vc ende XXII

De Gellerscen hadden gemaket een blockhuijs toe Hasselt to eijndes de brugge, daer se de van Hasselt seer vuijt benauweden. Dat wonnen de Stichtscen ende de van Hasselt weder, ende sleten dat aff inden gront, ende smeten dat bolwerck inde graft. De knechten de daer op lagen, de gavente op mijt beholtenisse lijves ende levent, mer se begengen daer genen grooten danck an mijtten Gellerschen ende Zwolschen.

6 Gelmuen hadden belecht de Stichssen, dat ontsetten de Gellerschen ende Zwolschen

Gelmuen dat was seer starck gemaket mijt bolwarcken, staketten ende graften, ende wal beset mijt krijges volck ende mit gescut ende cruijt. So sande de keijser den Stichtscenit hulpe een groot getal van knechten, ende de van Deventer ende Campen mitten Stichtschen hadden oick ruteren ende knechten in oeren solt. So beleden se daer mede Gelmuden mijt eenen grooten hoop toe voet ende to peerde, ende bescanssedenl ende begroeven sick daer voer. Ende leden enen hullick int Swarte water mijt balcken ende holt omme behangen ende vast gemaket, daer se aff scheten mochten mijt kortouwen ende slangen; daer se de van Gelmuen seer uut benauweden toe water ende to lande, soe dat se dat niet lanck konden geholden hebben, hadden se geen ontset kregen. Soe hebben de Gellerschen ende Zwolschen sick gestarcket mijt volck datse uuten lande van Gelre op brachten, ende de borgeren ende inwooners van Zwolle, ende hadden oick wal boven en dusent krijges knechten ende omtrent twehundert ruteren; ende togen daer mede nae Gelmuen toe ontsetten. Ende leten oeren geweldigen hoop liggen tusschen den Sonnenbarch ende den dijck, ende senden voeran een verloren hoop omtrent veerhundert mijt roeren ende hantbussen. Als dat de Stichtscen de voer Gelmuen laegen vernamen, so braken se op to voet ende peerde den vianden onder ogen, ende leten omtrent en drije hundert in oer schans bij oer gescut. Ende als se bij ene quemen, soe weren de ruteren voer orde,ende de knechten quemen nae. Soe quemen de van Gelmuen uut, ende sloegen de uut der schans de daer gebleven weren, soe datsse moesten wijken op oeren hoop. Ende de van Gelmuen volgeden em nae, ende dreven se over een sluijs de inden dijck lach, ende braken den sluijs op, datsse daer niet weder over mochten comen mijt dat reijsige tuijch. Ende de Gellerscenc ende Zwolschen drongen an mitten verloren hoop mijt dat gescut, ende schoten mytten roeren verveerlicken op de ruteren, so datssee to rugge moesten wenden; ende reden op oer egen volck, ende braken oeren orden, soe dat elck die vlucht nam ende setteng op en loopen toe velde ende langes den dijck. Ende als se quemen bij de sluijs, de op gebroken was, so konden de ruteren daer niet over mijtten peerden; ende de Gellerschen quemen em dapperlijcken nae, ende vengen der vele toe voete ende toe peerde, so datter over anderhalff dusent gevangenen tho Swolle in gebracht wordt. De ander de ontlepen, de quemen na Hasselt ende int Zwarten water, daer hadden se liggen voele schepen, daer se mede overquemen, ende togen nae Vulleno hoe ende Steenwijck, ende kregen daer scepe, ende togen daer mede na Hollant. Ende desse victorie was meer miraculoes dan macht van volck, want dit die Gellerschen deden omtrent dre oft veer hundert, ende oer geweldiger hoop quam daer niet bij, ende veriageden boven veer dusent mijt de se vengen ende sloegen; ders dooden was niet rechte voele de geslagen worden an beijden zijden, niet over twe hundert, ende de drenckeden meestelicken. Ende als se desse victorie sus gehadt hadden, so quemen se voertover int lant van Drenthe, ende schatteden daer een groot guet van den enen dorp ende buerschap totten anderen, dat den armen lueden swaerlicken was op to brengen. Ende de knechten bleven liggen to Anloe ende to Suidtlaren ende Noortlaren ende daer omtrent, ende worden uut Groningen gespijseget van bier ende broot voer oer gelt. Ende de ruteren myt dat reysige tuich quam in Groningen, ende worden daer geloijst voer oer gelt; der ruteren was omtrent hondert peerden, ende der knechten weren veer veenkens, omtrent veer hondert.

7a Van dat de keijser sande in Vrieslant hofflinge ende ballinge mith vole volckes
Int iaer Ons Heren M vijffhondert ende XXII omtrent Pinxter achten sande de keijser over in Westfrieslant enen grooten hoop ende getal krijges volck met bevelsheeren van de keijserlicke maiesteijts wegend mit gulden bullen ende breven, inholdende vele privelegien ende vrijheden, de de keijserlicke maiesteijt den Vreeschen landen mede verseen ende begiftiget hadde. Onder welcken hoop voergenoemt mede onder weren de verdrevenne hoefflingen, alse Ianneke Douwemag, Jouwe Jowsma, Janeke Unema, Sicke Douwens, welck de hertoch van Geller uut Groningen ende Vreeslant hadde gebannen ende verdreven, soe als ghij voer gehoort hebben. Soe sijnt se ersten tho Staveren angecomen ende gelandet mijt oer volck, ende hebben mede gebrocht vele arbeijdesvolck, wal veer oft vijff hundert gravers, ende hebben Staveren vast gemaket mijt graven ende bolwercken ende staketten.

7b Gelders-Groningse tegenmaatregelen in Noord-Friesland
Als dit die ruteren ende knechten vernamen de to Groningen ende in Drenthe laegen, soe voergescreven is, so hevet de greve van Moers gescreven aen die bevels lueden der voergenoemde knechten omme hulpe ende bijstant. Soe sijnt se angevallen den Raedt van Groningen, ommedat de halve stadt mitten schutten solden mijt em reijsen in Westvreslant tegenso oeren vianden; mitten Ommelanden den darden man tusschen Eemser ende Lauwersce, welck em geweijgert wort. De landen wolden niet veerders reijsen mitter stadt dan op oer palen vanden lande als tot Geerckes brugge. Doch so sanden de stadt mede uut omtrent drehundert, soe van scutten, so van borgeren ende buren de lustich weren oeren solt to verdenen, elck veer gulden ter maent, dat over de heele stadt gevonden wordt. Soe datsse een veenel op richten; Johan Hilbrandes was veener, ende Peter Ulger ende Roeleff Mepsche weren bevels lueden vander stadt wegen. Ende sint mit dessen Gellerschen ruteren ende knechten op getogen, int eerste to Dockum, ende daer vergadert mit sommige Vresen uut Acht karspel ende Oostbroeckster lant ende twe dagen lanck; ende sijnt voert gerucket na Mariengarde ende voert opt Bill, ende hebben dat meeste deel aff gebrant, ende geroovet al datsse daer op vonden van peerden ende anders goet; ende voert na Harlingen ende Franiker, Barlicken ende Steens, ende branden weijnich, ende namen al mede dat em worden mochte. Ende dreven dat rooff onder Dockum, ende daer quam al vele dat na Groningen gedreven wordt, dat een deel daer vercoft wort; een deel worte weder gelosset vanden genen de na quemen, oer sommige lostent weder voer Dockum. So dat daer oick een arm hoop volckes gemaect wordt, soe oick in Drenthe gedaen was, als vorscreven is. So alst scheen, de hartoch van Geller hadde den ruteren ende knechten niet toe geven, dan dus in en lant toe senden ende den armen huesman dus jammerlicken to scatten ende to berooven boven recht ende redelicken orsaken, daer se oeren solt moeten van halen, de des nee genoten hebben. Ist recht? Godt macht weten.

7c De meeste Groningers deserteren onderweg

Als se dus hadden op gescumet van rooff ende brantscattinge al dat em worden mochte, so braken se op de voetknechten, ende leten de ruteren to Dockum, ende togen doer Smalingerlant ende Opsterlant na Sloten. Ende als se quemen in Smalinger lant, so stelen sick bij nachte de Groningers aff vanden hoop, ende togen wederomme doer Vredewolt na Groningen, ende quemen bij X ofte XX hemelicken in Groningen, ende leten Peter Ulgerm, Roeleff Mepssche, Johan Hillebrandes, die dat veenken hadde uutgevoert, tot een achten oft teijn parsonen achter; daer se genen grooten danck an begingen, datsse van oer veenel lepen sonder orloff. Ende de beveels lueden ende oversten voergescreven van Groningen moesten mede mijtten Gellerschen to Sloten. Woe gerne se dat deden, moge gy dencken.

7 Plundertocht in Friesland en kaping van Duitse Hanzeschepen
Item de ruteren de to Dockum bleven liggen, de vertoeveden daer dre oft vier dagen; ende de Billickers quemen weder to huijs mit oer vee ende gued, ende bij hoij ende koren toe bargen, dat doe rijp was. So togen de ruteren ende knechten weders uut Dockum, weder opt Bijll, ende vengen ende bonden al die mans dese krijgen kunden, ende namen mede eenen grooten rooff van beesten, ende brochten dat mede to Dockum, daer dat gepartet ende gebutet wordt. Ende als se dat ransoena van de gevangenen ende de buete van dat rooff hadden, so bleven se noch liggen to Dockum, omme den huusman to scumen ende to berooven.
Als se to Sloten ende op Serckgast ende Wickeld veer dagen gelegen hadden, soe ruckeden se op na Staveren, ende maeckeden oeren leger op Geestmer landt ende to Hijmelen int clooster en dre oftee vier dagen lanck. Van daer togen se mitten heelen hoop in Workum, ende namen voer voet op al dat em worden mochte, van vrunt ende viant, to water ende to lande. Ende to Workum is ene goede havene ter zee. Soe togen se uut mith schepen van orloech, ende hebben genomen wal XI ofti XII groote scepen van Oosten, de een part to huijs hoorden to Hamborch ende to Bremen, mit groot michelich guet van allerleije, als rogge, weijte, coper, pick, teer, was, vlas ende buntwarck, ende spaerden vrent noch viant. Soe screeff de stadt van Hamborch ende Staden ende dat lant tol Holsten an den Raedt van Groningen omme oer borgere affgenomene goet, ende wolden dat van em opgericht ende betaelt hebben, want oer beveels luden mijt oer veenken noch bijden Gellerschen hoop weren in Workum, doenp de schepen genomen worden. De Raedt van Groningen screven voort an der Gellerschen beveelss lueden, ende de Hamborger bode toech daer mede hen; men se wisten daer van geen wederomme geven, ende hieldent al voor prijs. Men het salt by sunicheyt betaelt worden vanden genen de des nijet genoten hevet.

7^e Verschansing bij Lemmer; overleg leiders in Gelre
Do se to Workum al op hadden gescumet ende genomen to water ende to lande al dat em worden mochte, so togen se op nae de Lemmere, ende begunden daer to maken een groot eerthuijs mijt graften ende bolwarcken, daer se oeren leger mijt en cleijn volck in mochten holden. Des vrijdages voer Sunte Iacop anno M Vc ende XXII quam Peter Ulger, Roeloff Mepsche ende Johan Hillebrandes, beveels luden van Groningen soe voer gescreven is, veertijn starck vanden borgeren mijt opgewonden veenken weder in Groningen; ende daer quam mede mijt em in een ritmester geheeten Selbach mijt XX ruteren die tho Dockum gelegen hadden. Ende de ander ruteren, de tho Dockum bleven weren, de rusten sick op ende reden doer Drenthe nae Swolle. Ende doctor Salsberch, de lach to Groningend, makede sick rische op mijtten ritmester Salsborch voergenoemt ende den anderen ruteren de noch to Groningen legen, ende quemen bijden anderen hoop, de noch em in Drenthe verwachteden, ende reden mijt em over naden hartogen van Geller. Ende vanden hoop vanden Gellerschen knechten de in de Lemmere lagen, ende daer de vestel ende blochuse gemaket hadden, braken oick op een veenken knechten, ende namen mijt sick vanden hoop uut elck rot veer knechten, ende togen na Zwolle bijden hartoch van Geller.

8a Hollandse schippers gevangen en tegen losgeld vrijgelaten
Op Sun Annen dach quemen van oosten, van Rijge ende Dansick, scippers ende bootsluden to Groningen, de in Hollant tho huijs hoorden, ende wolden na huijs reijsen, ende en wisten van geenen quaden. So worden se gewarschuwet vanden Gellerscen ruteren die doe noch to Groningen lagen; so togen se des morgens vroe weder tho rugge naeden Dam. Als dat vernamen de ruteren ende knechten, soe reijseden se em nae tusschen den Buer ende Germerwolde, ende vengense daer. Ende daer worden elven van doer Groningen geleit, to Poelpoorte in, achter bij de mueren om, to Botteringe poorte weder uut na Selwert; ende de anderens quemen de Zuijtwenden langes na Katers cruce, ende togen doe to gelijcke mitten gevangene na Wasinge huijs hent to Dockum. Daer worden se geransoent ende gescattet, elck naden sijnen. De Raet screeff nerstelickent daer voer toe Dockum omme se vrij tho hebben, want men wiste wal: de borgeren de Hollant bruken mosten, soldent duergenoich weder betalen. Men se achten des scrijvens niet, ende heldent al voor prijs.

8b Groninger handelaren ondervinden hiervan de weerslag

Soe was daer ene groote murmuracie onder den borgeren, datmen alsulcken roofnest hier voer de stadt hadden, daer de borgeren seer in beswaert worden. Want daer lach doe een vanden borgeren tho Antwerpen geheeten Roleff ten Water, ende was en peerdecooper, de stont wal mijtten heeren; indes keijsers hoff ende raedt weren die wal peerden van em gecoft hadden. Ende de hadde geworven inden hove, dat de van Groningen soldene vast geleijde hebben in allen des keijsers landen mijt oer have ende goederen to koopen ende verkoopen; datg den borgeren een groot proffijt an gelegen gewest were, omme Antwerpen ende Barger marckt tho versoeken, ende oer vette ossen in Brabant tho vercoopen. Ende soe geringe als dat geruchte daer quam, dat oer volck sus voer Groningen gevangen weren, so wast al omme gestortet van dat geleijde, ende de geleijde breven worden al in stucken gereten, endek was een groot gescreij inden hove ende in alle des keijsers lande up de van Groninghen. Soe dat Roleff voergenoempt mijt grootenm anxte uut den lande tho Groningen quam. Welcke voergenoemde vangenscup den Groningers tot een groot achterdeel ende hinder in oer copenscup sal comen.

9a Karel V biedt amnestie aan op landdag te Harlingen

Des keijsers volck mitten voergenoemden hoefflingen de bleven stille liggen in Staveren, ende makeden dat heel vast, so datsse daer onbesorget in mochten liggen; ende leten de Gellerschen sus omme ende wederomme trecken in allen legeren, soe voergescreven is, ende voert in de Lemere, daer se dat blockhuijs voergenoempt makeden; soe datsse malcanderen weijnich schaden deden. Als se nu inde Lemmere weren, ende mochten niet mitter macht in Sneeck noch in Bolswert, dan allene in Sloeten ende Dockum, so berameden de beveels luden des keijsers mitten hoefflingen de mijt em overcomen weren in Staveren, so voergescreven is, eenen gemenen landes dach tho holden to Harlinge. Ende daer worden voerscrevens bij ene to comen de prelaten ende hoefflingen ende steden, alse Leeuwerden, Sneeck, Bolswart ende Franiker, van beijden partijen op seker vast geleijde, ommeb daer toe thonen ende tho horen de bullen ende breven de de keijser den beveels luden ende hooftlingen mede hadde geven, ende wat vrijheden se van der keijserlijcke maiesteijt voer den Vreesschen landen geworven hadden. Ende als se daer tot der gesetter tijt bij ene to Harlingen quemen, prelaten, hoeftlingen ende geschickede rades vrunden uut den steden, so hebben Ianneke Unemae, Jouwe Jowsma ende Janneke Douwema inden eersten den landen voergeholden, seen laten oer commissie ende credencie de se van der keyserlike maiesteijt mede hadden gebracht, inholdende als hijer nae bescreven staet.

9b Tekst van het verdrag

Copia

Cairle, bijder gracie Godesl gekoren Roomsche keijser, altijt vermeerder des Rijckes; coninck van Germanien, van Spanien, van Aragoen, van Naevarne, van beijden Cicilien, van Iherusalem, van Hungarien, van Dalmacie, van Croace etcetera; archidu van Oostenrijck; hartoge van Burgonnien, van Lottringen, van Brabant, van Stijer, van Carinten ende Karmole, van Lymborgen, van Lutssenborch, van Gelre; grave van Ausborch, van Vlaenderen, van Tijrolo, van Artoijs, van Bourgonnien; palsgrave van Henegouwen, lantgrave van Elsaten, prince van Swaven, burchgreve van Bourgois ende des Hilligen Rijckes; van Hollant, van Zeelandt, van Ferrete, van Liburges, van Namen ende van Zutphen greve; ende heere van Vrieslant, vanden Windes marck, van Portenow, van Salinis ende van Mechelen. Allen den ingeseten vanden steden ende platten landen onses landes van Vrieslant saluijt. Also Ianeke Unema, Jowv Jouwesma ende Janeke Douwema, den welcken tot hoeren versoeck wij in onse gracie ende genade hebben ontfangen, ende sekere convencie ende tractaet mit ons gemaket hebben, soe wal voer hem luden als oijck voer ju allen, bijden welcken wij belovet hebben, dat alle de ondersaten de in onse gehoorsaemheijt hem sullen willen begeven, genade ende gracie hebben sullen, tselve blijken mach by dey breven van de voergenoemden convencie ende overcomst. So eijsschet, dat wij desen angemerckt doen tho weten ende ijtlick van ju, dat alle de gene de hem luden begeven sullen willen an ons, sullen ontfangen worden in onse genade ende gracie; ende dat gene des hem luden bijden voergenoemden Ianneke Unema, Jouw Jowsma, Janneke Douwema ter causaad van dien toegesecht sal worden, wij in gansser menonge ende willen sijn dat selve juw tho onderholden ende laeten onderholden, navolgende de breven vande overkomst voergenoemt, sonder daer jegens ijet to doen ofte laeten doen in yenigere maneren. Gegeven in onse stadt van Brugge den XXten dach van meij int iaer Ons Heeren dusent vijffhondert ende twee ende twintich, in onsen rijken to weten van Roomschen ende Ungeren etcetera dat dardef, ende van Spanien etcetera dat soevende. Aldus ondergescreven bijden keijser; Wardenroe.

9c De Friezen wensen nader overleg over verdere voorstellen
Als desse bevels breeff ende credencie op den vorgenoemden gemene landes dach openliken gelesen was, soe wordt daer oick doe getoont ende gelesen de guldene bullen ende breven vander keijserlicker maiesteijt, mijt wat privelegien ende vrijheden he desse Vriessche landen wolde annemen ende ontfangen ende onderholden, eeuwelicken ende arffelicken vrij vreesch tho wesen ende tho blijven, alse dat bij oldes bij Karolus Magnus tijden gewest hevet, so dat elck huijss solde iaerlix geven tho tribuijt ende thijns den keijser en crosse; mijt langen anderenj scriften und articulen, de inden bullen ende breven gescreven weren na maniere der keyserlikem maiesteijt bullen ende breven to scrijven. Als de brieff daer gelesen was, so hadden de prelaten, hoefflingen ende de rades vrun den uut den steden ittelicke swaricheyt in summige articulen inden voergenoemden breven. Soe bleven se daer bij ene twe ofte dre dagen, ende sloetens ten laesten, datsse sekere personen vanden hoefflingen ende landen uutgedeputeert hebben, omme aenden keijser weder to trecken, ende de articulen daer se gebreckt in hadden, omme de to varieren ende to verandersaeten. Ende alsdan so wolden se dat achter volgen ende doen, dat de keijserlicke maiestaet van em begerende was. Ende daer worden hen geschicket bevels luden int hoff bijder keijserlicker maiesteijt raden, omme to vernemen wat se daer warven konden op de articulen daer se gebreck in hadden.

10a Gelderse piraat door Habsburgers gespaard en vrijgelaten

De Gellerschen hadden enen to Dockum, geheeten Strenge. De haelde voer ende na vele schepen ter zee, ende wan groote bute ende guet, ende spaerde vrundt noch viandt. So was he uut op een aventuerd ter zee ende hadde genomen dre oft veer scepen mijt volef goedes. Soe weren oick inder zee des keijsers volck uut Staveren, ende iageden Strengen mit sijn volck ende genomene scepen den Schulbalch in nae Eesma zijl. So ontseilde he em aent lant, ende spronck uut den scepe int slijck, ende quam to lande, ende ontleep selff soevende; de ander de opden scepen weren, worden gevangen, ende de schepen namen se ende voerden die tho Staveren. Ende daer wolden se de knechten hangen ende richten, ende de bodel was daer al bij. So helden de knechten to Staveren daer gemeijn omme, ende wolden de knechten nijet gerichtet hebben; ende de boedel wolde daer allijcke wal mede doer, soe sloegen se den bodel doot. Ende den knechten wordt oern levent gegeven, ende lepen voert nade Lemmer bijden Gellerschen hoop.

10b Mislukte Gelderse overval vanuit Lemmer op Sneek

Op Onser Lever Vrouwen avent inder nacht togen uut de Lemmerp de Gellersche knechten, ende quamen des morgens voer Sneeck, als de wakers onder de veste weren; ende als de melckmageden uut solden, so wordt de poerts opgedaen. So werent daer drij knechten, toegemaket in vrouwen clederen, voer an omme die poert in tho nemen, ende de weldige hoop was achter verborgen. Soe wordent wijs die Sneeckers de de poerte opgedaen hadden, dattet vianden weren, ende makeden alarm. Ende de borgers sprongen naect vanden bedde mijt oer geweer, ende de bijder poertea weren kregen de toe, ende quemen ter weer; soe dat die Gellerschen geen gewin hadden, men se weckeden de Snekers onsacht uut den slaep, soe datsse daer nae bet muchten waken. Des saterdages daer nae braken op dree veenken knechten inde Lemmere, ende togen nae de Kunere ende voort naden here van Geller. Ende daer bleeff een hoop knechten ende de seijn schepes luden in dat blockhuis inde Lemere omme dat in to holden ende to bewaren. Wat anslach de here van Geller mitten knechten voer hadde, wistmen niet; de sprake was dat he daer mede voer Covorden wolde, men dat bleeff doe noch achter ende quam niet van.

11a Samentrekking Stichts-Habsburgse troepen in Friesland
To Emden daer vergadderden een hoop knechten. Ende de droste van Covorden toech daer oick bij mijt zijn knechten, soe vele als he ontberen mochte; soe dat daer wal bij ene quemen omtrent vijff hondert. Ende daer quam bijden hoop des keijsers bevels luiden, ende namen den hoop an ende gaven elcken knecht enen gulden op de handt. Ende gengen toe Eembdene to scepe des woensdages voer Sunte Bartolomeus, ende seijlden daer mede nae Dongerdeel. Den hoop van den Borgoenschen de van des keijsers wegen weren in Westfrieslant, quemen bij ene, ende makeden oer leger int clooster to Mariengarde ende daer omtrent. Ende de knechten de van Emden gecomen weren in Dongerdeel, daer hier voer van gescreven is, togen bij den hoop in Marijengaerde. De Gellerscen vuijt de Lemere ende Sloten de namen een huijs in geleghen tusschen Lewerden ende Sneeck to Drewert, ende makeden dat vast. Men die Bourgoenschen gunden em dije tijt nijet datsse dat vast konden maken, ende quemen daer voer mijt groot gescut, ende wonnen em dat huijss aff stormenderhandt, ende staken em den halss aff de daer op weren, uutgenomen twe hoefflingen, de vengen se ende namen daer gelt van.

11b Geldersen en Groningers veroveren kasteel te Coevorden
Daer was een droste van Coevorden Frerick van Twickel genoemt, daer voer van gescreven is, die tho winter verleden mitten knechten inden Dam was, ende daer vuijt verdreven wordt vanden Gellerschen ende Groningers. Welcke drostem den Groningers zeer benauwede, want he verboet den Drenthen datsse geen rogge noch torff in Groningen moesten brengen; oick wolden he niet gehengen, dat yenich goet aff ofte an na Groningen gevoert moeste worden. So quamen doch alle getouwe ende wagenen die guet na Groningen brochten, ende haelden weder botter ende kesen van Westerwolde over Slochter veen na Scharmer mit groot ongemack, dat den Groningers seerp ongelijck was to lijden. So vellen se den fursten van Geller hemelicken an omme dat huijs to Covorden in tho nemen, ende wolden daer oick bijstant ende hulpe toe doen, alst oock gescach. Soe beranden de Gellerscen dat huijs, ende quemen in Covorden des nachtes op Sunte Egidius dach, ende beleden dat huijss. So stack de droste de vleck an, ende brande dat heel inden gront aff op vijff oft sess husen nae, ende deden den armen luden grooten schaden, ende em genen baten omme dat huijs tho holden. De Gellerschen brochten daer voer groote hovet stucken van bussen, ende de Groningers sandene daer oick veer bussen mit clooten ende cruijt, als ene noetslange ende een halve slange ende een heele kartouwe ende een halve kartouwe, mijt vele vlaken ende korven omme mede tho schansen, des donderdages voer Onser Lever Vrouwen Geboerte.
Item daer voeren luide mijt privande, wijn, beer ende broot to Covorden int leger. Ende als de wagen luden wederomme nae Groningen wolden varen, als se quemen to Dalen, soe weren daer die Stichtscen uut Hasselt, ende vengen daer twalff wagen luden, ende voer daer de peerden ende luiden mede in Hasselt, ende daer worden se rasoent. Als nu de Gellerschen oer gescut bij ene hadden, ende nae aent huijs gescansset hadden, so schoten se to malen starckelicken aent huijss ende veste, datse upden husen niet duren konden. So dat se op een vrijdach voer Hilligen Crusesr dach Exaltationis wonnen dat huijs; ende gavent op, ende gengen aff beholtnisses lijves ende guedes al de knechten, men de drostet namen se gevangen ende al dat up den huse was. Ende des drosten wijff namen se al oer gesmijdenu ende clenodien van golt ende sulver, dat een marckelijcken penninck weert was. Ende daer was mede upt huijss een hooftman van Eelden, Johan ter Borchs soen, de wortz oick gevangen, ende wort af gescattet veer hundert gulden ende veer sijden wambeijsen. Ende die droste wort gevuert int lant van Geller. Ende de Gellerscen makeden dat huijss to Covorden weder vast, ende besetten dat mijt volck.

Item die Groningers mitten Ummelanden inden verbonde gaven de furste van Geller to hulpe, omme dat huijs tho Covorden to wijnnen, veer hundert solden een maent lanck.

11 Habsburgers plunderen in Westerkwartier; tegenmaatregelen

De Bourgoenschen van des keijsers wegen in Westfrieslant togen uut Marien gaerde int clooster tho Claer camp. Ende des donredages voer Sunte Matheus anno vorscreven quam een venel knechten omtrent drehundert over Gerkes brugged to Vischvleet ende voert tho Westerdijcken. Ende alle die buren ende huijsluden vlogen ende weken voer op mijt oer goet ende levendige beesten na Groningen. Ende daer worden gebrant tho Westerdijcken ende tho samen in Langewolt elven husen, ende een deel costelicke husen, daer mijt hoij ende koren wal an to scaden gedaen wordt, an een huijss wal dusent Emder Rinsche gulden; een deel weren so goet niet, men weren daerumme costelijcke husen mede. Soe togen se voert mitter oerden ende hoop vanden knechten nae Sloter zijl, ende togen doer Hormergaem nae Faen ende wederomme op na Nije kercke, want inden streke hadden de huijsluijden niet gevluchent. Ende daer kregen se enen grooten rooff van alle levendige have: ossen, peerden, koen, schapen ende swijnen, ende van allen huesreeschap, al dat se dragen ende drijven konden, ende deden den lande onmanierlicke grooten scaden. Ende dreven mitten rooff uut den lande nae Westfrieslant, ende gengen weder liggen in Claer camp bijden anderen hoop. Ende den rooff parteden ende buten se, ende sanden elck sijnen wech nae Leeuwerden ende na Franeker ende Harlinge; daer quemen de Hollanders ende koften em daers beesten aff. De Gellersche ruteren ende knechten, als se Coevorden gewonnen haddent als vorscreven is, quamen nae Groningen omme oeren solt in to vorderen den de Groningers em gelovet hadden; ende gengen liggen in Drenthe ende to Suitlaren ende Noortlaren, want de Groningers wolden den hoop niet inde stadt hebben. Als dan nu des keijsers ende Burgonsce sus in Langewolt weren to rooven ende to barnen wo vorscreven, soe screven de Groningers inden Ummelanden ende inden Olden ampte, ende dageden op man bij man mijt oer geweer bij lijff ende goet, omme de viande vuijt den lande to keeren. Ende de Groninger scutten mijt alle den Ommelanden ende den Olden ampte rusten sick uut, elck mijt oer veenkens, nae kriges wijse. Ende de Gellersche ruteren ende knechten de in Drenthe laegen, soe vorscreven is, quemen daer oick bij. De ruteren reden doer de stadt, ende de knechten worden doer den Segge mijt schepen over inden Hoen gebrocht, ende sijnt mitten scutten ende bueren getogen des frijdages na Vischvleet af. De Westerschen ende Bourgoenschen weken voer op mytten rooff, ende togen bij oeren anderen hoop in Claercamp, soe vorscreven is. De Gellerschen knechten ende Groninger scutten ende de vanden Olden ampte togen in Dockum ende daer omtrent opden dorpen. Ende de ander landen inden verbonde bleven to Vischvlete ende daer omtrent, ende wolden niet over Gerckes brugge, ende lagen daer twe off dre dagen; soe toech Abel Onste mijtten Marrenster ende Hunsynge ende Fijmelinge toegen weder tho huijs. Ende de Damster ende Duijrswolt mijt Langewolt, Vredewolt, Hummerse, Mijdaech, Collum ende Achtkarspel toegen bijden hoop in Dockum, soe dat daer een groot hoop volckes van knechten ende buijren bij ene quemen. Ende de Burgoenschen vandes keijsers wegen laegen in Claer camp. Ende bleven daer teghen malcanderen liggen ende pratten; ende was hart tegen hart, ende nemant dorste opden anderen. Soe braken de Borgoenschen op, ende togen weder in Marien gaerde ende daer omtrent. Ende de Groninger schutten ende de bueren inden Ommelanden ende vanden Olden ampte quemen weder to Groningen des woensdages voer Sunte Michiel anno M Vc ende XXII.

11d Geldersen eisen eigenmachtig schatting uit de Ommelanden

Item als de Groningers mit oeren hoop dus weder tho huijs weren comen woe voergescrevens, so bleven de Gellersche ruteren ende knechten noch liggen in Dockum. So quam noch nae een veenel knechten voer bij Groningen omtrent derdehalffhundert, ende togen naden anderen hoop toe Dockum, ende reysedent na Enema tijl ende doer Langewoldt; ende verdorven den huijsman elendelicken, ende namen al mede van speck, vleesch ende vette beesten, scapen ende swijnen; ende gengen liggen in Kuesmer clooster, ende verdorvent al daer se bij quemen eenu tijt lanck.

De Gellersche ruteren ende knechten de in Dockum gebleven weren, soe vorscreven ys, braken op ende quemen over de Geerckes brugge thoe Vyschvleet, ende de ruteren quemen voort tho Groningen. Ende dat vene knechten de in Kusemer clooster legen, daer hier voer van gescreven is, braken op ende quemen bijden anderen hoop in Vyschvleet; ende gingen daer liggen op de leveringe op den buren opden huesman op Lutkegast, opt Oech ende Rugen waert, tho Westerdijcken, ende aten ende droncken al op datsse krijgen konden. Ende elck man brack op, ende dreeff mijt zijn goet ende levendige have voer en wech na Groningen, ende leten de husen ledich ende woest staen; ende dat vrouwen volck bleeff meestpart bij huijs, ende bestelden em beer ende broot als se best konden. Soe screven se uut inden Ommelanden tusschen Eemse ende Lauwersche enen strengen breeff uuth oer egen vermetelheijt, alse bevels luden onses genedigen heren hartoch Karel hertoch van Geller etcetera itsont to Vyschvleet, an prelaten, hoefflingen, pastoren, vicarien, kercken, landen, huisluden, geestelick ende wartlick nemant uutgesundert: dat ijderman solde opbrengen ende geven van elck grass landes een stuver tho schote, ende dat leveren in handen Evert Donslaer, fursten van Gellers rentemester in Groningen, omme daer mede tho versolden dessen hoop vanden knechten oeren solt datsse bijden fursten tachteren weren, so em van den Groningers gelovet solden wesen, als se zeeden. Dat stadt ende lande spijtich, elendelicken ende jammerlicken is to hooren ende lijden, dat sodanen geboeffte boven recht ende reden buten consent ende volboert van prelaten, hoefflingen, noch borgemesteren ende Raet van Groningen susdane gewalt inden Ommelanden bedreven, dat bijsunichteijt wal achter gebleven weere; den ghene die in Groningen bijden blauwen sack sijnt, ende oer iaer gelt vanden fursten hebben, seen mede doer de vingeren, dat dit arme lant suss elendigeo verdorven wordt; dat Godt geclaget sij.

Item als se daer sus gelegen hadden een dree oft vier dagen, ende upgeeten datter was, ende al in stucken geslagen van doeren, vensteren ende glasen ende alle huesreeschap, braken se op ende quamen wats naer Groningen, ende gengen liggen in Aedewerth ende tho Suijthorum endet Northorum vorscreven, Franssum, Meden ende daer omtrent alle husen vul, ende maeckeden daer oick als vorscreven is tho Vyschvleet ende daer omtrent.

Item de ruteren de van Dockum komen waren to Groningen, als vorscreven is, daer quemen oick vuijt den lande van Geller welckea, de gijngen liggen int closter to Essen; ende de to Groningen lagen, braken op om oeren penninck to besparen, oock want se geen gelt hadden, ende weren groot gelt ten achteren bijden hertogen van Geller, als se seden, welck solt se oock meenden tho hebben ende vuijt to vorderen van stadt ende lande. De togen bijden anderen hoop in Essen, ende verdorvent daer iammerlicken met eten ende drincken ende metten peerden, mit hoij ende haver datsse onnuttelicken verquysten ende verdorven. Doet daer op was dat em worden mochte, so braken se op ende reden doer Groningen op Sunte Jeronimus dach na Selwerder clooster bij Groningen, ende namen daer doe oeren leger, ende maeckeden dat daer oick als se in Essen gedaen hadden. Desse groote maledictie ende plage iss dessen armen Vriesschen lande opgelecht. Godt vergevet em de daer oirsaken in sijnt ende raedt ende dait toe doen, ende dije bijden blauwen sack sijnt ende desse iaergelden in Groningen hebben. Godt geve dat doer eijnde guet sij als sie dat eijgen. Hier van genoech, dat eijnde wil den last dragen.

11^e Habsburgs ultimatum door de Ommelanden afgewezen
De Bourgoenschen van wegen der keijserlicker maiesteijt sanden breven inden Ommelanden bij Groningen, omme dat se den keijser solden gehoorsaemheijt doen; ofte woldense date neet doen, so wolden se se straffen mijt rooff ende brant an lijff ende goet. Den breeff voergenoemt brochten se bijden Raedt van Groningen; de heldent voer spot ende gecksmeer, ende weer een moijterije ende men hovelinghes werck. Doch so sande de Raedt van Groningen den voergenoemden breeff aenden fursten van Geller, omme daer toe weten wat sijn genade daer van belevede; dat wolden se den landen weder verwittighen.

11f Samentrekking Habsburgse troepen in Friese kloosters

De Bourgoinschen de dus lange in Claercamp, quemen in Gerckes clooster ende in Vrouwen clooster ende Vischvleet ende daer omtrent, omme den brantschat vuijt to vorderen soe vorscreven is. Soe verdedingeden int hemelicke welcke dorpen; doch so branden se ersten Hemme Clauwema huijs to Westerdijken. Als de Gellerschen dus lagen op die leveringe in Aedewert, Suijthorum, Northorum ende daer omtrent, ende verdorven de huisluden elendelicken, soe quam daer een man Eppe geheeten, de woende in Groningen ende was geboren vuijt Westfrieslant, ende hadde breven vanden Bourgoenschen, dat he mochte passeren tusschen beijden. Die was tho Aedewert, ende hadde voele moijterije daer onder den Gellerschen knechten. Oock was daer een man geheeten Harmen Smit, ende woonde tho Vischvleet, wal tusschen vijftich ende sestich jaren oldt, de werdt oick gesant vanden Bourgoenschen to Suijthorum an en Gellerscen hooftman, omme den aff to breken van de Gellerschen aen de Bourgoenschen mijt zijn knechten. Oock hadde he breven gedragen omme den brantschat uut tho vorderene inden Ommelanden. Desen Eppe ende Herman voergenoemt leten die Gellersche beijde hangen voer Aedewerth aenden galgen; dat barmelicken ende ongenadelicken was to seen, omme sodane clene sakek em soe scantlicken doot an to doen. Doch Harman Smit wort des anderen dages weder vander galgen genomen, endeo opt kerckhoff begraven. Des gelijckes wortp Eppe oick afgenomen ende begraven. Des woensdages voer Santgange anno M Vc ende XXII braken de Bourgoenschen op, ende togen uut Gerckens clooster in Barger clooster ende daer omtrents, ende makeden daeroeren leger.

11g Habsburgers ontruimen en Geldersen bezetten Gerkerskloosterklooster
Item des donderdages daer na so kregen de Gellersche knechten gelt; want se groot gelt tachteren weren, so wolden se neet voer de vijanden, eer se gelt hadden. Soe kreech elck knecht twe Rinssguldent. Als se dat gelt hadden, soe toegen se op, ende gengen weder liggen in Geerckes clooster, daer de Burgoenschen vuijtgetogen weren. Ende de Groninger deden em mede twe veltgescut mijt cruijt ende clooten.

12a Bestand tussen Geldersen en de Overijsselse steden
Op Santgangen avent verscreeff de nije Gellersche bevels man dije op Coevorden was, dat lant bij ene to Grollerholt, ende quam daer mijt eenen hoop van ruteren ende knechten, ende wolde hulde, plicht ende eede van em hebben. Men de landen wolden dat doe noch neet doen, ende scheijden van ene in onwille.

De hartoch van Geller ende itlicke Stichtssche steden met den van Zwolle makeden mijt malcanderen enen handel ende vreden een tijt lanck, so datsse weder mit malcanderen mochten keeren ende verkeeren; soe dattet sceen datse aen beijden partijen moede weren.

12b Overlast afgedankte Geldersen in Aduard en Drenthe

Als de hartoich van Geller de knechten doe daer niet langer bedarvede, so sande he se weder in Vrieslandt na Groningen. Ende de wolden daer ghene van in hebben. So gengen se liggen in Aedewert ende daer omtrent op die buren; ende weren groot gelt tachteren bijden fursten van Geller, soe deden se den buren grooten scaden. Ende daer vergaderde Ile Heralma eijn part volcks van Oldenhove ende Eesdinge, ende sloegen daer doot vier knechten ende wonden daer ene trosse ende jongen. Doe dat de in Aedewerdt hoorden, togen se hen to Esdinge, ende branden daer een huijs geheeten de Borch, dat Clants volck toe hoorde. Als de knechten dus in Aedewert lagen, ende daer omtrent grooten schaden deden, soe worden de landen verscreven to Groningen omme gelt op to brengen, daermen de knechten mede betalen solde, ende was des woensdages na Elven Dusent Mageden. Men de landen wolden daer niet toe geven, ende wolden daer lever op weest hebben to slaend, als de van Olden hove gedaen hadden soe vorscrevene is. Als dat de knechten vernamen, so braken se op des donredages daer nae, ende togen voer bij Groningen door den Seggef nae Drenthe, ende verdorvent oick daer voer voet op.

13a Karel van Gelre wordt persoonlijk gehuldigd te Groningen
Anno M Vc ende XXII was to Groninge voele murmuracie ende oproer onder den borgeren ende gemeente omme dit orloech ende vanden genen die bijden blauwen sack weren mitten Gellerscen jaergelt; so dattet scheen datter wal twijdracht solde oprijsen. Soe weren daer sommige – we de weren wistmen niet – de namen inder nacht vijve oft ses hoeneren, ende staken de de kele af, ende leden de voer dat Rechthuijs, recht of se seggen wolden: dus salmen ul oick handelen.

Daer oer sommige in Groningen sic serain versloegen, ende screven van stonden an hemeliken an den fursten van Geller, dat he persoenlike queme to Groningen, ofte het mochte wal lichte daer quaet warck worden. So quam de furste van Geller to Covorden. Doen makeden se de borgeren wijs, se weren daer verscreven bijden fursten tho comen; men dat was eenen versierden anslach, omme den fursten mit sie tho brengen, alst geschach. Soe wordt daer hen gesant Luloff Koenders ende Claes Schaffer beijde borgemesteren, ende Karstken Cremer ende Harmen Honrickes vander gilden wegen, op Alle Godes Hilligen avent.
Van stunden an was de furste bereijt, ende sat op mijt zijn ionckeren, ruteren ende knechten, ende gaff sick op de reijse myt em na Groningen. Ende quam op Aller Zielen dach omtrent een ure in Groningen. Ende borgemesteren ende Raedt gengen em tho moete voer Oosterpoorte, ende heten em willkome ende soe reet hee voort in, ende genck ersten in Sunte Mertens kercke, ende daer ontfenck em mester Willem de kerckher to Sunte Merten ende nam em mede in sijn huijs ter herbarges, dat daer toe bereet was, daer he oick in bleff.
Item des maendagest daer nae quam de furste mijt zijnen reden opt Raethuijs; daer worden em de slotelen vander stadt overgelevert, ende nam daer van borgemesteren, Raedt, geswoorne meente huldinge, plicht ende eede.
Item des woensdages daer nae quemen alle de borgeren ende inwoneren to Sunte Wolborch inde kercke, ende daer quam oick die furste inde kercke. Daer wort em oick van den gemenen hoop huldinge, plicht ende eede gedaen.
Item des donderdages daer worden vorscreven prelaten, hooftlingen ende egen arveden ende buren op to comen inde stadt. Ende hebben em daer gedaen huldinge, plicht ende eede, ende hebben den fursten geschencket dusent golden Rinsegulden ende twee vette peerde voer een geschenck.
Item op Sunte Willbrordus dach sande de furste eenen grooten hoop knechten nae Westerlandt; men daer wordt niet vele bedreven dat der pijne weert was van to scrijven, dan branden daer welcke husen; ende de Bourgoenschen lagen starck in Mariengarde int clooster, soe datsse wederomme weken nae Dockum mijt cleijn gewin, ende leten daer welcke dooden achter ende welcke gevangen.
Item des sondages daer nae bat de Raedt den fursten mijt alle zijn gesin ende prelaten ende hooftlingen to gaste opt Wijnhuijs ende opt nije zael, ende tracteerden se daer mijt grooter cost van eten ende drincken, alst in heeren hoven toebehoort.

13b Karel van Gelre ontvangt leenhulde van de Drenthen
Item des maendages daer nae als nemptlick op Sunte Mertens avent reijsede de furste weder uut Groningen, ende bleeff des nachtesd toe Rolde ende to Assen int clooster.
Item op Sunte Mertens dach quam dat landt van Drenthe tho Grollerholt bij den fursten van Geller ome huldinge, plicht ende eede tho doen.

13c Jasper van Marwijk stadhouder te Groningen, trouwt aldaar

Daer nae inden vorscreven jaer so sande de hertoch van Geller enen / stadtholder to Groningen des woensdages na Sunte Thomas; de nam an mitten hooftmans de overheijt inden Ommelanden tok berichten, ende de warven mit stadt ende lande to holden, ende was geheeten Iasper van Marwijck. Ende toech in op den Monicken hollumm, ende nam dat in voer dat hoff van Geller eenn tijt lanck. Daer nae wordt he van synne, ende hijlickte hier inde stadt an Lueken Hornkens dochter; de hadde eenq enige dochter geheeten Geertrud, ende was een olde jonffers omtrent XL jaren oldt, daert konde nemant toe mate komen in stadt ende lande, daer se an hiliken wolde. Ende de nam desse Iasper van Marwijck ter ee; ende huerden Evert Leeuwen huijs inde Brugge strate, ende timmerde dat binnen costelicken, ende voer daer mitter woonen in, ende hielt wal een acht ofte negen peerden to sijnen sael op des fursten solt.

Deel III-Q

Na aanvankelijke successen moeten de Geldersen Friesland definitief aan de Habsburgers prijsgeven (1523)

1a Gelderse terroristen uit Workum verjaagd
Int iaer M Vc ende XXIII sande de hartoch van Geller een hoop krijges knechten in Westfrieslandt, de makeden to Workum een blockhuijss. Ende daer stont enen heerlike stenen kerck toren, men de cappe was affgebrant, doe de Gellerschen eertijdes de kercke branden. Den toren makeden se vast, ende besetten dat blockhuijss ende toren, ende deden de Ommelanden grooten scaden af mijt rooff ende brant ende brantscattinge, ende bedreven daer groten moetwillen int landt.
Als dit die Burgoenschen van wegen des keijsers vernamen, dat de Gellerschen desse landen dus belastigeden, so sanden se over een heer van Wassenaer mijt meer heeren in Westerlant, mijt enen grooten hoop van krijges volck to peerde ende to voet mit groot gescut. Als de Gellersce sagen oer macht, datsse de nijet weder staenk konden, soe weken se voer en wech nae Claer camp ende voert nae Smalinger landt, ende danckeden Godt dat se uut den lande quemen. Ende de greve van Moers toech metten knechten oeck na den fursten van Geller, doch soe quam he corts daer nae weder int landt to Sloten selff vijfte.
Soe togen de Bourgoensschen van stonden an voer Workum, ende namen dat in; ende wonnen voert eersten den kerck toren stormender hant, ende sloegen al doot dat se daer op kregen, ende lantsaten de hengen se uut anden toren. Ende gengen voort liggen voer dat blockhuijss en dre dagen lanck, ende scoten vanden kerck toren int blockhuijss, so datsse dat op gaven beholdtenisse lyves ende levent. Daer na quemens de Bourgoenschen wo langer woe meer int landt, ende makeden dat clooster tho Woldesende vast mijt bolwarcken ende graften; desgelijckest makeden se een blockhuijss op Mackume zijl, ende besetten dat ende oick Woldsende mijt volck, ende branden dat burscup to Woldsende.

1b Jancko Douwama gearresteerd na klacht over stadhouder

De Westfriessche hoefflingen als Ianneke Unema, Ianneke Douwema, Sicke Galens mijt meer oerer partijen beclageden den stadtholder van Leeuwerden, heer Jurien Schenck van Toutenborch, voer dat hoffgericht van Bourgonnien omme itlicke saeken, dat he in Vrieslant bedreven hadde vermidts schatten ende scheren; ende vanden gelde dat de Bourgoenschen int lant gesant hadden van des keijsers wegen, onrecht verorloget hadde; mijt vele beclachten. Dochten laesten so wil dat vet alletijt boven wesene, so wordt de voergenoemde stadtholder int hoff vrij gekent. Ende Ianneke Douwema wort gevencklijcken an getastet, ende geset opt slot to Vyffert. Ende de daer op gevangen compt, koemet selden daer weder vrij aff. Ende de stadtholder quam weder to Leeuwerden, ende bleeff stadtholder.

2a Aanleg stadsgracht en torens aan Noordwestkant Groningen De stadt graft tusschen Botteringe poorte ende Cranen toren wordt in dessen voergenoemden jaer gegraven; ende dat deden sommige karspelen gelegen in Vrieslandt, de eertijts niet voer de stadt gegraven hadden. Ende de stadt leet daer twe nijem stenen toren maken int bolwerck, men de worden niet reede inden selven iare.

2b Zeven Hollandse schepen op de Waddenzee gekaapt

In den voergenoemden jare laegen daer sess hullicken ende een kraveel int Vlie, weren Hollantsche scepen. So quemen de Gellersce uut de Lemere mijt eijn dubbelts seijnschip mit en XXXV seijnscepst knechten, ende seijlden de seven schepen an. De scheeps luden weren op Tessel to lande om misse to hooren, ende daer was nijemant inden scepen dan de scepes jongen ende een scipper. So vellen se de scepen an, ende nemen de in sonder stoot ende slach, ende worpen over int karveel al dat em deende van laken ende luwent ende ander guet, ende wolden de hulken gebrant hebben. So hevet de scipper de scepen verbrantscattet voer twaleff hundert Rinsgulden, ende namen den gevencklick mede int karveel, ende voeren daer mede naden Delffzijl. De Bourgoensche vervolchdensee starckelicken mit scepen, soe datsse dat karveel verleten, ende worpen dat goet in oer seijnschijp soe vole alst voeren konde, ende quemen daer in tenDelff zijl, ende brochten dat voort to Groningen. Daer worden de guederen gepart ende gebuetet, ende de lakenen ende luwent voerden elck oer part nae Westfrieslant. Ende de gevangen helden de van Groningen van des greve van Moers wegen, want he sommige borgeren als Willem Kanter ende Wigbolt Trijpmaker, Johan van Clauwen oer goet op der zee boven oer paspoorten hadde genomen. Maer de borgers van Groninghen de Hollant ende Brabant hier nae versoeken willen, zullen dessen voergenoemden rooff duergenoech betalen.

3^De Turken veroveren Rhodos op de Johannieters

De machtige costelijcke stadt Rodijs, gelegen an Turkijen, dat Sunte Johannes heeren vander orden over mannich ende voelen jaren hebben in gehadt ende bewonet, ende mannigen ridderlicken wederstant voer de karstenheyts mijt voelen orlogen ende mannigen verdreet. Soe hevet de Turck desse stadt in dessen oergenoemden iaere belecht mijt soe groote macht van volck so mannich hundert dusent man, mijt soe groot ontallick gescut, mijt so grooten stormen soe langen tijt durende; soe dat de Rodyssche heeren des Turcks mogenheijt niet langer weerstant doen konde, so datsse de stadt ten lesten hebben op gegeven in des Turcks handen. Wo dat belech ende opgeven is toegegaen, omme dattet veer van ons gelegen is, laet ick onderwegen van to scrijven, salmen wal breeder van ander van gescreven worden.

4a Na vergeefs beleg van Bolsward gaan Habsburgers naar Dokkum
De Burgoenschen, als se desse vesten rede hadden, ende Bolswart dus om ende omme hadden beenget mijt desse blockhusen, soe hebben se de stadt belecht, ende mijt groot gescut voer getogen, ende daer in gescoten. Doch so hebben se daer geen groot gewin an gehadt, ende zijn opgebroken, ende quemen mit der macht, ende gengen liggen to Claercamp ende daer omtrent, in Marien garde ende inden anderen cloosteren ende grooten dorpen; ende bereijden all dinck ende reesscupe van oerloech, omme Dockum mede to beleggen ende to winnen, want dat was to male vast myt bolwarcken ende graften omme de stadt ende een starck onwinnelick blockhuijss daer bij voor alle gewalt.

4b Kasteel Lage wel, Oldenzaal niet door de Geldersen veroverd
Daer lach een huijs in Twente geheeten Laege, ende was een drostampt, ende behoorde aent Sticht van Utricht den bisscop toe. Ende was ene suverlijcke vaste borch ende wal verseen mijt privande, bussen ende bussencruijt; men daer was boven achte oft negen man niet op. Soe togen de Gellerschen mitten Zwolschen daer voer, ende wonnen dat huijs, ende wordt opgegeven.

Doe se dat voergenoemde huijs in hadden, soe toegen se voert voer Oldenzeel; men daer laegen vole ruteren in vanden Twenschen hoeffluden ende Stichtsen ruteren ende knechten. So laegen se men daer voer dre oft vier dagen, ende togen daer weder aff mijt cleijn gewin na Swolle. Ende de ruteren vervolgeden se, ende togen daer achter vele aff. Ende der wijle datr de Swolschen sus mede lagen voer Oldenzeels, soe togen de van Hasselt uut voer Zwolle, ende haelden daer enen grooten rooff van ossen, koijen ende peerden, over sess hondert beesten.

4c Geldersen zenden versterkingen naar Dokkum

De Bourgonschen, als se de vesten dus beset ende rede hadden, quemen se mitten hoop in Claercamp ende daer omtrent. Soe weren de Groningers beanxtet, dat se solden de landen in slaen over Gerckes brugge. So sande de hertoch van Geller en veer venel knechten armes vaesels nakende boeven, ende togen voert in Collum ende voert in Dockum.

5a Johan van Wassenaar verovert Zevenwouden voor Karel V

De Borgoenscen braken op vuijt Claer camp up Sunte Peter Vinkel avent, ende togen doer Smalinger landt endee Opsterlan naden Soeven wolden. Ende daer deden se grooten scaden mijt barnen ende brantscatten, rooven ende vangen; ende dwongen de landen, datsse den keijser musten hulden, plicht ende eede doen.

5b Geldersen en Groningers legeren zich in het Westerkwartier

Als de Borgoenschen sus doer togen inden Soeven wolden door Smalinger landt, Upsterlant, Scoterlant, Stellinge warff, so togen de Gellersche knechten metten buren uut Hummersce, Langewolt ende Vredewolt, Mijdach ende uut der Marne ende Obgae, de darde man uut den lande. Ende namen oeren leger in Vredewolt to Marum ende inde Nues. Des sondages daer nae rusten sick de Groninger schutten ende ander halff hundert borgers, ende daer toe den derden man uut den Olden ampte mitten Damster ende den Ummelanden; ende togen na den hoop door Drenthe, want de cleij wech was quaet to varen van regen. De borgeren ende scutten mitten buren namen oeren leger inde Nues, ende de knechten to Marum. Ende worden de arme buren ende huisluden elendelicken verdorven an oer coren, hoij, scapen, swijnen, gansen, eijnden etcetera ende alle etelcost, so datter neet en bleeff, so datmen se sonder brant niet meer straffen konde. Ende van dit getoch weren bevels luiden van wegen mijns genadigen heren ende stadt ende lande: de stadtholder mijns genadigen heren Iasper van Maerwijck, ende Roleff ten Water ende Evert Mepsche vander stadt wegen. Ende de schutten ende de borgeren voergenoemt de uut togen, wolden neet uutreijsen, de Raedt moeste em geven ter maent veer Philippus gulden. Daerse elck op ontfingen enen Philippus gulden op de hant, eer se uut togen. Ende de bevelsluden Roleff ende Evert voergenoemt kregen elck XXV Philippus gulden; dat voortijdeno niet gescheen was, datmen bevels luden ofte schutten ende borgeren gelt gaven, als se vander stadt weghen vuijt reyseden.

5c Gelders-Gronings leger bijna de terugweg afgesneden

Als des keijsers heer de Soven wolden haddena tot gehoorsamheijt ende subiectie hadden gebrocht, ende lagen in Stellingewarff to Buerkoep, so lagen de Gellersche ende Groninger heer tho Marum. Des keijsers heer brack op des woensdages na Sunte Peter Vinckel, ende togen nae Gellersche ende Groninger heer in Sijgers wolt. Als se daer quemen, so was dat feen quaet, datsse daer nijet over mochten. Des donredages vroe togen se na Backe veend, na Drenthe hene toe Roden toe, ende wolden de Gellerschen ende Groningers den wech onder gaen. Als dat de Gellerschen ende Groningers vernamen, braken se op, ende togen haestelicken na Groningen doer Vredewolt na Mijdwolde. Als se quemen tusschen Oldebort ende Midwolde, weren des keijsers ende Bourgoenschen opt velt achter Adwerder tichelwarck inde Helle. So hadden de Gellerschen ende Groningers omtrent en LXXX ruteren, de reden tegen de vijanden an de Leke. Ende daer was een landweer, daer helden se scutgeveert mit malcanderen; der wijle ruckeden de Gellerschen ende Groningers mit oer gescut ende volck nae Aijngewech op nae Aedewert, ende quamen des avendes in Groningen sonder scade, daer hem God markeliken aff holp. Haddek de keijsersen ende Burgoenschen een halve ure eer doer de Leke komen to Mijdwolde, soe weren de Gellerschen ende Groningers al verslagen ende veriagede luden gewest, want de ander hoop hadde vijff man op een. De Gellersche ende Groninger knechten bleven int clooster to Aedewerdt.

5d Habsburgers ontvangen onderwerping Ommelanden

Als de Gellerschen ende Groningers sus uutwekenn weren, quamen de keijsersen ende Borgoenschen na mitter orden to Midwolde, ende deden grooten schaden mit barnen, ende branden de wedum ende daertoe wal en XX costelijcker husen, ende bij Enema tijl branden se oick twe husen; ende togen voert van Enema tijl na Suijthorum ende Noorthorum, ende makeden daer oren leger mijt oer groot gescut.

De opperste heeren ende bevels luden van wegen de keijsers ende Bourgoenschen was her Iohan van Wassenaer, heer van Valckenborch ende Voerschoten, vrijheer ende ridder vander oerden, ende heer Jurien Schenck van Toutenborch, vrijheer ende stadtholder van Wests Vrieslant. So screven se uut van stunden an in allen den Ommelanden tusschen Eemse ende Lawersce, dat elck daer comen solde to Noorthorum, vrij ende velich aff ende an bij lijff ende guet ende bij straffe oer commissie der keijserlicker maiesteijt, ende doen den keijserlicker maiesteijt gehoorsamheijt, plicht ende eede, ende doen daer vull voer de ongehoorsaemheijt des keijsers. So quemen daer die vulmachtige prelaten ende hoeftlingen mitten egen arveden bij em tho Northorum, ende componeerden ende dedingeden mijt em, so dat de Ummelanden solden em geven voer de rebellicheijt XXXII dusent Rinsgulden, ende setten se voer gijselers de penningen op to brengen bijnnen XIIII dagen. Ende moesten daer sweren de keyserliker mayestaet nummer bet rebel noch ongehoorsaem to wesen, ende stille sitten ende ghenen heeren hulp noch bijstant toe doen tegen der keijserlicker maiesteijt; ende weert sake datse van ienigen heren mijt macht daer van gedrongen worden, so solden se des voergenoemdend eedes ontlastet wesen.

5^e Gelderse aftocht van Aduard via Selwerd naar Essen

Des sondages braken de knechten op de in Aedewert laegen, ende togen over dat Reijdeep in Selwerder clooster. Ende des maendages daere was Sunte Laurens dach, togen se voert voerbij Groningen over dat Scutendeep in Esser clooster, ende verdorvent daer oick al in dat daer was, als sulckg volck plach, wantse geen gelt hadden ende vele soldes tachteren weren.

6a Internationaal optreden tegen het piratennest Dokkum

Dockum was seer vast gemaket mijt graften ende bolwercken ende mit een starck blockhuijs daer in. Ende deden daer vuijt wonderlicke volek quades ter zee, ende spaerden niet vrunt noch viant op den Hollanders, Zelanders ende op den Oosterschen Hensesteden alse Lubeeck, Hamborch, Bremen; ende spaerden nemant vrunt noch viant, ende nament Godt ende alde werlt. So tastent de Oostersche Hensesteden ende de Fockers, de oick van se bescadiget weren, dit oirloech mijt de keijsers ende Borgoenschen heer dat nu in Vrieslant lach mede an, ende dat rooff nest to neet hebben. Als des keijsers ende Burgoensche heer sus tho Noorthorum noch lach, so cregen se tijdinge dat de Dockummer uut weren ter zee, ende hadden sick geswacket mijt volck ende gescut; oeck verhoorden se, datter een veenken knechten op der tucht weren vanden Gellerschen, de in Dockum wolden. So senden de Bourgoinschen een vene knechten des sondages tho Collum, off de Gellersche knechten comen hadden nae Dockum, omme de daer buten to keeren. Des maendages daer nae als op Sunte Laurencius dach, doe brack dat heele heer to Noorthorum op, ende toech in Collum. Des dingesdages daer nae beranden se Dockum, ende beleden dat omme ende um, so datter niemant in noch uutd mochte. De Hollanders ende Zeelanders ende Hensestedene senden daer vele grotes geschuts van kartouwen ende nootslangen ende vole bussen krudes, datsse al daer voer brochten, ende begunden daer starckelickenk op to scheten. Ende daer wort een dam gemaket over Dockummer deep, so datmen daer omme ende omme mochten trecken.

6b Groningen ondervindt allerlei overlast te land en ter zee

Des dingesdages toech daer een schip mit een deel knechten upt Uutlant, ende branden aldern Groninger visscher boen ende huseren. Des selven dages sande de furste van Geller een vennel knechten van sijnen buren mijt knapsacken, ende quemen voer Groningen; men se wolden den hoop daer niet in hebben, ende wolden se bij Drencklaers toren wal met schuten over dat deep geset hebbens, ende solden in Selwertt gelegert hebben; welck se niet doen wolden, ende togen wederomme na Haeren ende na Zuetlaren, ende wolden weder omme naden lande van Geller trecken. Doch so bleven se daer noch liggen.



6c De Habsburgers onderwerpen Kollumerland en Achtkarspelen

Als des keijsers heer noch lach tho Noorthorum, worden de van Achtkarpsel ende Colmer landt oick daer voerscreven, ende moesten daer comen geestlick ende wartlick, ende moesten op oer kneen vallen voor de rebellicheijt ende ongehoorsaemheijt der keijserlicker maiesteijt ende Hilligen Rikes, ende doen plicht ende eede, ende geven der keijserlicker maiesteijt veer jaer scattinge, soe groot als se den Gellerschen plegen to geven.

6d Gelders-Groningse versterkingen bereiken Dokkum niet

De Dockummers weren kranck ende swack van bijnnen der stadt, want daer vele vuijt was op ene buete ter zee, als vorscreven is. So sanden se om hulp ende bijstant tho Groningen, ende wolden daer een veendel knechten binnen hebben.

Soe reden daer uut Groningen des woensdages na Vincula Petri omtrent een hundert ruteren, ende solden daer in Dockum brengen een veendel knechten de in Selwert lagen; doch die knechten dorstent niet aventuren, wantet starck belecht was. Oock was daer geen gelt bijden Gellerschen ende Groningers, soe bleeff de tochte achter. Ende de ruteren quemen des avendes laete weder in de stadt.

6^e Tweede poging verhinderd door bevolking Achtkarspelen

Op Onser Lever Vrouwen avont Assumptionis Marie togen uut Groningen omtrent en tachtentich knechten, ende solden in Dockum trecken, want se daer meer volckes in bedarveden. Ende se togen door Langewolt mijt wagenen to Doesum, ende gengen voert toe voete in Upendeg. Dat vernamen de Achtkarspels, ende sloegen de clocke; soh dorsten se niet veerder, ende keerden sick wederomme, ende togen na Vredewoldt.

7a Acht schepen vol goed opgebracht naar Groningen
Des selven dages quamen daer twee seijn schepen mit knechten to Groningen, de to Dockum tho huijs hoorden. Ende hadden to Harlingen up den ree genomen soven Rinschepen mit vole rooff guedes van ossen, koeijen ende ander plunder waer, ende een schip mit botter ende kesen, dat to Hamborch tho huijs hoorde, als de scippers seden; ende brachten oick mede de gevangen de se op de scepen cregenn hadden. Ende dat voergenoemde gued wordt to Groningen gepartet ende gebutet.

7b Gelderse troepen ontruimen Gorecht en Drenthe
Op den selven dach braken de Gellersche knechten ende buren op de in Essen ende to Haren ende in Drenthe laegen, ende togen weder naden lande van Geller.

8a Habsburgse wurggreep om Dokkum
Des keijsers heer de voer Dockum laegen, makeden twe dammen over Dockummer deep, breet ende mijt enen hoogen dijck daer op – ende wordt rede op Onser Lever Vrouwen Hemelvaerdesa avent – daermen omme ende omme Dockum mochten rijden ende komen in allen legeren, ende oick em dat water nemen uut de graft, als se oick deden.

8b Derde en vierde hulpexpeditie voor Dokkum mislukt
Op des dinxdages daer nae togen en deel knechten van de seijnschepse lueden ende ander knechten mijt schepen, ende wolden in Dockum wesen. Dat worden des keijsers heer wijs, ende senden volck tho scepe, ende togen bij dat Uutlant. Als dat de Gellerschen vernamen, keerden se sick wederomme, ende togen in Aedwerth.
Des donderdages daer nae togen de ruteren de to Groningen laegen omtrent LXXX mitten knechten uut Aedewerth, ende vuijt der stadt omtrent twe hundert, ende wolden en allerm maken to Collum, want daer lach een venel knechten ende en deel ruteren, ende meenden also daer mede de knechten in Dockum to brengen, de se daer groot gebreck hadden; dat em feijlde, want doe se in Upende quemen, doe vernamen dat de schaerwake to Suerhusen, ende maeken clockenslach ende brant teeken, ende quamen mitter macht vuijt, ende vengen twe ruteren de voer uut stotten; de anderen worden veriaget, ende quemen door Drenthe weder in Groningen des vrydages; de knechten worden veriaget, ende quamen een part door Langewolt ende een deel door Vredewolt. De meeste hoop sloech sick deel upt veen achter Suerhusen, ende lagen daer den dach over; ende des nachtes braken se up, ende quemen des saterdages to Groningen als veriagede hoeneren.

8c Vijfde en zesde poging ondanks wat buit mislukt

Des dinxdages voer Sunt Joannes Onthoofdinge togen uut Groningen omtrent XX ruteren op ene bute in Colmer landt; de helden de Gellerschene prijs,omme dat se den keijser gesworen weren, ende se ter lanthoede lagen, ende em mit brantteken ende clocken slach vervolget hadden. Ende desse worden oick veriaget, ende quemen sonder gewin weder to Groningen. Dit moijde den Gellerschen, ende togen weder vuijt des woensdages daer nae omtrent tachtich ruteren ende twehundert knechten mit borgers ende inwoners in Groningen in Colmer lant, ende deden daer grooten scaden mit brant ende rooven. To Collum aende ooster zijt der kercken aen de brugge toe wordt meest deel opgebrant; ende op Colmer dijck nae Scarnhusen wordt oick vele gebrant; ende to Burum om die kercke wordt oick meestj part gebrant. Ende an beijden zijden, vanden Vresen ende knechten, bleven elck twee oftel dre dooden; ende se kregen omtrent hundert beesten mit koen, steren ende bleren, oick wat schapen ende swijnen, de to Groningenn gepartet ende gebutet worden. Ende de vrouwe luiden quemen nae, ende koften een deel hoer beesten weer. Oick brochten se mede vijff oft sess gevangen, men daer sat nijet veles op, want dat was arm volck, de worden daer ransoent.

8d Dokkum capituleert voor de Habsburgers

Als Dockum dus bestalt ende beenget was mijt dat keijsers heer woe vorscreven, so hadden se daer voer voele grootes gescuttes, daer se mede doer dat bolwarck sceten mochten mit ijseren clooten ende tumelers, daerse mede inde stadt schoten, ende deden daer vust schaden in dat volck, de gewondet worden ende doot bleven. So datsse dat op geven wolden, want de uuterste graften weren al over gedammet, ende de bolwarcken weren toescoeten ende de bijnnenste graften wolden se oick dammen, ende woldent stormen. Ende de Vreesche hovelingen de daerbijnnen weren ende borgeren ende buren wolden genes stormens verwachten, ende woldent op geven beholden lijff ende guet; men de stadtholder Johan Goltsteijn ende knechten konden geen genade krijgen. Men als de brant to Collum opgenck, doe meenden se dat de hartoch van Geller ende Groningers uutquemen mijt macht van volck, ende woldent ontsetten; doe gaven se beter coop. Doe wordt op geven des donderdages voer Sunte Joannes Baptista Onthoofdinge. Ende gengen aff beholnesse lijves ende goedes, golt, sulver gemunt ende ongemuntete, mijt cleder ende clenodijen, peerden ende harnasch tot horen lijve. Ende alle prevande, bussen ende cruijt ende huijsraedt solde blijven upt blochuus. Ende alle de hovelingen – weren daer XII bijnnen –mijt den borgeren ende inwoneren solden bijden oeren blijven ongescadiget, ende solden der keijserlicker maiesteijt doen eenen eedt, als de andere landen gedaen hadden. Ende de uutgaen wolden, mochten dat doen. So gengen daer twe uut als Douwe Doynge ende Gabbe Sceltema, ende hadden achte dagen oeren beraet ofse weder in wolden comen ofte nijet. Ende als de stadtholder de stadt ende huijs overgelevert hadde, soe wordt he mitten knechten ende alt getros geverliget mijt twe venel knechten ende twe hundert ruteren over Gerckes brugge to Vyschvleet. Ende des vrijdages quemen se voert to Aedewert.

8^e Smadelijke intocht Gelderse troepen in Groningen
Des saterdages daer na op Sunte Joannes dach Decollationis lepen daer vele vuijt Groningen van borgeren ende inwoneren de lustich weren toe Aedewerth, ende meenden ene groote bute daer to wijnnen. Soe toech de stadtholder Johan Goltsteijn mytten knechten ende getros omtrent en vijftien wagenen, daerse dat goet datse vuijt Dockum mede namen mede voerden, toe Groningen mit wijff ende kinderen. Men doe se daer mede to Groningen quamen, genck de borgemester ende Raedt mytten stadt deners voor de poerter em toe moete. Daer mustes he selvest van zijn peert aff sitten, ende genck gevenckelicken inde stadt tusschen twen stadt deners; dat em seer smelicte ende verdroot.
Ende al sijn goet dat em toebehoorde, nam de Raedt in eer gewaerssum; ende dat de knechten ende den trossen toebehoorde, leet de Raedt em vrij beholden. Ende he wordt to Jonge Roleffs huijs des stadt deners int ijser gevenckliken gelecht.

9a Habsburgse veldtocht vanuit Dokkum tot voor Sloten

Als Dockum sus gewonnen was wo vorscreven, so bleven de bevels heeren der keijserlicker maiesteijt mijt en sess hondert knechten in Dockum, omme in to holden ende weder vast tho maken. Den anderen hoop ruteren ende knechten mit dat velt geschut sundense tho Vyschvleetd, ende makeden daer een leger. Veer oft vijff dagen daer nae braken se op, ende togen na Marume doer Opster landt, ende beleden Sloten, dat de Gellerschen noch in hadden, ende was tho male vast van bolwarcken ende beset mit vole volckes.

9b Gilden verijdelen Gelderse uitval naar Friesland

Op Onser Lever Vrouwen avent Nativitatis wolde de stadtholder to Groningen een tucht gedaen hebben mitten ruteren ende knechten in Westfrieslant.

Als de knechten ter poorten vuijt weren, ende de ruteren solden nae rijden, doe quamen de bouwmesteren vanden gilden ende itlicke borgeren voer de poorten bijden stadtholder ende den burgemeste Lubbert Clant, ende sloten die poorten toe, ende seden em toe: se wolden vander stad geen rooff nest hebben; de knechten de daer buten weren, solden buten blijven, ende de bijnnen weren, solden bijnnen blijven, ofter de duvel solde de keersse holden. Ende de knechten moesten des nachtss buten der stadt blijven, ende so bleeff de tucht achter.

10a Geldersen veroveren Steenwijk bij verrassing
Int jaer M Vc ende XXIII op Sunte Matteus avent – was doe op enen sonndach – wort de stadt Steenwijck jammerlicken omtrent tusschen dre ende veer uren inder nacht vanden Gellerschen mijt voraschen – verredelicken ofte behentlicken, women dat mijt recht noemen mach – ingenomen ende gewonnen. Soe wil ick die oorsake ende dat gelech des in nemens en weijnich roeren.

Inden somer te voren weren de Gellerscen daer voer, ende woldent mit stormender handt winnen, ende verloren den storm, ende leten daer vele dooden, ende bleef doot Michec van Pomeren, dat den fursten van Geller seer moijde. Soe was daer een schulte tho Deveren geheten Bernardus ter Maete, ende hadde dree soens, ende weren al tho samen opsaetssche luyden ende goet Gellersch. So makeden se enen anslach, ende wolden daer in Steenwijck een deel Gellersche ruteren in bringen in schijn off dat Uterschs volck was; men se worden de verrederije wijs, ende wolden se neet in hebben. Ende daer na kregen se een van des sculten soens, ende sloegen em doot. Dit moijde den sculten ende syn andern soens. So quam he mitter wone tho Groningen; want he dan tho Deveren plach te woonen, soe wisten se alt gelech to Steenwijck: women dat best overvallen mochtes, ende dat oer karmisset opden selven sondacu wesen solde, ende dat daer dan vele vanden lantluden ter karmisse quemen, elck mijt sijn frunden vrolick tho wesen. So hadden se daer tho voren een dach ofte twe in bestelt ses oft seven Gellerschen knechten de daer denstes begeerden, want se hadden noch bijnnen Steenwijck wal omtrent hundert knechten. So beyagede de voergenoemde aen de van Gelmuen ende Coevorden; ende tho Groningen daer lach wal omtrent twe hondert knechten ende LXX ruteren. Ende desse versammelden sick bij ene uut bevel des stadtholders Jasper van Maerwijck, ende togen hemelicken uut Groningen, ende quamen in Drenthe, ende quemen inder nacht bij ene voer Steenwijck. Soe hadden se de lose gemaket mijtten verreders de se daer bijnnen geschicket hadden: alst tijt was, so solden seeaf dat vuer daer an steken totten veer hoernen; dat soe geschach. Soe was dat quade wake, want elcka vrolick inder kermissen gedroncken, inde bedde lach onverwarent ende onbeanxt. Soe weren daer wal en anderhalff hundert doer de stadt graft over dat bolwarck op de market gecomen, eert ijemant wiste.

So gengen de trumpetten ende trummen an, ende de stadt in lichten lochen, ende een gescreij: ҇eller! Geller! Geller!Ӎ So vellen de ander, de daer noch buten werenam omtrent twe hondert, doer de graften ende bijden anderen hoop opt marcket mijt een groot gescreij. Ende alle de borgeren ende knechten, inwoneren sagen elck om een goet hen komen, ende lepen nakent ende barvoet en wech uuter stadt; ende weren des enen dages rijck ende des anderen dages arm. Want dije stadt brande gansch uuth inden gront mijt kercken ende clusen, so datter maer ene kerck in bleeff, Onser Lever Vrouwen kercke. Ende daer was een part ine van een canonasie, ende was ene schone kercke mit enen hoogen toren, deg kercke brande ganssch aff; ende de barchvrede – daer die clocken an hingen – branden, dat de clocken een part in stucken vellen. Ende daer brande een heerlick hospitael van den Hillegen Geest. So datter in allen geen VI ofte VII husen staende bleven. Wat gescreij ende jammer ende geroep dat inder stadt was van presteren, vrouwen, jonckvrouwen ende kinderen, mach elck goet kristen mensche overleggen, want daer woonden vele eerbare rijcke luden in, ende elck hadde zijn hoij ende coren ende nootdruft tohuijss tegen den winter; so dat de schade de daer gedaen wordt en is niet wal tho werderenm. Daer die boeven deet in naemen weijnich proffijt van hadden. Ende oft men sodanen anslach ende iammer nae krijges recht voer fursten ende heren genoechsaem wal gerichtelicken kan verdedingen, laet ick ongesecht. Ende de knechten kregen eensdeels eene groote buete van gelt ende sulverwarck ende potten ende ketelen, alst wal te vermoeden is. Des anderdages alst geruchte to Groningen quam, weren oer sommige blijde, wal wast scrivens weerdt. Ende de Raedt sande voert van stonden an daer hen bussen cruijt ende ander privande, beer ende broot, dat em van noden was. Ende daer quam veel rooff guedes daer hen thos Groningen van potten, brouwketelen ende ander koper ende tynwarck, dat een deel versmolten was inden brant, ende wat daer anders in quam van golt ende sulver, gemuntet ende ongemuntet, dat quam nijet to voerschijn. Ende daer wordt oick genoech roeff guedev hen gevoert na Coevorden, na Swolle ende naden lande van Geller, elck sijnen wech. Ende de knechten bleven daer in liggen, ende makeden daer hutten in, omme to graven ende soeken gelt, sulver, golt, tijnwarck ende coper warck, hent so lange dat Sloten ende de Lemmer de Bourgoenschen van des keijsers wegen gewonnen hadden.

10b Gelderse rooftocht tot vlak voor Leiden
Inden selven iare hadde de hartoch van Geller bij em enen grooten hoepen van ruteren ende knechten. De togen in Hollant, ende haelden daer eenen grooten rooff, ende haelden de ossen voer Leijen voer de poorte, ende branden ende brantscatteden daer inden lande, ende kregen daer ene groote buete. Ende togen daer mede int lant van Geller, ende parten ende buten daer den rooff. Ende seden: se dedent uut bevel des koninges van Vrancrick, ende screven oere breven ende paspoorten van des coninges wegen. Doch de Hollanders wisten wal waert hem hen quam, ende wat coninck deet em dede.

10c Dezelfde bende plundert Stellingwerf en Achtkarspelen
Item daer na, als desse bute gedeelt was, quam een deel van dessen ruteren ende knechten weder in Drenthe. Ende togen in Stellinge warff to Oosterwolde ende to Buercoop, to Mackum ende daer omtrent, ende branden daer welcke husen, ende cregen oick welcke gevangen ende een groot rooff van beesten, ende togen daer mede uut den lande door Drenthe.
Item so quemen se voert doer Upsterlant over dat veen des nachtes to Marum in Vredewolt, des morgens vroe voert in Achtkarspel onverwarente int lant, ende branden daer toe Suerhusen ende Augustijns gaef ende Buuconvent sess oft seven husen, ende kregen omtrent twichtich gevangen, ende kregen enen grooten rooff van peerden, ossen ende koijen. Ende togen daer mede van stonden an weder uut den lande doer Vredewolt nae Drenthe ende voert na Groningen, men de Groningers wolden se nijet in laten mijt de gevangen ende rooff; men dat soe vroe guedt gewest dan quaet, omme de arme huisluden oer beesten weder to lossen ende de gevangenen to quijten. Soe togen sel mijt den gevangen ende rooff na Zwolle enden den lande van Geller.

11a Sloten wordt door de Habsburgers uitgehongerd
Also Dockum gewonnen was, ende Bolswart oeck in hant genck onder den keijser als vorscreven is, soe gengen sommige hovelinge alse Renick Jongema ende Kempe zijn broeder myt een groot hoop Vresen in Sloten totten Gellerschen; ende dat was to male vast mit bolwarcken, graften ende singelen onwinnelicken gemaket. Dat beleden des keijsers heers om ende om, datter nijet in noch uut mochte, ende lagent daer voer omtrent acht weken, ende deden daer voer grooten arbeijt myt groot gescut van bussen ende tumeleers; men se kondent mijt scheten nietw winnen. Ten laesten begonde de privande ende cruijt aff to gaen, ende droncken water, ende vernamen geen ontset vanden hartoch van Geller. Ende kregen grooten schaden van scheten daerbinnen van dooden. Oock deden se grooten scaden weder vuijt; de beijden heren, mijn heer van Wassenaer ende een heer van Toutenborch worden beijde op enen dach daer voer geschoten, men se bleven beijde to lijve. Ende des vrijdages voer Sunte Merten gaven seet op, ende gengen aff beholden lijff ende guet, uutgenomen de bussen; ende de inwoners bleven daer bijnnen, ende lantsaten de den keijser sweren woldene mochten oick in blijven, ende de dat nijet doen wolden, mochten trecken naden heren van Geller ende nijet na Steenwijck. So togen Renick Jongema ende Kempe sijn broeder mitten Gellerschen knechten naden hertoch van Geller. Ende de doctor mester Hubert canceler was de opperste beveelsman op Sloten, want de heerel van Moers was daer aff getogen eert belecht wordt. Dese canceler mijt enen geheeten Wijbe van Bolswert was een stolt krijgesman ende een ammerael vande seijnscepes lueden gewest. Desse twe togen boven oern gelofte ende eedt nae Steenwijck. Ende daerover worden se beijde gevangen, ende to Leeuwerden gebracht. Wijbe wordt gericht, ende op een rat gelecht. Mester Hubert was oick al verordelt, ende men solde em in een sack gesteken hebben; men he worts noch doet voerbeden van de geestelicheijt, ende wort op de borch in ene sware venckenisse geset.

11 b Het laatste Gelderse bolwerk Lemmer ontruimd

Item als de van de Lemer hoorden dat Sloten gewonnen was, soe lepen al dije knechten daer vuijt na Steenwijck, ende letent staen alst was. Ende de buren derbinnen gengen in handt, ende kregen genade, ende deden oick oeren eedt der keijserlicker maiesteijt.

11c Nabeschouwing van Benninge
Item hier mede kreech de heer van Geller sijn eijnde ende pasport van Westfrieslant, ende was daer heel uut verdreven. Soe lichtelicken als he daer in gekomen is, is he daer weder uut verdreven; daer nemant een orsake van was dan de heer van Moers ende desse voergenoemde doctor mester Hubert. Wat ongelijck, onrecht, drogerije ende scalckheijt se inden landen daer bedreven to water ende to lande, is nijet wal to scrijven; men alt gene dat de canceler daer den huijsluden mijt onrecht hadde affgescattet ende genomen, voer nu weder voorden duvel,ende wordt em al weder afgenomen.

11d Habsburgers nemen zonder geweld Steenwijk in
Item als de Bourgoenscene van de keijserlicker maiesteijt wegen desse victorie inden Vreeslande in so corter tijt gehadt hadden, ende desse heere van Wassener alle dese steden, vesten ende sloten mijt sament alle desse Vreeslanden mytten Soeven wolden onder gehoorsaemheijt, plicht ende eede des Hilligen Rijcks gebracht hadde, soe togen se voort nae Steenwijck mijt vole volcks uut den Soven wolden, ende meenden de daer in to beslijken. Men se wordent toe vroe wijs, ende verlepent al, ende letent al daer in blijven, gescut, bussen ende privande. Men de Bourgoenschen ende Stellinck Vresen volgeden starck nae, ende togen der achter al welcke aff, de se al doot sloegen. Ende de Bourgoenscen bleven liggen in Steenwijck, ende daer quamen weder in bij em de verdreven borgeren ende inwoneren de to Steenwijck plegen te woonen ende der toehoorde, ende sloegen daer clene huijskens wederop, daer se onder lagen als elendige arme luden.

12a Vruchteloze Habsburgs-Groningse onderhandelingen
Daer wordt eens dach beramet to Aedewerdt tusschent de bevels heeren der keijserlicker maiesteijt ende den Groningers; men daer wordt niet gehandelt, daer de pijne weert is van to scrijven.

12b Dood van Johan van Wassenaar, de veroveraar van Friesland

De heere van Wassener, de alle dit orloech sus vulvuert hadde ende aent eijnde gebracht hadde, de was voer Sloten int belech gescoten in zijn arm als vorscreven is; ende de wonde was al weder heel, ende sijn arm was wat krum gebleven. Soe was daer een mester, ende wolde em den arm weder recht maken; ende de wonde brack wederop, ende dat vuer quam daer in, ende he starff daeran op Sunte Barbaren avent to Leeuwerden. Ende zijn lichaem wordt gecrudet, ende in Hollant gebracht, ende bij zijn olders begraven. Ende zijn doot was beclachlikend ende groot achterdeel de keijserlicker maiesteijt ende den huse van Bourgonien, wante een geluckich, strijdtbaer ende vroem heer was in dessen voergenoemdeng orloge, de alle desse voergenoemde landen in so corter tijt tot gehoorsamheijt ende subiectie des Hilligen Rijcks gebracht hevet, dat andere groote fursten ende heren nijet hebben koenen doen.

12c De priester Hubert ter berechting naar Brabant gebracht

Item mester Hubert de canceler, de op Sloten mede was ende gevangen tho Leeuwerden gebracht wordt, daer voer van gescreven is, de word gevenckelicken voertgesant in Brabant int hoff van Bourgonnien in der heren handen ende beveels lueden der keijserlicker maiesteijt.

Deel III-R

Allerlei gbeurtenissen in en om Groningen, bestand met de Habsburgers en vrede met Utrecht (1524-1525)

1Adviesraad van acht aanzienlijken benoemd te Groningen

Inden iaer M Vc ende XXIIII so was daer vole oproers ende murmuracie onder den borgers ende gemeente in Groningen tegen den Raedt, omme des orloges wille ende den genen de dat iaergelt hadden vanden hartoch van Geller.

Soe worden daer achte vanden borgeren toe gesat vander meente, uut elck cluft twe, de mede to raede opt huijs mitten Raedt solden gaen, ende dat beste raden tot der stadt orber; ende worden geedet vander gemeente. Men dat duerde niet lange; doch so scaften se so vele, dat nemante in eedt spilfvander stadt wegen solde sitten, de ienich iaergelt hadden van ienigen heeren of fursten, se noch oere huijsfrouwen noch oere kinderen. Soe was daer men drei, alse Luleff Koenerdes, Roleff Huijnge ende Lubbert Korenpoorte, de bleven bij oer jaergelt ende wolden in geen eetspill wesen.

2 Vruchteloos Habsburgs-Gronings gesprek te Gerkesklooster

Des dinxdages na Sunte Lucie inden selven iare was daer een dach beramet to Gerckes clooster tusschen des keyserliker maiesteijt bevels luiden ende de van Groningen, omme jeet gudes to vinden omme een stilsate off een bestant of enen eeuwigen vrede. Daer quam ter dachvaert her Iurien Schenck van Toutenborch stadtholder, her Juwe Bottinge ridder, her Tijaert Bourmanni ridder, mester Kempe doctor; vander Groninger wegen quam daer Peter Sickinge ende Luloff Koenders beijde borgemesteren, mester Hendrick Elderwolt doctor ende secretarius, mit noch twee vuijter gesworenen meente ende een bouwmester ende twe vanden achten vorgenoemden borgeren. Men dat gene dat den Gronningers voer geholden wort vanden voergenoemden gescickeden de keijserlicker maiesteijt, alse den hartoch van Geller to verlaten ende de Ommelanden, ende der keijserlicker maiesteijt huldinge, plicht ende eedt to doen, mijt mannigerleije condicien, welck den Groningers so neet belevede. Soe dat daer pijne nijet weerdt is voele van to scrijven, dat opden dach daer meer gehandelt wordt.

3 Deense koning Christiaan II verdreven

De coninck van Denemarcken was oneens inden selven voergenoemden iaer mitten Oosterschen steden Lubeeck, Hamborch, Lunenborch mijtten anderen Wendschen steden. Ende de hartoch van Holsten vel mitten steden toe tegen den coninck, wo wal datse broeder kinderen weren; ende oerlogeden so lange mitten koninck, datsse em vuijt zijn coninckrijck verdreven mijt wijff ende kint vuijt den lande. Sijn koninginne was des keijsers suster; soe toech he daer mede in Brabant bij oeren vrenden, ende clagede daer syn noot. Ende voert toech he an coninck Fernandt sijnen swager ende aen den koerffursten ende anden marckgravem van Brandenborch – de hadde des koninges suster – omme hulp ende bijstant. So versammelden desse fursten ende heeren en michel groot volck too peerde ende to voete, ende togen mit em, ende wolden em weder brengen in Denemarcken. Men het ginck tegen den winter, soe dat he daer niet scaffen konde.De hartoch van Holsten ende de steden lagen so starck tho velde, so dat he daer geen gewin op hadde, ende moeste weder wijcken to rugge sonder gewin. Ende toech wederomme bijden marckgraven van Brandenborch sijnen zwager; ende daer was sijn koninginne, ende quam daer inden craem van eenen kinde.

4 Gelderse overvallen in Drenthe lopen verkeerd af

De Gellersche knechten van Koevoerde quemen mijt XXV peerden, ende wolden nae Roden rijden omme brantschat to halen; ende vonden vijff Bourgoenschen knechten to Rolde, daer vengen se veer aff. Ende daer quam ene van op de balcken, de hoorde oeren anslach, datsse des nachtes, alsse wederomme quemene, wolden tho Scoenloe benachten. Als se to Roeden quemen, so branden se daerg dre kleyne huijserkens, ende worden oeren brantschat wisse, ende reden weder umme nae Schoenloe, ende benachten daer. Ende de knecht van Rolde leep weder na Steenwijck, ende bracht daer de tijdinge. Ende de Steenwijcker quemen daer inder nacht wal omtrent twe hondert starck, ende vonden daer die Coevoerder ruteren naekent int bedde, ende namense daer gevenckelicken mede mith harnasch ende peerden, ende brachten se hen to Steenwijck, soe dat daer man dre oft veer ontquam, de bijden peerden wakeden; soe datsse wal kregen dusent golt gulden tos ener buete.

5a Habsburgs-Groningse schermutseling op de Ruigewaard

De stadtholder in Groningen sande uut de stadt lopers omtrent twintich starck op den Ruge waert omme schattinge to halen. So werenwdaer oick wal teijn oft elven vande Dockmery Borgoenscen knechten. So quemen se bij ene bij Ianeke Unema huijss op den Ruge waert, ende helden daer eenaa scarmuts ende scutgeveert mit malcanderen, so dat de Groninger enen dooden kregen ende twe gewondet; ende der Dockmer worden oick welcke gewonde.

5b Groningse poging doorbreking blokkade op Reitdiep mislukt

Daer nae up Palmavont togen de Groninger uut mit een seijnscip wal XXV starck nae den Dockmers, de dagelix lagen mijt seijn scepen opt Uutlant ende op de Lauwersce, ende keerdent dat daer niet een scip in noch uut naee kunde comen. So weren de Dockmers voer hen geweken mijt oer scip tho Moncke zijl omtrent XIIg starck. Daer seijlden de Groningers nae, ende treden daer tho lande; ende de Buermers sloegen daer de clocke, ende quemen den Bourgoenschen to hulpe, ende dreven de Groningers weder tho scepe, ende schoten em enen man doot. Ende quemen so weder tho huijs.

6 Graaf Edzard poogt land bij Esens te veroveren
De greve van Oostfrieslant hadde enen grooten hoop knechten in zijn lant op de leveringe op den huisman liggen van Hillige Dre Koningen aff, ende dede sijne bueren grooten overlast ende scaden mede; ende nemant konde weten wat anslach hel daer mede hadde. So hadde joncker Ulrijck – zalige Heer Omken halff broeder – ene to sage op joncker Balthazar sijnen broeders sone omme sijns zaligen vaders arfftal; ende de greve weer wal geerne wesen an zijn landt ende an Esense, so als he daer lange na gestaen hadde, ende toech daer voer Ezensen mijt al siner macht ende gescut. Ende het was een bijster regenich weder ende colt, so dat se daer niet voer beschicken konden. Soe dat die greve ende ioncker Ulrick mit ioncker Balthasar handelendenp enen vreden, soe dat he zijnen oem joncker Ulrick solde geven een summe van penningen voer zijns broeders anpart, ende solde sijn sloten ende landen holden; ende de greve solde oick ene summe van penningen hebben op lange dagen ende sachte maninges. Ende togen daer weder aff uuten lande mit halver eret ende cleijn gewin.

7 Meester Ulffert gearresteerd en beschuldigd van verraad
Mester Ulffert de provest van Loppersum, daer voer vele van gescreven is van zijn boverije, woe dat he contrarie der stadt Groningen mitten hovelingen toe vel, na mitten Sassigen heeren ende mitten greven van Oostfrieslant, nu mitten hartogen van Geller; soe hadde hee nu hemelicken handel mitten beveels luden der keijserlicker maiesteijt in Westerlant. So quamen daer brieven van an em inde Passie weke. So was hij niet to huijs tot zijn ongelucke; so kreech die breven de borgemester, ende bracht die opt Raedthuijs bijden stadholder ende Raedt. Soe wordt he opt Raedthuijs gedaget; so sochte he vele wegen omme em to ontsculdigen. Soe wordt daer bijden Raedt op gesloten ende gesecht, dat he sijn iaergelt dat he vanden fursten hadde solde ontwaert wesen, ende solde in sijn huijs gaen, ende daer in blijven tot des Rades weder seggen, als hel dede – ende solde met niemant spraecke holden omme moyterien te maken. So schach em bij nachte vele spijtes ende hoemoedes vanden wakers ende schutten, de galge ende radt voer zijn huijs oprichten ende groote karbussen voer zijn huijs brochten, recht oft seets bestormen wolden; so dat alt zijn drogerije ommequam. Ten laesten wort he aen den hartoch van Geller vorscreven, omme em daer to verdedigen.

8 Aanhouding en vrijlating van Jasper van Marwijks vrouw
De stadtholders huesfrouwe Geertruijt reijsede na Gellerlandt, omme to beseen sijne guederen, ende omme andere handele van zijn guederen to verhueren. Ende als se quam te Meppel in Drente, soe weren daer knechten van Steenwijck, de namen haer daer gevenckelick, ende brochten se bijnnena Steenwijck. So quam daer die stadtholder van Leeuwerden; so wort se vrijgelaten omme enen cleijnen penninck voer cost ende teringe, ende reijsede voert na dat landt van Geller, omme to doen dat oer van nooden was.

9a Zwolle wil weer deel uitmaken van het Sticht

Die borgeren van Swolle begunde dat orloch to verdreten mijtten hartoch van Geller tegen dat Stichte van Utricht ende steden, wan die gemeente arm wordt. Soe worden de borgeren ende gemeente twe partijch mitten Raedt, die goet Gellerschs weren ende die hartoch van Geller daer inder stadt gehaelt hadden; ende vengen daer dree oft veer aff. So quam die hertoch van Geller mit een venel knechten bij nacht, ende lagen verborgen inden hoven ende tuijnen terg tijt, dat die hartoge bij dage nae quam, ende wolde in de stadt trecken, als he gewoenliken plach te comen. Als he tusschen de poorten was, so braken die knechten op die daer verborgen lagen, ende wolden die stadt so mit verrasscen in nemen. Menm de Swolsschen kregen de schotpoorte toe, ende steenden mit stenen van boven aff; so datsse God danckeden, datsse to rugge uut quemen. Ende dije hartoch was bij naer mijt eenen steen dootgesmeten, doch he quam daer bijnnen myt weynichs knechten, ende bleeff daer den nachtt. Men des anderen dages toech he weder nae Hattum in zijn landt, want die Burgonscen weren inde Betouwe, ende branden daer.

9b Hertog Karel belegert tevergeefs Zwolle
Item kortes daer nae versamelde de hartoch van Geller enen grooten hopen knechten ende sijn buren mijt groot gescut van orloech, ende belede Swolle, ende meende dat mijt macht to winnen. Doch het was vast van muren, poorten ende graften ende mijt goet gescut van bussen, so dat hey voele scaden daer voor leet aen sijn volck. Ten laesten wort he mijt sconen woorden daer aff gededinget mit cleijn gewin; doch so wordt daer groet scade gedaen aen cloosteren ende husen, de aff gebroken ende gebrant worden.

10 Afgedankte soldaten van Edzard trekken weg naar Deventer
De greve van Oostfrieslant, als he sijn handel mijt ioncker Baltazar van Esens ten eijnde hadde, so togen de knechten de de greve hadde, mijt den anderen hoop de daer bij quemen, wal omtrent veer dusent, des vrijdages voer Meij uuth sijn lant na Asschendorp voer Nijenhuijs, ende voort Northoren ende Vrenswegen. Daer bleven se een tijt lanck liggen op de leveringe, ende daer quemen ruteren noch bijden hoop, ende togen voort na Deventer.

11 Roelof ten Water bewerkt bestand voor een jaar
De Groningers hadden enen borger geheeten Roleff ten Water, ende was doe mede inden Raedt. De hadde kunde inden hove van Bourgonnien ende sommigen heeren, want he hadde al eer bij heer Floris van Egmont ende greve van Bueren gedeent. De Roleff toech over in Brabant vander Groninger wegen an her Florijs van Egmont, om een stijlsate ende bestant toe vercrijgen mijtten heren aldaer inden hove van wegen der keijserlicker maiesteijt, want de Groninger ende oere borgere in grooter last weren mijt oere ossen tho weijden ende andere neringe ende kopenscup. Soe verwarff Roleff ten Water doer hulpe heer Florijs voergenoemt ene stilsate ende bestant durende een iaer lanck, bij also dat die Groningers bijnnen iaers mijt den raden heeren der keijserlicker maiesteijt inden hove van Bourgonnien solden handelen, omme enen eeuwigen vreden to bekomen mit keijserlicker maiesteijt. So hadde dije hertoch van Geller to Groningen eenen stadtholder genaemt Iaspar van Marwijck, ende was daer en tegen, ende wolde dat so neet beleven, dat de stadt solde handelen buten consent des fursten van Geller. Soe leet die Raet bij ene comen alle de borgeren in Sunte Walburgen kercke. So quam de stadtholder daer oick, ende hadde mit em vele lichte borgeren ende inwoneren, allerleij vaesel, die em toe vellen, ende makeden daer een groot gescreij inder kercken contrarij den Raedt. Hadde Godt daer niet voer gewest, off haddet op een namiddach gewest, daer solde groot quaet van gecomen hebben, so dat de lueden vul gedroncken geweest weren. Soe bleeff dat voergenoemde bestant noch achter, wo wal dat van beijden sijden al belevet was. Soe sanden de Groningers enen hen an den fursten van Geller, geheten mester Huge ten Uul doctor inden rechten, omme alledinck mitten fursten to verkallen van desen voerscreven dingen. Als he daer een tijt lanck was bijden fursten van Geller, so hadde he sijn rede inden hove van Bourgonnien bij keijserlicker maiesteijt, ende makeden een bestant duerende een iaer lanck, daer de van Groningen mitten Umme landen mede in bededinget worden, alss des keijserlicker maiesteijt landen ende des fursten van Geller landen ende ondersaten; ende dat bestant wordt affgekundiget des sondages voor Sunte Vijt

12 Bisschop van Bremen verwoest uit wraak het land Wursten

Als dit bestant gemaket was, soe weren daer vele knechten an beijden sijden, de al orloff nemen. So hadde de bisschop van Bremen wat onwillene met die Westfriesen; de voerschreef den hoop met een, ende was to male groot VIII ofte IX dusent, ende leep alle dage genoech bij, want se genen heren hadden.

Soe togen se hen bijden bisschop; de toech daer mede in Westfrieslant, ende gaff em dat heele landeken toe voeren te vuer ende sweerde; dat to male ongenedigen, boose ende tijrannich was gedaen van enen geestelijcken man; doch so was he een boos, quaet mensche, alsmen sede. Ende als se daer int lant quemen, de buren hadden oick volck bij em vergaddert uut Ditmerschen ende tlant ten Haelen, ende stelden sick ter were; men de hoop der knechten was so weldich ende groot, so datsse daer geen wederstal doen konden. Ende sloegen al doot voer voet dat niet ontfleen konde, ende spaerden wijff noch kint, kercken noch clusen, ende branden dat heele landeken uut, ende staken die zijlen ende dijcken in, ende verdarvent inden gront; ende namen alle dat guet, golt, sulver ende levendige have daer uut, ende worden al rijck. Dat jammer is to scrijven ende to hooren, datmen een lant so barmlickent ende ongenadigen overvalt mit rooff, brant ende dootslach. Als se dat rooff gepart ende gebutet hadden, soe wolden se voert geweest hebben int lant to Halen; men se verbrantscattede hem, ende gaven em ses ende dartich dusent Rinsgulden. Doch daer boven moesten se den hoop hebben op de leveringe, ende geven em de cost so lange, dat se nijet en bete brodes meer hadden; ende so bleven se ongebrandt, ende helden oer goet.

13 Habsburgse hulp bij herbouw van Steenwijk
Die borgeren van Steenwijck ende inwoonderen begonden vrij weder de stadt toe betimmeren mit husen, die daer oer landen ende guederen hadden. Ende de Bourgoenschen van wegen der keijserlicker maiesteijt makeden daer en onwinnelicke starcke veste in voer alle gewalt mijt graften ende bolwarcken; ende wort gemaket, daer des Hilligen Geestes gasthuijs plach to staen, eer Steenwijck gewonnen wort. Ende dit sal nu wesen een voerpoorte, omme Vrieslant ende Soeven wolden mede tho bescarmen.

14 Kostbaar Catharinabeeld voor Akerk te Groningen met bijdrage van Sicke Benninge
Int iaer Ons Heren M Vc ende XXIIII leten de vogeden van Onser Lever Vrouwen kercke ter Ae in Groningen maken dat Sunte Katerinen sulver belde. Inder tijt was daer kerckheer mester Iacop Amelens, ende Sicke Benninge, Lambert Huijnge, Timen Sappens ende Willem Kanther weren vogeden. Ende dat beelde was reede op Sunte Katherinen avent. Ende weecht XXII marck sulvers, dat marcke holt XV loot, ende VI greijn; dat marck gerekent op negen golden encke Rinss gulden, XXXIIII stuvers voer den goltgulden, enen Rinss gulden over den hoop. Negen ducaten wordt aent belde verguldet, deden de vogeden daertoe. De goltsmit kreech voor syn arbeijt LIIII goltgulden, XXXIIII stuvers voerden goltgulden.

15 Vrede gesloten tussen Utrecht/Zwolle en Gelre

Als de knechten Worstfrieslant ende dat lant tho Halen sus iammerlicken hadden verdorven, soe voergescreven is, wolden se geerne over geweest hebben over de Wesere op de Wensche steden ende int lant to Holsten; men de hartoch van Holsten en de steden lagen so starck ter lanthoede, so datse daer niet hen en dorsten. Soe keerden se weder omme doort Stichte van Munster, ende quemen int Stichte van Utricht. Soe nam die bisschop van Utricht een part an vanden knechten, ende belede dat huijs tho Rechteren; men se togen daer weder aff mijt cleijn gewin. Soe worden die van Swolle vereniget ende gesoent mitten bisschop ende den steden, ende verleten den fursten van Geller.

Soe namen de kuerforsten de vrede op tusschen den bisschop ende Stichte, ende den fursten van Geller. Ende daer wort die soene uutgesproken ende an genomen op Sunte Katerinena avent anno M Vc ende XXIIII.

16 Ontslagen soldaten plunderen van Groningen tot Woerden

Als de knechten sus lagen int Stichte van Utricht, ende genen denst hadden, so quamen se in Drenthe mijt enen grooten hoop, omtrent vijff dusent starck behalven getros, mijt VIII venelse daer was Cleijn van Harlum opperste velthooftman. Ende lagen daer op die garde; ende quamen doe voert an in Grooninger lant sondages voer Sunte Katerinen, eersten in Vredewolt ende na in Langewolt ende Hummerse ende Mijdach, voert over dat deep inde Marne, Hunsinge ende Fimelingeh, voert inden Dam. Ende aten ende droncken voer voet op al dat de huesman hadde, ende deden grooten schaden. Ten laesten, doet al verdorven ende op was, togen se mitten hoop na Slochteren over dat moer, nae dat Olde ampt ende na Westerwolde, ende wolden voert nae dat Stichte van Munster. Ende de bisscop van Munster quam mit ruteren ende knechten to velde, ende keerde se, datsse in zijn lant nijet dorsten comen. Doch ten laesten leet he se trecken doer en oert sijns landes weder nae dat Stichtel van Utricht ende voert nae Deventer. Daer kregen se ene scolde ende scepen inder nacht, ende quemen over de IJselen, ende togen voert over de Veluwe na Utricht ende IJselensteijn, Montfoert ende Woorden, ende bleven daer liggen op den leveringe hent tho Mytvasten.

Deel II-S

Groeiende irritatie tussen Stad en stadhouder; internationale onrust slaat over naar Groningen: gilden grijpen de macht en eisen sanering der financin (1525)

1a Conflict Groningen met stadhouder voorgelegd aan hertog

Jasper van Marwijck, de stadtholder des fursten van Geller in Groningen, de worde oneens mitten borgemesteren ende Raedt, ende volea borgeren de mitten Raedt heldenc – ende de sommige mitten stadtholder – omme vele moyterie ende twedracht tusschen den fursten van Geller ende den Raedt. Soe screeff de hartoch van Geller enen scerpen breeff aenden Raedt, dat se solden daer bij zijn furstlicker genaden komen int lant van Geller, omme daer alle twist ende scelinge hen to leggen. De Raedt sande daer hen aen den fursten den prior vandenm Jacoppinen doctor inder godheijt mit ener instructie ende bevel, omme de saeke ende scelinge daer to verdedingen; men he konde daer geen entlick bescheet noch affsceijts crijgen, dan de Raedt solde daer oere volmachtige Rades vrundent bij zijnu furstelicker genaden senden, daer wolde he entelicke mede handelen ende slijten.

Soe hebben borgemesteren ende Raedt, gesworen gemeente, bouwmesteren ende gemene gilden ende borgeren uut geverdiget Clawes Scaffer, Johan Hornken, beijde doe borgemesteren, Evert Mepsche Rades heer, Reijnt Duerdes, Johan Scatter sworen gemeente, Geert Kannegeter ende Clawes Lubbertse bouwmesteren. De namen mede mijt em den prior vanden Jacopijnen broeder Laurencius doctor inder godtheijt, ende reijseden uut des maendages voer Lichtmissen aen den hartochg van Geller, mijt zeker bevel ende instructie daer se nijet boven mijtten fursten solden handelen, mer niet entelicken noch vulmachtich, ende reijseden daer hen mit voele gesins ende deners to peerde ende wagen. Ende senden daer voer hen twe costelijcke peerden omme den fursten to verschencken; dat ene peerdt wordt gecoft to Groningen voer hundert golt gulden ende XXXI golt gulden, dat ander voer dre ende vijftich.

1b Vergeefse pleidooien der Groningers voor de hertog
Jasper van Marwijck des fursten stadtholder tho Groningen toech oick nae der dachfaert. Als se tho Arnhem quamen, daer de furste doem was, doen vonden se enen ongenadigen heren. He wolde de peerden de se em daer gesant hadden, neet hebben noch seen. So hadde de furste bij sick een secretarius ende canceler, een oldt vervaren man, de doen ende laten inden hove was; de gaven de van Groningen hemelicken vijftich goltgulden. De bearbeijdet an den fursten, dat he de peerden ont finck, ende datsse to woorden ende to sprake bijden fursten quamen. Als sij des fursten mit sijnen hogen raede to woorden quemen, soe dede de prior voergenoemt eerstent dat woordt op vanden geschickten der Groningers; men he hadde daer geen gehoor, ende trat mijt rooden kinnebacken aff, want em was inden hove overghesacht, dat he anders ingebracht hadde to Groningen, dan em beiegent was doe he bijden fursten hadde gewest vander Groninger wegen, als hier voer int naeste capittel steet. Daer nae muste Clawes Scaffer borg=98765mester dat woerdt selves doen, dat oick nijet wal wolde affgaen. Want Iasper van Marwijck de stadtholder hadde vele articulen ende punten in scriften, daer he se mede over beclagede. Ende de furste hadde selves op se to seggen, daer se heel mede voerslagen ende beanxtet wordenz. Ende wolden oick mit se nijet wijder handelen inder scelinge, oft se solden vullemacht hebben. So sande de furste zijne raede to Groningen mit sekere credencie an borgemesteren, Raedt, gesworne meente, bouwmesteren, gemene gilden ende gemene borgeren ende inwoneren. Soe leet de Raedt alle de veer cluften bij ene comen to Sunte Mertens ende Sunte Wolberghe kercke, als gewoonlijckend is. Daer worte em voer geholden: off se wolden blijven bij oere privelegien de de furste der stadt gegeven hadde, off dat se den gescickeden Rades vrunden, int lant van Geller weren, wolden geven vulle macht mitten fursten nijes to handelen.
So worden geordineert vier uut elcke cluft, de mitten Raedt ende gemene achte solden handelen ende sluten wat nutte was. Soe wordt opt Raedthuijs gesloten: men wolden den vrunden de bijden fursten weren anders geen bevel wijder geven, dan se mede uuth namen do se uutgesant worden; daer des fursten reden oeren affscheijt mede namen. Ende hier mede was de furste noch niet gesadiget. Als he dit hoorde, soen wolde he den gescickeden Rades vrunden geen orloff geven van daer toe reijsen, ende wolde, se solden vulle macht hebben, so als he em gescreven hadde eer se daer quemen; ende wordt van dage top dage jo ongenediger op se, so datse in grooter anxt ende sorge weren. Als dat de bouwmesteren Geert ende Clawess Lubbertst dit vernamen, so namen se selves orloff, ende quemen bij nachte uuth na Deventer, ende quemen to Groningen to huijs.
So sande noch de furste sijn reede to Groningen, den arffrentemester Arkelens, ende mester Harmen Koppert doctoor, de van des fursten wegen solden handelen vander scelinge; ende de Raedt schickede daertoe meester Willem Frederic ende mester Evert Iarges, beijde doctoren ende kerckheren van Sunte Merten. Soe ordineerde de Raedt negen personen uut den Raedt, gesworne gemente, uut den gilden ende borgeren, de de sake tusschen beijden solden hooren, ende voergeven voer den scheijdesheeren, ende den Raedt opt huijs weder in brengen. So gaven de Gellersche reeden voer veer articulen, ende bleven daer bij, ende hadden wijder geen bevel vanden fursten, ende begeerden neet dan ya oftead neet, off men dat also beleven wolde off neet. Dat ene articul was: off men den fursten van Geller oock wolden bekennen ende holden voer fursten ende heeren nae inholt hooge loefte ende eede. Dat ander: dat de hooftmans solden sine furstelicker genaden sweren de Ommelanden tho berichten na landtrechte mijt sijne genaden stadtholder, ende der stadt niet. Dat darde: dat der stadtholder ende hoeftmans deners solden dragen des fursten cledinge; ende sweren den fursten, ende der stadt niet. Dat veerde: dat se de overheijt vanden Olden ampte gans heel solden uutgaene, ende stellen in handen des fursten. Dit wordt vanden gedeputeerden vake overghedragen bijden Raedt over ende weder over.
Soe dat des fursten reden anders niet seden, dan iae off neen to horen, ende seden mede: se hadden anders geen bevel; ende reden den Groningers: se solden den fursten dat hovet inde schoot leggen; siji solden mijt bede ende supplicatien meer erlangen an sijn furstelicke genade dan mijt wrevelicheijt. Als dit ten laesten opt Raedthuijs quam voor borgemesteren ende Raedt ende den heelen hoop, so treden de bouwmesteren ende gilden mitten borgeren aff opt sael, ende bereden sick; ende quemen weder op bijden Raedt, ende seden weder in: se wolden de veer articulen voergenoemt an nemen ende beleven, se weren des orloges al moede, de Raedt mochte doen wat se wolden. Doe de borgemesteren ende Raedt ende geworen gemeente oldt ende nije sagen dattet den wech hen wolde, so hebben se dat mede consentieert ende belevet. Soe sijnt die gedeputeerden des fursten daer weder op tho huijs getogen ende den fursten weder ingebracht.

1c Conflict schijnbaar bezworen; Van Marwijk blijft aan

Soe hebben de geschickeden Raede van Groningen oeren affscheijt daer kregen, ende sint tho huijs gecomen op Paessch avent, ende hadden inde elfte weke uuth gewest. Ende de stadtholder Jasper van Marwijck, daer alle desem moijterie ende twysten van heer comen was tusschen de fursten ende den Raedt van Groningen – den quijt wolden wesen, ende vele mit monde over geclaget hadden – sande de furste wederomme to Groningen in sijn bevel ende stadtholder daer tho wesen, ende quam soe vroe weder tho huijs als se. So dat de furste helt de overhandt; ende mosten em volgen, al tgene dat he begeerde.

2 Jaar 15525 onrustig door oorlogen: de slag bij Pavia

Int iaer Ons Heeren M Vc ende XXV was en gulden iaer to Rome; men daer was wenich versoeke al daer uut Duijtsch landen omme saken als ghij int vervolch hooren sullen, ende schegen oick wonderlike oproer ende twidracht onder fursten ende heeren ende dat gemene volck. Als inden eersten keijser Frederick, koninck van Spangnene, arsch hartoch van Oostenrijck, hartoch van Burgonien etcetera, hadde groet oerloch mitten koninck van Vranckrijck omme Hooch Buorgonnien als Henegouwen ende Pickardijen, dat de coninck den Bourgoenschen eertijdes hadde genomen, doe vrouw Maria des keijsers olde moeder noch ongehijliket was. Oock hadde de coninck ende sijn voervaders lange georloget omme dat hartochdomivan Meylaen toe becrachten, welck den Hilligen Rijcke toe kumpt, ende is een kamer des Rijcks.

Item oeck soe hadden den koningen van Spaenien der cronen van Vranckrijck ijtlike landen ende steden affgetoghen. So dat desse twe groote heeren ene groote oorsake ende een hoenken mijt malcanderen to plucken hadden. Soe was daer in Franckrijck gelegen een groot hartochdom van Borbon genoemt.

Die hartoch was den keijser van bloedes halven toegedaen; den hielt den coninck suspect daeromme, ende hevet den hartoch verdreven uut Vranckrijck. Soe is hes geweken totten keijser. Want he dant een strijdtbaer man was, so hevet em de keijser gemaket een overste bevelman dat orloech van des keijsers wegen tho foeren. Soe is he getogen mijt groot volck in Lombardijen, ende hevet dat hartochdom van Meylanen in genomen, dat de coninck van Franckrijck een part in hadde. Soe hevet de coninck daer up gerustet mijt alle sine macht van fursten ende heeren ende krijges luden toe peerde ende to voete, mit alle artellerije van orloge, bussen, scharmen, wagenborge ende paulunen als daertoe behoort. Ende de coninck selves in sijner personen daer hen gereijset mijt een ontallick volck van orloech. De hartoch van Bourbon mit sijn heer van des keijsers wegen lach in Pavie ende daer omtrent; ende de keijser sande em daer groot volck uut Spanien, ende hartoche Fernandt des keijsers broeder sande daer groot volck uut Oostenrijck em tho hulpe. Doch de coninck van Vrancrike was em overlegen mijt volck ende gescut. Doch de victorije is all tijt nijet gelegen in veelheijth des volcks. So hadde de keijser daer gesant een bevels man uut Spanien, de wonderlijcke anslagen wiste to doen in orloge. Soe sijnt de hartoch van Bourbon ende he mit een overgekomenk eenen anslach tho maken op den coninck van Vranckrijck, daer hem lach int leger mijt al sijn heer onbewaert ende onbesorget in oer leger. So hevet de voergenoemde keijsers overste hovetman mit em genomen op Sunte Mathias nacht to twaleff uren so voele volcks van orloech als em des van nooden was, de hartoch mijt dat ander heer op den anslach wachtende nader beijder overcomst. So hevet des keijsers volck soe inder nacht overgecomen in oer leger ongerust tot oerloech, ende voer voet dootgeslagen dat niet ontlopen konde. Ende als dit grote alarm was, so quam de hartoch van Bourbon mit sijn heer int velt tegen den dach, ende kreech in de wagenborch, daer dat Fransoyscher gescut lach, ende wende de bussen omme nades koningess heer. De koninck mit sijn heer stelden sick ter weer vromelikent inde orde mit dat volck dat niet verslagen ende verlopen weren inder nacht. Des keijsers heer deden desgelijcken, ende quemen geris an malcanderen. Die koninck mijt sijn heeren ende volck deden grote weer, ende bleeff an beijden sijden vole volx doot. Doch ten laesten des keijsers heer – de hartoch van Bourbon – helt de overhant, ende wan den slach inden velde. Daer wordt de coninck van Vrankrike Franciscus genoemt in zijn eigener persoone gevangena mijt wonderlicke vele van sijn fursten ende heeren, ridderen ende ruteren ende krijges knechten; want die coninck hadde al mit em uut Franckrijck genomen, dat ten orloge deende, ende was mit all siner macht daer to velde getogen. Wat bute ende gewin dat des keijsers heer daer kregen vanden gevangenen fursten ende heeren, ruteren ende knechten, van oer rasoen ende allen clenodien, golt ende sulver, credensie, gelt, clederen, peerden, harnasch ende bussen ende alle andere goederen, is nijet to werderen; so dat dusdane victorie is niet gescheen in dusent iaren. De koninck van Vranckrijck wort mit den gevangenen fursten ende heeren gebracht den keijser in Spanien.

3 Bestand tussen Karel V en Gelre/Groningen verlengd

Do dat bestant uut was tusschen den keijser endee Bourgoenschenf ende den hartoch van Geller ende den Groningers mijtten Ummelandenh, soe wort dat noch vorlenget een jaer.



4a Luther ‘s leerstellingen mede oorzaak van algemene onrust

Daer was onder hartochk Frerick van Sassen de koerforst een groot geleert wijs man ende doctor geheeten Martinus Luther, de wonderlinge oproer ende dwelinge makede in karstenrijck tegen onsen hilligen vader den paws van Romen mit sijnen cardinalen ende bisscoppen ende allen geestelijckep luden; als dat dije pauws ende cardinalen ende bisschoppen ende alle andere geestelijcke luder behoorde so groote goet nijet to hebben van so voele provenen ende beneficien, ende behoerdens neet meer to hebbent dan simpelicken te leven, ende dat ander soldemen den armen elendigen mede deelen ende helpen. Oock soldemen alle de rijcke cloosteren verdelligen ende to niet laten gaen, ende dat guet sulden de fursten ende heeren der landen dije guederen an sick nemen, ende helpen den armen mede van to leven, ende karstenrijck mede to bescarmen. Ende alle de cloosteren vanden veer biddenden orden solden al destrueren ende niet gaen lathen, want oer dingen weren boven dedinge. Oock weert niet van nooden, datmen jenige hilligen, santen oft santijnnen solden vasten noch vijren; oeck de vasten van vertich dagen behoevedemen nijet to vasten, ende des vrijdages moest men wal vleech eten. Ende de moniken, nonnen ende bagijnen mochten malcanderen wal to echte nemen. Oock warlike pristeren mochten wal echte wijven nemen, als se voertijden deden, eer Calixtus de pauws insatte dat de pristeren geen echte wijven moesten hebben. Ende oick dat de pauws mochte sodane aflaten nijet geven van pijne ende schult, ende so ene zele uut dat vegevuer to lossen mit eenen dicken penninck inde kiste tho warpen, ende dat toe Roome to bringen ende dat daer to verbrassen. Ende vele meer anderef ingen, de al tegen onse hillige gelove ende hillige kercke is: als hoemen misse zal doen, ende dat hillige sacrament ontfangen sal, ende women bichten sal, ende datmen gene beelden inde kercke sal hebben dan een crucifix; daer zijne boeken ende scriften wijt ende breet van holden. Daer sick vole fursten ende heeren mijt em to vallen, ende volgen sijne scriften ende boeken ende leere; ende begunnen daer oostwerdt in Prusen ende alle andere landen hen hier to Bremen, to sijne ordune van monken, nunnen, papen echte wijven to nemen, ende vasten noch vieren niet, ende doen in Duitssce missen, ende meer andere dwelinge inder kerstenheijt; dat volen quades der hilliger kercken in bringende wordt, dat van nooden sal sijn den hilligen vader den pauws een generael concilium top leggen, omme dije hillige kercke ende karstenheijt wederomme tho verenigen.

4b Boerenopstanden in Duitsland en tot in Zwitserland toe

Hier onder desen oproer van Luters boeken hebben sick opgeworpen uut allen landen oester heer van Ungerens, van Prusen, uut Sassen een ontallicken hoop van buren ende volckest, genomet de Swarte Walterhoop ofte Swarte buren, tot vele dusenden toe, tot twee oft drij hondert dusenden; ende lagen achte ofte thijn off twaleff mijlen van ene, omme de privande te bet to krigen.

Ende oer opinie ende voernemen was, datmen holden ende navolgen de leere ende boeken, de desse Martinus Luther bescreven hadde, ende de Evangelie de de vier evangelisten bescreven hadden, ende de Epistolen sunte Pauli. Ende solden gene closteren wesen, noch clene steden ende vlecken noch sloeten, daer vesten om solden wesen. Ende andere vele onrelijcke duvelie de se voer namen, daer tho lanck valt to scrijven. Daer sommige fursten ende heeren mijt em toevellen, want oer voernemen was, datmen alle clooster guederen ende ander geestlicke guederen solden stellen inder fursten ende heeren handen, omme den armen ende elendigen mede tho helpen. Sus hebben se angegrepen, ende wonderlijcke volec cloosteren, cleijne steden, flecken ende sloten, daer sick op ontheldend straten roovers ende straten schinners. Ende hebben de al verdorven ende ingenomen ende geplundert, en alt goet dat daer in was genomen, endee moniken ende nonnen veriaget, ende en verbijstert hoop van gemaket. Ende alt volck geestlick ende waerlick dat dus verdorven wordt, lepen vele mede bij desen hoop, so dat daer een groot hoep volck bij ene quam, ende groot gelt ende guet, datse kregen uut allen landen daer se wonnen ende doertogen. Soe dat die fursten ende heeren daer ten eersten geen wederstant tegen doen konden. Soe namen se oick ten lesten voer, ende wolden aff hebben alle eijgendomn van lueden, van alle tollen, wiltbanen, visscherije, de fursten ende heeren de van den keijser gegunt ende gesat weren, men de tollen de van oldes gewest weren, solden blijven ende vissche dijcken; so dat alle guederen ende landen solden al vrij ende gemeen wesen. Ende vele meer onredelike dingen dese voer namen, so dattet scheen datsse alle de warelt solden verdorven hebben. Als dits de fursten ende heren sus vernamen, so hebben se sick daer op gestarcket; waer soe dat daer en leger lach vanden buren van tein oft twintich dusent,

daer hebben se opgeslagen ende dootgeslagen, want se wijt van ene lagen; ende de heeren ende fursten leden ondertijden grooten scaden an oer volck weder. Ende wat daer meer dootslagen wordt, woedat daer meer bijden hoop leep. So datsse sick keerden ende gaven na Swaven ende Switssen ende naeder Rinsche heren landen. Ende de Rinsche fursten ende bisscopen van Collen, Treer, Mens, de palsgrave ende der hartoch van Gulick ende Barge mijt ander fursten ende heeren verbunden sick mit malkanderen tegen dessen Swarten hoop. Ende sloegen daer vele van doot, waer se se becomen konden, daer se kranckest weren; soe dat oer hoop begonde cleijn te worden. Ende gaven se sick na Switsserlant; ende kregen der Swittsers en hoop in oer solt, want se gelt ende goedes genoech hadden, datsse in allen landen genomen hadden; daer bleven se liggen hent men screeff M Vc ende XXVI, soe dat daer geen meer anslach van gheschach. Ende van dusdanen oproer ende duvelie, van susdane vergaderinge van buren, daer se geene fursten ende heeren voer hooftluden bij em hadden, ende dusdanighe gewalt in fursten ende in heeren lande bedreven, is niet vele meer gehoort.

Ende uut desser dwalinge ende verstoorde ende verbaesde warelt is daer vele oproers, muterije ende twedracht opgeresen in allen landen, tusschen de geestelicheijt ende waerlicke luden, tusschen Raedt ende den borgers, als toe Collene, to Utrecht, to Munster; doch de landesfursten – bischop van Collen, van Utrecht ende van Munster – sint tusschen gevallen, ende hebbent elck in oer Stichte opgenomen ende verlijket.

5a Groninger gilden formuleren ingrijpende eisen
De stadt van Groningen kunde oick nijet vrij wesen van dese verstoorde ende verbasede warelt. Int jaer ons Heeren M Vc ende XXV des vrydages nae Sunte Laurencius, soe weren die bouwmesteren ende gemene gilden mit itlicke borgeren uut der brouwer gilde, hemelicke buten weten ende consent borgemesteren ende Raedt, mit malkanderen overgekomen ende ghesloten ende bij eene gesworen bij lijff ende guet, bij ene tho blijven, malcanderen helpen uutdragen alle dat daer van rijsen ende comen mochte: omme alle exsise aff to brengen ende alle perste over den heelen hoop wesen solden, ende alle dinck ordonneren ende bestellen solden tot proffijt der stadt opcomsten ende guederen. Soe hebben se uut oer eigener moetwillicheijt ende vermetenheijt, buten consent, weten ende wille des borgemesteren ende Rades, ten ersten gaen voer allea poorten; ende den poortwachters, de de tekenen voer de poorten ontfengen van dat koren dat ter molen gevoert wordt, nijet meer ontfangen solde bij lijff ende guedt, want de sijss solde aff wesen na dessen dage; welcke ene groote forsicheijt van em was, ende den Raedt spijtige te lijden.

5b De gilden bedreigen burgemeesters en raad

Des dages daer nae wort opt Raethuijs bij ene gedaget borgemester, Raedt, olde Raedt, gesworne gemeente. Soe sijnt daer gecomen de bouwmesteren ende desse gedeputeerden, ende hebben den Raedt daer voergegeven, dat de gilden ende borgeren mijt em samentlijck weren gesloten ende verdragen, datsse alle exsijse wolden aff hebben, ende wolden ene vrije stadt hebben, als dat van oldes plach tho wesen. Ende den heelen anderen hoop vanden hovelingen bleven ten Jacoppijnen, ende de gilden ende borgeren bleven opt marckt, ende oer sommigen inden beer tappers kellers, ende droncken sick vul. De Raedt weren desser meere ende tydinge nijet wal to vredenr ende onwonelick.

Want alsmen sulckes ijets voerhadden der stadt an treffende, so quemen de bouwmesteren ersten opt Raedthuijs bij borgemesteren, Raedt ende geswoorne gemeente, ende gaven em de schelinge ende sake to kennen; ende sloten dan eendrachtelicken dat der stadt nut ende proffijt was. Begeerden oick noch van se, datsse bijden heelen hoop wolden gaen, ende onderwijsense, dat se dat aenstaen wolden lathen ten anderen dage, ende borgemesteren, olde Raedt ende nije Raedt, sworen gemeente mitter heeler achte ene andere manere ende opkomsten vonden de stadt tho onderholden, eermen den sijs dus over dweers aff sette. Daer de borgemesteren ende gedeputeerden sick op bereden, ende weder in seeden: se weren so koene nijet em dat soe weer in tho seggen; seden se em dat so weer, se sloegen se al doot. Dit duerde een tijt lanck desse reden tusschen den Raedt ende gedeputeerden, soedat de Raedt geerne eene andere manire gehadtad hadde; dan dat muchte anders niet wesen, de sijss muste affwesen, ende wolden den van stonden an mitter clocken affgekundiget hebben van borgemester ende Raedt. De borgemesters ende Raedt seden em toe: җil ghij dat jo soe hebben, so kundige gyt selven aff.ӠDaer se op seden: ҄at behoort ons niet toe to doen; wij raden ju, dat ghijt van stonden an doen, ofte het mochte juw wal quader vallen.ӠDit duerde so lange, dat de heele hoop quam opt marcket ende voert Raethuijss, een deel opt Raethuijss; ende kregen een groot swaer holt, ende wolden die dore vanden Raedtcamer daer mede op loopen, ende wolden se al dootslaen. De beneden voer dat Raedthuijs stonden repend: ғlaedoot, slaedoot!ӠEnde helden de messen op: җarpet de verreders hier ten venstere uut!ӠAls de Raedt dit gescreij hoerden, so seden se den deputeerden toe: se wolden alt gene dat se begeerden achtervolgen ende doen, ende dat se sollen gaen ende stellen den hoop tho vreden, se solden oeren willen hebben. Soe moeste de borgemester Hillebrant Roltman, de doe zijn pant was, mit sine medegesellen gaen opt Richthuijs, ende die clocke wort geluijt als mannierlicken is, alsmen ijet vander stadt wegen voer den hove aff kundiget.

Ende kundigen daer aff: dat alle excisen bynnen Groningen sullen aff wesen, ende sal hijer nae ene vrije stadt wesen, uutgenomen van wijn ende Hamborger beer sijsen ende andere olde opcomsten der stadt guederen. Hijer mede weren se des dages to vreden, dat den Raedt spijtich was to lijden.

5c Vier borgen, onder wie Benninge, aangewezen voor stadsschuld

Daer nae des anderen dages quamen bowmesteren ende gedeputeerden weder opt huijs bij borgemesterr ende Raedt, ende wolden rekenschup hebben vanden olden rentemesteren ende den nijen ende alle officianten ende sijssmesteren, ende wolden weten wo vele achterstallige renten ende sculdes de stadt schuldich weren, ende wolden oick uut den heelen hoop opt Raedthuijss veer borgen kesen, de goet daervoer solden loven ende staen voer alle de voergenoemdet sculde, sodat de stadt daer genen scaden van hebben solde. Ende dat solden de veer borgen weder versoeken ende vinden op alle stadt broken van borgemesteren, hooftmans, oldermans, rentemesteren, sijsmesteren, off se ijet onder hadden vander stadt guederen. Hier was niemant opt Raedthuijs to gesinnet, de hijer voer loven noch borge voer wolden worden; men se seden daer op mitten cortsten: dat moste so gescheen, want de heele hoop vanden gilden was tho Iacoppinen; wolde men dat mit lieve nijet doen, so solde men dat mijt leede geerne doen. Ende hebben se mijt luijter gewalt to gedrongen, datsse al tho male ҉aӠmoesten seggen, welck swaer was tho doen. Soe hebben se gecoren borgemester Peter Sickinghe, Sicke Benninge, Harmen Kock, Roleff Sissinge, dee mit swaricheijt ende lange weijgeringe hebben dit moeten loven ende annemen sus borge to worden ende oer handt elck van em to geven. Ende borgemester ende Raedt, bouwmesteren ende gedeputeerden loveden em wederomme de penningen to vinden op de broke van borgemesteren, hovetmans, oldermans, rentemesteren, sijsmesteren, so datsse daer geene scaden an oer goederen solden hebben.

So hebben dese veer borgen bij ene laten dagen borgemesteren, hooftmans, oldermans, rentemesteren, sijs mesteren, omme enen penninck to vinden desse achterstallige renten ende sculden mede toe betalen, dat sick wal beleep over veer oft vijff dusent Rinsgulden. Soe sijnt se bij enen wal drij oft veer dagen, ende hebben niet meer konnen becomen ende vinden dan omtrent hundert Rinsgulden, dat wijt ende veer is van vijff dusent. So hebben borgemesteren, Raedt, bouwmesteren ende gedeputeerden oer handt hijer van getogen, ende de borgen laeten staen, ende geen hulpe noch troost gedaen, omme de penninck to vinden ende mede uut der last ende sculde tor comen; ende hebben gedaen als de backer, de dat broot brengets inden oven, ende blijvet selven daer buijten.



5d De gilden eisen nieuwe ambtseed van alle ambtsdragers

Als desse gijlden ende gedeputeerden dessen oproer ende twijdracht angestalt hadden, so hebben set geordonneert ende in scriften gestalt eenen eedt, dije alle officianten, rentemesteren ende sijssmesteren solden doen: als dat se solden zweren ten hilligen dat se geenderleij guederen van oer eigen guedt jenigen sculdeners hadden in betalinge gedaen – den de stadt sculdeners – dan totter stadt proffijt, ende geen goet onder hadden daer de stadt ijet van toe quam; ofse ijemant daer na bevonden, hijer gebreckelick in bevonden worden, wolden se straffen an lijff ende guet. Dessen eedt was niemant doenliken van den officianten, want daer was nijemant, he hadde wal goet, ossen, peerden, botter, beer ende laken ende an der waer an stat schulde uut geven, daer de stadt genen scaden, of de rentemesteren daer jet an wonnen, hadde de Raedt guedt to lijden; men den eedt den se den Raedt gedaen hadded, de vermochtee datse wal guedt van oer eigen guederen muchten uutgeven bij consent des Rades an stadtschulde, welck eedt se overbodich weren toe doende. Men se weren mit des Rades eedt niet to vreden; de oeren eedt doen wolden, solde daer mede vrij wesen, ende de den nijet doen wolde, wolden se straffen nae oer guethduncken. Sus stont al oer voernemen op argelist ende behael ende onrecht.

5^e Ex-rentmeester Johan Jarges verlaat Groningen na hetze

Soe was daer een man in Groningen geheeten Johan Jarges, gepromoveert mester artium, ende was vanden oppersten geslachten van Iarges volck, de Groningen lange mede regeert hadden, borgemesteren ende Raedt gewest weren; ende sijn ooms sone was nu een kerckheerk tho Sunte Mertens kercke, geheeten mester Evert Iarges. Ende hadde dre broeders ende ooms ende moijen kinderen, so dattet een groet geslachte was. Ende he hadde Peters Sickinge steeff dochter. Desse Johan Jarges sat nu oick inden Raedt, ende hadde wel dre iaren ofte veer iaren rentemester ende sijssmester mede gewest, ende was een eerlick, guet, wijs, vornoemet man. Den leden se groote oneere ende last an ende tegen emr an, dat he solde tho deep inden rentkamer getastet ende voele vander stadt guederen gestolen hebben; so wolden se em doot slaens, oer sommige vangen. Soe toech he uuter stadt, daer he velich mochte wesen; doch over achtt ofte thien dagen haelden em sijn broeders weder in de stadt, omme em tho verandtwoorden. Men he konde mijt den hoop to geen gehoor comen, so als sodane ongestueerden hoop volckes allentoos is. So weeck hij weder uut der stadt in sijn gewaersom.

5f Na gilde-eisen wijkt burgemeester Peter Sickinge uit

Als se sus jo lanck jo meer dus dumme ende onrechtelicke anslage voernamen, soe hebben se den Raedt voergegeven dat desse veer borgen – Peter Sickinge, Harmen ende Roleffa voergenoemt – solden desse voergenoemde achterstallige renten ende sculde, dat sick wal belopen solde omtrent vijff dusent Rinsgulden, op brengen in reeden gelde, ende leveren de over bij Sunte Matheus dage in handen veer vanden gedeputeerden. Welck al gewalt ende onrecht was, want se veerder geen borgen geworden weren – daer se mit drange toegedrongen worden – datse solden vinden die penningen onder alle den genen de se vermoeden ijet onder to hebben vander stadt guederen; daer solde em de Raedt ende gedeputeerden to helpen. Kondense dat daer onder niet vinden, so solden se in oer egen guet dat niet soeken. Als Peter Sickinge dit vernam, so is he oick uuter stadt geweken; ende he ende zijn zwager Iohan Jarges voergenoemt sint tho samen gereijset an onsen genedigen heeren den hartoch van Geller, om oerlnoot ende onrecht te clagenn.



5g Ontzetting Jarges uit raad afgedwongen, geen verbanning

Als Peter Sickinge ende Iohan Iarges sus uuter stadt geweken weren, soe sint se opt Raedthuijss gecomen voer den Raedt, als se alle dagen nije anslagen ende onstuer voer gaven, ende wolden Iohan Iarges voergenoemt meer oneere anleggen ende doen, ende wolden den uuth den stoel des Rades hebben, ende kenden oneerlick; ende begeerden dat de Raedt em sijn kussen solden to huijs senden. Ende de Raedt weijgerdet em ten ersten starckelicken, ende wolden em die onere niet doen achter sijn rugge. Se solden em stellen ter andtwort; konde he sick mit recht niet verdediger, so wolden se em rechtes vervaren laten. Men all des Rades affweren konde em nijet baten, want den hoop was den Raedt gans heel boven gecomen; se mochtens doen altgene dat em belevede. So hebben se genomen sijn cussen, daer he op to rade plach tot sitten opt Raedthuijs, ende hebben dat geworpen op de vloer, ende verwijst int eeuwige eerloos ende uut den Raedt to blijven. Men de Raedt sweech hier stille toe, ende leet em oeren wech gaen. Daer na over achte dagen sijnt se weder opt huijs bijden Raedt gecomen, ende hebben de Raedt voer gegeven ende wolden, dat de Raedt Johan Jarges solde verordelen voer eenen deeff, ende eeuwelick vredeloos leggen uut der stadt; sus konden se em geen meer spijtes ende oneere op leggen, em ende all zijne vrenden. De Raedt wolde em hier op geen gehoor geven, ende seden: җij hebben daer geen recht toe nae inholt uns stadtboekes;Ӡwant off he hier bynnene onse stadt al gevenckelick sate, so moeste he ersten belien ende de cluft muste em eersten vertugen, ende daer op muchte de Raedt verordelen, ende anders neet. De Raedt sede em: җilt ghij em verordelen, dat mogen ghij doen.ӠDaer seden se op als de Joden seden tot Pijlatus: ҏns behoort nemandt te ordelenӮ



5h Stadhouder bewerkt uitstel van betaling door de borgen

Als se in dese onsturicheijt allijke seer jagendem weren, ende wolden de voergenoemde summe van de achterstallige renten ende sculde van de ander dre borgenn op to brengen – wan Peter Sickinge uuter stadt was int landt van Geller – so hevet de stadtholder Jasper van Marwijck ghearbeijt tusschen desse borgeren vorgenoemt ende den gilden ende gedeputeerden. Want he was oer hovets, doen ende laten: alt genet dat se deden, ende weer nieu van hem begundt gewest, hadde he se in oer oproer ende rebellicheijt tegen den Raedt vanden stadtholder nijet gestarcket ghewest; ist also, so vergevet em Godt in sulcken eerlicken stadt suss groten twedracht ende onwille to brengen, daer besunicheijt noch vele meer quades verrysen ende comen mach. Doch hevet de stadtholder bearbeijdet, dat de borgen voergenoemt solden dese voergenoemde summe van penningen voer dat achterstallich voergenoemt op brengen des saterdages na Sunte Michielad; twelck em nijet mogelick was noch doenliken, oock groot onrecht was, off se de penningen ende gelt al hadden, em dat to geven, daer se em penninck noch placke schuldich weren.

5i De drie overgebleven borgen gedwongen tot geldleningen
Alst quam des saterdages na Sunte Micheel, so quamen desse dre borgen als Sicke Benninge, Harmen Kock, Roleff Sissinge vorgenoemt ten Jacoppijnen al int reventer, daer de heele hoop ende de stadtholder vergaddert weren. Daer wort em voer geholden: se moesten van stunden an de voergenoemde summe geldes in oeren handen op brengen; konden se dat niet doen, so weer daer to Deventer een man geheeten Peter Doijs, dec hadde jaerlix twehundert Rinsguldend iaerlicker renten uut der stadt guederen mijt itlicke achterstallige renten; dat solden de dre borgen voergenoemt annemen vander stadt wegen toe betalen ende to vrijen bijnnen twe iaren, ende de zegele ende brievene vande renten buten der stadt schaden in oeren handen weder tof leveren. Daer desse borgen mijt desse reden seer verstoort ende tho onvreden weren sulcken last ende swaricheijt an tho nemen, daer se em penninck noch placke schuldich weren, ende woldent mitten ersten niet doen noch an nemen. Daer em op gesecht wordt van de summigen: җal an, wiltjghijt mit leve neet doen, ghij sult mit leede wal doenӮ Soe moesten se van anxte ende dwanck dat annemen to doen, daer voert breven worden gemaket. Des anderen dages op en sondach worden se weder opt Raethuijs gedaget voer borgemester, Raedt, stadtholder ende gedeputeerden, ende moesten bidden, ende begeren van borgemester, Raedt ende stadtholder de breven over oer te bezegelen, ende moeste elck borge sijn egen zegel mede hangen; welc also geschach, woe wal dat seet ongeerne deden.

Ende hadden se dat neet willen doen hebben, sonder twijffels se haddense gevenckelickent angetastet ende inde venckenisse gelecht. Sulcken gewalt, onsturicheijt, rumoer ende onrecht is in Groningen in menschen gedachten off nije geschien, dat die gilden ende borgeren ende gemeente sus tegen den Raedt ende de olden geslachten upwerpen, de Groningen sus lange eerlicken ende wyssliken geregeert hadden; welck em groot spijt ende hoomoet is van sulck volck, arm ende quales tales, daer vole onder was de nijet sochten de welvaert van Groningen, men lever gewest solden wesena in de kisten ende kantoiren der rijcker borgeren. Ende desse twedracht were nijet opgeresen, dan se hadden troost vanden stadtholder, der was oer hovet ende raet ende daet; ende dat quam toe ende was een orsake tusschen den Raedt ende stadtholder, de se mijt malcanderen hadden, datsse em aff wolden hebben, daer se tegen malcanderen inder vasten mit malcanderen voorden hertochag van Geller weren, daer de stadtholder de overhandt helde ende de stadtholder bleeff, soe ick ju voor van gescreven hebbe. Expecta quid sequitur; men sal geen dinck beginnen, men sal dat eijnde versinnen.

5j Gilden gedagvaard naar Arnhem; Gelderse commissie naar Groningen
Als Peter Sickinge ende Johan Jarges sus bijden fursten van Geller lagen, ende oer beclachten daer deden, soe hevet de hartoch gescreven enen breeff aen den bouwmesteren ende gilden ende gedeputeerden, ende oere supplicatien mede gesant, dat se solden comen voer sijn genaden, ende em tegen Peter Sickinghe ende Iohan to verandtwoorden. Daer se sick op bereden, ende hebben daer luden to gedeputeert, de daer solden hen reijsen. Men des anderen dages was dat weder aff, ende woldent niet besenden; ende weren oick beducht, quemen se daer voer den fursten, he solde em dat int guede niet affgenomen hebben, dulcken oproer ende rebellicheijt voer to nemen. Ende hebben den fursten gescreven, dat he sijne reden hier tho Groningen solde senden, omme de sake tusschen beijden partijen hen to leggen. Daer de furste weder an oer screeff: he konde zijne reden nijet wall ontberen; het were temelicker datsse bij em quemen, dan dat hem se solde to Groningen folgen. Soe hebben se enen vanden ghedeputeerden, geheeten Geert vander Schere, daer hen gesent mijt eene credencie,ende de hadt wal kunde mijtten fursten; de verwarff daer, dat de furste an nam sijne rede hijer to senden; men dat vertoech lange, eer se quemen.

5k Commissie hoort partijen en legt borgen aanbetaling op

Als Peter Sickynge ende Johan Jarges sus lagen int lant van Geller byden hartogen, ende de gylden wolden em daer nyet komen toe ter antwort, soe sande de hartoch to Groningen syn reden, mester Arent van Gruthusen, mester Harmen Koppert ende den scolaster; ende quemen des dages nae Sunte Tomas voer Mydwinter anno XXVV, ende reyseden weder nae hues des wonsdages na Lichtmyssen. Ende gengen alle dagen opt Raedhus to raede mytten Raet ende bowmesteren ende gesworen gemeenten ende gedeputeerden. Ende daer wort voele onredelicke reden voer gegeven vanden gylden ende gedeputeerden over den veer borgen de se gedungen hadden to loven voer dat achterstallyge, daer voer van gescreven is. Ende alle de olde rentmesteren van vyff offten ses jaren vorleden mosten daer op Raedhues voer des hartogen raede ende alle den Raedt ende hoep van gylden ende gedeputeerden rekenscup doen van alle opkomsten ende stat guederen, van opboren ende uutgeven; dat den rentmesteren ende sysmesteren swaer to doende was. Doch wort daer rekenscup gedaen; soe dat daer nyeman onrechtlyken bevonden wort. Soe dat de reden mennich onredelich voernemen hoerden van den gylden ende gedeputeerden, als sodane vertwyvelden hoep plech to doen. Soe datter nyet sunderlinges gehandelt wort, daer der pyne weert is van to scryven; dan daer wort uutgesproken ende in scryfften overgeven, dat men solde geven van hundert gulden jaerlycker renten veer gulden des jaers. Ende dat de veer borgen solden geholden wesen toe betaelen dat achterstallige rente, soe se onder breff ende segel overgegeven hadden. Ende oeck, dat solde oeck vergeten ende vergeven wesen alle den oproer ende gewalt, de de gylden ende gedeputeerden den Raedt gedaen hadden.

Ende de anderen punten, omme de scattinge uut den lande to hebben, ende omme toe appeleren van den Raed an den hartogen, wolden de rede niet van handelen; mochten se versoeken anden fursten, als se nae deden. Ende daer mede nemen se oeren affscheyt, ende reyseden weder omme nae hues op den vorgenoemden dach.

Deel III-Y

De gilden zetten te Groningen het bestuur naar hun hand; tenslotte toch nog verzoening; plundering door afgedankte huurlingen uit Duitsland overal rondom Groningen (1525)

1a Staatsgreep van de Groninger gilden

Daer nae tegen Sunte Peter ad Chatedrae, als men den Raet behoert toe kesen, soe hebben de bowmesteren ende gedeputeerden mytten gemenen gylden alto onrelyken ende handel angevangen, ende gedaen tegen borgermesteren, Raedt ende gesworenne gemeente, dat nye eer ghehoert noch ghescheen is seer Groningen stadt recht gehat hevet. Ende dat was dit: dat se koeren nye gesworenne ghemeente nae oren wyllen contrarie den Raet, ende setten aff de gesworenne gemeente de em niet beleveden daer to sitten, ende van rechtes wegen noch en jaer daer behoerde to sitten. Ende koeren daer ander gemeente weder in, als allerleye volck uut den gylden, als smeden, backers, kremers, scomakers – quales tales. Ende vergeten alle de olde borgers ende geslachten, de des Raedes stoel weerdich weren ende daer toe sitten plegen. Ende voert soe hebben desse nie ge sworenne gemente bij consent ende wylle gekoren en nyen Raed, al uut verwoetheyt tegen den Raedt; ende hebben daer uut den Raet geset, de daer noch en jaer in behoerde to sytten. Want de inde Raet gekoren wort, behoert to sitten twe jaren: des eersten jaers nye Raed, des anderen jaers olt Raet; men se hebben dit niet angeseen, ende hebben se allyke wal affgeset. Ende de twe borgermesteren, als Hilbrant Rolteman ende Evert Mepsche, behoerden aff toe gaen, want se twe jaren geseten hadden inden Raedt. De mosten inden Raedt blyven tegen oren wyllen, omme dat se anders gene borgermesteren uut den Raet konden vinden, de se kesende worden. Ende soe hebben se en nyen Raet gekoren uut oer selves moetwyllicheyt, ende hebben all de olden stammen ende geslachten vergeten, de oer voervaeders voer ende se nae borgermesteren, Raet ende hoefftmans plagen toe wesen, ende koren inden Raet allerleye volck, de men eertyds in de ghesworen gemeente nouwe gekoren solde hebben. Des ghelykes genck de koer oeck toe mytten hoefftmans to kesen, dat de Raet plach to ke sen; men nu koeren de gedepueteerden ende geweldige hoep. Des gelykes koren se nie kerckvoegeden tot horen wyllen. De veer borgermesters de behoert to kesen de voegeden, ende de hadden gekoren de voegeden alst behoert; men de worden affgesat, ende de de gemeente gekoren hadden, de mosten blyven. Dit was in allen den olden stammen een groet hoemoet ende onwylle, dat se dat mosten lyden. Konden se dat gekeert hebben, se haddent gedaen; men het was noch geen tyt.

1b Gilden en bevolking kiezen zelf het gildrecht

Item de olde olde Raet de uut gengen, plegen dat gyltrecht jaerlix toe kesen op Sunte Peters dach; ende dat gyltrecht plecht dan enen olderman to kesen. Dat hebben de gylden ende gemeente oeck an sick ghenomen, ende des Raedes koer to rugge ghestalt; ende hebben gekoren dat gyltrecht nae oren wyllen, ende de koren voert enen olderman. Ende toe dessen oproer ende onwylle was de stadtholder ene grote oersake van, daer de gylden ende gedeputeerden syck an helden.

2a Karel van Gelre erkent het nieuwe stadsbestuur

De bowmesteren ende gedeputeerden mytten gemenen gylden synt noch niet gesaediget gewest, ende hebben gedeputert Hilbrant Rolteman, Henrick Scultinck, Geryt Luekens ende Jacop Smyt, dat se solden reysen an den hartech van Geller omme ytlyke geschafften de se voer hadden, alse omme dat men solde appuleren ende beropen van ordelen dat de Raedt tussche parten wyset, an den statholder ende veer borgeren daer toe verordent, ende voert an den hartoch; ende voert omme ene scattinge toe vinden uut den Ommelanden. Soe synt se daer hen gereyset an den hartoch, daer se guet gehoer kregen van stunden an vanden fursten, want het genck em niet en tegen. Ende hevet hem en reeses mede ghegeven onder breff ende segel: datmen solde mogen appuleren ende beropen vanden Raedt an den stadtholder myt veer borgeren, de men daer toe verordenen solden; ende weer de saeke den to swaer, soe mochtmen voert appuleren an den hartoch. Item oeck worven se ene scattinge in Vreslant van den bor guederen, dat se inden Ummelanden lyggende hebben: dat de hundert gulden hevet des jaers, de sal daervan geven der stadt jaerlix veer gulden.

2b Burgemeesters en raad laten zich niet uitschakelen
Doe se toe hues quemen, ende dat reses ende breff ende zegel voer den Raedt brochten, ende daer gelesen wort, soe hebben borgemesteren ende Raet daer op gesecht, dat se dat genes syns wolde beleven noch an nemen oer vryheyden soe over toe geven, daer se lever wolden omme starven. Ende synt van stunden an opgestaen, oren eed opgesecht, ende de slotelen op de schyve gelacht, ende vanden huese gegaen. Soe toech voert borgermester Evert Mepsche, de syn pant doe was, uuter stadtsoe datter geen recht was en dre weke lanck hent des vrydages nae Paesschen.

2c Gilden draaien bij en verzoenen zich met burgemeesters en raad
Doe wort by ene gedaget borgermesteren, Raet olt ende nie, alle de brouwergylde – dat de treffelickesten borgeren weren – toe Wolberch in de kercke. De de statholder ende gylden weren by ene ten Jacopinen als gewoenlycken was. Soe hebben borgermester ende Raedt daer den borgeren oeren borger eet voergeholden ende gelesen, ende gevraget wat se bij den Raet daer op doen wolden. Daer op gesecht wordt: se wolden al by oeren eed ende byden Raet blyven, ende helpen styven ende starcken; ende de artykulen nummer staen noch to laeten, den de gylden ende gedeputeerden van den hartogen, so vorscreven is, to hues gebracht hadden. Soe synt de bowmesteren myt dre uut den gylden gekomen to Sunte Wolberch inde kercke, ende synt daer vruntlyken verlyket ende overgekomen in maneren hier nae gescreven.

Wy borgemesteren, Raedt, gesworen gemeente, bowmesteren mytten hovelyngen vanden gemene gylden, gemene borgers, doen kondich ende openbaer, dat wy leefflyken ende eendrachtlyken onder ons synt verlyket ende verdragen ende gesloten: soe wat onstuer, onwille ende twist myt woerden off myt warken, woe sick dat mach begeven hebben toe dessen daege toe – is Goede almachtich toe love ende toe eren, omme alle borgeren ende inwoners des toe doechlykerende leefflyker myt malkanderen toe leven – sal gans heel ende al vergeten ende vergeven syn ende wesen; soe dat yder man sal borgermesteren ende Raedt in horen rechte styven ende starcken ende byvellich wesen, als dat nae ende eet toe behoert ende nae older ghewoenten; ende oeck dat nymant sal woerden bruken van dessen verleden saeken, daer de Raed off emans van onsen borgeren to onwylle wesen muchte, off men sal dat berichten nae den stat boeke. Ende dit wort des sondages toe Paeschachten vanden statknechten over de kercke kundiget. Ende des vrydages daer nae wort der ene prosessie geholden, ende men droech dat hillige sacrament omme de stat, als plach toe doen op des Hilligen Sacramentesdach.

3Overlast in Drenthe en Ommelanden door afgedankte huursoldaten

Doe de hartoch van Holsten mytten Wenschen steden Lubeck, Hamborch, Rustech, Besunde myt oren addorenten hoeren wyllen hadden mytten koninck van Deenmarcken, ende den uut lande ende lueden verdreven hadden, soe gaven se de lanskechten orloff, der to maele en groeten hoep was. De quemen doer Stichte van Munster heer aff doer Koverden inde weke voer Palm. Ende gengen in Drente liggen op de leveringe ende garde, ende loysden sick in voelendorpen, want de hoep toe male groet was; want de sprake was datter wall by ene was ende nae daer toe leep over soeven off achte dusent, behalven ghetros ende jongen, eer se weder uut den lande sceyden. Ende waer se en leger in namen, daer kunden se kum achte dagen loysen ende kost krygen, want de hoep to groet was; ende deden den huesman to maele en groten overlast omme beer, broet ende visch to hebben. Vlyschs hadden see genoech, want beesten, scapen, swynen, hoeneren, gansen was daer genoech inden lande. De Groninger wolden geen beer uut laten; soe sloegen seet al in stucken daer se lagen, kysten, kasten, trysoerren ende emmers, karnen, molden, ende ledent int vuer ende verbrandent; ende deden den huess lueden ende buren alto groten overlast. Men daer wort nymant gevangen ende guet ghenomen openbaer, dan dat getros ende horen stelen wal bedlakenen, hemden ende anders clederen, clenodien.

Sus toegen se umme doer alle Vreslant om Groningen, eersten in Vredwolt, voert Achtkarspel, Colmer lant, vort Langwolt, Hummerse, inde Marne, Hunsynge, Fymelinge. De vanden Dam de gaven den hoefftlueden Hansken van Halverstat ende Cristoffer Lange – de weren velthoeftlueden – ene summe geldes, dat se niet loysden in den Dam. Ende voert toegen se in Dyurdeswolt ende na int Olde ampt. Ende lagen in elcken leger VI off VII off VIII dagen, woe se de kost best krygen konden; ende de hueslueden de beer hadden, off de molt hadde ende browden em beer, daer deden se em geen overlast. Ende van daer toegen se weder umme doer Drenthe, hen na Dokkum, in Dongerdeel ende Colmerlant, ende lagen daer oeck en achte dagen lanck. Ende quamen weder umme in Langwolt ende in Aedwert, men daer bleven se men twe nachten. Ende braken daer op des sondages voer Sunte Vyt, ende toegen nae Roeden, doer Drenthe ende voert nae Coverde, nae Zwolle. Daer braken ende sceyden se sick van ene, elck synen wech.

Deel III_U

Excurs over de Sacco di Roma en zijn gevolgen voor het prestige van Karel V (mei-juni 1527)

Deel III-Y

Te Groningen neemt de rechteloosheid snel toe, ook hertog Karel heeft geen greep meer op de massa, die de borgen zware lasten oplegt en zelf een raad kiest (mei 1527– feb. 1528)

1 Proloogje van Benninge
Nu wil ick desse bescryvinge van Jerusalem ende Roeme laten vallen, ende to rugge stellen omme meer daer van to bescryven; ende wyll wederkeren tot de Cronikae van Groningen ende Vreslant voert to vulvoeren ende bescryven, daer ickt voer gelaten hebben, van de gesickede dingen van orloge ende oproer ende moyterie in Groningen ende Vreslant ende int Stichte van Utricht ende lant van Geller ende anders waer gescheen is, ende wyl nu voert an bescryven alt gene dat ick meer beleve.

2 Bevolking valt uit naar een burgemeester en een bouwmeester

Int jaer Osses Heren dusent vyff hundert ende XXVII hadden borgemesteren, Raet ende zworen gemente ende bowmesteren mytter wysheyt van Groningen geordeneert ende gedeputeert by consent der gylden twintich parsonen, oer summigen van den oltsten ende besten geslachten, de eertydes borgemesteren ende Raet gewest weren, ende en deel vanden besten van den gylden ende andere guede borgeren, omme enen penninck ende opkomst to vinden over Groningen, daer de stat mede gereddet mochte worden, ende omme mede in eendrachticheyt to komen. So weren de gedepueteerden myt malkanderen all overkomen ende verdragen ende verdragen opt beleven des gemene Raets ende den gillden, ende woldent opt Raethues weder inbrengen. So weren alle de borgeren ende gilden opt marckt vergaddert. Soe wolde de bowmester Jacop Smyt hen gaen by den ghemenen hoep, ende woldet hem to kennen geven. Soe quemen se em to moete byt Raedhues. So was daer ene onder den hoep geheten Johan Gryp, Lubbert Gryps basters zoen, off als men sede en monkes sone broder Harmen van Coverden, een onredelick, quaet, geck scalck ende moytmaker; ende toech syn swert uut, ende reep: ғlae doet!ӠEnde sloech den bowmester Jacop Smyt onder de voeten, ende sloech ende how verveerlyken op hem. Men he kreech weynich wonden, men cletwonden* ghenoech, sodat he gereddet wort, ende quam levendich en wech, ende ontleep ten Geestlyken Maegeden int cloester. Ende de Raet was opt hues, ende worden gewarnet so dat de heele hoep sus an quam. Soe sach elck om en guet hen komen. Borgermester Hilbrant Rolteman ende borgemester Reynt Alberdae myt meer Raedes heren naement Hillige lant in, ende lepen to Sunte Merten inde kercke. De borgemester Lueleff Konerts belepen se by de Botterwage; solden se daer doet gheslagen hebben, doch he wort ghereddet van gueden borgeren, dat he ontquam, ende leep toe Heerpoerte uut nae Helpen. Godt de versacht, anders wert wonder gewest datter niemant doet bleve, soe onstuer als de onredelyke hoep was.

3 Gilden en bevolking dwingen nieuwe monetaire verordening af

Daer nae hadden borgemesteren ende Raedt ene ordinancie ende geset gemaket van allen gelde dat ganck solde hebben bynnen Groningen, ende wort affgekundiget, als men plecht. Doe quamen de gylden ende de geemente, ende makeden ene ander settinghe / vanden gelde tegen den Raedt; dat moste soe en voertganck hebben.

4 Comit van 24 gedeputeerden vormt samen met de raad het stadsbestuur

Daer nae makeden de bowmesteren ende hovelingen vanden gylden enen nyen oproer ende moyterie buten consent, weten ende wylle des Raedes, ende leten by ene komen de veer clufften vander stad. Ende dit was de statholder Jasper van Marwyck all en oersake, de se starckede in oren moetwyllen. Ende depeteerden veer ende twintich parsonen uutten veer clufften over all Groningen, quales tales, allerleye arm volck ende weynich de wat hadden, dan ropers ende moytmaekers, daer de statholder dagelicx mede omme genck. Ende de solden mytten bowmesteren ten Jacopinen to rade komen ende mytten hovelingen vanden gylden. Ende deden dagelix tegen borgermesteren ende Raet mytter zworen gemeente alt gene dat se wolden. Soe dat de Raet hadde gene macht tegen den hoep, ende hadden daer gene meer gehoers, off der kinderen geseten hadden.

Ock was daer doe ter tyt allerleye volck inden Raedt ende ghesworen gemeente; men had se eertyds oer summyge neet angeseen, de daer desse gylden ende hoep sus bygebracht hadden; daer mochtent se mede maken, woe seet wolden.

5a Hertog Karel probeert schriftelijk de gemoederen te kalmeren

Daer na quam den hartoch van Geller dagelix voer van dessen groten oproer ende moyterie, de dagelicks bynnen Groningen geschach jo lanck woe meer; daer de statholder Jasper al de meyster van was. So screff de furste to Groningen an bowmesteren ende gylden enen strengen ende erenstlyken breff omme desse moyterie ende oproer aff to stellen ende neder to leggen mytten oversten, ende weder eendrachtich toe worden myt malkanderen. Dit warck saege veer de Burgonschen ende greve van Oestvreslant, hier omme stadt ende lande: dat mochte den hartogen wal lichte van lande ende lueden brengen, ende groet last stad ende lande van komen.

5b Gevolgen voor de raad na weigering tot nietszeggend antwoord

Myt dessen breff quemen se by den Raed; ende wolden, de Raedt solde den hartogen daer weder op beantworden ende scryven, dat se hier bynnen Groningen van genen oproer offte moyterie wusten, ende weren myt malkanderen wal over
een ende to vreden – dat joe altesamen gelogen was. Soe wolde de Raet sodanen antwort niet scryven. So wolden se den Raedt myt gewelde daer to dringen, dat se dat den fursten alsoe solden scryven; dat de borgermesteren ende Raed woldent niet doen. Ende daer toegen een deel van borgemesteren ende Raedt uutter stat ende wolden oren eet op seggen ende dat recht laten staen. So quemen de bowmesteren ende gedeputeerden ende hovelingen vanden gylden by ene, ende screven den borgemesteren ende Raet, de uter stat weren geweken, dat se van stunden an weder in to komen by ener korter gesatter tyt, ende nemen oren eet ende recht weder an sick, by verboert lyves ende guedes ende ewelicke vredloes uutter stadt. So dorsten se den rebellen hoep niet onthoeren, ende quemen weder inde stat, ende tasten oren eet ende recht weder an, wo wal seet ongeerne deden.

6 Volkstribunaal dwingt de raad tot veroordeling van Johan Jarges

Daer nae quemen de bowmesteren ende gedepeteerden mytten gedeputeerden opt Raethues byden Raedt, ende wolden dat de Raedt solde mester Johan Jarges verordelen voer en deeff; dat de Raed weygerde, ende woldent niet doen. Wanttet also geen statrecht en was ende tegen oer stadtboeck; wantmen nae allen rechte niemant mach verordelen, he moet eersten belyen ende jechtich wesen, ende nae vertugen. So leten de bowmesteren ende / gylden mytten gedeputeerden alle de veer clufften to Hove daegen ende by ene komen, ende leten vole tuegen daer koemen ende by ene daegen achter syn rugge – mester Johan niet tegenwordich syn noch niemant van syner wegen –, de elck syn tuechnisse daer deden, niet gerichtlyken naeden boeke. Doch de veer clufften vertugeden hem voer en deff; doch de Raedt wolde daer niet op ordelen. Men en dach daer na

hebben se den Raedt daer toe gedrongen, dat se mester Johan Jarges mosten aff kundigen van stunden an van dat Rechthues, dat he were vertuget voer enen deff van de veer clufften, ende wort ewelicke vredeloes gelecht voer enen

deff; welck em ende alle syne vrunden en ewyghe scande ende oneere was.

7a Gedeputeerden beantwoorden de brief mondeling te Arnhem

Inden selven jaer omtrent Pinxterachten verdrogen de bowmesteren ende gedeputeerden myt malkanderen, dat se woldent besenden an den hartoch van Geller, omme hem to verantworden op de scryfften, de de furste vanden oproer ende moyterie bynnen Groninge ghescreven hadde. Ende hebben daer to verordent ende gedeputeert ende hen gesant Tomas Scynckel – de was doe inden Raet, ende plach mytten gylden to holden – ende Henrick van Lewerden – en scomaker, nu bowmester –, Claws Lubbers ende Johan Gryp.

7b De vier borgen en Johan Jarges naar Arnhem gedagvaard
Item worden oeck verscreven de veer borgen alse Peter Sickynge, Sicke Benninge, Harmen Kock ende Roleff Sissynge, omme hem to verantworden op de borchtal, als se vanden gylden toe gedrongen weren voer de achterstallige renten van der stat wegen toe betaelen. Daer quam mester Johan Jarges oeck, omme em toe verdedinge voer den fursten van de deverie, daer he voer vertuget ende verlecht was. Daer quam oeck de statholder Jasper van Marwyck, ende Hinrick Scultinck, deet mester Johan overgesecht hadde voerden Raet van Groningen, ende synen voet daer op geboden, dat mester Johan weer en witlick deff.
Als se quemen myt malkanderen ter sprake voer des fursten hoegen raeden, so zede mester Johan Jarges: he stunt daer voer recht, ende wolde syn gheleyde op seggen; Henrick Scultinck solde des ghelyken oeck doen, omme lyff ende levent to wynnen ende to verlesen; ende boet synen voet daer op uut, dat ment hem nummer myt recht solde waer maken, als men em valslyken over gesecht ende achter syn rugge over getuget hadden, dat he en witlyck deff were. Daer Henrick Scultinck op zede: he stont opelycken bekant, dat heet voer den Raedt van Groningen also gesecht hadde van der borger wegen, daer wolde heet em waer maken; men voer des fursten raede wolde he myt em geens rechtes plegen. Ende helt em an syn geleyde. So en hebben de raede niet wyder inder saeke gehandelt.

8 Wederzijdse vertogen voor de raad; deze houdt de zaak aan
Doe desse parten oren affsceyt hadden, worden die veer borgen vorgeroert voer gheyseget; de ore saeke daer op deden, ende beclageden sick: dat se geweltlyken* daer to gedrongen worden vanden gylden ende gedeputeerden, dat se mosten borge worden voer soedane achterstallich renten als de stad buten sculdich was, ende dat weder vinden op borgemesteren, Raet, hoefftmans, oldermans, rentmesteren, sysmesteren ende op alle officianten de de stat guederen gehandelt hadden; ende offte se totter summe niet komen konden, als dan solden se dat niet nemen van oer eygen guet. Daer de ghedeputeerden int kort op antworden: se hadden daer geen bevel op de saeke toe antworden offte to verdedingen, men se hadden bevel toe verdedingen op de scryfften, de de furste toe Groningen an hem ghescreven hadde vanden oproer ende moyterie. Daer de saeke op berustede, ende krgen een affscheyt op Onser Lever Vrouwen avent Visitacionis Marie: dat de sake solde berusten ende anstaen blyven hent tot Sunte Mychaels dage, vry, velich lyves ende guedes. Ende in myddeler tyt soe wolde de furste selves to Groningen komen, offte syne vulmachtige hoege raeden daer senden, omme alle dinck hen to leggen.

9 Hertog Karels afgezant doet te Groningen gunstig bemiddelingsvoorstel

Daer nae hevet de furste to Groningen gesant enen doctoer, genompt mester Johan Winscotes, myt ener credencie. Ende hevet daer gesecht van des fursten wegen, dat syne furstelycke genade begeerde van borgermesteren, Raet, bowmesteren ende gedeputeerden, dat se de veer borgen onghemolesteert wolden laten, ende de saeke berusten laten hent to Lichtmissen eerstkomende. De furste wolde Peter Doys arffgenamen to Deventer voer de twe hundert goltgulden jaerlycker renten ende voer dat principael ende alle achterstallige renten, daer de vorgeroerde borgen voer ghelovet hadden nae inholt oer breff ende segel vorgeroert, buten der stat hinder ende schaede to vreden stellen, ende de rente breven van Doys volck em weder leveren; welck borgemeysteren, Raedt, sworen gemente mytter wysheyt vanden gueden borgeren geerne wolden achtervolget ende gedaen hebben.

10 Niettemin veroordeelt het gerecht de borgen tot betaling

Men Her omnes volck, de ropers ende geemente woldent niet to laten, soe als sulck volck altyt doeet, daer geen recht noch reden an is. Ende repen all gelyck: se wolden niet langer wachten, se wolden oer saeke myt recht doer dryven. Ende hebben de borgen alle veer recht geset mytten stat dene Hoffert, alse Peter Sickinge, Harmen Kock, Roleff Sissinge – de weren uter stat geweken – ende Sicke Benninge – was inde stat. So hebben de dre borgen de uter stat weren, oer saeke myt oeren huesvrouwen scryfftlyken verdedingen laten: soe dat de Raet was part der saeke, soe mochten se over hem niet rechten; se wolden em toe rechte staen voer oren behoerlyken rechter den hartogen van Geller, de weer ore rechte landes furste. Se pasten op de antwort niet, ende gengen oer gange allyke wal doer. De Raedt haddet geerne geseen, men se weren boven den Raedt, de mosten wal doen wat se wolden, ende mosten hem verwinnynge gunnen; ende hebben de borgen alle veer verwonnen ende scryven laten, woe wal dattet tegen stat recht was. Ende toe Sunte Andres pant leten se de veer borgen opelycken vant Rechthues vredeloes leggen, voer vyff dusent Rinsgulden ses hundert ende XXXIII goltgulden. Ende voert op Sunte Angneten avent leten se elck borge mytten schulten ende stad deners penden op alle oer guederen, elck in sunderheyt voer de hele alinge summe vorscreven, dat all tegen stat recht is.

11 Peter Sickinge bij vlucht gemolesteerd zonder vervolging daders

Item Peter Sickinge, ene van den veer borgen, hadde anxt voer den hoep, ende mocht dessen groten homoet ende gewalt niet langer lyden, ende wolde reysen uter stat. Als he ter Hoger bruggen quam, soe weren daer en veer scuten schuvers, ende quemen hem to mote, ende slogen ende stotten hem; ende drongen em aff dat he se moste loven toe geven XX Philippus gulden, ende he moste hem setten enen golden rinck ende III Philippus gulden to pande. Ende namen emsyn benet van syn hovet, men de twe gesellen wolden daer geen doen mede hebben. Daer quam en buer gaen; kofft he weder van enen hoet, sette he weder opt hoevet, ende toech voert an. Dit was opelyck straten schinnen, men het genck sunder straffinge hent, want de Raedt noch de sculte van Selwert hadde geen macht dat to berichten, van der gylden wegen, de boven hoer was.



12 Borgen gearresteerd en tot onmiddellijke betaling gedwongen

Item op Sunte Blasien dach int jaer dusent vyffhundert ende XXVIII weren de bowmesteren ende gedepeteerden mytten hovelingen van den gilden te Jacopinen to raede, als se plegen; ende hadden gesloten, se wolden de veer borgen vangen, ende wolden dat gelt van em hebben, daer se hoer voer gepent hadden. So stont Harmen Kock voert Wynhues by meer borgeren. Soe quemen se an myt groet gescrye, ende tasten hem an gevencklyken, ende brochten hem opt nie sael, ende leten hem daer bewaren, hent dat se de ander borgen daer by hadden.

Peter Sickinge was uut der stadt geweken; so stont syn soene Johan Sickinge opt marckt, ende dachte nargent op, menende syn vaeder genck de saeke an, se hadden geen recht noch reden tot em. Men allyke wal tasten se hem gevencklyken an, ende brachten by Harmen Kock. Roeleff Sissinge als he dat roemoer vernam, dat den helen hoep sus verbolgen quam van dat marckt, de leep ter Ae poerte uut, ende meende myt en schip to ontkomen. Daer lepen se in syn hues myt oer geweer, ende sochten em alt hues doer. Ten lasten vernamen se dat he buten de poerte was; so volgede se hem nae, ende belepen hem int scyp, ende vengen hem, ende ledden hem nae den marckt. Daer leep al na man, wyff ende kint, offte men enen deff ter galgen hadde geleyt; ende brochten hem by de ander gevangen. Sicke Benninge was in syn hues, den tasten se niet an, ende helden em voer enen gueden man, want he nie van em geweken hadde.

Ende daer worden se eersten geset op den rentkamer ende daernae der onder inden keller, ende worden daer bewae dach ende nacht myt XL off L man myt oer gheweer vanden gilden. Doe wort em gesecht: se mosten daer to raeden bynnen dre daegen, dattet gelt daer were, off se mochten van oren hals komen.

Soe hebben oer vrenden daer voer geraden, gelent ende geborget, dat se elck oer penninge alse XIII hundert Rinsgulden ende XXXIII goltgulden ende II ½ stuvers op brochten ende betaelden. Dat al tegen stat recht was, want doe se gepent hadden, soe solden se de panden nae den teyn dagen verkofft hebben. So mochten se oer niet gevangen hebben; ende off se toesaege gehat op Peter Sickinge, daer mochten se synen sone niet voer antasten. Men se deden al dat se wolden, het were recht offte onrecht; de Raet hadde daer gene gewalt noch wederstant in. Sicken Benninge leten se sus gaen en tyt lanck, ende hem wort nargent van gesecht. Doech moste he syn penninge oeck betalen, soe alse de anderen voer hen hadden gedaen. Men se beclageden hem: omme he borge was geworden, moste he mede op leggen; se wolden hem so weder mme helpen, he solde daer genen scaden int ende van hebben. Ende danckeden hem voer enen gueden man.

13 Onrust op de Grote Markt verhindert verkiezing van de nieuwe raad
Des saterdages daer inden selven jaer, als men den nien Raet kesen solde, wort Jacop Smyt de olde bowmester oeck gevangen vanden gylden ende borgeren; ende was en groet oproer opt marckt, want se hadden en ordinancie ende geset gemaket: soe vroe als daer jenich oproer were, so mosten alle de gilden ende borgeren byene opt marckt komen, olt ende jonck myt syn geweer, by verlues syn gylde ende borgerscup. Alsus, als se jenige moyterie off duvelye int hovet hadden, soe quam de hele hoep op en kort by ene; daer de Raet seer verveert ende versaget voer weren. Soe datter doe op den dach geenen nie Raedt koes off koren wort, doch de bowmester Jacop quam voert weder uut.

14a Onregelmatigheden bij verkiezing van de raad

Des sondages – dages daer nae – beleveden seet dat men en nien Raet solde kesen. Ende senden opt hues an de talmans ende gesworen gemeente ene cedule, daer in gescreven weren weren XVI offte XVII de men niet inden Raet solde kesen, want de wolden se niet in den Raet hebben. Ende dat weren van de besten ende eerberheyt, / de se ende ore voervaederen Groningen geregiert hadden, ende borgermesteren ende Raet plegen to wesen, als benamen: Lueleff Konerds, Peter Sickynge, Claws Scaffer, jonge Johan Hornken, Harmen Kock, Roleff Sissinge, Sicke Benninge, Lubbert Clant, Roleff ten Water, Roleff Huynge, Jemme Alma. Roleff ten Water was over jaer inden Raedt gekoren, ende wort borgemester gekoren; men desse weldige hoep wolden hem niet gunnen noch toe staen de Raedes stoel, ende moste niet inden Raet wesen. Soe datter men dre borgemesteren dat jaer van XXVIII weren, ende daer staen men dre borgemesteren in allen breven de gesegelt do sint.

14b Klacht Benninge over incompetente raad en Jasper van Marwijk
Dit was desse eerberheyt spytich ende swaer to lyden. Als se den nien Raet by oer consent ende beleven sus koes, soe worden daer aller leye volck in gekoeren, dat soe na reden ende byllicheyt niet en behoerde, als: Claws Knoken houwer, plech en knoken houwer to wesen, nu brouwet he wat mede; Johan Volkers, was en onnosel cleyn manken, de vaeder was en bartscerer gewest ende syn moder en papendochter; Harmen van Campen, was en scroder in korter tyt, ende sneet nu laken, en sempel, onnoesel, slecht man; ende meer sempel lueden. Men de konden kryten ende moyten mytten gylden, de worden inden Raet ende sworen gemeente gekoren. Het hadden eertydes selsen voegelen / gewest in der kouwe to sitten; men plach se waendages uut den geslachten ende stammen to kesen: van de Huynge, van de Jarges, van de Sickinge, van de Kathers, van de Clanten, van de Schaffers, van de Hornkens, van de Ulgeren, van de Konerdes. Daert nu wyt off lopet! Mochten Otto ter Hansowe, Henrick Kather, Swer Kater, Allert Clant, Evert Hubbeldinck, Ghosen van Dulck, Henrick Baeroldes, Johan Rengers Scaffer, Derck Scaffer, Johan Scaffer, Tese Jarges, Coppin Jarges, Garmet Alma ende meer der older stammen op seen, ende saegen nu dat regiment in Groningen an, ende saegen dat volck inden raetstoel sitten, se solden bysunicheyt seggen: Och Groningen, Groningen, eerlyke stadt,
Woe biste myt sulken eselen besat!
Men doe an enen esel eens lewen huet,
He reret doch als en esel doet

Wat van gueder aert wort opgevoet,
Dat blyvet barmhartich ende guet;
Want van gueder komst ende geslecht
En seet niet geerne dan dat recht

Soe wyst dat weder, dat niet so suuer.
En is als van aert een ghebuer;
Wanneer he op stygende is,
He is ghyrich ende valsch, syt gewys!
Och Groningen, blyvestu den lueden bevoelen,
Du salste noch mannigen last halen,
Wo wal dat niet is an dat been,
De hont wyl dat doch holden alleen...

Hier mede mene ick niet allene de nu inden Raedt sytten, ende de de gemeente, seer desse oproeer ende twedracht is oproer gewest hevet, byt regiment gebracht hebben; men ick segge oeck van de se daer by gebrocht hebben, ende de Groningen regeren myt oer moyterie, alse: de scomaker Henrick van Lewerden, Johan Swamaker beyde bowmesteren, Jacop Smyt, Henrick Kistemaker, Johan Gryp, Johan van Wysum de kremer, Johan van Lochum de kremer, Jacop Bylken, Evert Wantscerer de scroder, Tymen van Utricht, Bartolt de maeler, Konst Slotemaker, Johan Stans de hopenbinder, Rottger Scutemaker, Berent Scutemaker, Joest Scutemaker ende meer genoech van arm vaesel vanden gilden. De oerer summige boboven twe off dre jaeren in Groningen niet gewoent hebben, ende daer gedeent hebben, ende al oer guet en deel en is geen teyn offte twintich goltgulden wert; ende nu daer gehylket synt, ende hebben de borgerscup ende gylde daer gewonnen; ende de daer dan ropen ende moyten konen onder den hoep, de worden dan hovelingen vanden gylden gekoren. Desse regieren nu Groningen! Men se hadden all en hovet off twe, daer se sick op stoenden ende to verleten, ende de den hoep daer to harden reden, alse de statholder Jasper van Marwyck ende Lueken Hornken, des statholders huesvrouwen vaeder.

De hadde eertyts vaeke borgermester, hoefftman ende Raedt gewest; ende hadde syn borgerscup op gesecht omme dat he niet inden Raedt wolde wesen, / ende hadde nu jaergelt vanden hartogen van Geller. Ende is altyt al to voeren contrarie den Raet gewest, ende was en swynde, hoverdich, goetdunckel, gyrich mensche, de niemant guet gunde, ende meende dat alde wysheyt in em allene was; ende de den statholder synen swager bysunicheyt in allen quaden informeerde, want he de wetenheyt ende kunde hadde van allen rechten ende handel in stat ende lande, ende hadde dat lange mede ghehandelt, als he borgermester ende hovetman is gewest; ende is altyt een haetebuer gewest op den lueden. Hadde he de statholder soe voele int beste geraeden als int quaetste, het en hadde soe veer in desse duvelye ende twedracht niet verlopen. Ende het is to vermoeden, soe lange als de twe by dat regement blyven, salt to Groningen gene grote eendrachticheyt komen. Men alst Got wyl, salt balde guet syn.

Deel III-Z

Bisshcop alle gezag in Utrecht en Sticht; overstap naar Gelre; Karel V wordt landsheer en begint met verovering van het Sticht (1525-juni 1528)

1 Gildenoproer te Utrecht na jaar neergeslagen; Karel van Gelre erkend
Inden jaer Ons Heren M vyffhundert ende XXVII was daer ene groet oproer ende twydracht toe Utricht tusschen de geestlicheyt, borgemesteren, schepen, raet, rentmesteren, sismesteren ende alle bevels lueden myt oerer partyen ter ener syt; ende den gylden ende borgeren ende voele armes vaesels myt oer adderenten ter ander syden, de de oppersten scolden, dat se qualyken mytter stadt guederen hadden omme gegaen ende gestolen, ende wolden daer rekenscup van hebben, als dessen hoep to Groningen begynt hebben, daer voer van gescreven is. Soe hebben de gemeente to Utricht inder nacht en oploep ende allarm in oer harnasch gemaket. Ende de geestlicheyt ende oversten synt des gerisch wys geworden, ende myt oer partyen, int harnasch myt oer geweer, myt pypen ende trummen ende trumpetten, recht off de stadt vull ruteren ende knechten weren ghewest. Ende worden hantgemeng myt malkanderen, doch daer bleff weynich doet. Ende de geestlicheyt ende de oversten myt oer partie helt de overhant Ende de gemeente ende gilden ende borgeren myt oer adderenten kregen de poerten op inder nacht, ende ontlepen uut; en deel quemen over de muren, wal omtrent en vyff hundert. Ende daer bleff noch genoech der bynnen, de all van oer partie weren, de noch dagelix nae uutlepen; soe datter wal en teyn of twaeleff hundert uut lepen, ende daer bleff noch genoech bynnen, de van all ener meninge weren. Soe weren de gestlicheyt ende de oppersten beduchtet voer den ballinge ende de noch bynnen weren; off se de stat by nachte in vellen, soe weer em de hoep to machtich; se solden se all plunderen ende doetslaen ende uutter stat jagen. So synt se den hartogen van Geller hartoch Kaerl an gevallen, ende hebben den in Utricht gehaelt, ende angenomen ende gehuldet voer enen arff scarmheer, ende oer stat ende poerten ingedaen. Daer wunderlyke vole quaedes van is gekomen, als ghy int vervolch wal sult vernemen.

2 Gelre wint diverse Overstichtse steden en Rhenen
Inden selven jaer omtrent Onsser Lever Vrouwen Hemelvaerts dach was en krygesman geheten Mager Heyne, en vervaeren stucke scalcks; ende hadde sick daelgeslagen to Meppel, ende woende daer. Ende om syner ondoeget, ende dattet en opsaets bove was, hadde em de droste dat scultampt daer geven.
Desse Heyne bedachte enen behenden verredelicken anslach, ende krech eyn teyn kryges knechten to sick, ende quam daer mede toe Hasselt in cledinge ende maniere off dat koepluede weren. Ende Heyne was daer wal bekant, ende begeerde van den borgemester van der kopluede wegen, datmen de voer dage wolde de poerte op doen, dat se mochten varen to Campen, se dorsten by dage niet varen; welck de borgemester belevede. So hadde Heyne bestelt, dat omtrent LX kryges knechten in der nacht quemen voer Hasselt voer de brugge. Als de voerman mytten wagen inde poerte quam, so helt he, want he den verraet mede wuste; soe dat de poerte niet toe mochte. So slogen se de poerter doet, ende gaven den knechten de voer de brugge lagen en teken. De quemen risch over de brugge myt pypen ende trummen, ende maekeden en gescry: ҇eller! Geller!Ӡoff der dusent vyanden inde stadt weren gewest. Ende de borgeren lagen nakent ende barvoet int bedde; elck sach om en guet hen komen ter poerten uut ende over de muer, als elck best konde. Ende se deden niement quaet; ende de blyven wolden, ende sweren den hartogen van Geller, de mochte bynnen / blyven. Soe kregen seet in sunder stoet ende slach. Men se: dat de hartoch van Geller van den anslach niet wyste eert gescheen was. Men doe seet in hadden, wast van em wall ghedaen; doe beset heet myt volck, bussen ende kruet.
Item voer Campen stont en toern, heet dat Koepoerte. Dat nam de hartoch van Geller in, ende maeke dat vast myt grafften ende bolwerken, ende besette dat myt kryges volck; soe dat de van Campen niet uut der stat dorsten reysen. Des gelykes makede he en blochues toe Wylsum op de Yselen, so dat de van Campen ende Zwolle niet tot malkanderen konden komen, want he hadde Hasselt oeck in. Item de stat Renen krech he oeck behentlyken in. Sus maeke he denbiscop ende steden, dat hele Sticht to scanden.

3 Bisschop staat zijn wereldlijke macht af aan Karel V

Dit verdroet den biscop, ridderscup ende steden to male seer, want de biscop was een geboertich furste, des palsgreven ende hartogen van Beyeren ens koerffursten soen; ende setten sick ter were myt ruteren ende knechten, ende beleden Utricht myt vesten ende blochusen, soe dat se niet in noch uut dorsten.

Ende de ballingen van Utricht vellen den biscop to hulpe mytten Over Ysellenghe steden Deventer, Campen, Zwolle, Oldensel, Amsvoert, Wyck. Men de hartoch was em overlegen myt syne lantscappen, ruteren ende knechten; soe dat se voer em beanxtet weren, ende konden hem allene sunder meer hulpe geen / wederstall doen. Soe is de biscop by consent ridderscup ende steden samentlyck myt malkanderen over gekomen ende verdragen myt der keyserlycker mayesteet, de en geboren here van Borgonien is, myt syne bevelslueden ende raeden int hoff van Burgonien, dat de biscop ende syne nakomelinge mytten ridderscuppen ende steden ende dat hele Stichte van Utricht hebben sick gegeven onder de hartogen ende heren van Burgonien voer ewyge scarmheren, nae inholt des contrachts onder segel ende breve. Ende des hebben de Borgonschen angenomen, den biscop weder in to leveren op oren kost ende scaden alt gene, dat tottet Stichte eertyds behoert hevet.



4a Habsburgers veroveren Kampen en omgeving

Als se desse overkomst myt malkanderen overgekoemen weren, so is joncker Florys van des keysers ende Burgonschen wegen overgekomen myt groet volck van orloch, myt ontallick vole groter bussen ende reesschap van orloch; ende quemen eersten to Campen. Daer quam by her Jurien van Towtenborch, statholder toe Lewerden, myt en VIII hundert knechten; daer was joncker Joest Burmanni hoeffman over. Soe vellen see ersten voer de Koepoerte voer Campen, dat de hartoch vast gemaket hadde ende in hadde; ende hadde daer op omtrent II ½ hundert knechten. Dat wonnen se stormerder hant, ende slogen al doet dat daer op was, ende brakent in den gront aff. Als dat de van Wylsum opt bloc verlepen se dat blochues, ende namen dat all aff dat se daer op hadden, ende togen daer mede int lant van Geller.



4b Hasselt na beleg veroverd; Gelderse tegenaanval afgeslagen

Daernae togen de Burgonschen mytter macht voer Hasselt, ende beleden dat. Daer was de statholder van Lewerden, her Jurien van Towtenborch, principal velthovetman ende bevels man van des keysers wegen ende der Borgonschen, want her Florys van Yselsteyn was mede int ander heer mytten biscop van Utricht. Des greven jongeste zoen, joncker Johan van Oestvreslant, quam den keyser ende Borgonschen to denst voer Hasselt omtrent myt twe hundert ruteren ende ses hundert knechten; off dat schach op des greven solt, off des keysers ende Borgonschen, en wystmen niet. Ende daer brochten se voer XL off vyfftich groter hovet stucken van bussen, behalven alt ander clene gescut, ende richten dat op voer Hasselt; ende to scoten alle de poerten, muren, toernen ende de husen inder stat, soe datter niement in dueren konde van knechten ende borgeren, ende maekeden kuelen inder eerden, daer se sick in bargeden. Oeck begunde de prevande toe korten. Men so verweerlicken als se daer voer schoten, is niet to seggen; doch se ontheldent em allyke wal vromelicken ende manlycken ses weken lanck, ende gavent doe op beholden lyff ende guet, ende nemen mede uut all oer grote gescut, dat se daer in bracht hadden, ende gengen uut; daer Goltsteen ende Hackvorst weren de upperste bevels lueden van de Gellerschen.

Als se daer uut weren, besetten de Borgenschen myt volck, ende makeden de stat weder vast, ende oer scansen buten weder slecht. Ende reyseden voert over Ysel int lant van Geller, op na Harderwyck ende inde Velue, ende haelden daer enen groten roeff by der seekant langes. Ende / hartoch van Geller quam myt groter macht van ruteren ende knechten, ende wolde em dat roeff weder nemen. Men de Borgonschen weren em to machtich ende overlegen myt volck. Ende quemen myt malkanderen in de mangelynge, ende bleven vole doeden an beyden syden; ende de Borgonsgen helden twelt, ende vengen vole ruteren ende knechten, ende naement roeff mede; daer de Gellerschen zeer mede worden gekrencket ende geswacket.

4c Habsburgers veroveren de Gelderse stad Hattem na een week

De hartoch van Geller hadde daer liggen Hattum, ene soe keyserlyck starcken borch alsmen jeet vole vint in Dutschlant. Dat besette he myt knechten ende prevande ende gescut ende syn beste grote bussen daer op ende inde stat. Daer quemen de Burgonschen voer op Sunte Vyts, op en maendach. Ende scoten myt oer grote gescut soe verveerlyken, daer doch geen muren, poerten noch toernen voer holden konnen, dat al de inde stat ende op de borch werenmuchte gruwen. Ende lagen daer voer opden achtden dach op en vrydach. Ende gaven de stat ende borch op, ende gengen daer uut myt en wyt stocken myt open ansicht als gevangen lueden, want se meenden de hartoch van Geller hadde mede gewest op de borch, men he was daer niet mede. Ende de borgeren de leten se elck daer in blyven byt syne; ende de mosten den Borgonschen plycht ende ede doen.

Zie verder; volkoomen.nl

Deel I.

Herkomst der Friezen en hun vrijheid, de Zeven Zeelanden.

Deel I-A.
De Proloog van de commentator van dit boek der kroniek van de Friese landen en de Zeven Zeelanden.

1 Voorgangers en hun bedoelingen.
Hier voormaals, en eer de eeuwige wijsheid, dat is Christus, ons zelf met werken en woorden de weg der en eeuwige zaligheid voorgegaan en geleerd heeft zo zijn in de tijd vele natuurlijke wijze mannen en meesters geweest wiens wijsheid en kunst de liefhebbers beminnen, die men filosofen noemde, wat in onze taal zoveel betekent als minnaars of liefhebbers der kunsten. En onder deze waren enigen die de lieden in wijsheden leerden en leiden wilden, stelden hun lering in schriften te zetten: of sommigen van oorlog, vete en verdriet der vorsten, heren en steden die landen en lieden te regeren hadden; of sommigen in anderen natuurlijke kunsten als filosofie, astronomie, in medicijnen, in de rechten; om hieruit te nemen lering en vernuft zodat iedereen zich hiervan te wachten en te bewaren om zich niet licht in zulks toe stellen dat hem schadelijk mag wezen. Want hachelijk, lastig en zwaar is het wezen in oorlog, vete en verdriet, daar dit boek meest is op gefundeerd en gezet.

2 Plan indeling kroniek; inhoud eerste boek.
Hier nu toe te komen tot mijn opzet en voernemen om te beschrijven de kroniek van deze Friese landen en de stad Groningen, die voor mijn tijd geschied zijn en die in mijn tijd geschied zijn, zo ge in het vervolg nog wel duidelijker zal vernemen en zo heb ik me voorgenomen met de hulp van God dit boek en kroniek in drie boeken te verdelen.
Dat eerste deel en boek zou bevatten de herkomst en oorsprong der Friese landen met de zeven Zeelanden, waar elk begint en eindigt en onder welke heer het is bekrachtigd of niet sinds men schreef 1492.
En ook van zodanige privilegies als koning Karel en keizer de Friezen mee begiftigd had, daar het, God betert, nu ter tijd zeer van is beroofd.

Deel I.

Herkomst der Friezen en hun vrijheid, de Zeven Zeelanden.

Deel I-A.
De Proloog van de commentator van dit boek der kroniek van de Friese landen en de Zeven Zeelanden.

1 Voorgangers en hun bedoelingen.
Hier voormaals, en eer de eeuwige wijsheid, dat is Christus, ons zelf met werken en woorden de weg der en eeuwige zaligheid voorgegaan en geleerd heeft zo zijn in de tijd vele natuurlijke wijze mannen en meesters geweest wiens wijsheid en kunst de liefhebbers beminnen, die men filosofen noemde, wat in onze taal zoveel betekent als minnaars of liefhebbers der kunsten. En onder deze waren enigen die de lieden in wijsheden leerden en leiden wilden, stelden hun lering in schriften te zetten: of sommigen van oorlog, vete en verdriet der vorsten, heren en steden die landen en lieden te regeren hadden; of sommigen in anderen natuurlijke kunsten als filosofie, astronomie, in medicijnen, in de rechten; om hieruit te nemen lering en vernuft zodat iedereen zich hiervan te wachten en te bewaren om zich niet licht in zulks toe stellen dat hem schadelijk mag wezen. Want hachelijk, lastig en zwaar is het wezen in oorlog, vete en verdriet, daar dit boek meest is op gefundeerd en gezet.

2 Plan indeling kroniek; inhoud eerste boek.
Hier nu toe te komen tot mijn opzet en voernemen om te beschrijven de kroniek van deze Friese landen en de stad Groningen, die voor mijn tijd geschied zijn en die in mijn tijd geschied zijn, zo ge in het vervolg nog wel duidelijker zal vernemen en zo heb ik me voorgenomen met de hulp van God dit boek en kroniek in drie boeken te verdelen.
Dat eerste deel en boek zou bevatten de herkomst en oorsprong der Friese landen met de zeven Zeelanden, waar elk begint en eindigt en onder welke heer het is bekrachtigd of niet sinds men schreef 1492.
En ook van zodanige privilegies als koning Karel en keizer de Friezen mee begiftigd had, daar het, God betert, nu ter tijd zeer van is beroofd.

7a Vlucht der Trojanen naar Europa.
Hier begint dat eerste deel van dit boek der kroniek der Friese landen en zeven Zeelanden en de stad Groningen.
Eusebius schrijft in zijn kroniek: nadat Troje vernield werd toen voer Priamus, Anthenor en Aeneas, die toen koningen en heren te Trojka waren geweest, in een ander land met groot volk en goed. En Eneas kwam in Itali en te Rome, waarvan de Romeinen hun adel hebben. En een ander part der Trojanen kwamen op het meer te Meotidas, dat is een broekachtig land en is gelegen op gene zijde van Pruisen en Polen land en zetten zich daar neer en namen die landen in en dwongen die landen vandaar tot Hongarije toe en bouwden daar een grote stad genaamd Sicambrie; daar werden die Trojanen genoemd Sicambri. Ondertussen dat die van Troje na de verstoring van die stad zich verdeelt, zoals voorgeschreven, verliepen er vele jaren tot de tijd dat Gracianus keizer werd ongeveer 660 jaar. En daarom hebben de Trojanen ondertussen vele koningen gehad; maar van die wil ik zwijgen en wil alleen schrijven van de oorsprong en herkomst der Friezen en de Friese landen met de zeven Zeelanden.

7 b Priamus stamvader der Fransen, Engelsen en Friezen.
Priamus, de eerste prins en hertog der volk Sicambri die daarna Fransen genoemd werden trok uit met een grote hoop volk en streden met de Alanen, dat is met de Hongaren, en verdreven ze; dus werden die Trojanen van Sicambrie tien jaar tribuut vrij; toen gaf hen de keizer die naam dat ze niet meer Sicambri heten zouden maar zouden ze genaamd zijn Franci: daarvan hebben nog de Fransen de naam. Ettelijke houden dat ze die naam kregen van een die geheten was Franco, de zoon van Hector van Troje wiens vader Priamus heette en die Priamus was een koning van Troje; en de mening dat ze die naam niet voor niets kregen maar hadden het van die tijd af dat ze van Troje verdreven werden. Zo bleef Priamus daar in het land met zijn volk; daarvan voorts zijn uitgesproten de vorsten en heren van Braunschweig, Saksen, Thringen en Meien en alle Oosterse heren. Alzo het duidelijk schijnt zo zijn ook van de edele Trojanen gesproten de heren van Rome, de Fransen en Engelsen en de Friezen.

7 c Saxo, Bruno en Friso trekken naar Brittanni.
Als nu Priamus daar bleef met zijn volk zo vertrokken die andere Trojanen met groot volk te scheep. Zo waren onder die hoop hoep drie broeders, geheten Saxso, Bruno en Friso. Saxso en Bruno bleven met Priamus in Hongarije; Friso dief bleef bij de hoop die te scheep gingen om een ander land te bezoeken. En zeilden voor wind en waag, van vaart tot vaart, van eilanden tot eilanden, van het ene koninkrijk tot het andere waarheen God ze wees in grote angst van hun leven tot de tijd dat ze kwamen van de genade God in Brittanni dat nu Engeland is; waar ze daar streden en dat volk daar verdreven die dat bewoonden, dat mag men lezen in de Kroniek van Holland, Zeeland en Utrecht en de Friese landen.

2 Saxo sticht Saksen, Bruno Westfalen, Friso Friesland.
Toen Engeland beheers zo ging Friso et al zijn volk, met wijf en kinderen, met al hun have en goed te scheep in het noorden van deze wereld bij de Noordzee en kwamen daar aan een land land dat nu Holland, Zeeland en Utrecht en Friesland is, waar toen nog niemand woonde en vonden dat als een woestijn. En maakten daar het allermooiste land dat de wereld in had en nu geheten is een part van Friesland. En maakten daar huizen en woningen en verdeelden daarna die landen of het hen van recht gerfd was: Saksen land werd Saxo toegedeeld daar dat land zijn naam van heeft, die bouwde steden en burchten op de Elbe; daarna vermeerderden zijn vrienden en nakomelingen en bouwden Braunschweig, daar was hoofdman in de ene broeder Bruno waar die stad de naam van heeft. Deze zelfde Bruno die streed altijd tegen die Staverse Thuringers en Snede (1) Franken, zoals men dat wel duidelijk vindt in de oude kroniek van Saksen; en deze Bruno was de zoon van Saxo en was wonderlijk koene en bedreef veel oorlog in zijn tijd. De andere broeder geheten Bruno die bouwde zijn burcht uitermate sterk op de Wezer geheten Brunesburg, van deze kwamen de Westfalen; waar deze Bruno weer bestreed de Hessen, Rijnlanden en Westerlingen, vindt men beschreven in de Kroniek te Keulen. Die broeder geheten Friso, daar dit land naar genoemd is geheten Friesland, deze Friso had zeven zonen en een dochter geheten Wijmoet en bekommerde en bezette zeven landen of steden in Friesland. En elke zoon gaf hij zijn land te gebruiken en daarnaar zijn die landen genoemd zeven Zeelanden. En Friso bleef zelf met zijn dochter Wijmoet, daar dat land naar geheten is Weijmolde land of Winteren(2) land bij de Wezer en strekte in die ooster snek waarvan kwam Hardingen land en Dietmarsen, Kedinge land, en bezette en bekommerde ze met haar nakomelingen al het land tussen de Elbe en de Wezer tot Stade toe.

3 De Noormannen maken de Friezen tot slaven.

Na die tijd kwamen de Denen en Noormannen of de Noordse heren met groot volk te scheep te voet en te paard en overwonnen al deze Friese landen die deze voernoemde broeders met hun kinderen en nakomelingen toebehoorden en maakten het hun eigen zodat ze dragen moesten geboren en ongeboren een houten band of doek om hun hals.

(1) Wellicht is dit een contaminatie van Hadeln of Haedelreland, liggend op een ‘neck’ (= punt) ten oosten van de Wezer enerzijds, en Harlingerland ten westen van die rivier anderzijds. Benninge verwart hier waarschijnlijk Hadeleu met Harlin- gerland, de landstreek ten westen van de Wezer en uit deze verwarring is ‘Hardingerlant’, ontstaan.

(2) Dit is de oude Saksische pagus Wimodiga, het latere Wijm-derlant.

4 Willibrord en Bonifatius kerstenen de Friezen.

In dezelfde tijd waren deze eergenoemde Friezen in ongeloof en baden niet aan een ware God, Jezus Christus, de zoon van Maria; maar ze baden aan afgoden want toentertijd dat de heilige vader Sint Gregorius de paus van Rome die toentertijd de apostel in Engeland zond de heilige vader Sint Willibrords uit Engeland in dat voernoemde Friesland te leren de weg der eeuwige genaden en kennis der waarheid en kwam te land in het begin met zijn schepen en medebroeders in West-Friesland te Holwerd bij Dokkum. Deze eerwaardige heilige bisschop bouwde vele kerken en bedehuizen in hetzelfde land en ook in andere landen en bekeerde veel volk tot het rechte christelijke geloof; daar stierf hij in zijn stad te Utrecht waar hij bisschop was. En in dezelfde stad was ook Sint Bonifatius uit Engeland geboren, een bisschop te Mainz die in voortijden met vele mede bisschoppen als Aderalo te Erfurt, bisschop, Cesaro, zijn suffragaan en andere vele personen werd gemarteld te Dokkum (=Hoogwoud ) in West-Friesland van de ongelovigen Friezen die toen nog heidenen waren. En in dezelfde plaats waar ze gemarteld werden ontsprong een verse bron die heden te dag in deze voergenoemde plaats iedereen wel zien en proeven mag.

5a De Saksen maken de Friezen weer tot heidenen.
Na die tijden bedwong die hardvochtige Ludgerus, een hertog te Saksen, heel Friesland van hun ware christelijk geloof en moesten aanbidden zijn afgoden. En verstoorde alle God huizen van de Elbe tot de Lauwers zodat in al het land niet een kerk was dan binnen Groningen Sint Maarten kerk.

5b Willehad en Liudger kerstenen de Friezen opnieuw.
Na die tijden zond de eerzame koning Alagaert van Engeland Sint Willehad in dat voorgenoemde land en plats als te Dokkum, en bekeerde weer met zijn goddelijke leer en goede leven deze Friezen en bouwde weer tussen de Elbe en Lauwers alle kerken die deze hertog van Saksen verstoord had. Toen deze lieve broeder en heilige vader gestorven was kwam Sint Liudger te Dokkum die de eerste bisschop was van Gods genaden te Munster was en zat in de kerk van Sint-Maarten te Dokkum veel jaren en preekte de weg der eeuwige leven; daar ook die Sint Willehad voor genoemd, een bisschop te Bremen, in korte tijden te voren die kerk van Sint Maarten bezat als pastoor die heel Friesland bekeerde van het westen tot in dat oosten.

Deel 1-C

Oorsprong van de Friese Vrijheid.
2 Koning Karel verjaagt Radboud uit Friesland.
Voort meer zal men weten na dit voorgenoemde begin der landen en Friesland met alle Friezen hoe ze sinds gekomen zijn aan hun vrijheid en waarmee ze dat gewonnen hebben aan de koning van Rome. In die tijden tot Pepijn koning van Frankrijk was keizer geworden toen was en woonde te Utrecht de Friezen koning, geheten Radboud, uit Denemarken geboren en een koning; deze deed de friezen grote overmoed en last en eigendom. Dat wilden de Friezen niet langer verdragen en begaven zich bij raad van de bisschop Sint Willibrords onder de bescherming van de eerzame koning Pepijn met lijf en met goed.
En Pepijn zond zijn zoon Karel in Friesland op de Wezer daar deze eerzame Radboud had een burcht die geheten was Wittenborch (1) Bloemendal en won die met macht; en trok toen weer te Utrecht en wilde deze overdadig hebben belegerd; zodat Radboud met zijn ridders en helpers trok in dat laagste van Friesland toe ter strijd; daar volgde hem Karel met al zijn macht zodat Radboud zag dat hij Karel niet kon ontwijken, hij moest hem strijd leveren. En toen de strijd en dag was beroepen en ook de plaats van de strijd toen kwam daar een al te wijze dappere man en sprak tot deze twee vorsten: het was grote domheid dat zodanige edele dappere vorsten en ridders gewillig hun lijf verliezen, want het mocht wellicht gebeuren dat een van de goede ridders daar zijn bloed stortte en dood bleef waar grote schade en droefheid van kwam en men zich meer om mocht bedroeven dan van al dit land en burchten te hebben mocht van vreugde. Deze raad begreep al dat gewone volk en spraken: dat het was nuttig en oorbaar en namen raad aan de wijste en kloekste van beide partijen; zodat werd aangeraden en voor recht gevonden dat deze tweehoog geboren vorsten zouden bij elkaar staan op een plaats die daartoe beraamd was en elk op een been; wie de andere mocht weerstaan zonder hulp die zou heel Friesland tot eeuwige dagen de zijne wezen. Toen ontviel de edele koning Karel zijn voorste handschoen uit zijn rechterhand tot de aarde. Radboud, die edele hoog geboren koning verootmoedigde zich tot de aarde en gaf de koning Karel zijn handschoen weer. Dus riep koning Karel met luide stem en al dat gewone volk, beide Friezen en Duitsers en Fransen: Aha! Aha! Deze heeft zich begeven tot de aarde waarmee me heel mij Friesland gehoorzaam moet worden. Koning Radboud sprak van grote droefheid met luide stem: Wach mij! Wach mij, dat ik deze strijd aldus schandelijk heb verloren. En hierom zijn deze plaatsen daar deze twee tijden de koningen genoemd naar deze geschiedenis die daar geschiedde op dezelfde dag: Wachnisse en Hachnisse, (2) want deze dag was in West-Friesland gelegen en is daar geschied. Aldus werd beroepen in al Friesland koning Karel voor een koning en heer en Radboud verloor dat land en heerlijkheid, burchten en steden en trok weer in Denemarken.

(1) Wel Wiltenburg, oude naam van Utrecht.

(2) Onder het eerste schijnt men te moeten begrijpen Weakens in Baarderadeel, ten oosten van Franeker. Lijkt onmogelijk vanwege de wadden. Of gewoon Wognum en Westwoud.

2 Koning Karel bevestigt de Friezen hun wetten.
Voort meer toen Karel heer was over Friesland toen zette hij zijn koninklijke stoel en gerecht plaats in laag Franken; sommigen willen dat hij had zijn recht over de Friezen in de wickolde (1) geheten Francko (2) in West-Friesland wat ik ook wel geloof. Daar eiste hij voor zich twaalf de edelste en kloekste die toentertijd de machtigste waren in al Friesland. En nadat ze geen beschreven recht, geestelijk nog wereldlijk, gebruikten daar zich dat land arm en rijk Goddelijk mochten naar richten zo zouden ze kiezen in tegenwoordigheid van de koning recht waar ze zich naar richten zouden en bevestigen wilden te eeuwige tijden te houden voor landrecht. Aldus spraken ze: ze wisten geen recht te kiezen, maar ze wilden hun oude plaats recht te gebruiken dat ze hun voorvaderen tot aan deze dag toe gebruikt hadden. Zodat de koning gaf de twaalf nog VII dagen dag: anders dat ze recht kozen of van de die dat beste kozen, te weten was dat ze allen hun hoofd wilden verliezen en levend begraven worden en werden geworpen in een schip zonder kabel, riemen, zijl en zonder hulp waarheen God ze zond. Toen ze zagend at ze sterven moesten kozen ze tenslotte een schip. Toen ze in dat schip kwamen op dat water en dat schip dreef zonder riemen, roeien en zonder hulp en jets anders zagen dan op de open baren van de en hun leven verloren toen sprak er een van die twaalf, die was van Wilcken geslacht, die een van de eerste ases was: ҡller liefste broeders, ik heb gehoord van de wijze geestelijke man Sint Willibrords preken toen de jongeren van Jezus Christus na de opstanding van Christus in grote droefheid waren dat God Jezus Christus, de zoon van Maria, openbaarde met gesloten deuren en troostte ze in hun droefheid; waarom we gezamenlijk willen aanroepen Jezus Christus, de zoon van Maria, dat hij ons ook tot hulp komt en leert ons waarmee we ons leven mogen redden en bergen.ӠDus openbaarde zich een goed gegroeide man achter in het schip en had in zijn hand een krom hout en wierp het achteruit het schip en voerde ze allen in dat land zonder moeite in dezelfde haven waar ze uit geschoven en gedreven waren. En toen deze dertiende te land kwam zo nam hij datzelfde hout en wierp dat op dat land; en daar brak uit een grote toren en onder de toren ontsprong een mooi bron; daar gingen deze twaalf op en ook de dertiende zitten en laafden zich. En deze dertiende was elke van die twaalf zo gelijk zodat niemand ze onderscheiden kon. Die leerde de twaalf wat ze kiezen en voor recht houden en gebruiken zouden. Toen dat geschied was zagen ze de dertiende niet meer. Daarna kwamen deze XII voor koning Karel gezond en machtig van hun lijf waarvan hij meende dat ze verdronken waren en kozen hun landrecht; en dat bezegelde en confirmeerde koning Karel tot eeuwige tijden de Friezen te gebruiken; dus nu ter tijd gebruiken de Friezen het zonder weerspreken van de keizers van Rome of enigen vorsten. En wie zich daaraan krenkt die is niet in de achting der keizer en paus Leo die dat zelfde recht bevestigd heeft.

(1) Waarschijnlijk moet dit zijn ‘Wacbolde,’ Weichbild = kerspel, grondgebied.
(2) Waarschijnlijk een schrijffout voor Franla, Franlo, Vronlo, Vronen, Vroonen, bij Alkmaar, nu Sint Pancras.

3 Koning Godfried door de Friezen verjaagd.
Daarna in langen tijden Godfried, een koning van Denemarken, het kleinkind van Radboud, wilde het geheel wreken en onder zich trekken alles dat zijn ouderen hadden verloren en kwam met groot volk in Friesland en Saksenland en trok onder Bremen, Munster, Utrecht, Keulen en Aken en naakte zijn paardenstal in Onze Lieve Vrouwe kerk en trok naar Groningen verdelgde alle landen. Daarna kwam hij te Norden in Oost-Friesland; toen te tijden was daar Sint Rembartus, die tweede aartsbisschop te Bremen; daar kwam grote bloedstorting aan beide zijden, Zo gaf vanwege bede van de aartsbisschop God de zegen en victorie de Friezen te Norden zodat ze vingen en sloegen den koning Godfried met vele van zijn helpers. Nochtans trokken ze met geweldige hand weer in Denemarken en werden toen onderweg velen geslagen in hun thuisreis. Daarna werd de koning van Denemarken niet meer in zulke mate in Friesland gezien.

4 De Friezen verslaan de Saksers voor koning Karel.
Daarna kwam er groot gekijf en rees een grote oorlog tussen hertog Wijdeken (heette net nog Godfried) van Saksen en de Friezen. En de hertog vernederde en vervolgede de Friezen waar hij kon zodat hij ook weerstond koning Karel in zijn gerechtigheid dat hem mocht beuren omdat het dat hertogdom alle haren verplicht was tot de Roomse kroon. Zodat Karel verzamelde al zijn vrienden en al zijn macht en vermande Wijdeken zijn gerechtigheid en plicht. Daar ook die Karel de Friezen toe eiste; en kwamen daar met groot volk en hadden dat van bede dat ze moesten hebben de voorstrijd. Daar ze die Wijdeken sloegen met al zijn volk en gaven de keizer Karel Wijdeken in zijn geweld.

5 De Friezen veroveren Rome voor koning Karel.
Niet lang daarna waren de Romeinen ook de keizer Karel ongehoorzaam. Zodat alle landsheren die hij hebben mocht verzamelde bijeen en trok met groot volk naar Rome. De Friezen, de toen van koning Karel niet toe geist waren, verzamelden zich met groot volk op hun eigen vertering en kosten en kwamen koning Karel te hulp.
Toen ze strijden zouden en de Romeinen sterk uit de stad tegemoet gingen toen gaven zich de Friezen uit dat grote leger met hun banier en streden vooral met de Romeinen in het veld buiten Rome; zodat dar van beide zijden velen dood bleven; doch zo gaf God de zege de Friezen dat ze de aller edelste Romeinen sloegen en vingen en gingen met werende hand in te Rome, en staken hun banier uit de Engelenburcht en Sint Petrus paleis.

6 Koning Karel schenkt de Friezen voor eeuwig de vrijheid.
Zo gaven ze toen koning Karel Rome en koning Karel gaf toen vrij en kwijt de Friezen de houden de houten doek (ketting) van hun hals en alle eigendom; en daartoe alle vorsten, hertogen en alle heren confirmeerden en bevestigden dat toe te eeuwige tijden zoals hierna duidelijk in de privilegies geschreven staat. De heilige vader Sint Magnus, dien toentertijd een banierdrager was der Friezen, die verwierf toen vele privilegies en rechten van de voergenoemde keizer en paus Leo III die hij mede met zich voerde in Friesland; daar toen te Rome enkele of sommige Friezen bleven die niet weer te land wilden en de weg te lang was en ze verdroot die ook niemand thuis hadden te bezorgen en wilden die vrijheid te Rome gebruiken de tijd dat ze leefden.

7a De Friezen veroveren Lissabon onder leiding van Poptatus.
Daar was toen indertijd paus Innocentius de derde te Rome; toen hadden de Saracenen de stad Lissabon belegerd; toen trok de paus met zijn kardinalen en met alle macht die hij uit de zee mocht brengen te scheep en te land om die stad te ontzetten. Toen trokken ook mede diezelfde Friezen die te Rome waren gebleven, te weten omtrent 200. Toen ze kwamen tot de stad Lissabon toen gingen die Friezen met de Romeinen op de heidenen die voor de stad lagen. Zodat de heidenen vluchtend werden en de Friezen sloegen en vingen alzo veel als ze wilden daar uitermate vele duizenden waren die allen geslagen werden want die Friezen hadden er een in hun schaar die was geheten Poppo en was geboren van Wirdum, zeer Godvruchtig, dapper, koen en wijs; die sprak en versterkte dat volk toen ze de Saracenen zouden aangaan: ‘Lieve broeders, gedenk dat we dat wij afstand gedaan hebben en overgegeven land en goederen, al onze vrienden vanwege de rechtvaardigheid. En ik zie Sint Mauritius met zijn gezelschap in de lucht die ons wil helpen; hierom wil geen angst hebben.’ Zo gingen ze dan vertroost aan de heidenen en overwonnen ze. Toen de strijd geschied was toen trok Poptatus uit zijn harnas en wilde zich laven bij een bron achter een berg; toen lag daar een van de heidenen en schoot Poppo door zijn lijf; alzo bleef hij daar dood.

7b Latere verering voor Poptatus te Lissabon.
Toen de christen hen daar begroeven in die stad toen groeide daar uit zijn graf een boom die uitermate mooi was en droog mooie vruchten; toen dat die van Lissabon zagen; җaarlijkӬ spraken ze, Ҥie man is groot geweest bij God; en mag zonder twijfel hier verlost wezen van de heidenen en van de vervolging van de heidenenӻ dat ze allemaal opgaven van zijn heiligheid. En deed ook grote tekens bij zieke lieden zodat de bisschop van Lissabon, met raad van de koning van Portugal en de paus van Rome, liet deze Poptatus canoniseren en verhogen en hielden hem daar voor een patroon. En groeven hem toen op en vonden de boom uit zijn hart gegroeid en droegen die boom voor in de strijd wanneer de heidenen hun land wilden krenken en hielden de boom nog in grote waardigheid.

8a Kruisvaarders lijden nederlaag voor Damiate.
Voort meer toentertijd toen meester Alcmar, een schoolmeester te Keulen die kruistocht preekte in Friesland en het volk die kruistocht aannam wilden ze alen strijden om het christelijke geloof tegen de heidenen in dat Heilige Land te Jerusalem. Aldus openbaarde zich in de lucht een grote schaar van ridders en sterkten dat volk en spraken: ze zouden met het teken van het heilige kruis al hun vijanden overwinnen. Hierop trokken ze verzekert uit Friesland en kwamen te Jerusalem en vonden daar grote verzameling van kardinalen, bisschoppen, koningen, hertogen, graven, ridders en knechten en menigerhande geestelijke en wereldlijke parsoenen; en werd daar al voor beraamd, ze wilden belegeren die stad Damiate, die anders geheten was in voortijden Raegesmeder, daarna Edissa; van de stad geschiedde grote hinder en schade van de heidenen, want die stad licht op een water dat Nijl geheten is. En deze stad had een grote toren op het midden van dit water; en van de poort op onder dat water gingen grote sterke ijzeren kettingen opdat daar geen schip voorbijging, het was bij hun wil. Ook mocht men nergens bij die stad komen, zo ver als die kettingen het keerden. Dus gingen ze rade al die voorgenoemde schiplieden hoe ze die ketting mochten breken zodat ze de stad mochten genaken en hun kunst en hun harnas te werk mochten brengen en de toren in het water belegeren met schepen. Dus zochten die van Genua, van Pisa en van Veneti een kunst en vermaakten een grote kogge en dat voor goed gesmeed en gewapend met scherp stalen ijzer. En toen de wind goed stond op te ketting te zeilen toe de toren waart toen trokken ze op de zeilen en zeilden met sterke wind op die kettingen en braken die helemaal; en dezelfde kogge was van Dokkum uit West-Friesland en kwamen met vele schepen voor die stad bij de toren. En di hertog van Oostenrijk met zijn medehelpers, ridders en knechten stegen de ladders omhoog; die werden de Saracenen en heidenen gewaar en wierpen uit de toren op die christenenschepen Grieks vuur en verbrandden die schepen zodat van de mannen van de hertog wel 200 goede mannen verbrandden die allen dood bleven. Dus werden de Christenen en ook alle kardinalen, patriarchen en bisschoppen en dat ganse volk zeer bedroef en schreiden en weenden en geboden dat gewone volk te vasten en te bidden God; en riepen alle: ‘Xaudi, exaudi nos, Domine!’ Dat is in Duits te zeggen: O Heer, barmhartige God, ontferm u over ons en verhoor ons roepen in onze grote nood opdat we schandelijke alle Christenen te verderf en het heidense volk tot grote vreugde en blijdschap van hier niet scheiden.

8 b Hayo van Fiemel en anderen veroveren de haventoren.
God van hemel, Jezus Christus, die een trouwe helper is van al diegenen die hem met recht geloven en trouw hoop hem aanroepen verhoorde hun gebed en gaf de Friezen, die daar ook mede waren, een zin; want ze tezamen bij elkaar zeilden met drie koggen en hechtten die drie tezamen met grote sterke balken en met touwen en kabels tezamen bijeen gedreven en gevestigd werden en sterk verbonden.
En hieuwen uit hout een bus tot het genoeg was, goede en rechte staken en bouwden op die drie koggen en op de andere drie torens en stormschilden en die hoog; en die mocht men optrekken met touwen in de hoogte, hoe hoog men wilde, van 20 of 30 ellen hoog. En die werken bekleedde en behingen ze met koeienvellen en andere beesten huiden. En boven in de mast daarin hadden ze zand en urine genoeg zodat ze zich voor dat Griekse vuur mochten beschermen; en dat was alles besteld en gemaakt naar hun wil. Toen lieten ze ook alle andere schepen bereiden en vermannen te bestormen en toeknopen met sterke touwen knutten. En trokken allen de zeilen op en zeilden voor Damiate zo ze nergens konden aan de stadspoorten, en wierpen uit hun akers en de diepte van het water. Toen dat zagen de Saracenen met angst lieten ze twee die goed konden zwemmen en onder dat water en boven water te wezen en in hun hand hadden een scherp mes en toen de heidenen beide onder dat water weren en toen de Christenen dat zagen, waren ze zeer verheugd dat God gaf een sterke macht en koen verweren tot de heidenen; en loofden God met hun zang. Daarna bestelden de Christenen hun werk en hieven ze bij de toren omhoog in de hoogte boven die toren en maakten ladders daarvoor waar een deel tezamen mochten opstijgen en die goed gewapend. En de koenste en de dapperste Friezen klommen op naar de toren. En toen de bestormden en alle aan het werk kwamen werden daar zoveel houten en peizen en lansen, pijlen en lood tegen elkaar geschoten en gestoken zodat de schepen in grote hopen werden gevuld. De Saracenen begonnen ook te werpen met grote hopen dat Griekse vuur op die Christenen en op het werk; doch zo beschermde ze God van hemelrijk zodat het niets beschadigen kon. Toen ze nu lange tijd onder zich hadden geslagen en bestormd toen sprongen twee van de Christenen van over het kasteel op de heidense poort wel acht voet ver tot hun vijanden, die ene was een jonge dappere ridder, Hinrick geheten, geboren uit het bisdom van Luik; de andere was een Fries en zijn naam was geheten Hayo uit Fiemel land bij Groningen. Hinrick had in zijn hand een stormgarde of een bijl; Hayo had een ijzeren zweep met grote ronde knopen. En deze sloegen de heidenen uit de borstwering en vielen neer in de bestorming zodat daar vele dood bleven. En toen de Sarazenen de toren ruimden toen stegen de Christenen op bij de ladders en sloegen ze gans beneden in de toren en wonnen de toren zonder pijn of schade.
Toen dat zagen de kardinalen, patriarchen en bisschoppen en de ganse gemeente van buiten dat de Christenen de toren hadden toen zongen ze met luide stem: ‘Te Deum laudamus, te Dominum confitemur!’

8 c Verovering van Damiate door de Friezen.
Toen de heidenen dat zagen dat de toren van boven was gewonnen toen staken ze aan smook en rook en wilden de Christenen boven hebben uitgerookt. Zo goten de Friezen tot alle vensters water uit op dat vuur en verminderden de rood zodat de heidenen de torens geheel ruimden en vertrokken. En de Friezen namen dat Griekse vuur dat op de toren was gehouden en maakten slingers en wierpen dat van de toren in de stad op de huizen van de heidenen en verbrandden die stad helemaal. En velen der heidenen, jong en oud, wijf in en kind verbrandden; sommige liepen uit de stad in dat water Nijl en verdronken zich; sommige vlogen ui dat vuur in het zwaard. Daarna gingen de Friezen uit de toren in de stad en namen goud en zilver wat daar van de brand was gebleven in kelders en boven in de huizen; wat ze vonden van de Saracenen levend die sloegen ze dood. En toen dat geschied was stegen de Friezen weer in de koggen en trokken hun akers weer op en zeilden weer over dat water Nijl tot het Christenleger daar de kardinalen, bisschoppen en ander heren lagen in hun paviljoenen en voeren met grote eer weer naar huis. Dit ma gen, wat hier niet beschreven is, beter vinden te Keulen in hun kroniek.

9 De Friezen veroveren Aken voor de Roomse koning Willem.
Omnes eciam gens Vrisonica ab hoc dingne est laudanda, de Friezen zijn ook vooral hierom te prijzen en te loven dat ze vanouds altijd hebben weerstaan en hulp gedaan het Roomse rijk tegen de vijanden Christus Jezus; zoals men ook leest in andere kronieken, als toen die van Aken keizer Willem versmaadden en ongehoorzaam waren en voor geen keizer in de stad wilde laten zoals zijn recht is. Toen verzamelde Willem al zijn macht en eiste ook de Friezen op die van Aken om zijn recht te bekomen. Zo kwamen de Friezen et hun banier, en sloegen die van Aken in de stad daar helaas voor dood bleef die hun banier voerde, Menaldus geheten, geboren uit Friesland bij Groningen van Onsta geslacht en anders vele der Friezen die dood geschoten werden voor de stadspoorten. En die daar gezond bleven begonnen grimmig de stadsmuren te bestormen en op te gaan. Toen die van Aken dat zagen dat ze hun vrienden wreken wilden die gedood waren en het keizers volk van stonden tot stonden groeide en vermeerderde en de stad tenslotte niet houden konden zo gingen ze ten rade dat ze zich wilden geven en de genade van de Friezen met lijf en met goed, stad en goed in de Friezen hand, behouden hun lijf gezondheid; want ze hadden angst omdat ze de keizer zwaar vertoornd hadden en op grote onkosten gebracht dat hij dat aan hen wilde hebben gewroken. En toen de Friezen dat goed en de stad hadden voor hen dus ontvangen de Friezen de stad van Aken en gaven het de keizer Willen; en de keizer hield die van Aken goede voorwaarde wat ze de Friezen beloofd hadden; in weke gedachtenis de Friezen dat vrijheid van behouden hebben en dat natuurlijke bad te Aken vrij mogen gebruiken wanneer ze daar komen en dat heiligdom dat daar gewezen wordt in alle zeven jaren. En tot meer erkenning heeft deze voorgenoemde keizer Willem bevestigd de Friezen hun privilegies die hen koning Karel gegeven en bezegeld had waarvan hierna volgt een kopie uit de belangrijkste brief in dit volgende kapittel.

10 De oude vrijheden bevestigd door Karel de Grote.
Karel van de genade Gods een Roomse koning en altijd een vermeerder der Heilige Rijk en alle eerzame heren die nu zijn tegenwoordig en in nakomende tijden geboren worden genade en wat we vermogen. Opdat geen goed werk onbeloond blijft en wiens deugd geschied niet vergeten blijft, hierom is het nodig dat men dusdanige weldaad in goede gedachtenis en in bezegelden brieven goed bevat zodat ze de nakomelingen dus verheugen dat de voorvaders zich fatsoenlijk hebben bewezen. In de tijden van de edele hoog geboren heer en koning Karel was in Saksen ook een hertog geheten Ludierus en had dat hertogdom te leen van de Roomse koninklijke majesteit op jaarlijkse renten; welke renten hij de keizer Karel met hoogmoed in lange tijden onthield en zijn gebod ontzei en liet zich van grote hoogmoed beroepen en verkondigen in Saksen land voor een koning. Hierom zo mocht die voergenoemde Karel deze hoogmoed niet langer verdragen en eiste de Friezen van West-Friesland en Oost-Friesland die de voergenoemden Ludierus grote overmoed en moeilijkheiden enden te helpen zijn recht te behoeden op de hertog Ludierus. De Friezen kwamen met groot volk goed gewapend de edele koning Karel te hulp en hadden dat van Karel dat ze mochten hebben de voorstrijd; waar dat ze met macht te paard en te voet trokken in zijn land en kwamen op een plaats daar deze overdadige hertog Ludierus leverde de Friezen een strijd. Zodat God almachtig gaf de Friezen de zege en dat ze vingen deze voorgenoemde hertog met al zijn ridderschap en sloegen en vingen alzo veel als ze wilden; en brachten die gevangenen de koninklijke majesteit Karel on koorden te hoop gebonden in zijn geweld en macht.
En die edele Friezen trokken met grote vreugde zalig en gezond weer naar huis. Voort meer na die tijden toen de overdadige Romeinen ons versmaadden en ons gebod weigerden onze gerechtigheid in het Roomse Rijk en aanriepen en verzamelden onze vrienden om ons recht te ondermijnen, die eerdergenoemde Friezen werden niet geist geroepen van ons, mar zijn met vrije wil en ongedwongen met grote macht kwamen ze on te hulp en trokken op hun eigen vertering en kosten met ons naar Rome. Toen ze de stad van Rome genaakten toen begaven ze zich terzijde af van ons en streden tegen de Romeinen die sterk en goed gewapend waren uit de poorten tegen ons uit. Zodat de Friezen sloegen en vingen alle de besten en dapperste Romeinen en gingen met de vlucht te Rome in de stad en wonnen het zonder verweer en leverden en gaven over ons die stad en alle burchten en de besten die binnen Rome waren met de edelste gevangenen die ze hadden gevangen. Waarom we bij raad van koningen, hertogen, graven en alle edele vorsten, vertrouwde vrienden hebben tot een eeuwige gedachtenis van onze trouwe dienst, bij ons en bij het Heilige Roomse Rijk vaak bewezen kwijt gescholden 20 ponden goud die ze ons alle jaren en onze voorvaders van recht verplicht waren voor jaarlijkse accijns en tot erkenning van hun vrijheid die wij nog onze nakomelingen te eeuwige tijden van de Friezen en hun nakomelingen nimmermeer meer willen eisen nog eisen laten van ze, nog met generlei zaken overvallen en beladen nog belasten willen nog zullen.
Voort meer willen wij en gebieden in deze open bezegelde onze brieven dat geen man zich het land voor een heer zich onderwindt zonder hun vrije wil. Tocht zo opdat de Friezen een rechter hebben die ze dwingt en elke man recht mag plegen zo zullen ze jaarlijks kiezen rechters zoveel als hen nuttig en behoeftig is. Voort meer willen wij dat ze alle jaren kiezen een bescheiden man, goed geleerd en van goede aard naar de Roomse wijze die de onrechtvaardige stuurt ter deugden en de rechtvaardigen behulpzaam zijn tot hun rechten, welke persoon Potestas Frisiae zal worden genoemd; en die zullen ze wezen onderdanig en gehoorzaal alsof het hun koning was Voort meer of daar enige Friezen waren de ridder staat mochten houden en het begeerden, die zal diezelfde Potestaat omgorden een waard en zal gewapend wezen zoals men een ridder wapent in Frankrijk; en in zijn schild zal hij hebben een keizerskroon gemaakt voor een heren teken in gedachte van zijn vrijheid; ook zullen die ridders wezen rond geschoren hun haar op het hoofd en beneden de hals een krans om te bewijzen hun vrijheid. En wie deze Friezen wil en denkt te krenken in hun vrijheden die zal de van de wijzen achteruit en vernederd wezen; en ook al diegene die hulp of raad daartoe doen die zullen wezen in dezelfde vermaledijing.
Voort meer hebben wij dat van beide wegen der heilige vader Sint Gregorius paus behouden: als de Friezen kwamen met hun privilegies klagen over de overdadige en geweldenaars zo zal de heilige vader en wil over diegenen zijn vermaledijen en hoogste ban en andere zwaarheid die ze daarop begeren en die ban mag niemand inlossen behalve de Roomse Goddelijke paus en heilige vader der christenheid. En op dat dit voorgenoemde privilegie en vrijheid plaats en vast tot eeuwige tijden onverbrekelijk standvastig blijft en op dat die eerzame wijze Friezen nu ter tijd leven en hun nakomelingen deze vrijheid ons bedacht mogen wezen en dankbaar zo hebben wij deze brief zonder schade laten schrijven en met onze gouden zegel gezegeld en goed bezegeld en bevestigd. En hiervoor tot meet getuigen hebben ook aan en over geweest de edele hoog geboren vorst Wenceslaus, koning van Bohemen, Werhardus, zijn hertog van Beieren, Ludolphus, een hertog te Oostenrijk, Hendrik, een hertog van Moravi, Otto een hertog van Zwaben. Koenraad, een landgraaf van Meien, Herebaldus een landgraaf van Thringen en andere vele heren geestelijk en wereldlijk die daartoe geist en toegeroepen waren. Geschreven en overgegeven in het jaar onze Heer 559, Indictione decima. (Het Jaartal)

11 Hierna begint de kopie uit de privilegies van keizer Willem die hij de Friezen ook bevestigd en gegeven heeft.

Willem van de genade Gods een koning van het Roomse Rijk en een vermeerder der Heilige Rijk, alle eerbare Friezen en getrouwen die leven naar de genade en allen die we het goede wensen. Opdat allen die hier tegenwoordig zijn en toekomende worden in toekomende tijden; waarom dat wij de edele Friezen bijzondere genade boven andere onze genaden houden, in bezegelde brieven gegeven hebben, hierom omdat ze altijd naar hun vermogen het Roomse Rijk hebben met lijf en goed bijgestaan en behulpzaam zijn geweest en die vijanden Christus en de heilige kerk hebben vervolgd naar hun vermogen, hierom zullen ze en hun nakomelingen van onze genade hebben een eeuwige memorie hun vrijheid en trouwe dienst tot een bewijs en weldaad in de naam van Jezus Christus van de zonsopgang totdat de zon ondergaat werd beloofd en begeerd, hoe toch boven allen in Friesland meer in grote eer en in goede wil ongedwongen gezegend en geerd wordt en zijn niet gelijk diegenen die dat kruis van onze Heer gedwongen dragen op de plaats der doden, maar met zichzelf en hun bloed gestort hebben om onze wil hebben gegeven in uitstortingen van het bloed vanwege gewilligheid van de dood en zijn bloed gestort hebben om onze wil. Hierom zo bevestigen we alle privilegies die onze voorvaderen gegeven hebben de eerder genoemde Friezen voer ons en onze nakomelingen eeuwig te houden. Gegeven te Aken in onze hof, Anno Domini 1248, Indictione sexta, Anno regni nostri primo.

Deel 1-D

Traktaat van de Zeven Zeelanden.

1a Het eerste Zeeland: West-Friesland
Nu wil ik schrijven van de zeven Zeelanden van het ganse Friesland met zijn toebehoren en eilanden.
Dat eerste Zeeland dat is West-Friesland, als bij die zuidwest zijde van de zee Horen, Enkhuizen, Medemblik etc., met de landen daar omtrent; wat zich de graaf heeft onderdanig gemaakt.
1b Het tweede Zeeland: Westergo.
Dat tweede Zeeland strekt van Stavoren tot Leeuwarden, als Westergo en Doniawerstal, Wymbritseradeel met al hun toebehoren.

1c Het derde Zeeland: Oostergo en Zevenwouden.
Dat derde Zeeland is geheten Oostergo met heel Smallingerland, Utingeradeel, voort meer Haudmare, Haskerwolt, laagste wolden en Rauwerd, Achtkarspel, Nieuwkruisland en Kollumerland. Deze twee Zeelanden als de tweede en het derde zijn nog vrij en bekennen anders geen heren behalve de keizer der Roomse Rijk. Meer ontelbare schade en menig aanvechten en grote bloedstorting hebben deze twee landen geleden om de vrijheid te beschermen die hen gegeven en geprivilegieerd is van de grote Karel end daartoe menige zware strijd hebben geslagen tegen de graven van Holland en andere heren, om hun land en vrijheid te beschermen.

1d Het vierde Zeeland: Stellingwerf en Drenthe.
Dat vierde Zeeland is Stellingwerf, Schoterland, Kuner (Blokzijl ?) zijl, Giethoren, Vollenhove, Steenwijk en heel Drenthe land. Dit Zeeland heeft bedwongen en aan hem onderdanig gemaakt de bisschop van Utrecht, als die van Steenwijk, Vollenhoven, Giethoren, Kunerzijl en Drenthe land. Maar Stellingwerf en Schoterland deze twee zijn nog vrij, maar ze hebben grote aanvechtingen gehad met grote oorlogen tegens dat Sticht van Utrecht.

1^e Het vijfde Zeeland: stad en provincie Groningen.

Dat vijfde Zeeland is Langewold, Vredewold, Hummerse, Mijdaech, Hunsingo, Fivelingo, Groningen, Olde ampt, Reiderland, Westerwolde met alle wolden die daarbij liggen tussen de Eems en Westfalen. Dat grootste deel van dit Zeeland is nog vrij, en sommigen zijn onderdanig jonker Keno van den Broeke en graaf Ulrick van Emden, en sommige zijn onderdanig de Groningers.

1f Het zesde Zeeland: Emden en Oost-Friesland.
Dat zesde Zeeland is Emden met al het land van Emden, Broekmerland, Aurich land, Oostringer land, Harlinger land en Dollard Norder land met zijn toebehoren. En dit edele Zeeland, dat rijk was en meest vruchtbaar, wat jonker Keno van den Broeke, een navolger van zijn vader en broeders in boosheid en kwaadheid, dit land bedwongen heeft en maakte het zeer arm vermits dat ze zich zeer tegen hem verweerden. En hij spaarde geestelijke nog wereldlijke en was boos in alle dingen; en uit de kerken nam hij al dat geld en kleinoden waar hij strijd mee voerde.

1g Het zevende Zeeland: tussen Jade en Wezer enzovoort.
Dat zevende Zeeland is Rustringen land, Wangerland en Bourtange land, welk land bezit Sibolt Eden zoon, de zwager van jonker Keno. Item, Over Lingen land, Moermer land en Lingen; dat zijn delen van deze Zeelanden welke jonker Keno ook bedwong en Focko Ukens deze drie landen van jonker Keno beleende; en geen landheer mocht deze Zeelanden bedwingen behalve deze Focko Uckens. Item, Sagelterland is ook een deel van deze zeven Zeelanden, die geven tribuut en schat de bisschop te Munster; en Steedland, Hadeler land, Wijmderler land over de Wezer zijn ook delen van deze zeven Zeelanden.

2h Ditmarsen tot dusverre vrij gebleven.

Deze heeft bedwongen de bisschop te Bremen; maar eer Ditmarsen is nog vrij, maar het is vaak aangetast en aangezocht van heren en vorsten, en meest van den koning van Denemarken en de hertogen van Holstein met grote oorlogen waar de heren al eerder grote schade in het oorlogsvolk bij gehad hebben; als namelijk in mijn tijd omtrent toen men schreef na Christus geboorte 500 jaren was de koning van Denemarken koning Hans in Ditmarsen met vele heren en met grote macht van volk en had bij hem een groot getal tot vele duizenden van krijgsknechten, die daar half miraculeus met klein volk werden verslagen; daar de koning liet zijn banier in het veld en kwam zelf ternauwernood weg. Zo is Ditmarsen tot deze tijd nog vrij en onbeheerd gebleven.

2 Hoe dat dit Friesland daarna in drie parten gedeeld is en allen wel een eiland heet.
Gij zal weten dat Friesland is onderscheiden in drie delen, daar dat eerste part van begint aan te Stavoren en gaat aan de Zwette en dat part of deel heet Westergo; dat tweede part en deel aan de Zwette en gaat aan Gerriks brug en dat part en deel heet Oostergo; en deze parten als Oostergo en Westergo heten tezamen Westerland.
En aan de oostzijde van Gerriks brug de gewone landen tot aan de Eems heten Oosterland. En heten tezamen Oosterland en Westerland tezamen West-Friesland. En aan de oostzijde der Eems tot aan de Wezer het Oost-Friesland. En heet tezamen Oost-Friesland en West-Friesland en is tezamen in het algemeen geheten Friesland. En deze landen zijn menigmaal aangetast en aangezocht van grote heren en vorsten met oorlog om dat met geweld te bekrachtigen; en zijn wel in het land een part geweldig geworden, maar tenslotte zijn ze allen weer uit het land geslagen zoals men in het vervolg van de tweede deel van dit boek, als God het wil, wel horen al. Mar tenslotte is er veel van dit Friesland gehoorzaam en onderdanig gemaakt hertog Albert van Saksen als een eeuwige Gouverneur der Friese landen vanwege het Heilige Roomse Rijk, zoals men in het derde boek van deze kroniek wal duidelijk van schrijven zal. En is daar tenslotte van de hertogen van Gelre en de Groningers allen weer uit Friesland verdreven. Hier eindig ik dat eerste deel van dit boek der Friese kroniek.

Deel II-A

Hier begint dat tweede deel van het boek en kroniek, Johan Lemego, Kroniek van Groningerland.

1a Proloog over allerlei geweld.
In alle zaken die tijdelijk en vergankelijk zijn moet wezen een begin, een midden en een einde. En zo is te weten dat deze hierna geschreven kroniek spreekt van menigerhande kwaad als roof, brand en ander kwaad gewelde; grote landheren gekomen van buiten in Friesland, waar Friesland zeer mee geplagd is geweest in voortijden en de landen in Friesland zijn gekomen in grote partijen.

1b Proloog over partijstrijd en vrede; de auteur.

Als eerste zijn in het land van Gelderen opger4ezen twee partijen tegen elkaar in de tijd van hertog Reinoud van Gelre als Bronkhorsten en Hekers, dat voortgekomen is in dat Sticht van Utrecht en mede in de stad Groningen; desgelijks in Holland en Zeeland, dat voort gekomen is in Westerland en in de landen gelegen bij Groningen; zoals men hierna geschreven vindt in deze kroniek waaruit men nemen ze want van kwaad regiment komt veel kwaads en van goed regiment komt veel goeds, rust en vrede of een grote zaligheid der mensen. En deze kroniek is verzameld uit vele boeken en onderwijst vele goede lieden en van mij Johan van Lemego, burgemeester in Groningen.

2 Eerste ommuring van Groningen.
Toen Groningen eerst ommuurd werd toen schreef men 1110. En tevoren was Groningen gevestigd met houten planken zoals de kroniek en die bisschoppen van Utrecht en het sticht daarvan houden.

3a Item van Sint Walburgkerk.
Daar was er een geheten Rudolf, kastelein te Coevorden en bezette Sint Walburgkerk met zijn partij lange tijd en deden daaruit roof en brand en veel kwaads.

3b Strijd om de Walburgkerk.
Item, daar was er een geheten Egbert van Gronebeke rechter in Groningen, met zijn partij lieden de tegenpartij van Rudolf van Coevorden en lag voor die kerk en kon hem de kerk niet afwinnen. Dat werd geklaagd bij een bisschop te Utrecht, geheten Hartbert, die 26 jaar bisschop was, en zond uit zijn banbrieven die toen niet geacht werden. Tenslotte kwam die bisschop voorschreven en won die kerk en wijdde het weer.

3c Bouwgegevens Walburgkerk.

Item, de Sint Walburgkerk was beneden gewelfd in het zuiden en in het noorden zoals dat gewelf er nog is tussen de kerk en de toren en had een kleine stenen koor recht verbonden met een kelder eronder en dat koor ging men op met 12 trappen van steen en die kerk had boven en beneden een klein venstertje met ijzeren tralies gemaakt.

4 Ommelanders ontmantelen verdedigingswerken van Groningen.
Item, dat die Friezen Hunsingo land, Fivelingo land, Achtkarspelen met de Drenten Groningen in wonnen en binnen de stad muren neer braken, van de toren an de noordzijde van Sint Walburgkerk met de Ebbingepoort en Boteringepoort tot de oude toren in het westen er van; en maakten 6 stenen huizen niet versterkt binnen Groningen hun schildriemen (uitsparingen in het dak) en wachthuizen; met de naam van Wichter Enes zoon huis, gelegen op het zuiden aan de weg van de Vismarkt, welk huis de oude Luloff Sickinge liet neerslaan tot op de grond; daartoe Alke Volkerdinge huis, gelegen bij Volkerinksstraat; daartoe twee huizen tussen die straten en huizen omgaan dat nu ter tijd Poelmans huis geheten is; daartoe Claes en Everts Wijers huis bij de Oosterpoort; item, Hughe en Aleke Kalmers huis bij de Minderbroedersstraat in de Boteringestraat. En de Friezen van het Ommelanden reden in en uit de stad; dat deden ze wel 6 jaren lang; en sloegen om en onder zich dood de burgers en de Friezen en daar werd geen stadsrecht van gedaan.

5 Twee veldslagen in de Ommelanden.
Item, na 6 jaren deden onze burgers een grote doodslag de Friezen in Hunsingo land; en daarna lagen onze burgers niet neer dan in Vredewold.

6 Veldtochten en dood van graaf Willem IV van Holland.

Item, voort van de Ommelanden gelegen bij Groningen, van hun regiment is te weten als eerste.
Item, graaf Willem van Holland heeft Utrecht om belegerd 6 weken lang met 180 000 mannen in het jaar ons Heren 445; (1345) daarmee waren 650 heren die met eren goud dragen mochten; daar de graaf weer wegtrok met een vriendelijke dading en trok weer in Holland; en liet komen al zijn schepen en voer met al zijn gezelschap naar Stavoren in Westerland en wilde dat bedwingen; daar graaf Willem dood bleef en mede verdronken is en dat bleef alzo voort.

7 Albrecht van Beieren vestigt Hollandse macht in Friesland.
Item, graaf Albert van Beieren, die toen daarna was graaf in Holland, verzamelde groet volk en lieden en wilde Friesland ook bedwingen; en voer weer in dat land in de Lauwers ter Luine (Kollum land) en was daar een lange tijd en gaf de Westerse nieuw landrecht en hij werd gehuldigd van de Kabeljauwse of Vetkopers partij lieden: Feije, hoveling te Dokkum met zijn kinderen en partij lieden en Geerlof Kamminga, hoveling te Leeuwarden, met andere hovelingen en met partij lieden. En hij maakte daar een deel ridder en ze droegen daar de voorschreven kleding van de graaf. En die graaf droeg dat land voorschreven op elke hoveling in zijn land in het jaar 397.

8 Ommelander hoofdelingen erkennen Albrecht.
Item, toen dat dus was geschied toen waren de kinderen van Onne Onsta te Sauwert als Abele, Eijlkof, Menolt, Johan, Abeke en Folcmer, et al hun partij lieden in de Ommelanden ook overeen zijn geworden met hertog Albrecht, graaf van Holland voorschreven, en ze droegen ook de Ommelanden op met raad alle Ommelanden hovelingen Haije Wibbema hoveling, Omeke Snelgers en Eppo, zijn broeder, hoveling ten Appingedam, Unike Ripperda, hoveling te Fermsum, Menne Houwerda, hoveling ter Munten, Eijlt Bockinghe, hoveling te Oosterbroek, met hun partij lieden; en vooral nieuwe heer Ocke van den Broeke, ridder, en zijn zoon Keno van den Broeke en zijn bastaardzoon Wigbold, die in hetzelfde jaar doodgeslagen werd in de kerk te Deteren in het jaar ons Heren 1399.

9 Pro-Hollandse hoofdeling gedood.

Item, toen dit aldus was geschied toen ontnamen Eppe Nitersum, hoveling te Stedum, met alle anderen hovelingen die de tegenpartij lieden waren van Onsta lieden weren, dat ze uit het land verdreven zouden worden; zo trokken ze met de gemeente in Fivelingo land tot Wester Emden en vonden daar Haien Wibbema, hoveling, met Onsta partij lieden een deel in de kerk. En toen Haije Wibbema vernam dat men hem dood wilde slaan toen liep hij met zijn medebroeders in pastorie. En Eppe Nitersum verbrandde die pastorie met de gemeente; toen liepen ze allen uit de brand algemeen op het kerkhof en daar werden ze allen dood geslagen.

10 Anti-Hollandse hoofdelingen sluiten verbond met Groningen.
Item, toen dit aldus geschied was als hier voorschreven is, toen trok Eppe Nitersum met zijn gemeente met een haast naar huis als te Groningen en riepen allen riepen wapen (smartenkreet) om de nood van het land; en de Raad te Groningen deden hun poorten dichtsluiten, niets van deze zaak doen wilde. Tenslotte hielden de Friezen overleg dat de Raad ze ontvangen wilden, ze wilden tot eeuwige dagen onder de Raad van Groningen blijven. En in dezelfde reis hadden die Friezen dood geslagen Peter Reiners met al zijn gezellen uit Holland die dat stenen huis te Aldersum (of Oldersum) tussen Ten Post en ter Mude gelegen bezet had, die toen de tot behoefte was van de graaf van Holland. En toen alle Hollanders gevangen werden wierpen de Friezen de Hollanders in de Mude, dat nu dat Damsterdiep geheten is en verdronken ze allemaal en begroeven ze bij der Mude hun gebeente, dat nog in korte jaren gevonden is. Item, daar kwam van dat eerste verbond der stad Groningen
en die Omme landen

11 Aftocht van de Hollanders uit Friesland.
Item, toen hertog Albrecht voorschreven, graaf van Holland, vernam dat hij niets verwerven kon in de stad van Groningen en aan de Ommelanden bij Groningen gelegen, zo is hij gevaren met al zijn lieden weer in Holland. En die Achtkarspelen Friezen brandden hem af twee grote schepen met alle lieden die daarin waren, want die schepen bleven daar in de eb tijd liggen op het slik waarvan ze niet af konden komen.

12 Jan van Beieren bevestigt vriendschap met Groningen.

Item, van Jan van Beieren hertog en graaf oe Holland die een zoon was van hertog Albrecht van Beieren voorschreven. Daar gaf hij onze stad Groningen de Ommelanden gelegen bij der stad Groningen dat hi ij nog zijn nakomelingen graven van Holland in geen toekomende tijden die landen zou belasten met borgen of sloten van Gerkesbrug aan tot de Eems; dat wij daar sinds zijn bijgekomen want graaf Jan was ons gunstig en onze stad en Ommelanden zeerovers hadden die in en uit de stad Groningen en de Ommelanden waren van onder toe en hadden de Hollanders hun schepen genomen met de goederen; daar hertog Jan graaf voorschreven zeer toornig om was want hij was een goede vriend van onze stad en met gunst; en wij Groningers waren toentertijd Kabeljauwse partij lieden en die partij lieden werden in Holland en van graaf Jan zeer groot gemaakt. En met deze graaf hield onze stad van Groningen met de Ommelanden en heer Almer, curator te Gerkesbrug en trouwe raad, en jonker Keno van den Broeke, en jonker Ocko zijn zoon, en Bruen Clinge burgemeester in Groningen, met meer lieden tot de stad en Ommelanden een vriendelijke dag in Den Briel in Zeeland. En dus gaf onze stad Groningen en Ommelanden de heer Jan van Beieren vijftig zware vette ossen; en hij bleef onze stad en Ommelanden goede vriend. En hij gaf onze stad Groningen en Ommelanden een brief als voorschreven en zond die verzegelde brief aan hertog Jan van Beieren, graaf te Holland, ons en de Omme landen gegeven heeft, Filip, een hertog van Bourgondië, een heer van Holland, die ook zijn gegeven heeft onze stad en Ommelanden en bevestigde het tot eeuwige tijden.

13a Item, van Onsta man huis te Sauwerd.
Toen dat belegerd was van de Groningers in het jaar ons Heren 1400 Nativitate Mariae Virginis (8 september) Onsta dood en naliet zeven zonen als Abele, Eijlko, Menolt, Johan, Folcmer, Edseke en Abeke, en Bauwe zijn dochter.

13 b Verovering Onstaborg door Groningers.
Item, toen dat voorschreven Sauwerd geheten belegerd was van de Groningers en vooral van Albart Wigboldus die daar meest mede een regent van was en zeer gemanierd was; en op de binnesten hofstede stond een stenen huis dat dik was van muren 12 oude muurstenen en aan de uiterste hofstede stonden 5 sterke steenhuizen die elk dik waren 8 oude muurstenen. En toen dit huis zeer beschoten was met bussen zo liep Abeke, die de oudste broeder was, en zich had laten belegeren op die huizen en kwam op de uiterste hofstede daar 5 stenen huizen stonden; zo lieten de burgers van Groningen een grote gracht graven uit Wetsingerzijl en uit een diep gelegen aan Onsta man burcht graven; toen waren de burgers van de stad voorschreven met hun schepen in Onsta burcht gracht. En de burgers wonnen het huis met grote macht en arbeid en namen de lieden gevangen. En Abeke Onsta werd gesloten in de stad op die Boteringepoort waar hij lang tijd in zat. En bisschop Frederik van Blankenheim, bisschop te Utrecht, belegerde in dezelfde tijd 1400 Groningen met het Sticht van Utrecht zoals hij Onsta beloofd had te doen; want bisschop Frederik had hij groot geld gegeven voor zijn huldiging zoals bisschop Frederik deed in dat voorschreven jaar. En die van Groningen beurde van Onsta mannen renten op 7 jaar lang.

14 Bisschop van Utrecht belegert Groningen.
Item, nu voort van bisschop Frederik van Blankenheim een bisschop te Utrecht geweest is voorschreven en heeft de stad Groningen belegerd aan de zuidzijde met het hele Sticht van Utrecht in het jaar 1400 en lag daarvoor 3 weken lang. En zij n bussen lagen op de Kempkenserg en daar liet hij voor graven een droge gracht aan de noordkant van de berg voorschreven en begon van de Herenstraat nieuwe poort en ging oostwaarts neer tot een lopende diep (Schuitendiep) ; en die bisschop voorschreven mocht aan de stad Groningen niet meer verwerven en zo liet hij maken een sterk blokhuis toe ter Blankeweer met 2 of 3 verdedigingswerken.

16a Verwoesting van drie Ommelander burchten door Groningen.
Item, toen dit aldus geschied was toen trokken de Groningers uit de stad en storten om vele steenhuizen van diegene die daar waren van de partij van Onsta in de Ommelanden bij Groningen gelegen; bij namn Omeken en Poppena Snelgersma huizen ome, hovelingen ten Appingedam geheten; dat ene huis dat stond aan het westen van de kerk en de andere stond ter oostkant van de kerk. En toen voortaan trokken onze burgers met de gemeente en Ommelanden Friezen voor Unecke Ripperda huis, hoveling te Farmsum in het jaar 1400 op Sint Gregorius dag (12 maart) . En toen onze burgers zouden aanstormen toen gingen daarvan 500 zeerovers die daar heimelijk op waren gekomen van Greetsiel (Duitsland) en sloegen daar dood 16 burgers uit de stad en vele Friezen en vele van de Friezen liepen in Farmsum zijl diep en daar verdronken ze.

16b Nog twee burchten door Groningen verwoest.

Item, zo trokken onze burgers met de Friezen wederom te Appingedam; waar ze bleven 3 dagen lang en verzamelden vele kleine schepen en voerden ze met wagens in de burcht gracht van Farmsum; en verdronken alle zeerovers in de gracht in die zijl diep en sloegen ze dood; en vingen die op het huis voorschreven te Farmsum en verdronken oude Hajo te Westerwolde, die zeven jaar gevangen was in der stad Groningen; en de stad met de Friezen trokken weer naar Termunten en wierpen Menne Howerda huis om, hoveling Termunten; en als daar voort smeten ze Eijlt Bockinge huis te Oostbroek om. De datum is 1400 op Sint Gregorius dag en die dag beloofden ze toen hoog te vieren te eeuwigen tijden toe.

Item, om de doodslag aan de Raad te Groningen gedaan in het Rechthuis geschied is in het jaar ons Heren 1413 op Sint Severinus dag dat kwaad dat daarvan gerezen is.

17 Item, Emden werd gewonnen van jonker Keno over de Eems geheten van den Broeke, die een zoon was van heer Ocke van den Broecke en ridder in het jaar 1411 en die woonde te Broecke te Silborch in Broeke in Eems land en mede op de burcht te Aurich hof; die een vriend was geworden van Histen, hoveling en provoost te Emden, en aldaar met IJmelen, zijn zoon; waar oprezen twee partijen in Groningen en de Ommelanden daarbij gelegen als Bronkhorst en Hekers.

Item, dus ze sloegen de dood de Hekerse partij lieden als Johan Rengers die zijn zwager Huighen op dat Rechthuis had en Albert Barholt Kemeszoon; en Johan van Beckum die wierpen ze dood boven uit het Rechthuis.
Item, die doodslagers namen worden hier verzwegen vanwege rust en vrede; doch wil ik ze noemen; dat was Johan ten Hoeve, Helperick Rothide, Johan Egbers bij Boteringepoort, Luedecken Harnaschmaecker met de helpers van partij lieden.
Item, toen die doodslagers op de martk kwamen en ze daar niet vonden gaan Henrick Clant, Otto Clant, die joegen ze in de Schone Gevel geheten en daar sloegen ze hen dood in de Schone Gevel. En gingen daar voort tot het huis van Albart Clants gelegen aan de westzijde van de markt naar de Boteringestraat aan de zuidzijde naar Albert Wigboldes huis en sloegen Albert Clant dood daar hij zat aan zijn tafel ter maaltijd. En Wibrandt Clant, zijn zoon, die liep eruit tot de Minderbroeders in de kerk; en dergelijke deden ook Dutmer Johan Rengers en liepen ook te broeders in die kerk.

15 Item, voort van dat gericht van Selwerd, hoe dat is gekomen aan bisschop Frederik van Blankenheim en het Sticht van Utrecht.
Item, in het belegd van de bisschop voorschreven zo was daar een groot uitlopen van de burgers van Groningen en wilden de lieden van de bisschop bevechten; en die daarmee uitliepen, dat was Johan ten Hoeve en Folker Marissinge, en beide werden ze gevangen van de bisschop lieden en ze werden gebracht te Vollenhove; en daar werd Johan ten Have afgeschat dat derde deel van het gerichte voorschreven van Selwerd, dat hij van zijn vader jonker Goedeken van den Have, die geboren was uit ouders van Eems landen gelegen in het sticht van Munster hem aangerfd was; en daarmee behield hij alle zijn andere goed en erven die Johan ten Have voorschreven had liggen binnen Groningen en in het gericht van Selwerd; en Folker Marissinge gaf de bisschop een groet deel Franse schilden, die toen betaalde van oudsher Jarrich Coppens van Stavoren geboren, die Folker voorgezegd Reneken die een dochter was van Iarges voorschreven en nam haar tot een echt wijf.

18 Coppen Jarges verjaagt tegenstanders uit Groningen.
En toen die lieden dus dood geslagen waren liet Coppen Jarges, de zoon van de oude Jarges die geboren was te Stavoren, in dat regiment met zijn vrienden en partij lieden in de stad Groningen en in de Ommelanden bij Groningen gelegen. En Coppen met zijn vrienden en partij lieden verdreven uit de stad Groningen Reinolt Huginghe met al zijn kinderen en daartoe Otto Clant, Wibrant Clant, Johan Clant, Bruen Clinghe met zijn zwagers als Hinrick ter Bruggen en zijn broeder als Lodewijk, Bareldes, Johan en Roelof; en weerde Harmen te Ransouwe en Otto en Johan zijn kinderen, vele burgers en vrienden der voorschreven lieden en ook verdreven ze uit de Ommelanden bij Groningen gelegen, als die Onsta man broeders en vrienden en partij lieden. En al die voorschreven trokken over de Eems tot jonker Keno en tot zijn partij lieden. En daar bleven ze twee jaar lang ter tijd dat Groningen gewonnen werd dat jonker Keno met zijn vrienden en partij lieden mede bij brachten.

19a Coppen twee jaar heer en meester in stad en land.
Item, voort van Coppen Jarges regiment met zijn partij lieden toen aldus dat regiment hadden in de stad en in de Ommelanden bij Groningen gelegen 2 jaar lang als voorschreven is.
Item, zo is jonker Keno met Oost-Friesland vijand geworden van Coppin Jarges en stad en Ommelanden; en verbrandde in twee zijlen in Reiderland daar dat land nog van ongerede is zoals Farmsum, Oterdum, Wadwerd, Hevesche en dan tot Bierum en tot Spijk.

19b Inbeslagneming van gouden schrijnen in de Ommelanden.
Item, dus werd toen Coppen te rade en bezette toen met de stadslieden en soldaten Reider zijl en Munter zijl en Oterdum zijl. En toen dit geschied was toen liet Coppen 14 gulden schrijnen uit de kerken halen die hierna beschreven staan. Item, hij nam er een uit Midwolde, dat lang was 3I voeten. Item, nog een toen uit het Zuster klooster te Reide, dat van helder zilver was en dat was verguld; en daartoe nam hij nog 12 gulden schrijnen uit de landen van Fivelingo. En in wat kerken dat die kerken stonden, hij gouden schrijnen niet brengen wilden die werden gevangen en opgesloten tot de tijd ze hun schrijnen brachten in Coppens voorschreven huis en macht.
Item, te Slochteren was een gulden schrijn en dat begroeven de papen buiten Slochteren in dat moer land en die voogden zwoeren een kwade eed dat daar geen schrijnen waren en dat ze van geen schrijnen wisten en daarmee hielde ze hun schrijn. En daarna namen ze dat goud van de schrijn voorschreven, daar de kerkheren en voogden het land mee kochten ter behoefte van de kerk van Slochteren.

19c Pastoor van Farmsum vermoord om deze kerkenroof.
Item, te Loppersum liet Coppen voorschreven uit de kerk nemen een grote kelk en een pateen die zeer zwaar waren van goud. En omdat die pateen en kelk gewijd waren dus ontvingen de kerkvoogden en de buren een verzegelde brief dat men deze kelk en patten betalen zouden. En dit voorschreven kwade werd gedaan bij raad van heer Sijneken curator te Farmsum, die daarna werd doodgeslagen van Haije Ripperda, hoveling te Farmsum van zijn ruiters; wan toen hij uit Appingedam zou gaan daar sloegen hem de ruiters van Haije dood. En bisschop van Munster liet van stonden aan zoeken Uneken Ripperda daar Haije Ripperda voorschreven zijn grootvader van was, diezelfde provoost die hij zijn leven lang gebruikte; en bleef alzo dat daar moed en gekijf op mocht op volgende na de dood van heer Sijneken.

19d Gouden schrijnen omgesmolten tot munten.
Item, nog voort van Coppin Jarges voorschreven. Item, toen die gulden schrijnen met ander zilver en goud die ze brachten in Coppens huis te Groningen op de zuidzijde van de markt, zo liet Coppen afnemen dat goud van de schrijnen en dat deed Peter Noerman burger te Kampen; en Peter liet daarvan munten Arens guldens, die toen genoemd werden Coppens guldens.

20a Coppen Jarges verdreven.

Item, daarna werd Groningen gewonnen; en Coppen werd verdreven hij nam mee al dat gemunte goud en toen hij ontkomen was van de heren te Farmsum met een deel van zijn vrienden; en kwam te Kampen waar hij niet lang bleef, maar hij trok voort naar Sneek en toe Bolsward in West-Friesland en zijn partij lieden Schieringers geheten.

20b Keno ten Broeke steekt de Eems over en verjaagt Coppen.
Item, aldus jonker Keno met zijn schepen en lieden lag bij Farmsum tegenover de Eems 3 dagen op zijn zijde en hield Coppen daar zo lang liggen met zijn stad en Ommelanden tot de tijd toe dat jonker Keno opzag gaan 3 grote branden in der stad Groningen, daardoor hij wel wist dat zijn vrienden Groningen gewonnen hadden. En hij liet zijn trompetten blazen zodat Coppen en al zijn partij lieden vandaar trokken.

20c Coppen Jarges in Friesland opgejaagd en gedood.
Item, toen Coppen een deel tijd in Sneek en Bolsward had gewoond met zijn vrienden toen werd hij verdreven van de Vetkopers en kwam naar Stavoren waar hij woonde met zijn vrienden en partij lieden die met hem uit Groningen waren.
Item, hij was daar een tijdje en zo werd Stavoren gewonnen in de nacht van die van Hindelopen en Molkwerum weer met andere Vetkopers. En daar is Coppen Jarges dood geslagen en zijn vrienden kwamen met haast in barken en roeischepen en voeren oever in Holland. Aldus is Coppen Jarges in zijn kwade werken dood geslagen.

20d Versus.
Coppijn occisus cum sacer erat Ciprianus Datum Anno Domini 1420.

21a Groningen heroverd door de Vetkopers met Drentse hulp.
Item, voort van dat Groningen gewonnen werd op de heilige Kruis nacht Exaltationise in het jaar 1415 wat toen deden de burger heren die Coppen verdreven hadden uit Groningen na de doodslag van de Raad dat geschiedde in het rechthuis te Groningen. Die burgemeesters voorschreven weren geheten: Reijnolt Huijnge met zijn kinderen, Bruen Clinghe, en de vijf kinderen van Brugmans met andere burgers die Coppen verdreven had uit Groningen en daarmee uit het land van Drenthe, als Cone die Vos en Reijnolt zijn broeder, Aerent van Steenwijk, Evert Hubbeldinck met zijn kinderen, Harmen Krabbe te Roden, Dise Gosinghe te Eelde, Geert Besuuden te Vries, Harmen Hiddinghe en Pipe zijn broeder te Roden, Bartoldt Ebbinge, Johan Lunssche te Winde, Goesen Wolderinghe te Peize met vele anderen Drenten.

21b Partijgangers Coppen Jarges verdreven uit Ommelanden.
Item, deze voorschreven namen hebben Coppen Jarges met hun kinderen en burgers en partij lieden uit de stad en uit de Ommelanden bij Groningen gelegen weer verdreven en hun goed genomen.

21b Partijgangers Coppen Jarges verdreven uit Ommelanden.

Item, deze voorschreven namen hebben Coppen Jarges met hun kinderen en burgers en partij lieden uit de stad en uit de Ommelanden bij Groningen gelegen weer verdreven en hun goed genomen.

21c Bijzonderheden over herovering Groningen.
Item, nog van deze voorschreven lieden; toen ze Groningen wonnen toen waren deze voorschreven lieden verzameld te Eelde in Drenthe en gingen te Paterswolde de dijk langs naar Groningen. En toen ze over de stadsgracht en over het diep gekomen waren – want het was daar toen een man diep –, zo is een deel geklommen met ladders over de stadsmuren en hadden mee grote smidshamers en sloegen stuk alle sloten van de poorten en wonnen en behielden alzo Groningen; dat geschiedde bij de A poort.

22 Wraakgericht en verjaging Schieringers uit Ommelanden.
Item, toen deze voorschreven lieden waren gekomen in het hele regiment van de stad toen kwamen weer die lieden in Groningen die Coppen verdreven had en wierpen om Focke Ewsema huis te Woltersum en daartoe Focken Schulteda (Schultinga huis) huis, hoveling te Bedum, en voort Ondolff Batema (1), Bewe, Meenoldus en Popke Batema broeders, hovelingen te Eenrum huis en voort Luleff Meijen, hoveling toe Baflo, met veel meer lieden uit dat Halve Ambt en daartoe vele lieden onder der Meenten en onder Appingedam en voort uit de Ommelanden bij Groningen gelegen; en toen trokken ze allen tezamen uit deze landen, zoals ze doen moesten, in West-Friesland naar de lieden van hun partij de Schieringers.
(1) Waarschijnlijk heer Athema, later samengetrokken tot Herathema.

23 Groninger Vetkopers verslaan Friezen bij Noordhorn.
Item, voort van die oorlog van de Groningers en West-Friesland dat begon in het jaar 1415 toen Groningen gewonnen was en Coppen met zijn partij lieden verdreven waren uit Groningen en uit de Ommelanden; die allemaal trokken te wonen in West-Friesland tot de lieden van de Schieringers partij die toen verdreven hadden de Vetkopers als heer Fie van Dokkum met zijn kinderen als Jelle en Ibelle en alle andere Vetkopers partij lieden tot Leeuwarden en in andere steden, als Saspet Swijade, hoveling te Leeuwarden, Abbe Heemster hoveling in Dongeradeel en alle anderen lieden van de Vetkopers; die te Groningen kwamen te wonen tot de tijd toe dat die van Groningen uittrokken met de Ommelanden bij Groningen gelegen en deden daar een doodslag aan de West Friezen van de westerzijde van Noordhorn af tot bij Aduarderzijl, (1) daar dood bleven en geslagen werden van de Friezen 500 mannen en 400 mannen werden daar gevangen en toe gebracht in het jaar 1416.
(1) beter Oxwerderzijl.

24a Groningers branden en roven in Achtkarspelen.

Item, daarna terstond branden die van Groningen in Achtkarspelen en beroofden dat landsvolk hun tilbare goederen af en die oorlog bleef lang daarna staan.

24b Groningers veroveren Dokkum en verwoesten steenhuizen.
Item, Dokkum is gewonnen van die van Groningen in het jaar 1418 en is zeer verbrand; en daar is neer geworpen Alteken huis aan de zuidzijde van Dokkum met alle andere steenhuizen die allemaal omgestort en bolwerken werden neer geworpen in de gracht.

24c Groningen en Keno leggen Friesland zware schatting op.
Item, daarna terstond werden Aduarderzijl en Ezumazijl gewonnen van die van Groningen en allen die daarop waren werden dood geslagen en die anderen werden berecht en die hoofden werden ter Luine op staken gezet; daarmee waren de goede Oosterse steden als Lbeck en Hamburg, want van hen waren ook hun goederen genomen op de zee; en daar werden verder geschat allen van de Schieringers partij lieden van Stavoren aan tot Gerkesbrug toe en gaven vele duizenden oude Franse schilden, beide geestelijk en wereldlijk, daarvan beurde de stad Groningen de helft en de andere helft jonker Keno over de Eems, want die van Groningen en jonker Keno waren gelijk in oorlog met elkaar tot het einde toe. En Sicke Siarde te Franeker die de overste was van de Schieringers partij lieden, die moest zijn jongste zoon brengen als gijzelaar voor dat goud en voor de belofte die hij gedaan had; en daarna werd die oorlog verzoen waar de stad van Groningen goede bezegelde brieven van heeft van alle landen in Friesland.

24d Groninger overwinning bij Hindeloopen.
Item, de strijd te Kolsse bij Hindeloep, die van Groningen is gewonnen, was in het jaar 1420 op Sint Pancratius martelaar dag. (12 mei)

25 Hollanders helpen de Friezen de Groningers te verslaan.
Item, te Groot Sloten, toen dat de Groningers belegerd hadden toen kwamen de Hollanders en ontzetten de West Friezen en namen vele burgers van Groningen zonder ontzeggen en namen al hun geschut hun roeischepen en voerden die alle tezamen in Holland over en schatten de gevangenen de ze daar gevangen hadden, waarmee waren van Groningen Henrick Beijer, Eijlcko Onsta, Abele ten Diecke, Johan Groeve en vele andere burgers; de datum is 1420 Benedicti abbatis. (21 maart)

26 Verwoesting Cortinghuis.
Item, dit is voort van Cortinghuis, dat werd omgestort; de datum is 1426, feest van Petrus en Paulus.

27 Item, voort van Selwerd huis dat gelegen was bij het klooster te Selwerd en van het gericht van Selwerd.
Selwerd huis is gewonnen geweest van die van Groningen om en bijna dat Cortinghuis gewonnen is en neergestort heeft en de stenen van deze voorschreven huizen zijn gevoerd naar Groningen; en daarvan zijn gemaakt 4 stenen torens, twee kleinen en twee groten in de stadmuren gelegen aan de noordzijde van Sint Walburgkerk, van de oude toren aan voort tot in het zuiden strekkende. En dus is er een man en prediker op deze voorschreven huizen genoemd die een prediker was van jonker Hendrik die gevangen werd met al zijn gezellen op het huis voorschreven en werd gebracht te Groningen voor de Boteringepoort en daar werden ze berecht met het zwaard en hun lichamen zijn allen begraven bij de Jakobijnen in de omgang; daar men hun gebeente nog heeft gevonden net geleden in de noordwest zijden van die omgang, in de hoek daar meester Berendt Dulmen, een prior te Jakobijnen, wilde laten maken een privaat tot zijn kamer.

28 Item, nog van het gericht en heerlijkheid van Selwerd voorschreven.

In het beleg van bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht voor Groningen 3 weken lang met het hele Sticht van Utrecht in het jaar 1400 en hij weer naar huis trok met al zijn lieden op Sint Maarten dag translatie; en toen die bisschop ontvangen had dat derdedeel van het gericht en heerlijkheid voorschreven van de gevangenschap en schatting van Jan ten Hove, die jonker Godekens zoon was, als voorschreven is van het beleg van de bisschop zoals men vindt voorschreven in deze kroniek, zo heeft die bisschop een verdrag gemaakt met jonker Hendrik van Selwerd van het gericht, die de twee delen van het gericht toebehoorden en desgelijks zijn recht daartoe gebruikte en mede tot zijn wil in Groningen en heeft die bisschop dat tweede deel ervan gegeven van dit burger gerichte, want de bisschop had dat derde deel van dat gericht van Jan ten Hove gekregen; en dezen bisschop van Blankenheim, bisschop van Utrecht, die gaf jonker Hendrik van Selwerd weer van het goed van het Sticht goed dat Slingerborch geheten is met zeven huizen erven met al hun toebehoren; met voorwaarden als dat jonker Hendrik stierf zo zou Slingerborch voorschreven weer wezen met al zijn toebehoren en heerlijkheden en blijven aan het Sticht van Utrecht en deze voorschreven zeven huizen hoeven zouden eeuwig blijven en erfelijk op jonker Hendrik erfgenamen of nakomelingen, zonder arglist.

29 Groningen verwerft het gezag in het Gericht van Selwerd.
Item, toen dit aldus geschiet was zo heeft de stad Groningen gemaakt een verdrag met de bisschop voorschreven en hij gaf vrij de stad Groningen dat recht te gebruiken in de stad een stadsmarkt te houden te Groningen en daarvoor zal de stad Groningen geven en betalen alle jaren 27 of 29 oude Franse schilden te eeuwigen tijden toe en daar nog 20 jaren 20 lood zilver; dat de stad niet afkopen mag of ook niet verzuimen dat te betalen en dat te Coevorden te brengen op dat huis tor behoefte van de bisschop en zijn nakomelingen bisschoppen te Utrecht. Hierom is dat stadsboek gefundeerd op deze stukken want in het begin van het boek is geschreven dat het voorschreven boek mag de Raad van Groningen altijd verhogen en verlagen wanneer ze willen, oude heerlijkheden en gewoonten; daar men bij verstaat mede in deze zaken heerlijkheid van het gericht van Selwerd. Daar de stad Groningen hier e behouden heeft eeuwig dat recht in de stad en stadsmarkt.

30a Het Groninger wapen.
Item, het stadswapen van Groningen is een zwarte aren die dubbel is en heeft onder zijn klauwen een Groninger schild door een veld die tweedelig is en in dat midden een groene doorgaande streng. En die arend is de keizers wapen altijd van Rome, en heeft altijd een veld; daar onze stad Groningen is aangekomen want de stad Groningen van het begin onder de keizer van Rome was tot de tijd toe dat keizer Hendrik van Rome, die te Utrecht stierf en zijn ingewand aldaar begraven is in de Domkerk toen hij de broeders die de kampende monniken heten als de Regulieren tot behoefte van hun voeding van het lichaam dat hof te Groningen, dat gelegen is in het graafschap van Drenthe en een gouden bul daarvan bevat wat in Groningen gepresenteerd was in de tijd van bisschop Frederic van Blankenheim te Utrecht toen hij dar werd gehuldigd wat in begin van geschreven is: In nomine sancte et individue sancte Trinitatis, Henricus favente Dei gratia. Datum anno 1040.

30b Aansluiting bij het Sticht Utrecht brengt Groningen welvaart.

Hier is bisschop Frederik van Blankenheim die de eerste bisschop is geweest die in Groningen is gehuldigd in het voorschreven jaar 1419 de 15^de dag in mei en die bisschop Frederik voorschreven heeft de stad Groningen beloofd voor hem en zijn nakomelingen en gezworen de stad Groningen laten blieven bij hun oude heerlijkheid en privilegies en gewoonten en rechten over geestelijk en wereldlijk zoals het vanouds plag te wezen voor datum der huldiging voorschreven; en toen werd een begin van de koopman te verhogen en te verkeren met levende beesten en die waar alzo te verkopen wat alzo in voortijden niet wezen mocht.
Item, alzo dat nu die van Groningen mogen varen, keren en terug keren, rijden of te water varen en te land in het Sticht van Utrecht zonder tol en dergelijke zoals de lieden van het Sticht.

31 Item, hierna volgt een oorlog tussen de stad Groningen met den Ommelanden bij Groningen gelegen en Focko Uecken te Lier met zijn vrienden

32 Slotopmerking Lemego over band Groningen met Utrecht.
Item, hier mag men merken en verstaand dat de brieven de keizers voorschreven zeer lange jaren na hun datum niet geacht waren; die nochtans tenslotte bij brachten dat Groningen gekomen is aan dat Sticht van Utrecht voorschreven en zal daaraan blijven. Deo Gracias.

33 Groningens band met Utrecht eeuwenlang dode letter.

Item, dat Groningen eerst kwam een het Sticht van Utrecht dat geschiedde in het jaar onze Heer Christus geboorte 825 (1) dat keizer Hendrik Groningen Sint Maarten de heilige kerk te Utrecht gaf; maar het kwam niet eerder aan het Sticht nadat de huldig van de bisschop in Groningen was verkregen, eer bisschop Frederik van Blankenheim daar gehuldigd werd die de eerste was en geschiedde omtrent toen men schreef 1401.

(1) Van Lemego is hier met het jaartal in de war. Immers omstreeks 825 bestond er geen keizer Hendrik. Hij doelt hier echter op de bekende giftbrief van keizer Hendrik in 1045 waarover hij reeds enige bladzijden vroeger heeft gesproken.

DEEL II - B
Zeven teksten; verdragen, privileges en een verslag.
1a Hierna volgt de kopie uit de belangrijkste brieven van het eigendom die hertog Albert, paltsgraaf op de Rijn en van Holland graaf etc., en de huldiging en de eden die ze elkaar gedaan hebben.

1b Tekst overeenkomst.
Albert van Gods genade paltsgraaf op de Rijn, hertog in Beieren, graaf van Henegouwen en van Holland, van Zeeland, en heer van Friesland; en Willem van Beieren, van Henegouwen en van Holland, bij dezelfde genade graaf van Oostervant – doen kont alle lieden dat wij bij raad en goeddunken van onze Raad en onze steden van Henegouwen, van Holland en van Zeeland overeen gekomen en verdragen zijn met Geerwert Kamminga, Heer Hoytinga, Feija van Dokkum, Tjaert Walta, Wijbart Wijarda, Gosschalck Hesselinga en Eydma Hopper vanwege het gewone land van Oostergo en Westergo, in manieren hierna beschreven.
Als eerste zo hebben we gezworen en zweren lieflijk in de heiligen, goede genadige heren te wezen over hen en hun landen van Oostergo en Westergo. En daarop hebben ze ons weer ontvangen en gezworen en gehuldigd ons en onze erven tot hun recht landsheren. Item, zo zullen wij en onze erven timmeren mogen sloten en burchten en steden in de landen, daar ons het beste genoegt. Item, zo zal elke man die in het land gezeten is mogen blijven in zijn goed zitten waar hij recht toe heeft onbeschadigd, tenzij hij het verworgt. Item, zo zullen wij ze tot geen legertocht bieden buiten hun palen. Item, zo zullen wij onze baljuws en schouten, schepenen en ambtslieden zetten van diegene in het land van West-Friesland gezeten zijn en uit geen andere landen. Item, ze zullen tol vrij mogen varen in al onze landen, alzo ver als wij de bedwongen hebben en hier later bedwingen mogen.

Item, zo zijn wij gebleven van zulke misdaad, doodslagen, achterstal en ongehoorzaamheid zoals ze ons tot deze dag tegen onze ouders en ons misdaan mochten hebben, aan onze trouwe raad als de landgraaf van Luxemburg (?), onze neven van Arkel, de heren van Egmond, de heer van der Veere, de heer van Lierkerke, de burchtgraaf van Leiden en heer Jan van Heemstede en aan de zeven personen van Oostergo en Westergo die ze ons ordineren zullen onder zegels en brieven. En was ze daarvan ordineren hun zegels tot genade dat de dat houden en voldoen zullen.
En omdat deze veertien personen hierop verdragen zijn en geordineerd hebben voor onze ouders zegels en al diegene zegels die hier met onze ouders hier gebleven zijn dat men maken zal in het land van West-Friesland daar het ons het beste vergenoegd een kerk van twaalf kanunniken met provenden en een dekanie, elke provenden van 50 Franse schilden elk jaar des en de dekanie dubbele provenden te beleggen aan goede zekere renten.
En dus zullen wij en onze erven de dekanie en provenden altijd geven. En wij zullen binnen een half jaar zeggen tot welke plaats wij die kerk gemaakt willen hebben. En binnen het jaar daarna zullen onze goede lieden van Oostergo en Westergo en anders diegene die in de landen gezeten zijn aan de westkant van de Lauwers die ons gehuldigd hebben of nog ons binnen deze tijd huldigen zullen die kerk zullen laten maken daar het ons vergenoegt. En de zegels voorgenoemd tot genade een gasthuis laten maken daar het ons vergenoegt; daar zullen zijn dertien bedden in liggen, en een wijf of twee inzetten die de arme lieden die daar komen zullen ontvangen en reinigen; en elk arm men die daar komt zal daar drie dagen mogen liggen en herberg mogen hebben.
Zo ebben wij ten eersten om Gods wil en vanwege de zegels van onze ouders alle breuken en nalaten en ongehoorzaamheid die ze tot deze dag tegen onze ouders en ons misdaan mogen hebben zijn duidelijk vergeven en willen alles vergeten en in geen tijd meer gedenken en in het kwade aan ze verhalen. Item, zo zullen ze veilig mogen naren met hun lijf en goed en gebruiken mogen zoals voorgeschreven is. Item, zo zullen ze gebruiken al zulk recht als bij de 14 voorgenoemde overeengekomen en overdragen is en wij hen met goede handvesten en brieven bezegeld en gegeven hebben. Item, zo zal men niemand tot kamp gebieden in hun lande gezeten.
En hierop hebben ze ons geopend en overgeleverd de stad Stavoren en dat klooster van Sint Odulphus, en ons ontvangen en gehuldigd tot hun rechte landsheer zoals voor genoemd is, behalve de abt van Sint Odulphus en zijn gemeente en convent en de poorters van Stavoren en alle diegene die daarbinnen wonen, hun lijf en hun goed. Ook hebben wij ons beloofd onze goede lieden van Oostergo en van Westergo, de poorters van Stavoren en die daarbinnen wonen, was het dat iemand onder hen gezeten ons niet onderdanig wezen nog voor hun heer kennen wilden wezen – zoals ze gedaan hebben – dat ze ons met al hun macht daartoe helpen zullen als goede getrouwe lieden zodat ze we ze tot ons onderdanigheid mogen brengen.
En omdat wij hen dit volkomen en goed menen te houden voor ons en onze nakomelingen zo hebben wij, onze lieve zoon en broeder van Luik, onze raad voor genoemd en onze steden als Dordrecht, Haarlem, Leiden, Delft, Alkmaar, Amsterdam, Middelburg en Zierikzee deze brief bezegeld met onze zegels. En om dat alle dingen aldus alle dingen aldus geschied zo hebben wij Wilhelm van Beieren, graaf van Oostervant, onze zegel op de ruimte van deze brief gehangen.

2a Dit is een kopie uit de belangrijkste brief van bijzondere punten en artikels die de hertog deze voorgenoemden Friezen gegund en geven heeft.

2b Tekst privilege.
Wenslav stadhouder in Den Haag met onze vrienden en goede lieden in het land van Oostergo en Westergo gezeten, om dat punt te verklaren alzo dat wij weten mochten, hoe en in welke maten wij en onze nakomelingen onze lieve heren de hertogen en zijn nakomelingen gehouden zouden wezen; dus onze lieve genadige heer hertog Albert zette vanwege zijn raad zeven genoemd bij namen zoals hierna beschreven staan, dat is te weten jonker Johan, heer van Arkel, heer Willem van Kowsen domproost te Utrecht, heer Filip van Wassenborch, graaf van Leiden, heer Geert van Egmond, heer Johan van Heemstede, heer Claws van Worpsele, van Cortsene, ridders, en heer Garbrandt van der Constre, provoost te Bergen in Henegouwen. En zeven vanwege het gewone land van Oostergo en Westergo en vanwege ons, dat is te weten Heer Hoytinge, van die van Dokkum, Gerart Kamminga, Tjart Walta, Sijwert Wijarda, Gosscalck Hesselinga en Tijdmar Hoppen; welke Friezen eendrachtig met elkaar overeen gekomen zijn en overdragen van die voorgenoemde punten, in maten en manieren hierna beschreven, dat is te weten:
Als eerste dat van ten einde in Oostergo en Westergo die onze lieve genadige heer hertog Albert vermits zijn heerlijkheid toebehoren dat hij schuldig is te hebben de tiende schoof. Of heeft onze lieve heer hertog Albert bij overdagen van de veertien voor ons zoveel gratie gedaan wat wij en onze nakomelingen van zijn gewaardeerde rente of van diegenen die vanwege hem de tienden verkopen zal de 12^de schoof.
Item, zo is het overeen gekomen bij de 14 dat wij en onze nakomelingen zullen vrij wezen van alle kleine tienden, dat is te weten van schapen, van kalveren, van varkens, van ganzen, van vogels, uitgezonder van alle goede zaden; maar wij in onze hoeven zaaien waar zullen we niets van geven; alle dingen zonder arglist.
En wij en onze nakomelingen en elk apart zullen mogen houden vogels en honden in ons genoegen.
Item, want onze ouders en voorouders plagen te geven accijns en heemslagen onze lieve heren ouders en voorvaders zo heeft ons diezelfde genadige heer met overeen komen van de 14 gegeven, gedaan en overeengekomen de accijns en 14^de. En hiermee zullen kwijt wezen van alle accijns en tienden en heemslagen, behouden onze genadige heer de 12^de schoof zoals voor staat en zijn kroondomein.
Item, zo is het overeen gekomen bij de veertienen zo wie sluizen in het lande van Oostergo en Westergo liggen heeft in zijn eigen land en dijken van zijn eigen goed zonder iemand anders daartoe te betalen die zal die sluizen ontvangen van onze genadige heer; en hij zal ze weer terug lenen en verlenen tot een rechte lenen hem of zijn erven te gebruiken; behalve dat de geestelijke kloosters en monniken in dusdanige sluizen en visserij niet zullen wezen vanwege dat onze lieve genadige de dading van de kloosters en monniken aan zich gehouden heeft.
En alle andere visserij zal onze lieve en genadige heer hertog Albert toekomen en behoren en zijn nakomelingen; dat tenzij als er iemand in het land van Oostergo en Westergo hun eigen sloten die tussen hun landen liggen er korven in legde op hun eigen erf of om zichzelf huis vijvers of grachten groeven, die zullen mogen vissen zonder tegenspreken van onze lieve genadige heer of iemand anders vanwege hem.

Item, zo is het overeen gekomen met de veertien, vanwege dat er vaak geschil valt tussen onze lieve heer en tienden en diegene die het land in bezit hebben dat zo wanneer dat diegene bereid is zijn goed vertiend wil hebben, die zal het de tiendman twee dagen tevoren laten weten eer hij zijn koren want en daarbij nemen tot getuigen twee van hun buren. En was het dat de tiendman niet kwam, zo mocht die knaap zijn goed thuis wannen en de tiende schoof eruit zetten bij twee van de buren.

En dan zou de knaap zijn tiende schoof bewaren zodat er geen schade aan geschiedt, een dag en een nacht. En was het dat er iemand van de buren die daartoe vermaand werd daarbij te komen en niet kwam, die zou verbeuren tegen onze genadige heer of zijn gewaardeerde rentmeester die de tienden gekocht heeft of kopen zal, die zal de naaste zondag daarna dat hij de tienden aller eerste gekocht heeft het laten noemen in de kerk van de parochie daar de tiende gelegen is als hij gemachtigd en bevolen heeft het goed van de lieden te vertienen en de goede lieden toespreken zal en verzoeken in alle manieren zoals hiervoor staat. En was het die diezelfde verzuimde zo moeten de goede lieden bij twee buren wel uit scheiden en laten staan voer de tienden en hun eigen goed naar huis voeren in alle manieren als hiervoor is, zonder iemands tegen spreken van onze lieve heer of anders te misdoen. Voort zal onze genadige heer voeren en houden aan zichzelf de wind van de molens over het hele land van Oostergo en Westergo; en die gift van alle kerken die hem te geven staat te alle tijden wanneer enige van de kerken open wezen zal een goede man en priester of klerk uit het land van Oostergo en Westergo geboren die dat waardig is of worden zal; behalve dat iedereen die wil een rosmolen maken laten in zijn eigen huis, die mag dan daarmee malen zonder verbeuren van onze lieve genadige heer. En was het zaak dat iemand enig altaar gesticht had of zijn ouders uit zijn eigen goederen en tot nu hiertoe begiftiger van geweest was, die zal daar begiftiger van blijven. En elke priester die nu in het bezit is van zijn kerk die zal in het bezit blijven zijn leven lang zonder arglist gelijk zoals hij aldus lang gedaan heeft tot deze dag toe.

Item, ook is overeen gekomen bij deze 14 voor genoemd dat onze lieve genadige heer en zijn nakomelingen zullen hebben tot eeuwige dagen alle aanwerpen die aan de landen die aan Oost-Friesland aangeworpen zijn en nu ter tijd onbedijkt zijn of aangeworpen zullen of gelegen zijn buiten onze zeedijken. En was het zaak dat iemand oude dijken ingelegd had die zou men zijn land behouden laten dat buitendijks ligt; behalve dat men de zeedijken bedijken mag van buiten de dijken, die zal men binnen of buiten leggen ter minste schade met algemene raad der heren zullen. En wiens aarde men binnen neemt van iemands land die zal men vergelden tot het zeggen van de raad.

Item, zoals het overeen gekomen was van de voorgenoemde verzoening dat we een kerk zouden maken met 14 provenden en een gasthuis met een deel provenden, als de brieven die wij hebben van onze lieve genadige heer inhouden en wij overmits de oorloog zo zeer verarmd zijn dat wij stichting betimmering van de voorgenoemde kerk en gasthuis met de provenden niet volbrengen mogen naar het inhouden van de verzoening, zo heeft onze lieve genadige heer hertog Albert voorgenoemd vanwege zijn goedertierenheid de tijd verlengd vijf jaar lang; en hierbinnen zal onze lieve genadige heer een jaar tevoren zeggen waar hij ze gemakt wil hebben. En de kerk, gasthuis en provenden zullen wij timmeren, stichten met renten en goederen binnen een jaar na de vermaning van onze lieve genadige heer.

En hiermee zal en wil onze genadige lieve heer ons en onze nakomelingen vrij laten onze landzaten dat wij of enige vanwege ons gebruikt hebben sinds de tijd dat wij onze lieve genadige heer voorgenoemd ontvangen en gehuldigd hebben. En als iemand in nakomende tijden onrechte gebruik had die mocht daar als dan verbetering voor doen naar de inhoud der handvesten en algemene rechten dat onze genadige heer ons gegeven heeft; zonder arglist. En was het zaak dat tussen onze lieve genadige heer en ons enige tweedracht viel aan enige van beiden parten. die hierna verklaard zijn, die zullen staan tot verklaring der 14 die over die voorgenoemde verzoening waren die in Oost-Friesland gemaakt werd. En was het zaak dat iemand van die 14 stierf of vanwege noodzaak daar niet bij mocht komen, dat zal men andere nemen in het ontbreken van de andere die daar niet kwam.

En omdat we de voorgenoemde verzoening, landrecht en verklaring van alle punten daarin begrepen en onze lieve genadige heer zijn handbesten die hij ons daarvan gegeven heeft met alle gunsten en genade ootmoedig ontvangen heeft zo hebben wij voor ons en onze nakomelingen beloofd en beloven onze lieve genadige heer hertog Albert voorgenoemd en zijn nakomelingen op zulke hulde en ordinantie als wij hem gedaan hebben dat wij hem goede getrouwe gehoorzame lieden en onderzaten wezen zullen en te alle tijden doen dat goede lieden eren hun echte landheer schuldig zijn te doen.

En tot erkenning der waarheid daarvan hebben wij deze brief open laten zegelen met het zegel van onze gewone lieden van Oostergo dat wij tot deze dag gebezigd en gebruikt hebben, hieraan gehangen; op de derde dag in mei in het jaar ons Heren 1429.

3a Van de punten en artikels die de hovelingen de hertog van Beieren weer overgegeven hebben.

3b Tekst huldiging.
Dit zijn de artikels en punten die wij hovelingen uit Oostergo en Westergo landen met de andere landen die nu ter tijd verdreven zijn van Groningen, van Emden en uit de gewone landen ten oosten en ten westen der Eems en verzameld zijn te Stavoren en te Sloten, doen willen tot een einde tot een eerlijkheid de aller doorluchtigste hoog geboren vorst en heer hertog Johan van Beieren.
As eerste dat wij hem en zijn erven te eeuwige tijden bekennen willen voor onze rechte landsheer op al zulke punten en artikels zoals hierna volgt beschreven:
Als eersten bekennen wij onze genadige heer dat aller hoogste recht, dat is te verstaan dat de grietmans en de rechters met hun mede rechters zullen voeren vanwege onze genadige heer dat recht dat hem met recht in de zonsomgang gebeuren mag zoals dat van oude gewoontes geweest is; meer de grietmans zullen alle jaren komen te Stavoren voor onze genadige heer of voor diegenen die hij dat bevolen heeft; en zullen hun eed doen dat ze vanwege onze genadige heer allen lieden recht doen zullen naar oud Fries landrecht. En onze heer of diegenen die de eed doen vanwege onze genadige heer en bevolen is recht rekenschap te ontvangen en te doen binnen Stavoren, binnen een maand daarna dat hij uit dat recht gaat, van al zodanige gebruiken en hoofd omslag die onze genadige heer binnen het jaar verschenen is. En wiens onkosten dat de grietmand met hun mede rechters doen vanwege recht dat zal van de inbreuk die onze genadige heer verschenen is genomen worden. En desgelijks zullen doen de rechters te Groningen zoals de grietmans te Stavoren zullen doen.
Item, zo bekennen we onze genadige heer zijn hof geld en belasting twee Vlaamse groten van elk huis per jaar.
Item, was het zaak dat iemand misdeed, zie zak misdoen op zichzelf en op niemand anders. En werd hij voortvluchtend zo zal niemand hem onthouden. En onthield hem niemand na die tijd dat hij van de rechter vermand werd zo zal hij boeten en inbreuk daarvoor gelden, als de misdadiger zelf doen zou.
Item, zo bekennen wij onze genadige heer, indien hij goed goud en zilver laat slaan en dit zal duren twintig jaren lang zonder vernieuwen.
Item, zo bekennen wij onze genadige heer alle tol van alle goederen dat men uit het land zal voeren de honderdste penning van buitenlandse lieden; en wat goed eens vertold is op die reis niet meer te vertollen. Meer wij, de onze genadige heer zijn onderzaten zijn zullen tol vrij varen in alle landen en stromen van onze heer die hij nu ter tijd heeft of later mogen aankomen.
Item, of enig schip landde aan deze voorgenoemde landen, alzo dat het schip verloor zo mogen de lieden uit het schip hun leven en goed bergen zonder hinder, en vrij van onze genadige heer daarvan wezen; en hield iemand dat goed te bergen die zou redelijk arbeidsloon hebben. Item, kwamen daar schepen drijven waar niemand bij was zo zou de rechter die de]n eed]t bevolen was vanwege onze heer dat goed ter haven brengen en bergen ter tijd toen dat er iemand na kwam met goede bewijzen van dat goed; dar zal men dat goed wederom leveren om redelijk arbeidsloon dat het gekost heeft te lossen en te bergen. En kwam er niemand er na binnen jaar en dag, zo zal de rechter tot behoefte van onze genadige heer nemen dat ene derde part en diegene die dat hebben helpen bergen het andere part en dat derdedeel de kerk daar de goederen aangekomen waren.
Item, zo zal de aller doorluchtigste vorst en onze genadige heer ons beschermen voor alle landsheren en voor al diegenen die ons beschadigen en hinderen mogen; en iedereen die van de zijnen verdreven is uit het land van Oostergo en Westergo, uit Groningen, van Emden en uit het land van oosten en ter westen de Eems op het zijne helpen, alzo dat hij rustig en vredig op het zijne is zoals hij plag te wezen eer dat hij verdreven werd; en dat hem misdaan is bij onze genadige heer genadige verbetering daarvoor te doen.
Item, onze genadige heer ons in geen legertocht te leiden uit de palen van Friesland.
Item, hiermee zullen vergeten en vergeven wezen alle zaken die voor deze dag geschied zijn.
Item, iedereen, hij is geestelijk of wereldlijk, zal gebruiken alle privilegies, brieven en vrijheid die ze gehad hebben van de tijd van koning Karel tot deze tijd toen, uitgezonderd deze voorgenoemde punten en artikels.
En al deze punten en artikels zullen gebruiken en hebben alle eilanden om dit land gelegen, die mede verzoend willen wezen en deze landen toebehoren, uitgezonderd die van Ameland en Terschelling.

4 a Hertog Albert paltsgraaf op den Rijn etc., huldebrief van Oostergo en Westergo.

4b Tekst huldebrief,
Wij prelaten, hovelingen, grietmannen, rechters en alle gewone gemeente van Oostergo en Westergo doen kont en kenbaar allen lieden en bekennen met deze open brieven dat we ontvangen hebben en ontvangen en huldigen de edele hoog geboren vorst en heer hertog Albert van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, van Zeeland en baanderheer van Friesland, voor onze rechte landsheer, hem en zijn erven en nakomelingen.
En hebben dat aan de heiligen gezworen met gestaafde eed en beloven dat voor ons en onze nakomelingen vast et houden eeuwig en erfelijk zijn best te doen en zijn kwaadste te keren en alles dat wij een rechte landheer schuldig zijn te doen, naar al zulke rechten en handvesten als hij ons gegeven heeft; alle arglist uitgesloten.
In het erkennen der waarheid hebben we onze zegel van Oostergo en Westergo aan deze brief gehangen; in het jaar onze Heer 1398 op onze Lieve Vrouwe avond hemelvaart.

5a Dit is de hulde brief van een deel van de Zeven Wolden.

5b Tekst huldebrief.
Wij gewone buren van Oldeholtpade, van Nijeholtpade, Wolvega, Sonnega, Oldetrijne, Nijetrjine, Spanga, Scherpenzeel, Munnekeburen, Oldelamer, Nijelamer, Nijeholtwolde, Oldeholtwolde, Idzega, Blesdijke, Peperga, Kuinre en Oosterzee omer land doen bekend alle lieden dat wij beloofd hebben en beloven in goede trouw onze lieve genadige heer hertog Albert van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, van Zeeland en heer van Friesland, dat wij hem en zijn erven zullen doen alles dat goede getrouwe lieden hun rechte landsheer schuldig zijn te doen en zullen jaarlijks hem geven en betalen alzo als onze andere ingezetene onze toe pacht zullen geven; alzo dat in de handvesten bedongen is die onze lieve genadige heer de gewone lieden van Stellingwerf en Oosterzeel land en van Kuinre gegeven en bezegeld heeft.
In bekentenis der waarheid zo hebben wij algemene gemeente van Stellingwerf, van Kuinre en Oosterzee land deze brief bezegeld met onze zegels en aan deze brief gehangen. Gegeven in het jaar onze Heer 1420 op de heilige Sacrament avond. (11 juni)

6a Dit is van een algemen verzoening door heel Friesland, toen de heren uit het land waren geslagen.
Toen de Friezen deze heren wee ruit het land hadden geslagen, zoals ge voor gehoord hebt, zo begonnen ze te beproeven en te vernemen dat het lastig en zwaar te stand onder de dwang van de landsheer en beter en lichter was te wezen bij zichzelf en onder zich te berichten laten van hun eigen hovelingen en goede lieden dan van andere vreemde landheren. Aldus overlegden ze onderling met elkaar dat ze wilden maken een algemene verzoening over heel Friesland, oost en west, en wilden volgen dat woord in het heilige evangelie daar onze Lieve Heer zegt door de evangelist: omne regnum in se divisum desolabitur’ dat is: alle rijken in zichzelf verdeel of rebels dat gaat te niet etc., en doelde hierop, als heel Friesland weer overeen een eendrachtig was zo was het niet goed mogelijk dat men ze geweldig van een heer zou mogen bekrachtigd worden; waarop ze met elkaar zijn overeen gekomen en hebben een verzoening gemaakt in de manier hierna beschreven.

6b Kopie.
Tekst akte.
Wij Ocko vanden Broeke, Aurich en Emden hoveling, Sijbeth, hoveling in Rustinck, burgemeesters en Raad en de gewone gemeente in Groningen, prelaten, hovelingen, rechters en gewone gemeente van Hunsingo, Fivelingo, Langewold, Vredewold, Hummerse landen en gewone eilanden aan de oostzijde der Lauwers met onze helpers aan de ene zijde; en wij prelaten, dekens, hovelingen, schepenen, grietmans, rechters en gewone gemeente der ander landen van Oostergo en Westergo, met alle eilanden en landen aan de westzijde der Lauwers, et onze helpers en medehelpers aan de andere zijde, maken bekend aan alle lieden met deze tegenwoordige brief dat wij voor ons en onze nakomelingen en erfgenamen vanwege nuttigheid en zaligheid van het algemene Friesland zijn vriendelijk en lieflijk gezamenlijk met goed beraad met elkaar overeen gekomen, verenigd en verzoend van alle geschil, tweedracht en vete die we tot deze dag toe voor datum deze brief met elkaar gehad mogen hebben; alzo dat wij nog onze geen nog onze nakomelingen in geen toekomende tijden op elkaar meer oorlogen zullen nog willen nog doen laten willen, te eeuwige dagen toe.
Item, zo beloven wij voergenoemde Ocko, Sijbeth, burgemeesters en Raad en gewone gemeente der Ommelanden aan de oostzijde der Lauwers gezeten dat de landen van Oostergo en Westergo en hun inwoners geen schade geschieden zal voor, in nog door onze landen. En desgelijks beloven wij prelaten, provoosten, dekens, grietmannen , rechters en gewone gemeente van Oostergo en Westergo landen met den eilanden en Ommelanden, dat Ocko, Sijbeth, burgemeesters en Raad en gewone gemeente te Groningen en de Ommelanden, voor genoemd in, voor nog door onze landen geen schade geschieden zal; desgelijks al het wezen als voor genoemd is vanden eilanden en Ommelanden omtrent van de oostzijde der Lauwers gelegen.
Item, zo zullen wij Ocko en Sijbeth en gewone burgers en ingezetene der stad Groningen en de landen voor genoemd en onze nakomelingen de koopman beveiligen overal in de oostzijde van de Lauwers daar wij machtig zijn beide te water en te land, na datum van deze brief voortaan, voor alle inwoners van die landen. En desgelijks zullen wij prelaten, provoosten, dekens, grietmans, hovelingen, rechters en gewone gemeente van Oostergo en Westergo met de eilanden en Ommelanden, voor genoemd, en onze nakomelingen den koopman beveiligen, overal en voor alle inwoners van die landen aan de westzijde der Lauwers. Item, zo zullen wij van beide zijden, in de landen bij westen en bij oosten der Lauwers tot de Wezer toe, elk van ons in de zijne alle moordenaars, kerkrovers, kerkbrekers kraamschenders, vrouwen schenders, straten schenders of rovers sturen en vervolgen zoals men dat van rechtswege schuldig is toe doen te allen tijden als het geklaagd wordt.
Item, zo zullen alle kooplieden uit Oostergo en Westergo landen en eilanden met de Ommelanden, voor genoemd, altijd mogen veren en keren vrij in en door ons Ocko, Sijbeth en de stad Groningen eilanden en Ommelanden op de oostzijde der Lauwers, op de oude tol zonder anders enige tol of belasting en de oude tol zal men nergens verhogen. En desgelijks zullen Ocko, Sijbeth, de stad van Groningen en Ommelanden, voor genoemd, in Oostergo en Westergo en hun eilanden en Ommelanden, voor genoemd, varen en keren op de oude tol als voor genoemd is. Item, was het zaak dat enig man gebrekkelijk wordt aan lijf of goed dat zou de misdadige verbeteren met lijf en met goed, zonder enig anders mans lijf of goed daarom lastig te wezen op geen manier.
Item, zo zal men geen man in de landen voor genoemd om des anderen schuld bekomen, toeven of bezetten; maar de klager zal men bevorderen recht behelpen over diegene die hem schuldig is. En zo zal men het doen binnen vijf werkdagen en berechten; meer lijdt de klager langer boven vijf dagen zo zal de rechter de kost betalen dat de klager verteert. En iedereen mag zijn schuld inwinnen mijt twee mannen wiens recht onaangetast is uit de landen daar de koop geschied is en daar de schuld in gelegen is, zo ver als de schuld boven 50 ouden schilden niet is, 30 oude Vlaamse voor een schild, was de schuld ook boven de 50 oude schilden van de voorgenoemde betaling zo zal er getuigen en bewijs staan tot het recht ontkennen. Was het ook zaak dat enig schip van de voorgenoemde landen bedierf en goed daarvan geroofd werd, daarmee zal men vervolgen naar de oude gewoonte, dat is te verstaan: wie dat goedt bergt die zal hebben de derde penning, de koopman de twee penningen.
Item, zo zullen alle prelaten, provoosten, abten, dekens, grietmans, rechters en gewoonlijk alle geestelijke en wereldlijke personen in de voorgenoemde landen blijven bij hun rechten en zullen hun rechten heerlijkheden en goederen vredig en rustig gebruiken en niemand de andere daartoe hinderen.
Item, zo zal men alle gehoorzame monniken, jonkvrouwen en gehoorzame geestelijke personen weer wijzen in hun convent. En was het zaak dat iemand deze voorgenoemde personen onthield, nadat ze met de brieven van de prelaten waar de geestelijke persoon onder gezeten is, vermaand werd of wordt, zo zal hij metterdaad ongehoorzaam wezen was het dat het was vanwege gerecht of van erfrecht of van andere zaken die met recht of met minne in het land, daar de zaak gerezen is, niet gelijk scheiden mag zonder uitstel de overste heren te berichten zich alzo te voegen dat er geen vete van komt.

Item, zo zullen wij al onze vlijt daartoe doen met ganse macht dat de gevangenen beide zijden genadig geschat en gekocht worden naar hun vermogen.
Item, was daar enige in Oostergo en Westergo landen gezeten die buiten de voorgenoemde landen enige vreemde lieden in het land haalde om binnen het land mee te oorlogen, die zou verbeuren lijf en goed tot behoefte van de voorgenoemde landen.

Item, was het ook dat die van Oostergo en Westergo landen Ocko, Sijbeth, de stad van Groningen met de Ommelanden, voor genoemd, en eilanden en begeerden om bijstand in hun land naar de voorwaarden in deze brief begrepen, zo mogen Ocko, Sijbeth en die stad van Groningen met de Ommelanden voor genoemd reizen op kosten van die van Oostergo en Westergo landen, voor genoemd, alzo vroeg als ze komen over Gerkesbrug of over de Lauwers. En desgelijks eisen wij Ocko, Sijbeth, de stad van Groningen met de Ommelanden, voor genoemd, die van Oostergo en Westergo landen, voor genoemd, om hulp als voor genoemd is, zo mogen ze reizen op de kosten van Ocko, Sijbeth en de stad van Groningen met hun Ommelanden, alzo vroeg als ze komen aan de oostzijde der Lauwers en Gerkesbrug en elk op zijn eigen avontuur te reizen.

Item, de schade die geschied is van Eelcke Heringe en Jona Azega met hun vrienden inde tijd dat de huldiging geschied is in Holland, die is gegeven op mevrouw haar zoon lieden: van Eelcke en Jonga Azega met hun vrienden op Bruen Clinghe en Popken Feddema, en vanwege het land op Popken Trijnze en Hinrick Beijers; en kunnen deze niet overeen komen zo zullen die zoons lieden een rechtvaardige overman kiezen en hem de zaak laten scheiden; dus zullen ze houden een dag te Groningen en dezelfde dag daar de zoons lieden met de stad van Groningen, Oostergo en Westergo met elkaar overeen komen. En op dezelfde dag en plaats zo zullen de landen van beide zijden de verzoen brieven overleveren.

Item, al diegene die verzoend zijn die zullen weder komen op dat van hen om Ocko en Sijbeth gebied te gebruiken. En voort al diegene die aan de oosterzijde der Lauwers op dat van hem zullen komen die zullen wijsheid doen daar de hovelingen en rechters en de gewone gemeente zich aan vergenoegt.
Item, zo zullen de gijzelaars van Gerkesklooster vrij en kwijt wezen van de gevangenschap nu terstond. Item, alzo gauw als deze artikels met beloften en eden bevestigd zijn zij van die genen die daartoe geraamd zijn en bevestigd met zegels en brieven dat zullen alle gijzelaars aan beide zijden vrij wezen, uitgezonderd die voor geen beloofd geld staan.
Item, was het zaak dat er iemand was die deze voorgenoemde artikels niet houden of bevestigen wilde met eden die zal metterdaad zonder vrede wezen van lijf en goed; boven dat zo zullen de landen nog de ongehoorzame berichten en daartoe dwingen dat hij die artikels hield, zweerde en zegelde.

Item, op deze voorgenoemde verzoening zal en mag elke man van beide zijden in alle landen en steden tussen de Zuidzee en de Wezer geheel veilig van lijf en goed varen, wandelen, keren en verkeren, te water en te land, bij dag en bij nacht en tot alle tijden als hij te doen heeft.

Item, zo mogen komen al diegene, ze zijn geestelijk of wereldlijk, die geweken of verdreven zijn uit het land van hun goederen tussen de Zuidzee en de Wezer komen op hun eigen goed, huis en erf alzo ze dat vinden; uitgezonderd de ballingen van Emden en van Groningen, zonder dat ze innemen willen vanwege bede van goede lieden van Oostergo en Westergo en goede mannen van Dokkum. En na deze dag zullen ze niet meer schade lijden in hun goed.

Item, alle schade en doodslag die geschied zijn in de vete sinds de tijd dat Emden gewonnen werd zullen dood verzoend zijn en vrij wezen in alle landen voor genoemd met diegenen waar we mee verzoend zijn.
Item, zo wie van Vetkopers rente van Pasen tot nu geeft gebeurd tot behoefte van het algemene land zo zullen de algemene landen van Oostergo en Westergo de voorgenoemde Vetkopers meier of landzaten al zodanig goed terug geven als hem afgeschat is en dat in dusdanige have weer te betalen zoals ze het uitgegeven hebben; was er ook iemand die de voorschreven renten tot zijn eigen behoefte had gebeurd, die zal dat terug geven; was er ook enige meier der Vetkopers die beloofd had enige rente te betalen en dat verwisselt panden, burchten of beloften, de panden zal men terug geven, de burchten of beloften kwijt schelden; desgelijks was er iemand van de Schieringers meiers die de Vetkopers had beloofd de Schieringers meiers met rente te betalen de tijd dat ze uit het land geruimd en verdreven waren dat nog onbetaald was, dat zal men vrij laten en wederom geven; was daar ook enige waar belofte of borg pand op gezet wast, die panden zal men terug geven, de belofte en borg kwijt schelden als voor genoemd is. Anders zal men alle beloofde geld betalen, uitgezonderd dat voor genoemd is.
Item, was er enig man die de vrede ban op der Vetkopers land en goed gewonnen had de tijd dat ze uit het land waren, zullen onmachtig en van geen waarde zijn.
Item, was er enig man in Oostergo en Westergo die eigendom of schatting over steden, dorpen of landen en lieden in de voorgenoemde landen gelegen en gezeten maken wilden, dat zullen de algemene landen van Oostergo en Westergo met elkaar keren.

Item, zo zullen de gewone gezellen van Dokkum en van Ezinge zijl met hun helpers mede verzoend wezen zoals voor genoemd is. Alle vorige dagen en nadat Emden gewonnen werd en geschied zijn zullen vergeven en vergeten zijn; voort zullen de voorgenoemde gezellen met hun helpers, Duitse en vreemde knechten gezellen, tussen hier en Midden vasten naast komend uit het land wezen. En de vesting te Dokkum en van Ezinge zijl zal men neer leggen en bederven bij der voorgenoemde tijd. En was het zaak dat de voorgenoemde gezellen van Dokkum en van Ezinge zijl niet ruimen wilden binnen de voorgenoemde tijd, zo zullen en willen wij van Oostergo en Westergo met hun vrienden de voorgenoemde gezellen vervolgen en ze uit de voorgenoemde burchten te winnen zonder uitstel. En deze voorgenoemde gezellen mogen af, vrij, veilig van lijf en goed gaan uit het land binnen der voorgenoemde tijd.
Item, als Dokkum vesting en die burcht te Ezinge neer gelegd is, daarna binnen veertien dagen de burcht te Oxwerderzijl en toe Houwerzijl zullen neer gesleten wezen.
Item, alle willekeuren die in Oostergo en Westergo gemaakt zijn sedert de tijd dat Emden gewonnen werd zullen dood en te niet wezen.
Item, als daar enige doodslag geschiedde tussen landen met priesters, met hovelingen of in gehoorzame geestelijke personen, zo zal men de doodslag van de voorgenoemde personen als een priester vergelden met driehonderd oude schilden, de schild voor dertig oude Vlaamse groten te rekenen, en dat binnen een jaar te betalen nadat de doodslag is geschied; de hoveling en geestelijke gehoorzame personen te betalen voor tweehonderd schilden, per schild te rekenen met dertig oude Vlaamsen, bij de tijd als voor genoemd is. En de inbreuk te betalen de rechters als gewoonlijk is daar de doodslag geschied is; de huisman te betalen voor 83 schilden, de ruiter voor 30 schilden, het schild te rekenen en dat geld te betalen als voor genoemd is; en het recht zijn inbreuk zoals voor genoemd is. En was het zaak dat zodanige doodslag geschiedde tussen twee landen in de rechtsdag en men dagen tussen landen of legertocht zo zal de boete dubbel wezen. En was het zaak dat de misdadige het goed niet had, zo zal hij betalen met het lijf en goed; was het ook zaak dat iemand de misdadige met geweld onthield tegen recht, die zal betalen voor de misdadiger alzo veel als voorschreven is.

Item, als daar iemand de rechters aan de oostzijde of westzijde der Lauwers werd ongehoorzaam of weerspannig, zo zullen de voorgenoemde landen, dorpen en steden en algemene gemeente daar het in geschied is, de ene de anderen helpen te berichten over de ongehoorzame zoals ze daartoe geist en vermaanden worden, zonder uitstel.
Item, was het zaak dat daar enige zaken na datum der brief op reis tussen de opzichters der steden en dorpen als Stavoren, Hindelopen, Workum (?), Bolsward, Harlingen, Sneek, Franeker, Leeuwarden en Dokkum, dat zal men altijd stellen ter vriendschap aan goede lieden aan de oostzijde der Gerkesbrug, opdat daar geen vete van komt.
En deze voornoemde artikels en punten en elk apart beloven wij Ocko te Broeke, Sijbeth, burgemeesters en Raad en gewone gemeente in Groningen, prelaten, provoosten, hovelingen, grietmans, rechters en gewone gemeente van Hunsingo, Fivelingo, Langewold, Vredewold, Hummerse; prelaten, abten, commandeurs, schepenen, oudermans, hovelingen, grietmans en rechters en gewone gemeente van Oostergo en Westergo landen, de steden en Ommelanden en eilanden aan de westzijde der Lauwers voor ons en onze erfgenamen en nakomelingen, geestelijk en wereldlijk, plaats en vast ongebroken te houden in christelijk vertrouwen als goede lieden tot eeuwige dagen toe, zonder arglist.
Behalve zodanige heerlijkheid als hertog Johan van Beieren onze genadige heer heeft in Oostergo en Westergo landen, naar inhoud van onze bezegelde handvesten en privilegies de wij van hertog Johan voorschreven hebben, den wij gehuldigd en gezworen hebben.
In oorkonde en bekentenis van deze waarheid zo hebben wij Ocko en Sijbeth voor ons en onze erfgenamen en nakomelingen onze zegels; en wij burgemeesters en Raadt in Groningen voor onze stad en voor Hunsingo, Fivelingo, Vredewold, Langewold, Hummerker landen onze stadszegel; en wij Sasserius, abt te Aduard onze convent zegel; en wij Eijlardus, abt te Wittewierum onze convent zegel, en wij Hertetus, abt te Gerkesklooster onze convent zegel, en wij prelaten der kloosters en conventen Klaarkamp, Dokkum, Midlum, Foswert, Maringaarde, Olde klooster (Oldebroek) en van Sneek burger klooster, Nes, Hasker convent onze convent zegel elk voor ons en onze nakomelingen; en wij grietmans, hovelingen, rechters en gewone gemeente van Oostergo en Westergo landen onze landszegel voor ons en onze nakomelingen, voor de algemene landen en Ommelanden aan de westzijde der Lauwers gelegen; en wij oudermans, schepen en Raadt der steden van Stavoren, Hindloepen, Workum, Bolsward, Harlingen, Sneek, Leeuwarden, Franeker, Dokkum voor ons en voor onze nakomelingen onze stadszegel; met wetenschap en goed beraad elk apart zo voorgeschreven is aan deze brief gehangen. En was het zaak dat er aan deze brief een of twee zegels min of meer aan ontbrak van diegenen die voor genoemd zijn, daar zal deze brief en deze verzoening evenwel plaats en vast in volle in volle macht blijven te eeuwige dagen toe, zonder arglist. Gegeven in het jaar na de geboorte onze Heer 1420 op Onze Lieve Vrouwe avond zuivering geheten Lichtmis.

7a Van hoe dat hertog Filips van Bourgondië in Friesland schreef om daar overheid over te hebben.

Na deze verzoening zo zijn de Friezen een tijd lang in grote rust, eendracht en vrede geweest en zijn van geen vreemde heren meer aangezocht totdat hertog Filips van Bourgondie, de vader van hertog Karel van Bourgondie, welke Karel de stad van Neuss zo zwaar belegerd had en daarna voor de stad Nancy in Lotharingen verslagen werd – deze voorgenoemde hertog Karel die begon Friesland aan te zoeken om overheid over ze te hebben en schreef een brief in West-Friesland in manieren hierna beschreven.

7b Kopie.
Tekst akte.
In de tweede dag van oktober in het jaar 1469 compareerden voor mijn genadige heer de hertog van Bourgondie, van Brabant etc., de eerwaardige vader in God heer Derrick, abt van Stavoren, heer Berent abt van Klaarkamp, mester Mammo de Franeker, en meester Wabbo inwoners, burgemeesters van Workum, als gedeputeerden van de drie staten van het land van West-Friesland, Oostergo en Westergo, beschreven en ontboden vanwege mijn genadige heer bij hem te komen om aan te horen hetgene dat hij hen had te zeggen en opdoen en dat daarna weer over te brengen de voorgenoemde drie staten.

Zo zijn dan de voorgenoemde gedeputeerden vanwege wat mijn genadige heren daar gezegd, getoond en opgedaan had er geweest dat de voorvaders van dat het waar was dat de voorvaders van mijn genadige heer, graven van Holland, gerechte heren waren van Friesland. En dat enige van zijn voorgenoemde voorvaders daar rustig ontvangen was geweest en dat land hadden geregeerd als gerechte van geboren heren en al hetgeen gedaan wat ware heren hun onderzaten hebben plegen te doen. En dat het in dit land bekend en openbaar was. En dat nog heden de dag lieden genoeg die lang van leven waren die gezien en geweten hadden dat het voorgenoemde land is geweest in de subjectie en onderdanigheid van de voorschreven graaf van Holland; en hoe waar dat de voorschreven Friezen Oostergo en Westergo enige tijd van jaren durende hadden van zichzelf dat regiment aangenomen, zonder toestemming van mijn voorgenoemde genadige heer en ongehoorzaam en onderdanig toe wezen, nog ook te bekennen hun gerechte landheer te wezen, alzo ze billijk gedaan zouden hebben. Nochtans mijn zelfde genadige heer een goedertieren en erbarmende vorst was en altijd meer genegen tot gratie en genade dan tot strengheid. En vooral om dat hij van Oostergo en Westergo hield voor zijn gerechte onderzaten, waarmee hij wilde en begeerde vriendelijk te bespreken opdat ze gewillig waren hem te ontvangen en hem te doen datgene dat ze hem vanwege recht schuldig waren te doen hun gerechte heer; hij was tevreden te vergeven en te vergeten hun voorgenoemde ongehoorzaamheid en misdaden bij hem gedaan alzo dat ze hem huldiging en onderdanigheid deden die ze hem schuldig waren.
Na welken zaken alzo de voorgenoemde gedeputeerden getoond en opgedaan en vooral nadat hen ook getoond was dat alle landen en heerlijkheden van wijlen zijn vader en zijn voorvaders, zaliger gedachten, van rechte erfenis en versterven hem aangevallen en toegekomen waren en dat hij op geen manier het wilde nog meende te laten, hij zou krijgen al zijn heerlijkheden en vaderlijke erve die hem vanwege recht toebehoorden.
Eindelijke vanwege mijn genadige heer de voorgenoemde Friezen van Oostergo en Westergo die van zijn rechte vaderlijke erve zijn is aan de personen van hun voorgenoemde gedeputeerden verzocht en begeerd geweest dat ze hem ontvangen, huldigen en aannemen wilden tot hun gerechte heer, alzo ze vanwege recht schuldig waren te doen.
En alzo dat ze dat gewillig doen zouden, zoals het billijk is, mijn genadige heer zal genegen zijn dat goedertieren aan te nemen, en alzo onderhouden in goede vrede en eendracht en nering van koopmanschap en zal ze behouden en behoeden tegen al diegenen die ze beschadigen zouden willen, gelijk zijn andere landen en onderzaten. En daarmee zal hij onderhouden hun goede gebruiken en gewoontes en hun rechte handvesten, privilegies en vrijheden. En daarvan zal hij hen zulke brieven verlenen als dat behoren zal. En als van de misdadigers en misgrijpen, bedreven in het voorgenoemde land ui gelegenheid van het partijschap en tweedracht die daar geweest zijn sinds de tijd durende van de voorschreven
ongehoorzaamheid en van dat er aan kleeft, mijn genadige heer zal daarvan verlenen zijn breven van absolutie en met die absolutie zullen alle voorgenoemde misdaden en misgrijpen vergeven zullen zijn.
Dat die van Oostergo en Westergo zeer nut en oorbaar zal zijn gelijk ze dat duidelijk merken mogen aan de andere landen en heerlijkheden van mijn voorgenoemde genadige heer en vooral aan de landen van Holland, Zeeland en West-Friesland, die allen zeer verrijkt waren in de tijd dat ze in de handen vielen van mijn heer en zijn voorvaders voor genoemd geweest zijn, meer dan ze tevoren waren; wat alzo geschied is bij de Gods genade en bij der geloofwaardige regimenten van mijn voorgenoemde wijlen heer zijn vaders die ze in goede vrede, eendracht en nering onderhouden heeft; dat mijn genadige heer immers meent besloot te volgen en na te doen. En God lof, hij heeft alzo wel de macht dat te doen zoals gehad hebben enigen van zijn voorvaders. En hier om is de mening van mijn voorgenoemde heer dat de voorschreven gedeputeerden die nu hier zijn deze zaak weer overdragen en aanbrengen aan hun lieden die ze herwaarts gezonden hebben groot gezien en gemerkt hebben op de grote genade van wat mijn genadige heet doet en presenteert. En bij alzo dat hun voorgenoemde lieden mening en wil hebben te verstaan en de redenen met mijn voorgenoemde genadige heer aangaande de onderdanigheid voorschreven, zo is er gezegd geworden van de voorgenoemde gedeputeerden dat ze met hun geloofwaardige brieven binnen een maand of zes weken naast komend, of eerder indien ze kunnen, dat laten weten hier in Den Haag de lieden van zijn Raad en in gevalle mijn genadige heer geeft hen als nu uit kracht van deze goede, vaste en getrouwe veiligheid een geleide om hier in Den Haag bij hem toe komen en elders waart in mijn eigen genadige heer landen waar het hen geliefd te blijven en wederom te keren, los zeker en vrij, te water en te land, zonder dat hen misdaan wordt aan lijf of aan goed tot het getal van 200 personen zo wel geestelijk als wereldlijk daaronder gedurende Kerstmis avond naast komende zonder erg en list om op de eerste dag van december naast komende te spreken en te praten met de gedeputeerden van de voorgenoemde drie staten, te zulke plaatsen in Holland of in West-Friesland als daartoe gesproken zal zijn aangaande de wegen en manieren van regiment van dat Oost-Friesland en voort van alles waarvan men zal onderhandelen en te bespreken zal hebben om de welvaart van mijn genadige heer, zijn voorgenoemde landen en de onderzaten daarvan en opdat ze komen en blijven mogen in de onderdanigheid en gehoorzaamheid van mijn genadige heer en dat ze ook gehouden en geregeerd worden in goede rust en vrede en voortaan onderhouden in hun rechten, handvesten, privilegies, gebruiken en vrijheden voor genoemd.

Gedaan in Den Haag in mijn voorgenoemde genadige raad van mijn heer waar tegenwoordig waren de heer Luik, heer Adolf van Kleef, heer van Ravestein, mijn heer van Goes, kanselier, mijn heer de bisschop van Dormijlte, de bastaard van Bourgondie, graaf vande la Roiche, de graaf van Joigny, de graaf van Bouchem en meer andere heren, in het jaar en op de dag boven genoemd.

En om een grotere vastheid van geleide en ander zaken voor genoemd zo heeft mijn voorgenoemde heer zijn zegel hier op late drukken.

8a Friezen reageren negatief op de Bourgondische eisen.
Hier op dit traktaat en handel zijn de gedeputeerden wederom naar huis gereisd en hebben het hun vrienden weer in gebracht datgene hiervoor geschreven is; waarop ze met elkaar hebben beraadslaagd en overeen gekomen geen vervolg hierop te laten doen met de Bourgondische heren. Alzo bleef de handel geheel te niet, want hertog Filips van Bourgondie kort hierna stierf en toen kwam hertog Karel van Bourgondi weer in het regiment; de porde alle de Friezen weder aan en zo lang dat hij gewillig van hem sommigen als Uffo van Dokkum mijt zijn kwartier die toegestemd had om de hertog van Bourgondie de landen over te leveren.

8b Wraakgericht over Uffo van Dokkum.
Toen dat de hovelingen en gemeenten vernamen verdreven ze hem met al zijn helpers uit het land in Holland; en daar stierf Uffo en zijn huis te Dokkum werd omgesmeten en vernield.

8c Herstel Friese vrijheid en heilwens Benninge.

En een deel van de hovelingen verzoenden weer in het land en kwamen weer over in West-Friesland op hun eigen goed. En aldus bleef Friesland nog vrij Fries een tijd lang. God geeft dat het lang duurt in goede vrede en regiment.

DEEL II - C
Anoniem Kroniekje “Groninger Annalen’. (1425-1478)

1 Bouw nieuw koor A kerk.
Item, toen men schreef 1425 is dat nieuwe koor aangelegd van Onze Lieve Vrouwe kerk ter A in Groningen.

2 Groningen gewonnen van de Drenten.
Item, in het jaar Ons Heren 1426 werd Groningen weer gewonnen op Sint Willibrords nacht; daarvan waren de hoofdlieden Johan Huijnge Reynoltՠs zoon, Willem Wicheringe, Roleff van Ummen, Roleff Hornkens.

3 Van dat Focke Ukens zond volk in Groningen om de stad te winnen.
Item, in dit voorschreven jaar kwam in Groningen geheten Fockebe en was Focko Ukens voogd van Leer mijt 65 knechten om Groningen te winnen.

4 Focko Ukena' s overval in volle vredestijd mislukt.
En de stad hebben ze gevangen, en een deel dood geslagen en een part met het zwaard berecht en velen ontkwamen en werden verstoken. En dat deze van Leer voorschreven alzo te Groningen kwamen en de stad winnen wilden geschiedde toen in een vaste vrede tussen de stad en Focko, want de stad was geweest met Focko in een oorlog en alzo verbleef Brun Klijnge en Henrick Beyer vanwege de stad en waren getrokken naar Leyre op een veilige dag met jonker Ocko vrouwe van den Broecke te handelen.

5 Van een slag te Deteren in Oost-Friesland.
Item, in het jaar 1426 op Sint Cosmas en Damianus dag geschiedde de slag te Deteren op de wilde akker in Broekmerland, nabij Her Omken land, een jaar daarna zoveel als van Sint Cosmas en Damianus tot Sint Simon en Jude dag; daar bleef van dood van het volk van jonker Ocko Kensma van Emden 500, dat toen deed Focko Ukena met zijn volk; in de slag bleef bisschop Nicolaas van Bremen, jonker Johan van der Hoija met andere jonkers en goede mannen zoals jonker Koert van Diepholt, die een broeder was van heer Roleff van Diepholt, zwager van Focko Ukena; jonker Sibolt van Rustinger land hielp Focko voorschreven deze slag mede te doen. En daar bleef ook dood Doede Kensma met meer anderen. En jonker Ocko is mede gevangen en naar Leer gebracht.

6 Bisschop Frederik van Blankenheim, bisschop te Utrecht is gestorven.
Item, toen men schreef 1430 op Sint Dionysius dag stierf bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht; en versus: En qui sum vita cadis Fredericij sanctis Dionisij.

7 Focko Ukens slag te Oterdum tegen die van Groningen.
Item, de slag te Oterdum geschiedde op Sint Dionysius dag anno 1427 tussen; de Groningers verloren de slag en de Groningers hadden daar een grote nederlaag.

8 De munter te Haren is gekookt.
Item, in het jaar 1437 te Pinksteren pand (1) dat toen Luloeff Sickinge had werd gekookt in een ketel op de Markt omdat de munter te Haren in de kelder kwaad goud en zilvergeld had gemaakt. En zijn ene broeder werd kwijt gescholden vanwege de bede van heer Roleff Vriese, abt te Aduard in die tijd, die van Groningen was en voort vanwege bede van andere goede lieden. En de derde broeder ontkwam. En ze waren van Amersfoort geboren in het land van Gelre.
(1) Het jaar was verdeeld in vier ‘maanden’. Een der vier burgemeesters was bij opvolging gedurende één pand voorzittend burgemeester. ‘Pinksterpant was dus het pand, waarin Pinksteren viel .

9 Van Eylken huis te Termunten.

Item, in het jaar 1438 op Sint Augustinus dag is omgeworpen van de Groningers en Oldambt Eylken huis te Termunten.

Item, in hetzelfde jaar is omgestort dat huis te Bellingwedde op Sint Mathias dag vanwege gebod der stad Groningen.

10 Van Larelde in Oost Friesland.
Item, in het voorschreven jaar op Sint Simon en Jude dag zijn verstoord en ingewonnen de Hollanders met de ballingen uit Oost-Friesland, als Frerick van Larelde en Bronger van Loeckwart, hovelingen, die toen verdreven waren van die van Hamburg en woonden te Emden.

11 De kwade Palmzondag.
Item, die kwade Palmzondag vloed was toen men schreef 1446; versus: M C quater X sex iungere debes, palmarum festo grandis venti memor esto de eodem lux palme lux est ventus flavit et citer.

12 De Vismarkt is gemaakt van de noodklok van de A kerk.
Item, in het jaar 1446 is de nieuwe Vismarkt gereed gemaakt van de noodklok en bestraat tot aan de A kerkhof.

13 De Grote Markt.
Item, de Grote en Brede Markt van Sint Maarten kerkhof tot de Guldenstraat is in het begin van het jaar 1447 en het jaar daarna is het het gans en geheel gereed gemaakt.

14 Van dat bisschop Rudolf van Diepholt heeft Utrecht gewonnen.
Item, in het jaar 1449 heeft bisschop Rudolf van Diepholt Utrecht gewonnen met hulp van die van Amersfoort en dat geschiedde op Lichtmis nacht; de bisschop werd geschoten en bleef hinken.

15a Van bisschop Rudolf gestorven is.
Item, in het jaar 1455 is gestorven bisschop Rudolf van Diepholt, bisschop te Utrecht, op Onze Lieve Vrouwe avond boodschap.

15b Gijsbrecht van Brederode elect van Utrecht.

Item, in hetzelfde jaar is heer Gijsbrecht van Brederode gekozen tot bisschop van Utrecht eendrachtig de volgende dag na Pasen.

16a Hoe bisschop David is bisschop geworden.
Item, in het jaar 1456 op Sint Stevens dag vinding kwam hertog Philips van Bourgondië en zin n zoon Karel met bisschop David, de bastaardzoon van hertog Filips, met 30 000 gewapende binnen Utrecht, met wil en raad van de heren Gijsbert van Brederode voorschreven die toen elect was van het Sticht van Utrecht; en deed afstand cum pelle intrare, en gaf over David voorschreven dat bisdom voor groot geld en geestelijke zegeningen. En dat te onwil van vele geestelijke heren en burgers binnen Utrecht. En toen de goede heer van Bredero gehouden werd van datgene dat hem van bisschop David was, weet God wel; want hij werd gevangen en men hield hem van alles af dat hem beloofd was en bleef in de gevangenis dood.

16b Filips de Goede belegert Deventer.
Item, in hetzelfde jaar reisde hertog Filips van Bourgondië met 30 000 knechten de vrijdag voor Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart naar Deventer over de IJsel en schoot de zaterdag voort met zijn bussen in de stad Deventer; en die van Deventer deden groot verweer uit hun blokhuizen en torens en schoten weer over IJsel in het Bourgondische leger waar op lag Roleff van Lange en Gert Klokkengieter van Bremen de bussen schutter.

17 De Groningers kwamen te hulp die van Deventer.

Item, toen de stad van Deventer dus begaan en belegerd was zo heeft de stad van Groningen die van Deventer tot hulp gezonden op hun soldij omtrent 300 knechten.

18 Hoe hertog Filips weer wegtrok van Deventer.
Item, hertog Filips van Bourgondië is weer weggetrokken van Deventer naar Utrecht de maandag voor Sint Mattheus dag en David, zijn zoon is aangenomen dezelfde dag als een bisschop van Utrecht van de stad Deventer, Kampen, Zwolle en Groningen; en hij had ook graag mis gehoord in Deventer met de hertog, zijn vader, met zijn vijven, maar dat mocht hem niet gebeuren. En wilde ook vertrokken zijn en de IJssel neer, maar dat mocht zo niet geschieden. En zeiden hem, hij zou komen over een maand en dan zo wilden ze hem huldigen zoals dat recht en gewoonlijk was in het afwezig zijn van zijn en niet sterker in te komen dan met 500 sterk. Behalve alle de steden voorschreven en de landen al hun oude privilegies, vrijheden en goede oude gewoontes. En benamen mede onze stad Groningen ook hun oude gewoontes, vrijheden, privilegies en verbonden met de Ommelanden gelegen bij Groningen.

19 Hoe bisschop David is gehuldigd te Deventer en Groningen.
Item, in dit voorschreven jaar is bisschop David gehuldigd te Deventer, Kampen en Zwolle in de week na Geronis et Victoris, date was op een zondag.

20 Bisschop David is gehuldigd te Groningen.
Item, in het jaar 1449 de maandag voor Sint Johannes de Doper werd bisschop David gehuldigd te Groningen.

21 Dat bolwerk voor de de Herenpoort.
Item, in hetzelfde jaar voorschreven omtrent Lieve Vrouwe Hemelvaart toen werd gemaakt dat bolwerk aan de zuidzijde met hout en aarde.

22 Groningen laat grote kanonnen gieten.
Item, toen liet de stad ook maken bussen die ook alzo schoten als een kinderenhoofd; de loop was negen voeten lang, behalve de kamer.

23a Van de nieuwe stadsmuur achter de Jakobijnen.
Item, in het jaar 1459 is volmaakt de nieuwe stadsmuur die begon van de oude toren af in het noordoosten van Sint Walburgkerk tot aan de Ebbingepoort toe met hun torens in het jaar 1460.

23b Verwijzing naar eerdere sloop.
En hoe de poorten en muren voortijds zijn vernield dat mag u hier zoeken in het tweede deel van de kroniek.

24 Van dat nieuwe werk om Sint Maarten toren gemuurd.
Item, in het jaar 1461 is aangelegd dat nieuwe uurwerk met de torens aan het westen van Sint Maarten toren dat toen was in het jaar 1462. En de muren zijn gereed gemakt in het jaar 1456 in Onze Lieve Vrouwe avond hemelvaart en het dak is gereed geworden 1461 voor midwinter. En de koppen zijn gereed geworden in het jaar 1464 in de octaaf van Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart; en dat was alles verloren timmeren, dat om de oude toren getimmerd werd en stond groot en daarna is het gevallen met de toren en klokken.

25a Sint Maarten toren verbrandde.

In het jaar 1465 de dinsdag in de Pasen heilige dagen zo is er geweest een grote donder en bliksem in Groningen en toen verbrande Sint Maarten toren; de donder sloeg uit het zuidwesterzijde van de kerk een groot stuk van Bentheimer steen.

25b Ook de toren te Haren door bliksem uitgebrand.

Item, van datzelfde vuur verbrande ook de teren te Haren; en de klokken vielen neer op het gewelf en waren geheel gloeiend, maar ze behielden wel hun klank.

26a Van hoe jonker Ulrick is graaf gemaakt te Emden.
In 1464 heeft keizer Frederik in die tijd vermits zijn ambassades vanwege keizerlijk bevel jonker Ulrick, Ennen zoon, hoveling in de Greetsiel in Oost-Friesland, beleend dat zelfde Oost-Friesland en voort er een graafschap van gemaakt; en jonker Ulrick werd gemaakt om graaf te wezen in dat voorgenoemde graafschap en van Noorderland, nu voortaan alzo geheten; en de ambassade en bode van de keizerlijke majesteit bevel was geheten mester Arent van Beloe. En hij ontving van graaf Ulrick voor genoemd tot behoefte van de keizer 9 000 Rijnse gulden en daarom schatte graaf Ulrick al zijn ommelanden.

26b Bijzonderheden over deze belening.
Item, zo waren met meester Arent gekomen te Emden een graaf van Palenstein van de Rijn uit Oostenrijk met een andere ridder en hebben jonker Ulrick en jonker Sijben van Essen, de zoon van zijn zuster, te Emden in de kerk eerst ridders geslagen; en toen werd jonker Ulrick voort graaf gemaakt en beleende Oost-Friesland van de Yae af tot Emden en daar gaf hij voor 8000 gulden, de 9000 voor genoemd hiermee ingerekend; dat dis is geschied omtrent Kerstmis.

27 Verwijzing naar latere afzetting van graaf Edzard.
Item, hoe dat de graaf Edzerd, zijn zoon, weer is genomen het voorgenoemde graafschap van keizer Maximiliaans, een zoon van keizer Frederik, voor genoemd, en weer geven hertog Albert van Saksen en hertog Iurgien, zijn zoon; en uit wat oorzaken, zoek jet achter in deze kroniek in het jaar 513 en 20 voorschreven. Nolite confidere in principibus, in filijs hominum, in quibus non est salus.

28 Jonker Sibe heeft Groningen ontzegd.

In het jaar 1456 de dinsdag voor Sint Thomas apostel heeft jonker Sibe van Stedesdorf, de zoon van de zuster van jonker, schriftelijke ontzegd de stad Groningen met de Ommelanden; en dezelfde nacht is zijn volk overkomen met roeischepen te Oterdum omtrent middernacht en roofden daar groot goed en vingen vele buren en namen de roof met den gevangenen mede over.

29 Item, de Eems zal vrij wezen.
In het jaar 1457 voor de stoel van Sint Pieter is de vete verzoend te Emden, als dat Eems en de stroom zal vrij wezen op en neer te varen naar Westfalen en alle gevangen te Oterdum vrij; en dat hiermee scheelde was van zegslieden.

30 Gilden dwingen de raad tot opheffing vrijhandel via Eems.
Item, in het jaar voor genoemd up Sint Magnus dag en dat was op een vrijdag waren de gilden algemeen op het kerkhof te Sint Maarten onder de linde daar de Raad tezamen plagen te komen als bij Henrick Baroldes, Otto ter Hansouwe, Gosen van Dulck met sommigen ander Raad; en wilden van stonden aan af hebben zodanig begrip als de Raad mocht hebben begrepen met de hovelingen in de Ommelanden als van de stapel van alle koren uit den landen tevoren; alzo dat de Raad daar tevoren werd gebracht zodat ze de gilden een verzegelde brief gaven daarna de maandag, eer dat ze mochten gaean dat Raadhuis dat men geen koren of zaad van geen zijlen af zal voeren of men mag dat nemen en behouden met meer andere punten mede in de brief begrepen.

31 Nieuwe brug bij De Punt.
In het jaar 1456 werd de nieuwe brug te Glimmen gemaakt.

32 Van de A kerk.
In het jaar 1465 en 66 is dat nieuwe werk in Onze Lieve Vrouwe ter A van meren en houtwerk op de oude kerk bereid geworden, van het koor af tot de toren gelijk hoog dat koor.

33 Graaf Ulrick is gestorven.
In het jaar 1466 op de zondag voor Sint Michael is graaf Ulrick gestorven en dat was toen op een maandag. En beval zijn neef jonker Sijben, voor genoemd, heel Oost-Friesland en burchten en sloten zoals hij dat achter liet te bewaren tot zijn kinderen behoefte; en werd begraven te Norden in het klooster de zondag daarna dat hij gestorven was.

34a Heer Sijben voor genoemd heeft getrouwd.
Item, in het jaar 1467 heeft heer Sijben, daar heeft de zoon van de zuster van jonker Ulrick voor genoemd, genomen tot een echte huisvrouw de dochter van jonker Eggen te Westerwolde omtrent Sint Vitus.

34b Dood van jonker Sijben.

En is gestorven van de pest te Emden toen men schreef 1473 te Sint Maarten in de winter.

35 De nieuwe weg over het veen naar Haule
Item, in het jaar 1467 is gemaakt de nieuwe weg naar Haule van Norg en Veenhuizen die vandaar zal voeren naar Zwolle en Steenwijk en Stellingwerf; en de Friezen van Stellingwerf maakten de weg zonder loon, mar de stad van Groningen deden kost en bier daartoe.

36 Kollum land is aangenomen.
Item, in het voorgenoemde jaar omtrent Sint Lambertus dag is aangenomen Kollum land van de stad Groningen in het verbond 30 jaren lang met voorwaarden dat elke huisman die erfelijke goederen heeft zal geven de stad alle jaar anderhalf oude schild, 300 Vlaamsen voor een schild; de andere inwoners een halve schild. Hilbrant Brandes en Sijbrant Ulffers weren de eerste kasteleins daar en waren daar zes jaren lang; de verbond brieven met andere geschikte handel vind je meer bescheid achter in deze kroniek.

37 Hertog Karel van Bourgondië heeft getrouwd en een echtvrouw genomen.
Item, hertog Karel van Bourgondië, de zoon van hertog Filip, heeft genomen tot een echtvrouw de koningsdochter van Engeland omtrent Sint Johannes midzomer; en die hof en bruiloft is gewest te Brugge in Vlaanderen in het jaar 1468.

38 Item, hertog Karel won Luik.

Item, in hetzelfde jaar de zondags na Sint Simon en Jude dag heeft hertog Karel met macht gewonnen de stad Luik; en heeft zeer vele lieden, beide geestlick en wereldlijk, mannen en vrouwen, dood geslagen en in gevangenschap laten zetten; en heeft laten beroven alle regulieren en kloosters, kerken en alle Godshuizen van hun kleinodin, goud en zilver en boeken; en voort de hele stad laten afschuimen, plunderen, beroven van al hun goed; en de jonge mannen uit de kloosters verdreven en van zijn lieden met gewelde te ontwaren en onteren; want die van Luik hadden verdreven hun bisschop en was een zoon van Bourbon en naneef van hertog Karel en omdat ze niet de ban van de paus achtten.

39 Van dat hertog Karel van Bourgondië die van Groningen bij hem verschreef.
Item, in het jaar 1469 omtrent Sint Lambertus dag begeerde hertog Karel van Bourgondië die van Groningen bij hem te komen in Den Haag in Holland. En daar zijn hem gezonden van de Groningers ter rechtszitting meester Hinrick Stoter doctor en secretaris der stad, Johan Tedema en Gosen van Duelck, burgemeesters; die weer inbrachten ter antwoord met mond en brieven van hertog Karel dat hij wilde in zijn macht hebben de stad Groningen met de omliggende Frieslanden oost en west, want hij hield dat het van hem was en Groningen voor een voorpoort van Friesland; en wilde daarvan hebben een antwoord van van Groningen binnen een maand tijd; en toen werden de Ommelanden opgeschreven, beide geestelijke en wereldlijke, in Groningen; en hebben diezelfde brieven de Ommelanden getoond op de zondag na Sint Michael.

40a Van dat bolwerk buiten de Herenpoort.
Item, in het jaar 1469 de maandag na Sint Vitus begon de stad Groningen te bolwerken aan de zuidzijde der stad vanwege angst en gerucht van hertog Karel; en dat bolwerk werd volmaakt in het jaar 1470 met andere vestingen als dat in het oost einde begint is een toren geheten Drencklers.

40b Nieuw bolwerk zonder loon aangelegd.
Item, dat Oldambt groeven 14 dagen en dat Gericht van Selwerd 8 dagen lang in de gracht bij dat bolwerk op kosten van de burgers zonder enig loon; dit was in het jaar 1470 omtrent Servaas en Urbanus.

40c Bolwerk deels door burgers betaald.
Item, een deel van dezelfde gracht is besteed te graven van de kluften (1) bij rooigetal op dezelfde tijd.
(1) De stad Groningen was in een aantal kluften verdeeld, omstreeks het begin der 15^de eeuw in zes kluften, in het laatst dvan die eeuw en in latere tijden in vier kluften.

40d Westerkwartier bij graafwerk ingeschakeld.
Item, in hetzelfde jaar 1470 voor Pinksteren dat toen was omtrent Sint Vitus kwamen ook te graven Langewold, Vredewold en Hummerse, elk 8 dagen op kosten der burgers en de lieden waren boven 1400.

40^e Zeven stenen torens in de stadswal gebouwd.
Item, dit bolwerk is bereid geworden in het vierkant in het jaar 1471 en daarin zijn gezet zes sterke stenen torens. En daar werd ook gemaakt de toren ten noorden bij de A aan het tweede stadsdiep, nu bij de nieuwe brug, waar een kraan op is gemaakt.

40f Nieuwe Herenpoort tot aan dak opgemetseld.
Item, in het jaar 1472 is bereid en gereed gemaakt de Herenpoort gelegd zonder dak.

40g Nieuwe Oosterpoort voltooid.

Item, in het jaar 1473 is aangelegd de nieuwe poort ten Oosten omtrent de Vrijmarkt en in het vierkant ommuurd en gereed gemaakt op Sint Tomas avond.

41 De bisschop van Munster belegert Oldenburg.
Item, in het jaar 1474 omtrent Sint Jacobs dag is een bisschop van Munster en van Bremen administrateur getrokken voor Oldenburg en heeft dat belegerd met hulp en bijstand der Oosterse steden en de vrouwe van Emden en Oost-Friesland vrouw Tede genoemd. En heeft gewonnen en kerk geheten Rijpesholt en de Vredeborg met anderen blokhuizen; en Sijrck vanden Vredeborg is daaraf gegaan met zijn knechten en daar is weer opgezet zalige heer Sijben zoon van Ezenze.

42 Van brouwen inden Ommelanden.
Item, in het jaar 1467 is overeen gekomen van de Raad in Groningen, gezworen gemeente en gewone gilden dat men in de Ommelanden van Groningen in het verbond dat ze niet zullen brouwen meer dan ze zelf behoeven te drinken in hun huis bij lijf en goed te gebruiken. En hierboven deden van de Appingedam en moesten daar boete voor geven en zweren dat niet meer te doen.

43a Bremers huis op de Gast is gewonnen vanden Groningers.
Item, in het jaar 1468 omtrent Sint Urbanus dag is de halve stad van Groningen uit getrokken met geschut der stad en van de Appingedam en uit het Oldambt en wonnen Bremers huis in Kollumer land, en Bremers huisvrouw met 24 knechten gingen af behouden lijf en goed en dat huis werd omgeworpen; en Worp van der Geest, Sijtzoen en Alijts zoon wilden dat ontzet hebben, maar ze hadden de macht niet en Worp, voor genoemd, moest zelf zetten vier borgen der stad dat hij de stad zal doen voor zijn onrecht, schade en reis wat vier goede lieden van beide zijden zeggen zouden en zal beloven en zweren de stad trouw en behouden te wezen te eeuwige tijden. En daarom bleef zijn huis staan op de Geest. En de drie stenen huizen die staan op de de Zwaag zullen de lieden zelf neer slijten dan ze behoren tussen dit en Sint Vitus. En Sijbrant Ulfferdes zal nog zes jaren kastelein blijven na datum voor genoemd, want Hilbrant Brandes was gestorven. En in hetzelfde jaar is het stadshuis, waar de kastelein op wonen zal, gereed geworden omtrent Gangulphus. (10 oktober)

43b Verwijzing naar nadere berichten over verbonden.
Item, voort van de verbonden en andere geschiedenissen en handel tussen de stad en sommige enkele personen vindt men nog achter in deze kroniek meer geschreven daar het plaats en tijd heeft.

44 Hoe Sint-Maarten toren viel.
Item, in het jaar 1468 was Sint Johannes de Doper op een vrijdag en daarna op de zondag nacht omtrent twee uren ‘s morgens stortte neer Sint-Maarten toren en daar vielen mede vijf nieuwe koppen der gewelf in het westen van de kerk dat om de toren getimmerd was; en daar werd niemand van gekwetst, maar dat naaste huis aan het kerkhof was boven weinig ingevallen en de grote klokken zijn afgevallen en de kleinen bleven heel.

45 De nieuwe toren is weer aangelegd.
Item, in het jaar 1469 op Onze Lieve Vrouwe avond Boodschap is men begonnen aan te leggen de muur van de nieuwe toren te Sint Maarten en dat toen op Palmzondag avond en is beneden in het fundament 24 stenen dik gelegd hoog ter aarde.

46 Reformatie der Minderbroeders.
Item, in dezelfde voorschreven jaar op Sint Vitalis dag op een vrijdag na de zondag Jubilate (3^de zondag na Pasen) heeft broeder Henrick Stuerman met sommige van zijn broeders te gast gebeden de Raad met de gezworen gemeenten. En baden hen om bijstand te doen om te houden een reformatie en observantie, als dat geschiedde; en eendrachtig broeder Otto Huisman, broeder Heyne van Oelden en broeder Egbert de Mabe, de nochtans mede toestemming gaven van een bezoek; Goesen van Dulck, Johan Rengers Scaffer, Clawes Schulte en Claes van Aelden werden hun procurators. En de broeders hebben hun habijt veranderd en gingen twee maal per week om brood, maar de reformatie is daarna weer te niet gegaan zodat de broeders weer een armoedig leven hadden. En sinds werd het recht gereformeerd zodat de oude broeders moesten uit dat klooster en daar kwamen weer observanten i, toen de graaf van Oost-Friesland Groningen in had zoals hierna geschreven wordt in zijn tijd.

47a Van heer Onna van Ewsma huis.
Item, in het jaar 1472 de donderdag voor onze Lieve Vrouwe Hemelvaart is overeen gekomen de oude Raad met de nieuwe Raad en zwoeren de gemeente met de bouwmeesters en hovelingen van de gilden als van de rode toren die heer Onna van Ewsma liet maken te Middelstum; alzo dat daar werd geschikt uit de Raad Johan Hoernkens en Jacob Grove en uit de gezworen gemeente Johan Vrese, uit de gilden Scerenslijper. En die zeiden weer dat de toren was zes voeten dik. En dat heer Onna die niet maakte om te weerstaan de stad of tegen de stad, maar alleen zijn lijf en goed daarop te bewaren. En daar hij mee zei dat hij niet dacht altijd met de stad vijandschap te houden, hij en zijn kinderen.

47b Wisselvallige besluiten over toren bij Ewsum borg.
Item, daarna op maandag Maria ten Hemelopneming, voor genoemd, kwam heer Onno in Groningen om te bespreken met de Raad en gilden en verzamelden op Sint Maarten kerkhof. En daar kwamen ze eendrachtig overeen dat heer Onna de toren niet dikker zal maken dan drie stenen dik, na overeenkomst der stad en landen in voortijden; en de volgende dag besloot de Raad dat heer Onna zou de toren weer slijten; dat hij niet wilde doen. En dat bleef alzo staan.

48 Een komeet scheen.
Item, in het jaar 1472 is gezien in Duitse landen een komeet met een lange staart dat duurde een jaar lang.

48 Hertog Karel van Bourgondie heeft ingenomen dat land van Gelre.
Item, in het jaar 1473 omtrent Sint Petrus en Paulus dag zijn met vrije wil overgegaan de stad van Roermond en Venlo, Gulik hertog Karel van Bourgondië; en voort omtrent Visitatie Maria heeft hertog Karel met de hertog van Kleef Nijmegen om belegerd; en de stad deed grote weerstand deze twee vorsten; en ze konden de stad niet houden en ze gaven de stad op in de handen van de hertog de dinsdag voor Sint Jacob.

49 Provoost Uneke, Johan Rengers vanden Poste en mester Hinrick Stoter.
Item, in het jaar 1474 omtrent Kerstmis was de Roomse keizer Frederik te Keulen; en de Raad van Groningen zond aan de keizer vanwege de stad meester Hinrick Stoter, doctor en secretaris der stad, en daar was mede vanwege het land provoost Uneke van Farmsum en Johan Rengers van Ten Post vanwege zekere zaken van stad en land; toen ze te Keulen kwamen trok de keizer naar Trier; en Uneke en Johan voor genoemd zijn mede getrokken en lieten meester Hinrick Stoter blijven te Keulen; en dat Uncke en Johan daar verwierven was niet openbaar. En op diezelfde reis, toen Johan Rengers dus uit was op die rechtszitting, werd hij de Groningen burgemeester gekozen.

50 Provoost Uneke is gestorven.
Item, in dat voorgenoemde jaar is pr provoost oost Uneke gestorven; en meester Hinrick Stoter heeft de Raad geopenbaard van twee brieven die de keizer had gegeven provoost Uneke en Johan Rengers, die de stad zeer tegen waren.

En terstond zijn de prelaten en hovelingen in de Ommelanden voorschreven op in de stad gekomen. En de brieven zijn open gelegzen te Sint Walburgkerk voor in de kerk voor de prelaten en hovelingen en heer Onna van Ewsma; en die gewone burgers waren daarmee niet tevreden en de prelaten moesten de brief de gilden overleveren in hun handen daar dat beste op te braden tegen de brief van de keizer die Uneke had verworven en dat geschiedde de donderdag voor Gangulphus in het jaar voorschreven.

52 Tenor van de voorschreven brief.
Item, de brieven van de keizer hielden in dat de Friezen in de Ommelanden van Groningen als van de Lauwers tot de Eems zullen eeuwige vrij blijven. En hun staat en landen en hun huizen die getimmerd ware en getimmerd mogen worden, zullen blijven. En alle kooplieden zullen en mogen vrij varen in en uit, te water en te land, kopen en verkopen; en dat zal niemand verhinderen bij de macht van de keizer en bij 1000 mark goud, de helft tot behoefte van de keizer, de andere helft tot behoefte der Friezen in dezelfde Ommelanden; de datum van de twee belangrijkste brieven waren allen gelijk: 1474 in de maand januari.

53 De stad Neuss belegerd van hertog Karel van Bourgondie.
Item, in hetzelfde jaar omtrent Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart heeft hertog Karel van Bourgondië beraamd en belegerd de stad Neuss; daarin was die edele vorst landgraaf Hermen van Hessen, die de stad heeft helpen houden met macht; en had tenslotte grote kommer van kost alzo dat ze paardenvlees aten.

54 De keizer eist geld voor oorlog tegen Karel de Stoute.

Item, zo heeft keizer Frederik uitgeschreven aan de landheren en rijke steden, elk bij gun eigen lenen en land dat men hem zou helpen tegen de ongehoorzame Karel en zijn helpers en hem helpen van de stad Neuss te slaan. En zo werd Groningen geschat, iedereen naar zijn goed als van honderd Rijns gulden 2 stuivers en van elke dienstknecht en maagd 2 stuivers en de Ommelanden met den prelaten hebben desgelijks gedaan; en dit geld is verzameld in voorgenoemde jaar voor Palmzondag op de dag van Sint Geertrui en is de keizer gezonden.

55a De keizer ontzette Neuss.

Item, in hetzelfde voorschreven jaar is keizer Frederik af gekomen te Keulen met grote macht van heren en vorsten en lieden omtrent Pasen. En is uit Keulen getrokken met vele duizenden gewapende mannen naar Neuss om dat te ontzetten.

55b Vergelijk tussen keizer Frederik en hertog Karel.

Item, dat is tussen beide partijen, tussen de keizer en de hertog van Bourgondië gehandeld dat de hertog brak op en trok weg met zijn volk van Neuss met wil van beide partijen omtrent Bonifatius; en hoe de handel toe ging kwam niet ter lucht, dan de heren mochten weten.

56 Johan Rengers kwam overeen met de stad Groningen etc.
Item, in het jaar 1478 op Sint Magnus avond heeft Johan Rengers van Ter Post, waar voor van geschreven is van de handel van provoost Uneke en hij met de keizer behandeld hadden, gezworen tot de heiligen in de stad Groningen trouw en behoud te wezen met zijn zoon Dutmer Rengers en daar niets tegen te doen; en mede af te doen alle last die de stad mocht aankomen van de brieven voor genoemd van de keizer bij verliezen van hun goed; waarmee bij was meester Lueken vanden Veene van Kampen, doctor, en meestert Arent Mulert van Hasselt vanwege de bisschop van Utrecht.

57 De Zwitsers tegen hertog Karel.
Item, in het jaar 1476 in de vasten de zaterdag voor Invocavit hebben de Zwitsers aangevochten hertog Karel van Bourgondi en zijn volk daar ze lagen in hun wagenburcht en tenten, met grote kloekheid en onvervaard en zijn met macht gekomen en hebben hem genomen alles dat er was als eerste vele bussen en al zijn kleinodin, goud, zilver en zijn kroon en een kostbare karbonkel steen. En hebben een groot deel van zijn volk dood geslagen en de anderen zijn met hertog Karel verjaagd en de Zwitsers zijn met die roof te Bazel gekomen.

58 Karel de Stoute sneuvelt voor Nancy.
Item, in het jaar 1477 op de heilige Drie Koningen avond is hertog Karel door gegaan dat hertogdom van Lotharingen en daar de stad gewonnen; en de stad van Nancy heeft hem op belofte ingelaten, behouden lijf en goed; maar hij heeft hen dat niet gehouden en heeft vele van de burgers laten hangen. En tenslotte mocht zich de hertog niet langer onthouden van honger en kommer en trok uit de stad Nancy voor genoemd.
En daar werd hij bestreden van de Zwitsers met hulp van de koning van Frankrijk en daar werd hertog Karel dood geslagen met veel volk en ruiters. En zijn bastaardbroeder Anton werd gevangen.

59 Maximiliaan van Habsburg huwt Maria van Bourgondië.
Item, in het jaar 1477 omtrent Sint Johannes de Doper heeft Maximianus, de zoon van keizer Frederik, in de echt genomen Maria, de dochter van hertog Karel van Bourgondië.

Hier eindigt het tweede part en deel van dit boek der kroniek van de Friese landen.

DEEL III-A

Voorgeschiedenis: Groningen wint in de 15de eeuw grote macht over de Ommelanden, Westerwolde en andere gebieden. (ca.1420-1478)

1 Begin van de Proloog.

In naam van de Heer, amen. God almachtig die door zijn Goddelijke voorzichtigheid zijn profeten, apostels en evangelisten en heilige doctoren heeft ingezonden vele heilige schriften waar alle zalige mensen zich uit mogen leren te wachten en hoeden voor de bekoring der duivel en voor de eeuwige pijn en verdoemenis der hel en mede verkrijgen de vreugde van het eeuwige leven.

Ook zijn er geweest vele notabele wijze geleerde lieden en hebben geschreven historin, kronieken en andere boeken van oorlogen als de boeken van de Maccabeers de historin van Troje, Gesta Romanorum en van de grote Alexander en veel meer anderen; uit welke zich heren en steden, de landen en lieden hebben te regeren, mogen wachten, hoeden en waren ze niet licht in oorlog of voort te treden, want het alzo verwerpelijk, gevaarlijk en zwaar is te wezen in oorlog en vete. Opdat iedereen zich dan beter wachten mag en hoeden voor al zulke last heb ik indertijd een burger in Groningen met toestaan van God en met mijn kleine verstand dit hierna beschreven boekje en kroniek der Friese landen en de stad Groningen beschreven tot lof en eer van God almachtig en prijs diegene die dat verdiend hebben en tot laster en oneer die daartegen zijn. En alzo dat bij mijn tijd geschied is zoals ik zelf in mijn persoon beleefd heb en eensdeels mede heb helpen handelen of heb dat alzo gehoord van betrouwbare lieden dat ik dus zo ervaren heb gelijk of ik zelf daar ter plaatse tegenwoordig was geweest. En daar ik niet bij geweest en dat voor mijn dagen is geschied, als van Focke Uckens bedrijf, wil ik alzo zetten en schrijven; en begeer hierom en bid al diegenen die dit tegenwoordige boekje en kroniek der Friese landen lezen of horen lezen: als daar enige punten in waren de ze duchten zo niet geschied waren of anders en beter voor waarheid daarvan had dat ze het corrigeren en verbeteren in de beste vorm en in het beste te keren en te verstaan. Ja, toch geloof ik dat er wel mee van deze materie is te schrijven. Ik twijfel er sinds niet aan overeen te komen dan wel toch zullen concorderen en overkomen dat ze ondertussen, begin of eind; want de ene heeft wel meer ervaring, gehoord en geschied dan van deze dingen dan de ander; de ene mag de ene wel meer of anders schrijven dan de ander. De vier evangelisten, daar alle christelijke geloof aan hangt, hebben allen hun evangeliën en kapittelen niet alle gelijk gezet en geschreven, maar in het concorderen en eendracht der evangelisten alle vier komt dat toch overeen. Ook begeer ik dat geen heren, steden, ridders, hovelingen, knechten en buren mij niet verkeren datgene ik ga schrijven, den dat te na of te ver gaat; want de ene is somtijds boven geweest en de ander onder, de ene partij won en de ander verloor; en al te grote last is er geschied de Friese landen als Oostergo en Westergo, Zeven wolden in West-Friesland en het Friesland tussen de Eems en Lauwers omtrent Groninger, en het land van de graaf van Oost-Friesland vermits roof, brand, gevangenis, moord, doodslag, geweld, vrouwen verkrachten, kerken af te schuimen en met grote droefheid en last dar daar is geschied, dat ik bij mijn weten niet wil verzwijgen; dan dat te nabij of te ver is mag dat weten en aan zich trekken; zodat men schreef 1401 en sinds dat men weer schreef 1501 en dat in honderd jaren Groningen en de drie Frieslanden als Oost-Friesland, West0Friesland en dat Midden Friesland niet in zo ծ grote last zijn geweest zoals ze in de voorgenoemde tijd waren; daar te beduchten is ze niet licht of gemakkelijk er nimmermeer uit zullen komen en in het eeuwige onder vreemde heren zullen moeten blijven en koning Karels privilegies niet meer zullen mogen genieten, tenzij dat God almachtig dat anders voegde. Explicit prologus.

Hier begint dat derdedeel van dit boek der kroniek der Friese landen met de zeven zeelanden en Groningen.

2a Optreden van Focko Ukena: inleiding en verantwoording.
Als eerste zo wil ik wat aanroeren en schrijven van Focko Ukens, zoveel mij even voorkomt en ik van mijn ouders en andere betrouwbare lieden heb gehoord en daarvan heb verstaan om daarmee te trekken en te komen tot de materie van deze dingen; en hoe lange Groningen en Friesland tussen de Eems en Lauwers en Over Eems in grote vrede stond, rust en eendracht.

2b Focko Ukena verslaat de Groningers bij Oterdum.

Item, Focko Ukena was een opgekomen hoveling in Oost-Friesland die veel victorie en geluk had in oorlog; en had een tijd lang het hele gebied van de graaf van Oost-Friesland onder hem gekregen, zoals ik van mijn grootvader heb gehoord die hem gezien en gehoord heeft en met hem te velde gelegen heeft. Hoe groot hij van afkomst en geboorte is geweest en wat hij al met het zwaard in de oorlog heeft bedreven hoe hij Oost-Friesland onder hem kreeg heb ik zeker geen kennis van; maar ik heb wel gehoord en verstaan dat hij wonderlijke dingen in het veld van oorlog bedreef waar wel schriften en kronieken van zijn, maar die heb ik nog niet gezien of gelezen; maar ik heb verstaan als waarheid en gehoord van menige betrouwbare man dat de stad van Groningen had vanwege partij vele burgers van de opperste en beste uit hun stad gebannen en verdreven en balling gelegd; diezelfde ballingen vielen aan Focko Uken want ze waren van zijn partij om hen weer in de stad te brengen. Zodat Focko werd vijand van Groningen met de ballingen; alzo dat Focko zich sterkte en kwam over de Eems toe Oterdum en de Groningers trokken uit met al hun macht en namen mede alle Ommelanden en hovelingen de van hun partij waren en wilden met Focko en slag in het veld slaan. En de Groningers hadden wel tien man tegen een. En Focko met zijn volk had victorie en won en versloeg dat hele Groninger leger en sloeg wonderlijk veel volk dood en vele gevangenen kreeg hij en joeg ze ter poorten in.

2c Focko onderwerpt de Ommelanden.
Toen deze strijdt aldus verloren was en Focko dat veld behield zo trok hij voort door heel Friesland; eerst door Hunsingo, Fivelingo en Marne en voort in Hummerse, Langewold, Vredewold en tot Aduard; en die van zijn partij waren bracht hij elk weer op hun huis en goederen die daarvan verdreven waren; en de omlopers en schuimers waren om een roof van dat leger uit Aduard gereden op de Monniken dijk daar Focko een zoon mee had en die van Monnikendijk sloegen hem drie mannen af waarvan een van de drie doden was geheten Rode Wijbe.

2d Focko herstelt zijn Groninger vrienden in hun bezit.
Item, toen Focko daar zijn dingen behandeld had zo trok hij voort met de ballingen en dat hele leger naar Groningen en werd daar ingelaten en bracht alle ballingen die tevoren lang uit Groningen waren gebannen en die de slag met hem in het veld te Oterdum hadden gewonnen, elk op zijn echt en eigen met wijf en kind in hun eigen huizen daar ze tevoren uit verdreven waren. En toen ze hun huizen met alle huisgereedschap vonden zo moest diegene die dat met onrecht had bezeten er uitgaan en de ander er weer in. En Focko ging alzo binnen Groningen en bracht elk bij zijn eigen zodat de ene lachte die bij de zijne kwam en de ander schreide die daar uit het huis moest gaan en ook die hun mannen en kinderen en vrienden in de slag te Oterdum hadden verloren.

2^e Focko en Groningers bij ter Kolse verslagen.
Item, daar hadden die van Groningen een slag ter Kolse (Hindelopen) in het veld tegen die West Friezen en Hollanders en daar verloren Focko en de Groningers het veld en daar werden er veel geslagen en gevangen en een deel gevangen mede van gevoerd in Holland. Hoe zich dat alles bedroeg voor en na heb ik geen kennis van; en alzo werden de Groningers en Focko eensluidend. En Focko timmerde dat huis te Oosterwijtwerd bij de Appingedam en Dijkhuizen; en daarna huwelijkte hij zijn twee dochters Ulske en Bauwe en provoost Uneke Ripperda nam Ulske tot wijf en Ewe Ewsma nam Bauwe.

3a Verzoening tussen alle Friese landen en Groningen.

Item, daarna werd een generale en eendrachtige verzoening gemaakt tussen de Groningers en al deze Friese landen als Oostergo, Westergo, Zeven wolden, Oost-Friesland, Rustringen en Broekmerland, daar Sijpt en Ocko te Broeke hovelingen in waren en de Frieslanden tussen de Eems en de Lauwers omtrent Groningen; daar nog goede bezegelde breven van zijn met vele zegels bezegeld van de hovelingen, steden, prelaten, grietmannen en rechters der landen die de verzoening gemaakt hebben; welke verzoeningsbrief ik gezien en gelezen hen welke kopie van woord tot woord hiervoor in deze kroniek staat en begint: Wij Ocko te Broeke etc., te Emden en Aurich hoveling. En nog een belangrijke bezegelde brief hiervan licht nog te Groningen in de stadskist; en was te male een eerlijke, kostbare wijze verzoening die, Godbetert, tenslotte onverstandig is verbroken en te niet gemaakt van sommigen etc., waar wonderlijk veel kwaads van gerezen is.

3b Het eerste verbond van Groningen met de Ommelanden.

Hierna maakten de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers als Hunsingo, Fivelingo, Duurswold, Ooster ambt, Half ambt, Langewold en Hummerse een verbond met de stad Groningen; en dat was dat eerste verbond, dat gemaakt werd toen de die Onsta mans te Wester Eemdenein de weduwe van Eppe Nittersma met zijn mede partij lieden werden dood geslagen, daar voor in deze oude kroniek van geschreven is; toen liep Eppe Nittersma naar Groningen en riepen helaas over de nood van het land want die Onsta man met hun partij luiden verweerden zich toen machtig; ook had die oorlogen lange geduurd zo waren de landen aan beide zijden geheel moede en begeerden liever vrede dan onvrede. En dus worden deze verbonden met de stad Groningen en den Ommelanden aangenomen tot zekere jaren en toen dat verbond over was zo werden die vernieuwd tot lange jaren zo ge in het vervolg nog wel horen zal; daar de stad en land, voor aangeroerd, in grote rust, vrede en eendracht mee onderhouden zijn, naar inhoud van de verbond brieven hierna beschreven.

3c Hier begint het verbond tussen de stad Groningen en de Ommelanden.
In de naam van God, amen. Wij prelaten, gewone hovelingen, rechters en gewone gemeenten van het Half ambt, Midden land, Hunsingo, Ooster ambt, Fivelingo, Westerambt, Duurswold, Langewold en Hummerse landen, burgemeester, Raad en gewone gemeente in Groningen doen bekend alle lieden met deze open brief dat wij vanwege nuttigheid, eendracht en zaligheid ons algemeen Friesland en de stad leefbaar met elkaar en ons hebben te verdragen, begrepen en met ganse trouw beloofd een plaats vaste vrede met elkaar te houden, vrij en vaardig nu te beschermen.
En dat iedereen zijn goed, heerlijkheid en gerecht en recht vrij en veilig gebruikt; en neemt uit de stad of land balling te

leggen, dat tenzij niemand het met recht verbeurt of verwachte of voortvluchtig wordt en niet te recht komen wilde. En wie op de andere te spreken heft die laat hem berechten naar landrecht alleen daar de zaak op ligt en verlaten krachten en geweld. En wij willen gezamenlijk alle Duitse n Zuiderse heren en alle andere heren en landen van buiten onze landen en stad die onze landen of stad of lieden beschadigen willen in lijf of in goed met onrecht buiten onze landen of stad houden en die onze vrijheid krenken willen. En elk zal de andere te hulp komen naar zijn macht naar gelegenheid der plaats tot ontkenning van goede mannen die daartoe beraamd zijn en hierna beraamd zullen worden daar het te doen is en daar de landen en stad de meeste nood hebben, elk op zijn eigen kosten en te avontuur zonder uitstel wanner wij daartoe geraamd worden, bij een boete van duizend ouden schilden en het schild voor 30 oude Vlaamse groten gerekend bij de algemene land penningmeester; en inbreuk zal de stad beuren en keren tot het nut van het algemene land in bussen, buskruit, pijlen en ander oorbare, als het land en stad nuttig en oorbaar is.

Item, wordt enige of land of ambt of buurschap of enige man in de voorschreven landen of stad of buiten de landen of buiten de stad die de hovelingen van de stad of de gemeente ter onwil was en beschadigde die met huizen te bezetten of vreemde lieden in het land haalde of andere gewelddadige zaken deed in deze landen waar de hovelingen en de gemeente van de landen en van de stad de in ons verbond mee zijn belast of schade van kwam of van komen mocht, dat zullen wij elkaar koen helpen keren en weerstaan met lijf en met goed als we daartoe vermaand worden bij de voorschreven boete.

Item, wie gevangenschap of roof doet met geweldige hand, die gevangenen zal men vrij laten en dat roofgoed zal men tweevoudig terug geven en betalen en dat bij de landen en de stadspenningmeester. En daartoe berekent hij honderd oude schilden tegen de stad en tegen de landen, is het dat de roof meer waard is dan vijf oude schilden betaling, zo voorschreven ijs. En is het dat de roof minder waard is zo is het van elk oud schild twintig te gebruiken. En was die roof verdwenen heel of een deel en nochtans recht gevonden en gemaakt werd zo zal men dat berechten als dieverij. En reisde men daarom zo zal hij daartoe betalen de kost en arbeid en alles dat daarop komt diegene die de roof heeft gedaan en het onthouden.

Item, wanner de landen en de stad reizen willen de overweldigers of ongehoorzame en de overweldigen te berechten binnen het land zo mogen de landen en de stad kiezen, uit wat landen dat ze willen gijzelen in de stad en leggen in een eerzame herberg; en daar niet uit te scheiden eer de reis gedaan is. En de gijzelaars zullen dar goed voor wezen dat hun hovelingen, gemeente, land, de landen en de stad trouw zullen wezen; en hoger en zullen ze niet bezwaard worden.

Item, wanner de schout, redge (gezag hebbend persoon) of rechters niet berechten willen of onrecht doen die mag zijn zaak beroepen in de Groningen, binnen tien dagen zijn beroep uit de stad te halen. En wie het niet doet die zal zijn klacht niet gehoord wezen. En het rechterdom zal standvastig blijven.

En wanner iemand zijn zaal beroepen heeft, als voorschreven ijs, zo zal de redge of rechter hem van stonden aan zijn goed of pand terug geven en die roof met een borg laten bevrijden en de zaak laten staan want ter tijd van de zaak is het land warve gescheiden naar het landrecht. En wie zijn zaak beroep die zal het vervolgen inde stad in de naaste rechtszitting; voort in de volgende en in de derde of als de zak niet gescheiden wordt bij vijf oude marken en bij verlies van de zaak. Zo is te verstaan; als de rechter niet kwam zijn domsrecht (aasdomsrecht tegenover schepenrecht) te verantwoorden in de rechtszitting zoals voorschreven is zo zullen de partijen daarmee niet verzuimd wezen in hun zaken en het domsrecht indien dat ze ter warve (rechtszitting) kwamen als voorschreven is; maar de rechter zal breken vijf marken en daartoe de voorgenoemde boete. En de zaak zal men in de warve berechten en de redge of rechter zal borgen moeten zetten bij vijf oude marken en zullen hun domsrecht beschermen en zullen verantwoorden in de naaste warve na beroeping, voort in de tweed en ind en derde of als de zaak niet gescheiden werd. En in alle zaken die aan de laten en stad beroepen worden die zal men met recht scheiden binnen drie warven in de stad, tenzij dat het bij beide partijen moede langer uitgesteld wordt, En word de redge of rechters

domsrecht in de macht en wordt het recht gevonden zo zal hij machtig wezen de zaak voort uit te berechten, al was het uit de eed gegaan. En wel te warve komt op de gezette warve dag daarmee zal men warfve houden. En wie ze besluiten en oordelen dat zal in de macht en van waarde wezen, ook hoe weinig er zijn.

Item, of iemand stal uit het ene land en in dat andere of binnenland bij dag of bij nacht en dat werd openbaar, die dief zal men hangen, dat voor de waarde van een oud schild; en is het minder waard dan zal men het berechten zoals het behoorlijk is.
Item, als er enig misdadig mens voortvluchtig werd uit de landen en stad in de andere van moorddaden verraad, moorbrand en andere grote boosheid gedaan had, uitgezonderd eenvoudig doodslag, die naar recht en landen en de stad zijn lijf verbeurd had daar het toen geschied was en de vrienden of rechter van het land of de stad vervolg daarom deed, zo zou de rechter de misdadige mens vangen en berechten of de zaak werd met goede lieden en getuigen nietig werd en waar gemaakt; of de rechter zou de misdadige mens overgeven de vrienden en zond hem weer, ongehinderd van zijn zonde van de vrienden in dat land of plaats dar de misdaad geschied was.
Item, niemand oorlog aan te nemen buiten de wil van de algemene landen en stad of niemand buiten de andere vreemde lieden van buitenland in dat land te leggen om iemand daarmee te beschadigen, bij de voorschreven boete.
Item, elke man die breekt dat hij verbetering aanbood in wat land en plaats dat hij misdoet.
Item, was het dat iemand de andere doodsloeg, dat God verhoedde, moet, in de algemene landen en stad warve of in legertocht op de wegen of thuis, de dode zal men vergelden met zes mannen geld, elke mannen geld gerekend voor twintig oude schilden, elk schild voor dertig oude Vlaamsen gerekend en half zoveel voor breuken. En geschiedde dat een burgemeester of Raadsman, reder, redger of rechter in de warve vrede of in de legertocht deed zo was dat twaalf mannen geld en elk mannen geld te betalen als voorschreven is en half zoveel in breuken. En desgelijks zal het wezen als dat een geestelijke persoon geschiedde die tot de heilige orde gewijd was die in de landen of de stad diens aan het bedrijven was.
Item, werd iemand gelet of gewond daar zou men breuken en boete van nemen zoals dat behoort bij het mannen geld. En mocht de handdadige niet voldoen voor het breuken en boete, zo zullen zes van zijn naasten (handen) vol doen voor de boete, als het landrecht is naar inhoud van ons verbond en niet voor het breuken of ze zullen de handdadigen vangen en overleveren de bevoegden.

Item, voort alle andere dode delen, leemte en verwondingen die gevallen mogen tussen de landen en der stad binnen deze vrede die zullen wezen drievuldig mannen geld boete en half zoveel breuken met betaling als voorschreven is en te behouden elk land en de stad hun oude rechten en oude brieven die ze zelf of met elkaar hebben van verwondingen of van breuken die deze brief niet tegen gaat.

Item, zo willen wij vier warven houden of meer in de stad per jaar van Midden vasten tot Sint Maarten dag in de winter. En de warve mogen de rechters met de hoofdmannen zetten op wat tijden dat het hen het nuttigste en oorbaarste lijkt te wezen.
Item, zo zal men geen koren uitvoeren, anders dan dat van buiten over zee en zand hier komt.
Item, geen vreemd bier zal men tappen in deze voorschreven landen te koop of hebben, anders dan de prelaten, hovelingen en goede mannen in hun eigen huis zelf drinken.
Item, zo zal men geen in deze voorschreven landen brouwen te verkopen, anders dan elk in zijn eigen huis behoeft te drinken.
Item, dit verbond zal duren plaats en vast tien jaar lang na datum der brief naast komend. En wie dit verbond te deze voorschreven jaar niet langer genoegt die zal het volgende een jaar lang tevoren opzeggen met de stad of landszegel.
En deze voorschreven artikels en punten hebben wij elkaar bij trouw en eer met hand en mond plaats, vast en ongebroken beloofd te houden zonder alle arglist. In oorkonde der waarheid hebben wij prelaten, hovelingen, rechters en gewone gemeente van Hunsingo, Fivelingo, Langewold, Hummerse landen onze gewone landzegel en wij burgemeester en Raad der stad Groningen onze stadzegel beneden aan deze brief gehangen.
Gegeven in het jaar ons Heren 1473 de vrijdag na Sint Petrus banden.

3d Hier begint hoe men het recht zetten zal in Hummerse, Langewold etc., en andere artikels mede zoals hier beschreven staat.
In het jaar 1470 in de algemene landswerven op ons raadhuis met de hovelingen en rechters der Ommelanden gehouden zijn voorgedragen zodanige punten en artikels als hierna beschreven.
Als eerste dat men in Hummerse landen zes landrechters en zes dijkrechters zullen hebben; en niemand zal rechter wezen, hij heeft een eigen huis en heem en daartoe vijftien graslanden binnen de dijk. En dat recht zal met beurten omgaan zoals dat vanouds geweest is. En elk zal die tijd zelf voeren van zijn gebied daar het op valt, indien dat hij daar bekwaam toe is. En daar zal geen dijkrecht niemand van zijn gebruik beroven eer zijn eigen dijken goed zijn. En zo wat dijkrechter zijn dijk goed is die mag zijn recht voort uitvoeren. En zullen de dijkrechters eerst bijwerken dat ze gebrekkelijk vinden.

Item, desgelijks zal het wezen in Langewold en Vredewold in manieren als voorschreven is, zodat het halve recht zal afwezen; zo in wat buurtschap maar een rechter is daar zal een rechter blijven, uitgezonderd Zuidhorn, Noordhorn, Lutkegast zal in elk buurtschap twee rechters blijven. En de zijlrechters zullen berichten dat de waters plegen te berechten en de water rechters zullen afwezen. En het schouwen van de wateringen zullen de zijlrechters schouwen te doen, gelijk als van de dijkrechters in Hummerse geschreven staat.
Item, zo zal niemand landrechter wezen in Langewold oe Vredewold, hij heeft een eigen huis en heem en vijftien grazen en vijftien graslanden in weide en bouwland tezamen en zal het zelf voeren als voorschreven is; maar had hij het niet zoals voorschreven is zo mag het een andere in dezelfde kluft (wijkgenoot) geven zo vaak als het hem gebeurt. En dit zal ook zo gegeven wezen van diegene in de kluft zoals het in Hummerse landen gegeven is zoals voorschreven is. En zo wie in de ban is of in openbaar overspel leeft die zal dat jaar geen recht voeren of gebruiken
Item, zo zal geen biertapper in dat jaar dat hij dat recht voert bier tappen. En men zal geen rechtsdagen in bierhuizen houden.
Item, tussen Sint Gregorius en Sint Michael (12 maart-29 september) zal men dat recht houden met de zonsopgang. En die zelf bier brouwt en tapt die zal het geven zoals het in Groningen geldt. En zo zal men de kan dat Groninger bier de kan een grote rand (kan?) hoger geven dan dat gebrouwen bier in het land en anders niet te verkopen, bij vijf inbreuken zo vaak als het vernieuwd wordt.
Item, zo zal men twee oude Vlaamsen geven voor doembier (dombier?), en dat zal geven diegene die de dam verkiest; en de ander geen doembier te geven, die de doem mede gaat.
Item, zo waar er een klagen komt om schuld zo zal de rechter mee gaan met de klager naar diegene zijn huis waarvan geklaagd wordt, En bidden hem te voldoen binnen 21 dagen, bij een mark ter inbreuk; komt de klager daarna weer klagen zo zal de rechter met de klager gaan naar het huis van de schuldenaar en begroten hem de schuld uit met de inbreuk voorschreven, inden dat de schuld nietig of bekend is; en zal van de schuld geen hogere boete doen nog ook van geen zaken hoeger eboete te leggen dan voorschreven is.
Item, zo zullen de grietmans van deze voorschreven landen (krijgen) een kan wijn van de landszegel; van elke brief te bezegelen die het te doen heeft en niet meer.
Item, zo wie een rechter bevecht, de tijd dat hij in het bedrijf der rechter is, wie het hem gedaan wordt, dat zal dubbel wezen. En wie de ander weer misdoet dat zal eenmaal wezen; tenzij het zaak was dat de rechter eerst aangevochten hadden, dan zou de rechter al zodanige boete en inbreuk geven als hij ontvangen zou.

Item, zo waar een bevrediging genomen werd tussen twee parten, die vrede zullen houden vader, broeders en kinderen, voor buren, zwagers die zodanig zijn; en wilde iemand van de vrienden verder bevredigd wezen die zal men met namen in de vrede brief mee zetten en schrijven laten; en dat zal elke partij zijn vrienden weten laten daar de vrede tussen genomen is. En als dat niet geschiedde en de vrede gebroken werd zo zou hij zelf als vredebreker gelden die dat zijn vrienden niet te weten gedaan had die de vrede gebroken heeft of brak.

3^e Tekst overeenkomst Groningen met Westerwerf .

De rechters, hovelingen en algemene gemeente van Westerwerf betuigen met deze open brief dat wij met de stad van Groningen in het algemene land van Westerwerf eenmaal in de week van Sint Paulus bekering op het Raadhuis gehouden zijn voorgedragen deze punten hierna beschreven, te weten te eeuwige dagen te houden als van de gast rechters en groep rechters, hoe en wat ze berechten zullen.

Als eerste die de eerste boete iemand zal aanzetten zal hebben vier Vlaamse, de volgende acht Vlaamse, de derde laatste boete twaalf Vlaamsen. En was het zaak dat deze boete iemand verzette, zo zullen de rechters voorschreven de inbreuk uitrichten en vermanen eer de tijd dat de rechters betere boete brengen mogen; en anders geen inbreuk uit te vermanen dan voorschreven is.

Item, van alle beesten te schutten in het land een halve oude Vlaamse, in hooilanden een oude Vlaamse; alzo lang als de opper (hoop hooi) in het veld is alzo voor mei te schutten en na mei in het koren twee Vlaamsen.

Item, zo welk beest bij nacht geschut wordt dat zal wezen dubbel geld en dit schutten met gereed geld te betalen en met dubbele panden te bezetten. En zo wie zijn schutten niet inlost binnen een etmaal na die dat hem te weten is gedaan of dat hij het weet die zal zijn schutten verbeurd hebben; en geschiedde iemand meer schade dat zal staan tot de rechters ontkenningen.

Item, geschiedde iemand in deze punten ongelijk die mag dat beroepen aan de overste rechters in Groningen en hun metgezellen die van de Raad daartoe gezonden zijn.

In oorkonde van deze waarheid hebben wij grietmans en rechters in de tijd onze gewone landszegel hier aangehangen in het jaar Ons Heren 1454 op Sint Paulus avond bekering. (24 januari)

3f Hier begint de verbonden van Vredewold en Opsterland en de stad van Groningen.
Deze twee landen als Vredewold en Opsterland en Smallingerland die hadden ook een verbond gemaakt met de stad Groningen dat eeuwig duurde; daar wil ik nu van roeren, en zijn de artikels niet geheel uit te leggen van woord tot woord, want dit waren de artikels van het verbond: dat ze waren met de stad van Groningen verbonden in vier artikels voornamelijk als van roof, diefstal en andere geweldszaken. Wie een dief ving die gestolen had boven een oude schild die zou men hangen bij een boete van honderd oude schilden. En die een roof met gewelddadige hand deed of in de vrije straat iemand schond, ook elk bij een boete van honderd oude schilden. En dus zouden de landen wezen zonder schot (belasting) en schuld van de stad Groningen vrij en vaardig te eeuwige dagen toe. En men zou tweemaal per jaar te Aduard rechtszitting houden met de stad en landen. Maar die van Vredewild hebben dat verbond zo niet gehouden want ze moesten allen doen en nagaan vermits verbond en rechtszittingen met de stad te houden, schot en schuld te geven in alle manieren als Langewold, Hummerse en Hunsingo en Fivelingo deden; maar die van Opsterland en Smallingerland die zijn bij zichzelf gebleven naar inhoud van het verbond en hebben al hun zaken binnen het land berecht. En hebben hun zaken beroepen te Groningen aan de Raad niet aan de hoofdmannen; en de stad van Groningen heeft alle jaren eens geschikt vrienden van de Raad in Opsterland en hebben hen daar gezet grietmans en rechters in het land, die de landen berechten zouden. En ze hebben zich met deze drie landen als Vredewold, Opsterland en Smallingerland lange tijd met dit verbond met de stad van Groningen zich beholpen en onderhouden, want het waren goede eenvoudige arme lieden en moesten lijden dat hen wel menig ding werd gedaan dat het verbond contrarie en te na was, daar ze zich mee moesten lijden en tevreden wezen.

3g Van het verbond van Kollum en Oostbroek land etc.
Daarna hebben die van Groningen al verder en waren van grote wil gebben ze aangevallen Kollum en Oostbroek land en sommigen van de hovelingen en velen van de huislieden; maar de opperste en belangrijkste van het land die het regiment en opperste heerlijkheden hadden, als Pijpe Meckema, Pijpe Bawema, Ant Rensma, Bennert Eisema met hun standaarden, helpers en medehelpers waren hierin contrarie en wilden dat verbond niet mede beleven nog aannemen; doch ze worden zo met macht en geweld daartoe gedrongen zoals ge in het vervolg nog horen zal en moesten aannemen zodanig verbond zoals hierna volgt beschreven.

3h Tekst verbond Groningen met Kollumerland.
Wij burgemeesters en Raad in Groningen betuigen met deze open brief dat voor ons zijn gekomen de volmachtige der gewone gemeente van Kollum land, de buren van Kollum buren, Old Wolde, Westergast. En hebben ons klagelijk te kennen gegeven dat overmits partij, geweld, dieverij, moorderij, doodslag en anders menigerlei kwade daad die in hun in lande zijn, dijken, dammen en zijlen vanwege nood te niet moesten gaan en geen goed veilig heenkomen door die landen te reizen of te verkeren; met andere menigerlei gebreken ze ons klaagden waarbij verderfelijke schaden de landen en de luiden binnen en buiten aanliggen, bijzonder hun naaste buren zeer voortreffelijk daarom aanriepen om God en om genade om deze voorschreven gebreken te vermijden want anders vermoedden ze geen hulp of troost en wij ons et hen in een lieflijk verbond wilde begeven van jaren, waarom elke man groot en klei, huisheren en knechten en alle man van buiten en van binnen daar elke man recht en reden toe had tot de voorschreven landen en lieden en goederen aldaar gelegen en daarbinnen ze rustig en vredig mochten ze gebruiken naar recht en reden als voorschreven is. En onze burgemeesters en Raad als voorschreven is zeer redelijk lijkt te wezen hun begeerten; en niemand te krenken daar hij recht toe hebben mag in en aan deze landen voorschreven en heerlijkheden en om dat recht te versterken en alle kwade daden te weerstaan zoveel we met recht en reden vermogen. En anders niet.
Hebben met de voorschreven landen en de lieden daarbinnen een vriendelijk verbond aangegaan met toestemming van onze gezworen gemeente; en beloofden elkaar bijstand te doen in artikels, punten en in vormen in manieren hierna beschreven.

Als eerste: zo wij stad en landen voorschreven tezamen beramen een huis, daar zal de Raad een kastelein opzetten dat duurt zes jaar lang na datum van deze brief. Hier zal elk huis of meier in de landen voorschreven geven een oud schild per jaar, dertig oude Vlaamsen voor een schild gerekend of derde have Arnhemse gulden voor een schild gerekend. En was het zaak dat iemand zo arm was dat hij jaarlijks geen oud schild mocht geven zo zal hij en half schild geven en dat zal staan te de ontkenning van de kastelein en rechter; maar immer zal hij een half schild geven.
En deze voorschreven pacht of geld zal men jaarlijks geven te twee tijden: die ene helft te midwinter en de andere helft te midzomer. En is het zaak dat de kastelein daar langer nodig is te houden, dat zal ter stad en landen verklaren staan. En de kastelein zal elke man bijstand doen in het land met lijf en met goed de ongehoorzame berechten en dat geweld te weerstaan bij nacht en gag als het hem bekend wordt gedaan, bij een boete van tien oude schilden.
Item, alle inbreuken die in dit land verschijnen en ook welke inbreuken dat zijn, van zijlen, van dijken en vechtende zaken, zullen wezen half ter stad behoefte en half ten lande behoefte. En hoe men ook te huis voorschreven behoeft te arbeiden van grachten en van bolwerken, dat zullen die landen voorschreven doen als de kastelein ze daartoe vermand en verkondigt, elk bij een halve schild bij inbreuk.
Item, alle inbreuken van vechtende zaken als verwonding doet (dood) een deel die in deze voorschreven landen verschijnen die zalmen berechten naar ons nieuwe landrecht zoals men dat dagelijks in onze en anderen verbonden houdt.
Item, ook zal niemand in deze voorschreven landen iemand van buitenland van dienst of te hulp komen om de partij of iemand anders wereldlijke zaken in buitenland te helpen versterken, elk persoon bij vijftig Franse schilden bij inbreuk. En elke hoofd heer zal staan voor diegenen die hij uitzond of bij hem heeft die het zelf niet betalen mag.

Item, als iemand in deze voorschreven landen iemand beschadigen wilde met huizen te bezetten of anders geweld deed, dat is buiten het land of binnen het land daar de stad en landen mede in schaden mogen komen, dat zullen wij elkaar getrouw om helpen te trekken en keren naar onze macht op af te leggen de kosten en schaden die dat deed. En zal daartoe berekenen een boete van duizend oude schilden. En de hoofdzaal aan zijn lijf te berechten mag hij met het goed niet betalen.
Item, wie gevangenschap of roof doet met geweldiger hand buiten verlof van recht , die gevangenen zal men vrij en die roof zal men dubbel terug geven en dat bij de stad en landen penningmeester. En zal daartoe de stad en landen bereken honderd oude schilden was het zaak dat de roof meer waard is dan vijf oude schilden; en is die roof minder waard zo is van elk oud schild twintig oude schilden te inbreuk. En werd de roof verstoken heel of een deel en nochtans echter gevonden werd zo zal men dat berechten als dieverij. En niemand in dezen landen zal oorlog aannemen, binnen of buiten de landen daar de stad en landen in schaden mede mochten komen, bij een boete van duizend oude schilden.
Item, off enig persoon in deze voorschreven landen een dief of moordenaar, moord beramer, stratenschender of een gevluchte man die van de stad en landen verwezen is en overwonnen werd, die hem wetende huisde of in de hof hield of met geweldige hand onthield, die zal berekenen honderd oude schilden zo vaak als het geschieden zal. En was het ook zaak dat iemand in deze voorschreven landen een dief off misdadiger liet lopen die hij macht had te houden die zal de stad en landen vervallen wezen in honderd oude schilden.
Item, zo wie de andere aantijgt van diefstal, moord, moordbrand, vrouwen te verkrachten of die met ongezegelde brieven omgaan met roverijen bij nacht of diergelijke en zijn voet daarop biedt te zetten en weigert diegene die aangesproken werd zijn voet te moeten zetten van deze voorschreven punten, daarmee zal hij veilig wezen. En men zal hem berechten aan zijn lijf als hij aldus overtuigd wordt.

Item, werd iemand aangeklaagd in deze voorschreven landen van enigen zaken die aan het lijf roeren mogen en dat met het gerecht niet overwonnen werd van het recht die zal den onschuldige geven vijftig oude schilden te boete en de stad en landen vijftig oude schilden tezamen te inbreuk.

Item, zo wie gestolen goed koopt of roofgoed of met geweld onthield weten, die zal de stad en landen berekenen honderd oude schilden en zal dat afgenomen goed dubbel teruggeven. Was het zaak dat een goede koopman het onwetende gekocht had, die zal dat goed eenmaal terug geven zonder inbreuk; en dat zal staan op onze gezamenlijke verklaring etc.
Item, wie zo de anderen in deze voorschreven landen geweld doet in zijn huis, aan zijn lijf of aan zijn goed die zal men bereken bij dag vijftig oude schilden en bij nacht honderd oude schilden; en diegene zijn schaden dubbel weer te betalen.
Item, zo wie de anderen bevecht in dijkwerk en zijlwerk, uit en thuis, die zal de rechter bereken; en daartoe te berechten naar het nieuwe landrecht en bewijzen etc.
Item, die zaken die onberecht zij die zal men te rechte stellen.
Item, zo mogen d Raad of kastelein een vrede nemen tussen twee partijen, bij honderd oude schilden, min of meer naar gelegenheid der personen.
Item, zo wie in deze voorschreven landen den anderen aanspreekt met recht die zal veilig wezen van lijf en goed bij een boete van vijftig oude schilden.
Item, alle kleine schuld zal men uitrichten binnen 21 dagen, bij een schild bij inbreuk. En zo zal de rechter een inbreuk nemen eer die kleine schuld eerst berecht en betaald is en zo zal niemand ondertussen bezetten of beletten vanwege andere lieden schuld.
Item, alle zaken van beroep zullen staan aan ons te beroepen zoals de andere landen die met ons verbonden zijn.
Item, als er enige punten voorschreven te hoog of te licht waren, dat zal staan ter stad en landen verklaring alle tijd die toen vooraan zaten.
Item, dit verbond zal duren dertig jaar lang als na datum van deze brieven naast komen, stede, vast en ongebroken te houden; uitgezonderd Pijbe Meckama, Pijbe Bauwema, Bennert Eijsma, Benner Sappema, Idema kinderen, Ouwe Algersma op der Treme, Mecke Gheltkama, Sije Bouwema en al diegene de volmachtigen vanwege de landen niet uitgezonden hebben; zonder alle arglist.
In een oorkonde der waarheid hebben wij burgemeesters en Raad in Groningen voorschreven onze stadszegel beneden aan deze brief gehangen. Geschreven in het jaar Ons Heren 1467 de zaterdag na Onze Lieve Vrouwe dag Geboorte, (5 september) toen Henrick Baroldes, Johan Potter, Goessen van Dulck, Derck Schaffer burgemeesters waren in onze stad.

3 Van het nieuwe landrecht die stad en landen maakten van dit verbond.
Toen nu de Groningers zo’n verbond hadden gemaakt met den Ommelanden, van hen sommige met hun vrije wil en van sommigen met hun onwil, zo maakten ze een nieuwe reformatie en een nieuwe afzetting van recht en maakten een nieuw landrecht van verwonding, doodslag, moord, dieverij en alle andere kwade daden mee te berechten zoals hierna beschreven zal worden. Tevoren berechten de Friezen al hun vechtende zaken van verwonding, moord, doodslag en alle andere kwaad naar het keizerrecht en hun oude landrecht en privilegies die hen van koning Karel gegeven en veroorloofd waren. Zo had dat oude testament hier een einde en die nieuwe werd hier weer opgepakt. Welke recht van hen beiden, de oude of de nieuwe, de besten waren kan ik er niet al te veel toe zeggen, dat geef ik de meesters te corrigeren; of men nieuwe rechten die beroeren aan lijf en goed mag inzetten zonder verlof en toestemming van de keizer of niet, wil ik niet meer van aanvoeren of schrijven. En zaken van erfachtige goederen in Friesland lieten ze blijven aan elk land als Langewold, Vredewold, Hummerse, Ooster ambt, Marne, Hunsingo, Fivelingo, Oldambt, Duurswold, Kollum land, Achtkarspelen, Opsterland, Smallingerland bij hun oude willekeuren en landrechten hun erfenis en goederen daarnaar te scheiden.

3j Hierna beginnen de landrechten van verwondingen en doodslagen in Friesland.
Man bij het haar getrokken, vuistslag, bloedstorten.
Van bloedstorten in het aanzicht.
Van wonden op het hoofd of voor in het aanzicht.
Van vlees wonden een vinger lang of een halve.

Van doorslagen hoofden.

Van doorgaande wonden.
Van ogen, voeten, handen.
Van neuzen, lippen, tongen.
Van oren af, een of beide.
Van bewijzen van doorgaande wonden, ogen, voeten en handen.
Van duimen, vingers beroven.
Van leemte een duim of vingers.
Van leemte leden, vingers of duim.
Van een teen te beroven of menige.
Van een lid te beroven een teen of meer.
Van leemte eenre teen of menige.
Van leemte een lid een of menige.
Van beroven der tanden, een of meer.
Van armen, benen stuk.
Van wonden door dat lijf, hals, armen, benen, handen, voeten.
Van ribben stuk geslagen.
Van bewijzen van duimen, vingeren, armen, tanden, benen.
Van een wond die men genezen zal.
Van hoe menige wonden dat men genezen zal.
Van wonden aan dat wild groeit.
Van een kwetsing aan het been zonder open wond.
Van wonden die niet heel worden kunnen.
Van met brand of met gekookt water te begieten.
Van vrouwen en jonkvrouwen te betoveren (?).
Van werfvrede, kerkvrede en kraam vrede.
Van redge en rechters boete te geven en te nemen.
Van een bange man te bevechten.
Van of een beest verwondt een man.
Van te noemen iemand dief, verrader, moordenaar en valse.

Van te stoten in het slik, in water of in de groep.

Van deur, huis, venster in te slaan.
Van te gieten met bier, water of dergelijke.
Van met messen door kleren te steken.
Van mes trekken op de andere.
Van werpen stokken, stenen of benen.
Van een strijd te bieden.
Van te noemen schalk, hoerenzoon of dergelijke.
Van wat de andere loochent.

Van onschuld te doen van vechtende zaken.

In onze Heer, amen.

In het jaar Ons Heren 1448 op Sint Pontianus avond (13 augustus) toen kwamen de stad en landen tezamen overeen al dusdanige punten die hierna beschreven staan.
Als eerste dat alle slagen en inbreuken die in huizen of in de lande geschieden, waarvan in dit boek geschreven staat bij schilling taal of mark taal, zo zal men de schilling rekenen voor een buddrager (Keuls gewicht =12 oude Vlaamse) en de mark voor 12 buddragers. En als die buddragers in nakomende tijden verergerden of dat ze afgezet worden zo zal men de mark betalen met anderhalf loof goed gewicht zilver Keuls gewicht of betaling daarvoor te betalen dat daar goed voor is te Groningen of in de landen. En voort van alle wonden die in deze landend geschieden zo zullen die redge en rechters half zoveel tezamen te gebruiken hebben als de boete belopen mag, zo is te verstaan: de boete twee penningen en de inbreuk de derde penning. Als eerste bij het haar getrokken, vuistslag of bloedig of blauw: een halve mark te boete of met een eed te ontgaan.
Item, met een staaf geslagen: een heel mark te boete.
Item, een bloedstorting in het aanzicht of in de handen: twee mark te boete. En is die wonde over de rimpels gekomen voor dat hoofd of binnen in de handen, zo is de boete drie mark of twee keer een eed. Item, zo wie de andere verwond op het hoofd of in enige van zijn leden zodat het hem op het been gaat: die geeft vijf mark te boete of drie eden.
Item, is dat een grote vleeswonde een vingers lang: 5 mark. En is het ook langer dan een vinger lang: 10 mark. En was het ook langer zo mag die boete niet hoger rijzen.
Item, mag men het bewijzen dat de kop is doorgeslagen: zo is de boete 20 mark.
Item, een doorgaande wonde in het lijf: 15 mark. En is dat voort door dat lijf gekomen: zo is het 30 mark boete.
Item, twee ogen uit: is eens mans lijf. Twee voeten of: een mans lijf. En twee handen of: ook alzo veel. Item, een oog uit: een half mans lijf. Een hand af: alzo veel. Een voet af: alzo veel. Item, een oog blind en eraan zit: een derdedeel mans geld. Item, een hand lam zodat men daar niets mee houden kan: alzo veel. Item, een voet lam zodat de hielen niet op de aade komen met treden: alzo veel.

Item, zo wie de andere van zijn neus beroofd of zijn lippen, een of beide, of zijn tong: die zal de klager verbeteren met een halve mans lijf. Item, berooft hij hem meer stukken dan een: hij zal de klager verbeteren van elk stuk hiervan een halve mans lijf. Item, twee oren af: een half mans lijf. Een oor af: een vierendeel mans lijf.
Item, deze voorschreven punten, als doorslagen hoofden of doorgaande wonden in dat lijf, ogen uit, handen af, voeten beroofd of lippen, oren, tong en of men deze voorschreven artikelen verzaken wilde: zo zal de klager dat bewijzen met twee betrouwbare getuigen dat de ander met hem aan het vechten is geweest. En voort zal hij dat met half recht bezweren dat die ander hem die verwondingen gedaan heeft en anders niemand. En vort daarna zal hij dat bewijzen met een rechter of deurwaarder of met twee buren van goede naam die de wonden punten gezien hebben en dat het hoofd was doorstoken of een doorgaande wonde in dat lijf of deze dingen, gelijk als voorschreven is.
Item, zo wie de andere beroofd van een duim of een vinger: die zal van elke de klager geven een vierendeel mans geld. En beroofd hij hem ook van twee duimen of vingers: zo zal hij de klager verbeteren met een half mans geld. Waren ook deze stukken meer af dan twee zo mag de boete niet hoger rijzen.
Item, zo wie de andere beroofd van een lid van zijn duim of leden der vingers: die zal de klager boeten met 12 mark. Beroofd hij hem ook twee leden van zijn duim of vingers: 24 mark. En zijn de voorschreven stukken meer af dan twee, zo mag de boete niet hoger rijzen.
Item, zo wie de andere let een duim of vinger; die zal de klager verbeteren met 6 mark. Let hij hem ook deze stukken meer als van zijn twee duimen of van zijn acht vingers: die zal de klager verbeteren met 12 mark. Waren ook deze leden meer lam dan twee, zo mag die boete niet hoger rijzen.
Item, zo wie de andere beroofd een teen: die zal de klager verbeteren met 12 mark. Beroofd hij hem ook twee tenen van een voet of van beide voeten: die al de klager verbeteren met 24 mark. Waren deze stukken meer af dan twee, zo mag die boeten niet hoger rijzen.

Item, zo wie de andere berooft een lid van zijn teen: die zal de klager verbeteren met 6 mark. Berooft hij hem ook twee leden van zijn teen: hij zal de klager verbeteren met 12 mark. Waren ook deze stukken meer, zo mag de boete niet hoger rijzen.
Item, zo wie de andere let een teen: die zal de klager verbeteren met 6 mark. Let hij hem ook twee tenen: hij zal de klager verbeteren met 12 mark. Waren deze stukken ook meer lam, zo mag die boete niet hoger rijzen.

Item, zo wie de andere let een lid van zijn teen: die zal de klager verbeteren met drie mark. Let hij hem ook twee leden van zijn tenen: hij zal de klager verbeteren met 6 mark. Waren ook deze leden meer lam, zo mag de boete niet hoger rijzen.

Item, zo wie de andere slaat een arm stuk of beide, een been stuk of beide en behoudt de bezeerde zijn gezonde leden: men zal hem verbeteren voor elke arm of been dat hem gebroken was 18 mark. En bleef die arm of dat been lam, zo zal men die leemte daartoe boeten.

Item, zo wie de andere berooft een tand of twee, drie of vier; die zal de klager verbeteren voer elke tand vier mark. Waren er ook van deze tanden meer uit dan vier, zo mag die boete niet hoger rijzen.

Item, alle wonden die gestoken zijn de holte van het lijf of door de hals of door de armen, handen, voeten of benen of door andere leden of door een mensen lichaam die op beiden zijden open zijn: die zal men boeten en verbeteren voor twee wonden.

Item, zo wie de andere slaat een rib stuk: die zal het verbeteren met 6 mark. En zijn er twee stuk: hij zal de klager verbeteren met 12 mark. En zijn er meer stuk dan voorschreven is, zo mag de boete niet hoger rijzen.
Item, van deze voorschreven punten, als duimen, vingers, teen, tanden, armen en benen – of diegene die het verzaken wil die men het aantijgt: zo zal de klager dat eerst bewijzen met twee onbesproken getuigen dat de ander met hem heeft gevochten. En voor zal hij met halve recht zweren dat hij hem die verwonding gedaan heeft en niemand anders. En heeft de klager die getuigen niet ontgaat de ander met halve recht.
Item, een wonde die men voor een wonde boeten en verbeteren zal die zal door de huid in het vlees, op de knokkels of gebeente gekomen wezen: dit mach getuigen en rechter of twee buren die de wonde gezien hebben toen het net geschied was.
Item, met welke handwapen wapen de ene de anderen verwondde: die zal hem verbeteren zo menige boete als hij hem wonden gedaan heeft. Maar werd die man dood geslagen; dat zal men berechten naar landrecht; en daarmee worden alle verwondingen kwijt.
Item, geschiedde iemand enige wonde aan de wild groei zodat hij daar lam van werd in de benen of in de armen of aan enigen van zijn leden daarvan gelet of gekrent werd dat openbaar bekend is, dat hij dat gebrek en die zwakte van de wonden heeft: zo zal men elk punt boeten naar landrecht.
Item, een moers dollich, dat zal men verstaan: als een man geslagen werd op de of been of op enige van zijn leden zodat de huid niet door was en doch geheel wel de leden daarvan lam werden of anders zeer daarvan gekrenkt werden dat openbaar bekend was; zo zal men dat boeten gelijk andere ander leemten of verwondingen. Item, of een verwond werd en die wonde niet heel kon worden: zo zal men de boete dubbel verbeteren.
Item, alle wonden die gedaan werden met brand of met kokend water; die zal men boeten en verbeteren gelijk andere wonden.
Item, een man zijn geslacht af of van een vrouw of maagd beide haar borsten af: dat is elke man lijf. En een borst af: een halve mans lijf.
Item, met voorkennis alle verwondingen die vrouwen of maagden gedaan werden: is de derde part hoger dan een man. Tenzij het was zaak dat die vrouwe deed mannelijke daden alzo dat ze het aanhaalde vermits mee te vechten en men dat bewijzen mocht met twee getuigen; zo is die boete niet hoger dan bij de man boete boert.
Item, alle verwondingen die daar geschiedden in redge of in rechters werf, zijl of dijkrechters werf tussen zonnen optocht uit en thuis of in de kerk of op het kerkhof, in een huwelijks huis of in de gildehuis of op de weg uit of te huis als tot een metten, te missen, te vesper, of in de kraam of dat er een gewond werd op zijn eigen wagen of op zijn eigen schip: zo zal men dat alles verbeteren met dubbele boeten en in der kerken viervoudig.
Item, al zodanige boete als die redge of rechter schuldig is op te beuren als het hem misging: al zodanige boete zullen ze weer uitgeven zoals ze misdeden.
Item, zo waar een eenvoudige man een mens lamme leden sloeg of anders van het zwaarste een dood en boete en inbreuk niet betalen mag en de vrienden daarvoor ook niet betalen willen: zo breek hem de ogen uit.
Was het ook dat hij voortvluchtig was: ze leg hem buiten de wet (balling) al tot de tijd dat hij die boete en inbreuk betaald heeft. Komt hij daarboven in het land en was het dat hem iemand hier boven onthield, na de tijd dat hem te weten gedaan is dat die man buiten de wet gelegd is; zo geld hiervoor voor de eenvoudige man dubbele boete en inbreuk. En is dat van de minste wonden zo berecht men het zoals het behoorlijk is etc.
Item, verwondt een heide beest een mens: dat was half boete en geen inbreuk, tenzij het zak is dat dit beest was vermeerder van kwade daden.
Item, zo wie de anderen stoot in een groep of in het slik of in het water: die zal de klager verbeteren met vijf mark en de rechter met vijf mark.
Item, zo wie een ander dief noemt, verrader, moordenaar, valse of dergelijke worden gelijk in ernstig gemoed en dat getuigd werd; die zal de klager verbeteren met vijf mark en de rechter vijf mark. Deze twee artikelen mag men getuigen met een rechter of met een deurwaarder of met twee andere betrouwbare getuigen; of die ander ontgaat met twee goede buren.
Item, welk mens die van de ander de deur of venster binnen het land insloeg of instootte met geweld of met hoogmoed; zo zal hij de huisheer zijn schade vermaken met zijn eed. En de schade zal men hem dubbel verbeteren en daartoe vijf mark boete toe en de rechter 5 mark voor inbreuk. Vecht hij verder en werd er iemand gewond; dat zal hij boeten met viervoudige boete.
En dat zal men getuigen met twee rechters of met twee deurwaarders of met vier goede getuigen. En heeft hij de getuigen niet zo ontgaat die ander met halve recht.
Item, zo wie de andere begiet met bier of met water of met andere vuile dingen in haastig gemoed: die zal d klager verbeteren met 18 schellingen en den rechter ook zoveel. Dit mogen getuigen twee betrouwbare getuigen.
En mag men hem niet getuigen zo doet hij zijn onschuld met twee trouwe buren.
Item, zo welk mens de andere met een mes steekt door zijn kleren of aan zijn wapen die hij bij zich heeft: die zal de klager verbeteren met een mark en de rechter een mark.

Item, zo welk mens een mes trekt op de andere: die brengt tegen de klager een half mark en tegen dat recht alzo veel. En geschiedde dat voor het gerecht op de werf zo is die boete in inbreuk dubbel.
Item, zo wie de andere slaat of werpt met stokken, met stenen of met benen of met anderen stukken die dergelijk zijn, hoewel dat het niet blauw en bloederig is; hij zal de klager verbeteren met een mark en de rechter een half mark.
Item, zo wel de andere biedt en strijd aan met kwade worden waar vechten van komen mag; die brengt de klager een mark en tegen de rechter een half mark.
Item, wie de andere noemt schalk of hoerenzoon of anders eniger wijs aanspreekt in ernstig gemoed zodat het recht ontkent dat het aan de eer van de man gaat, die brengt een mark tegen de klager en alzo veel tegen de rechter.
Item, zo wel de andere loochent in ernstig gemoed; die brengt een half mark tegen de klager en een half mark tegen die rechter. Of geschiedde dat voor het gerecht daar de rechter te recht zit zo is dat dubbele boete en inbreuk. En loochent een gemeente man een rechter of een rechter een gemeente man of een andere rechter, zo is de boeten voor de klager een mark en de rechter een mark. En geschiedt dat voor het gerecht zo is dat dubbel. En deze naaste vijf punten voorschreven mag men bewijzen met een rechter of deurwaarder of met twee betrouwbare getuigen. En zijn die er niet, zo ontgaat de ander met zijn eed.

Item, wie onschuld doen zal voor vechtende zaken die men over hem klaagt en kan hij zijn onschuld niet doen naar landrecht; zo zal de klager zweren dat die zaken waar zijn dat hij geklaagd heeft. En daarmee wordt die ander overtuigd. En wil die klager niet zweren, zo is de ander vrij. En zo zal de klager verbeteren tegen dat recht alzo veel als de andere gebroken zou hebben, daarom dat hij niet met voorberaad te onrecht geklaagd heeft. En is er van deze voorschreven zaken geen klager; zo doet hij onschuld met twee buren die het dan aantijgen.

3k Nadere strafbepalingen.
Om alle kwaad te vermijden zo is bemiddeld bij de genade van de Heilige geest en raad van wijze lieden e n recht en willekeur gevonden waarmee men alle kwaad berechten zal. Alzo hebben wij beraamd van doodslag en van ander boze werken te berechten.
Als eerste zo wie doodsloeg een man – dat God verbieden wil: zo zal wezen een man geld zestig oude schilden en een half zoveel als inbreuk, dat schild gerekend voor dertig oude Vlaamse en betaling voor die waarde.
Zo wie een geestelijke persoon als een priester dood sloeg; zo zal men hem vergelden met twee mannen geld en half zoveel voor inbreuk. En desgelijks als een priester een man dood sloeg; zo zal de boete en inbreuk wezen alzo veel als voorschreven is. En was het zaak dat die priester het niet vergelden mocht, zo vergeldt dan het klooster voor hun broeder het tweede deel boete. En desgelijks zullen doen de vrienden van de wereldlijke priesters.
Item, wie ook doodsloeg een hoveling: die zal men betalen met twee mannen geld en half zoveel te inbreuk.
Item, werd die hoveling ook dood geslagen de tijd dat hij zijn rechtsdagen, op op de weg uit en thuis tussen twee zonsopgangen; zo vergeld hem met vier mannen geld en half zoveel te inbreuk.
Sloeg ook een hoveling in dezelfde tijd een huisman dood: dat zal hij vergelden met twee mannen geld en half zoveel te inbreuk.
Item, werd ook door geslagen een redge of rechter en er was geen hoveling op zijn rechtsdag of op de reis uit en thuis tussen twee zonsopgang; zo zal men hem vergelden met twee mannen geld en half zoveel te inbreuk. Desgelijks zo zal die redge of rechter ook doen als hij iemand in dezelfde tijd dood sloeg: zo zal die boete en inbreuk dubbel wezen.

Of een eenvoudige man iemand dood sloeg die geen vrienden had of zelf niet betalen kon boete en inbreuk: zo zal men de misdadiger van stonden aan vervolgen met klokslag gerucht te maken en aan te tasten. Dat zullen doen diegene die tegenwoordig waren bij de misdaad, elk nar zijn macht.
Geschiedde het niet, zo zal dat vergelden en betalen diegenen die dat vervolg niet deden en de klok niet volgde, elk bij 5 mark, indien hij dat wist; dat zal men bewijzen met twee betrouwbare getuigen. Mag men dat niet bewijzen over diegenen die het aantijgt zo mag hij zich verontschuldigen met zijn eed. Werd de handdadige gevangen, zo zal men dat berechten aan zijn lijf; en zal nergens veilig wezen in ons verbond. Was het zaak dat de vrienden van de dode de misdadiger vervolgde in ons verbond en deden dat te weten de rechter om de doodslager aan te tasten en weigerde dat de rechter naar zijn vermogen te doen, alzo dat de misdadiger ontkwam: zo zal hij zelf betalen de boete en inbreuk; en dat zal men hem verwijzen met twee betrouwbare getuigen. Geschiedde dat niet zo mag hij zich verontschuldigen met zijn eed. Onthield de misdadiger iemand hiertegen die zal voor hem betalen boete en inbreuk, mag men hem dat van hem bewijzen zoals voorschreven is.
Sloeg iemand de andere dood in de kerk: die zal daarvoor betalen viervoudige boete en inbreuk. Geschiedde enige doodslag op het kerkhof, in de huwelijksgoed, in de kraam, in het huis daar men gilde bier drinkt, binnen scheepsboord of op een wagen: dat zal wezen dubbele boete en inbreuk. Item, was het zaak dat enige lieden doodslag deden die alzo gesteld zijn dat ze geen erfenis ontvangen mogen als papen kinderen, monniken kinderen, hun kinderen en dergelijke: dat zullen ze betalen met de hals, indien dat er niemand wil voldoen, beide voor boete en voor inbreuk. Werden ook al dusdanige lieden dood geslagen zo zal de boeten gaan en vervallen na de erfenis.
Item, werd iemand dood geslagen in het dijkrecht of in zijl rechte of aan de dijk werkte of aan de zijl of op de weg uit en thuis tussen twee zonsopgangen: dat zal men betalen met dubbele boete en inbreuk.
Item, was het zaak dat een hoveling of een broodheer aan het vechten kwam en zijn meier of knecht met hem vocht en sloeg de meier of knecht iemand doet: dat zal die hoveling of broodheer aantrekken en betalen boete en inbreuk.
Of enige meier of knecht iemand dood sloeg: dat zal komen op hun eigen hals en op hun vrienden en niet op de hoveling of op de broodheer.
Tenzij was het zaak dat die hoveling of die broodheer mede aan het vechten waren vanwege de meier of knecht: zo zal de hoveling of broodheer betalen boete en inbreuk, indien dat de meier of knecht of hun vrienden niet konden betalen.

Zo wie dood sloeg een vrouw: die zal men betalen mijt twee mannen geld boete en inbreuk. Tenzij was het zaak dat die vrouw zwanger was: zo is de boete en inbreuk drievoudig; en dat zal wezen bij goede vrouwen ontkennen.
Was het zaak dat die vrouwe deed mannelijke daad zodat ze dat aanhaalde overmits mee te vechten: zo zal die boete en inbreuk wezen eenmaal. En dat zal men bewijzen met twee betrouwbare getuigen.
Item, zo wie dood sloeg een minderjarig kind beneden twaalf jaren: dat zal men betalen met dubbele boete en inbreuk.
Sloeg ook dood een minderjarig kind beneden twaalf jaren een ander kind beneden 12 jaren: dat zal men boeten met een half mans geld en geen inbreuk.

Item, werd iemand gedood van onwetende beesten: de boete zal wezen half en geen inbreuk; tenzij was het zaak dat dit beest was vermeerderd van kwade zaken of van kwade daden. En desgelijks geschiedde de misdaad in de kerk, op het kerkhof, voor de herberg of op de gewone weg daar men ter kerk zou gaan, tot de herberg of van de herberg: zo is de boete vol en geen inbreuk.
Als iemand begon te vechten op de weg of veld en voortvluchtig werd in zijn eigen huis of heem of in een andermans huis; werd daar iemand dood geslagen: zo is die boete en inbreuk dubbel.
En werd iemand doodgeslagen in het reizen die naar Groningen wilde ter markt of tussen de landen: dat is dubbele boete en inbreuk.
Item, waar men den doodslag doet: in hetzelfde recht zal men betalen boete en inbreuk. Werd die doodslager voortvluchtig uit het ene recht in dat andere zo mag men hem die boete en inbreuk af vermanen van zijn vrienden daar ze woonachtig zijn; dat is te verstaan: de helft van de inbreuk zal hebben de redge en rechters daar dat geschied is en de andere helft die de boete uitrichten. Zo wanneer enig mens doodgeslagen is zo zullen die vrienden niet hoger bezwaard wezen dan het tweede deel van een mans geld; en dat derdedeel en inbreuk zal staan op de hals van de doodslager.
Als een mens werd doodgeslagen die niemand wil belijden zo zullen al diegene die in huizen of in hoven of in het velde mede zijn geweest de dode zijn hals van stonden aan bezetten en betalen naar recht.
Dana mogen ze maken een schuldige met de twaalfde hand en naar het beste bewijs.

Voort van alle doodslagen zal de handdadige goed eerst voor gaan alzo lang als het strekt. Daarna zullen de verwante zes vrienden betalen dat tweede deel van boeten bij de knie tale (?). Dat zullen die vrouwen mede vergelden die mannen en kinderen die boven twaalf jaren zijn die eigen goed hebben. Die niets heeft behoeft niets te vergelden etc.
Voort van alle doodslagen behoeven de vrienden niet meer dan eens te vergelden, tenzij dat ze dat met wil wilden doen.

Zo wie iemand dood sloeg en te metten wilde gaan, te mis, te vesper of ter kerk: die zal men vergoeden met dubbele boete en inbreuk.
En dat zal men bewijzen met drie goede getuigen dat die doodslag was geschied op de weg tot de kerk of van de kerk en anders in geen bedrijf.
Item, wie ook de andere dood sloeg boven een minnelijke vrede vrede: die zal men betalen met dubbele boete en inbreuk. En dat zal men bewijzen met drie betrouwbare getuigen.
Item, was het zaak dat iemand kwam in een huis daar hem huis en huisgelag werd verboden van de eerste die zelf in het huis waren en in het gelag zaten en die laatste dat niet achtte en dat ze uit wilden gaan alzo dat ze daar begonnen te vechten zodat de laatste een doodslag deed: dat zal men met dubbele boete en inbreuk betalen. En wie het laatste gedaan wordt dat zal wezen van boete en inbreuk. Dit zal men getuigen met drie betrouwbare getuigen.
Item, werd iemand dood gevonden en enige plaats die verwondingen of kwetsing had waarvan men geen handdadige van wist en ook niemand wilde belijden: zo zal men roepen over dat graf; en werd dan de dode van stonden aan niet bezet zo zal men dat daarna houden voor moord.
Sloeg een man dood zijn echtvrouw of sloeg dat wijf dood haar echtgenoot: dat zal wezen dubbele boete en inbreuk.
Zo wie een andere aantijgt met dieverij of moord en dergelijke die aan het lijf mochten roeren en daarbij blijven wilde met recht en werd diegene met recht onschuldig bevonden die aantijgt werd: zo zal de aantijger hem daar verbetering voor doen met een mans geld en half zoveel voor inbreuk.
Zo wie dood sloeg zijn vader of zijn moeder, zuster of broeder: dat zal wezen naar keizerrecht.
Zo wie de anderen vergiftigd zodat het recht en goede lieden het kennen dat het alzo is geschied: de misdadiger zal men verbranden.
Zo wie de andere dreigt te verbranden dat men dat mocht bewijzen met twee betrouwbare getuigen: dat zal men berechten aan zijn lijf. Mag men dat niet bewijzen zo mag hij zich verontschuldigen met 12 handen.
Item, sommige die zichzelf met voorkennis van het lijf doet: die zal men verbranden; en zijn goed is verschenen aan het recht.
Item, zo waar een vrouw haar eigen kind van het lijf deed met voorkennis; die zal men verbranden.

Item, waar er enige moordbrand werd gedaan waar de misdadiger met recht schuldig werd gemaakt: zo zal die moordbrander de schade dubbel betalen uit het goed van de handdadige; en de schuldige berechten aan zijn lijf. Kan men de schuldige of die aangetast werd niet schuldig maken: zo zal hij zich eerst verontschuldigen met zijn eed en met drie verwante mannen en met 24 van zijn naaste vrienden. Was het ook zaak dat hij de drie verwante mannen niet kon gebruiken en die 24 naaste verwanten zo mag hij nemen in hun plaats anderen er tegen getuigen.

Zo wie dat stelt boven een oud schild en bekend werd gemaakt; de misdadiger zal men hangen.

Item, kerken brekers, moordenaars en straten schenders of dergelijke: die zal men berechten aan hun lijf, etc.

Expliciunt prescripta per manus Gerardi Stralen, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo, ipso die Crispini et Crispiniani martirum quo circa horam missarum. Scriptor scripsisset bene melius, si potuisset.

4 Van sommige verbonden in Oostbroek land die het niet aannemen wilden, anno 1467.
Toen die van Oostbroek en Kollum dat verbond met de stad aangenomen hadden, zo van geschreven is, zo waren hier nog contrarie in Pijpe Meckema, Pijpe Bauwema, Aut Rensma en Bennert Eijsema met hun standaarden. Ze bezetten ze op de Westergeest zalige Bennert Eijsema huis op de Wijk gast met oorlogsknechten. En daar was op Rixt, zalige Bennert weduwe, met haar knechten. Zo trok de stad van Groningen met al hun macht, met bussen en geschut voor dat huis; en die tegenpartijen weken in Westerland aan Werp op Rensma gast om ontzet, maar ze konden geen ontzet, hulp nog troost krijgen. En aldus wonnen ze dat land alzo voort in met zwaarden en maakten te Kollum een vesting en kasteleins huis om, daarop een kastelein te maken die ze berechten met hun burenrecht. Daarna gingen die van Achtkaspelen met hun vrije wil ook in het verbond; desgelijks Opsterland en half Smallingerland. Die landen stonden onder hun grietmannen en rechters in een land met beroepen aan de Groningers die dat overste recht hadden; en elk land had aparte verbonden, een deel tijdelijk en een deel eeuwig en elk met vele aparte artikels en privilegies, als dat de stad en elk land met elkaar overeen droegen.

5 Groningen vestigt gezag in Oldambt; verovert Westerwolde en krijgt het van de bisschop van Osnabrck in leen.
Dat Oldambt wonnen de Groningers met het zwaard zoals voor in de oude kroniek beschreven staat en bezetten dat met een kastelein en zetten daar een kasteleinshuis daar dat hele Oldambt uit berecht werd. En daar waren gelegen twee dorpen over de Dollard en die ene geheten Blijham en de andere Bellingwolde nabij Westerwolde die mede behoorden tot het Oldambt. Zo was daar een geheten jonker Haije van Westerwolde die begon met moedwil en met vete met de Groningers om die twee dorpen, als Bellingwolde en Blijham en hield die voorgenoemde dorpen voor hem. En de Groningers wilden ze verdingen en houden tot het Oldambt; en namen een vete met elkaar aan. En de Groningers trokken tenslotte uit met al hun macht voor dat huis te Westerwolde in het jaar Ons Heren 1478 en wonnen de burcht en smeten dat huis om. En deze jonker Haije had, eertijds dat het huis omgesmeten werd, de heilige kerk van Munster en Sint Paulus – bij bisschop Hendrik tijd van Zwartzenborch – dat land van Westerwolde en de burcht voor zijn open huis opgedragen en over gegeven om hulp en troost van die van Munster te hebben. Alzo belegerden die van Groningen toen dat land van Westerwolde van de bisschop voorgenoemd en kapittel van Munster een tijd van jaren lang voor derde helft duizend Rijnse guldens en ten einde van die jaren met die voorgenoemde som weer in te lossen of dat land en heerlijkheid daarvoor te houden. En de Groningers zetten een vesting en burcht met een gracht en sterk bolwerk bij Pekela, geheten die Pekel burcht waar ze opzetten een kastelein die dat Oldambt aan de ene zijde van de Dollard en Westerwolde berechten zou; en de andere kastelein, die te Oterdum woonde, had te berechten over de dorpen in de klei gelegen.
Item, daarna kwam er een van de bisschop van Munster en was ook administrator van Osnabrck, geheten bisschop Coenert van Ridberch, en vond een toezegging op de stad van Groningen: dat ze de klerken en geestelijkheid te na gedaan zouden hebben in hun jurisdictie in Friesland omtrent Groningen in hun verbonden waar zijn kreisdom gaat; wel dan dat de zaak zeer klein was en van geen waarde zodat het tenslotte in vriendschap werd verdingen een nood verzoening, want de Groningers in stonden in verdriet en vete tussen veel van hun wederpartijen tussen de bisschop en der stad van Groningen. Alzo dat de bisschop zou vrij en vaardig weer hebben dat land van Westerwolde en daartoe Bellingewolde en Blijham, waarvoor onze voorvaders hadden goed en bloed om gewaagd en hadden daarom geoorloogd 10 of 12 000 Rijnse guldens. En daartoe de Groningers gegeven de bisschop t2000 Rijnse guldens en zijn raad als namelijk heer Goert Ketelar en Jasper van Oren met hun gezellen, veertig tonnen boter tot hun makelaardij; en de bisschop was de stad Groningen schuldig zestig vaten boter van de nieuwe Eems te graven dat ze hem tot hulp hadden gegeven indien de Eems een loop kreeg. En de Eems te graven bleek een verkoren kost; alzo zou de bisschop de Groningers die 60 tonnen boter wederom betalen. En die voorgenoemde 60 vaten boter werden de bisschop ook kwijt gescholden en dood gedingd. En alzo werden de bisschop en de Groningers met elkaar verenigd en verzoend; en de bisschop drong en duwde de Groningers dat land en goed af zonder stoot en slag, boven recht en reden, gelijkerwijs of hij het al of een deel gevankelijk in de stok had gehad.

Del III-B

Groningen sluit verbonden met Oostergo en breidt zijn macht in Westergo met geweld uit. (1491-1496)

1 Proloog: Heerszucht verleidt Groningen tot steeds verdere machtsuitbreiding. Anno 1475.
Als dan de van Groningen deze voorgenoemde Ommelanden, als Hunsingo, Fivelingo, Langewold, Vredewold, Hummerse, Oldambt, Oostbroek land, Achtkarspel, Opsterland, Smallingerland met alle landen tussen Eems en Lauwers de met hen in het verbond stonden hielden in grote rust, eendracht en vrede zodat alle Ommelanden in het verbond waren rijke zalig en hadden genoeg en leefden fatsoenlijk en rechtvaardig. Alzo goed had men hen goud nageslepen, niemand zou zich dat hebben durven besparen of verhinderen en dat duurde menige jaren lang van de tijd dat Focko Ukens de slag te Oterdum won, daar voor van geschreven is, tot de tijd dat de duivel zijn zaad daartussen zaaide. In het jaar 1475 werd meester Hendrik Stoter, doctor in het geestelijke rechte van de stad, provoost Uneke Ripperda en Johan Rengers vanwege de landen uitgezonden naar de keizer om hun privilegies te bevestigen en andere welvaart der stad en landen te verwerven; dat al bij vooral in het hof bij de keizer werd contrarie van hen sommigen behandeld.
En daar werd toen eerst gezaaid dat zaad dat daarna in het jaar 1490 bloeide en kort daarna vrucht droeg zoals gij horen zal; hier is voor meer van geschreven in het tweede boek. Als dan God heren, steden, landen en lieden wil plagen zo neemt hij de wijsheid en stuurt hen heimelijk toe haat, jonge raad en lieden de dan mede zoeken hun eigen baat. God geeft dat ze in Groningen niet waren geweest, doch ze zijn er sinds niet geheel vrij van. Zo heeft God drie scherpe gesels en roeden, dat is pest, dure tijd, oorlog waarmee hij de zonder der wereld mee corrigeert en straf; dat zijn bij naam de driehoofdzonden als hovaardigheid, gierigheid en onkuisheid; van welke zij sommigen niet geheel vrij van zijn. Zo heeft God veroorloofd het serpent, de oude duivel die Adam in het paradijs bekoorde en zette hem dat ze zouden eten van het hout van het weten de appel, zo zouden ze wezen gelijk God; de bekoring was met de zonde van hovaardij. Diezelfde duivel bekoorde die van Groningen ook met die twee zonden als gierigheid en hovaardij als dat ze West-Friesland onder zich zouden nemen in het verbond dan zo hadden ze een koninkrijk onder zich en mochten wezen die van Veneti gelijk. Zo waren daar in Dongeradeel vele geestelijke lieden, prelaten, abten en hovelingen en ook eigen erven als namelijk Jarlema volk, Unema volk, Sijp Scheltema; van hen sommigen uit goede bedoeling, van hen sommigen omdat ze met onrecht in kwaad bezit van land en goederen waren en meenden dat ze daarbij blijven zouden omdat ze goede Groningers waren en de landen hen in het verbond brachten. Daar ze lang om gewerkt hadden bij de oude Raad tijden in Groningen, als Hinrick Baroldes, Gosen van den Grave, Ulgher van Noorddijk, Otto Terhanso, Gosen van Dulck, Johan Tedema, Johan Rengers Schaffer, Henrick Kater, Derck Schaffer, Sweer Kather en meer van oude goede wijze lieden die ik allen gekend heb; daar die voorgenoemde West Friezen om dit verbond hadden gewerkt wel over dertig jaren lang tot nu dat ze vaak aanzochten aan die goede oude Raad vrienden en geen gehoor konden krijgen tot in het jaar 1491. Zodat toen de vrucht rijp was die eertijds gezaagd was; en zonder oorzaak was er nimmer kwaad geschied, het komt hoe het komt, God de Heer die een ding hebben wil of een plaag die over een land komen zal dat kan die heer wel teweeg brengen en rechte oorzaken te vinden. Want als God de mens wil plagen zo neemt hij zich de wijsheid zoals hij dan de Groningers gedaan heeft die zich onderwonden en aannamen zulk onbeheerd land te regeren en te onderhouden, daar nooit enige vorst en heer die het eertijds bestaan heeft goed mee gevaren is.

Waarop schrijft de wijze man Salomon: Zo zijn alle dingen in deze wereld onderworpen aan verandering dat in natuurlijke en levende dingen openbaar gezien wordt; der mensen, der alle dingen en creaturen een heer is en daarom geschapen zijn en bevindt men dat voorgenoemde waar woord waar is in beide ziel en lijf en dat menigvuldig; hoe de mensen ziel veranderd wordt, nu met vreugde, nu met hoop, nu met droefheid, nu met angst, dat behoeft wering bewijs want iedereen voelt dat in zichzelf etc. In uitwendige en lijflijke dingen zien wij dagelijks voor ogen dat het voorgenoemde woord gans waar is. En kort, zoveel als het dient tot onze opzet der materie van het regiment: wie wil opmerken de geschriften van de geschiedenis voor en na die vindt menigvuldige veranderingen en wonderlijke van de kleinste tot de grootste. Hoe dat Romeinse rijk veranderd is in landen en in personen, dat is lang en uitvoerig beschreven in de historin. Desgelijks vind u in den keizerlijke rechten en in de geestelijke die zeer menigvuldig veranderd zijn dat er veel niet gehouden worden tegen elkaar; en na verandering der tijd en de mensen heeft men moeten geven zettingen en statuten en daarvan is het algemene gezegde: Concorda tempora et concordabis jura, men zal vaak naar gelegenheid der tijd de geschreven rechten nemen, en dan mogen die overeen komen.

Item, hoe dat regiment des Roomse Rijk is gekomen en genomen van het ene geslachte in dat andere vind u ook geschreven bij vele keizers als bij namen bij het geslacht van keizer Octavianus, item, de keizer Constantijn de Grote, item, de keizer Karel de Grote, item, de keizer Otto. Zo ook bij de tijd toen Karel de vier, koning van Bohemen, toen hij keizer werd deed hij zoveel daartoe dat hetzelfde Roomse Rijk aan zijn nakomelingen bleef. Meer hoe dat aangekleefd is ziet u aan zijn zoon Wenceslaus die indertijd Roomse koning was. Item, hoe dat regiment en dat gebod der keizers tot de pausen en bisschoppen etc., zeer veranderd en omgekeerd is heb ik niet te tijd nu te schrijven etc. Is dat nu in landen en in koninkrijken zulke grote veranderingen geschied zijn, hoeveel meer meer is dat mij vreemd dat het geschiedde in steden dat het regiment en gebod van dezelfde stad nu deze, nu anderen gegeven werden, dat doch in allen voor aangeroerde veranderingen is toe gekomen, die dat kloek opmerken wil, daar hoogmoed, hartstocht, verachting, verzwaring, overlast der onderzaten en onachtzaamheid etc. Daarom diegene die nu ter tijd dat regiment hebben hier en ergens anders, zullen aanmerken en zich voorzichter kunnen houden opdat hen niet gebeurt het afzetten die bij avonturen minder op diegene die geweest zijn te vermoeden dan op die de nu daaraan zijn, nu op een ander; welke leer die van de stad van Groningen niet goed hebben opgemerkt en begrepen!

2 Van dat die van Groningen namen aan in het verbond Dokkum en Dongeradeel.
In het jaar Ons Heren 1492 namen die van Groningen Dokkum, Dongeradeel en West-Friesland in het verbond; dat die voornaamste wortel en oorzaak was daar deze grote last en onwil en verdriet van oorlog hierna geschreven van gerezen en gekomen is. En in hetzelfde jaar omtrent Sint Michael trokken de Groningers met hun schutters en de halve stad uit met macht in West-Friesland toe Dokkum en Dongeradeel om de rebellen en die het verbond contrarie waren en ongehoorzaam zich niet in het verbond geven wilden en meest de partij van de Schieringers die tot onderdanigheid en gehoorzaamheid onder Groningen te brengen; en smeten vele steenhuizen om. En zetten een hoveling geheten Sicke Bolte op een rad voor Dokkum; waarin gezocht werd haat en niet dat recht, want zou men ze allen op het rad gezet hebben daar omtrent in gelijke zaken en misdaden van beide partijen, men zou vele oude raden gebruikt hebben.

3a Uitbreiding verbond tot Leeuwarden, Leeuwarderadeel en Ferwerderadiel.
Toen de Groningers hadden al hun dingen te Dokkum en Dongeradeel nar hun goeddunken en wil gedaan kwamen die van Leeuwarden en begeerden ook onder dn Groningers te gaan. Zo waren daar van de Groningers uitgestuurd vrienden van de oude Raad en jongen; die jongen die wilden van stonden aan de Leeuwarders aannemen. Die ouden wilden het niet en zeiden: wij hebben niet verder bevel van onzen Raad vrienden van Groningen dan Dokkum en Dongeradeel in te nemen; wil gij verder doen, mag gij doen. En de ouden als Sweder Kater, Aijbelt Alberdan en Geert Jansen kwamen weer te Groningen. En de jongen en anderen trokken met macht met die van Leeuwarden en namen Leeuwarden in en voort in het verbond Ferwerderadiel en Leeuwarderadeel – compelle intrare, dat is: van sommigen met hun wil en een deel met onwil.

3b Tegenstand Sneek en Schieringers tevergeefs .
Hiertegen waren die van Sneek en meer hovelingen daar omtrent –want ze tevoren Leeuwarden hadden gewonnen op Sint Jacobs avond en deel jaren tevoren – dat de Groningers zodanige macht en overheid West-Friesland zouden krijgen en kwamen uit voor Leeuwaren te Baarhuis. En die Groningers kwamen tegen hen uit in het veld met hun macht en versloegen de Snekers met hun leger en sloegen hen meer dan 100 mannen af en vingen wel boven de derdehalf honderd die ze mede te Groningen brachten gevangen en schatte hen groot geld af. En de Groningers zetten te Leeuwarden een kastelein en te Dokkum een kastelein die de twee steden met de voergenoemde Ommelanden naar inhoud van hun verbond onderhielden en berechten zouden.

4 Belening Groningen met Friesland en de Ommelanden.

Anno 1494.

Daarna hebben die van Groningen gezonden vermits schriften en boden aan de Roomse koning van zijn koninklijke majesteit de voorgenoemde landen te belenen; wat ze met de koninklijke majesteit zijn overeen gekomen dat hij hen dat verbond heeft beleend; daar ze hem voor zouden geven 10 000 Rijnse gulden en de hertog van Saksen een duizend die dat hielp te bedingen. En de Roomse koning schikte hiertoe te Groningen drie heren uit zijn hof vanwege hem die met de Groningers reisden in Westerland te Leeuwarden en Dokkum en in de Ommelanden; en lieten de Groningers vanwege de Rooms koning daar huldigen, plicht en eden doen vanwege het Heilige Rijk de landen naar inhoud van het verbond te onderhouden en voor te wezen. En de heren van de Roomse koning en Groningers kwamen weer te Groningen daar de heren grote eer werd gedaan en een som van geld werd hen mede gedaan en het andere werd hen voort te Keulen uitgereikt en betaald.

5 Vete in Bolsward brengt strijd in Friesland.
Anno 1496.
Daarna in het jaar Ons Heren 1496 werden oneens Gosschalck Jonge en Juwe Jonge, hovelingen te Bolsward, om de heerschappij van Bolsward. En Gosschalck was de rechte belangrijkste hoveling en was zo lang jonger geweest en Juwe was zijn voorman geweest en bloedverwant daartoe. Zo wilde Gosschalck zijn heerlijkheid zelf aantasten, en Juwe was lief onder de burgers en verdreef Gosschalck, zijn neef, uut Bolsward. En Gosschalck hoorde de macht van de hovelingen van West-Friesland toen en klaagde dat zijn vrienden. En trok uit het land naar de hoop van knechten, genoemd de Garde, daar een opperste hoofdman van de knechten was geheten jonker Fox of anders Nitter Fox; en kwamen met Gosschalck in West-Friesland en met listigheid voort in Sneek en namen Sloten en dat huis te Woudsend ook in. En die van Groningen trokken uit met grote macht en gingen liggen in Leeuwarden. Zo versterkten hem de Zevenwolden met een groot getal van volk, wel omtrent drie of vier duizend mannen en wilden Sloten weer innemen; daar lagen wel drie honderd knechten in van Fox volk. Dat vernam Fox en trok in de nacht uit Sneek over het ijs en sloeg een slag op het ijs voor Sloten met de Zevenwolden. En die Zevenwolden verloren de strijd en van de Friezen bleven dood wel omtrent 13 of 1400 die daar geslagen werden en verdronken, want dat Friese leger kwam lopen in het Sloter meer en dat ijs brak in en alles dat daarop was verdronk en werden in het water dood gestoken. En van de knechten bleef weinig dood, maar jonker Fox werd zwaar gewond; en ze namen niemand gevangen, want die Woltman hadden kort tevoren van de knechten wel omtrent een honderd afgeslagen op Tjirk gast daar ze waren te roven en te branden en die Woltman wilde gene gevangenen nemen.

6a Groningen weet jonker Fox uit Friesland te krijgen.
Anno 1497.
Daarna zonden die Groningers een geheten heer Redmer Veralma, ridder, en Berent Kenerdes, die burgemeester gekozen werd de tijd dat hij uit was, met 7 of 800 knechten in de Lemmer en zetten een blokhuis met een gracht en bolwerk op Tacozijl met knechten bezet. En lagen daar zo lang dat die van Sneek jonker Fox met de knechten kochten uit Sneek, en gaven hem 8000 Rijns gulden en dat geld leenden die van Groningen de Snekers. Daar zetten die van Sneek de Groningers tot gijzelaars Bocke Herinsma, Sijke in die Elst en Louwe Doijnghe, welke drie hoveling voorgenoemd de knechten in Sneek hadden gevangen voor hun soldij; ze begaven zich goedwillig in gijzeling in handen der Groningers, en deden hen elk eden en hoge beloften niet uit Groningen te scheiden of die penningen waren eerst betaald. Daarboven brak Bocke uit de gevangenis en liep weer naar Sneek; Sijke scheidde met moedwil en gaf de stad rente brieven over zijn goed voor zijn part van de 8000 Rijns gulden; Louwe betaalde zijn part eer hij uit de gevangenis kwam. En met de voorgenoemde 8000 gulden sloten ze Fox met de knechten uit Sneek en trokken uit het land en gaven over de Groningers vrij en vaardig in hun handen Sneek, Sloten en dat huis toe Woudsend en met toestemming der Snekers; en de Ommelanden werden ook gegeven in handen der Groningers.

6b Groningen onderwerpt heel Friesland behalve Franeker en enkele Schieringers.
Anno 1497.
Toen deze hoop van de knechten dus uit het land waren getrokken namen die van Groningen Sneek in en dat huis te Woudsend en Sloten en zetten een kastelein op het huis te Sloten en een kapitein met knechten op het blokhuis te Tcozijl waarmee ze de Ommelanden mee zouden onderhouden. En aldus werden ze heel Oostergo en Westergo geweldig, uitgezonderd franeker en de hovelingen van de Schieringers als Heer Hottijnge, Jarch zijn broeder, Hessel Mertens, Doecke Hettens, Gosschalck Jonge met hun partij lieden en medestanders. En zo hadden ze daar een priester geheten Benedictus die daar de stad van Groningen wonderlijk veel kwaad contrarie deed zoat ze hun wil van het land niet bekomen nog krijgen konden.

6c Groningen verovert de stinsen Hemmema en Martena.
Anno 1497.

Daarna zo trokken die van Groningen met grote macht in Westergo en wonnen met stormenderhand dat huis te Berlikum dat toen te male een sterk bolwerk en kostbare gracht had; en staken hen allen de hals af die daarop waren, uitgezonderd een knecht die met handigheid eraf kwam toen het huis gewonnen was en leep er afschijn van een der Groningers en nam een rep spek op het hoofd. En die vrouw en maagd die op het huis waren werden gevangen te Groningen gebracht. En die vrouw was zwanger en genas van twee kinderen in de nacht daar ze gevangen en besloten zat en men wilde haar niet los maken doen ze verlost werd van haar vrouwelijke noden, dat toe maal een strenge en oneerlijke daad was; niet meer van die.
Item, Hessel Mertens huis werd toen ook omgesmeten. En Franeker was bezet met knechten en huislieden en hun hoofdman was Jarch Hottijnghe zodat het hen niet goed was het te nemen en ook hadden ze het zeer sterk gemaakt met grachten, bolwerk en staketten; daarom durfden de Groningers dat niet belegeren.

6d Groningen verovert Harlingen en terroriseert Westergo.

Anno 1497.

Item, zo trokken de Groningers voort naar Harlingen maakten daar een sterke vesting met een gracht en bolwerk. En branden in Westerland omtrent Pingjum en Witmarsum en de Ommelanden aldaar en roofden en vingen en sloegen veel volk dood en deden veel kwaads en verloren ook burgers en andere doden, maar niet veel. En dat ze de landen zo lastig waren zo werden ze hen contrarie, die tevoren goede Groningers weren. En die landen sloegen weer bijeen en zochten raad hoe ze die Groningers weer kwijt mochten worden.

En Juwe Jonge die werd zeer versterkt van de Groningers, alzo wat he deed dat deed hij op de Groninger troost; en had hij geen moed en hulp van hen gehad hij had zich nimmer tegen Gosscalck opgericht; en alzo hield hij Bolsward in. En Witke, de moeder van Gosschalck, was getrouwd aan Botte Holdinghe en Botte stierf; alzo werd Witke voorschreven te Groningen te gijzeling te komen, want men had een kwaad vermoeden op haar want ze was een wijze vrouw en wonderlijk vele oorlogen en verdriet had gehad in Westergo met haar kinderen en vrienden, waarvan ze de belangrijkste oorzaak was waar toen te maal veel van was te schrijven; en alzo werd ze gevangen te Groningen gehouden een tijd land en tenslotte werd ze vrij gedongen en reisde weer naar huis.

Deel III-C.

Friesland en de Ommelanden gaan voor Groningen verloren met hulp van buiten: Saksen en Oost-Friesland .(1496-1500)
1a Schieringers heroveren Harlingen en bijna heel Westergo.

Zo trok Gosschalck Jonge weer in Holland en Brabant om knechten van de garde, want Heer Hottinghe had hem uit Bolsward verdreven Zo kwam hij weer over in West-Friesland met jonker Fox Nitter met 6 0f 700 knechten te Harlingen aan het land en lieten hun schepen waar ze mee overgekomen waren weer ter zeewaarts uit lopen. En de Groningers kwamen uit Harlingen en meenden die knechten van het land te houden. En toen ze op de dijk kwamen en zagen die knechten op de uiterdijk on orde staan met hun geweer; zo weken de Groningers met al hun leger terug naar Leeuwarden; zo volgend hen de Ommelanden daar omtrent al n, te paard en te voet met de knechten die te land gekomen waren. En waren toen al vijanden die tevoren vrienden waren geweest. Zodat ze Groningers joegen dat ze moesten met hun orde wijken in Leeuwarden zodat de Groningers ternauwernood kwamen in Leeuwarden. En toen ze allen te Leeuwarden kwamen voor de poort, was het dat men ze daar inlaten wilde. En de Groningers lieten achter binnen Harlingen hun bussen als een groot hoofdstuk, geheten Zwarte Griet, met meer bussen en een ijzeren slang en ander oorlogsgereedschap dat die van Franeker mede nemen in hun stad. En daarna kwamen ze voor Sloten, die van Sneek en eisten dat huis op; en daar lag een vanwege de stad van Groningen, geheten Coert van Bremen, met een deel van knechten, die dat huis opgaven zonder slag of stoot, behouden lijf en goed. En alzo ruimden de Groningers wederom uit Sneek, Sloten, Woudsend en dat blokhuis op Tacozijl en Harlingen en uit heel Westergo; en hielden daar niets in dan Leeuwarden en Oostergo in het verbond.

1b Bloedige herovering van Bolsward door Schieringers.
Anno 1498.
De nacht daarna dat jonker Fox de Groningers alzo in Leeuwarden had gejaagd viel Gosschalck Jonge, die de knechten in het land gehaald had en jonker Fox met de knechten en hun helpers en partijen in Bolsward en wonnen die stad; en sloegen dood Juwe Jogema de Gosschalck tevoren uit Bolsward had verdreven, die rechte hoveling van der stad was, zo voor er van geschreven staat. En daarna trok Fox met de knechten weer uit Friesland.

1c Bolsward beurtelings Schieringers en Vetkopers.
Item, in het jaar 1498 trok Tijarck Walta, zalige Juwe Jonge broeder, weer uit met de hoep van de knechten daar de Groningers zich zeer toe bereidden en goede gunst toe deden; zodat hij bracht jonker Fox met de hoop van de knechten weer in West-Friesland met 4000 knechten en wonnen Bolsward weer in; en Gosschalck kwam weg zodat hij niet doodgeslagen werd. En de knechten bleven toen liggen in Bolsward en Westergo en West-Friesland en bedierven heel Ommelanden met roof en brand, gevangenschap en brandschatting. En toen ze de knechten kwijt werden zijn Gosschalck en Tijarck verenigd; en Gosschalck behield Bolsward.

2a De troepen van Fox bedrijven terreur in de Ommelanden.

Item, in het jaar onze Heer 1498 was een Paasdag de 15^de dag in april; des dinsdag in dezelfde heilige Paasdagen kwam toen die Nittert Fox of jonker Fox met de hoop van de knechten, omtrent 3000 vreemde knechten van Buitenlandse en Nederlandse knechten die zo lange in Westerland hadden gelegen; en trok hier in Groninger gebied over Gerkesbrug en deden aldaar ongemanierde grote schade en veel kwaad en geweld vermits roven, branden, vangen en doodslaan, boven recht en reden zonder ontzeggen; en gingen liggen in Aduard. Van die knechten waren opperste hoofdlieden Nitter Fox of jonker Fox geheten, Jurijen Kogelat, Johan van Alp en een van hun gezellen geheten heer Jurien van Regentbarch, ridder, die werd doodgeslagen te Noordhorn zelf de tweede. En daarom verbrandde ze in het aankomen, toen ze te Noordhorn kwamen en de ridder dood vonden, verbrandden ze die hele buurtschap op zodat er niets staan bleef binnen Noordhorn van huizen dat iets van waarde was; en toen naar Zuidhorn dat grootste deel van de huizen aan de zuidzijde van de kerk; en te Westerdijk van de hoek tot tot aan Aduarderzijl dat grootste deel van alle de beste huizen; en mede op den Ruigewaard en op beide zanden, zodat er daar weinig huizen staan bleven.

2b Groningen bewerkt vertrek Fox uit Ommelanden en Friesland.
En de zaterdag te Pasen nacht zo zonden de Groningers en prelaten en hovelingen der Ommelanden in Groningen gebied met dezelfde kapiteins en knechten zodat ze weer zouden ruimen het verbond van Groningen en daar geen schade meer doen; en wat ze geroofd en gevangen en bij zich hadden zouden ze mee mogen nemen; en zouden hen daarboven geven 33 000 Rijns gulden. Daarop ruimden ze en daarvoor werd tot gijzelaar gezet vanwege de stad als bij namen Sijbrant Ulfferden, Sijse Berneers en Wijert Eijsma, en vanwege de landen jonker Roelof Ewsma, Luert Kater en Eltet te Lellens; dat men hen die voorgenoemde som van penningen binnen 8 dagen zou betalen. Binnen de voorgenoemde termijn en tijd, boven de verzoening, voerden ze de voergenoemde gijzelaars uit Aduard naar Dokkum en daar werd hen hun geld betaald en toen voerden ze nog enkele van de gijzelaars boven recht mede westwaarts naar Lunekerk in het klooster en wilden daar hebben voer hun kostgeld 500 Rijns guldens. En de 500 Rijns guldens beloofden hen de gijzelaars te geven en zetten daarvoor een borg te gijzel, geheten Hinrick Langenborrich, die 500 Rijns gulden voor Pinksteren te betalen te Zutphen in het land van Gelre. En alzo trokken ze omtrent Ons Heren Hemelvaart dag uit het land naar de hertog van Gelre die ze toen allen weer in soldij nam. Item, toen ze uit Aduard opbraken en weer naar Dokkum trokken namen ze mee over de 100 gevangenen en wel 2000 beesten en paarden die ze allen geroofd hadden; en schatte de gevangenen groot goed af; alzo dat men mocht inlossen de koeien met een Horen gulden of een Davids gulden; alzo dat zodanige zware last van oorlog in honderd jaar niet geschied was.

3a Schieringers in Westergo roepen Albrecht van Saksen te hulp en huldigen hem als landsheer.

Toen deze voorgenoemde landen waren in deze grote oorlog zo vielen die van Westergo en meest de Schieringers als die van Sneek, Heer Hottinghe, Gosschalck Jonge met hun partij lieden en hun vrienden aan hertog Albrecht van Saxen – die toentertijd was bij hertog Filips van Bourgondië en had veel bedreven van oorlog in Holland, Zeeland en Brabant vanwege hertog Filips, daar hij voorstander van was geweest – en begeerden de hertog van Saksen voor een landsheer en wilden op geen wijze onder die van Groningen te staan in het verbond. En de hertog van Saksen heeft verworven van de Roomse koning Maximiliaan dat hij bij toestemming van hertog Filips van Bourgondië hem heeft beleend met een commissie heel Oost-Friesland en West-Friesland een eeuwige gouverneur daarvan te wezen. En heeft daarop gezonden in het jaar ons Heren 1498 een ridder, geheten heer Wilbolt van Schambarch, in Westergo ter Sneek. En die tijd was jonker Fox et de 3000 knechten nog in Westergo en de knechten waren goed de hertog van Saksen. En die van Sneek en Westergo hebben de ridder in schijn van de hertog van Saksen gehuldigd voor hun landsheer en hebben zich overgegeven in zo' n grote last van accijns en schattingen en andere eigendom zodat het sinds koning Karels tijd niet in zo ՠn groot eigendom geweest is. En voort met schriften en uit angst van de vreemde knechten heeft hij heel Oostergo en Zevenwolden hem ook onderdanig gemaakt die hem ook mede hebben gehuldigd gelijk Westergo, uitgezonder Leeuwarden en die van de Vetkopers in Dongeradeel, als Sijbet Scheltema en Hemke Jarla met hun partij en vrienden etc.

3b Vergeefse pogingen Friese Vetkopers om Fox te verslaan.
Toen voort in hetzelfde jaar Ons Heren 1498 omtrent Pinksteren zo waren de knechten die in Aduard gelegen hadden wederom geruimd in West-Friesland; en toen ze hun geld hadden van de Groningers en Ommelanden, als voor van geschreven is, zo trokken die knechten wederom in het land van Gelre en verstaken naar Holland en Brabant. En jonker Fox bleef bij jonker Wilbolt in Westergo en Fox trok in die Pinkster heilige dagen naar Stavoren omtrent met 800 knechten. Dat vernamen de Zevenwolden en meenden dat hij wilde weer in Sloten gaan liggen of weer uit het land en weg wilde reizen. Want hij had een groot goed geroofd en zo hebben de Zevenwolden gewilligd met schriften en boden Langewold, Vredewold, Achtkarspel, Leeuwarden en Leeuwarderdeel mijt de hele Zevenwolden en zijn getrokken naar Stavoren om Fox met de knechten te verslaan. En de zondag na Pinksteren de morgen vroeg kwamen de Wolden met hun leger bijeen en hadden wal tien man tegen een; en treden tot de knechten over twee zijlen en zijl riet en meenden ze te verjagen en te slaan, want hun hoop was helemaal te klein. En de knechten stelden zich in de strijd orde en beschoten het Friese leger met een karbus met hagelschot. En van stonden aan nemen de Friezen de wijk terug wederom nar de zijlen en verloren de slag zodat ze geen verweer deden. En sloegen in het zij riet en zijlen die tevoren boven geopend waren waar toen veel volk in verdronk en werden doodgeslagen en voort over die zijlen nog voort werden vervolgd en geslagen en gevangen; en velen die hun harnas en kleren verlieten en ontkwamen naar Sloten en Tacozijl en ontkwamen in hun blote hemd en een deel in hun wambuizen weg en die van Langewold en Vredewold lieten daar vele doden en gevangenen.

3c Saksen belegeren Leeuwarden, Groningen helpt de stad.
Voort in hetzelfde jaar van 1498 omtrent Sint Bartholomeus belegerde deze ridder jonker Wilbolt vanwege de hertog van Saksen Leeuwarden en har daarmee voor de hovelingen uit Westergo en ook mede en deels uit Oostergo en had bij hem wel 2000 vreemde knechten en had Kamminga buur bezet en lag met dat andere leger in het klooster van Fiswerd; zo wilden ze die van Leeuwarden brengen tot onderdanigheid en gehoorzaamheid van de hertog van Saksen. Zie vielen die van Leeuwarden aan de stad Groningen en begeerden hulp en bijstand naar inhoud van het verbond. En die van Groningen hadden wel 900 krijgsknechten en vijftig ruiters met paarden met krijgstuig waar de opperste hoofdman van was een geheten Johan van IJttersum, drost van Salland in die tijd. En zo heeft zich de stad van Groningen uitgerust en vervaardigd omtrent Vrijmarkt – dat is de Geboorte van de Maagd Maria – met de halve stad als Sint Maartens kerspel en met de reizigers en knechten en de Ommelanden als Humerse, Langewold, Vredewold en Middag zodat daar te paard en te voet was een groot leger van volk en zijn tegen de wil der vijand in Leeuwarden getrokken, want de vijanden weren hen in het veld tegemoet getrokken en in orde gezet, maar zijn weet terug uit het veld geweken in het klooster waar hun leger was; en die van Leeuwarden schermutselden met hen volk af. Als nu de van Groningen met hun vrienden en leger in Leeuwarden lagen en vernamen dat de knechten niet op elkaar wilden en hadden daar gelegen vier of vijf dagen zo wilden ze bij nacht met hun leger opbreken en weer reizen naar Groningen en laten blijven zoveel knechten in Leeuwarden als ze behoefden hun stad mee te houden. En zijn in de nacht uit Leeuwarden vertrokken en een groot deel van het Groninger leger brak achter af en kwam weer in Leeuwarden en bleven daar; de anderen trokken voort naar Irnsum. Zo was Irnsumerzijl opgenomen en de wagen waren vaak doorgegraven waar ze reizen zouden; en die van Sneek en Ommelanden kwamen sterk uit te paard en te voet en sloegen en vingen vele huislieden en knechten en de burgers en buren van Groningen en die voor de zijl en in de zijl en daar omtrent. En die te Leeuwarden gebleven weren van de burgers en knechten van Groningen bleven te Leeuwarden omtrent zes weken en hielpen hen de stad te behouden; zodat ze de poorten de dag nauw van het beleg toe deden en dreven hun koeien en beesten de dag tegen de vijanden dank te veld en waren alle dagen tegen de vijanden uit in het veld en sloegen elkaar volk af en jonker Wibolt verloor meer dan die van Leeuwarden. En de Groningers begonnen te twijfelen dat ze zich op die van Leeuwarden niet durfden ten verlaten, zodat ze wel half verraden waren.

3d Leeuwarden geeft zich zonder overleg met Groningen over.
Zo werd dat overeen gekomen en verzoend tussen die van Leeuwarden en jonker Wibolt zodat ze hem de stad op gaven en die van Groningen gezamenlijk burgers en knechten met alle artillerie van oorlog, bussen, wagens en paarden dat ze in Leeuwaren mede gebracht hadden zouden ze weer wederom nemen. En jonker Fox was weer met een deel knechten bij jonker Wilbolt, die deed daar goed in zodat die van Groningen bij hem kwamen en beveiligde ze met zijn knechten zich te ruimen zodat ze onverschrokken kwamen en gehouden werd zo hen beloofd was; dat en deel van Leeuwarden en volk van jonker Wilbolt had het wel graag anders gezien zodat er niet veel ongeslagen en gevangen hadden terug gekomen, dat toen maal kwalijk bij die van Leeuwarden was verdiend; doch God hiep ze zodat ze veilig over kwamen te Groningen. En jonker Wilbolt nam de stad in en werd gehuldigd in schijn van de hertog van Saksen. En jonker Wilbolt is wederom getrokken nar de hertog van Saksen en jonker Fox bleef stadhouder van Leeuwarden en West-Friesland en liet aanleggen in het jaar 1499 binnen Leeuwarden en kostbaar slot waartoe hij vele hizkjen buiten Leeuwarden liet omsmijten en de stenen liet voeren te Leeuwarden dat slot van te timmeren.

4 Prelaten en edelen in de Ommelanden roepen graaf Edzard van Oost-Friesland te hulp.
Anno 1498.
Toen de graaf van Oost-Friesland graaf Edzard den Ommelanden had geleend 5500 Rijns gulden te voldoen de som van penningen mede te betalen die jonker Fox geven werden toen hij trok uit Aduard en die Ommelanden gekocht en verzoend werd daar voor in deze kroniek van geschreven is, zo had de graaf brieven van de prelaten en hovelingen der Ommelanden dat hij ze macht in gijzeling eisen voor zijn penningen wederom te verkrijgen en liet daarin eisen te gijzeling de abt van Aduard, heer Wolter genoemd, heer Johan abt te Rottum, de abt van Thesinge en meer andere prelaten waarmee twee prelaten weren als heer Johan commandeur te Oosterwierum en een geheten meester Ulffert provoost te Loppersum, die de stad van Groningen veel contrarie moeite deden met de graaf van Oost-Friesland om die van Groningen en het verbond der Ommelanden vaneen te brengen. Desgelijks waren daarin gijzeling in geschreven wereldlijke personen als hovelingen: de kinderen van Ewsma, heer Apke, jonker Relof, jonker Wigboldt, item, provoost Haije te Farmsum en zijn broeder Eggert Ripperda, rechtspreker in Den Ham, Dutmer Rengers, Johan Rengers, Hillbrant Entens en meer geestelijken en wereldlijke. Die goede Groningers waren die bleven in het verbond en trokken niet over de graaf; en die van kwade gunst waren die trokken over. Maar de prelaten die van goede gunst waren de stad Groningen die kwamen allemaal weer over met verlof of zonder verlof van de graaf, uitgezonder die twee als de commandeur van Oosterwierum en de provoost van Loppersum, daarvoor van geschreven is. Dezen en de hovelingen voorgenoemde die nu van kwade gunst waren de stad Groningen vielen de graaf van Oost-Friesland aan om hem hulp en bijstand te doen.

5a Bisschop van Utrecht bewerkt bestanden tot mei 1499.
En de graaf met de zijnen hebben gezocht vele wegen en raden, vorsten en heren, als eerste aan onze genadige heren bisschop Frederik van Baden, bisschop te Utrecht, daarna aan de hertog van Saksen en zijn gedeputeerden in West-Friesland, als heer Wilbolt van Schambarch etc. Zo heeft onze genadige heer van Utrecht met het ridderschap en de drie steden en zijn genade hoge raad in dat geschil -tussen de gedeputeerden der hertog van Saksen in West-Friesland en de hovelingen van onze Ommelanden in Hunsingo en Fivelingo en de andere landen en de graaf van Oost-Friesland en de stad Groningen – een dag van vriendschap beraamd geschreven te Vollenhoven te houden daar de vrienden van de Raad ter rechtszitting zijn getrokken op de dag als ze ermee verwittigd waren. En jonker Wilbolt en de graaf met de hovelingen hebben zich aldaar bejegend en elke partij heeft dat zijne dar open gedaan onder vele klachten ben beiden die te lang zijn om te schrijven; waaruit onze genadige heet met zijn hoge raad wel opmerkte dat de graaf en de hovelingen en heer Wilbolt niet alle recht hadden en schoten Groningen te bederven en van het verbond der Ommelanden te brengen. Zo heeft onze genadige heer met zijn hoge raad een bestand daarop beraamd tussen de gedeputeerden der hertog van Saksen/en de graaf van Oost-Friesland en de hovelingen en de stad Groningen een tijd lang; en heeft dat bestand voort uitgesteld met toestemmening van de hertog van Saksen tot op Sint Georgius dag anno 1499 om daar ondertussen die zaal geheel en al tussen de hertog van Saksen met West-Friesland, de graaf en de hovelingen der Ommelanden en de stad Groningen bij te leggen en te verenigen.

5b Na vergeefse verzoeningspoging bestand tot juni 1499.
Zo heeft onze genadige heer van Utrecht met schriften en zelf persoonlijk en ook met zijn hoge raad aan de hertog van Saksen bewerkt dat er tussen de hertog van Saksen en de stad Groningen en de graaf en hovelingen der Ommelanden een dag beraamd werd als de maandag na de zondag Jubilate, dat was toen de maandag voor Sint Marcus Evangelist, (23 april) te Woerden in Holland te houden om daar alle dingen vriendelijk te verhandelen. Daar werden hen geschikt ter rechtszitting vanwege de stad meester Willem Frederik, pastoor tot Sint Maarten, Johan Schaffer en Luedeken Horencken, beide borgemeijsters; en vanwege de landen die goed verbonden waren , de abt van Selwerd, meester Roelof commandeur te Warffum en Allert Gaijkinghe. Daar gingen zich ter rechtszitting hertog Albert van Saksen en zijn zoon met hun raden, graaf Edzart van Oost-Friesland met zijn raden en hoofdlieden en de hovelingen die vanwege het Groninger verbond te Emden te gijzel lagen en de stad contrarie waren als heer Apke Ewsma, Dutmer Rengers, Asege in den Ham en mester Ulffert provoost te Loppersum; en bisschop Frederik van Baden, bisschop te Utrecht en die rijke hertog van Beieren. De twee vorsten met hun hoge raden waren daarmede ter rechtszitting zouden de zaak verenigd en bijgelegd hebben. Daar vele klachten van beide partijen opgedaan werden zodat die zaak daar niet verzoend werd, maar er werd bestand opgesteld tot op Sint Johannes de Doper anno 1499 tussen al deze partijen en landen.

6a Groninger gilden organiseren terreur in de Ommelanden.
Item, toen dat bestand voorgenoemd bijna uit was ordineerden de gewone gilden in Groningen vier hoofdlieden als met name; heer Redmer heer Alma, ridder, Johan Schatter, Lueleff Konerdes en Claws Koning; welke hoofdlieden die oorlog zouden voeren en de gewone burgers en gilden zouden voorgaan en hoofdlieden er van wezen. Zo zijn ze getrokken met het geschut en omtrent honderd knechten en honderd burgers, en hebben Appingedam ingenomen en de palen van het lande bewaard, als Farmsum, Oterdum, Reide, Watum en bij de dijk ter landhoede gelegen.

Anno 1499.

Voort daarna de zondag voor Onze Lieve Vrouwe dag Visitatie hebben ze dat huis te Farmsum verbrand en al dat goed daarvan afgenomen en de levende have als ossen en koeien naar Groningen gezonden. En voort hebben die Groningers dat huis te Farmsum dal omgesmeten en dat te Johan Rengers huis te Ten Post, dat huis in Den Ham, heer Onno Գ kinderen huis te Ewsum, Dutmer Rengers huis te Dijke, alle tezamen verbrand en onder de voeten gesmeten.
Item, zo hebben die van Groningen nog gezonden in de Appingedam twee honderd burgers met drie honderd knechten om de palen van de landen sterker te bewaren met hun vrienden die tevoren daar gezonden waren.

6b Edzard helpt Ommelanden en nestelt zich te Appingedam.
Anno 1499.
Toen die van Groningen met hun volk de palen van de landen aldus hadden bezet zo is graaf Edzard van Oost-Friesland gekomen met die hovelingen die uit Groninger gebieden waren over de Eems bij den graaf, met 800 knechten en omtrent 2000 buren en burger zo op gebod van de graaf en gekomen in het Oldambt te Winschoten voorbij de Pekelborg. En die kastelein had die Pekelborg bezet met 30 of 40 mannen; en die kastelein week van die burcht met 2 knechten en de anderen bleven op de burcht. En dat Over Eems leger trok voort te Winschoten en verbrandden dar drie of vier huizen en dwongen dat Oldambt dat ze de graaf moesten huldigen en beloven hem te geven 2200 Rijns gulden voer brandschatting. En zo trokken ze voort voorbij Slochteren over dat moer en kwamen in Wittewierum in het klooster. En toen die van Groningen die in Appingedam toen nog waren en vernamen dat dit Over Eemse leger zich begaf naar de AppingeAppingedam om ze daar te belegeren zo zijn ze uit de Appingedam geweken toen de vijanden in Wittewierum kwamen en trokken door Loppersum en de weg naar de Woldijk naar Groningen. Zo trok dat Over Eemse leger met de hovelingen die ze daar in het land brachten als met name heer Apken Ewsma met zijn twee broeders jonker Rodolf Wigbolt, provoost Haije Ripperda en Eggert zijn broeder, Dutmer Rengers van Dijke, Johan Rengers en Dutmer Rengers te Ten Post, rechtsdienaar in den Ham, Hillbrant Entens en gingen liggen in de Appingedam. De volgende dag kwam de graaf zelf over te scheep wel 1000 man sterk met burgers en buren in de Appingedam en ging daar liggen branden, brandschatten, roven en vangen en deed veel kwaads.

6c Wederzijdse terreur in de Ommelanden.
Anno 1499 Overbrenging Benedictus. (11 juli)
Toen de graaf daar lag met zijn leger zo zond hij omtrent 60 mannen van zijn burgers en buren op dat huis te Sauwerd om dat te bezetten. Zo schikten die van Groningen uit hun stad schutters met hun knechten omtrent 400 voor dat huis te Sauwerd; zo schoten ze tegemoet van het thuis en van stonden aan gaven ze dat huis op en ze werden allen en naar Groningen gebracht, maar daar bleven vele doden op. En dat huis te Sauwerd met alle timmerwerk of de hof werd geheel uitgebrand; en daar werden vele van de huislieden en Ailcke Onsto meiers omtrent Sauwerd hun goed afgeroofd en een deel mede gevangen te Groningen gebracht. En de gevangenen van het huis van over de Eems werd groot goed afgeschat, elk nadat hij geven mocht naar grootte van zijn goederen.

Item, daarna legde de graaf een deel van zijn volk in het klooster van Thesinge en daar omtrent.

6d Jonker Fox gesneuveld bij Kolham en begraven te Groningen.

Item, op Sint Maria Magdalena dag anno 1499 zo kwam Nittert Fox, de overste hoofdman van de hertog van Saksen uit Leeuwarden omtrent derdehalf honderd sterk mijt drie karbussen en uitgelezen Buitenlandse krijgsknechten door dat landt van Drenthe tot Kropswolde toe en wilden bij de graaf wezen in de Appingedam. Dat werden die van Groningen bekend en lieten haastig hun schutters en knechten vallen in turfschuiten en voeren haastig naar Kropswolde en een deel liep te voet en een deel te paard. En jonker Fox logeerde en verteerde in de uithof te Kolham. En de Groningers traden in de ode van Onze Lieve Vrouwe laan langs voorbij de Rode poort naar Deen Ham. En toen Fox die Groningers zag met hun vaantjes zette hij zijn volk ook in orde en kwam ze tegemoet; en sloegen zich koen onder elkaar. En de Groningers hielden het veld en sloegen jonker Fox daar dood en daartoe dood van zijn volk omtrent dertig en vingen omtrent 125 zodat er tezamen bleven omtrent 150 geslagen en gevangen; en de anderen ontliepen in het moer naar Broke en in het hout. En daar werd een goede man mede gevangen van de hoofdlieden van de graaf, geheten Victor Vrese, de lang zal gevangen in de Poelpoort en werd op losgeld gesteld van 1200 goud gulden. En de Groningers brachten de drie karbussen mede toe Groningen; en brachten jonker Fox dood mede in de stad en werd te Minderbroeder in de kerk begraven bij het altaar van het Heilige Kruis. En dit was deze Fox die het jaar tevoren met de vreemde knechten in Aduard was en dat geweld daar deed waarvoor in dit kroniek van geschreven is.

6^e Verdere terreur over en weer in de Ommelanden.

Dus bleef de graaf met zijn leger een tijd lang liggen in de Appingedam; en zijn volk trok uit te Hunsingo, Fivelingo en in de Marne en in Duurswold en vingen daar en deden daar roof, brand en brandschatting op de Groninger meiers en op al diegene die goede Groningers waren en op diegene die de graaf niet onderdanig, huldigen of brandschatting geven wilden. Desgelijks deed de stad van Groningen op de hovelingen meiers en op al diegene die de graaf op enige wijze gehoorzaam waren, vermits huldiging, brandschattingen of vrede paspoorten (?) van de graaf namen. Alzo dat de landen in honderd jaren niet in zoՠn last geweest zijn vermits roof, gevangenis, brandt en brandschatting als het nu is: want waren ze de stad gehoorzaam zo liet de graaf ze verderven en waren ze de graaf gehoorzaam zo werden ze weer verdorven van de stad; en tenslotte werden ze van beide zijden, vrienden en vijanden, geheel wel verdorven want de vreemde knechten spaarden vriend nog vijand en de lichte burgers en inwoners binnen de stad deden het al mede zodat Frielland droevig en ellendig werd verdorven.

6f Ook terreur in het Gorecht en in Drenthe, in het jaar 1499.
Die graaf tastte mede in Gorecht dat mijn heer van Utert toe behoorde dat de stad toentertijd had en mijn heer geld opgedaan had en een ambtman op had die dat vanwege de stad bediende. Zo deed de graaf daar in het Gorecht gevangenis, roof en brand en verbrandde daartoe de Hoge brug voor de stad e en daar meer andere huizen.
Toen de graaf met de heren het land van Utrecht dus geweldig had aangevochten zo tasten de Groningers weer aan op alle goederen die hun vijanden hadden ontvlogen; en daar waren veel goederen gevlogen in het land van Drenthe van de Groninger Ommelanden. En een deel van onze burgers met een kleine hoop knechten trokken naar Roden en sloegen heer Aepcke Ewsma huis in en namen daaruit al zijn goederen die daarin waren, van alle huisgereedschap, kleren en kleinodiën; en sloegen alles in stukken van glas en beschot, kisten en kasten. Dat huis was uiterst kostbaar getimmerd van binnen van glaswerk in de vensters en kostbaar beschot van kamers en zalen zoals de zalige heer Onne van Ewsma, ridder, dat had laten timmeren en om er met genoegen in plag te wonen en heer Aepcke, ridder, zijn zoon, nu daarna bewoonde.

7a Huldiging Albrecht van Saksen in Friesland: inleiding.
In hetzelfde jaar van 1499 omtrent Sint Jacob kwam hertog Albrecht van Saksen en zijn zoon persoonlijk zelf in West-Friesland en werd daar gehuldigd, te Leeuwarden, Sneek, Franeker en daar in Oostergo en Westergo in alle plaatsen voor hun rechte landsheer in zoՠn grote plicht, eden en eigendommen zoals ze heer Wilbolt in schijn en vanwege de hertog van Saksen voor gehuldigd hadden, daar voor in deze kroniek van geschreven is, nog zwaarder en lastiger in eigendom gegeven dan voor aangeroerd is.

7b Hierna volgen de kopien van de overeenkomsten en hulde brieven tussen de hertog van Saksen en het land van Westergo.
Wij Albrecht, van Gods genade hertog van Saksen, landgraaf van Thringen en markgraaf van Meien tot eeuwige memorie doen bekend en openbaren en uit kracht van deze onze brieven betuigen en bekennen voor ons en onze erven en nakomelingen voor al diegene die deze onze brief zullen zien, lezen of horen lezen. Hoe dat we met onverbreekbare vorstelijke belofte ons hebben gewilligd en belast met deze onze brie toestemmen en belasten tot deze hierna beschreven artikels.
Als eersten ontzeggen en beloven en aannemen wij alle personen, geestelijk en wereldlijk, steden en landen, dorpen, delen en inwoners van Westergo in Friesland voor alle geweld, overlast, ongelijk en heerlijkheid te onderhouden, beschutten en beschermen, binnen land en buiten alzo veel als ons mogelijk mis is te doen. Voort meer diezelfde inwoners voor genoemd uit het land van Friesland niet te dagvaardingen, nog om enige zaken of diensten met gebod te beschrijven, tenzij het zaak is dat ze het graag doen met hun vrije wil. Beloven en ontzeggen wij hiermee en boven hulp en bijstand van justitie te houden en te verwerven tegen al hun wederpartijen. Beloven en ontzeggen we de inwoners en landen voor genoemd oorbaar, nut, welvaren en profijt in sluizen, wateren, land, zand, dijken en dammen of anders te beramen en vlijtig te vervolgen. Voort zullen wij in deze handel hierna geschreven de goedwillige die deze handel aangenomen hebben naar inhoud van hun schrijven die wij hier van die lieden hebben niet verder dan voor zichzelf en diegene daar over zullen mogen gebieden, belasten, overmits of enige enkele personen in de voorschreven land waren de hierin niet gewillig waren toe te stemmen. Wij beloven ook van al deze hierna geschreven handeling onze best te doen, van de Roomse koninklijke majesteit toestemming, commissie, macht en autoriteit te bevorderen en te verwerven; ook d geestelijke privilegies en vrijheden in deze handel onbelast en onverbreekbaar te blijven, naar de geestelijke rechten en oude gewoontes van deze landen. Wij beloven de personen en landen voor genoemd geen lasten, geen gewoonten, geen vondsten of enige zaken meer in te zetten, beramen en stelle, boven die punten, handelen en artikels van dezelfde hun schrijven, hierna geschreven, die luidt van toon en inhoud van woord tot woord zoals hierna volgt.

Wij prelaten en andere geestelijken lieden van Westergo landen in Friesland; Gosschalck Jonga, Jonge Bocka Harinksma, Douwe Siarda, Hera en Jarch Hoitinga, Hessel Merten, burgemeesters, schepen en raad der steden van Sneek, Franeker, Bolsward, Workum en Sloten, doen bekend al diegene die deze onze tegenwoordige brief zullen zien of horen lezen. Nadien wij zekere grote en merkelijke lasten en schaden, ons overgekomen en gedaan bij enigen van onze wederwaardige, uit oorzaak waarvan lasten en schaden en om uit die te komen we aangeroepen, begeerd en ootmoedig gebeden hebben de doorluchtige hoog geboren vermogende vorst en heren heer Albrecht, hertog te Saksen, landgraaf in Thringen en markgraaf te Meien als een loffelijke vorst der heilige Rijk ons hulp en bijstand te willen doen opdat wij de voorgenoemde wederwaardige kwijt, ontslagen en van nu voortaan van dezelfde of anderen onbeschadigd mochten worden en blijven dat wij met zijn vorstelijke genade voor ons, onze erven en nakomelingen, onze vrienden geestelijk en wereldlijk, van wat stad dat ze zijn, helpen en al onze onderzaten met Gods eer alle anderen, die om onze wil doen en laten zullen, overeengekomen zijn als in alle manieren hierna beschreven staat.
Als eerste zo bekennen wij onze genadige heer van zijn in alle genade erven en nakomelingen, opgenomen en gekozen hebben, opnemen en kiezen in kracht van deze brief voor onze rechte erfachtige heer op zulke conditie en voorwaarden in die commissie die wij van onze aller genadigste heer de Roomse koning begeerd hebben waarbij zijn koninklijke majesteit de voorgenoemde onze genadige heer van Saksen ordineren en stellen zal. Als zijn koninklijke genade stadhouder en regeerder in onze landen niet komt en onze voorschreven genadige heer van Saksen niet komen mocht en wij in toekomende tijden onze voorgenoemde genadige heer van Saksen of zijn genadige erven niet langer hebben wilden tot een heer, zo beloven en verbinden wij ons bij deze zijn genaden of zijn genadige erven en nakomelingen wel en deugdelijke te betalen en te vergenoegen alle al zulke penningen die zijn genade of zijn genadige erven of nakomelingen verlicht en betaald zullen hebben binnen de tijd dat zijn genade of zijn genadige erven het regiment gehad en gevoerd zullen hebben tot onderhoud van de lieden van oorlog en reparatie van de burchten, steden, sterkten en plekken van deze landen en anderen onkosten, moeite en arbeid en avontuur en alles voor zijn genade of zijn genadige erven en nakomelingen mogen afstellen of enige andere heren kiezen of aannemen.
Item, ook hebben wij beloofd en beloven met deze dat wij zijn genade en zijn genadige erven en nakomelingen of hun stadhouders en gecommitteerden in geven en openen zullen alle onze burchten, steden, sterkten en plekken tot alle tijden dat uw genade gelieven zal om daaruit en in te gaan, staan, wonen en daarmee te handelen al hetgene dat zijn genaden gelieven zal als onze natuurlijke erfachtige heer toebehoort, buiten schaden van onze eigendommen en renten.
Item, wij hebben gewilligd en toegestemd en stemmen toe met deze dat zijne genade gedeputeerden macht en geweld zullen hebben nieuwe burchten en sterkten te bouwen binnen onze landen in alle plekken en plaatsen daar het hen believen en goeddunken zal.
Wij hebben toegestemd, ingewilligd en beloofd, stemmen toe en willigen en beloven dat onze voorgenoemde genadige heer, zijn genadige erven en nakomelingen van nu voortaan van ons hebben en ontvangen zullen om hun prinselijke staat des de beter mogen onderhouden binnen deze landen al zulke accijns, beheer en renten op ons en allen onderzaten van deze lande als hierna geschreven staat. Als eerste zal onze voorgenoemde genadige heer, zijn genadige erven en nakomelingen jaarlijks hebben van elk huis dat staat binnen deze landen drie zware stuivers waarvan er 20 een enkele gulden maken en waard zijn. Ook zal uw genade hebben jaarlijks van elk beeste en met name van koeien, ossen, hoornbeesten en paarden die twee jaar oud zijn en daarboven een Vlaamse of daarvan een goud gulden maken en waard zijn. Ook van alle renten van alle onderzaten en inwoners deze landen zullen uw genade jaarlijks hebben de honderdste penning; en aangaande diegene die hun land zelf gebruiken die zullen geven naar advenant gelijk hun buren. Ook van elke ton bier die hier binnen deze landen gebracht wordt en gedronken zal men geven vier zware stuivers van accijns; waarvan uw genade van hebben zal die 3 stuivers voorgenoemd en de vierde stuiver zal wezen tot profijt van de steden daar dat bier gesleten zal worden; behalve dat de prelaten, geestelijke lieden en ook de heerschappen en edelen van deze landen zullen hun bieren dat ze binnen hun huizen met hun huisgezin gebruiken mogen en drinken zonder accijns; wel te verstaan dat ze geen bier mogen verkopen. Ook van alle wijnen die gesleten en gedronken zullen worden zal men van geven de twintigste maat tot accijns tot profijt van uw genade. Ook van allen Leidse wollen lakens of lakens die beter zijn zal men geven 2 stuivers en alle andere laken die erger zijn zal men geven een zware stuiver tot profijt van uw genade. Welke voorschreven renten, accijns en beheer boven verklaart zullen ingaan en beginnen op heden datum der brief en alzo navolgende van jaar tot jaar en van dag tot dag in allen manieren en vormen als voorschreven staat.

Item, wij hebben ook toegestemd en gewilligd en stemmen toe en inwilligen als voor dat onze voorgenoemde genadige heer, zijn genadige erven en nakomelingen macht en geweld hebben zullen recht en justitie te doen en te administreren over ons en iedereen naar keizerlijk recht en hun gewoonten en wij ons aan vergenoegen zullen laten en daartoe uw genade hulp en bijstand te doen naar ons vermogen.
Item, ook opdat de kooplieden en andere gewone lieden dus vrijer en zekerder door onze landen wandelen en handelen mogen gaan, zo hebben wij toegestemd en inwilligen als voor dat uw genade hebben en gebruiken zal de regale en overheid binnen onze landen, te weten: bij namen alle gerecht en wetten te stellen van de inwoners der landen; ook de straten te water en te land te bevrijden; ook te munten goud en zilver; ook te gebieden en te verbieden; item, ook de leden geestelijk en wereldlijke, die het Ԩeilige Rijk toe te staan, te verlenen in alle manieren gelijk andere vorsten der Rijk doen en plegen te gebruiken.
Item, welke voorgenoemde artikels, beloften en verbonden bewilligen en stemmen toe boven aangeroerd wij beloofd hebben en beloven mits deze onze tegenwoordige brief bij onze eed, trouw en eer, naar al hun inhoud en vorm en gans en volkomen te onderhouden en te laten onderhouden, zonder hier enige gebrek of moeilijkheid in te laten geschieden in enige manieren; niet tegenstaande enige privilegies, rechten of vrijheden die wij nu hebben of hierna zouden mogen verkrijgen ter contrarie, nadeel of prejudicie van de voergenoemden artikels, beloften, verbonden, inwilligen en toestemmingen.
Te oorkonde hebben wij voorgenoemd, bij ordinantie en toestemming van de algemene landen de zegel van het land van Westergo aan deze brief laten hangen.
Gegeven binnen de stad van Sneek op de dag van april in het jaar Ons Heren 1498 op de laatste dag van april.

8 Versterking Appingedam en nieuwe terreur in de Ommelanden.
Item, de graaf van Oost-Friesland en de hovelingen in deze Ommelanden bleven liggen in Appingedam en maakten Appingedam vast met een gracht aan de westzijde en maakten daar een bolwerk om en roofden en vingen alles wat ze krijgen konden; desgelijks deden de Groningers ook.

9 Radicalisering te Groningen, benoeming van een oorlogsraad.
Toen de stad in deze grote oorlog was zon kon de Raad der stad Groningen de handel van oorlog niet zo goed aanslaan zodat de gilden en sommige burgers geloofden en zich allen vreesden dat het kwalijk gehandeld werd. Zo kozen de burgemeesters en Raad met de gezworen gemeenten met de bouwmeesters en hovelingen van de gilden en gewone burgers met sommige prelaten, hovelingen en eigen erven die goede Groningers waren 13 personen uit de Raad en gezworen gemeente en uit de gilden en uit de landen die hun eed daarop deden dat het beste zouden aanraden en tot profijt van stad en landen van allen zaken dat deze oorlog aanging en duurde tot Sint Maarten in de Winter. Maar ze raadden en handelden alzo dat de stad en landen daar geen grote baten aan voelden en brachten de stad en landen meer in de last en in de oorlog dan daaruit.

10a Bemiddeling bisschop Frederik te Leeuwarden mislukt.
Toen de stad en landen aldus droevig werd verdorven zodat het onze heer van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden verdriet zo zonden ze te Groningen de raad van onze heer met name meester Ludolff van den Vene, domdeken te Utrecht, Turijck Rijck unde Rijckensteijn, mijn heer hofmeesters en de abuseren (?), met volmacht credit om een verzoening of een bestand te bedingen tussen de hertog van Saksen en graaf van Oost-Friesland en hovelingen van deze Ommlanden en de stad van Groningen. Zo beloofde de Raad van Groningen een dag met de vorsten te houden binnen Leeuwarden waar de raad van mijn heer vaste geleide brieven verwierven van de stad van Groningen daartoe te komen. Daar de Raad hun gevolmachtigde vrienden van de Raad op hen zonden met de raad van mijn heer te Leeuwarden. Daar was de graaf van Oost-Friesland mede te dag met sommige hovelingen in Groninger Ommelanden; en was wal en 300 sterk daar gekomen te water over de Lauwers ging zo kostbaar daar gezien bij de vorsten en in de stad van Leeuwarden of het wel een koning geweest was. Alzo dat de raad van mijn heer daar veel arbeid deed tussen deze partijen twee of drie dagen lang op vele artikels en redenen aan beide zijden die te lang zijn te verhalen. Maar in het besluiten konden ze niet meer bekomen dan een bestand tot Sint Maarten, wat de Groningers niet houden wilden. Zo reisde de raad van mijn heer weer naar huis.

10b Bemiddeling te Gerkesklooster mislukt door onwil gilden.
Item, mijn heer van Utrecht en kapittel, ridderschap en steden vonden het nutter te wezen vrede en rust dan oorlog en zond en hun raad die vorig jaar geweest was naar Groningen nog daar weer om het geschil beter te behandelen. Zo is daar een nieuwe dag beraamd te Gerkesklooster en daar heeft de hertog en graaf hun gevolmachtigde raden beide gestuurd en de Raad van Groningen ook. Op welke dag de raad van mijn heer van Utrecht hebben bedongen tussen deze partijen een bestand op een ruggenspraak; en di graaf zou Appingedam en Oterdum weer ruimen en overgeven en die hovelingen zouden elk op zichzelf komen zoals ze het toen vonden en men zou de graaf betalen op dagen en stonden de 5500 duizend Davids goud gulden die hij de Ommelanden geleend had; en de Raad van Groningen zou een borg wezen voor de Ommelanden voor 4500 goud gulden; en voort ondertussen binnen het bestaand zou mijn heer van Utrecht met zijn raad deze voorgenoemde partijen in vriendschap voort verenigen. Daar de raad van mijn heer van Utrecht en voort de raad van de hertog en de graaf op hadden te kennen gegeven in het heimelijke sommigen uit de Raad vrienden van Groningen dat ze het gevoel hadden van hun heren dat het zonder twijfel wel verzoend zou worden indien dat het bestand nagevolgd werd. En toen de handel van de rechtszitting en dat bestand de Raad van Groningen weer ingebracht werd zo had de Raad dus een goed behagen en wilden het wel houden; maar de gilden wilden het niet toestaan en wilden dat met oorlog tegen de graaf bedrijven. Alzo werd dat bestand weer opgezegd daar de raad van mijn heer van Utrecht nog zijn weer naar huis getrokken.

11a Afspraken met Ulrich van Dornum ter verjaging van Edzard.

Anno 1499.

De tijd dat de raad van mijn heer aldus waren in de handel van vriendschap zo was te Groningen een geheten Ulrick van Esense, Dornum en Witmunde, jonker Heer Omke broeder, en was aangenomen van de 13 die de oorlog regeerden met 1000 knechten zijn soldij te verdienen en elke knecht op 4 Davids gulden en hij voor zijn eigen persoon op 300 goud gulden. En kwam met 350 knechten die bleven liggen te Winsum, want men wilde ze in de stad niet hebben.

Anno 1499.
Toen dit bestand geheel afgesteld was en de gilden dit met oorlog ten einde wilde bedrijven zo hebben deze dertien met toestemming van de rad opnieuw gehandeld en overeen gekomen met jonker Ulrick dat hij zou aannemen de hele garde en zou de graaf met macht verdrijven uit de Appingedam en van Oterdum en geheel uit het land; en zou hem bestellen buskruit, schepen en proviand om zijn geld en zouden hem geven 7000 goud gulden; de 2000 zou men hem geven als hem de knechten kwamen en de 5000 als hij de Appingedam en Oterdum overleverde; en alles wat hij verspilde en ontving van buiskruit, bussen, proviand en schepen dat zou men allea afkorten in de 7000 goud gulden.

Anno 1499.
Toen deze overeenkomst was geschied zo had jonker Ulrick beden onder de hoop van de knechten in het land van Gelre en Sticht van Utrecht. Zo kwam hem de hele hoop van de knechten, daar jonker Slenes en Jurijen Kogeler van waren de opperste hoofdlieden met hun andere kapiteins en knechten, en bleven liggen in Drenthe tussen Groningen en Zuidlaren in alle buurschappen daar ze alles bedierven en opaten, want ze mochten niet in Groningen.
Item, toen de hoop van de knechten dus lag in de nabijheid bij Groningen en de hoofdlieden kwamen in de stad zo nam jonker Ulrick de hele hoop aan die daar gekomen waren en binnen Groningen de hele zomer gelegen hadden en die te Winsum lagen; zodat hij overal aannam in zijn soldij omtrent 4000 knechten 2 maanden lang. Toen hij datgene daarmee had gehandeld in de Appingedam en Oterdum, zoals hij de stad beloofd had, zo wilde hij voort op de graaf tasten over de Eems; waar hij toch zelf enige zaak op had want de graaf had hem verdreven van zijn burcht te Oldersum, waarom hij de vijand van de graaf was. En toen hij zijn werk in Oost-Friesland had gedaan met de knechten zo wilde hij voort met de hoop bij de hertog van Leeuwenborg, daar hij in dienst was met de hele hoop.

11b Ulrich verovert Appingedam niet en ontbindt zijn troepen.
Toen jonker Ulrick deze hoop van knechten had dus in soldij aangenomen zo gaf hem de stad van Groningen 3000 goud gulden en 1000 goud gulden in proviand en van zijn vertering die hij binnen de stad gedaan had; dat zijn som was 4000 goud gulden dat hij op de hand kreeg. En de turfschuiten werden overgetrokken in het Damsterdiep waar men de knechten, buskruit, bussen en proviand met hen zouden voeren. En daar werd met de turfschuiten en planken gemaakt een brug over het Schuitendiep bij de oude galgberg daar de knechten over trokken met hun leger, want men wilde ze binnen Groningen niet hebben. Zo trok hij met de hele hoop knechten naar de Appingedam en nam mede alle artillerie van oorlog, van bussen, kartouwen, veldgeschut en alles dat hem nodig en behoeftig was en ging liggen in het Oldeklooster en Nijenklooster en Tjamsweer. En de vrijdag voor Sint Simon en Jude ging daar een grote vloed en een zware storm zodat alle dijken overliepen en de kadijken braken; en de graaf had op den Delfzijl een blokhuis gezet en had de zijl geopend zodat het overal en om het vol waters was en di graaf had Dijkhuizen bezet met knechten en de Appingedam ook. Zo ging jonker Ulrick liggen voor Dijkhuizen en bracht kartouwen daarvoor en schoten het huis vaak door en weer door; maar ze onthielden hem dat huis, zodat ze her hem niet afwinnen konden en dorsten ook de Appingedam niet nader te komen. Toen jonker Ulrick vernam dat het dat huis nog de Appingedam ze hem niet nemen konden zo zond hij wederom alle schuiten, bussen, karren en buskruit toe Groningen. En de Groningers hadden hem naar hun voorwaarden gezonden hun schepen en barken omtrent 30 die ze over de Eems brengen zouden als hij zijn wil van de Appingedam en Oterdum had om het gebied van de graaf te verderven. Zo had die graaf in het heimelijk muitmakers en verraders onder de hoop van de knechten en componeerden met hem en zou de knechten geven 15 000 goud gulden; en zouden door zijn gebied passeren en reizen en niet te beschadigen in zijn gebied na de hertog van Leeuwenborg; dus was het algemene gezegde, maar zeker hiervan wist men niet. Maar openlijk verlieten ze jonker Ulrick als hij denkt met ze te scheep te gaan en waren bij de schepen zo hielden ze algemeen en traden algemeen van jonker Ulrick en gingen naar de graaf te Delfzijl en Oterdum en voeren voort over de Eems; en daar gingen vele te gijzel liggen van de kapiteins en knechten binnen Emden dat ze het land van de graag niet zouden beschadigen. En jonker Ulrick hield bij hem omtrent 400 knechten van de Oosterlingen en zijn eigen knechten die te Winsum gelegen hadden en daar nam hij 6 schepen van der Groninger schepen mede die hem met de knechten over zouden voeren te Esens; en de andere schepen en de barken zond hij wederom naar Groningen. En de Groningers die bij de schepen waren wonnen vijftig knechten die hem de schepen te huis beveiligden. En onderweg traden ze op Borkum oog en verbrandden het geel uit en zouden hen grote roof mede afgenomen hebben; maar daar lag een groot Hollands schip voor het land dat hen hinderde zodat de roof niet mede van dat land konden krijgen; en zo kwamen ze weer te Groningen met de schepen, uitgezonder de 6 schepen die jonker Ulrick mee nam. En het volk van de graaf met de hovelingen bleven voort liggen in de Appingedam en in het land en deden met roven en vangen alles dat hen geliefde.

12a Groningen versterkt vier borgen in de Ommelanden.
Daarna in het jaar toen men schreef 1500 na Nieuwjaarsdag bezetten die van Groningen dat huis te Wijtwerd en maakten dat vast met een bolwerk en legden daarop boven 60 vreemde knechten. Item, om dat huis ter Mude bij Ten Post lieten die van Groningen ook maken een sterk bolwerk met een dubbele gracht en bezetten dat ook met volk; desgelijks werd ook bezet en vast gemaakt Eijlcke huis te Siddeburen en dat huis te Slochteren. Waarmee vier huizen der landen zo werden beveiligd en beschermd de nabije winter over zodat ze hun koren te Groningen te markt mochten brengen.

12b Groningers voor Appingedam door Edzard verjaagd.
In het voorgenoemde jaar op Sint Gregorius avond trokken die van Groningen met de halve stad en hun schutters en een deel knechten met een partij van de Ommelanden voor Appingedam en hadden mee dat zwaarste geschut van bussen en meenden de Appingedam en Dijkhuizen te winnen; en gingen liggen met hun leger te Tjamsweer in de kerk en daar omtrent en die bussen werden gelegd op de diepswal onder de schansen. En scheten dat huis te Dijkhuizen vaak door en door, maar ze konden het niet omschieten want daar was een goed bolwerk aan de westerzijde om tegen met hoge staken zodat men het niet goed beklimmen mocht; en daar werd ook vrij in Appingedam geschoten met de grote bussen en kartouwen. En men mocht Appingedam niet nader belegeren, want die zijldeuren waren uit de zijl genomen en alle kadijken waren gebroken zodat alles in en uit vloeide; en was een vervaarlijk weer van stormen, waaien, regen, hagel en sneeuw bijna alle tijd dat die Groningers daar lagen en was ondertussen blank tussen de Appingedam en Tjamsweer vanwege water.
Item, de zaterdag voor Onze Lieve Vrouwe dag Boodschap in de vasten kwam de graaf van Oost-Friesland over in de Appingedam met groot volk; en kwam voort uit de Appingedam en hield schutvier met de Groningers en hem werden twee knechten afgeschoten en zo trok hij weer in Appingedam.

Item, die van Groningen begonnen te twijfelen dat de graaf sterker was in de Appingedam dan zij waren in hun leger; zo breken ze voort op dezelfde nacht met al hun leger en bussen en gereedschap van oorlog, van voren de zondag voor Onzer Lieve Vrouwe dag voorgenoemd weer naar Groningen; en het volk van de graaf verbrandden de Groningers de huizen daarachter vrij op.

Item, de maandag en dinsdag daarna deden ze al te grote schade met branden te Wagenborgen, te Uithuizen en op de Meden en daar omtrent zodat daar niet veel huizen ongebrand bleven en namen vele gevangenen mede in de Appingedam van de arme huislieden.

Item, daarna zo toen de knechten die op het huis te Wijtwerd lagen en dat huis ter Groninger best in hadden zo traden die om en leverden dat huis op in de graaf en hovelingen handen.

13 Opstand in Friesland tegen de Saksen; Groningen levert de opstandelingen geschut.
Hierna zo stonden de West Friezen, Westergo en Oostergo met de Zevenwolden op tegen de hertog van Saksen en belegerden hertog Hendrik, de zoon van de hertog Albrecht van Saksen, op Franeker met al hun macht. En die West Friezen kwamen te Groningen en brachten dar gouden en zilveren panden; en die van Groningen leenden hen daarop twee bussen, de aller beste grote bussen en een kartouw. Maar Franeker was sterk gebolwerkt en de hertog had daarin wel 350 knechten en de burgers van de stad, zodat ze daar niet goed uit te winnen waren.

14a De Saksers en graaf Edzard terroriseren de Ommelanden.

Դoen ze aldus in dit beleg waren kwam hertog Erick van Braunschweig, die een dochter van de hertog van Saksen had, met heer Frederik van Egmond, anders geheten Schelge Giese van Egmond, de graaf van Oost-Friesland en ie hovelingen die ballingen waren van Groninger Ommelanden; en kwamen in de Appingedam et 400 knechten of daarboven. En de van de Marne stelden zich te verweer op Warffum zijl tegen de vijanden. En die van Groningen met hun halve stad en schutters, met die van Langewold, Vredewold, Hummerse en Mijdaech, trokken uit die van der Marne te ontzetten en hulp oe komen op Sint Petrus en Paulus dag en dat Groninger leger bleef te Winsum liggen. En de volgende dag daarna zo reden omtrent 60 paarden van het Groningse leger naar Warffum zijl en dat andere leger zou hen volgen. En toen de paarden lieden kwamen bij die van Marne op de zijl en de vijanden kwamen uit de Appingedam te paard en te voet met grote macht voor de zijl en die van Marne met diegene die van de Groningers daarbij waren namen de wijk en werden verslagen en lieten vele doden uit de Marne en het Halve ambt. En daar werden geslagen twee hovelingen uit Marne, de ene was geheten Jarch ter Borch en de andere Ywe te Ewere, met vele huislieden. En daar werden wel boven 150 gevangen. En de Groninger paard lieden trokken weer naar Winsum bij hun leger en kwamen wederom naar Groningen zodat ze weinig schade hadden van gevangenen en doden. En ze gingen liggen in Winsum en deden daar al te grote schade daar omtrent in den Ommelanden, vermits roof, brandt, vangen en doodslaan, zo zwaar en ongenadig zodat het niet te beschrijven is: als gevangenen in de stok de hals af te steken die hun losgeld op een zekere dag niet betaalden of die niet toe gegeven hadden, wijven lieten ze de hals afsteken, kinderen die ze doodt sloegen, vrouwen te verkrachten en kerken te beschieten; veel ongenadiger dan jonker Fox deed toe hij in Aduard was.

Toen de hertog aldus in Winsum bleef liggen en verwachtte de oude hertog van Saksen met meer andere heren en knechten om de jonge hertog te ontzetten in Franeker, zo stelden zich te verweer die van Langewold, Vredewold, Hummerse en Mijdaech en gingen liggen te Aduarderzijl, Alinge huis, Garnwerd, Oostum en daar omtrent op Reitdiep tegen de hertog; en de West Friezen reden aan en af om die van Langewold en Ommelanden te hepen. En de maandag voor Sint Margareta dag kwamen over dat Reitdiep omtrent 200 knechten van het leger van de hertog en verjoegen dat hele Friese leger elk zijn weg, maar daar bleven weinig doden en gevangenen. En ze verbrandden vele huizen in Hummerse, Mijdaech en omtrent Aduard en Monnikendijk en roofden alles dat ze krijgen konden. En daar was niemand van stad en landen die hen dat verhinderd en daar was niets over dat diep 150 of 200 die deze hoogmoed en geweld dus deden.

14b Tammingaborg uiteindelijk in Saksische handen.
Dl Groningers hadden gevangen een hoveling geheten Aepcke Tamminga. En ze wierpen om Verhillersma huis dat Eijlcke Onsto toebehoorde en ze wilden Tamminga huis ook omwerpen. Zo had Aepcke Tamminga twee zwagers in Groningen als Harmen Lewe en Geert Lewe, die hadden elk een zuster tot wijf van Aepken en die stelden de Raad borg binnen Groningen zodat ze niemand van stad en landen zoude beschadigen van het huis. En Harmen Lewe ging liggen omtrent 20 man sterk op het huis al eer de hertog in Winsum kwam en wilde dat huis alzo inhouden ter stad en landen best en tot behoefte van hun vrienden die dat huis toebehoorde. En toen de hertog die diegene van Marne verslagen had op Warfumerzijl en in Winsum een twee of drie degen geweest was reisde hij voor Tamminga huis en eiste dat huis op. En Harmen Lewe gaf dat huis op zonder stoot of slag zodat er geen bussen voor geschoten werden, behouden lijf en goed af te gaan. En hertog Erick, heer Frederik van Egmond en de graaf van Oost-Friesland beveiligden ze zelf persoonlijk door Winsum en voorbij Billijngeweer zodat ze veilig in Groningen kwamen. En toen Harmen Lewe in Groningen kwam was daar groot geroep en kriminatie onder de burgers omdat hij dat huis zo opgegeven had zodat er bijna een kwaad spel om geraakt zou geworden hebben in de stad.

15a De Saksen bouwen brug over Reitdiep; tegenmaatregelen.
Daarna kwam die oudee hertog Albrecht van Saksen in het land en kwam te Winsum bij zijn andere leger boven de 20000 man sterk en daarboven zodat de faam ging dat ze waren boven de 8 of 9000 sterk met vele reizigers te paard en wonderlijke veel geschut en artillerie van oorlog, van oorlog: van bussen, kartouwen en slangen en halve slangen, karbussen en veldgeschut. Zo lieten ze maken bij Winsummerzijl een kostbare brug over dat Reitdiep, zo kostbaar van hout en ijzer als men het maken kon, groot en breed en lang om in orde met dat geschut over te komen.
Item, ondertussen toen de hertog van Braunschweig dus in Winsum lag en hertog Albrecht van Saksen dus hem verwachtte zo verzamelden de West-Friezen uit Oostergo en Westergo en Zevenwouden en die van Langewold meer Friezen te Bomsterzijl en brandden die voorgenoemde zijl in en maakten op de wal van de westerdiep van Bumsterzijl een schans en bolwerk in het zuiden van de hoge veen lang en waren soms 5000, soms 6, zo 7, zo 8000 sterk zo minder zo meer en wachten daar op de hertog met zijn leger.

15b Hertog Albrecht verslaat de Friezen bij Bomsterzijl.
Toen de hertog dat vernam zo trok hij over met zijn leger in Aduard en daar was in het klooster wel een duizend of daarboven van zijn volk en hij liet een deel van zijn knechten in Winsum; en dat scheidde op Sint Margaretha dag, de was toen op een maandag. De dinsdag daarna zo kwamen die van Winsum naar Aduard. En zo brak de hertog op met zijn hele leger en trok naar Bomsterzijl tegen de West Friezen en kwam aldaar bij de vijanden omtrent 12 uur en hielden lang schietgevecht met elkaar boven 5 of 6 uur lang; en de hertog was met de Friezen verlegen met geschut van bussen en volk, want de Friezen hadden met zich 2 karbussen en omtrent 25 haakbussen. Zodat het volk van de hertog volk tenslotte over het diep kwam bij Sekemaheerd en daaromtrent te paard en te voet en met bussen en schoten ijlings in die Friese schans. Zo namen de Friezen de wijk en werden geheel verslagen en droevig verjaagd elk zijn weg; en daar werd niets gevangen dan de Duitse knechten en van de Friezen is van stonden aan wel gevonden boven 300 doden behalve die daarna gevonden werden in het koren, op de Waard en op het Oog; en de doden was nog niet rechte veel die zo daarna gevonden werden. En de hertog trok voort ճ avonds tot het Vrouwen klooster en Visvliet en daaromtrent en bleef daar liggen met zijn leger.

15c Albrecht ontzet zijn zoon Hendrik te Franeker en vestigt zijn macht stevig in heel Friesland.

Voorttrok de hertog van Saksen et zijn hele leger westwaarts in West-Friesland naar Franeker daar zijn zoon in besteld was; en dat vloog al voor weg van de Friezen dat ontlopen kon en dat Friese leger dat voor Franeker lag vloog weg, uitgezonderd het leger van Sneek bleef liggen en wachtte op de hertog zo lang zodat hij in het land kwam. En toen die binnen Franeker vernamen dat de hertog kwam zo trokken ze uit Franeker en sloegen hem wel af omtrent 200 of 250 en de anderen ontkwamen en weg uit het veld en lieten al hun geschut achter van grote bussen en scharen en gereedschap van oorlog. En de grote bussen en kartouwen met het grote scherm dat ze van Groningen hadden bleef achter en de hertog kreeg dat alles en trad voort in Franeker en verloste zijn zoon hertog Hendrik en trok voort in Leeuwarden en in Sneek en door heel West-Friesland war het hem beliefde en elk vloog voort die ontlopen kon en die niet ontkwam die sloeg hij dood of ving ze zodat niemand hem meer weerstand deed.

Deel II-D

Samengaan van Saksen en Edzard brengt Groningen zelf in het nauw; wel tijdelijke bestanden maar geen vrede (1500=1504).
1 Saksers belegeren Groningen vruchteloos drie weken lang.
Toen hij dus West-Friesland dus geweldig was keerde hij weer naar Groningen en ging liggen in Aduard en liet al zijn gereedschap van oorlog met schepen nakomen op Reitdiep. En op Sint Petrus Banden dag (1 augustus) dat toen op een zaterdag was kwam hij voor Groningen en belegerde die stad op de noord es tussen Groningen en Selwerd. En die schepen lagen bij Reijner Jarges tichel werk daar ondertussen wel lagen 50 of 60 schepen; en daar lagen wel 1000 knechten bij in het tichel werk en de hertog lag zelf mede in het tichel werk wel een drie of vierdagen en dat andere leger lag op de noord es en ze reisden ze dagelijks naar. En daarna lag de hertog in Selwerd en had daar ook een part van het leger bij hem die dagelijks aan en af naar elkaar reisden. En hij groef vele grachten en schansen voer de stad, wel voor de naaste molenberg en voor Wijbens hof daar hij zij n bussen in legde. En schoot veel geschut in de stad, van slangen en halve slangen en kartouwen en met tuimelaars; zodat hij in 15 of 16 dagen geen schade deed, dan twee mannen die zich op het bolwerk verzuimden en werden dood geschoten. En hij schoot veel vuur in de stad ook zo lang met tuimelaars die ook geen schade deden dan twee achter huizen, daarvan verbrandde dat huis van de Schonen Gevel en Huijnge brouwhuis.

2a Bisschop Frederik bewerkt te Aduard een bestand.
Toen de hertog Groningen aldus belegerd had en op de voorgenoemden zaterdag voor de stad kwam, de dinsdag daarna kwam de bisschop van Utrecht, genoemd bisschop Frederik geboren markgraaf van Baden, in Aduard met het ridderschap en staten der landen en raden der drie steden van Overijssel als Deventer, Kampen en Zwolle om rust en vrede te maken. En daar werd van de bisschop met zijn hoge raad alzo in bewerkt zodat van dag en tijd ter vriendschap tussen de hertog en de stad gezet werd op een, geheten heer Jurien van Thuren vrijheer en ridder, welke uitgezonden was van den Roomse koning met de vorsten en keurvorsten en steunders van het Heilige Rijk om te vernemen wie het beste gerechtigd was tot de Ommelanden en verbond der stad Groningen: van de hertog van Saksen als eeuwig gouverneur, en de stad Groningen nar hun privilegies en oude herkomst der verbonden. Ook had hij in bevel om op de stad Groningen te vervolgen aan alle heren en vorsten om ze te houden in de ban en hoogste bant waar ze in gekomen zouden wezen omdat ze het Heilige Rijk ongehoorzaam geweest zouden hebben etc..
Item, zo werd het geschil tussen de hertog en de stad Groningen beloofd ter vriendschap op deze heer Jurien eerder genoemd. Den bisschop met de ridderschap en raden der drie steden die hebben een dag van vriendschap tussen beide partijen beraamd en gezet. Ten eersten hebben ze gelegd een dag bij Jarges tichelwerk op het Reitdiep waar de hertog toen in lag; en die van Groningen werden daar geleid en trokken daar op geleide te dag. Maar de eerste dag kwam daar niets van; maar die beding lieden lieden hebben die zaak aan zich genomen en hebben de partijen gelegd een dag, de tweede en de derde, in Aduard in Selwerd, te Groningen voor de poort tussen de Steentil en de naaste molen berg buiten Ebbingepoort en op vele plaatsen en steden. Tenslotte met veel arbeid die de beding lieden onverdroten daaraan verzochten en gedaan hebben is het geschil tussen deze partijen eindelijk verenigd ter vriendschap in manieren hierna beschreven.

2b Bepalingen van de bestandsovereenkomst.
Als eerste werd daar afgekondigd binnen Groningen met de klokken van het Rechthuis voor de hof een algemene vrede op een vaste verzoening tussen de hertog en de stad Groningen, de vrijdag voor Sint Bartholomeus. (21 augustus) En daarna werd de verzoening in schriften overgegeven onder zegels en brieven na beschreven.
In het geschil tussen de hertog van Saksen heer Albrecht genoemd aan de ene en die van Groningen aan de ander zijde te wezen en in goedaardigheid hen gelegd, bedongen en overgegeven op de 21^ste dag van augustus van de voorgenoemde heren en steden verzoening heren voorgenoemd in het jaar op de dag van 1500.
Als eerste is bedongen dat die van Groningen de Ommelanden vrij en kwijt schelden zullen alle eden en plicht en bestuur die diegene van Groningen bestuurd mogen wezen gedurende die tijd der na beschreven beslaglegging. En zullen die gans en al en de Appingedam, het Oldambt nog gene anders heel of een deel daarvan uitgezonder van beide partijen in handen der edele en strenge heer Jurien van Thuren, vrij heer etc., in manieren en vanwege keurvorsten en vorsten en steden der Heilige Rijk in beslaglegging en ondertussen op niet met hulp en plicht en eed gesteld worden tot erkenning en verklaring van het kamergerecht wie van beide partijen voorgenoemd daarin gerechtigd is. Zodat heer Jurien voorschreven of zijn stadhouder of anders iemand van keurvorsten of vorsten en staanders voorgenoemd daartoe geordineerd, gedurende de tijd der beslaglegging die voorgenoemde landen in naam en vanwege de keurvorsten of vorsten en staanders van het Rijk voorgenoemd, regeren en die goed justitie administreren zullen naar hun oude privilegies, vrijheden en rechten en herkomst om in manieren en plaatsen dezelfde het dan goeddunken zullen. En zullen ook de voorgenoemde landen verder niet bevestigd worden gedurende die tijd der beslaglegging, dan zo hem overgeleverd en in handen gesteld worden tot de tijd toe en zo lange die declaratie en uitspraak van die voorgenoemde lande toe komen zullen van het kamergerecht geschied zijn. Dus zullen die beide partijen van het geschil genoeg verzekering doen die voorgenoemde landen diegene die van het kamergerecht toe gekend worden, in handen en geweld te stellen en te leveren, behalve van heer Jurien voorgenoemd en nog dus anders van keurvorsten en vorsten en standers voorgenoemd, niemand te administreren die voorgenoemde landen in tijd der beslaglegging gezet of gesubstitueerd zal worden die daar van Groningen tegenpartij en contrarie is; behalve het Heilige Rijk en mijn genadige heer van Saksen als een gouverneur in Friesland alleen dat het heilige Rijk en zijn genade in het gerecht tegen die van Groningen in de voor en na beschreven zaken noodzakelijk en bevorderlijk is; desgelijks die van Groningen zodanig recht als ze tot den Ommelanden uit rustig bezit er van zo lang dat het ter contrarie in gedachte der lieden niet is of anders menen en zich vermoeden te hebben de voorschreven stellingen half in beslaglegging handen ongebroken, onverkort en in alle manieren ongekrenkt. Dus zullen die van Groningen dit hierna gedurende de tijd van beslaglegging hiervoor blijven in gebruik van hun stapelrecht, markten; kopen, verkopen, brouwerij en anders, zo ze voor deze ergeren en onwil zo ՠn lange tijd, zodat deze contrarie niemand bedenkt, in dezelfde lande gehad hebben. Te verstaan dat men geen waar als boter, kaas, paarden, ossen, koren en dergelijke koopmanschap uit het land dan op de stapel te Groningen naar oude gewoonte verkopen zal; mede dat men ook geen bier in het land bij tappen maten verkopen zal anders dan Groninger bier, en bier in het land daar gebrouwen op geen manier te verkopen. Doch hierin uitgezonderd de hovelingen der Ommelanden die hun eigen goederen, bij zichzelf opgekomen en niet gekocht tot hun mooie en beste gebruiken mogen.
En desgelijks zo zullen ook de van Appingedam in gelijke manieren uitgezonderd blijven, zodat ze hun eigen goederen, bij hen opgekomen en niet gekocht tot hun mooiste en beste gebruiken verkopen mogen in gelijke manier zoals boven geschreven staat.
Voort is bedongen dat die van het Oldambt gedurende de tijd der beslaglegging uit het artikel van het stapelrecht uitgezonderd zullen wezen, te verstaan dat ze kopen en verkopen, brouwen en anders dus doen zullen naar hun vrijheden hoe ze dat voor gebruikt hebben.
Item, zo zullen ook die van Groningen, burgers en inwoners, gelijk hun wederpartijen en andere ingezetene der land voorgenoemd, behouden alle al zodanige goederen als ze in de Ommelanden hebben met rechten en heerlijkheden die daartoe behoren, gans ongekrenkt gedurende die tijd des beslaglegging. Behalve die van Groningen vermanen en bekomen hun schulden, renten, goederen in de Ommelanden voorgenoemd naar oude manieren van rechten, lieden en vermogen van hun schrijfkamer zegels en brieven en oude gewoontes die ze op de voorgenoemde schulden, renten en goederen hebben. Opdat het nochtans niet schijnt dat die van Groningen de halve gedurende tijd der beslaglegging enige overheid in de landen behouden zouden, is bedongen dat heer Jorien of zijn stadhouder of dus iemand anders die de landen overheid zo boven geschreven is gecommitteerd werd de schulden, renten en goederen bij de voorgenoemde oude manieren van rechten, gewoonlijke kostpenningen binnen de stad Groningen goed recht bevordering doen zal of in hun afwezen zekere goede maant uit de eerbaarheid van Groningen daartoe gekozen zulks in hun naam te laten bevelen; behalve heer Jorien of zijn stadhouder die zelf altijd tot hun wil afzetten en het zelf aan eene of andere van de eerbaarheid voorgenoemd daartoe ordineren mogen.

Voort zijn die van Groningen wel tevreden dat de graaf van Oost-Friesland zijn geleende geld naar lieden vermogen zijn schrijven betaald werden; en indien die van Groningen hun geld half op te beuren of anders enigszins verplicht mogen wezen zouden tot erkenning van mijn genadige heer van Utrecht of diegenen die zijn genade in hun afwezigheid daartoe worden en heer Jorien voorgenoemd daarvan de graaf te voldoen en mijn genadige heer van Utrecht en heer Jorien tot hun geval ter kennis de aak aannemen.

Item, als van zodanige kosten, moeite arbeid en avontuur daartoe die van Groningen in dit geschil en onwil zich verweren of anders mijn genadige heren van Saksen gebracht zouden hebben en ze wederom van zijn genade gebracht mogen wezen zal komen tot erkenning van het kamergericht.
Desgelijks van zodanige schade als die van Groningen de hovelingen in de Ommelanden gezeten gedaan zouden hebben en wederom van dezelfde mogen geleden hebben zal ook komen er op erkenning van het kamergerecht.
Deze brieven zijn beide partijen overgeleverd en bezegeld der vorst zegel voorgenoemd en de stadszegel van Groningen; en deze verzoening en handeling voorgenoemd is van beide partijen dus beleef en aangenomen. Datum anno 1500 omtrent Sint Bartholomeus.

2c Hertog Albrecht trekt weg en sterft te Emden.
Toen dit dus behandeld was brak de hertog van Saksen met zijn leger op van Groningen en zond omtrent 1500 weer in West-Friesland en trok met dat andere volk in Appingedam en naar Oost-Friesland; en elke heer de hem te dienst was gekomen om zijn zoon in Franeker te bevrijden en voort met hem te Groningen geweest waren trokken elk wederom naar hun landen. De hertog van Saksen was al ziek gevoerd uit Selwerd ten de Appingedam en werd voort gebracht te Emden. Daar stierf hij en zijn ingewand werd daar begraven en zijn lichaam werd gebalsemd en gevoerd te Meien in zijn eigen land en werd daar begraven.
Toen dit aldus was voldaan zo bleef het volk van de hertog van Saksen in West-Friesland te Leeuwarden en Franeker en op de palen van het land liggen. En di graaf van Oost-Friesland met de hovelingen van Groninger gebied en hun aanhangers lagen in Appingedam, te Oterdum en in het blokhuis en op Delfzijl de winter over al tot mei toe anno 1501; zodat er niets bijzonders kwaad van beide partijen gedaan werd.

3a Groningen werft troepen voor verovering Appingedam, maar deze mislukt.
Anno 1501.
Daarna kwamen daar een hoop knechten van de garde tot de som van 2000 in het land van Drenthe liggen en had geen heren; welke hoop knechten die van Groningen hebben aangenomen op dusdanige conditie alzo dat ze de Groningers zouden leveren Appingedam; daarvoor zouden die knechten hebben Appingedam in hun geweld te vuur en te zwaard en daartoe 4000 Rijnse gulden. En daarna drongen ze de Groningers nog over dat ze hen moesten beloven 3000 Rijnse gulden en de proviand van bier, brood en boter tot een opmerkelijke grote som; welke 7000 Rijnse guldens ze niet hebben zouden eer ze Appingedam hadden gewonnen; en konden ze Oterdum en dat blokhuis op de zijl winnen, als ze Appingedam hadden, daar zouden ze hun best om doen.
De achtste dag in mei was toen de dinsdag na Sint Pancratius anno 1501; zo stuurden de Groningers die knechten naar Appingedam en lieten die van de es over dat Schuitendiep bij de oude galgenberg over gaan over een brug op schepen gemaakt naar de Groneborch, en gingen liggen voor Appingedam.

Anno 1501.
In Appingedam weren alle hovelingen die wederpartij waren van de stad Groningen als met namen provoost Hayo Ripperda, heer Apke van Ewsma en zijn twee broeders, jonker Roelof en Wigbolt, Eijlcken Onsta, Dutmer Rengers, rechtsdienaar in den Ham mijt alle andere hovelingen; en hadden al boven honderd Duitse knechten en vele buren en huislieden van over Eems van het volk van de graaf en omtrent Appingedam en provoost Haije gebied mede in Appingedam.
Item, daarna op Pinksteravond stormden de knechten Appingedam aan met al hun macht en die van Appingedam hielden de overhand in de bestorming en sloegen de knechten mannelijk af en verwondden vele van de knechten en daar bleven er velen dood van de knechten.
Item, daarna des woensdag in de Pinksteren heilige dag trok uit de halve stad van Groningen – der A halve stad – voor de Appingedam de knechten te hulp met al hun macht en van den Ommelanden mede voor Appingedam en belegerden Appingedam om en om en maakten bruggen op raden om mee over de gracht te komen en richtten op een stormkat op de grachten wal en maakten stormschansen nabij de gracht. Dijkhuizen was gevestigd met een bolwerk en staken; daar lag op Eggerick Ripperda met 25 knechten. Dat huis vielen de de Groningers met de knechten aan op de zondag voor de Heilige Sacrament dag en dat huis werd opgegeven zonder slag of stoot. En Eggerick en de knechten werden gevangen en dat huis werd binnen acht dagen daarna gans uitgebrand.

Anno 1501. B.

Daarna op de zaterdag na Heilige Sacrament dag toen de Groningers al hun gereedschap van oorlog goed hadden bereid met burgers, schutters en knechten en buren; en vielen toen gelijk de Appingedam aan met stormenderhand op twee plaatsen met al hun macht den dat duurde omtrent drie uren lang.

En die van Appingedam droegen dat heilige sacrament en dat heilige kruis op het bolwerk om tegen hun vijanden en verweerden zich mannelijk met scheten, slaan, steken en met brand en vuur over de vesting en bolwerk te smijten en kooksel over te gieten; alzo dat hen God en hun mannelijkheid opmerkelijk hield zodat ze de overhand hielden en de bestorming wonnen en sloegen de Groningers te rug af en daar bleven er velen dood in de bestorming, tezamen gewond en  doden boven twee honderd.

3b Graaf Edzard komt Appingedam te hulp.
Daarna op Sint-Vitus avond (12 juni) kwam graaf Edzard van Oost-Friesland over met een grote macht van volk tot een som van 1400 knechten en 250 van zijn buren om Appingedam te ontzetten. En had al voor de voorgenoemden bestorming bij nacht heimelijk in de Appingedam gestuurd 70 knechten en elk met een deel buskruit om de Appingedam mee te houden. En die graaf sloeg zich met zijn leger neer te Farmsum en verschanste zich aldaar, want dat blokhuis op Delfzijl hadden der Groninger knechten in en heel gewonnen voor de volgende bestorming; en daar bleef er een dood van hun beste kapiteins, geheten Willem van Meppen, en weinig meer doden en gewonden.
Des woensdag na Sint-Vitus anno 1501 vroeg brak de graaf op met al zijn leger en begon op te rukken naar Appingedam. En de Groningers hadden een brug van Selwerd over dat diep gemaakt en trokken met de ganse hoop van de knechten en schutters en vele buren de graaf onder ogen om met hem een slag in het veld te slaan; en lieten een part van de burgers bij hun stadwimpel aan de westzijde van de Appingedam zodat de Groningers weren in twee legers. En de graaf kwam aan te Tuikwerd naar de zijl en dat zijl diep en stelde zich in drie legers in orde en al zijn geschut vooraan en had veel veldgeschut en slangen en halve slangen en schoot met dat geschut vervaarlijk in het leger van de Groningers; zodat het Groninger leger de wijk nam naar Selwerd over die brug en die brug brak en daar verdronken er velen in dat diep. En die over waren ontliepen meest en het leger van de graaf rukte na en sloegen en vingen al dat er niet over dat diep waren en sloegen velen dood in de brug en het diep; en die van Appingedam openden de graaf met zijn leger de Oosterpoort en lieten ze in. En de anderen van Appingedam vielen over het bolwerk door de gracht en braken die Westerpoort open die toen bolwerkt was en trokken uit de Appingedam om de Groningers te vervolgen en te slaan. Zo stonden die Groningers met hun wimpel en burgers die aan de zijde bleven nog in de schans en wisten niet dat de slag aan de andere zijde verloren was en stonden zo lang dat hen hun vijanden sloegen en schoten naar hun lijf; toen namen ze de wijk en liepen naar Groningen. En de graaf kwam mede met veel volk door de Appingedam en versloeg dat hele leger en vervolgde ze al door Ten Post en sloeg hen af groot volk van burgers, buren en knechten; zodat er dood bleven en gevangen boven 250 burgers en buren uit Groningen en boven400 van de knechten dood en gevangen. En bleven nog wel meer doden van landlieden en ander schuimers en schamele lieden daar geen groot gewag van is; en daar bleef veel dood volk liggen naakt op het veld, acht of tien dagen en stonken eer die zijne ze vinden konden en halen mocht; en genoeg die op het veld de honden kraaien aten en niet begraven werden en verrotten zo op het veld.
Item, Koert Koenrade was toen burgemeester en die had de stadswimpel gevoerd voor Appingedam; en die wimpel bleef in het veld, maar hij ontkwam en kwam levend ternauwernood in Groningen.
Item, daar woeden mede geslagen in de slag vier burgemeesters kinderen, ene geheten Albrecht Jarges, Harmen Jarges, Ghosen Schaffer, Johan Mepsche; en Johan Mepsche was toentertijd in de Raad. En mocht die voorgenoemde Johan Mepsche zijn lijf gekocht hebben met drie of vier duizend Rijnse goud gulden, hij zou het wel geven hebben.
Item, daar werd ook geslagen een geheten Otto Grellen, die dat jaar tevoren in de Raad geweest was en meer goede burgers die de Raadsstoel wel waard waren geweest; alzo dat de stad van Groningen een grote nederlaag had en een grote slag in het veld verloor.

4a De Saksen en Edzard vallen samen Groningen aan.
Toen de Groningers die dus voor Appingedam waren en de slag verloren hadden kwam de stadhouder vanwege de hertog van Saksen in West-Friesland, genoemd heer Hugo, burggraaf van Leisnig en heer te Penninck, met zijn broeder en een grote hoop van West-Friese hovelingen en buren en Duitse knechten in Aduard; en de graaf van Oost-Friesland kwam met zijn macht in Winsum. En de voorgenoemde twee graven maakten te Aduarderzijl een sterke vesting, van een gracht boven vijf roeden breed en een bolwerk met huizen daarin gemaakt en staken op het bolwerk en een trok er een brug over de gracht zodat het onoverwinnelijk sterk gemaakt werd en om het land mee te onderhouden. En ook liet hij maken een brug over de stadsdiep van dat blokhuis over in de Marne naar Schilligeham sterk en breed zodat er twee wagens te gelijk op mochten ontmoeten. En dat blokhuis te maken dwong hij de Ommelanden toe, als Langewold, Vredewold, Hummerse en Midhalm dat ze hem moesten helpen maken met graven en bolwerken.

Anno 1505.
Elk huis in Langewold, Hummerse en Midhalm moesten de graaf geven elk huis drie Rijnse gulden voer brandschatting en die van Vredewold 2000 Rijnse gulden zo gauw hij in Aduard kwam; en daar liet hij ze een tijd lang voor zitten, uitgezonderd die van Hoogkerk en Laagkerk wilden hem geen brandschatting geven, die werden alle kerspelen tezamen verbrand op Sint Maria Magdalena avond. En de andere Ommelanden, alzo Marne, Hunsingo en Fivelingo, Duurswold etc., gaven hem elk een penning, als de ene 20 de andere 30, die 40 of 50 Rijnse gulden, elk nadat ze rijk en kerspel groot was.

Anno 1505. b
Toen ze aldus lagen in Aduard en Winsum en in het blokhuis kwamen ze alle dagen en haalden de koeien en ossen te Groningen voor de poorten; ook kwamen ze bij nacht en verbrandden de windmolen en de huizen aan de noordkant van Groningen op drie molens na die toen nog staan bleven. Niet lang daarna kwamen ze met een mooie dag omtrent vier uren na middag en verbrandden toen die drie molens die daar aan die zijde staan gebleven waren.
Daarna de woensdag na de Vrijmarkt trokken ze uit Aduard naar Drenthe in Essen en Helpman boven 1000 sterk. Voort de eerste nacht daarna in de nacht omtrent tien uur kwamen ze voor Groningen en verbrandden alle molens die buiten de Herenpoort aan de zuidzijde waren, behalve een die versleten was op het kruiswerk en de staander na. En verbrandden alle huizen buiten de poort aan die kant op die kamers na die bij de stadsgracht stonden. En’s morgens daarna smeten ze de galgen onder de voeten en namen daaruit een dief die de dag tevoren daar in de galg gehangen was en wierpen hem in de put onder de galg want ze hielden hem voor een krijgsknecht; ook was hij geboren uit Appingedam. En dat was een kostbaar gerecht van stenen pilaren van Bentheimer steen en zware ijzeren balken daarop. En vort van stonden aan dezelfde dag ruimden ze wederom bij de hoop te Aduard.

4b Groningen verovert de toren van Haren.
Anno 1505,
De dag tevoren, eer het volk van de graaf kwam, zo voor geschreven is, waren daar gekomen 37 knechten uit Aduard van het volk van de graaf en die gingen liggen te Haren op de toren. En de Groningers stuurden hun knechten en een deel burgers uit om die knechten daaraf te krijgen en ze wilden de toren niet opgeven, zo verbrandden de Groningers die kerk en wonnen ze zo alzo af en brachten ze gevangen in Groningen en werden na krijgsrecht op losgeld gezet.

5a Edzard moet terug naar Oost-Friesland.
Hertog Hendrik van Braunschweig en jonker Johan van Oldenburg en Dulmenhorst, graaf, die hadden te zien op de Bourtange Friezen; en die van Bourtange waren de graaf Edzart onder gegaan van Oost-Friesland. Ook zo had de graaf heren Heer Omken, ridder te Jeweren en Witmunde, heer, en jonker Ede vele last met oorlog gedaan; welke Heer Omken en jonker Ede elk had een zuster van heer Johan van Oldenburg. En deze voorgenoemde jonkers, als jonker Johan, Here en Ede, waren gegaan onder Sint Paulus en de heilige kerk te Munster en zouden hun land te leen nemen van de bisschop te Munster. Alzo bewilligden deze jonkers de hertog van Braunschweig dat hij kwam met groot volk af in de heerschappij van Oldenburg om de Butjagers weer van de graaf van Oost-Friesland te dringen. En die graaf lag nog te Aduard bij de Saksische heren. Toen hij dat gerucht hoorde van de hertog van Braunschweig dat hij het hem vergelden wilde op Butjager land en was voort beducht voor zijn land over de Eems zo trok hij weer over de Eems uit Aduard en nam mede omtrent 5 of 600 knechten mee zijn land te beschermen.

5b Groningen kan nu in Reiderland terreur bedrijven.

Toen de Groningers dat vernamen dat de hertog was alzo met het volk in het veld om de graaf van Oost-Friesland te beschadigen en dat de graaf was weer over de Eems, zo stuurden ze uit omtrent 500 knechten, burgers en buren tezamen naar het land van de graaf en sloegen in Hoge Bunnen en verbrandden dat hele dorp uit en andere vele huizen daar omtrent en brachten een grote rood mee naar Groningen: boven 300 beesten van ossen en koeien en vele paarden, schapen en zwijnen.

6a Bisschop Frederik bewerkt te Assen een nieuw bestand .

Toen de bisschop van Utrecht met zijn ridderschap en steden opmerkten deze grote last van oorlog heeft hij zo lang over en weer geschreven tussen de Saksische heren, die nog in Aduard lagen met hun macht, daar de burchtgraaf van Leisnig stadhouder was en de Groningers dat ze een dag van vriendschap hebben beraamd te houden in het klooster te Assen. Daar deze twee partijen hun geschil geheel aan zijn gebleven te recht aan de bisschop te Utrecht en hebben daar een compromis op gemaakt in alle vormen en manieren, al eens bevatten van woord tot woord als dat dit traktaat over een jaar tussen den hertog van Saksen en de Groningers bij den bisschop van Utrecht en heer Jorien van Toren bedongen was toen de hertog die stad belegerd had, wat voor heel en al uit staat geschreven; uitgezonder drie artikels die in dit compromis anders werden bedongen dan te dat jaar. Dat was: de bisschop van Utrecht zou hebben beslaglegging in heer Joriens plaats, alzo dat en die landen zou stellen in handen de bisschop de overheid van recht daarover te hebben zo lang als hij binnen dat jaar met recht had bekend wie van beide partijen de overheid van de landen hebben zou. Dat tweede artikel was van dat kamergerechte: dat te jaar bedongen was zou af wezen en de bisschop van Utrecht zou en rechter in die zaak wezen. Dat derde was dat de Saksers zouden dit jaar alle vestingen stellen in heer Joriens handen als een beslaglegging en nu zouden ze alle vestingen als te Appingedam, Oterdum, dat blokhuis op de Delfzijl en tot Aduarderzijl in houden. En daar op dit voorgenoemde compromis is bedongen een sterk en vast bestand van de bisschop, ridderschap en steden tussen de Saksische heren en de graaf van Oost-Friesland met hun verwanten aan de ene de die van Groningen met hun verwanten aan de andere zijde dat duurde van Sint Remigius tot Sint Lucia anno 1501. En binnen die tijd zo zouden die Saksische heren in Friesland over schrijven de twee gebroeders van Saksen als hertog Jurien en hertog Hendrik of hen al zulke traktaat en compromis ook geliefde; en geliefde het hen niet zo mochten ze vrij wezen en dat compromis zou van geen waarde wezen; maar dat bestand zou wel heel duren tot Sint Lucia. En geliefde dat de twee hertogen zo zou dat bestand voort duren tot die bisschop de zaak eindelijk met gesleten had. En toen van beiden partijen die landen met recht werden gevonden zou men in hun handen de landen en vestingen als te Appingedam, Oterdum, beide blokhuizen stellen.

6b Elke partij behoudt haar posities en voorrechten.
Daarna trokken de Saksische heren wederom in West-Friesland en namen met hen drie of vier honderd knechten en zetten en deel op het blokhuis toe Aduarderzijl. En de andere hoop van de knechten trokken met geleide te Groningen voorbij de stad; en di knechten de zo lang binnen Groningen gelegen hadden verzamelden zich bijeen en trokken tezamen door Drenthe.
Dus lagen die Saksers in West-Friesland en hielden dat blokhuis in oe Aduarderzijl; en de hovelingen bleven in Appingedam, en bevestigden Appingedam met grachten en bolwerken sterk; zodat daar tussen hen de stad Groningen geen schade gedaan werd. En de stad gebruikte het gerecht van de overheid der Ommelanden naar oude gewoonde van het verbond gedurende de tijd van het bestand.

6c Ulfert van Kollum bevordert verdere toenadering .
Ondertussen was er een geheten meester Ulfert, die toen was pastoor te Kollum, eertijds provoost van Loppersum en pastoor te Wester Emden, de mede was van de belangrijkste die het daartoe bracht dat het zo ver ten einde van de oorlog liet, daar voor al wat van geschreven is, en daarom mede verdreven werd. En kwam zo bij de Saksische heren en werd daarmee raad in de hof want hij was uit Groningen geboren was; had hij dan tevoren veel kwaad gedaan tegen de stad zo wilde hij weer wat goeds doen tussen de Saksische heren en de stad en werkte zo lang tussen de vorsten van Saksen en de Groningers dat de geschillen werden ter handeling gesteld tussen beide partijen en de dag zou men houden in Meien met een zekere geleide.

6d Overleg te Leipzig mislukt door harde Saksische eisen.

In het jaar Onze Heer 1502 omtrent Pinksteren (15 mei) hebben de stad van Groningen daarheen gestuurd ter voorgenoemde rechtszitting meester Willem de pastoor te Sint Maarten, Johan Schaffer en Coert Koenerdes, beide burgemeesters, met meester Gelmer de secretaris der stad, tot binnen de stad van Lijbbes in het vorsten land van Saksen. En hebben daar gevonden meester Ulfert die dat daar ter rechtszitting gebracht had. Zodat ze daar toen gevonden hebben de vorsten van Saksen, beide gebroeders hertog Jurien en Hendrik met al hun raden. En zijn daar met elkaar in gesprek gekomen, maar daar werd eindelijk niets besloten, maar dat bestand werd uitgesteld tot Sint Michael eerstkomende daarna. En men zou weer en dag houden in Friesland op Sint Egidius dag (29 september) waar beide partijen het beste waren bijeen te komen om weer in te brengen datgene dat elke partij de andere in schriften overgegeven had. Want de vorsten van Saksen hadden hun mening en begeerte in schriften aldaar overgegeven – die ze met hen thuis brachten – die toenmaals verbijsterde de lieden van de Groningers dat met hen te nemen; want hij wilde hem de stad geopend hebben en huldiging, plicht en eed te doen en Friesland hem in zijn handen te laten etc. Die van Groningen hadden hem hun mening aldaar ook in schriften gelaten; daar elk zich op beraden zou tot de nieuwe rechtszitting.

6^e Nieuw overleg te Aduarderzijl verlengt het bestand,

Zo is daar weer op beraamd een nieuwe dag te Aduarderzijl bij dat blokhuis daar de burggraaf graaf Hugo van Lijssinck, stadhouder in Friesland, is gekomen met zijn raad vanwege de Saksische heren en de vrienden van de Raad van Groningen die eertijds in Meien bij de Saksische heren geweest waren, elk op zekere vaste geleide. En datgene dat daar behandeld werd kwam niet verder uit dan op zekere gedeputeerde lieden; maar het stond op een ruggenspraak en behagen der vorsten van Saksen. En dat bestand werd uitgesteld op Vastenavond eerstkomend. En die Groningers zouden blijven alle overheid en gerechtigheid van het verbond zoals dat eertijds voor deze oorlog en onwil geweest was.

6f Ulfert bereikt in Saksen slechts verlenging van bestand.
Dus zaten beide parten en deden elkaar geen schade in dit bestand. Zo als meester Ulfert, daar voor van geschreven is, was toen pastoor te Kollum en raad van de hertog van Saksen, die deed zoals lichte lieden plegen te doen en viel de stad Groningen weer toe: had hij tevoren kwaad tegen ze gedaan zo wilde hij dat nu weer goed maken en met de Saksische heren die van Groningen te verenigen in vriendschap; en bracht die van Groningen daartoe dat ze meester Ulffrt met zeker krediet stuurden naar de hertog van Saksen in Meien waarop hij vertrok twee of drie maal met grote onkosten; dat de stad grote penningen kostte en hen weinig profijt bracht, want het laatste afscheid die hij vandaar bracht was dat die van Groningen zouden zich van de Friese landen ontslaan en daar geen overheid meer van hebben en de hertog hun stad te openen, plicht, eed en huldiging te doen; en dan van de schade en onkosten die hertog Albrecht van Saksen voor en nu zijn zoon de hertog van Saksen hem gedaan hadden om de Friese landen te bekrachtigen, wat die van Groningen zich bespaard hadden wilde ze zich dan wel stellen tot erkenning van goede lieden. Wat die van Groningen geheel niet doen wilden; doch onder alles zo bewerkte hij zoveel voor de grote penningen die hij verteerde da er een bestand werd beraamd tussen de hertog van Saksen en de graaf van Oost-Friesland met al hun aanhangers en helpers aan de ene en die van Groningen aan de ander zijde dat duurde tot Sint Marcus in het jaar 1504; en alle vestingen die lek had zouden ze houden. En zo zaten beide partijen dat bestand lang rustig over en die van Groningen gebruikten de overheid naar inhoud van het verbond over Friesland zo ze voor plagen te doen.

6g Philips de Schone bemiddelt; bestand kortstondig verlengd.
In dit bestand zo schreef hertog Philips van Bourgondië dat zo lang over en weer aan de Saksische heren en aan de stad van Groningen zodat hij beraamde een dag van vriendschap om deze partijen van deze oorlog te verenigen; welke dag van beiden is beloofd. En die van Groningen hebben omtrent Pasen hun volmachtige Raad vrienden als bij namen Johan Schaffer, Lueken Horncken, Cort Koenerdes, elk burgemeester, en meester Gelmer Canter, Raadsheer en secretaris der stad Groningen, daar fatsoenlijk met kleren als zijden wambuizen en bonte kleren hen gestuurd zoals dat in heren hoven betaamt; en hebben twee kostbare paarden mee genomen die de stad van Groningen den vorst van Bourgondië geschonken hebben wat hij zeer in dank van hen nam; en zijn met grote kosten naar hem gereisd in Vlaanderen te Gent daar die vorst van Bourgondië toen was. En toen ze daar gekomen waren zo was de hertog van Saksen daar nog niet gekomen en zo moesten ze daarna wachten wel drie dagen eer hij kwam; en zo kwam hertog Jurien van Saksen in zijn eigen persoon te die dag met 150 paarden en ook ander volk te voet. Zo heeft hertog Philips met zijn heren en raden van beide partijen betekent een gelegen plaats en dag; daar ze met elkaar te praten zijn gekomen en daar al hun beide geschillen in het lang lieten verstaan en lang genoeg tijd daartoe gedaan, 2 of 3 dagen lang. Daar de kanselier van de hertog van Saksen dat woord deed vanwege de hertog en bitter en streng, gelijkerwijs of hij ze allen gevangen had en gelijk of hij Groningen al met geweld bekrachtigd had; in het besluiten dat die van Groningen zouden zich van de Frieslanden gans en geheel ontslaan en zouden hem hun stad openen, huldiging, plicht en eed te doen voor hun rechte landheren, naar vermogen van zijn commissie die hij van de Roomse koning had eeuwig gouverneur der Friese landen te wezen en zouden hem geven viermaal 100 000 Rijnse gulden, tot vier tijden te betalen, te elke 100 000 gulden, voor zodanige schade als zijn zalige heer vader hertog Albrecht van Saksen voor Groningen, toen hij het belegerd had, gedaan had en vermits het bespringen van die van Groningen om ze bekrachtigen de Friese landen ook gedaan had.
En daartoe wilde hij hebben een goede man voor zijn vader hertog Albrecht die dood bleef in de reis van Friesland, zo voor van geschreven staat.
Wat die van Groningen gans en geheel en al afsloegen en niet doen wilden; maar konden ze dat bekomen hebben, ze wilden hem wal gegeven hebben eens een grote som van penningen, tot jaren en tijden te betalen of jaarlijks enen som penningen; en belenen van hem eeuwig Friesland tussen de Eems en Lauwers, zo ver dat nu met hem in het verbond stond. Wat ze toen geenszins bekomen konden, want de graaf van Oost-Friesland, graaf Edzart, zijn volmachtige raden met sommige hovelingen in deze Ommelanden in het verbond gezeten op deze dag mede hadden die hierin zeer contrarie in werkten tegen die van Groningen bij de beide vorsten, want de graaf van Oost-Friesland werkte daar zeer in om de landen van de hertog van Saksen onder hem te krijgen, daar de hovelingen zeer vlijtige mee in werkten. Zodat die van Groningen daar tot geen goede uitkomst van de zaak komen konden; mar de vorst van Bourgondië heeft zoveel bekomen bij de hertog van Saksen dat het bestand werd verder uitgesteld van Sint Marcus tot de donderdag voor Pinksteren daarna.

7 Bestandschendingen per abuis.
En van deze handel dat toen bij de vorsten van Bourgondië gehandeld was wisten beide partijen hier in Friesland niets van, want de vrienden van de Raad van Groningen waren niet daar in Vlaanderen. Zo gauw als Sint Marcus dag kwam, zo stelde zich beide partijen ten oorlog en wisten niet of dat bestand uit was. En de West Friezen en de knechten van het blokhuis vingen en roofden op de Groningers war ze hen bekomen konden. En de Groningers hadden vele ossen in de weide, maar elk borg zijn goed binnen de stad en in Drenthe en in het Sticht van Utrecht, en moesten ze vanwege nood te Zwolle en te Utrecht mager verkopen daar de burgers grote merkelijke schade bij hadden. En zo was het bij hertog Filips bedongen: was het zaak dat enige partij en beide zijden elkaar iets afroofden of vingen de tijd van het bestand tot donderdag voor Pinksteren toe dat zou van geen prijs wezen een aan beide zijden vrij. Maar de Saksers hielden want die gevangen of beroofd was die had dat na lopen en was dat zijne kwijt.

8a De Saksers en Edzard zetten Groningen weer onder druk.
Nu te einde van dit bestande op de voorgenoemden donderdag zo heeft de graaf van Leisnig, die stadhouder was in Friesland vanwege de hertog van Saksen, Aduard bezetten met volk en legde daarin graaf Alexander van Leisnig, zijn broeder, met een geheten jonker Otto van Lebbeijen, opperste hoofdman met 5 of 6 hovelingen als bij namen Jemme heer IJwesma, Gerlof te Heerweij, Tijaert en Garber Muckema, gebroeders, Botta Branda en Here Harkama met 2 of 300 huislieden en daartoe omtrent200 Buitenlandse uitgelezen krijgsknechten. En die van Groningen hadden ook omtrent 200 knechten. En zo kwamen ze uit Aduard op Pinkster avond met een vaantje van omtrent honderd knechten omtrent vespertijd dag en verbrandden daar en tichelwerk bij Dijkshorne; en die Groninger knechten en vele van de burgers waren buiten de poort op Hoenweg en wilden er niet na zodat ze dar geen verweer voor deden. Men daar liepen er uit de Boteringepoort aan de oostzijde van het diep welke knechten en Groninger schutters onder de dijk op de diepswal. En daar werd er een van Saksen dood geschoten met een bus van het paard; en dat deed een smid en was een schutter in Groningen. En zo werd er daar weer een dood geschoten en was was een schuitenschuiver in Groningen. En dus lagen ze in Aduard en op het blockhuis en in Appingedam en hielden de Groningers binnen de poort zodat er niemand uit durfde te gaan. En verboden get in Friesland dat niemand in Friesland moest naar Groningen reizen of goed in Groningen te vlechten.
Al diegene die daar in reisde of goed ingevlochten had dat hen te weten werd die vingen ze en namen alles dat hij had. En die van Groningen braken hun windmolens meest af en voerden die binnen de stad om angst van de brandt en de huizen met riet gedekt buiten de poorten werden ontbloot; zodat het de stad en burgers grote schade en nadeel in bracht van al hun handel.

8b Groningse strooptochten en Saksische tegenterreur.
Maar hun knechten en burgers en verlopene boven uit Friesland die de kunde hadden rukten vaak heimelijk bij nacht uit en vingen en roofden op de onderzaten van de hertog van Saksen; want eens waren daar wal omtrent vijftig knechten en medeburgers en inwoners en haalden in Stellingwerf te Oostwold 10 of 11 gevangen en veel plunderwaar van klederen, potten, ketels en wat geld en zilver werk.
En een groep was ook uit in Kollum land op de schalde en kregen 2 of 3 gevangen en vingen de ene uit de kraam en trokken die kraamvrouw met het bed af op de deel en schonden haar kraambed dat oneerlijk was voor alle goede lieden; daar de kraamvrouw zoveel van kreeg dat ze stierf. En daar sloegen ze in de kraam een jongen knecht van 13 of 14 jaren dood. En zo wilden ze de gevangen zo hoog op losgeld stellen dat het geen wijs mocht geven. En als hun maand ten einde was en de knechten verlof hadden zo was daar nog een knecht die de gevangenen zitten had en dat losgeld niet betalen mochten; sloot dat huis dicht toe en ging boven bij de gevangenen en verwondde ze zwaar en wilde hen de hals afsteken. En de gevangenen maakten zoՠn groot lawaai zodat de buren dat huis inbraken en redden de gevangenen; en de stadsdienaars kwamen daar en vingen de knecht; en de burgers sloegen hem droevig en werd gevankelijk de kelder gezet. En Here Harkema en zijn zuster werden ook al hun beide ossen, koeien en paarden en andere kleren en plunderwaar afgehaald omdat Here mede in Aduard was. En die in Aduard en op het blokhuis verzuimden zich in de vete niet vermits vangen en roven, want op een zaterdag waren die van het blokhuis gekomen bij nacht en 15 of 16 sterk te Hoge brug en namen daar waar de landlieden uit het Wold, die te Groningen te markt wilden, en kregen gen af wel omtrent 25 paarden en wagens en een gevangen die ze allen brachten op het blokhuis. Ook was er daar een geheten Berent Coenerdes, was toentertijd schout van Haren, en had een huis te Helpman met beesten en goed bezet; daar ze ook kwamen bij nacht en haalden hem af 14 melkkoeien. Ook vingen ze een enen man die van Groningen kwam en woonde in Gorecht en een woonachtig in het land van Drenthe; en al dit voorgenoemde werd gevangen en geroofd op de grond van mijn heer van Utrecht.
En dus moesten die van Groningen lijden dat ze daar lagen in Aduard met zo weinig volk en deden al deze hoogmoed en durfden daar niet eens uit in het veld en zich laten zien; man lag aan beide zijden en verdierven de huisman met roven en vangen, als voor geschreven is.

9 Hertog Georg van Saksen overlegt in Friesland met Edzard.
En de tijd toen de Saksers dus in Aduard lage zo kwam hertog Jurien van Saksen zelf in persoon in West-Friesland uit Vlaanderen van hertog Filips daar hij die dagen met de Groningers geweest was; en liet zich in West-Friesland huldigen voor hun rechte landsheer en wilde de West Friezen toen opleggen dat ze leengoederen zouden maken van hun goederen op zekere conditie. Maar dat weerstonden de Friezen en namen daar hun beraad op zodat het toen nog niet toegelaten werd. En de tijd dat de Saksers dus tegen de Groningers in Aduard lagen en oorloogden; hier zat de graaf van Oost-Friesland en hovelingen van de Ommelanden, die Groninger vijanden waren, en in de Appingedam geen bijstand te doen dat de moeite waard was. Maar toen de hertog van Saksen over in West-Friesland gekomen was zo was de graaf van Oost-Friesland bij hem in Westerland; wat zijn handel daar was is mij onbekend.

10 Bisschop Frederik bemiddelt te Vollenhove; bestand verlengd.
De tijd dat deze beide partijen dus met elkaar moedwillig en elkaar dus beroofden en vingen oen de grond van de Sticht mede aantastten zo was bisschop Frederik van Baden indertijd bisschop te Utrecht, die daar weinig bijstand voor Groningen of voor dat Sticht deed die beroofd en gevangen waren; want hij was de Saksische heren elkaar na verwant vanwege bloed dat hij zich vooral daarvan gedrongen heeft. Maar hij was bij toeval van Overijssel te Vollenhove gekomen daar hij met de ridderschap en steden had te doen. Zo schreef hij zo lang over en weer over aan de hertog van Saksen en die van Groningen zodat ze zich beide partijen stelden ter rechtszitting al daar te Vollenhove bij de bisschop en zijn hoge raad, ridderschap en steden; daar de hertog van Saksen zijn voortreffelijke raad vrienden zond en die van Groningen ook, als bij namen Berent Coenerdes, in die tijd ambtman van het gerecht van Selwerd, Peter Sickinge, in die tijd hoofdman in Groningen en een van de vijven, meester Gelmer Kanter, in die tijd Raadsheer en secretaris.
Op die rechtszitting werd niets behandeld dat de moeite waard was is te schrijven; maar de bisschop met de ridderschap en steden bedongen een vast bestand tussen bede partijen tot Sint Maarten in de winter anno 1504. Daar de Saksers die toen in Aduard lagen voort ruimden uit Aduard zo gauw als hen dat bestand verwittigd was ent rokken voort weer in West-Friesland. En in deze voorgenoemde bestand zouden voort de heren of steden onderhandelen tussen beide partijen om ze ter vriendschap voort toe verenigen.

11 Geheim vredesoverleg bij Filips de Schone,
Daarna heeft hertog Filips van Bourgondië nog opnieuw geschreven aan die van Groningen om de zaak en geschil nog eens te vervatten; daar werden hem gestuurd van die van Groningen Johan Schaffer en Koert Koenerdes, beide burgemeesters, en meester Gelmer Canter, Raadsheer en secretaris in die tijd in Groningen. Maar datgenen dat daar behandeld werd kwam niet tevoorschijn voor de gewone burgers of gemeente; want daar waren 12 personen toe gedeputeerd die deze handel heimelijk zouden dragen zodat het de gemeente niet tevoorschijn zou komen vanwege angst dat het uitkomen zou en hun tegenpartij het te weten zou worden en dat het dan verhinderd zou worden bij de heren.

Deel II-E

Tijdens het bestand versterkt Georg van Saksen ook bestuurlijk zijn greep op Friesland en de Ommelanden (1504).

1 Van dat hertog Georg van Saksen kwam in Friesland en liet zich daar huldigen en nieuwe statuten en rechten inzetten

Inleidende opmerkingen.
Toen hertog Albrecht van Saksen in Friesland was zen zijn zoon hertog Frederik van Saksen had ontzet in Franeker en toen voor Groningen kwam en daar afgedongen werd en te Emden stierf, zoals ge voor gehoord hebt, zo trok zijn zoon hertog Georg in West-Friesland om huldiging, plicht en eden te nemen van de West Friezen en de landen en steden en vestingen te bezetten en lek op de zijne te ordineren. En voort in te zetten den landen en steden een nieuwe reformatie en een nieuwe van statuten en landrechten en ander bedwang en onderhoud van schattingen jaarlijks op te brengen en te geven en andere eigendommen; daar de Friezen niet toe gewoonlijk waren want het plag tevoren vrij Friesland te wezen. En voort grietmans en rechters elk in zijn deel had geordineerd daar ze hem hebben op gehuldigd, plicht en eed gedaan voor hun erfelijk landsheer eeuwige gouverneur vanwege het Heilige Rijk. Toen de hertog van Saksen alle dingen in West-Friesland had besteld en met de Friezen was overeen gekomen en huldiging, plicht en eden van hen had ontvangen en aangenomen hen die nieuwe statuten en rechten had ingesteld in manieren hierna beschreven.

2a Tekst nieuwe statuten voor Friesland .
Nadien uit genaden en gaven der almachtige God, Roomse koninklijker majesteit onze aller genadigste heer en het Heilige Rijk speciale commissie, onze George van Gods genade hertog te Saksen, landgraaf in Thringen en markgraaf te Meien, erfelijke regering der Frieslanden van recht te staat, toebehoort ons met grote ernst en vlijt te pogen en te arbeiden om die landen en inwoners er van in goed, zalig, profijtelijk en ordentelijk regiment te stellen. En hoewel ons hetzelfde in de besten voege en vorm daartoe wij met harten geneigd zijn naar menselijke conditie onmogelijk was te volbrengen; opdat nochtans niet achter blijft ons vermogen, waarin we tegen God en de mensen verbonden zijn, hebben wij gedacht met de hulp Gods van hetzelfde een aanvang en beginsel te maken en daarin naar ons vermogen te procederen.

Alzo dan het algemeen werelds welvaren aan vrede en eendracht staat en dat ook vrede zonder geordineerd recht waardoor de mensen van hun geschillen mogen verenigd worden, niet zijn mag als blijkt dat justitie en geordineerd recht alle mensen welvaren als vrede en eendracht fundament is. Waarom wij datzelfde fundament tot ons voorschreven beginsel billijk als eerste gebruiken. En hebben alzo in het beste met tijdelijke raadt van vele onze raden en landzaten de navolgende ordinantie gezet en gemaakt, ordineren en zetten uit onze macht en geweld die ons van Roomse koninklijker majesteit en het Heilige Rijk toe staat, in wat manieren ons overste gerecht en recht binnen deze ons Friesland van nu voortaan tot ons herroepen dat wij uit onze vorstelijke macht aan ons houden in allen punten en artikels zonder enige afbreuk zal gehouden en alle mensen die dat begeren gelijk en mild geadministreerd worden.

Als eerste zullen in deze onze overste gerecht zeven personen zitten; alzo dat een er uit de regent en overste rechter is en dat opdat minste twee geleerden en vier uit de heerschappen daar iedereen naar zijn staat, verstandig, ervaren en oprecht is. En zullen die voornoemde overste rechter en bijzitters der gerecht trouw en vlijtig opwaarderen alzo dat iedereen die daarvoor te doen heeft behoeftig berecht wordt. Zij zullen ook elke partij alleen voor zich nemen, verstaan en vlijtig bedenken waarbij niemand schade nog hinder krijgen mag. Item, zullen overste rechters en bijzitters tot overste gerecht zweren in manieren hierna geschreven.

Eed.
Ik N. zweer als mijn genadige heer in zijn genadige overste gerecht te recht zitten geordineerd heeft dat ik dat recht naar al mijn beste verstand spreek, doe en handel; en wil dat niet laten om lief, nijd, gave, vriendschap nog vanwege geen zaak, nog geen gaven daarom van de partij apart te nemen, nog in toekomende tijden weten te verwachten. Wil ook in geenzaken tussen mijn genadige heer onderdanige en andere die voor ons overste gerecht komen of komen mochten ter tijd dat ik aan het recht verbonden ben, behalve tot vriendschap, zeker niet schrijven nog aanraden, in vertrouwen en ongevaarlijk als mij God helpe en alle sine heiligen.
Zo willen wij dat onze overste rechter en bijzitters in de tijd als ze in het overste gerecht zitten geabsolveerd en bevrijd zullen zijn van alle eden ons hier voormaals gedaan, behalve de eed die ze ons recht gedaan hebben; opdat ze in alle zaken vriendelijk en recht te recht mogen spreken.
Zo zullen ook drie procureurs of voorspraken tot ons overste gerecht bedigd worde en zweren dat getrouw uit te voeren en voort te brengen tot profijt van de partijen. En zal er geen andere te procureren of spreken toe gelaten worden, tenzij dat iemand in zijn eigen zaak wilde procureren of spreken, die zal het niet verboden wezen. En die partij zal de procureur of voorspraak van elke termijn niet meer dan een oortje van een golden gulden geven.

Eed van de procurator.
Ik N. zweer, nadien mijn genadige heer mij een procureur of voorspraak voor zijn genadige overste gerecht geordineerd heeft dat ik dat alzo naar mijn hoogste en beste verstand procureren, bereiden en handelen en elk mens tot zijn recht van zijn nooddruft uit spreken. En het niet laten door geen liefde, vriendschap, nijd, gave of vanwege enige zaak. En enige partij in onderricht van zijn zaken of rechte mij gedaan en waaruit ik verneem en verstaan bevond dat die partij in recht niet gefundeerd was en ik dezelfde partij in zijn voornemen in goedheid niet onderwijzen kon zo zal en wil ik voor die partij in het gerecht niet weer spreken of handelen, dan me te spreken en handelen bevolen werd; trouw en oprecht, zo helpt me God en al zijn heiligen.
Zo zullen ook diezelfde procureurs elk niet meer dan een advocaat bij hem hebben en ook geen akte daar ze uit spreken, dan alleen een kort bedenken der akte en der zaken.
Zo zal ook een verstandige en geloofwaardige schrijver tot geen recht geordineerd en gesteld werden en daartoe zweren getrouw en onvervalst te schrijven en te handelen om daarmee van wege zijn office geen mens verlet of verkort werd. En zal altijd een geleerde des gerechts op de schrijver zien daarmee recht en onverkort geschreven werd.

Van citaties en recht dagen tot het overste gerecht.
Het zullen alle citaties verplicht wezen de partijen die te recht gedaagd zullen werden 14 dagen voor de gerecht dag door de rechter of gezworen bode of in zijn afwezen in zijn huis verkondigd werden. Het zal ook in de citatie de oorzaak waar de beklaagde gedaagd werd duidelijk aangetekend wezen opdat diegene die aangeklaagd werd om die zaken niet geweten te hebben zich niet verontschuldigen mag. Het zullen ook, eer die citatie of aktes of ook ander brieven uitgaan, van de rechter overgezien wezen op dat ze vormelijk en redelijk uitgaan of gegeven werden.
Item, van een citatie zal men een oortje van een goud gulden geven. En van een mijl weg des zomers anderhalve stuiver en in de winter twee stuivers de bode tot loon nemen.
Item, van een commissie, als die zaak over drie honderd gulden bedraagt, zal men een gulden geven; was het ook honderd en over de vijftig gulden waard, zal men een halve gulden geven; as het ook onder de vijftig, zal men een oortje van een goud guldens daarvoor geven.
Item, men zal van een akte een oortje van een goud gulden geven.
Het zullen ook twee gezworen boden wezen en een mijl weg zo laat brieven dragen, zomers anderhalve stuiver en in de winter twee stuivers – die de 28 een goud gulden gelden – die laat de brief of citatie de geciteerde in zijn handt of huis geven. En in de stad des recht zal men geven een halve stuiver. En voer het gerechte, zo die beklaagde door de gezworen bode geëist werd, een oortje van een stuiver geven werden.

Wie voor ons overste gerecht zal gedaagd of geciteerd mogen werden.

Voor ons overste gerecht zal geen burger nog huisman geciteerd werden, zonder eerst voor het stadsgerecht of grietmans in diens grietenij of gerecht waarin hij gezeten is gedaagd en gehoord te werden. Tenzij dat hem bij het stadsrecht, ambtman, grietmans of diegene die de zaak uit te rechten bevolen is, rechts geweigerd of onbetamelijk vertoond werd.
Wij hebben ook vooral bedacht dat onze onderdanige zaken vervallen mochten, dat een zaak in veel grietenij verklaard moest werden.
Alzo wanneer een erf of anders vervalt daar veel lieden toebehoren en zou die zaak in elke grietenij verzocht werden, veel onkosten daarop lopen zou; daarom ordineren en zetten wij: wie zulke zaken vervallen dat ze onze regenten dat te kennen mogen geven. En als ze dus alzo bemerken zullen macht hebben citaties van ons overste gerecht te geven en die zaak aldaar te rechtvaardigen laten. Het zullen onze overste rechter en bijzitters goede vlijt en naarstigheid aan keren de partijen in goedwilligheid en vriendschap te scheiden; zodat het niet mag geschieden, als dan wat recht is, uit te spreken en vonnissen.

Item, de advocaten, procureurs en voorspraken zullen zweren naar het beste weten geen onrechtvaardige zaak aan te nemen bij onze vlijtige bestraffing; ook zal die rechter geen procureur nog advocaat toe laten, tenzij daartoe gezworen.

Item, daar zullen ook voor ons overste gerecht geen priesters, hetzij in zaken hen in recht geoorloofd, spreken of procureren; was het ook daar enige advocaat of procureur onrechtvaardige of ongefundeerde zaken wilde aannemen, zo zal men hem eerst met goede woorden dat afspreken; indien hij het dus niet wil laten zo zal men hem vlijtig straffen. Het zal ook elke procureur voor het recht op een rechtsdag in een zaak niet meer dan drie zetten mogen doen en daarmee besluiten, tenzij dat die rechter en bijzitters om redelijke oorzaak verder te zetten lieten. Er zullen voor deze ons overste gerecht elke partij in zijn zaak niet meer dan een procureur en advocaat hebben.

Item, was het dat enige partij die beklaagd werd en de eis van de klager wilde ontgaan met veel uitvluchten om in het belangrijkste niet te oordelen, zo zal hij al zijn vertragende uitvluchten in een maal voortbrengen.

Het zullen die advocaten en procureurs voor ons overste gerecht in hun voortbrengen geen Latijns woord of aanhalingen opschrijven laten; zonder dan alleen als het in de zaak besloten en geconcludeerd is, zo mogen als dan die partijen met nooddruft aanhalingen in hun geschriften int gerecht leggen.

Informatie van recht.
Er zullen ook geen advocaten, procureurs of anderen de rechters of bijzitters nog de tegenpartij schadelijke of smadelijke woorden voortbrengen om daarmee te uit te schelden bij onze vlijtige bestraffing en ongenade.

Van schadeloosstelling geld.
Item, zo gauw als die partij voortkomt en de klager zijn klacht gezet heeft en die zaak over de honderd gulden bedraagt zo zal hij van elke aparte zaak of verschillende klacht, daar de ene de andere niet aanhangt of aangaat, twee goud gulden in het gerecht voor de schadeloosstelling geven. Is het dat die zaak honderd gulden en over de vijftig was, zal men een halve goud gulden; wat onder vijftig gulden bedraagt zal men een oortje gulden in het gerecht geven. En als dan die beklaagde komt en tegen de beklaagde zijn antwoordt of uitvlucht voort brengt zo zal hij ook van zaken die over honderd gulden bedragen twee gulden geven. En hoe het minder bedraagt zal na advenant als de klager als voorschreven is geven.

Waas het ook dat die zaak in grond niet geld nog goed aanging, maar een schending van het persoonlijke belang was, dan zal van elke partij twee gulden gegeven worden.
Zo zullen die partijen eiser of verweerder die een kort geding verloor, een halve gulden geven; en van een eindelijke of definitieve twee goud gulden. Zo zal daarover geen ander geld voor die uitvoering schuldig zijn.
Item, als er enige partij zijn gerechte handel of akten kopie uit het gerecht hebben wilde, zal hij de schrijver voor een blad ongeveer van 30 regels geschreven een munt te loon geven.
Item, wil ook die partij dat oordeel of uitspraak in schriften onder de zegel uit het gerecht hebben, daarvoor zal hij een halve goud gulden betalen.
Zulk voorschreven geld zal elke onze overste rechter getrouw en vlijtig innemen en daarvan rekening en antwoord te doen.
Item, was het dat een arme man voor ons overste gerecht te doen had die om zijn armoede zijn zaken niet vervolgen mocht en zijn armoede bewijst of ten heiligen zweert, zo zullen hem het hele proces om niet, God te eren, gegeven en de procureur van ons geld geleend werden.
Valt het als dan dat diezelfde arme man die zaak tegens zijn wederpartij in het recht wint, zal hij tot erkenning van onze rechters en bijzitters in redelijkheid in dat gerecht schuldig wezen te geven.
Item, zo zal per jaar viermaal, te weten alle quatertemper, onze overste gerecht in onze stad Leeuwarden tot onze verandering gehouden worden.
Item, het zullen onze overste rechters en bijzitters omtrent zeven uur voor middag beginnen en zitten tot tien uur, na middag van een tot vier uur. Item, zo mogen ook de bijzitters, als die zaken veel zijn, delen; alzo dat sommige zitten en die ander ondertussen die uitspraak verenigen of tussen de partijen goedig behandelen; doch alzo dat onze overste rechters en bijzitters allen in zulk oordeel eendrachtig of dat grootste deel besluiten; ook zullen ze hierin niet spoeden, maar rijp beraden.
Item, als het nodig of nut bevonden werd onze overste gerecht te veranderen of op te stellen, dat zal zonder bezwaard der partijen geschieden en zonder iemand in zijn recht te verkorten.

Van hoger beroep aan ons overste gerecht.
Werd een partij van de grietmans of onder rechter op groot onrecht veroordeling der lagere rechters bezwaard, die mag aan ons overste gerecht appelleren. Alzo dat hij terstond in aanzien en tegenwoordigheid der rechters appelleert of daarna in geschrift binnen tien dagen van de dag van het gesproken oordeel of op het gelegde bezwaar. En zal ook als dan de rechter en de tegenpartij al zulk appelleren verkondingen en insinueren. En als zulks gedaan is zal hij van de grietman of onder rechters rapporteren aan ons overste gerecht bidden, die hem de grietman of onder rechter binnen 30 dagen na ordinantie des recht in schrift verzegeld schuldig is te geven zal wezen, welk rapport en die appellant aan onze overste rechter zal brengen; zo zal die overste rechter uit begeerte des appellant remming en verplicht in nooddruftige vorm geven. Was het ook zaak dat die grietman of onder rechter met geven der rapport ten einde der 30 uitstellen wilde en die zaak dat uitstel niet lijden kan, als dan mag de appellant, in presentie der rechters of grietman daar hij van hij geappelleerd heeft, voor een openbare schrijver of twee geloofwaardige mannen protesteren en betuigen, dat hij met het rapport die 30 dagen niet uit wachten mag en dus van de schrijver of twee mannen onze overste rechter een certificatie brengen; zo zal onze overste rechter hem daarop op remming en verplichting geven, niet tegenstaande dat al zulke 30 dagen niet voorbij waren.
Item, zo zal de grietman of onder rechter van het schriftelijke rapport over de vier stuivers niet nemen. En zal de grietman of onder rechter die akten voor hem houden op onze rechters verplichting onder zijn ambtszegel besloten en onze overste rechter met trouw behoeden voor zonden en van een blad op beiden zijden geschreven op een munt van die partij niet nemen.

Commissie om getuigen te horen.
Het is ook geordineerd: wanneer onze overste gerecht een onderzoek van getuigen beveelt en alzo tot commissaris geordineerd wordt zo zal diezelfde commissaris zich naar inhoud van de commissie houden en van elke getuige die hij verhoort niet over de vijf stuivers voor zijn arbeid nemen.

Van koppige weigering.
Opdat niemand moedwillig en te meer klaagt zo zetten wij: als de klager ons overste gerecht ongehoorzaam bleef zo zal hij ons overste gerecht twee goud gulden geven. En als de beklaagde ook ongehoorzaam werd een goud gulden geven. En daarboven dat recht op begeerte der wederhelft lieden.

2b Tekst nieuw landrecht voor Friesland.
Nadien wij Georg van Gods genade hertog te Saksen, landgraaf in Thüringen, markgraaf te Meien, Roomse koninklijke majesteit en de Heilige Roomse Rijk erfelijke gouverneur in Friesland, voergenomen dat ons gebeurt deze onze Frieslanden in goede ordinantie te stellen en ons regiment en overste gerecht ordineren en bestellen hebben we gedacht dat het niet minder nodig het gewone landvolk met goede verzorging en justitie te voorzien. Nadien diezelfde zwaar is in alle zaken en ons overste gerecht verzoeken of te gebruiken, daarom hebben wij met rijp beraad in elk deel van dezer landen naar ons goeddunken grietlieden geordineerd en die navolgende ordinantie bevolen te houden daar wij ook van iedereen met onze straffen en ongenade alzo willen gehouden hebben; daartoe alle onze grietlieden deze nageschreven eed gedaan en n die elke grietman opnieuw zetten zal.
Item, zij zullen beloven en zweren alle het volk in hun grietenij ons en onze erven als vorsten deze landen met vlijt in goede gehoorzaamheid te houden. Ook vlijtig toe te zien dat ons en onze jaarlijkse rente en accijns en andere onze gerechtigheid bij hun weten niet onttrokken of ontnomen worden; dat hij ook ongehoorzaamheid en onrecht, waar hij dat vindt, naar gebruikelijkheid en niet hoger dan na inhoud van onze ordinantie straft, de gehoorzame en vromen gunst en bijstand doen zal, elk naar zijn vermogen voor geweld te beschermen, gerechtigheid te geven en behelpen. En deze navolgende onze ordinantie in alle punten onverbreekbaar te onderhouden te houden; en hem daar geen gunst, vriendschap of profijt, ook geen ongunst, haat of nijd daarvan niet keren of wenden laten. Dat ook elke grietman niemand de ander zijn profijt neemt in zaken van zijn grietenij dan als hem in deze ordinantie toegelaten is; alles trouw en onvoorwaardelijk. En ook, hoewel van alle inwoners deze landen nieuwe huldiging en plicht genomen is, zo zullen ook alle grietlieden hierna van allen die geen huldiging gedaan of die nu in onze landen niet zijn en later komen of die 15 jaren oud zijn en eigen goed hebben, altijd in manieren in onze naam eed en plicht nemen.
Item, dat iedereen zweert onze erven en in hun gebruik hertog Hendrik, onze broeder en zijn erven, getrouw en onderdanig te zijn, onze schade te verhoeden, onze eer en nut te zoeken en te helpen zonder enig tegenseggen onderdanig en gehoorzaam te wezen; ook geen zaak te beginnen en in de raad niet te zijn die tegen ons of onze erven in enige manieren wezen mag. En dat iedereen onze gerechtigheid van renten en andere zonder enige afbreuk te geven en daar niet van trekken. En alzo naar het hoogste vermogen als een getrouwe onderdaan tegen zijn heer gebeurt en toebehoort, trouwe en onvoorwaardelijk te houden.
Op dat geen mens in zijn recht gebrek heeft zo zal elke grietman in elk dorp van zijn grietenij een rechter uit de verstandigste van dat dorp ordineren die alle macht en bevel hebben zal, wat hier voormaals een atte (rechter) gehad heeft; die zal ook macht hebben tussen diegene die twisten vrede te houden gebieden en de vredebreker te arresteren en vast te zetten of aan den grietman te openbare naar gelegenheid der zaken. Zal ook in het bijzijn van twee of drie van zijn buren alle geslagen, geworpen of gestoken wonden of andere schade, desgelijks alle schaden die in het veld geschieden bezien om geld, schuld, velschade en andere kleine gebreken tussen de partijen te behandelen en goedaardig te scheiden, docht de boete en inbreuken die in enige zaken vallen aan de grietman wijzen. Die rechter zal ook alle inbreuken, misdaad en alle onrechtvaardige handelingen wat in zijn dorp of in het veld daar te voren gebeurt op de volgende rechtsdag aan de grietman dragen en daartoe deze navolgende eed doen. Hij zal ook profijt en nutschapen hebben die een rechter hier voormaals gehad heeft en wat hem van de grietman daarboven toe gelaten werd.
Was het ook een klein dorp daar maar drie of 4 huizen zijn, daar zullen twee tezamen of diezelfde kleine dorpen tot een ander dorp waarin een rechter is, geordineerd worden.
Die rechter zal tot zijn ambt of office zweren dat hij in alle aangevoerde artikels die hem in zijn ambt bevolen zijn trouw wil houden, onze gehoorzaamheid en gerechtigheid versterken. Ook uit gunst of genieten, uit vriendschap, ongunst, haat of nijd, niemand voor zijn onschuld bezwaren en iedereen naar zijn vermogen tot gerechtigheid te helpen; trouwe en onvoorwaardelijk.
Er zal ook elke grietman uit elk kwartier van zijn grietenij een man, of daar geen kwartieren zijn, vier van de verstandigste en besten, kiezen en uitkiezen die alle rechtsdagen neven de grietman, of als die grietman uit redelijke oorzaak niet tegenwoordig zijn mag, bij een die de grietman in zijn stad ordineren zal, aan recht zitten en elke partij voortbrengen en horen. En als ze die partijen goedaardig – wat ze alle tijden proberen zullen – niet scheiden mogen zo zullen ze recht en gelijk oordeel spreken. Indien ze het recht in bijzondere zaken niet begrepen zo zullen ze raad van de verstandige en geleerde lieden verzoeken zodat niemand in zijn recht verkort wordt.

Datzelfde recht zal ook in elke grietenij alle weken, 14 dagen of vier weken het minste of meer zoals de nooddruft eist en de tijd lijden wil gehouden worden en op de einden en plaatsen daar het van ouds gehouden is; uitgezonderd waren die rechten nabij steden of dorpen daar ze hier voormaals gehouden zijn: die zullen nu in dezelfde steden of dorpen gehouden worden, tenzij dat het gewone volk van de grietenij het met een goede oorzaak op een andere plaats wil hebben.
Item, voor hetzelfde recht zullen de partijen voor citaties, vonnis en anders ook de procureur niet meer dan als hierna in der ordinantie gezet is geven of nemen; van welk geld wat alzo van citatie oordeel en diergelijke gevallen wordt zullen de grietman en de andere vier die tot het recht zitten gelijk delen en dat geld van executie zal ons en de grietman gelijk toe staan. Wij willen ook dat geen procureur op een en van een zaak niet meer dan twee stuivers nemen zal; waar dat van enige procureur niet gehouden werd, dat zaal van den grietman op het eind daar dat gebeuren zal aan de nemer en gever gestraft worden.
Voor dezelfde gerechte zal geen priester procureren of voorspreken mogen, tenzij dat hij het om niet deed in zijn eigen zaken.
Item, iedereen die nu en in toekomende tijden onroerende goederen, hetzij huis of land, hout, water of anders verkopen, wisselen of vergeven wil; is die kop 200 gulden waard zo zal dat met ons of onze regenten toestemming en wil geschieden. Is diezelfde koop onder de 200 gulden zo zal het met de toestemming en wil van de grietman geschieden. En daarop zal elke koper ij ons, onze regenten of grietlieden aan het oord daar de toestemming gegeven werd toestemmingsbrieven nemen; van dezelfde brieven zal men niet meer dan van elke gulden koopgeld een halve stuiver – daar 28 stuivers een goud gulden gelden – geven.
Welke man of vrouwe, geestelijk of wereldlijk, gekocht, gewisseld of gegeven goed zonder toestemming een jaar lang in het bezit ervan wordt gevonden, die zullen dat goed verliezen; daarvan zullen ons drie delen en diegene die ons zulks vermeldde dat vierendeel toestaan.
Wij, onze regenten en grietlieden, willen en zullen ook de koop zonder redelijke oorzaak niet weigeren. Meer wat de geestelijken aan goederen gegeven of verkocht werd, dat zal staan op ons inwilligen en toestemming. En zonder onze of tot onze bijzondere toestemming niet toe laten enige goederen of bezittingen zullen die grietlieden de geestelijken niet toestaan.
Item, en zullen ook onze grietlieden zonder onze regenten toestemming niet toe laten enige goederen of bezittingen aftrekken van een dorp of grietenij in het andere.
Het zullen ook verder onze grietlieden boeten en straffen of inbreuken niet hoger dan onze ordinantie inhoud nemen, maar om Godswil mogen ze verminderen naar gelegenheid der zaken en nooddruft; doch dat de grietlieden van al zulke vermindering geen bijzonder profijt nemen of verwachten zullen.

De grietlieden zullen ook alle excessen straffen en boete, inbreuken of schikkingen daarvan nemen; uitgesloten wat dat leven aangaat zullen ze onze regenten wil daarin voornemen.

En wat ze van schikkingen, straffen, inbreuken of boete of executie geld nemen, zullen ze ordelijk elk jaar de maandag na Heilige Drie-eenheid (zondag na Pinksteren) rekening doen, hoeveel dat van elke zaak gevallen is en wat de accijns geweest is; daarvan zullen de grietlieden de ene helft hebben en ons dat andere deel volgen laten.

Welk mens die boete of straf met recht meent te verontschuldigen daarvan en om die zal die grietman recht geschieden en gaan laten.

Item, wij ordineren en willen ook dat men van nu voortaan in deze onze Frieslanden n maat van koren en ander zaad, n el, n maat van wijn en bier houden zal. Namelijk het koren of zaad maat: na geijkte en rechtvaardige maat of loop (83,6 liter) van onze stad Bolsward. De ellen: naar lengte der el van onze stad Workum. (70, 9cm) En de maat van wijnen en bier als van de ommekannen, half ommekannen, mengelen en pinten: naar grootte der ommekannen, (1,9 liter) half ommekannen, mengelen en pinten van onze stad Leeuwaren. Desgelijks zal men ook van nu voortaan in deze onze Frieslanden anders geen gewicht dan Keuls gewicht gebruiken. Doch dat een ton boter wegen zal drie maal honderd pond vrij, zonder het hout, wat men taxeren zal op 24 ponden. Insgelijks zal ook een pond kaas wegen 300 pond. En zal men voort alle zout bij gewicht verkopen

Item, werd daar iemand dood geslagen zo zal dat in de rechters en klagers of klagers en rechters wil staan of men de dader pijnlijk en op zijn hals wil klagen – want hij met de daad zijn hals heeft verbeurd – of dat men de dader met geld wil laten betalen en verbeteren. Doch cal die klager buiten de wil van de rechters en wederom die rechter buiten de wil van de klager, alzo dat de ene buiten wil van de andere die misdaad civiel –dat is burgerlijk – te maken geen geweld of macht hebben zal; werd dat ook van partij en rechter toe gelaten die voor aangeroerde misdaad met geld te verbeteren, zo zal die dader betalen de naaste erfgenamen van de dood geslagene anderhalf honderd goud gulden.
Item, zo zal ook die betaling van dat geld de vrienden van de dader, die geen hulp of bijstand daartoe gedaan hebben, niet schuldig of verbonden wezen iets te geven, tenzij dat ze uit hun goede vrije wil daartoe doen wilden; daar men ze niet toe zal dwingen, maar het zal in hun vrije wil en toestemming staan.
Item, werd iemand twee ogen of twee handen of twee voeten uitgeslagen afgeslagen of verlamd; dat zal gelijk een doodslag met geld betaald en beboet worden. Werd ook iemand een oog uitgeslagen of uitgebroken of een hand of voet afgehouwen of verlamd: die zal men met half zoveel boete verbeteren.
Item, wie de anderen zijn neus of zijn lippen of een van beide of van zijn tong beroofde: die zal de klager verbeteren voor elk van de stukken voor een halve doodslag civiel.
Item, wie de andere een duim of vinger beroofd of verlamd: die zal voor elke een vierendeel eens mans geld de klager vergelden. En werd hij beroofd van twee duimen of twee vingers: zal de dader de klager met een half mans geld verbeteren; waren ook die stukken meer dan twee, zo mag die boete niet hoger stijgen.
Item, voor de teen zal half geld, als van di vingers voorgeschreven staat, betaald en gegeven worden.
Item, een oor af: zal men verbeteren met een vierendeel eens mans lijf, en twee oren nog zo veel.
Item, alzo menige tand een uitgeslagen werd: alzo vaak zal de klager ter verbetering vier goud gulden gegeven werden.
Item, of een der armen of benen in twee geslagen, gebroken of gehouwen werd: de dader zal voor elk stuk, in zover dat hij daarvan niet lam werd, 15 goud gulden betalen. En werd hij daarvan lam: zo zal de dader de klager diezelfde leemte boven 15 goud gulden boeten en verbeteren, gelijk als van voeten en handen geschreven staat.
Item, alzo menige rib een geslagen werd: al met 6 goud gulden de klager beboet en verbeterd worden.
Item, een mans geslacht of vrouwen borst: zal voor eens mans lijf beboet en verbeterd worden.
Item, een geslagen, gestoten of geworpen wonde in het hoofd, door het been: zal elk met 24 goud gulden beboet en verbeterd worden,
Item, andere wonden in het hoofd of in andere leden die dat been niet beschadigt of letten: zal de klager met 5 goud gulden verbeterd worden.
Item, een vleeswond een vinger lang: 5 goud gulden; of is die wonde nog een vinger langer, minder of meer, kan niet grijpen: tien goud gulden.
Item, een dorgaande wonde in het lijf: 15 goud gulden; en is het verder doorgekomen: 30 goud gulden.
Item, een bloedgolf: een halve goud gulden; en maakte die bloedgolf een litteken of schande in het aanzicht: zo is het 4 goud gulden.
Item, haar plukken of vuistslag: een halve goud gulden. En mes trekken in boosheid zonder misdoen: gelijk veel.
Item, alle wonden die door de hals, arm, hand of voet of door ander ledematen die doorgaan en aan beide zijden open: zal men voor twee wonden verbeteren.

Item, alzo menige wond een geslagen, geworpen of gestoten werd: alzo menige boete zal de klager gegeven worden. Zo hij ook van zulke wonden dood bleef: zo zal men alleen de doodslag verbeteren en die wonde niet.

Item, als een man geslagen, gestoten of geworpen werd daar van hij geen wonde blauw of bloederig mag bewijzen of bekend werd: zal men den klager een halve goud gulden geven.
Item, wie een ander uitdaagt om tegen hem te vechten: zal een gulden gelden; daartoe alle inbreuken en boten die hij doet te betalen, zo daarna volg en geschiedt.
Item, alle bezeren met brand of gekookt water: zal naar wijsheid der rechters en gelegenheid der ander wonden verbeterd en bestraft worden.

Item, als iemand met een of meer wonden bezeerd werd: diezelfde wonden of bezeren zal de klager den rechter of onder rechter of gerechtsbode of twee betrouwbare mannen zien laten. En wat in datzelfde van een als namelijk rechter, onder rechter of gerechtsbode of twee betrouwbare mannen voor een wonde of bezeren betuigd wordt: daarna zal die wonde en letsel verbeterd en gestraft worden.
Item, alle voort de belediging, alzo vaak die in verschillende steden geschieden: zal met twee goud gulden tegens de klager te verbeteren.
Item, of een de anderen om belediging die hem aan zijn lijf ging voor de rechter of gerecht beschuldigde en niet overwinnen kon: diezelfde zal die klager die belediging met een vierendeel een mans lijf verbeteren.

Item, wie de andere in een gracht of water zonder bezeren en gevaar van zijn lijf stoot of werpt: die zal zulks met twee goud gulden verbeteren.
Item, wie de andere zijn huis omstoot of breekt of anders in boosheid en met geweld er bij dag inging: die zal zulke misdaad de klager met 10 goud gulden verbeteren en moet daartoe andere misdaad dubbel verbeteren, gelijk hierna geschreven staat.
Item, als iemand tegen de onwil van de andere bij nacht in zijn huis ging als deuren en vensters gesloten zijn en daar bevonden of gegrepen werd of van hem bewezen werd: diezelfde mag van de waard en waardin voor een moordenaar, dief of andere zaak aangeklaagd werden.
Werd ook diezelfde gewond, verlamd of dood geslagen: dan zal men geen boete of verbetering te geven schuldig wezen.

Item, de helper tot al deze voorschreven zaken zal gelijk de dader gestraft worden. Item, zo wie er naar de vogel schoot of wierp of andere zaak zonder voor waarschuwing begon waarmee hij tegen zijn wil een mens of dier verwondde of verlamde of doodde: dat zal hem niet aan zijn hals gaan. Niettemin zal hij zulks met geld verbeteren en boeten, gelijk als hierboven en hierna beschreven staat.

Item, de vrede breker zal men, alzo als in de vrede geboden is, straffen.
Item, alle boven geschreven inbreuk zal tegen de partij en rechter na achting der personen en vrijheid der stadsgebod verbeterd en gestraft worden: namelijk een elke burger of landman, dienstman en dienstmaagd en der gelijke lieden zal boete en verbetering, gelijk in alle punten voor aangeroerd, betaald en gegeven worden; hovelingen, geestelijke personen, rechters, gerechtsboden, vrouwen of jonkvrouwen zal men dubbele boete en verbetering geven; die vrouwen die zwanger zijn drievoudig.
Item, als deze boven geschreven inbreuk in een mans huisvrede of op de straten als een toe of van de kerk of gerecht of te markt ging of voor recht staat: datzelfde zal dubbel beboet en verbeterd werden. Geschiedde deze voorgeschreven stukken in de kerk, kerkhof of kraam: zal viervoudig verbeterd werden. Was het ook dat men in de kraam bier verkocht of open gasten hielden: dat zal niet anders alsof het in een anders huis geschiede geacht worden.
Item, alle huislieden die dubbele boete of meer opgelegd en toegesproken is die dezelfde voor aangeroerde inbreuken of misdaden deden eens of meer zullen boet en verbetering geven en betalen in manieren en maten zoals ze zelf ontvangen en beuren zouden.
Item, zo deze inbreuk aan de regenten, rechters of officiers der landvorsten gedaan worden: zullen n achting der personen en oorkonde der regenten gestraft, beboet en verbetering gegeven worden.
Item, de rechter zal van al deze boven geschreven en na geschreven inbreuken half zoveel hebben als de partij klager; daartoe alle vecht geweer en getuig.

Item, al deze boven geschreven inbreuken en misdaden zal die ingebroken is en in geld gesteld zijn die zal het met twee betrouwbare getuigen bewijzen. En heeft de klager niet meer dan n getuige zo zal hij met zijn eed zijn getuige versterken en genoegzaam maken; en heeft de klager geen getuigen zo mag de beklaagde zich de klacht met zijn eed verlossen en bevrijden. Zo ook de beklaagde zich zo'n eed weigerde of dat de klager zoals boven aangeroerd is die beklaagde die inbreuk en boette hem boven gezegd te verbeteren en te betalen schuldig is.
Item, zo deze boven geschreven inbreuk tegen een buur of landman in de tijd van zijn arbeid als hij ploegt, maait, scheert of zijn vruchten verzamelt of naar huis voert of in arbeid te dijken, ter sluis gebeurde: zal men dubbele boete en inbreuk betalen.
Item, als deze voorschreven een of meer van een dwaas en onzinnig mens of onmondig kind dat onder 12 jaren is gedaan werd: dat zal hen niet aan het lijf gaan, zonder hun naaste verwanten en hun momboors zullen dat met halve inbreuk en boete te betalen schuldig wezen.
Item, zo wat vrouwen of jonkvrouwen in deze inbreuk schuldig zijn: zullen ze halve boete en inbreuk gelden. En was het alzo dat diezelfde vrouwe het vechten aanleggen wilde of begon, zo zullen ze boete en inbreuk betalen, in manieren die vrouwen zulks ontvangen zullen.

Item, zo een man twee wijven trouwde en een wijf twee mannen: dat zal in willekeur der rechter en partij staan, pijnlijk te doden of burgerlijk te vorderen; zo hij burgerlijk behandeld werd zal die man de vrouwe dochters met zo’n soms als haar vader tot de eer te betalen had gemogen besteden of zoveel als diezelfde tot erfenis had. Dergelijk is het zo een vrouw of wijf in zo’n geval geviel, zal ze als voorschreven is in boete en inbreuk vervallen zijn.
Item, zo een of meer met hun aanhangers oploop maakt of begon met woorden of met werken tegen het recht of algemene nut in steden of dorpen: die zal men onthoofden. En gebeurde zulks tegen de landsvorsten of zijn regenten: die zullen lijf en goed verbeurd hebben.
En als iemand zulks vernam en wist en niet vermeldde of openbaarde: die zal men gelijk de dader als voorschreven is berechten. En wie oploop of aanslag openbaarde: die zal het goed van de dader hebben.
Item, zo er een voor gerecht komt en citeert is en die ongehoorzaamheid blijft: diezelfde zal een halve goud gulden, half de rechter en half de klager, voor de eerste versmading geven; en voor die andere versmading dubbel; en op de derde dag of gerecht zal hij voor recht komen en allee uitvluchten in een keer voort brengen. En als hij die keer nog ongehoorzaam bleef zo zal hij in de hoofdzaak of belangrijkste heel en geheel verdoemd worden, behalve zijn noodzaken daar het recht van spreekt. En zal op de vierde dag geciteerd werden zijn behoeven bijstand en rechte noodzaken voort te brengen. En als het alzo niet geschiedde, alsdan zal de klager naar verluidt zijn klacht geholpen werden.
Item, dat gerecht zal hebben van een citatie een stuiver, van een kort geding vonnis een oortje goud en van een vonnis definitief dubbel.
En doet die rechter executie: daarvan zal hij hebben het tiende deel der verholpen som en dat zal die beklaagde betalen.
Item, als zich iemand de executie wilde tegen staan en weren: die zal alzo vaak als het geschied is gestraft worden in 6 goud gulden tegen de rechter.
Nochtans zal men de klager dat zijne uitvoeren en bijhelpen.
Item, als iemand de andere zijn land met opzet afoogst, maait, scheert of verzameld: de dader zal de schade dubbel betalen; geschiedde dat ook onwetende, zal die schade eenmaal betalen.

Item, wie de anderen schade doet met zijn beesten: zal die schade in maten als hem over geweest was betalen. En laat hij het andermaal verbieden, alzo danig zal hij dubbel betalen.
Item, of die beesten een schade of hinder aan een mens deed en diezelfde beesten voormaals niet geroepen waren en die man dat beest verliet en over gaf: zo is die man des misdaad ontbonden.

En was het dat hij die beesten tot hem nam of dat diezelfde die hier voormaals beroepen was: zo is die heer van dat beest die inbreuk en boete in maten gelijk of het van een mens gedaan was half schuldig te betelen. Als zulks ook geschiedde van een hond die aan een ketting of voor het huis van een man onthouden werd: daar zal die man geen schade van hebben. Desgelijks is het ook van ander dieren die een man in zijn stal of huis onthoudt.
Item, als iemand de andere zijn beeste verlamt, doodslaat of anders met slaan of stoten of werpen onnut maakt: die zal die beesten tot hem nemen en betalen het beschadigde beest met de schade in maten als hij dat met zijn eed houden wil, behalve de rechter maat. En was het dat iemand een jachthond of waakhond zonder nood doodsloeg of verlamde: zal dat boeten met twee gulden.
Item, daar zal geen kommer in recht toe gelaten werden tegen enige bezittende man in deze landen dan uit oorzaak, namelijk tegen de personen, de vluchtig of zo arm zijn of zijn goed onnut toe brengt zodat het is te bezorgen dat men de schuld aan hem niet bekomen mag: bij boete van drie goud gulden die dat kommer begeert, te betalen de landsvorsten.
Item, als een wereldlijk persoon, vrouwe, man of weduwe, een andere wereldlijk om wereldlijke zaken voor het geestelijk recht citeerde: die zal de landsvorsten in 10 goud gulden vervallen zijn.
Item, alle zaken die gemengde jurisdictie zijn: die zal ten eerste maal voor het wereldlijke gerecht, bij boeten van 10 goud gulden gerechtvaardigd zijn die de landsvorsten zal vervallen zijn.
Item, men zal alle moordenaard, dieven, moordenaars, of die te branden dreigt die hun bedgenoot of kinderen doodden, kerkenbreker, vrouwen verkrachter en andere die de lieden hun leven verkorten: zal naar keizer of Saksers recht aan hun lijf en leven gestraft werden; tenzij dat het zak was dat het uit redelijke oorzaak anders werd bedacht bij het gerechte, dat men zulks met geld zal mogen betalen en verbeteren. Dat zal alleen in bedenken en oorkonde der regenten staan en van diezelfde regenten gerechtvaardigd en gestraft werden. Dergelijke zal men houden met diegenen die de brieven verzegelen of instrumenten vals maken of wetend gebruiken en diegene die valse maat gebruiken, valse ellen of vals gewicht.

Item, de echtbrekers zal tegen de partij zijn bedgenoot verbeterd werden na recht en tegen de rechter in 25 goud gulden, alzo vaals als het geschied gestraft werden.

Item, als iemand in deze voorschreven inbreuk die op geld gesteld zijn falen en die aan het goed niet te betalen hadden: diezelfde mag men uit het land wijzen, verdrijven of gevangen houden of gesteld te worden te arbeiden alzo lang als die boete en inbreuk voldaan is.

Item, zo een er een gebod of verbod van de regenten der landsvorst zijn jaarrente aangaande of anders te algemene land aan dijken, legertochten of anders het algemene land merkelijke zaak onwillig of weerspannig maakte: den of die zullen ne be Item, na dien alle zaken ook niet mogen bedacht of in schrift gebracht werden, daarom zullen toevallen zaken ook boven geschreven handel limiter naar recht en goeddunken der regenten gesteld en uitgezet worden.

En tot een besluit dus alles in goede ordinantie begrepen willen wij bij onze zware straffen en ongenade vast van iedereen – tot ons herroepen die we vanwege onze vorstelijk macht aan ons houden – gehouden hebben.

Tot oorkonde hebben wij de zelfde onze ordinantie met ons signet getekend.

Geschreven in het jaar Ons Heren 1504 op de derde dag van juli, denken en achting der regenten gestraft werden.

Item, de steden zullen hun regering en recht – tot onze verandering die wij hierin vanwege onze vorstelijke macht aan ons houden – naar oude gewoonte bestellen; doch dat ze alle jaren nog eens zoveel personen als ze plegen tot hun regering en recht te gebruiken onze regenten getekend zenden waaruit onze regenten diegene die ze goed denken de staat te regeren zullen ordineren en dezelfde schriftelijke confirmatie geven; in dezelfde schriften zullen ze vanwege ons de gemeente gebieden dezelfde in de tijd van hun regimentsonderdanig en gehoorzaam te zijn. En zulke brief zal terstond de gemeente gelezen en de geordineerde der raad gepubliceerd werden. Alsdan zullen diezelfde geordineerde raadspersonen deze navolgende eed doen.
Als de doorluchtigste hoog geboren vorst en heer, heer George, hertog tot Saksen, landgraaf in Thüringen, markgraaf te Meien, erfelijke gouverneur in Frieslanden, mijn genadigste heer, mij N. nieuwe de volgende deze stad te regeren geordineerd spreek ik en beloof naar mijn hoogste vermogen zij n vorstelijke genade, ook alle inwoners van deze stad met eer en het beste te zoeken en behelpen; ook trouw en vlijtig of naarstigheid te toe doen zijn vorstelijke genade, erven en regenten en de voorgenoemde lieden deze stad in goede gehoorzaamheid te houden, zijn vorstelijke genaden schande, oneer en wederwaardigheid te keren en wenden; elke mens die recht zoekt in deze stad tot zijn gerechtigheid te helpen, niemand in zijn recht wetend te verkorten of te verhinderen of enigerlei onbetamelijke wijze te bezwaren met het algemene goed van de stad en nut trouw tot het stadsprofijt te handelen; en mij door geen nut, eer, gunst, vriendschap, haat of vijandschap bewegen laten; ook in geheel geen nut voor mij zelf, dan zoveel me toegelaten is, te zoeken of te gebruiken; trouw en onvoorwaardelijk en die allen genoeg te doen en zweer bij God en al zijn heiligen.

Na zulke eed gedaan zullen diezelfde regeerders alle stadszaken ten beste handelen, alle handwerk en anders ordineren daarmee elk mens gelijk recht geschiedt. En zullen vooral er vlijt aan doen de partijen met die met de anderen te doen hebben geen trost einde of recht te geven; voor alle dingen onderzoeken zodat ze goedaardig – en wanneer dat niet wezen mag, rechtvaardig – laten scheiden.
Zij zullen ook inbreuken, boeten en straffen, niet anders nog hoger dan naar tenor van ons land ordinantie beschreven, nemen. En wat daarin niet beschreven is zullen ze naar hun oude gewoonte gebruiken. Zo zullen ze ook alle zaken die dat leven niet aangaan rechten en schikkingen nemen en die schikkingen of boete tot hun stads verbetering tot ons herroepen gebruiken. Maar zaken die het leven aangaan zullen ze aan onze regenten wijzen en zich naar het bevel van de regenten houden.
Er zal ook elke raad in alle steden met het uitgaan van het jaar tijd onze regenten, hoe dat met de gewone stadsgoederen gehandeld is, wat van het gerechte genomen is, hoeveel en waarvan iedereen gegeven heeft rekening geschieden opdat ze verder het beste mogen aanraden.
Item, de steden zullen er vooral op zien dat men de gewichten, maten en ellen van onze ordinantie gehouden werden. Ook de handwerkers en handelaars niemand met hun handwerk en handel bedriegen. En dat vooral de goudsmeden rechte ordinantie houden.

Het zal antwoorden de oude raad die nieuwe bevestigde raad in het bijzijn van twee mannen uit elk gilde alle tijd op een zekere dag al hun innemen en uitgaven duidelijk volstandige rekening en onderricht te doen en die, alzo voorschreven is, onze regenten in ons afwezen te sturen en hun gemoed en mening daarvan te vernemen.

3a Georg reist ter inhuldiging door de Ommelanden eerst naar Aduard; Sicke Benninge komt naar zijn stoet kijken.
Als nu die hertog de West Friezen deze nieuwe rechten had ingesteld zo wilde hij dit land tussen de Eems en Lauwers ook bezien en reisde door Langewold en Hunsingo en Fivelingo naar Appingedam. Toen ik hoorde op welke dag hij te Aduard wilden wezen zo trok ik, Sicke Benninge naar hem te Aduard om de vorst en ruiterwerk te bezien. Zo kwam de hertog van Saksen zelf in persoon heerlijk zoals een voorst toe behoort en had bij hem wal zes graven en wel 250 opgetuigde paarden en die ruiters uiterlijk goed toegerust en met opgetuigd. Hiertoe had hij bij zich omtrent 300 voetknechten, recht uitgelezen krijgsvolk met hun veldgeschut en karbussen in de orde en twee wagens geladen met haakbussen en buskruit.

Item, ook had hij vele wagens mede waaronder waren twee bedekte bespannen wagens en elke wapens met zes kostbare grote paarden voor de wagen en daarop waren zijn kostbare kleinodin, zilver en goud, klederen; want al datgene dat men daar aan tafels mee berecht ter maaltijd waren niets anders dan al zilveren vaten, schotels, kannen en schenkvaten. Ook hadden ze mee vele wagens waarmee ze voerden wijn, proviand en alle keuken gereedschap als potten, ketels, pannen en spiesen.
Die nacht zo bleef hij met zijn volk in Aduard; maar hij had de hele dag en nacht volk te voet en te paard tussen Groningen en Aduard, die dat veld bewaarden voor die van Groningen, daar hij toen nog boven het bestand voor beducht was; want hij was zonder geleide en buiten verlof der stad Groningen door die landen dus reisde en verliet zich op dat bestand dat tussen beiden gemaakt was en op zijn ruiters en knechten die hij bij zich had. Dat eertijds geen vorst met zodanig volk te doen was geweest te doen in die tijden toen die van Groningen in hun volle macht waren en al deze Ommelanden onder hadden en regeerden; welke macht ze droevig hebben vermaledijd, met te veel hoogmoed toe gebracht zich zelf en gans heel Friesland gezet en gebracht in een dwaling en eigendom daar het door bijzonderheid nimmermeer zal uitkomen en zal moeten blijven onder heerschappij, bedwang en eigendom van enige landsheren, dat God verbeteren moet.

3b Georg wordt te Appingedam door de hoofdelingen gehuldigd.
De volgende morgen vroeg zo rustte de vorst met zijn volk en reisde voort naar Aduarderzijl over de brug voorbij dat blokhuis Stuir Groningen, voort naar Winsum naar Appingedam; die kwamen hem tegemoet bij Dijkhuizen met kruisen en vanen, met alle geestelijkheid, geestelijk en wereldlijk en vielen op hun knien en haalden hem fatsoenlijk in. Maar hij wilde van die gemeente niet gehuldigd wezen, maar de hovelingen der Ommelanden die in Appingedam weren die hebben hem daar huldiging, plicht en eed niet beter gedaan dan ze zijn vader eertijds ook al gedaan hadden.
En daar kwam de graaf van Oost-Friesland graaf Edzard ook in Appingedam bij de hertog; wat hun handel of afscheid van die twee waren is me onbekend.
En daar triomfeerden ze tezamen 4 of 5 dagen en de graaf eerde de hertog met de onkosten die daar gedaan werden. En toen hij alle dingen waarmee ze geindigd hadden zo trok de graaf weer over de Eems en de hertog met zijn volk wederom door Duurswold naar Kropswolde, ter Kniepe over naar Zuidlaren en die nacht bleef hij te Rolde; dat de Groningers spijtig was te lijden dat hij al hun landen aldus omtrok met zo' n klein volk zonder hun toestemming.

Deel III-F

Groningen slaat telkens de Saksische eisen af, maar komt door samenwerking van Georg van Saksen en graaf Edzard steeds meer in het nauw .(1504-1505)
1 Graaf Everwijn van Bentheim bewerkt bestandsverlenging.

Dit bestand dat aldus duurde deden beide partijen elkaar geen verdriet; maar in het einde van het bestand was meester Ulffert, daarvoor in deze kroniek al eerder van aangehaald is, tussen beide partijen werkte om een langer bestand toe maken. Alzo was daar een oorlog opgerezen tussen de Roomse koning Maximiliaans en de landgraaf van Hessen en de hertog van Saksen met hun aanhangers en helpers aan de ene zijde en de palsgraaf op de Rijn ter andere zijde. Alzo geloof ik dat den hertog van Saksen dat bestand alzo goed zou behagen als dat de Groningers; want hij daar met de Roomse koning en de anderen vorsten zoveel te doen had dat de palsgraaf zich geheel te werk stede. En hield tenslotte de overhand met een traktaat en handel dat tussen beiden partijen bedongen werd; zodat de hertog van Saksen en vanwege de oorlog die tijd duurde geen hulp nog bijstand krijgen kon van de heren en vorsten. Alzo werd daar een nieuw bestand bedongen tussen de hertog van Saksen en de stad Groningen dat duurde al tot de volgende zondag in de vasten anno 1505. En tot deze bestand te maken werkte de graaf van Bentheim graaf Everwijn mede in zodat het betere voortgang kreeg want die graaf had groot gehoor bij de Saksische heren omdat zijn vrouwe de Saksische heren was bloedverwant; en de Groningers stonden ook vriendelijk met de graaf want die graaf had de stad met een grote opmerkelijke som geld geholpen waarvoor hij uit de stad had omtrent 40 tonnen boter en had twee windmolens timmeren laten voor de poort; zodat hij zich wat ernstig in deze handel bewees. En dit voorgenoemde bestand werd beloofd en aangenomen te Gerkesklooster. Daar vanwege de Saksische heren was ter rechtszitting een ridder geheten heer Willem Trux met ander twee of drie heren, omtrent 11 of 12 sterk te paard; en vanwege Groninger waren daar twee burgemeesters als Luedecken Hoerencken en Coert Coenerdes, en Peter Sickinge hoofdman en meester Gelmer, Raadsman, met drie wagens vol volk. En daar was een burger van Groningen geheten Wijert Eijsema mede te Gerkesklooster, doch van zijn eigen bedrijf want hij was daartoe te Bierum geboren was, zo had hij daar toch zijn handel zodat hij haar niet met de Groningers gekomen was. En desgelijks was daar gekomen een hoveling uit Dongeradeel geheten Tsalinck Luwens en was ook met de Saksische heren niet gekomen, maar toch om zijn eigen werf. En zo werden die Tsalinck en Wijert tweetalig en twistend met elkaar zodat Tsalinck Wijert daar dood stak in de abdij wat de Saksische zeer mishaagde en leed was dat men op hun rechtszitting zodanig ongeluk deed in hun bijzijn. En zo werd Tsalinck in de nacht van de monniken uit dat klooster gestoken en weg geholpen zodat hij uit het land weg kwam, anders had het hem zijn hals gekost.

2a Vredesbesprekingen te Rolde mislukt.

In dit bestand voor aangeroerd zo was de graaf van Bentheim nog zeer aan het werk tussen beide partijen en schreef aan de vorsten van Saksen en de Groningers dat er een dag van vriendschap werd beraamd te Rolde in het land van Drenthe. En daar kwam die graaf van Bentheim zelf in eigen persoon op die dag en de vorst van Saksen zond daar uit Thringen of Meien een ridder geheten heer Sieger Ploech en uit de hof van Leeuwarden kwam heer Willem Trux, beide gevolmachtigde vanwege de vorst. En deze heer Sieger kwam door Oost-Friesland van de graaf, door Appingedam en voort door Groningen en was dar een nacht binnen de stad. En die hovelingen in de Appingedam, als jonker Roelof en Wigboldt en Rechter Aijlckema in den Ham weren mede op deze vriendelijke dag en waren in het terug komen een nacht binnen Groningen want ze waren geleid. Zo deed de graaf van Bentheim grote vlijt op deze dag om beide partijen in vriendschap te verenigen; maar dat kon daar niet gevonden wezen en de Saksische heren waren sterker en wreveliger dan ze tevoren ooit gewest waren zodat ze zonder en vaneen scheidden.

2b In Gerkesklooster nieuwe bestandsverlenging.
Item, daarna werd nog een dag beraamd tussen beide partijen te Gerkesklooster; daar de regenten der Saksische kwamen ter rechtszitting en die van Groningen stuurden daar Luedecken Hoerencken en Coert Coenerdes, beide burgemeesters, en Peter Sickinghe, hoofdman, en meester Gelmer Raadsheer en secretaris, met drie wagens vol volk. Daar de Groningers nog werd voorgegeven, nog sterker dan dat ooit tevoren op enige tevoren gedaan was, alzo dat ze zouden de vorsten van Saksen hen hun stad openen en hen doen plicht en eed en ontslaan zich gans en geheel de Friese Ommelanden die et hen verbonden waren; en die schade van roven, branden en de hovelingen huizen om te werpen en van de onkosten die de vorsten van Saksen gedaan mochten hebben, wilden ze hen genadig binnen laten. Wat de Groningers geheel niet doen wilden, maar daar werd een bestand bedongen tussen beide partijen dat duurde tot Pasen naast komend anno 1505. En deze voorgeschreven dag werd voornamelijk beraamd vanwege dat die van dat blokhuis gelegen bij Aduarderzijl, dat ze noemen Stuer Groningen, hielden al die schepen aan die te Groningen op wilden met haring, olie, vijgen, rozijnen en ander koren. En dat geschiedde hierom, want in het bestand voordat dit bestand was bedongen dat die van Groningen de Ommelanden niet zouden bezwaren met enige schattingen van hen te hebben of anders enig diens vermist grachten of bolwerken; desgelijks zouden die Saksische niet meer vestigen van datgene dat ze in hadden. Wat aan beide zijden niet gehouden werd, want die van het blokhuis versterkten dat blokhuis zeer vast en die van Oterdum ook hun bolwerk en grachten; en die van Groningen schreven uit om schatting te hebben van de Ommelanden. En dat was die zaak dat die van het blokhuis die schepen zo aanhielden. En op de voorgeschreven rechtszitting te Gerkesklooster werd bedongen dat al dat goed werd vrij gelaten en die schepen mochten daarna vrij en vaardig op en uitvaren gedurende de tijd van het voorgenoemde bestand.

3c Nog eenmaal bestandsverlenging, maar geen voortgang meer.
Anno 1505.

De vrijdag na Pasen toen dit voergenoemde bestand ten einde was zo was daar een dag beraamd te Gerkesklooster daar de raad van den Saksische heren en de Groningers bijeen kwamen. Zo aren de regenten van de hertog van Saksen in die Pasen heilige dagen geweest bij de graaf van Oost-Friesland en bij de hovelingen der Ommelanden in Appingedam, daar ze hun beraad mee genomen hadden en kwamen mede op de dag te Gerkesklooster bij de andere Raad vrienden. Zo werd de Groningers daar voor gegeven en voorgehouden hoe dat de graaf van Oost-Friesland met het ridderschap en hovelingen der Ommelanden hadden geschreven aan hun genadige heer en vorst de hertog van Saksen dat hen geen tijd beter was dat bestand te Lichtmis, zodat het opgericht en uitgesteld werd bij de graaf van Bentheim en genoegde zo te achtervolgen en te houden. Maar ze hadden wel en goed geloof dat te houden tot Pasen acht dagen, wat de hertog van Saksen alzo had beliefd en gesteld in de graaf van Oost-Friesland en de hovelingen handen om dat bestand of dat langer zou staan en duren dat tot Paasnacht of niet. Zo wilden die Saksische daar anders verder niet in handelen of doen buiten toestemming, weten of wil van de graaf van Oost-Friesland en de hovelingen der Ommelanden. Maar dat bestand werd uitgesteld acht dagen lang en binnen die acht dagen zouden die Saksische ruggenspraak houden met de graaf en de hovelingen; en zouden de vrijdag na Paasnacht te Gerkesklooster weer bijeen komen om daar verder van het geschil van beide partijen te onderhandelen om een goed middel daarin te vinden of dat bestand verder uit te stellen.

Op Sint Ambrosius dag, was toen de donderdag na Paasnacht, werden uit Groningen gestuurd ter rechtszitting Lueken Hoerenken, Coert Coenerdes, beide burgemeesters, Peter Sickinge, hoofdman, en meester Gelmer Canter, secretaris, om met de regenten der Saksische heren, die toen in West-Friesland waren, om op de vrijdag daarna in het klooster toe Jerusalem met elkaar verder van hun beide geschil te onderhandelen en te handelen.
Daar meester Ulffert de pastoor te Kollum tussen beide over een weer reed om dat geleide te brengen. Toen de Groningers daar waren gekomen op de donderdag om ‘s morgens vroeg met ze te onderhandelen zo kwamen de Saksische heren niet eerder dan de vrijdag na middag; zo wilden ze eerst hun maaltijd doen eer ze zich begeven ter vergadering. En die maaltijd duurde bijna drie uur lang zodat het avond werd en lieten de Groningers weten: ze hadden boden aan de graaf van Oost-Friesland en hovelingen in de Appingedam en daar hadden ze nog gen antwoord van terug zo moesten ze vertoeven ter tijd dat ze antwoord hadden, als dan wilden ze met hen ter vergadering voegen en zo werd het zo laat dat de Groningers te bed gingen slapen. Գ Nachts te drie uren zo kwamen die geschikten van de graaf van Oost-Friesland en hovelingen met het antwoord waarop de Saksische aan het wachten waren. Toen werden de Groningers gewekt en zo was het tussen vier en vijf en zo wilden ze eerst mis horen eer ze zich ter rechtszitting begeven wilden. Toen die miss gedaan was zo kwamen ze met elkaar te speken. Zo deden die Groningers op en meenden met hen te onderhandelen en te handelen op de laatste afscheid en handel daar dat bestand laatste in het klooster te Assen van opgericht werd en voort nu de vrijdag binnen Paasnachten in Gerkesklooster voort verder behandeld werd. Daar de gestuurde Saksische heren weder op zeiden: neen, e hadden van zulks geen bevel. Daar de Groningers van hen op begeerden te weten wat hun bedoeling was. Zo legden ze hen uit drie artikels die ze in bevel hadden. Dat eerste was dat ze wilden dat de Groningers sulden zich de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers, die met hen verbonden waren, los, leeg, vrij en kwijt zouden schelden en geen overheid daar meer over te hebben. Dat tweede dat men de stapel en markt zou stellen binnen Appingedam. Dat derde was, dat men de hertog van Saksen zou binnen Groningen toewijzen een gelegen stede en plaats waar hij op timmeren mocht een fatsoenlijke hof waar zodanige vorst met eer in mocht rijden. Daar ze dan voort op wilden nemen een bestand dat duurde een tijd lang om als dan heren en vorsten tussen beiden te onderhandelen wat tenslotte bij het land blijven zou en hoe ze allen dingen begeven zouden. Wat de Groningers te male zwaar en pijnlijk was aan te nemen.

Daar Coert Coenerdes op antwoordde met een haastig gemoed dat het de Groningers geheel niet lijden of te doen was en dat waren de artikels war ze om gewaagd hadden goed en bloed en aldus lang geoorloogd en dachten dat nimmermeer te doen en de laatste man daarom te wagen en de bovenste steen bij de ondersten van hun stad te brengen. En scheidden zo met stijve hoge woorden vaneen. Toen de Groningers wilden vertrekken zo kwam bij hen meester Ulffert en Frans Mennema, een hoveling in West-Friesland en was ook mede raad des hertog van Saksen, en hielden de Groningers voor: Ziet gij vrienden van Groningen, wij hadden gehoopt het zou anders tussen ons gelopen hebben, maar het wil nu zo wezen want in de heren hof zijn vele zinnen en veel raad. Zo is ons begeren dat gij niet wil branden. Wij willen dat zo vermogen van onze genadige heer van Saksen dat men de huisman niet zal branden nog verderven die daar toch geen schuld van heeft. Daar Coert Coenerdes in een vurig heet gemoed op zei: 'wel aan, het wil doch anders nu niet wezen zo doe uw best: brandt, vang, hang, rad ze, rooft en sla dood, haat het ons op vijandelijk wijze waar ge kan en mag; wij willen u desgelijks nergens in sparen! En alzo scheidden ze vaneen.

3 Hervatting strijd; Benninge kritiseert krijgsplannen.

De dinsdag toen het bestand uit was zo trokken een deel uit van de Groninger burgers en buren en een deel knechten op een avontuur en kwamen toen te Onderdendam en vonden daar in de nacht 14 knechten van het blokhuis met twee huislieden die hen bekend waren; die vingen ze aldaar en brachten die gevangen in Groningen en die knechten werden naar krijgsrecht op losgeld gesteld. Aldus weer nu wel veel te schrijven van menigerlei gekke, kwade en onnutte woorden die onder de burgers en inwoners dik en vaak gedaan werden, geestelijk en wereldlijk, en wel eensdeels die in de Raad waren en het al eerder geweest waren. Want de ene wilde: men zou komen laten 2000 en die zou men aannemen zonder soldij op hun eigen avontuur, en geven hen West-Friesland tevoren te vuur en te zwaar en maakten zoՠbegin en riepen Ҷrije Friesӻ zo meenden ze dat alle Friezen zouden met ze toeslaan en verjagen die Saksers zo weer uit het land. De anderen meenden: men zou alle dijken doorsteken en de zijlen verbrandden en alle landen onder lopen laten met zout water. Ook hadden sommigen de mening: men zou heel Friesland tussen de Eems en Lauwers opbrandden en zo had de hertog van Saksen nog die graaf van Oost-Friesland daarvan geen baat van.
Dat doch toen naar al mijn verstand helemaal een kwaad voornemen was en reden zonder bescheid waar ik en sommigen op zeiden; ҇ij vrienden, als gij deze aanslag aldus gedaan had meent ge dan dat de oorlog daarmee al ten einde gekomen was en gij over alle kwaad gekomen was? Helaas, neen gij! Want ge komt dan daarmee midden in de oorlog, want neem aan dat ge zodanige som van knechten, het zijn lammeren in het aannemen, maar het zijn wolven in het afscheid. Als de maand ten einde komt zo willen ze eerder soldij hebben, hetzij recht of onrecht; daar heb je wel een voorbeeld aan van de hoop knechten die in Sneek lagen op hun eigen avontuur en die hun soldij eisten van Bocken Hernexma en van Sicke in der Elst en Louwe Doinga.Ӡ– als den Groningers ook bejegenden met de knechten voor Appingedam toen ze de slag verloren waarvan beide voor meer van geschreven is. – ҅n verbrandt of beroof je die West Friezen, zo maak je nog meer vijanden. Gij hebt, God betert, toch vijanden genoeg! En als ze dus beroofd waren zo is elke buur zo goed als een krijgsknecht want een mens die verdorven en verbrand is die is half desperaat en vertwijfeld en die vermoeid dan zijn leed; zo behoeft de hertog van Saksen u anders geen knechten die zouden hem dan kwaad genoeg helpen doen. En is het zaak dat gij Friesland tussen de Eems en Lauwers opbrandt of de zijlen inbrandt en de dijken doorsteken en de zoute zee in laten en de Ommelanden en uw stad al dusdanig droevig verderven – wee, wie van uw dan gekte met het onmenselijk voornemen en kwade raad! Want dat was u een zaak van uw stad eeuwige verdoemenis, want al datgene gij aan Friesland zou verderven, vermits branden en het land met zout water laten belopen, verderft gij al in uw eigen stad: want als Friesland verdorven is Groningen genoeg verdorven; een stad zonder Ommelanden waar ze uit gevoed wordt of zonde grote markten is gauw te niet. ‘Alzo meenden ze en van hem sommigen zeiden: ҆riesland moet doch eens gans en geheel verdorven wezen; als het dan aldus verdorven is zo hebben de Saksische heren en de graaf van Oost-Friesland geen baten daarvan en zo ruimen ze van zichzelf wederom. ‘Daar ik er weer veel tegen had: ‘De hertog van Saksen en de graaf van Oost-Friesland zouden wel willen dat Groninger Ommelanden tussen de Eems en Lauwers gans en geheel waren verdorven en verbrand zodat daar in vijf of zes jaren geen ton boter werd gekarnd of geen mud koren werd verbouwd. De landen van Saksen, Thüringen en Meien met West-Friesland kunnen de hertog wel voeden en Emden landen kunnen de graaf wel voeden; maar wat de inwoners der stad Groningen dan zouden en wat hun voeding zou wezen mag elk redelijk mens overleggen, want na al mijn verstand was het hun eeuwige verderfenis. Dat zou toen maal een arme vorst en heer zijn als de Saksische heren en de graaf van Oost-Friesland elk op hun landen geen oorlog konden voeren een drie of vier jaren tegen een stad, die toch alreeds de landen in hadden, vermits vestingen en blokhuizen en de hovelingen en een deel van de huislieden mede te bate. Hier was wel meer van te schrijven, maar ik laat het achter; als van het is genoeg.

4a Saksen bezetten Aduard, graaf Edzard voegt zich bij hen.
Op de woensdag na het bestand zo kwamen de regenten der Saksische heren met sommige West-Friese hovelingen en hadden mede omtrent 200 krijgsknechten en ook zoveel huislieden en kwamen in Aduard en bezetten dat met bussen en geweer zoals ze nu het jaar voorleden ook gedaan hadden. En de graaf van Oost-Friesland en zijn broeder jonker Uke kwamen ook over binnen Appingedam omtrent 1000 sterk als 800 buren en 200 krijgsknechten knechten. En de vrijdag daarna zo trok hij met een deel van zijn volk naar Winsum en voorbij het blokhuis over de brug naar Aduard en trok bij de andere hoop in het klooster; dat de Groningers spijtig was te lijden dat hij met zoՍ n kleine hoop volk reisde voorbij hun stad en door hun landen, dat eertijds niet goed te doen was geweest.

4b Saksische aanvallen en brandstichtingen vlakbij Groningen.
In het jaar 1505.
Daarna de zondag voor Sint Jurrien Գ nachts omtrent een uur na middernacht kwamen de Saksers uit Aduard en verbrandden wel acht ofte negen kamers en huizen buiten de A poort en hadden de windmolen die daar stond aangestoken, maar het brandde niet. En dit deden drie of vier die te paard daar waren, maar daar hielden zich meer te paard op de Hoenweg en waren ook te voet een grote hoop te voet van hun knechten bij de Hoenbrug bij Doeinge horne met twee vaantjes om de Groningers uit te lokken in hinderlaag; men daar liep niemand uit dan een deel van de blootvoeten monniken en andere mannen en vrouwen om de brand te blussen.

4c Groninger tegenterreur in het Oldambt blijkt zeer riskant.
In het jaar 1505.
Op dezelfde zondag tegen de avond stuurden de Groningers en knechten en andere burgers en buren tot een 4 of 500 sterk naar Oosterwierum en daar omtrent en daar verbrandden ze een dorp Heveskes geheten geheel uit en haalden daar een grote roof van ossen, koeien en schapen daar omtrent te Oosterwierum, Heveskes en Weiwerd; en bestonden de kerk en namen daar uit dat de huislieden daarin gevlucht hadden en verbrandden de kerkdeuren in zodat ze spaarden kerk nog kluizen. Dat daarom boos was gedaan; God weet al dingen best die geen kwaad laat ongestraft want hij is een kenner alle rechten. Hier genoeg van als van die, ik mocht sommigen wel te na schrijven. De mannen weren gevlogen in die kerk op de kerktoren en deden daar groot verweer af, want ze wilden ze alle gevangen hebben, maar ze kregen geen gevangenen. En die van Appingedam kwamen uit met een vaantje omtrent200 sterk en hen volgden ook vele buren van Weiwerd, Heveskes, Oterdum en Farmsum de Groningers achterna, maar ze waren het te laat wijs geworden en wisten het niet eerden dan de brand opging want ze waren onverwachts gekomen; zo vervolgden ze la in het wold tot Schildwolde toe, maar de Groningers kwamen onbeschadigd weg; en de spraak ging onder de Groningers dat die van Appingedam hadden schaden geleden onder hun volk. En de roof werd verdeeld en buit naar Groningen, maar die van Oosterwierum die kochten al hun goed weer voor honderd hertog Filips gulden.

4d Georg en Edzard bouwen een brug over het Reitdiep.

Daarna begon de Saksische en graaf van Friesland een brug te maken over dat Reitdiep aan de noordkant van het huis van Platvoet. Zo trokken de Groningers uit op Sint Jurriens dag met hun knechten, schutters en burgers en buren en met een grote hoop volk aan de oostkant van het diep door Paddenpoel.

En de Saksers kwamen uit Aduard met de macht en die orde bleef staan bij Aduard grote steentil; maar daar reden vele reizigers over naar de Groningers en velen van hun knechten met geschut en die schiet gevaar met elkaar hielden en leden aan beide zijden schade, maar weinig.

En de Saksers weken tenslotte weer op hun hoop en voort in het klooster, want ze konden niet bijeen komen over het diep omdat het hoog water was en zagen anders geen winst dan pijlen en lood. En zo was daar niet veel aan de brug opgericht; dat ze trokken het op en lieten het drijven in het diep en kwamen weer in de stad. En van stonden aan dezelfde avond en voort die nacht kwamen de Saksers uit Aduard en brachten dat hout wederom ter plaatse en maakten de brug daar weer.

4^e Meer Saksische druk op Groningen, intimidatie in Drenthe.
In Vredewold te Midwolda stond een fatsoenlijke woning van een hoofdman, geheten Benkema huis; dat lieten de Saksers en graaf vast maken en legden daar knechten op om de landen daaruit te beschermen, want de Groningers daardoor Drenthe over de Lake trokken daar in de landen en voort in Westerland te roven, branden en vangen. Ook zo reden de Saksers dagelijks voorbij dit huis naar Drenthe en naar Schipborg, Zuidlaren, naar Haren en wel omtrent Helpman om op de Groningers en die af en aan naar Groningen reizen wilden te vangen en te beroven. Toen dit de bisschop van Utrecht vernam, zo liet de drost van Coevorden vanwege de bisschop dat zwaard naar hun manieren gaan in het land van Drenthe en liet dat gewone land bijeen komen te Grolloo holt. En daar liet de drost verwittigen dat niemand zou reizen aan of af naar Groningen dan op zijn eigen avontuur; werd daar iemand door beschadigd, de bisschop welde daar geen klacht van horen.

4f Groninger uitval naar Midwolda slechts ten dele geslaagd.
Daarna maakten de Groningers een aanslag met hun schutters en knechten stuurden ze in de nacht uit naar Midwolda door Oostwold; dat helemaal pijnlijk was met al dat volk over alle slechte sloten te komen. En meenden zo in de nacht Benkema huis, daar de Saksers over waren vast te maken, in te nemen en in de nacht zo te besluipen; mar ze waren daar zo sterk op en deden daar zodanige verweer op zodat ze met schande daar weer van ruimden. Maar ze vingen daar vele arme huislieden die daar waren uitgenomen te graven en bolwerken; ook namen ze mede Harmen Benkema koeien en beesten die bij het huis waren. En zo trokken ze voort naar Groningen door Raden, (Ranum?) en daar sloegen ze hun brouwketels en kuipen stuk en sloegen hun bakovens stuk omdat ze de Saksers in Aduard spijzigden met bier en brood.

4g Slecht weer verhindert versterking van Rodeschool.
Toen maakten de Groningers nog e n verloren aanslag toen ze dat voorwerk te Rodeschool vast wilden maken en dat bezetten met volk om te verhinderen met men tussen den Dam en dat blokhuis en Aduard met weinig volk niet zou reizen. En zo zonden ze daarheen hun knechten met proviand en voedsel en geschut, maar ze kwamen dezelfde avond wederom; en het was helemaal regenachtig weer zodat de paarden de wagens kwalijk konden trekken zodat veel proviand van bier, brood, zout en turf achter lieten en wierpen het van de wagens en kwamen weer in de stad.

4h Groninger overval op blokhuis te Oterdum mislukt.
Daarna kwam er een te Groningen geheten Udo van Rysum en was uit het land van de graaf van Oost-Friesland; en de graaf had hem en zijn broeder te kort gedaan, zoals hij klaagde. Zo nam hij aan; wilde hem de Groningers volk meedoen, hij wilde hen dat huis te Oterdum weer inleveren met verrassen of verraden, hoe men dat beste noemen zal, want hij mocht daarop en afgaan zo vaak hij wilde; en Dutmer Rengers was daar toen drost op en was maar vier of vijf sterk daarop. En zonden die van Groningen daarheen hun knechten en vele van de burgers en inwoners en schutters die van zichzelf daarmee reisden; maar toen ze daar kwamen toen werd het anders bevonden zodat het huis goed bewaard was en zo trokken ze wederom naar Groningen. Ena aldus hadden ze drie gekke aanslagen die allen geen grote profijt inbrachten en ze hun tegenpartij moedig mee maakten.

5 Missie van Hugo van Leisnig voor Georg naar Keulen over de Rijksban tegen Groningen.
Toen beide partijen dus met elkaar waren in de oorlog zo zond de hertog van Saksen in Friesland graaf Hugo van Leisnig die dat jaar geleden stadhouder was in West-Friesland. Die kwam aan ten Appingedam wel met 20 paarden en met twee bespannen wagens en voort naar Aduard over beveiligd wel met 200 sterk tot de graaf van Oost-Friesland die toen vanwege de Saksische heren in Aduard lag. En vandaar trok hij voort in West-Friesland bij de regenten der Saksische heren; wat zijn handel daar was is mij onbekend. Daarna kwam hij weer in Aduard. Ondertussen was daar een dag beraamd te Keulen daar de Roomse koning Maximiliaans kwam, hertog Filips van Bourgondië, alle keurvorsten en hertog Jurien van Saksen – de Groninger wederpartij – en vele andere vorsten en heren om aldaar te verenigen de palsgraaf en landgraaf van Hessen en ook hertog Filips van Bourgondië en de hertog van Gelre, hertog Karel. En toen de graaf van Leisnig in Aduard die dag te Keulen verwittigd was zo trok hij uit Aduard door Appingedam en voort door dat Sticht van Munster op naar Keulen en vooral door de vorsten en heren die daar waren aan te brengen goed zich de oorlog aan beide zijden zich voor te bereiden en dan voort op de handelen wat ze daartoe doen wilden.
Wat ik hierna van deze handel vernemen kan, zal ik nog wel verder verklaren.

6 Groningers pogen tevergeefs Aduard te veroveren.
Hierna trok de graaf van Oost-Friesland uit Aduard naar Appingedam wel 1500 sterk en wilde meer vestingen en blokhuizen slaan aan de oostkant van Groningen naar Kropswolde of in Duurswold en liet in Aduard een hoveling uit West-Friesland, geheten Schelta op der Geest, voor een hoofdman en regent vanwege de Saksische heren met 4 of 500 West Friezen en omtrent 100 krijgsknechten met wat veldgeschut in het klooster. Toen dit de Groningers vernamen zo trokken ze uit de dag voor Sint Bonifatius met hun schutters en knechten en sommige burgers en inwoners omtrent 11 of 1200 sterk en namen veel geschut mee van kartouwen, slangen en halve slangen en veel veldgeschut en trokken voor Aduard en schoten daarin met dat grote geschut en verbrandden om het leger. Maar die in Aduard waren lagen op hun voordeel en gelieven en meenden ze zouden het aangevallen hebben, want ze hadden al stijgladders mee. Maar de Groningers waren niet zo koen want ze begonnen toe vervaarlijk uit het klooster te schieten en schoten de Groningers een man af bij de groten bussen. En toen de Groningers terug weken zo schoten ze zo sterk uit dat klooster en vervolgden ze, alzo dat ze hen de grote slang bijna ontnomen hadden. En de tijd dat ze dus op het schutsgeweer waren liepen sommigen van de Groninger knechten en inwoners uit schuimen en roven en namen van het klooster van Aduard al hun koeien en soorten paarden en wonderlijk veel paarden, koeien, kalveren, schapen, zwijnen daar omtrent Aduard als op den Ham, Farmsum, Garnwerd, Oostum, Wierum, Gaaikemadijk en zonden dat naar Groningen; en kwamen ‘s avonds na in Groningen en durfden daar niet overnachten en meenden de graaf zou ze ontzetten. De volgende dag kwamen de landlieden na die dat goed afgeroofd was en toen werd hun goed van de Raad wederom toe gekend dat het geen prijs was omdat ze hun brandschatting al betaald hadden. Aldus hadden de Groningers nog een verloren tocht gedaan. Toen de regenten der Saksische heren dat in West-Friesland vernamen zo zonden se van stonden aan op Sint Bonifatius dag omtrent300 Buitenlandse krijgsknechten in Aduard om dat daarna beter ter bewaren. En hadden ze Aduard alzo in kunnen krijgen zo zou de bedoeling geweest zijn de poorten en muren onder de voeten en de grachten gedamd en vooral dat hele klooster te vernielen en onder de voeten te treden; dat God en Sint Berent hebben voor geweest en hebbe het beschermd zodat het heerlijke religieuze klooster zo droevig niet zou vernield en tot niet gemaakt. Zo riepen jong en oud, geestelijk en wereldlijke in Groningen: ҏch Aduard, Aduard, wat bent u Groningen een eeuwige verderfenis! Uit u wordt Groningen en Friesland verdorven.ӠOch neen, het is alzo niet, hun onnutte kwade voornemen en raad heeft ze verdorven. Want hadden ze West-Friesland niet aangenomen in het verbond, het had hier nimmer toe gekomen; daar Groningen en Friesland mede in problemen gezonden zijn en dat ze vooral eeuwig onder heren zullen moeten staan daar de oorzaak voor in deze kroniek meer van geschreven staat etc. Op welk artikel voor aangeroerd, dat Aduard Groningen en Friesland had verdorven ik en menige burger van zei: het is alzo niet dat Aduard u bederft; enige heren of vorsten die Groningen en Friesland krenken willen die willen wel zo sterk komen dat ze dus wel overlegd zijn want gij van al uw niet kan uitbrengen. God geef het is hen even veel, dan of ze liggen in een vesting of dorp; als de graaf van Oost-Friesland toch deed toen hij uit Aduard trok met 150 knechten naar Appingedam, zo voor aangeroerd is, en trok weer uit Appingedam in Wittewierum en vandaar trok hij naar Slochteren en op Den Ham en daaromtrent en begon te Slochteren te maken een blokhuis aan de oostzijde der kerk bij dat steenhuis aan de weg. Maar het wilde hem daar niet lukken want het was veengrond dat het bolwerk niet hield en zo liet hij het vestigen zo veel als het mogelijk was en bezette dat met knechten en buren om dat Oldambt, Duurswold, Reiderland en Oost-Friesland mee te beschermen. En aldus met de hoop van de knechten trok hij door Kropswolde ter Groeve over naar Zuidlaren en had al te grote last mijt de bussen over dat moer te komen, want het was regenachtig weer. En toen hij alzo daar kwam sloeg hij zich neer met zijn leger te De punt en begon daar te maken een vesting en blokhuis en op de dag zo liepen ze daar omtrent Glimmen, Onnen, Haren, Blankeweer en naar Yde; en daar drongen ze dat Gorecht, dat Oldambt en voort uit Friesland toe dat ze daar moesten graven en bolwerken. Ook brandschatte hij dat Gorecht dat toch onder de bisschop van Utrecht gezeten was; en in het aankomen toen hij door Kropswolde trok zo had Dirck Schaffer daar een zuivere hoofdman woning; dat liet hij verbranden. Toen hij dus lag te De Punt en daar omtrent, als voor aangeroerd is, zei ik tot menige burger: Җerwijt Aduard u nu niet, want hij licht dus op het vrije veld en is niet over 1500 sterk en heeft daar nog geen vesting, jaag hem daar nu heen! Kan ge hem daar dan niet verdrijven dan is uw macht en moed gans kleine en zo behoeft hij ook geen zeer sterke vesting te zoeken. Alzo werd mij hier geen groot antwoord opgedaan.

7a Wederzijdse terreur in de Ommelanden put dit gebied uit.
Ook werd er geen groot verweer uit Groningen nog ter tijd gedaan; – nota –daar men hun wijsheid, macht en koenheid uit mag merken. Maar om de huisman in Friesland t verderven met brandschattingen, roven en vangen, deden de Groningers hun vlijt met hun knechten en inwoners aan de ene zijde en de graaf van Saksers desgelijks aan de andere zijde zodat er niemand, man of wijf, uit Friesland zonder paspoort moest gaan bij lijf en goed en dat niemand moest een kippenei of enige proviand in Groningen brengen bij lijf en goed. Aldus werd dat arme Friesland aldus droevig en ellendig geplaagd dat God ontfermen moet.

7b Edzard blokhuis bij De Punt versterkt blokkade stad.
Toen de graaf dus lach te De Punt en maakte daar dat blokhuis zo wilden de Groninger hun goederen en huizen niet verdingen en brandschatten; zo nam hij alle de Groninger goederen als schapen en andere goederen als ossen, koeien en beesten in het land van Drenthe en in Gorecht. En een deel huizen braken ze op en voerden ze weg en maakten er blokhuizen van. En voort op Sint Johannes ade Doper avond verbrandden ze wel omtrent zes of zeven huizen te Helpman voer Groningen die de Groningers toebehoorden.

8a Groningen kan schepen in het Reitdiep niet bemachtigen.
Daar weren geladen bij Aduarderzijl voor het blokhuis wel vier schepen met boter en kaas die daar proviand gebracht hadden; zo trokken de Groninger knechten uit om de schepen te nemen wal 65 sterk naar Houwerzijl. Toen dat de knechten op het blokhuis vernamen verwittigden dat in Aduard; en de huislieden van der Marne kwamen de Saksische knechten te hulp en drongen de Groninger knechten in het Nieuwland in de kerk en bewaarden ze daarin tot de tijd dat de knechten uit Aduard kwamen en bijeen kwamen zo sterk dat de Groningers met wil uit de kerk gingen en gaven zich gevangen behouden lijf en goed en losgeld op krijgsrecht. En onder deze hoop was er een geheten Udo van Rijsum en twee bekende, hier landzaten; die Udo was de graaf landzaat en openbare vijand. Hadden hem de knechten zo geen verzekering mede toegezegd toen ze uit de kerk gingen, de graaf had hem berechten laten; maar het werd hen gehouden dat hen beloofd was en werd met de knechten op losgeld gesteld naar krijgsrecht.

8b Edzard blokhuis te Slochteren tenslotte voltooid.
De vesting waarvan te voren geschreven is te Slochteren aan de oost zijde van de kerk dat wilde geen voortgang krijgen omdat het veengrond en week was en konden daar geen bolwerk op zetten. Zo kwam daar een over van de ambtslieden van de graaf, geheten Otto ter Papenborch, wel 2000 sterk naar Slochteren, want de graaf lag toen met zijn leger te De Punt. En die Otto liet daar bij hem komen de huislieden uit Duurswold en uit dat Oldambt en liet vast maken de Slochteren kerk en toren legde daarop en deel knechten met geweer om dat Oldambt, Duurswold en Reiderland mede te beschermen en de proviand van Emden en Appingedam int het leger te beveiligen.

9a Grote toren bij Boteringepoort gebouwd met sloopmateriaal.

In het jaar ons Heren 1505 doen werd de grote nieuwe toren voorde Boteringepoort aangelegd te maken toen ze aldus in dit grote verdriet van oorlog waren; dat daarom gek gedaan was en wel menige in Groningen van de hoogste en mede van de kleinsten bevreesd en leed was. Want de stad toch op hun voordeel niet een was van geld, want dat oorlog had lang gestaan zodat ze nauwelijks duiken nog zwemmen konden – dat men buiten bij de heren en steden wel wisten als de graaf van Bentheim, Deventer, Kampen en Zwolle, daar de Groningers veel geld op renten genomen hadden – dan van hen sommigen in Groningen vooral om hun eigen baten om bij de blauwe zak te wezen, want daar werd toen grote brandschattingen uit Friesland genomen waar wel goede riemen waren uit te snijden. En ook mede om hun hoogmoedige kwade zin genoeg te doen, de hovelingen in Friesland de huizen in Groningen schade te doen, want de jonkheren van Ewsma hadden enen zuivere woning in de Boteringestraat en Eijlke Onsta ook een en Dutmer Rengers ook een vervallen huis bij d A kerk met meer ander vijandige huizen die allen in de grond werden neder gesleten en aan de toren voor Boteringepoort werd ommuurd. Welke toren zo kostbaar werd aangelegd die daarom wel Kostverloren mocht heten en bij mijn levende niet gereed werd.

9b Mislukte Groninger uitval naar Westeremden.

Op Onze Lieve Vrouwe avond Visitatie trokken de Groninger knechten uit naar Westeremden omdat ze geen brandschatting geven wilden en roofden hen af vele goederen van ossen, paarden, koeien en schapen. En de huislieden waren geweken op de kerk en daar sloegen ze de klokken en verbrandden de kerk; en de buren verzamelden daarom langs en vervolgde daar de Groningers te paard en voet en sloegen hen af een knecht en drie groepen jongeren.

10 Bisschop Frederik poogt tevergeefs te bemiddelen.
Toen nu de Groningers waren in dusdanig verdriet van oorlog en hun goederen in het Sticht van Utrecht dus mede belast en beschadigd werden zo hield bisschop Frederik, geboren markgraaf van Baden en indertijd bisschop te Utrecht, een algemene dag met het kapittel van Utrecht, met de vijf godshuizen en ridderschap en steden en staten der algemene landen om hier wat goeds in aan te raden en te handelen om die oorlog ten einde laten komen.
En schreven vlijtig met 10 van hun gezworen boden elk apart een brief als de bisschop, kapittel, ridderschap en elke stad aan de graaf van Oost-Friesland die toen in Aduard lag vanwege de hertog van Saksen als een opperste veld hoofdman met een geheten heer Vijt van Drackborch.
En elke brief bevatte het gelijke, want de Groningers altijd wel wisten wat ze de graaf schreven want de boden kwamen eerste te Groningen aan en dat werd hen verwittigd schriftelijk wat ze aan de graaf en Saksers geschreven hadden en wat ze wederom schreven. Toen de boden te Groningen kwamen was hen veroorloofd de brieven open te breken en door te zien wat hij hen weer geschreven had. Zo was dit de tenor en zin der brieven: dat de bisschop met het kapittel, ridderschap en steden hem geschreven hadden dat ze begeerden dat ze het geschil en last, de tussen hem en de stad Groningen mocht wezen, wilden stellen ter vriendelijke behandeling aan hen lieden; ze wilden die van Groningen alzo vermogen, ze zouden het ook doen. Daar hen de graaf van Oost-Friesland met de regenten vanwege de Saksische heren uit Aduard weer op ter antwoord spijtig en hoogmoedig schreven: alsof het vorsten of koningen hadden geweest, ze dachten of wilden het nimmer doen; wel zonden ze de bisschop, de papen van Utrecht met zijn kapittel die zouden hun kerk regeren en laten wereldlijk vorsten en heren doen datgene daartoe ze gerechtigd waren datgene dat ze hierin deden, dat deden ze vanwege de hertog van Saksen en daar mochten ze het aan schrijven en bewerken; ze dachten om niemands wil wat hierin te doen of te laten dan dat hen van hun heren geboden werd. Die van Groningen schreven weer hierop een antwoord, aan elk een aparte brief, in perkament geschreven met de grote hangende zegel: dat ze allen apart en onterecht wilden stellen aan de bisschop als hun rechten landsheer met het kapittel, ridderschap en steden. Toen deze beide antwoorden weer terugkwamen zo was de Roomse koning, de hertog van Saksen en andere vele heren te Keulen. Daar zond de bisschop, kapittel, ridderschap en steden hun reden naar Keulen aan de vorsten en heren wat goeds hierin te vinden. Maar het wilde doen nog tot geen onderhandeling gesteld worden, en wat daarin heimelijk verder behandeld werd is mij onbewust.

11a Edzard brutaliseert de bisschop, de terreur gaat door.
De graaf van Friesland met de Saksers liet niet af om dat blokhuis te De Punt te vestigen, de Groninger huizen te verbranden en te breken in Drenthe en weer in het blokhuis te zetten en zo het in Sticht te tasten en met alle anderen zaken zeer te benauwen. Zo schreven ze nog opnieuw weer alle tijd met hun lopende boden aan de graaf en regenten der Saksische heren, wat vlijtiger dan ze tevoren gedaan hadden: aangezien dat de stad Groningen was een lid der Sticht en behoorde onder de protectie van Sint Maarten mantel en de bisschop van Utrecht was hun natuurlijke landsheer – als dan die van Groningen waren dan gebleven onder hun zegel en brieven overgegeven te verblijven al hun recht en onrecht aan hun heer met het kapittel, ridderschap en steden en staten van het land – zo was hun begeerte en wilden ook dat de graaf en regenten der Saksische heren dat ook navolgen en doen zouden; was het dat ze het ook niet doen wilden zo moesten ze genoodzaakt worden hun stad Groningen mijt hun verwanten bijstand te doen met lijf en goed en dachten ze nimmer te verlaten. De graaf met den regenten pasten hier geheel weinig op en gaf hen voor een antwoord hierop stoutmoedig zo voor zo na: hij lag daar vanwege de vorsten van Saksen, hij wilde daar elke man opwachten die wat van hem wilde mocht hij hem daar vinden. Dat helemaal dapper was gedaan met zoՠn kleine hoop volk voor zodanige stad en de bisschop en dat hele Sticht voor te leggen. Want men zei in de waarheid, dat hij in het leger te De Punt er geen duizend had en voort overal in Aduard en ten Appingedam en op alle blokhuizen geen 5 of 600t man; doch deed met dit kleine volk al hetgeen dat hem beliefde, dagelijks en bij nacht voor Groningen te komen, alles arm te maken en de Ommelanden te brandschatten en te dwingen de blokhuizen en vestingen helpen maken en gebieden dat geen man mocht in Groningen gaan of hij moest daar gevangen geweest hebben, om dan zijn losgeld te betalen, Ook moest daar in de stad geen wijf nog kind gaan, dan of ze waren daar gevangen gezet of dat hun goed afgeroofd werd; dan mochten ze een paspoort van hem nemen en twee of drie dagen lang om hun gevangenen te kwijten; en waren dan zo koen niet dat ze een uur langer in Groningen durfden te blijven dan hun paspoort vermocht. Ook was daar niet een mens zo koen bij lijf en goed die in Groningen brachten goed van proviand als een kippenei, dan die nabij de stad woonden die brachten heimelijk wel wat in; maar als het uitkam zo namen ze alles dat ze hadden. De Groningers hadden uitgeschreven in heimelijke aan elk kerspel om brandschatting, elk naar dat ze groot waren; maar ze waren bedwongen van hem dat er niet een zo koen was dat ze hen een penning durfden te geven, dan in het heimelijke door pressen en andere manieren die te Groningen om vangen en roven beesten kwamen; doe door vrienden die ze in Groningen hadden sommige karspelen brandschatten en ook wel vooral huizen. Maar was het de graaf voorgekomen zo had hij hen alles genomen dat ze hadden. Tenslotte gebood hij al deze Ommelanden op een wijl weegs nabij Groningen dat elk zijn huis zou openen de mannen zouden opruimen en de wijven en kinderen zouden blijven met vier koene in een klein hutje op hun heem en winnen hooi en koren bij een. Van hen sommigen deden zoals hen geboden was en ruimden op; van hen sommigen die gaven hem geld en bleven zitten op hun goed. Aldus stond de huisman in dus grote last, dat God verbeteren moet, want hadden ze de graaf tot vriend zo hadden ze de Groningers tot vijand; wat hem de ene liet dan nam hem de andere. Aldus zo mag men wel schrijven in deze kroniek van de dapperheid, stoutheid en koenheid en mede victorie der graaf Edzard van Oost-Friesland dat hij met dus kleine volk handelde dat het genoeg was geweest alsof het een vorst had gedaan en heer als hertog Filips van Bourgondië met al zijn macht.

11b Ook Groningen verwoest de omgeving, stad en land lijden.
Aldus was de graaf en Saksers alle de bisschop met het Sticht gans geheel tegen en deden al het kwaad dat ze mochten de Groningers wederom. Op de octaaf van Sint Petrus en Paulus, dat was toen op een zondag in de nacht kwam en deel van het volk van de graaf uit het leger van De Punt voor Groningen en verbrandden een windmolen en die molen behoorde toe aan de graaf van Bentheim, geheten graaf Everwijn, en die molen was gebrandschat; noch gelijk werd het verbrand, maar het was de graaf van Oost-Friesland en regenten daarom leed. Ook verbrandden ze van die graaf 2 kamers af die bij zijn molen stonden en nog twee andere kamers verbrandden ze ook die toebehoorden aan een andere molenaar. De maandag daarna trokken de Groninger knechten naar Roden in het land van Drenthe met schepen naar Hoogkerk toe, want dat land was alles onder water; end trokken uit op een avontuur om gevangenen te krijgen die proviand voerden in het leger of anders hand diensten deden en ook te straffen te Roden die daar brouwden of bakten.
Zo kwam daar een avontuur daar geen winst op was, dan ze vingen een gewapende knecht de in het leger wilde en zo trokken ze voort in het kerspel te Roden en sloegen de brouwketels en kuipen stuk en de ovens ook stuk; wel dan dat ze daar geen groot recht toe hadden, want het was in het Sticht van Utrecht. Ook waren daar een deel huislieden uit Vredewold en wilden daar halen feestmaal bier en twee uit Langewold en rogge gekocht, alles tezamen tot hun eigen behoefte en geen vijanden mee te behelpen. Die werden alle tezamen alle zeven gevangen met hun paarden en naar Groningen gebracht en werden allen prijs bekend, omdat ze geen brandschatting hadden gegeven, en woerden daarop losgeld gesteld en elk op de uiterste penning wat ze geven mochten, gelijk of het openbare vijanden waren gewest; dat ze toch niet waren voor God, want ik kende ze allen goed dat het waren goede, eerlijke schamele huislieden, graag de Groninger beste hadden gezien en die brandschatting graag hadden betaald, hadden ze dat doen durven vanwege de graaf. De dinsdag daarna trokken de Groninger schutters en knechten met vele burgers toe Sauwerd.
Daar had Eijlke Onsta ene appelhof, zo kostbaar en groot dat in geheel Friesland zijn gelijke niet was. Die hof werd gans en geheel verdorven en afgehouwen: de bomen die ze houwen konden die werden gehouwen; de anderen werden de bast afgeschild zodat ze versmoorden – dat toch de Groningers weinig profijt in bracht. Dan zeiden, wij willen doen al het kwaad dat wij doen kunnen; mochten wij meer doen, wij deden het.
De vrijdag daarna kwam de graaf in de nacht helemaal sterk op de es voor Groningen en wilde alle molens verbranden. En de Groningers schoten vervaarlijk van het bolwerk met kartouwen en slangen en halve slangen, met haakbussen en de den de graaf grote schade in zijn volk en liet vele doden en gewonden zodat ze terug weken. Toch verbrandde ze een windmolen en die behoorde Melchior Rengers toe en woonde geheel in de heerschappij van Bentheim en die molen was ook al verdingd, wel dat het verbrand werd. Ook hadden de Groningers toen maak een kostbaar gericht staan op de es met stenen pilaren van grauwe steen en met ijzeren balken; dat wierpen ze toen ook heel om onder de voeten. De donderdag in de nacht na Sint Margaretha dag verbrandde de graaf nog een kamer buiten de Oosterpoort.

Aldus zo maakten ze de Groningers een alarm en hielden ze de hele nacht overeind; maar ze waren deze dag niet zo koen dat ze hem in zij leger alarm maakten.
De donderdag als op Sint Arnulphus dag zo trokken de Groningers uit met al hun schutters en knechten en vele burgers en inwoners in de Marne om die te straffen en corrigeren, want ze hadden geen brandschatting gegeven en ook dat ze 63 Groninger knechten hadden mede vervolgd in de kerk, die daaruit gevangen werden zo voor van geschreven staat. En zo haalden ze uit Marne een grote roof van paarden, koeien, ossen, schapen tot een groot getal toe; en op de kerk te Leens waren vele huislieden op geweken en de kerke was toe gevestigd en de kerke verdingde en brandschatte dat kerspel tot de Raad goeddunken en namen vier buren mede als gijzelaars voor de brandschatting. En zo verbrandde ze daar niets in de Marne dan twee windmolens en trokken niet verder want he regende zo vervaarlijk zodat ik mijn leven lang niet zoveel zware regen van donder storm van twee uren in de nacht tot de middag beleefd heb, zodat het Hoge land heel onder regende, zodat ze God dankten dat ze met hun geschut wederom konden komen.
Item, de graaf had al goede tijd in de zomer de Reitdiep dijken doorgestoken en Potter woldmeer dijken en liet alle lage landen onder lopen ter Hoogkerk, Laagkerk; en Aduard steentil en Enema til liet hij beide dicht dammen zodat het tussen Groningen en Hoogkerk blanke zee was. De Oostwolder en Metseter hadden hun Zuid wenden dicht geslagen; dat staken de Groningers bij nacht door, wel dat hen weinig profijt in bracht toen ze allen verdorven waren en verdronken alle de lage landen in Oostwold, Meden, Uiterburen, Roderwolde en Leutingewolde, Faan en Niekerk. En het was toen helemaal een nat jaar van vele regens zodat de lage landen niet veel lijden mochten. Aldus werden de arme huislieden droevig geplaagd van God en kwade lieden zodat het God ontfermen moet.
En met deze droefheid en last die de Groningers de arme Ommelanden op legden dus met vangen, roven en branden en brandschatting kwamen de vete niet ten einden en haatte al het onrecht schuldigen. Wilden ze een rechte oorlog gevoerd hebben zo zouden ze hun arme huislieden, die ze toch voor zich verdedigden wilden, wel aan dat ze dus weinig macht hebben dan waren ze getrokken met al hun macht en hadden de graaf met al zijn leger uit het land geslagen en over Eems gevolgd en daar gevangen, geroofd en gebrand. Maar God betert, de onschuldige werd alleen aangetast.

Wat brengt toch al dit vangen, roven en branden in van beide partijen op dat arme Friesland dan deze lelijke bloedige wolven en dieven als deze knechten de luizig naakt en bloot komen in het land en buidel vol guldens en goed gekleed weer uit het land voeren; en van hen sommigen ook profijt van hebben die bij de blauwe zak in Groningen zitten, van brandschatting en ander gevangen geld en losgeld en paspoorten te beuren als Coert Konerdes, die toen was burgemeester, en maakte zichzelf rentmeester van opbeuren en uitgeven met Roleff Huijnge, rentmeester. Elt Tammens was rentmeester, de werd afgedrongen van de bank; die had zij zakken geheel vol zodat hij verdacht werd gehouden, want toen hij bij dat rente ambt kwam toen was zijn inkomen niet meer dan een eenvoudige burger gelijk; dan hij was niet boven twee of drie jaren rentmeester, hij had al zijn zakken vol en ha duit de stadskist omtrent honderd gouden Rijnse gulden jaarlijkse renten en timmerde vele huizen en kamers en kocht vele renten in Friesland, want hij was Fries geboren uit Duurswold van Siddeburen; zo is het meer te beduchten dat zijn handelingen met de stadsgoederen niet oprecht en helder was. Desgelijks deed elk die in officie was van opbeuren van de stadsgoederen die kwamen zo in hun eigen zakken en stalen zoveel dat niemand durfde rechte rekening van de andere te begeren en brachten de stad zoՠn groot goed ten achter dat het later op hun voordeel zou komen; en beducht hierom dat de armoede wel vrede zal maken, dat dan wel te laten mocht wezen. Wat ik hier meer van ervaar zal ik niet onvermeld laten. Hier was het wel genoeg van te schrijven dat ik verzwijg vanwege de kortheid. Deze oorlog mag wel met reden belasteren andere heren, steden en lieden en vooral deze vermaledijde hop knechten die dit arme Friesland aldus droevig in aldus grote last ellendig buiten hun schuld verdorven werd; en mogen wel beschreien al diegene die een goede drop Fries bloed in hun lijf hebben en is beschreien over honderd jaren die dit betracht en over leest dat Friesland in dusdanige eigendom is gekomen daar ze vooral nimmer uit zullen komen. Maar het mag de schuld van hun zonden wezen; is het alzo zo mag het Got voegen als het zijn Goddelijke wil is, als ze gezuiverd zijn; want het wordt gezuiverd en uitgegloeid als een Goudsmit zijn zilver verfijnt op een test.

12 Filips de Schone wil bemiddelen, maar Groningen weigert.
Hertog Filips van Bourgondië die zond een doctor met credit brieven in Groningen. En de doctor was een priester en scheen een eerlijke man te wezen; en zei, hij was kapelaan van de Roomse koning Maximiliaan, Deze doctor die droeg de stad aan vanwege hertog Filips: wilden ze nog hun zaken en geschil tussen de vorsten van Saksen en hen stellen aan hem – zo ze toch eertijds gedaan hadden toen ze in Brabant bij hem waren geweest, daar hiervoor van geschreven is – hij meende ze nog te verenigen dat mogelijke beide partijen tevreden zouden wezen. Daar hem wederom ten antwoord kwam: dat geschil was vanwege de stad stede en vast gebleven aan de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden; en wilde zijn genadige heer hertog Filips wat goeds hierin doen wan zijn heer vader de Roomse koning Maximiliaan en aan de hertog van Saksen dat het geschil tot goede handeling mocht komen, was hun vriendelijke begeerte en ootmoedige bede.

13 Groningen trotseert de dreiging met de Rijksban.

De tijd dat deze doctor uit Groningen was wederom vertrokken zo kwam een brief aan de kapiteins en hoofdlieden van de gewone knechten, uitgegeven van de Roomse koning Maximiliaan met de keurvorsten en bijstanders van het Heilige Rijk: dat ze de stad Groningen hielden in de keizers macht en overmacht en geboden daarom allen heren, vorsten en steden: dat men de Groningers met al hun inwoners, kapiteins en knechten met hun helpers zouden straffen op allen plaatsen en steden waar men ze krijgen en vingen konden, gelijk als men rebellen, ongehoorzame verbande met de hoogste ban schuldig was te doen. Op welk schrift de Groningers niet op pasten en hielden het voor gekkigheid en zeiden: ja, kon je ons met het zwaard niet overwinnen, hij zal lang bannen eer hij ons hieruit bant. Of de Roomse koning hier ook meer vervolg van deze ban doet of niet, zal ik wel van schrijven zo gauw ik daar meer van beleef.

Deel II-G

Het net sluit zich over Groningen nu Maximiliaan ondubbelzinnig de Saksen steunt. (1505)

1a Excuus over Bourgondië en Gelre vanaf Karel de Stoute: inleiding en verklaring.
Dus bleef de oorlog nogal bestaan tot omtrent Sint Jacob dat de Groningers geen hulp nog bijstand kregen van de bisschop en sticht, alzo ze gehoopt hadden; dat daarom wegbleef want als ze zich allen gewaagd zoude n hebben zo waren ze toch zo koen niet want Maximiliaan de Roomse koning en hertog Filips lagen met grote macht van volk in het lande van Gelre voor Arnhem. En hier wil ik wat schrijven van de Gelderse oorlog tussen de Roomse koning en hertog Filips, zijn zoon, en hertog Karel van Gelre, wel dan dat het in deze Friese kroniek niet behoort, maar me vene komt vanwege de Roomse koning, hertog Filip en de hertog van Saksen nu hier in Nederland dus nabij Groningen te wezen.

1b Karel de Stoute en Adolf van Gelre.
Daar was een hertog van Bourgondië geheten hertog Karel en toen een vervelend hoogmoedige strijdbare vorst, zeer bloedgierig. En daar was een hertog van Gelre geheten hertog Arent van Gelre en die had een zoon die heette hertog Adolf van Gelre. Deze hertog Karel en hertog Alof die namen twee zusters elk tot een echtelijk bed en waren twee dochters van Bourbon. Hertog Karel de won bij vrouw Maria, de Roomse koning vrouwe, daar hertog Filip van kwam; hertog Aeleff won bij zijn vrouw een zoon geheten hertog Karel van Gelre en de een dochter die de hertog van Lotharingen nam tot een vrouw; zodat hertog Filips moeder van Bourgondië en hertog Karel van Gelre en zijn zuster waren recht voor familie tot vrouw Maria, hertog Filips moeder, als wel zuster kinderen –wel dan dat hem de verwantschap niet vele kon baten zoals ge hierna wel zal horen.

Deze hertog Arent van Gelre was geen heer van oorlog zodat hij het land en burchten begon te verzetten en liet hem zeer benauwen van andere heren, als de hertog van Keef was hem zeer lastig. Als nu deze hertog Adolf van Gelre op kwam en de dochter van Bourbon en zo was het helemaal een moedige vorst voor de vijanden en vermoeide het dat zijn vader dat land zo kwalijk regeerde en ging toe en ving zijn vader hertog Arent, dat daarom niet goed van hem gedaan was. Dit kwaad dat hij hierin gedaan had, dat de zoon den vader gevangen had, wilde hertog Karel straffen en pijnigen; maar het was dat niet, hij zocht meer om dat hij een heer van het lande van Gelre wilde wezen dan dat hij dat kwaad en zonde zou straffen die de zoon aan de vader gedaan had. Aldus zo schreef hij aan hertog Adolf een brief dat hij bij hem zou komen want hij had zijn pand te doen hand en in de bief zo stond hertog Adolf’ s naam niet, maar van de hertog van Gelre.’ Op welke schriften hertog Adolf reisde naar hertog Karel. En zijn raden die raadden het hem af dat hij daar niet naar toe zou gaan; maar hij meende, omdat ze twee zusters hadden, dat het zonder zorg was. Toen hij nu bij hem kwam zo ving hij hem en zei:’ Ik heb de hertog van Gelre hier geschreven te komen, u bent geen hertog van Gelre, uw vader hertog Arent is een hertog van Gelre die u gevangen hebt; dat wil ik wil wreken op uw lijf en goed.’ Aldus werd deze dappere, trotse vorste et dusdanige Uria brief uit zijn land droevig verschreven en van lijf en goed gebracht. Voort in het jaar Ons Heren 1523 kwam hertog Karel van Bourgondië, toen hij hertog Adolf gevangen had, in het land van Gelre en won dat hele land van Gelre met het zwaard; want dat kon hij goed te doen want als de herder van de schapen zo kan ze de wolf licht grijpen: hun heer die was gevangen en zo was er geen beschermer. Toen hij dus het land geweldig in had zo voerde hij de twee kinderen van Gelre, als hertog Karel van Gelre en zijn zuster, beide gevangen uit het land.

1c Dood van Karel de Stoute en Adolf van Gelre.
Item, voort in het jaar van 1574 zo was dat Sticht het oneens met hun bisschop; zo trok hij op en belegerde Neuss met grote macht van volk en daar was binnen landgraaf Harmen van Hessen voor een ritmeester. Daar lag hij voor omtrent een jaar en kon de stad niet winnen; tenslotte kwam af keizer Frederik mijt alle keurvorsten en andere vele heren om de stad te ontzetten met grote macht van volk dat hertog Karel alles opwachtte; doch het werd daar van de heren en vorsten gehandeld dat daar geen bloedstorting van kwam en de stad bleef vrij en werd niet gewonnen. En daar werd dat huwelijk tussen Maximiliaan, de zoon van keizer Frederik en Maria, de dochter van hertog Karel en hertog Filips moeder besloten. Het jaar daarna zo trok hertog Karel van Bourgondië, als de dag een eind hebben zou en hij loon naar zijn werken ontvangen zou, op naar Lotharingen en wilde de hertog van Lotharingen en de Zwitsers hun landen ook met geweld bekrachtigd hebben en nemen. En is met macht daarvoor gewest en is in het veld met al zijn volk verslagen en gevangen; en werd zelf met het zwaard verslagen voor een stad, heet Nancy. Te Zwitserland in een stadje in een kerk heb ik gezien; daar hangen vele van zijn banieren en wimpels die hij en de zijne in het veld verloren. Daar had zijn regering een einde, want hij was zo moedig en bloedgierig dat hij meende hem zou geen heer ter wereld hem weerstaan durven en meende heer van heel christenrijk te worden; maar hij kwam hier aan het einde. Deze hertog van Lotharingen die hem versloeg die nam de dochter van Gelre tot een vrouw. Toen hertog Karel dus verslagen was zo werd dat hertogdom zeer aangevochten van de koning van Frankrijk; als dan de hertog van Gelre hertog Adolf daar nog gevangen gehouden werd zo werd hij gemaakt een ritmeester van dat Bourgondische leger tegen de koning van Frankrijk, want hij was toen maal een trotse hovaardige vorst en zeer wijs opgezeten in alle dingen. Ja toch zo was de faam onder het volk dat hij uit was met grote macht tegen de vijanden en daar werd hij in het veld dood geslagen, zoals Uria werd.

1d Karel van Gelre en zijn Habsburgse vijanden.
Als nu hertog Karel van Gelre opgroeide en tot man kwam zo werd hij in alle dapperheid, trotsheid, koenheid en in wijsheid zijn heer vader hertog Adolf gelijk; en werd mede gestuurd te oorlog tegen de koning van Frankrijk vanwege de Bourgondiërs. En toen hij te ene tijd in het veld was met de vijanden zo werd hij gevangen en gevoerd in Frankrijk; daar hield hem de koning lang gevangen. De dochter van Gelre groeide op in grote schoonheid zodat het was een mooie juffer dat het wonder was van te spreken zoals ik wel gehoord heb van diegene die haar gezien hadden. Tenslotte toen hertog Karel van Gelre dus gevangen bij de koning in Frankrijk gehouden werd en tenslotte als dan God nimmer zijne vrienden verlaat die in hem hopen zo bedongen daar edele heren voor zo lange dat hem de koning de gevangenis vrij schold; en dat land van Gelre deed de koning een fatsoenlijk geschenk met en soms van penningen voor de onkosten de hij bij de koning gedaan had. En zo kwam hij weer te land in het lande van Gelre en werd daar fatsoenlijk ontvangen en gehuldigd van dat hele land van Gelre in het jaar Onze Heer 1491 En toen hij dus geweldige heer was in het land zo warren de landen, steden en burchten zeer in zijn afwezen gescheurd dat hem zwaar te lijden was dat hij zou een heer heten en een ander zou zijn landen gebruiken. Zoals hij nu zeer dapper, moedig, wijs en koen was zo taste hij dat met oorlog koen aan en won de landen meest weer bijeen. Dat benijdde de Roomse koning Maximiliaan en de hertog van Kleef en hertog van Gulik; want de Roomse koning hield dat land van Gelre voor zichzelf en de hertog van Kleef had ook in van het land van Gelre Goch, Wachtendonk en Lobith en meer en de hertog van Gulik had dat hele land van Gulik daarvan. Aldus was hij deze twee vorsten zeer lastig tot in het jaar Onze Heer 1498; dien sloten overeen hertog Albrecht van Saksen, vanwege de Roomse koning en de hertog van Kleef en de hertog van Gulik en wilden hertog Karel van Gelre verderven land en lieden en benemen hem het hele land; en wonnen hem af twee steden in Over vierendeel van Roermond als Erkelens en Straelen genoemd. Daarna in het jaar 1499 versterkten zich de voorgenoemde vorsten van Saksen, van Kleef en van Gulik zeer sterk met oorlogsvolk en meenden de hertog van Gelre geheel uit het land te verdrijven. Zo zijn de hertog van Gelre te hulp gekomen de hertog van Lotharingen, zijn zwager en man van zijn zuster, de hertog van Bourbon, zijn oom, met vele Fransen uitgestuurd van de koning van Frankrijk; en kwamen met grote macht te paard en te voet in het land van Gelre. En deden de hertog van Gelre met zijn ridderschap en steden versterkten ze het zeer en trokken de drie vorsten voorgenoemd veel van hun knechten en volk af die overkwamen aan de zijde van Gelre; zodat ze zo sterk werden dat ze dat land van Kleef en Gulik insloegen en ellendig en droevig bedierven met roof, vangen en doodslaan en branden en brandschatten. Zo ze de Geldersen gedaan hadden werd hen weer gedaan zodat die van Kleef en Gulik geen hoofd durfden uit te steken. Zodat tenslotte daar heren en vorsten tussen beide partijen werkten dat al hun geschil werd gebleven tot vriendschap stede en vast aan de koning van Frankrijk bij een boete van 100 00 gouden kronen die uitspraak te houden en na te volgen wat de koning zou uitspreken; en de uitspraak zou geschieden voor Onze Lieve Vrouwe dag Hemelopneming naast komende; en daarop gaven beide partijen hun knechten verlof.
Als nu de getekende dag beide partijen van de koning verwittigd werden de uitsprak van de verzoening te voldoen zo trok de hertog van Gelre in zijn eigen persoon daar ter plaatse bij de koning; en zijn tegenpartij kwam niet zodat van de verzoening niets kwam. De hertog van Gelre kwam weer in zijn land en taste dat met oorlog weer aan. En kort daarna belegerde hij Wachtendonk dat helemaal een ster slot was en dat die van Kleef lang gehad hadden; dat won hij hen af stormenderhand. En had daarna veel victorie van oorlog in zijn land daar te veel was van te schrijven hoe dapper, hoe koen deze edele heer altijd voor in de strijd was dat hij graag verdingd en beschermd had dat hem van zijn voorvaderen aangeerfd was. Dit benijdde de Roomse koning Maximiliaan zeer en porde zijn zoon hertog Filips zo lang aan zodat hij vijand werd van hertog Karel van Gelre; wel dan dat het vanwege bloed niet zo geweest zou zijn want zijn moeder en hertog Karel waren twee zuster kinderen; en was zo droevig en ellendig een tijd lang van het land beroofd geweest, zo dat voor verklaard is; wel was deze edele, trotse, dapper e heer al een verdreven heer uit het land geweest van anderen heren en billijker was het geweest dat de vermogende grote rijke heer hertog Filips, die toch zo groot, rijk en zo vermogend was van landen en lieden dat zijn gelijke in christenrijk niet is – als hij is een koning van Castilie, aartshertog van Oostenrijk, van Bourgondië, Namen etc.,– dat hij dan zijn neef zodanig land als het land van Gelre is terug geeft want hij had zoveel koninkrijken die hem nog aanstaande waren, hertogdomen en graafschappen zonder getal. Ja toch zo schijnt het, daar komt nimmer zoveel in de hel, daar mag wel meer uit. Door begeerte van zijn vader zo ontzie hertog Filips hertog Karel van Gelre en werd zijn vijand in het jaar Ons Heren 1505 omtrent Lichtmis. En de hertog van Gelre was hier zeer goed op gemoed want hij was trots, koen en moedig en deed in de landen van hertog Filips al te grote merkelijke schade vermits roof, branden, doodslaan en brandschatting en had al te groten victorie in het voorjaar in alles daar hij aansloeg tot na midzomer. Zo versterkte zich Maximiliaan de Roomse koning en hertog Filips zijn zoon en kwamen met grote macht van wapenvolk in het land van Gelre en gingen liggen voor Arnhem; en de stad gaven de burgers op behouden lijf en goed; en de knechten die daarin waren gingen daaruit behouden lijf en goed want ze hadden de hertog trouw gezworen en kwamen weer bij de hertog van Gelre. Daarna begaven die van Harderwijk en de van der Elburg ook onder hertog Filips. En de andere drie hoofdsteden als Roermond, Nijmegen en Zutphen met alle andere steden en landen bleven vast bij de hertog van Gelre en deden opnieuw nog plicht en eed.

1^e Dynastieke band Habsburg-Saksen belangrijk voor Friesland en Groningen.
Als dan de Roomse koning hertog Filips, de hertog van Saksen lagen in Veluwe en in de steden, wel wilde de bisschop met het Sticht zich wel gewaagd hebben – daar ik toch niet vermoed had dat ze Groningen nimmer mijt macht van volk te hulp zouden komen – dan konden ze aan de vorsten wat ter vriendschap handelen, mochten ze hun best er in doen, want de Roomse koning en hertog Filips waren de belangrijkste en zaak houders daar de hertog van Saksen al die oorlog op Friesland om voerde; en hoe ze nabij en vanwege bloed verwant waren aan elkaar en met welke oorzaak dat hij van hertog Filips aan Friesland kwam wil ik u nu een weinig schrijven. Keizer Frederik die nam de zuster van hertog Albrecht van Saksen tot een echtvrouw; bij welke vrouw hij wond een zoon geheten Maximiliaan, die nu Roomse koning is. Maximiliaan wond een zoon bij vrouw Maria van Bourbon, de dochter van hertog Karel. Hertog Albrecht van Saksen had drie zonen; de ene was meester van Pruisen, de andere twee, hertog Jurien en Hendrik, bezetten Saksen, Thringen en Meien. Zo waren Maximiliaan en hertog Albrecht drie zonen rechte verwanten als broeder en zuster kinderen. Keizer Frederik had een zuster, die kreeg tot een man de markgraaf van Baden, dat was de vader van bisschop Frederik van Baden, nu bisschop te Utrecht; zo was de Roomse koning Maximiliaan ook recht verwant als zuster en broeder kinderen.
Als dan nu Maximiliaans vrouw dood was zo resigneerde keizer Frederic dat zwaard van het Heilige Rijk, want hij toen maal te oud was. Zo werd Maximiliaan van den keurvorsten weer gekozen tot een Roomse koning, als hij dan nu moest wezen in Oostenrijk in zijn eigen land en ook mede dat keizerrijk te beschermen. Als nu hertog Filips van Bourgondië jong was en vele landen had te verdedigen en zijn vader Maximiliaan in Oostenrijk was zo zette zich hertog Albrecht van Saksen tot een momboor en beschermer van zijn landen. Zo vielen hertog Filips vele oorlogen aan in zijn landen zodat hertog Albrecht, zijn oom, vele oorlog met groot volk vanwege hem behandelde – waar weer veel van te schrijven was – zodat hertog Filips hem groot geld van soldij schuldig was, omtrent 300 000 Rijnse gulden; voor welke som van penningen hij tot onderpand van hertog Filips Haarlem, Medemblik dat slot en stadje van Woerden kreeg. Als nu hertog Filips op kwam tot man zo huwelijkte hij en nam de koningsdochter van Spanje. En daarna bedongen hertog Filips en hertog Albrecht, zijn oom, met elkaar zodat hertog Filips zou hebben al zijn landen, steden en sloten vrij van hertog Albrecht; en gag hem er weer voor gans en heel Friesland als voor 280 000 Rijnse gulden; welk Friesland hertog Filips en zijn erven en nakomelingen tot alle tijden mogen inlossen met de voor genoemde som van penningen en met alle onkosten die hertog Albrecht of zijn nakomelingen tot kosten leggen mocht vermits oorlog en vestingen te maken in Friesland; welke onkosten duidelijk veel meer zullen belopen dan de hoofdsom. En deze handel tussen hertog Filips en hertog Albrecht is geliefd van Maximiliaan de Roomse koning en heeft met toestemming der vorsten en keurvorsten en bijstanders van het Heilige Rijk hertog Albrecht van Saksen en zijn erven met een commissie gemaakt een eeuwig gouverneur over gans heel Friesland, oost en west, met alle de Friese eilanden.
Aldus zo bracht hertog Filips hertog Albrecht uit zijn landen en gaf hem Friesland over; war hij weinig schade bij had want hij gaf hem daar hij zelf geen macht nog bezit van had want hij gaf hem dat al van hem was.

2a Voorbereiding onderhandelingen Groningen-Utrecht met Maximiliaan-Filips.
Nu willen we terug keren van deze materie van die Gelderse oorlog meer te schrijven en treden weer aan die Friese oorlog om dat voort te vervolgen. Het is hier genoeg van om te weten welke zaken de Roomse koning Maximilian en hertog Filips van Bourgondië en de hertog van Saksen en de hertog van Kleef en de hertog van Gulik hadden op de hertog van Gelre; daar ze om lagen in het land van Gelre in de Veluwe en daar omtrent dat Sticht van Utrecht; waarmee belet werd dat de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden zich niet wagen durfden om Groningen met macht van oorlogsvolk te hulp te komen; of ze allen van zin waren geweest – daar ik en wel meer lieden in Groningen geen werkelijke hoop nog vertrouwen op hadden – om Groningen zo met macht bijstand te doen; maar konden ze enig ding van vriendschap en een verzoening bekomen bij de vorsten en heren, mochten ze er hun vlijt aankeren. Als dan nu de Roomse koning, hertog Filips met al deze voor genoemde heren en vorsten daar bij hem in het land van Gelre lage zo konden ze kwalijk minder hierin doen of ze moesten het alle vorsten verzoeken om het geschil tot vriendschap te brengen, aangezien ze zo groot van zich geschreven hadden wat ze allen bij de stad Groningen als een mede lid van het Sticht doen wilden.
Zo heeft mijn heer van Uitricht, kapittel, ridderschap en steden zoveel bewerkt aan de Roomse koning Maximiliaan, aan hertog Filips en de twee broeders, hertog Jurien en Hendrik van Saksen, dat daar een dag van vriendschap en vast eindelijke verzoening te maken tussen beiden partijen. De dag en plaats is beraamd te Deventer in de stad te houden de dinsdag voor Sint Petrus dag banden; daar de Groningers met vaste geleide gebracht werden vanwege de Saksische heren en de graaf van Oost-Friesland, graaf Edzard, doe toen nog lag te De Punt in het blokhuis en daar omtrent met zijn leger heer; en de Groningers waren geleid tot 20 personen sterk en daar binnen. De bisschop van Utrecht die zond zijn heraut met twee lopende boden aan de graaf en Saksische regenten, aan het blokhuis te De Punt en aan de Groningers met de geleide waarmee ze over beveiligd zouden worden.

2a Voorbereiding onderhandelingen Groningen-Utrecht met Maximiliaan-Filips.
Nu willen we terug keren van deze materie van die Gelderse oorlog meer te schrijven en treden weer aan die Friese oorlog om dat voort te vervolgen. Het is hier genoeg van om te weten welke zaken de Roomse koning Maximilian en hertog Filips van Bourgondië en de hertog van Saksen en de hertog van Kleef en de hertog van Gulik hadden op de hertog van Gelre; daar ze om lagen in het land van Gelre in de Veluwe en daar omtrent dat Sticht van Utrecht; waarmee belet werd dat de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden zich niet wagen durfden om Groningen met macht van oorlogsvolk te hulp te komen; of ze allen van zin waren geweest – daar ik en wel meer lieden in Groningen geen werkelijke hoop nog vertrouwen op hadden – om Groningen zo met macht bijstand te doen; maar konden ze enig ding van vriendschap en een verzoening bekomen bij de vorsten en heren, mochten ze er hun vlijt aankeren. Als dan nu de Roomse koning, hertog Filips met al deze voor genoemde heren en vorsten daar bij hem in het land van Gelre lage zo konden ze kwalijk minder hierin doen of ze moesten het alle vorsten verzoeken om het geschil tot vriendschap te brengen, aangezien ze zo groot van zich geschreven hadden wat ze allen bij de stad Groningen als een mede lid van het Sticht doen wilden.
Zo heeft mijn heer van Uitricht, kapittel, ridderschap en steden zoveel bewerkt aan de Roomse koning Maximiliaan, aan hertog Filips en de twee broeders, hertog Jurien en Hendrik van Saksen, dat daar een dag van vriendschap en vast eindelijke verzoening te maken tussen beiden partijen. De dag en plaats is beraamd te Deventer in de stad te houden de dinsdag voor Sint Petrus dag banden; daar de Groningers met vaste geleide gebracht werden vanwege de Saksische heren en de graaf van Oost-Friesland, graaf Edzard, doe toen nog lag te De Punt in het blokhuis en daar omtrent met zijn leger heer; en de Groningers waren geleid tot 20 personen sterk en daar binnen. De bisschop van Utrecht die zond zijn heraut met twee lopende boden aan de graaf en Saksische regenten, aan het blokhuis te De Punt en aan de Groningers met de geleide waarmee ze over beveiligd zouden worden.

3 Vervolg excuus: einde oorlog Habsburg-Gelre en besprekingen te Xanten.
Nu wil ik wat vervolgen van dat Gelderse oorlog en de koning van Castilië, hertog Filips, daarvoor ook wat van geschreven is en mij toen even kwam tot mijn materie en nu ook even komt. Als nu de koning Castilië met aldus groter macht lag in het land van Gelre en de steden en landen bekrachtigde en in won en ingewonnen had, uitgezonderd Roermond, Nijmegen en Zutphen, zo was het te beduchten dat ze allen in de hand moesten gaan. Toen dan deze twee vorsten elkaar zo na verwant waren vanwege bloed, zoals voor verklaard is zo kwamen ze op belofte en geleide bij elkaar voor Arnhem op dat slot te Rozendaal. En toen ze bij elkaar kwamen zo gingen ze alleen en lieten alle heren van hen gaan. En de hertog van Gelre vel zijn neef de koning van Castilië, hertog Filips, te voet en de koning nam hem weer op en nam hem vriendelijk in de arm; en overdroegen lang in het geheim met elkaar al hun geschillen vriendelijk en lieflijk zodat daar geen heren oe vorsten over te raad geroepen werden; en wat er eindelijk behandeld werd weet ik op het nauwste niet, maar het verhaal ging dat de hertog van Gelre zou blijven een geweldige heer van Gelre, maar dat hertogdom van Gelre zou staand onder de protectie en bescherming der Bourgondische heren, erfelijk en eeuwig beschermheer daarover te blijven zoals ze zijn over de heren van Nassau, die van der Veere, de van Assow en meer anderen etc. En toen ze aldus onder elkaar verenigd werden zo werd daar een generale verzoening afgeroepen en alle stromen en straten werden vrij en vaardig weer open dat elke man mocht vletten en varen waar het hem beliefde. En de koning van Castilië, hertog Filips, nam hertog Karel mede met hem naar zijn vader de Roomse koning Maximiliaan die toen was in het land van Kleef in de stad te Xanten met vele vorsten en heren daar de hertog van Gelre ook voor moest gehoorzamen en genade aan moest zoeken, want hij was diegene daar hertog Filips de hertog van Gelre zo zeer om vervolgede – uit zichzelf had hij het nimmer gedaan dan om zijn vader niette willen luisteren. Wat daar meer in deze zaak behandeld werd is me nu ter tijd onbekend. Toen nu deze grote heren en vorsten te Xanten bijeen waren en de Raadsvrienden toen nog waren op die dag te Deventer bij de bisschop van Utrecht met het ridderschap en steden, daar voor van geschreven is zo zonden de Groningers naar hen te Xanten hun secretaris meester Gelmer Canter aan koning van Castilië, hertog Filips om aan hem, te bevorderen rust en vrede te bekomen aan zijn heer vader de Roomse koning Maximiliaan en aan den vorsten van Saksen. Wat hij daar verwierf zal ik nog wel verder voort verklaren wat me daarvan geweten werd.
Hier willen we dat Gelderse werk nu achter laten en keren weer aan die Friese oorlog, want ge hebt wat gehoord van de oorzaak hoe de vorsten en heren bijen vergaderd waren in het land van Kleef in de stad te Xanten daar de Groningers hun secretaris meester Gelmer naar stuurden.

4 Gewelddaden van graaf Edzard rondom Groningen.
Nu wil ik schrijven van sommige aparte stukken die de graaf van Friesland en de Saksers handelden in de oorlog. Toen dat blokhuis te de Pint bijna gereed was en die dag te Deventer, daar nu hiervoor in het naaste artikel van geschreven is, alles beraamd was als op Sint Marie Magdalena nacht verbrandden ze twee huizen te Helpman die de Groningers toebehoorden; dat ene huis behoorde toe Evert Konerdes. Item, op Sint Jacobs avond verbrandden ze op het veen helemaal veel turf en die huizen die de Groningers toebehoorden en die waren gelegen int he Sticht van Utrecht. Item, de dinsdag voor Sint Petrus Banden liet de graaf halen uit dat klooster te Essen al hun brouwgereedschap, ketels, kuipen en tonnen voort ander huisgereedschap: kannen, potten, ketels, bedden etc., en liet het brengen op het blokhuis te De Punt en bezette dat blokhuis mijt zoveel knechten als hem nut dacht te wezen en brak op diezelfde dinsdag en reisde met de hoop naar Aduard. De tijd dat de de graaf toen in Aduard lach werd de drost van Coevorden, Roleff van Munster geheten, gestuurd van de bisschop van Utrecht naar Aduard aan de graaf en regenten der Saksische heren om aan ze te verwerven dat de Groninger miers veilig mochten zitten in de landen van Drenthe en in Gorecht. Zo was deze Roleff van Munster de stad van Groningen eeuwig vogelvrij gelegd om een doodslag die hij mede gedaan had aan een burger geheten Heijne Voele. Doch om dat hij wat goeds zou doen voor de Groninger meiers zo werd hij daar geleid in de stad te komen; en hij kwam daar binnen en trok voort naar Aduard aan de graaf en regenten der Saksische heren, daar hij niet anders aan kon bekomen dan alle Groninger meiers zoude vrij en veilig zitten een mand lang, bij alzo dat ze geen goed die tijd lang duurde in nog uit Groningen zouden halen of brengen. End dat zouden de Groningers mede believen onder hun zegel en brief; dat de Groningers toen maal spijtig was te doen, dat ze alzo onbillijk benauwd zouden wezen. Item, in de week voor Sint Laurentius trok de graaf van Oost-Friesland weer naar de Appingedam uit Aduard met een grote hoop knechten de hem beveiligden en hij trok mijt zijn volk weer over de Eems en de knechten trokken weer bij de hoop in Aduard bij heer Vijt van Dracdorp die daar regent was vanwege de Saksische heren.

5a Groningers halen rogge uit Drenthe en bezetten kerk te Haren.
De dinsdag voor Sint Bartholomeus zo zonden de Groningers uit al hun knechten met vele burgers en inwoners met schuiten en wagens in Drenthe en wilden rogge inhalen, want de rogge begon in de stad te krimpen. Maar daar werd weinig bedreven, want daar werd niets dan wat rogge in het stro ongedorst met de schuiten en wagen binnen gebracht dat de stad weinig profijt kon inbrengen en hun vijanden mede werden getroost en meenden dat er in de stad grote kommer was. Die avond kwamen ze weer in de stad en bezeten te Haren de kerk en toren met een hoofdman geheten Johan Hodemaker, een burger in Groningen, met 33 knechten; en dit was dezelfde Johan Hoedemaker die ter Muiden de vesting ook bezet had en opgaf, waarvan hiervoor aangeroerd is.
En dit bezetten van deze kerk kon de stad niet helpen of profijt doen, want dat blokhuis te De Punt die toen toch al gereed. Men moet ondertussen een gekke raad volgen, etc.

5b Saksen komen naar Haren, gevecht en aftocht partijen.
Toen dit de Saksische vernamen die in Aduard lagen zo kwamen ze uit Aduard in de nacht de vrijdag voer Sint Bartholomeus en belegerden de kerk en toten te Haren. Toen dat de Groningers vernamen de morgen vroeg zijn ze uitgetrokken met al hun macht, met burgers, schutters en knechten en ontzetten hun volk die op de kerk en toren lagen. En de Groningers lieten acht of 10 doden van hun burgers, inwoners en knechten; en daar werden ook wel 10burgers en knechten gevangen, maar daarvan waren er drie die de pijnen niet waard warren dat men losgeld van hen eisen kon als een geheten Evert Entens, Peter ten Holte en Allert ten Nijeklooster. De anderen waren arme gezellen. Maar de Sakser uit Aduard leden grote schade van doden, zoals het verhaal in Groningen ging; men zei daar bleven er 50 of 60 dood, maar daar kwamen niet vele gevangen in de stad boven5 of 6 niet; dan ze zeiden; ze hadden vele gevangen die ze de hele dag in het veld hadden gegeven, maar daar hielden ze er geen van in. En toen deze schermutseling gedaan was omtrent de middag zo trokken de Saksische in orde af naar blokhuis te De Pint en voort naar Aduard; en de Groningers weer in de stad en namen dat volk dat op de toren en kerk lag mede in de stad en lieten de toren onbezet staan.

6a Maximiliaan verbiedt hulp van bisschop aan Groningen.
Toen nu de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden vele dagen en raad hielden en aan die van Groningen schreven om hen hulp en bijstand te doen en dat kwam voor de Roomse koning zo schreef hij de bisschop een zware, strenge brief en mandaat dat de bisschop en gehele Sticht in het oor klonk dat ze zich niet reppen dorsten. En aldus luidde die brief en hield in: Wij Maximiliaan, van Gods genade Roomse koning, te allen tijde vermeerder der Rijk, te Hongarije, Dalmatië, Croatia etc., koning, aartshertog van Oostenrijk, van Bourgondië, in Brabant en paltsgraaf etc., ontbieden de eerwaardige Frederik, bisschop te Utrecht, onze vorst en lieve aandachtige onze genade en alle goeds.

Eerwaardige vorst, lieve aandachtige. Zoals wij u voormaals verwittigd en verkondigd hebbe, dat wij ons en het Heilige Rijk tot goede en tijdige raad en algemene verzameling van het Heilige Rijk, onze lieve oom hertog Albrecht te Saksen en zijn erfgenamen, de regering en gouverneur alle Friese landen, zo ons en het Heilige Rijk toebehoren, zo gesteld en de mening zijn: hij is voor ons en vanwege het Heilige Rijk te regeren bij vrede en recht en de eer te behouden en onder andere daarvan bevolen dezelfde hertog Albrecht hulp en bijstand te doen, daarmee zijn burgemeesters, Raad en gemeente der stad Groningen die zich met hun aanhangers in zulk wederwaardig bewijze of tot gehoorzaamheid brengen mogen de inhoud van onze brief daarvan gegaan en verlangen we hoe u voor u diezelfde van Groningen natuurlijke heer aanneemt en zo voor uw Sticht tot uw gehorige bedingen zal waaruit diezelfde in hun bozen wederwaardige ongehoorzame wil versterkt worden dat ons van u in die maten geschied was niet onbillijk bevreemdt nadat gij en menige niet verborgen is dat de stad Groningen met gezamenlijk andere Friese landen ons en het Heilige Rijk inmiddels onderworpen is en u als een vorst der Heilige Rijk niet gebeurt ons te verhinderen. En omdat diezelfde van Groningen zich in de opgenoemde handel tot op deze huidige dag ongehoorzaam gehouden en zich aan zulks niet verzadigen laten zonder ons en het Heilige Rijk landen en lieden te meerdere malen ondergetrokken en ze met moorden, brand en in andere opmerkelijke schade toegevoegd en daardoor onder ons en in ongehoorzaamheid en geweld te brengen en het dus nog dagelijks aan het beoefenen zijn en alles was naar billijkheid en recht, ook onze koninklijke oprechte landvrede en daartoe ons in opmerkelijk verachting en afbreken onze en het Heilige Rijk overheid,, desgelijks de hoog geboren Jurien en Hendrik, broeders, hertogen op Saksen, landgraven in Thüringen en markgraven te Meien, onze lieve oom en vorsten als dezelfde hertog Albrecht van Saksen, erfgenaam, terug te brengen hun schaden en hun gerechtigheid en als gouverneur, hebben wij die vermelden van Groningen aan diezelfde en andere gerecht oorzaken die openbaar en op de dag en ver daarover geen bewijs nog rechtvaardige erkenning waarom we ze in onze en het Heilige Rijk achting en over achting erkent en verklaart hebben en ze met gezamenlijk hun helpers, aanhangers, Friese buren en verwanten en al hun have en goederen algemeen opgedragen en overgegeven, naar verluidt van onze koninklijke brieven daarop ontvangen. Daarom gebieden wij u aandachtig bij de plichten waarmee u ons en het Heilige Rijk verwant bent en ook bij privilegies en ontzetten van al uw rijk en daartoe te verminderen ons en het Heilige Rijk zware ongenade en straf van de roomse koninklijke macht, ernstig gebieden en willen dat u die vermelde burgemeesters en Raad der stad Groningen ontslaat en ze voor de uw niet aanneemt nog neemt, uitgezonderd alleen uw geestelijke jurisdictie en gerechtigheid als dat van rechtswege gebeurt; en niet verder nog wijder ons en het Heilige Rijk, ook de vermelde, onze oom van Saksen, als onze en het Heilige Rijk gouverneur, generlei weerstand bewijst nog van u toe te staan, zonder of u met hen handelt of voorneemt als zich tegen onze en het Heilige Rijk openbare vijanden ongehoorzamen en te bannen gebeurd te doen.
Ook de vermelde hertog Jorien en Hendrik van Saksen, die wij derhalve verder te behandelen bevolen hebben, ook ter aanzoek van ons en vanwege het Heilige Rijk hulp, bevordering en bijstand bewijst en u des meer ontlast nog weigeren, nog hieraan niet ongehoorzaam verschijnt waarmee het niet nodig wordt met op opgeschreven boete, straf en boete weer u te handelen nog te verzoeken. Daarvan is onze ernstige bedoeling.
Gegeven te Straatsburg op de 25^ste dag van de mand september 1505, ons rij de Roomse in de 20^ste en de Hongaarse in het 16^de jaar. Ad mandatum domini regis proprium.

6b De bisschop probeert toch bespreking Saksen en Groningen.
Toen de bisschop deze grote klok en zware mandaat ten oren geluid was gaf hij van stonden aan dat kapittel, ridderschap en steden te kennen; en overlegden zo met elkaar dat ze de Groningers geen bijstand met oorlogsvolk durfden te doen, maar van stonden aan hebben onderhandeld van een rechtszitting en verzoening tussen den vorsten van Saksen en die van Groningen te maken. En de bisschop is van stonden aan gereden naar de koning van Castilië, hertog Filips, om mede te bewerken aan de Roomse koning, zijn vader, en de vorsten van Saksen om een verzoening tussen beide partijen te maken.

7 De Saksen vergroten intussen hun druk op Groningen.
De tijd de bisschop dus over en weer overeen handelde zo zonden de Saksers door Westerland omtrent 1000 knechten in Aduard. En ze maakten een brug over dat Reitdiep bij Wasinge huis en zonden op Sint Mauricius (22 september) dag wel 800 knechten in Selwerd klooster voor Groningen met vier vaantjes om die van Groningen daarmee binnen de poort te houden met hun koeien en beesten, ook om dat ze uit Friesland geen boter, kaas en vette beesten te halen en te roven en te brandschatten, dat ze daarmee bespaarden. En alzo lagen se in Selwerd in spijt die van Groningen; en durfden ze daar niet uit te verdrijven, maar ze trokken wel uit de stad en de es over met hun veldgeschut en schoten in zij uit het klooster weer uit slangen en halve slangen en liepen met elkaar op schutgeweer en zo bleef ondertussen wel een dood. Ook kwamen ze wel twee of driemaal in de nacht uit Selwerd en maakten alle alarm en verbrandden een kamer of twee en staken een molen aan, maar die werd geblust.

8 Groningers door tijdgebrek niet naar dag te Doesburg.
Toen de bisschop weer thuis kwam zo werd een dag beraamd ter Nierbruggen bij Ommen, daar de ridderschap en steden bijeen kwamen om weer in te brengen wat de bisschop daar bij dn koning van Castilie ter antwoord bejegend was. Op die voorgenoemde dag kwam de bisschop daar niet, maar hij schreef aan alle staten van de landen aan beide zijden der IJsel bij hem te komen te Wijk bij Duurstede op de vrijdag voor de Geboorte Maria. En daar kwamen alle staten der landen bijeen en daar werd beraamd een dag te Doesburg in het land van Gelre om een verzoening te maken tussen de vorsten van Saksen en dn Groningers. Die dag werd dan de Groningers vermeld van de bisschop om ze daarmee op de beraamde dag te komen, maar de Groningers kwamen daar niet. De zaken waren dit: want de tijd was zo kort dat ze het niet bereizen konden; de volgende was dat ze geen vaste geleide hadden waar ze op reisden durfden; dat derde was om dat ze eens zo voor aangeroerd is, daar te Doesburg ter rechtszitting waren geweest en dat hen toen van hun tegenpartij niemand tegemoet kwam. Daarom bleven ze toen thuis.

9a Rechtszitting te Hattem bezocht door alle partijen.
De bisschop met zijn raad heeft toch op die dag te Doesburg voor zijn stad Groningen onderhandeld met de raden van de Roomse koning, de koning van Castilië, die van Saksen zodat er een dag beraamd werd in Hattem in he land van Gelre. Zo kwam de raad van de hertog Saksen eerst in Friesland door Emden en de Appingedam op en dinsdag en de graaf van Friesland volgde hen na de donderdag in Aduard om aldaar van de regenten te horen en vernemen hoe hen met de oorlog langer behaagde en mede te zien hoe nauw dat de van Groningen met de blokhuizen benauwd werden en of ze dat ook langer harden konden in de stad van proviand. Toen ze alle dingen daar goed overlegd en door gezien hebben zijn ze te voet door Westerland getrokken naar de regenten der Saksers en gehoord van wat zich daar alle dingen gedroegen en zijn voort door getrokken naar Roomse koning en de koning van Castilië en de hertog van Saksen om daar alle dingen met ze te bespreken en samen te overleggen hoe ze alle dingen met de oorlog voor Groningen gedroegen en alle dingen gesteld waren en daar met elkaar te onderhandelen wat ze in het geschil en zaak met die van Groningen op die dag te Hattem doen of laten zouden.
Daar de Roomse koning Maximiliaan zijn voortreffelijke raad als namelijk de graaf van Tzoren die de opperste in de hof was en in zijn afwezen zo was hij stadhouder der koninklijken majesteit, nog een voortreffelijke heer en zijn kanselier, ook de koning van Castiliek hertog Filips opperste raden; de raden van de hertog van Saksen als heer Duvenen, heer Zeijger Ploech, de graaf van Oost-Friesland, de regenten in West-Friesland, als een geheten heer Sijwert en nog twee anderen. Van het ridderschap en hovelingen der Ommelanden bij Groningen waren jonker Roeleff van Ewsma, rechter te Ranswerd en Johan Rengers van Ten Post. Uit Groningen zijn gestuurd de zaterdag voor Sint Michael op deze dag te houden meseter Willem pastoor te Sint Maarten, Harmen Lewe, Koert Konerdes, beide burgemeesters, Peter Sickijnge en Harmen Clant, Raadsheren, met zekere vaste geleide van de Roomse koning, de hertog van Saksen en de bisschop van Utrecht met zijn eigen rijdende bode. Daar zijn gekomen ter rechtszitting als bedongen lieden van de bisschop van Utrecht met zijn raden en de raden van het kapittel van Utrecht, de ridderschap en de raden der steden aan beide zijden der IJsel als Utrecht, Amersfoort, Renen, Wijk bij Duurstede, Deventer, Kampen en Zwolle.

9b Oude argumenten over en weer, geen winst voor Groningen.
Toen dan al deze heren bijeen verzameld waren te Hattem zo kwamen beide partijen op het betekende uur bijeen. Zo opende de graaf van Tzoren vanwege de Roomse koning. Als eerste tot de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden: hoe de Roomse koninklijke majesteit met de keurvorsten en met de vorsten en bijstanders van het Heilige Rijk had de hoog geboren vorst hertog Albrecht te Saksen en Thringen en markgraaf te Meien begiftigd een eeuwig gouverneur te wezen van alle Friese landen en van Groningen naar vermogen en inhoud van zijn commissie, dat hem en zijn erven bespaard werd van die van Groningen, waarover ze met recht waren overwonnen voor de koninklijke majesteit in de ban en hoogste ban. Zo was de koninklijke majesteit voor gekomen, dat de bisschop de stad Groningen voor behoefte van zijn Sticht meende te bedingen dacht hen daarop hulp, troost en bijstand toe doen met dat hele Sticht. Waarop hij hem zei uit bevel en vanwege de Roomse koninklijke majesteit, waarvan hij volmacht en credit van had, bij de ban en hoogste ban en bij zware ongenade en bon ontnemen van al zijn waardigheid en wereldlijke recht die hij van het Heilige Rijk ontvangen had dat hij of iemand vanwege hem zou toestaan nog te staan de Groningers een hulp of bijstand te doen, zo hij hem toch in het land en hem schriftelijk had verwittigd, daar de kopie van dezelfde brief hiervoor in deze kroniek van woord tot woord staat geschreven. Toen dit in het lang de bisschop met zijn raad had vertogen keerde hij zich tot de geschikten van Groningen en zei hen streng dat de Roomse koninklijke majesteit wilde en gebood hen dat ze die twee hoog geboren vorsten en heren hertog Jorien en Hendrik, broeders, hertog Albrecht van Saksen, hoog lovende geduchte erven zouden openen en in doen hun stad Groningen en laten hem huldigen, plicht en eed doen als hun heer te wezen nar vermogen van de commissie der Roomse koning. Dar tweede artikel dat ze hem in hun stad zouden toewijzen een gelijke plaats en timmeren daarop een vesting en burcht tot zijn goeddunken daar zich een vorst veilig op mocht behelpen en daaruit stad en landen mocht bedwingen. Dat darde dat hij hen mag zetten burgemeesters en Raad tot zijn goeddunken, di de stad binnen zouden berechten. Ten vierde dat ze hem zouden in laten door alle poorten en torens van de stad met hun bussen, buskruit en geschut van oorlog. Ten vijfde dat ze hem zouden overgeven al hun stadrenten en goederen met tol, accijns en andere inkomsten tot zijn profijt te beleggen. Ten zesde dat ze hem zouden ontslaan van al hun rechten die ze meenden te hebben tot de Friese Ommelanden tussen de Eems en Lauwers en daar ze voor verwanten bedingen wilden. En was het zaak dat ze dat niet doen wilden en ze het Heilige Rijk hierin rebels waren en de bisschop met het Sticht hen hierin sterkten in hun rebellie met hulp, troost of bijstand te doen, zo lagen daar 2000 knechten bijeen te wachten op de Roomse koninklijke majesteit waarmee hij met alle vorsten en heren der Heilige Rijks met al hij hun bijstanders dat Sticht en die van Groningen zo ongenadig dachten door te trekken dat het hen gruwen zou. Toen dit gezamenlijk in het lang verhaald was zo was de zaak zwaar en groot; zo heeft de bisschop met de zijnen en die van Groningen beraden en navorsing genomen om de volgende dag daarop te antwoorden. ճ Morgens ter betekende uur toen ze weer bijeen kwamen zo heeft geopend de domdeken vanwege het kapittel van de bisschop, ridderschap en steden en hebben geantwoord op de vijf artikels, voor genoemd, om Groningen van het Sticht te trekken.

Als eerste: het was geleden omtrent 850 jaren dat keizer Hendrik hoog geboren gedachtenis om bijzondere gratie had dat graafschap van Drenthe met een groot dorp geheten Groningen gegeven de heilige kerk te Sint Maarten te Utrecht, naar inhoud en zegel en brieven die ze daarvan hadden en aldaar presenteerden en tot deze dag daarop rustig hadden gebruikt.

Zo was hij daar nu bisschop gekozen en zijn conservatie van de heilige vader de paus daarop had en van de Roomse koninklijke majesteit ook beleend alle wereldlijke recht, als dat alle heren en vorsten aan zijn koninklijke majesteit behoort te verzoeken en meende hierop dat zijn koninklijke majesteit niet zou benauwen of afslaan dat zijn voorvaders tot nu gebruikt hadden. Zo hebben die van Groningen geantwoord op twee artikels als van de ban en hoogste ban en gen Friesland te ontslaan. Als eersten van de ban en hoogste ban zeiden ze op: men mocht niemand met recht overwinnen of men moest hem eerst dagvaardingen en citeren en overwinnen hem via gerecht, wat niet niet alzo geschied was; daarom was hen ban en overste ban niet hinderlijk. Op het artikel van Friesland te ontslaan zeiden ze op: dat koning Karel en keizer der Friezen, om bijzondere weldaad die ze bij zijn keizerlijke majesteit bewezen hadden toen ze Romen hielpen winnen en Saksen hielpen te bekrachtigen begiftigd met zodanige privilegie en vrijheden dat ze te eeuwige tijden zouden vrij blijven en onder geen heren staan, onder elkaar verbonden maken of aan jonkers, heren of steden bij hen gelegen, waarmee ze berecht mochten worden. Zo stonden ze met de stad van Groningen in een vriendelijk verbond over lange jaren heer over mensen gedachte dan tot nu toe dat was beliefd en toegestaan van de Roomse koninklijke majesteit nu ter tijd is en met zijn zegel en brief bevestigd heeft; dat ze hoopten en meenden zijn koninklijke majesteit hen dat niet zou afslaan of benauwen. Daar d raad van de Roomse koning met de raden van de koning van Castili en van Saksen zich op hebben beraden en gaven daarop voor een antwoord. Als eerste, toen de bisschop en Sticht had geantwoord als Groningen bij het Sticht te houden, zeiden ze op: de stad was gegeven aan het Sticht en de kerk te Sint Maarten te Utrecht over te hebben de geestelijke jurisdictie en recht der Heilige kerk dat hen de Roomse koninklijke majesteit niet dacht te benauwen; maar de regale en dat wereldlijke recht kwam het Heilige Rijk toe en hield dat voor de zijne. Item, op de twee artikels daar die van Groningen hadden geantwoord, zeiden ze op: men kon dat genoegzaam wel bijbrengen dat ze waren geciteerd en gedaagd voor de Roomse koninklijke majesteit en te recht gewonden en verdoemd en gelegd in de ban en hoogste ban. Op dat ander punt zeiden ze: het mocht wel licht dat Karel de Grote zijn keizerlijke majesteit dezelfde Friezen had begiftigd met bijzondere privilegie vanwege hun weldaad; maar in het eeuwige te geven van het Heilige Rijk dat het Heilige Rijk toekomt, was een grote afbreuk en achteruitgang van het Heilige Rijk en mocht niet staar naar het recht van de keizer. Toen nu deze antwoorden over en weer over gedaan waren, berustte zich de handel die dag tot op de naaste dag. De volgende dag kwamen ze weer bijeen. Zo zijn daar vele klagen aan beide zijden gedaan, als van de graaf van Friesland om zijn 5500 Rijnse gulden die hij geleend had toen jonker Fox in Aduard was, daar hiervoor van geschreven is. En de raad van de Saksers klaagden dat die Groningers hadden dat bestand zo niet nagegane als dat opgericht was en onbehoorlijk vaak ingebroken. Jonker Roeleff van Ewsma en de andere hovelingen klaagden om het neerwerpen van hun huizen in Friesland en om de twee huizen in de Boteringestraat en dat huis bij de kerk dat nu deze zomer was een deel gebroken en de nieuwe toren voor de Boteringepoort er van was getimmerd, waar voor van geschreven is, met vele klachten, etc.

Daar de Groningers in het kort op antwoordden: de graaf had zijn penningen de Ommelanden geleend en dat geld dat binnen Groningen weer verzameld was waar men de graaf weer mee betalen zou werd voor de oorlog gebruikt tot stad en landen profijt bij hun wil. Is dat alzo, dat weet God wel; maar ze verzwegen en zeiden niet dat ze de kisten opensloegen buiten toestemming der landen en namen dat geld daaruit en beoorloogden dat onnut in West-Friesland. Item, om dat bestand in te breken zeiden ze op: se hadden dat niet ingebroken, maar hun tegenpartij had dat vaak genoeg ingebroken in menige punten; want dat bestand vermocht dat elke man zou zijn eigen huis vrij en vaardig gebruiken en men zoude landen niet verder bevestigen dan ze toen waren. Daar ze allen contrarie deden, want dat huis dat Oterdum der stad van Groningen toebehoorde en ze het nog gewelddadig ontnamen en vestigen nog alle dagen hun blokhuizen en Appingedam met bolwerken en poorten. En die van Appingedam namen hen af ongewone tol en ongeld, vermits dat ze namen van elke ton Hamburger bier 3 stuivers en dat Groninger bier een stuiver. Zo waren ze veroorzaakt en zijn getrokken voor Appingedam om ze daarvoor te straffen daar ze schade genoeg van hadden. Daar hun tegenpartij op elk punt in het lang heeft geantwoord dat niet alles nodig is te schrijven en geen grote vrucht zou opleveren en zo wil ik het laten vanwege de kortheid. Toen alle artikels aan beide zijden dus waren bedongen namen die van Groningen voor en zeiden: ze dachten zich dus van Friesland niet te laten verdringen met simpele woorden en wilden daar liever om sterven om de laatste man, geestelijk en wereldlijk; maar dit wilden ze wel overwogen wezen: ze wilden de hele zaak stellen tot bekendheid van de koninklijke majesteit van Castili, hertog Filips, en hun natuurlijke heer de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden te recht of te vriendschap; en kwamen de twee vorsten niet overeen zo zouden ze kiezen een onpartijdige vorst zonder toestemming der partijen; werden ze in het ongelijk gevonden dat ze geen recht tot de landen hadden, ze wilde graag afstand doen hoewel hen dat zwaar en onlijdelijk was; werd het ook de Saksische heren niet toegekend, ze zouden desgelijks doen. Dat de Roomse koning en de hertog van Saksen niet doen wilden. Daar toen die dag alle ding op berustte. Zo heeft de bisschop en zijn raad gehandeld met de Roomse koning en de hertog van Saksen raden wal vier dagen lang om wat goeds hierin te vinden; daar de Groningers niet bij geroepen waren en konden ook niet weten wat daar behandeld werd. De vijfde dag hebben de bisschop met al zijn raden de Groningers alleen bij hem komen laten en lieten hen zeggen: zoals se vernamen om hun zaken te stellen aan vorsten en heren, zo voorgezegd is, hadden ze veel van zodat ze geen grond konden voelen dat ze wel tot de landen waren gerechtigd te behouden aangezien een verbond geen recht maakt. Zo raadden ze hen aan dat men andere wegen zochten om een vrede mede te bekomen, want het was te beduchten dat hele Sticht mocht wel in grote last daarmee komen. En zeiden mede: Zouden wel bekomen dat Groningen zou blijven bij het Sticht indien ze over wilden geven Friesland; en alle Groningers zouden houden in Friesland al hun goederen, landen en renten; en was het zaak dat ze dus geweldig van het land werden gedrongen, zo zouden ze ontnomen wezen van al hun goederen, landen en renten die ze in Friesland hadden. En de stad Groningen zou blijven bij het Sticht indien ze zich van Friesland wilden ontslaan en verlaten hun bestuur van hun verbond die ze onderlinge met elkaar hadden. De dag hierna kwamen alle de heren en reden weer bijeen. En de graaf van Tzoren vanwege de Roomse koning en de vorsten van Saksen die opkwam voor hen allen: wilden die van Groningen innemen vanwege de Saksische heren een kapitein met 600 knechten en compromitteren al hun tweedracht en geschil met de vorsten van Saksen aan de Roomse koninklijke majesteit met de keurvorsten en bijstanders der Heilige Rijk tot hun erkentenis zo wilden ze vanwege hun heren de zaak en geschil daarop berusten laten. Dat de Groningers niet believen nog aannemen wilden: maar ze wilden het wel stellen aan de koninklijke majesteit van Castilie, Filips, en de bisschop Frederik van Utrecht, zo voor alles van geschreven is.

9c Hachelijke terugreis van de Groninger delegatie.
Daar de Roomse koning en de Saksers raad er in kwaad gemoed op zeiden dat ze het geheel niet doen wilden en zeiden de Groningers hun geleide op, zodat ze binnen twee dagen zouden wezen in hun rechtsgebied. Daar die van Groningen op zeiden: men kon van Hattem in twee dagen niet weer in Groningen reizen. Ook hadden ze goede en zekere geleide van de Roomse koning en de vorsten van Saksen en de bisschop van Utrecht, daar ze op hoopten en meenden men ze hun geleide wel houden. Daar de raden van de Roomse koning wreed op zeiden: men was hen naar keizer recht geen geleide schuldig te houden aangezien ze waren verdoemd in de keizers ban en hoogste ban; zo konden ze hen aan geen vrijheid, maken nog geleide nog geleide helpen, want al hun goederen en lijf stond in genade der Roomse koninklijke majesteit. Maar toch zo gaven ze hen nog een dag toe zodat ze in drie dagen weer in Groningen zouden wezen. Zo gingen die van Groningen weer bij de bisschop en gaven hem dit te kennen. Zo heeft de bisschop bewerkt bij de Roomse koning en de raden der Saksische heren dat ze hen geleide beloofd hebben te houden en tot dat ze weer kwamen binnen Groningen en hebben ze mede gedaan hun eigen bode, en de bisschop ook zijn rijdende boden met brieven die ze onderweg zouden beveiligen. En toen ze kwamen in Drenthe zo hoorden de Groningers dat hun Raadsvrienden thuis kwamen en waren angstig dat hen kwaad geschieden zou. Zo hebben se uitgezonden hun knechten en een deel burgers te paard en te voet. En toen de Raadsvrienden kwamen aan deze zijde van Gasteren bij de stenen de men heet De duvels kolse, (hunebedden) zo kwamen hen aan 16 reizigers van dat blokhuis te De Punt. Toen de Groningers die zagen zo hielden ze op met de wagens en de twee boden stapten af en hielden woorden met hen en toonden hen een brief. Zo gauw als ze de brief zagen zo reden ze bij de wagens en gaven hen de hand en heten ze welkom. Zo voeren de Groningers vooraan en ze reden allen bij de wagens achter en voor, alles tot ze in te Borger in Drenthe kwamen. En daar lagen de Groningers achter de duinen waar men uit het hout komt. En daar braken ze op en de Saksische reizigers namen de vlucht; en de Groningers joegen dan elk de zijne weg en vingen daar een van voor Borger brug. En zo voeren ze voortaan. En daar kwamen nog 17 andere knechten van het blokhuis, die hadden een roof gehaald van Gieten bij de Ooster moer; die vingen de Groningers en brachten ze met die roof in Groningen. Aldus kwamen ze weer thuis van deze rechtszitting op Sint Lucas dag. En zo brachten ze in dit afscheid alles weer dat op deze dag behandeld was, zo voor aangeroerd is.

10 Groningen vraagt bisschop om hulp, antwoord onbevredigend.

En zo zouden ze de bisschop, kapittel, ridderschap en steden binnen tien dagen wederom schrijven wat hen hun vrienden in deze handel believen zou of doen wilden. Daar ze hem wederom op schreven dat ze dachten Friesland niet te verlaten om de laatste man, geestelijk en wereldlijk, daarom te laten. En begeerden ook nog van ze te weten wat hulp, troost of bijstand war ze zich op verlaten zouden. En wilden ze geen bijstand doen, zo moesten ze andere wegen zoeken dat het Sticht wel in groot nadeel mocht komen. De bisschop en de steden schreven een antwoord hierop: ze wilden gauw een dag met elkaar hulden; wat daar dan besloten werd dat wilden ze hen doen bij hun eigen boden elk verwittigen. Aldus zetten ze de Groningers met een koel watertje af en gaven hun een lijn in de hand zonder knoop.

11 Benninge ‘s mening over de kansen op Utrechtse hulp.
En die arme gekke dwaze lieden meenden dat de bisschop en Sticht zouden met hen treden in zulke grote droefheid en verdriet van oorlog tegen al deze grote heren en vorsten, als de Roomse koning en zijn zoon de koning van Castilië, Filips en Saksische heren met hun aanhangers en bijstanders om Friesland bij Groningen te houden. Daar ik tegen menige man in Groningen, burgemeester en Raad en andere burgers wel op zei, al eer ze op deze dag vertrokken en de tijd dat ze daar waren dat ik daar geen vertrouwen in had dat de bisschop en Sticht hen enig bijstand zouden doen met oorlogsvolk; maar konden ze iets onderhandelen ter vriendschap tussen beide partijen, zouden ze het beste wel in doen. En zei hen ook zoals het daarna bekwam, en ook dat reeds op deze dag behandeld werd; daar sommige burgers mij daarna op zeiden: ik was een profeet in dat stuk geweest. Daar ik hen op zei: ik had wel zodanig verstand dat ik wel kon bemerken dat de bisschop en Sticht geen oorlog om Friesland aannemen zouden om bij Groningen te houden en alles werd gedrongen bij Groningen te blijven, zoals het niet goed mogelijk is, zou het toch het Sticht niet een penning waard wezen waren ze dan zo gek en desperaat dat ze mede in de oorlog traden en zou elk zich moeten avonturen een 100 000 Rijnse gulden en hen niet meer profijt inbrengen zou zo mocht men ze wel dom en gek schrijven. En het was hen beter en meer profijt dat Groningen weer van de regering van Frieslandging dan ze daarbij bleven, want ze nu in Friesland niet mogen kopen nog verkopen. En als het kwam onder het geweld der Saksische heren zo is het een open land voor alle man daarin te kopen ene verkopen. Aldus hadden deze arme lieden hoop en mening dat de bisschop en Sticht een oorlog met hen aannemen zou om hun gekke handeling en voornemen tegen zulke grote heren en vorsten en helpen hen hun kruis met hen te dragen en trekken de doren uit een andere zijn voet en steken die in hun eigen voet. Hier was wel meer van te schrijven, maar het is wel licht genoeg. Ik mocht wel hiervan enige wel beschrijven die dat liever ongehoord laat, etc.

12 Aduard abt en zijn zuster bemiddelen tevergeefs.

Daar was een abt te Aduard, geheten heer Berent ter Hoeffstede, geboren van Doesburg uit het land van Gelre. De had een zuster te Groningen woonachtig, geheten Alijt Huijnge. Zo waren daar vele gevangenen uit Groningen in Aduard van burgers en inwoners; zo werd deze Alijt daarheen gezonden om de gevangenen met hulp van haar broeder de abt daar hen uit de gevangenis te bevrijden. Zo kwam ze vaak met jonker Vijt – die in Aduard toen regent was vanwege de Saksische heren– ter sprake, alzo dat ze met hem sprak: wilden die van Groningen zich redelijk vinden laten, hij wilde dat met de vorsten van Saksen alzo goed behandelen, ze zouden onderlinge in vriendelijkheid wel verenig worden; dat Alijt die van Groningen zo voorgaf en dat beliefde hen beiden. Zo werd daar een dag op beraamd te Hoijtinge huis in de Heilige Geest inspraak bij de Woltgraff. Daar kwamen vier heren vanwege de Saksische heren uit Aduard 20 sterk, desgelijks kwamen die van Groningen ook zo sterk en elk op zekere vaste geleide. En van de Saksische raad was een ridder geheten heer Duvenen, en nog een jonge ridder en zijn naam weet ik niet – en een geheten jonker Vijt van Drackdorp, de opperste regent in Aduard, en een geheten jonker Grumbach. Item, uit Groningen waren daar Lubbert Koning, Jacob Hillebrandes, beide indertijd Raadsheren, meester Gelmer Canter, secretaris, en Sijmon Kannegeter, bouwmeester, Adam Scomacker en Hobel Smijt, vanwege de gilden. Daar deden beide partijen aan beide zijden hun geschil op en begonnen alle artikels te resumeren en voor te nemen doe op de rechtszitting te Hattem behandeld waren en voor in deze kroniek al aangeroerd zin zodat het hier niet nodig is te verhalen Maar de Saksers eisten nog vanwege de vorsten van Saksen als eeuwige gouverneur der Friese landen en de stad Groningen vanwege het Heilige Roomse Rijk plicht en eed; ook vermanden ze hen de eed die ze het Heilige Rijke gedaan hadden in West-Friesland, waar ze toch alreeds het Heilige Rijk in verplicht waren gehoorzaam te zijn. Daar die van Groningen op zeiden: ze hadden een landsheer als de bisschop van Utrecht die ze huldiging, plicht en eed gedaan hadden; zo mochten ze kwalijk twee heren plicht en eed doen. En op dat punt dat ze het Heilige Rijk plicht en eed gedaan hadden in West-Friesland zeiden ze op: men zou ze zetten in hun vredige bezittingen en bezit der West-Friese landen, zo wilden ze het Heilige Rik houden alle beloften, plicht en eed. Zo ze die gedaan hadden. En deze handel die daar aan beide zijden voor gegeven werd was in het lang en breed voor alle heren te Hattem op deze laatste dag te Hattem genoeg besproken en behandeld waar hen het afscheid nog indachtig was: maar hun mening was met ze te onderhandelen hoe het met Friesland zou wezen wie van hen beiden de overheid zou blijven. Daar de Saksische raden
op zeiden: als van Friesland daar iets van de onderhandelen of van te handelen, wilden ze geen woorden van horen; dat hielden de vorsten van Saksen voor zich. En op dat stuk dat ze voornamen dat de bisschop van Utrecht hun landsheer was en hem dat overste recht toe kwam vermits zijn schuld in Groningen zeiden ze op: ze begeerden de bisschop nergens in te verhinderen nog te bekorten in zijn heerlijkheid of gerechtigheid der stad Groningen, maar ze begeerden mede van de stad plicht en eed, zo ver als ze het Heilige Roomse Rijk onderdanig waren. En noemden wel genoeg voortreffelijke grote steden de landsheren over hen hadden en allen wel het Heilige Rijk plicht en eed gedaan hadden en beschermheren over ze hadden om een jaarlijkse penning als Keulen, Dortmund, Erfurt en nog genoeg meer. Daar die van Groningen op zeiden: zouden ze het Rijk zo plicht en eed doen zo was het nodig dat ze wisten op wat artikels dat ze de eed doen zouden hoe ver en waarin ze het Heilige Rijk in verplicht zouden wezen en welke bescherming en bijstand hen daarvoor geschieden zou. Daar de Saksische heren op zeiden: ze wilden ze daarin niet wijzer maken; die hen een peer voorlegde, ze moesten die zelf schillen wilden ze die eten. Aldus werd wel menig woord op deze dag over en weer over gehandeld, dat alles niet nodig is te verhalen. En beide partijen zijn vriendelijk hiermee van een gescheiden en elk naar zijn regering getrokken.

Deel III-H

Door groot gebrek aan voedsel en brandstof wordt het de Groningers snel te machtig. (1505-1506)

1a Groningers op hongertocht in Gorecht en Drenthe.
Als dan die van Groningen waren in dit grote en lange verdriet van oorlog zo begon de proviand en kost zeer te krimpen en aller meest broodkoren. Zo trekken de inwoners en knechten aan alle zijden uit en haalden proviand in; als in Friesland haalden ze vette beesten, boter en kazen, en dat goed werd te Groningen verkocht. De huislieden kwamen daarna in de stad, dat goede lieden waren, die gaven hen hun geld voor dat goed en gaven hen die het gehaald hadden een oortje goud. En schamele lieden die geen geld hadden en die dat goede mede gehaald hadden die kochten beesten; en de Raad had kerkspraak laten doen: dat die geen geld hadden die zouden het laten opschrijven en de huisman betalen als het beter werd – daar vooral nimmer een penning van kwam. Alzo kwamen van hen sommigen bij slachtrunderen die tevoren nauwelijks een hoen beloofd waren zodat de ene genoeg kreeg een en deel had grote kommer. Daarna trokken ze in Drenthe en in Esser klooster en lieten daar dorsen rogge en gerst en aten en dronken alles op dat in het klooster was en sloegen in stukken deuren en vensters en al dat hout en planken dat men branden mocht namen ze daaruit. En namen alles mede dat ze dragen en drijven konden van klederen, dekens, kussens en ander huisgereedschap etc., en maakten het helemaal droevig. En de nonnen kwamen een deel te Groningen naar hun vrienden die hen de kost moesten geven. En werd daar alzo gemaakt dat God het verbeteren moet. Voort worden de poorten onoverwinnelijk gemaakt en de bomen werden over de gracht dal gestort, want de tijding kwam alle dagen in de stad dat de Saksers wilden dat klooster ook bezetten zoals ze Selwerd gedaan hadden; zo hadden ze heel binnen Groningen omsingeld geweest. En voort trokken ze naar Haren, toe Dilgt, naar Zuidlaren, naar Noordlaren en voort in Drenthe toe Assen in het klooster en voort in alle dorpen daar ze rogge meenden te krijgen; en kochten die een deel om geld en een deel namen ze die gewelddadig en aten en dronken alles op en verdierven alles daar ze kwamen. Ook hadden ze vele dorsers mee uit de stad die de rogge zelf dorsten; die zoude het mud betalen voor 21 kromstaarten en war ze gedorst hadden zouden ze hebben voor 24 kromstaarten en de gerst voor 13 een en een halve kromstaart. En met schuiten werd deze rogge aldus gehaald. Desgelijks werd de turf ook van dat veen gehaald met macht; de ene werd daarvoor gegeven, de andere niet. Ook werd daar veel hout gehouwen van wilg en berk dat alles ingevoerd werd tegen de wil van de lieden die het toebehoorde, want het brandhout begon ook zeer te krimpen. Dus werd die hongervaantje vervaarlijk te alle zijden uit Groningen gevoerd. Als nu de bisschop van Utrecht dit vernam dat men in zijn landen de geestelijke en wereldlijke lieden aldus geweldig overvielen en spaarden kloosters, kerken, nog kluizen zo schreef hij vlijtig aan die van Groningen dat ze zulks afstellen zouden en elke voor zijn afgenomen schade en goed voldoen, of hij moest daar verder op bedacht wezen. Daar die van Groningen weer op schreven ter antwoord: de Heer heeft dus behoefte zoals in het evangelie geschreven staat; het was hem nodig, ze moesten rogge, gerst, turf en hout en ander proviand in hebben zouden ze hun stad anders houden, ze wilden het zo vervoegen: elk zou zijn geld daarvoor krijgen.

1b De Saksen verhevigen nog de blokkade rondom Groningen.

Toen dit de regenten in Aduard vernamen dat deze hongervaantje aldus uitgevoerd werd zo hebben ze Hoogkerk bezet met 60 knechten en maakten de roten en kerk vast en bolwerkten de deuren en vensters toe met hout en aarde en maakten daarboven bussen gaten uit. En sleten Potters kamer aan de zuidzijde van het diep geheel en al en die pastorie verbrandden ze en sleten de steen ook te dal. Zo was het hiermee bewaard dat de Groningers hieruit niet te scheep mochten naar Langewold, Vredewold en Hummerse. Item, ook zonden ze vier vaantjes uit Aduard met 5 of 600 knechten in Drenthe bij dat blokhuis te De Punt en naar Zuidlaren op de kerk om daarmee de Groningers in te houden geen rogge of turf meer uit Drenthe te halen. Aldus werden ze aan alle zijden en einden benauwd; maar ze vertoefden daar niet lang want de vijfde dag trokken ze weer in Aduard uit Drenthe.

2a Graaf Edzard laat weten dat hij Groningen wil helpen.
Als nu de Groningers aldus benauwd en in last waren en hadden vooral van geen heren of steden hoop of enig vermoeden om hulp of bijstand van te bekomen of te krijgen en waren van al hun vrienden verlaten zo liet de graaf van Oost-Friesland zich blijken aan een goede vriend binnen Groningen, geheten mester Roleff Vrije, kerkheer te Noorddijk: was het dat de va Groningen aan hem verzochten en vertrouwden, hij wilde hen wel een verzoening en aan een vrede helpen aan de hertog van Saksen. Zo werd meester Roleff Vrije gezonden aan de graaf over Eems en daar werd een dag op beraamd binnen Appingedam te komen.

2b Groningen reageert, en bereikt intussen te Aduard niets.
De tijd dat deze dag beraamd was en al eer ze ter rechtszitting reisden zo zetten de Groningers nog een netten te water en meenden was het dat er een niets ving, de ander zou vangen en zonden naar Aduard Alijt Huijnge, de zuster van de abt waar voor van geschreven is, weer aan jonker Vijt, regent der Saksische heren, om nog een vriendelijke dag met hen te houden, dat hem wel beliefd was. En daar is een dag op beraamd als de maandag voor Sint Clemens, want de dinsdag daarna zouden ze reizen naar de graaf van Oost-Friesland, zo wilden ze deze dag voortgaan laten om de grond van de heer Vijt te vernemen. En jonker Vijt en de Groningers zouden die dag met elkaar houden bij het tichelwerk aan de noordzijde van Dijkshorne en elk met vijf personen sterk op zekere baste geleide, want de Groningers durfden die geleide niet zeker vast te beloven. En hoewel dat het dus nabij de stad was zo hebben de Groningers gehad een hele hoop knechten te voet en te paard die daarop waren bij de drie poorten of ze hen dat geleide benauwd wilden hebben. Zo is meester Willem de pastoor van Sint-Maarten zelf met vijf daarheen getrokken en jonker Vijt kwam hem daar tegemoet zelf met vijf aan de noordzijde van het tichelwerk op de Reitdijk; daar ze lange met elkaar woorden hielden en resumeerden over en weer over alle woorden en wederwoorden die toen te Hattem en ook te Hoijtijnge huis voorgegeven waren, zo voor alles aangeroerd is. Zo duchtte de pastoor meester Wijllem van jonker Vijt dat hij niets anders deed dan hem de mond en de tong te schrapen; want als hij een ding had overgelegd en ze van een ander punt onderhandelden zo was hij dat eerste al vergeten. Zo zei de pastoor tenslotte tot hem: ‘Jonker, ik twijfel wellicht dat gij mij mij niet recht wil verstaan of ik kan u niet recht verstaan; zo mocht ik onze vrienden van Groningen wellicht anders inbrengen dan uw mening is, gij mocht desgelijks ook wel doen. Zo lijkt het mij geraden te zijn: ik wijl trekken aan de vrienden van Groningen en zetten hun mening in schrift wat uw begeerte is. Doet gij desgelijks en wij willen het in schrift overzenden en daarna beramen op een korte dag om weer bijeen te komen en onze beide meningen daarop weer in te brengen.’Zo hebben de Groningers de artikels en hun mening in schrift over gezonden naar Aduard en hun hele hart en nauwste tegen hem geopend. Toen hij nu alle dingen van hen had verstaan zo wilde hij hen geen artikel weer in schrift overzenden – zoals het afscheid op de Reitdijk was – maar heeft het hen bij hun boden kort afgeschreven voor een antwoord: hij dacht hen geen artikels in schrijft over de schrijven eer de tijd dat ze de hertog hun stad hadden geopend, en hij het geweldig in had en ze hem plicht en eed gedaan hadden vanwege het Heilige Rijk, zo hen al eerder gezegd was; als dan zo zou hij hen wel voorgeven alle manieren en artikels die ze van hem hebben wilden.

2c Voorwaarden van Edzard stellen Groningen teleur.
De dinsdag zo zijn vertrokken Coert Konerdes, Harmen Clant en meester Gelmer ten Appingedam aan de graaf van Oost-Friesland om deze voor genoemde dag met hem daar te houden. Daar zijn hen tegemoet gekomen van de raad van de graaf meester Hicke, provoost te Emden en de pastoor te Larelde – zijn name is mij onbekend – en een geheten jonker Ulrick van Eesense. Daar de Groningers onder velen woorden werd voor gehouden: wilden ze zich Friesland gans en geheel ontslaan van alle beheer en verbond halve waar ze mee in gerechtigd zouden wezen in de in handen der vorsten van Saksen te stellen en den vorsten van Saksen hun stad te openen en plicht en eed te doen vanwege het Heilige Rijk en dat hij mocht leggen stapel en markten in Friesland naar zijn goeddunken; en men zou brouwen en tappen allerlei bier in Friesland nar hun goeddunken. Meenden dan de Groningers zich zulks te lijden of te dragen was, als dan meende de graaf met den vorsten van Saksen verder te handelen dat de Groningers zouden bekomen dat men geen koren uit het land zou voeren; en de renten die de Groningers in Friesland hadden en in recht beloofd waren met oproepingsbrieven en ter vermanen die zou men nog met oproepingsbrieven in de schrijfkamer uit mogen vermanen nar hun oude manieren en dat zou doen en de vorst van Saksen daartoe te ordinerende en een binnen Groningen die de Raad daartoe ordinerende zou. En voort alle het andere geschil tussen den vorsten en Groningers en het ridderschap met de hovelingen der Ommelanden van alle schaden aan beiden zijden wilde hij zijn vlijt in keren zodat alle dingen vriendelijk behandeld mochten worden. Aldus dachten de Groningers dit bitterder en zwaarder te lijden dan dei Saksische raad hen te Hoijtinge huis en ook op de Reitdijk daar hiervoor van geschreven is, voorgehouden hadden; zo wilde ze liever hierna handelen met de vorsten of zijn gevolmachtigde raden dan met iemand anders. Aldus zijn ze weer naar Groningen gekeerd en die van de Appingedam hebben ze beveiligd te Ter Post; daar waren vele der Groninger knechten hen tegemoet om ze te beveiligen, want hun geleide van de regent in Aduard was uit, waarvoor ze beducht waren.

3 Van hoe de Groningers gedeputeerde zekere personen om deze oorlog voort in aan te raden.
Om dan dat weinig lieden kunnen best en heimelijk goed aanraden en vele lieden wel slaan, zo hebben de Groningers in hun stad geordineerd en beraamd 16 personen die in deze oorlog zouden aanraden dat beste voor de stad. En hebben gekozen vier uit de Raad, vier uit de gezworen gemeente, vier uit de gilden en vier uit de beste besten burgers die dagelijks bijeenkwamen als het nodig was om hiervan de handelen. En toen ze enige zaken hadden die hen lastig dachten te wezen zo kwamen ze bij de gehele Raad op het huis en gaven hen hun zaken daar te kennen en wat hen daarin goed geraden dacht te wezen. En aldus weren die 16 personen bij namen genoemd: die vier uit de raad waren; Harmen Lewe, Coert Konerdes beide burgemeesters, Peter Sickijnge en Harmen Clant Raadsheren; uit de gezworen gemeente waren; Lambert Frerix, Johan Micheels, Loech Hornken en uit de gilden waren Johan van Atendoer, Sijmon Kannegeter, beide bouwmeesters, en Bartolt Scutemaker en Evert van Asschendorp; van de burgers waren Luedeken Hornken, Egbert Koning, meester Gelmer Canter en Abele Grevinge.

4a Van de handel en aanslag van meester Johan Vredewold om een verzoening te maken.
Te Groningen was eertijds een pastoor te Sint Maarten, geheten meester Johan Vredewold, een doctor in de rechten, provoost van Emden en kanunnik te Bremen. Dze pastoor was geboren uit Oost-Friesland; en graaf Ulrick van Emden die had hem doctor laten maken en de kerk te Emden hem gegeven en had hem de proosdij daartoe verworven en was zijn raad tot de dood toe. Deze pastoor en provoost besliep te Groningen een juffer die de opperste in Groningen toebehoorde, daar hij een zoon bij teelde, ook geheten mester Johan Vredewold, en werd ook doctor in de Heilige Schrift en daarna pastoor te Beum in Friesland. En deze was helemaal een expert, geslepen, vrek en karig man die zich veel met recht en pleit te doen hand. Deze had een vicaris in zijn kerk te Beum, geheten meester Johan Alma, en was geboren uit Groningen van de oppersten. Deze had vele berechten en pleiten met elkaar voer de official van Munster zodat de official grote last met hem in het recht had. Zo wist de official wel dat hij rijk was en groot goed had en bracht dat de bisschop van Munster aan, zodat de bisschop zond toe Groningen versperringen en lieden om meester Johan Vredewold te vangen en de bisschop over te leveren.
Deze versperringen toe meester Johan Almen vrienden en waren heimelijk een tijdje in Groningen en kregen tenslotte brieven mee uit Groningen van meester Johan Almen vrienden: datgene dat ze deden en handelden aan Vredewold was bij de wil van Groningen, zodat hen daar geen buren hinderlijk in zou wezen. Alzo werd hij gevangen half Uria wijze en gevangen naar Munster gevoerd wet met groot goed dat ze mee namen. Dit was de gemeenten en vele burgers in Groningen leed en vielen de Raad aan dat hij van de bisschop uit de gevangenis weer bevrijd werd; maar het kostte groot goed. Toen hij weer thuiskwam wilde hij niet weer te Beum wonen omdat hij daar zo verraderlijk gevangen was en bleef te Groningen wonen en liet de kerk bedienen met een kapelaan. En omdat de gewone burgers en gilden hem behulpzaam waren dat hij uit de gevangenis bevrijd werd en de oppersten hem contrarie geweest waren zo begaf hij zich algemeen meer bij de eenvoudige burgers en gemeente lieden dan bij burgemeesters en Raad of bij de oppersten. Aldus werd hij gehouden van de oppersten voor een muitmaker of een versufte man; de anderen hielden hem voor een verrader en meenden, omdat hij geboren was uit Oost-Friesland van het gebied van de graaf, en meenden daarom hij was een goede Sakser en van de graaf.

4b Zijn vredesinspanningen; ontwerpverdrag goedgekeurd.
Toen dan de Groningers waren in dit grote verdriet zo had deze meester Johan Vredewold toenmaals veel spreken en woorden met menige van de gewone burgers en gilden en niet met de oppersten: hij wees hen wel een brede en een fatsoenlijke verzoening te bekomen daar die van Groningen rust en vrede mee bekomen zouden wilden ze zijn raad volgen; dat wilde hij doen als een liefhebber der vrede vanwege de gewone burgers en gilden en niet vanwege de Raad waarvan hij droevig verraden was. Tenslotte kwamen hiervan zoveel worden dat deze 16 gedeputeerden hem hebben heen gezonden aan de regent der Saksische heren in Aduard, niet op hun bevel wat te handelen, maar uit hemzelf wat goeds te onderhandelen. Zo heeft hij daar met jonker Vijt en een geheten jonker Grumbach behandeld zekere artikels op het believen der vorsten van Saksen, wat hij in schrift mee bracht naar Groningen. Toen hij nu weer thuis gekomen was zo wilde hij zijn reis en afscheid bij de Raad en gedeputeerden zelf niet inbrengen omdat een vijand van sommigen van hen was en van een deel verdacht gehouden werd. Zo heeft hij gekozen acht burger die hij datgenen wat hij meegebracht had uit Aduard te kennen wilde geven en de mochten het de Raad dan voort in brengen. Deze acht personen waren Harmen Helt, Elt Tammens, Sicke Benninge, Harmen Snelle, Adam Scomaker, Gert Kopperslager, Wijgbolt Smijt en Evert van Asschendorp; die bij hem zijn gekomen ten Broeders waar hij heeft voor gehouden zijn afscheid en reis in schrift hierna beschreven.
Als eersten, dat bij de eerwaardige doctor Vredewold is beraamd dar die van Groningen zullen verzekerd wezen aan lijf, eer en goed al hun rechten. Ten tweede, dat die van Groningen zullen blijven en behouden al hun goederen, landen en renten te gebruiken die ze in Friesland liggen hebben. Ten derden, dat die van Groningen zullen hebben en behouden al hun rechten van het stapelrecht en markten zo ze tot nu toe gehad mogen hebben; en zal geen koren uit het land voeren. Ten vierden, men zal anders geen bier bij tap mat verkopen in Friesland anders dan Groninger bier. Ten vijfde, de gilden zal men blijven laten bij hun recht en schrijven van hun brieven en elke man recht laten wedervaren. Ten zesde, men zal geen vreemd bier bij maten slijten in Friesland, anders dan dat van ouds plag te wezen. Ten zevende, dat die van Groningen zullen veroorloven dat men den vorsten van Saksen zal bouwen een huis binnen hun stad. Ten zevende, voor zodanige vermelde schade als de vorst van Saksen gehad mag hebben, vermits bespringen van die van Groningen, zullen ze stellen tot erkenning der Heilige Rijk of andere heren. Ten achtste, wat die van Groningen hiervoor de vorsten van Saksen in verplicht zullen wezen, zal men ook stellen tot goede handelingen. En dit alles hoe voor aangehaald zullen wij al onze vlijt in keren bij de vorsten van Saksen om hierin te handelen, omdat te bekomen bij zijn vorstelijke genade alles dat ons mogelijk is.
Toen wij acht personen deze artikels van zijne waardigheid goed verstaan hebben zijn we de volgende dag daarmee gekomen op het huis bij burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, bouwmeesters en gewone hovelingen van de gilden en de 16 gedeputeerden met velen van de oude Raad en ook velen van de beste burgers en hebben hen dit dus voorgeven zoals wij dat van zijne waardigheid in het lang hadden verstaan. Zo waren er sommige artikels waarvan ze beduchten dat ze het niet lijden konden; waarop ze gezamenlijk hebben beraadslaagd en hebben gedeputeerd die acht personen die dit antwoord van zijne waardigheid ingebracht hadden tot de 16 voorgenoemde gedeputeerden om deze 24 te ordineren en zetten zekere artikels die de stad Groningen lijdzaam en dragelijk mochten wezen met de vorsten van Saksen en dat dan de gehele hoop en wijsheid weer op het huis te kennen geven. Zo zijn ze weer op het huis gekomen en hebben hen de artikels in deze manier gezet en te kennen geven dat hen tezamen beliefde in deze vorm en manieren hierna geschreven.
Als eerste, on neer te leggen de twisten die tussen de doorluchtige hooggeboren vorst de hertog van Saksen etc., op de ene en de stad van Groningen op de andere zijde, zo zijn deze hierna beschreven artikels van de voorgenoemde stad beraamd dat die stad Groningen zal wezen en blijven onder onze genadige lieve heer de bisschop tot Utrecht en bij de kerk en Sticht van Utrecht in alle vormen en manieren als ze tot deze tijd toe geweest is. Ten tweede, de vorst van Saksen voor aangeroerd, zal zich de overheid en regiment van het gewone oorbaar der voorgenoemde stad Groningen en dat daartoe behoren mag zich op geen manier onderwinden en zal zich daarmee niet mengen willen. Ten derden, de voorgenoemde vorst van Saksen zal als een gouverneur der Friese landen voeren en hebben het regiment van het gewone nut oorbaar der Ommelanden. Ten vierden, de vorst van Saksen zal enige personen uit de eerbaarheid van Groningen verordenen die in naam van de voorgenoemde vorst en gouverneur recht behulp en vordering administreren en doen zal mogen van zodanige renten en schulden zoals voortijds onder de hoofdmannen der stad Groningen recht en gebod naar vermogen, zegels of brieven of anders verblijven, aangevoerd en ondergezet zijn– en nog later onder het gelijke rechte ondergezet mogen worden – naar oude gewoonte, processen en voortgang der voorgenoemde hoofdmannen recht. Ten vijfde, de burgers en inwoners van Groningen en hun verwanten en bijstanders zullen al hun goederen, rechten en heerlijkheden die ze in de Ommelanden vanouds tot deze tijd toe en voor deze tijd gehad hebben, ongehinderd, onbelemmerd hebben en gebruiken.

Ten zesde, de stad Groningen zal al hun stapel en marktrecht over de Ommelanden hebben en behouden en gebruiken, in alle manieren als die stad dat vanouds tot deze tijd toe gedaan heeft. Ten zevende, men zal in de Ommelanden geen bier bij tapmaten verkopen dan alleen Groninger bier. Ten achtste, de burgers en inwoners der stad Groningen goederen zullen allen aan en af der voor genoemde stad door de Ommelanden vrij van alle tol en ongeld te water en te land gevoerd mogen worden. Ten negenden, de vissers van Groningen zullen op de eilanden van Friesland naar oude gewoonte en manieren mogen vissen en hun nering doen. Ten tiende, de stad Groningen voorgenoemd zal toestaan de vorst van Saksen of zijn genade stadhouder in de voorgenoemde stad Groningen zelf 50 of 60 personen sterk mag komen, logies en herberg daar hebben en door de voorgenoemde stad, wanneer en waar zijn genade dat van node is, trekken en reizen mag. Ten elfde, de kosten en schaden die in deze twist en oorlog tussen de vorst van Saksen aan de ene en de stad Groningen aan de andere zijde aan beide zijden gedaan en geleden mogen wezen zullen tegen elkaar gecompenseerd en vergeleken worden tot niet wezen.

4c Van de artikels die meester Johan in schrift genomen had om de in Aduard weer over te brengen aan de regenten der Saksers.
Toen meester Johan Vredewold deze artikel in schrift van de Raad ontvangen had zo zond hij een bode naar Aduard om een paspoort daar hij veilig op mocht reizen aan de Saksische regenten. Toen het paspoort kwam vreesde de Raad dat hij daarmee alzo niet goed was bewaard veilig op te reizen. Ook ze vreesde hij zelf dat hem de zaak te zwaar en lastig was alleen te behandelen; zo meende hij dat het hem wel nutte bij dacht te hebben eerbare wijze personen als abten en andere religieuze prelaten die zijn handel mede mochten aanhoren en hem daar wat goed in helpen te aanraden en te handelen, want die van Groningen een deel er niet goed van vertrouwde. Zo wilde hij daarbij laten komen de abt van Klaarkamp, de abt van Dokkum en de abt van Aduard – die toch aldaar reeds ter stede waren – die dan zijn handel mede zouden horen; toen dan deze prelaten daar ter stede weren zo wilde hij dan daar heengaan. Aldus verstelde hij deze reis van dag tot dag zodat van deze handel niets kwam zodat zijn opzet bij de Raad en wijsheid van Groningen werd gehouden voor en dode dading; maar bij de gewone burgers die hielden het te wezen voor grote wijsheid want hij zei het de gemeente lieden; hij twijfelde er niet aan, wilde men zijn raad volgen, hij wilde hen wel een fatsoenlijke verzoening en vrede bekomen. Item, ondertussen zo schreef de bisschop van Utrecht een bief aan die van Groningen op hun schrijven die ze hem eertijds geschreven hadden, daar hiervoor van geschreven is; de tenor en zin van de bisschop brief was: was het zaak dat die van Groningen zich wilden ontslaan van de overheid en recht die ze over Friesland naar vermogen van hun verbond hadden en stellen dat aan de vorsten van Saksen als een eeuwig gouverneur vanwege het Heilige Rijk, als dan zo wilde hij komen met de ridderschap en steden aan deze zijde der IJssel met al zijn macht in Groningen en beschermen zijn stad als een lid van het Sticht voor alle geweld, indien ze hem wilden open doen en openen hun stad daar binnen te komen zo sterk en machtig als het hem beliefde, want daar nu thans binnen hun stad menigerlei volk was.
Daar die van Groningen hem weer op schreven ter antwoord dat ze dat alzo beliefden indien hij hem eerst wilde verzekeren met zijn zegel en brief dat hij zou laten blijven bij alle hun rechten en privilegies die hij en zijn voorvaders hen eertijds gegeven hadden, dat nergens in te bekorten. Toen meester Johan Vredewold deze handel hoorde zo wilde hij zich niet verder hierin mengen aangezien dat zo’n grote vorst als de bisschop van Utrecht die zaak weer wilde aanpakken, zo was zijn handel bij den vorsten niet zeer geacht.

5 Van sommige dingen die de Saksers deden in het begin van het nieuwe jaar toen men schreef 1506.
De zaterdag voor Sint Poncianus zo waren de burgers en inwoners sterk uit met wijf en kinderen om brandhout in te halen bij de Haren en Eelderwolde en daar omtrent over ijs, want toenmaals hard bevroren was; dit inhalen duurden wel vier of vijf dagen lang. Tenslotte dat doe van Aduard en op Hoogkerk en op het blokhuis te De Punt kwamen uit en verjoegen al dat volk dat daar in die broek was en sloegen hen daar vier schamele lieden dood en vingen wel een 14 burgers en inwoners en brachten die naar Aduard en schatten hen af wat ze van hen krijgen konden. Op Sint Poncianus nacht kwamen daar een deel knechten uit Selwerd en verbrandden twee kamers buiten de Poelpoort. Op Sint Antonius nacht verbrandde ze bij Hernester dijk een huis. Ook zo trokken de Groningers om een handels wil uit met het honger vaantje in Drenthe en Friesland en haalden in rogge, gerst, boter, vlees, hout, turf en alles dat hen van node was ter lijftocht en daar gaven ze de lieden redelijk geld voor zodat er geen grote klacht van kwam. Ook zo schreven ze brevenuit in Friesland van kerspel tot kerspel om brandschatting; en de Saksische regenten verboden het hen dat niemand hen wat geven moest. Dus waren de arme landlieden droevig belast, want gaven ze de Groningers wat, zo werden ze gehaat van den Saksers, en gaven ze niet, zo werden ze gehaat van de Groningers. Zo waren sommige kerspelen die de Groningers de brandschatting heimelijk betaalden; en die met wil niet geven wilde die werden bij nacht opgehaald in de stad en werden afgeschat dat men daarvan krijgen kon. Aldus stonden de arme lieden in grote last.

6 Van een monnik uit Aduard om de gevangen te bevrijden die aan beide zijden gevangen waren, die veel moeite en gesprek met de burgers had.

Toen deze arme burgers en inwoners die in Nederwold gevangen waren en te Aduard zaten zo konden ze op geen manier vrij komen en men wilde ze niet op losgeld stellen want te Groningen zaten gevangen en deel van de Saksische knechten waaronder waren twee grote Hansen, de ene geheten Strobalg en de andere Grote Lucas; die hadden gevangen de Groene Tent –dat waren arme verlopen landlieden die uit Friesland in Groningen gevlogen weren en dus mede dan uit liepen in Friesland op de huisman te schuimen en dat zijne te benemen – waaronder was de opperste van de Groene Tent geheten Claws ter Hogerbrugge die Strobalg gevangen had. En daarna werd Claws te Aduard weer gevangen en werd daar aan een rad gehangen bij een andere van de Groene Tent geheten Peter Slampamper die daar tevoren aan een rad gehangen was. Ek de Groningers dreigden Strobalg en Grote Lucas en de andere knechten weer te hangen, aar ze durfden niet want ze hadden daar vele gevangenen weer zitten die niet vrij konden komen, ze moesten te Groningen eerst op de vrije voet wezen. Aldus kwam uit Aduard een monnik geheten heer Wolter van Rees om de gevangenen aan beide zijden op de voeten te brengen die veel spraak en woorden had met de burgers en ook met de Raad; waaruit het scheen dat hij daar was gekomen om moeite en tweedracht te maken want tegen de oppersten zei hij; hij wist niets bijzonder waarmee men vrede bekomen mochten, maar hij was gekomen om de gevangen daar te bevrijden en te kwijten. En tot de burgers en gilden zei hij: wilden ze een verzoening en vrede hebben, ze zouden het wel bekomen zo groot en goed gelijk of ze de hertog van Saksen gevangen hadden, maar de Raad van Groningen zocht geen vrede en wilde ook geen verzoening hebben. Toen deze monnik weer tot Aduard bij de Saksische regenten kwam zo schreven de regenten een brief tot Groningen, aan de bouwmeesters en gewone gilden en burgers en niet aan de Raad: a hetgene dat die voorgenoemde monnik tot de burgers en gilden van een verzoening met de vorst van Saksen te bekomen gezegd had, dat was tezamen alzo. En wilden ze met hem tot twintig personen sterk en daar binnen uit de gilden en de burgers een vriendelijk dag houden op zekere vaste geleide, ze zouden een fatsoenlijke verzoening en een vrede bekomen dat hen wel vergenoegen zou. Met die schrift gingen de bouwmeesters en gilden naar de Raad en gaven het daar te kennen. Waar weer op geschreven werd: de Raad van Groningen was de opperste van der stad en daar plag men aan te schrijven; ze dachten met niemand te handelen buiten weten en wil van de Raad, nog de Raat deed niet in zulke dingen en waren in alle zaken een man. Zo hadden ze verstaan uit de Raad dat daar zouden komen vier abten die enige wegen zouden zoeken om een vrede te bekomen; kwamen die te Groningen die zouden wel te kennen geven enige middelen en wegen om een verzoening te maken en hen lijdelijk en dragelijk was. En aldus werden Strobalg en Grote Lucas en de andere gevangen te Groningen op de voeten gelaten, desgelijks de gevangen te Aduard.

7 Van een brief die heer Frederik van Egmond aan die van Groningen schreef als een commissaris der Roomse koning.
De tijd dat deze handel stond tussen beide partijen, als de bisschop van Utrecht, meester Johan Vredewold en de abten elk apart in handen hadden, zo voor van geschreven is, schreef heer Frederik van Egmond, graaf en heer te IJsselstein, commissaris des Roomse koning, een brief aan die van Groningen als rebels en ongehoorzaam het Heilige Rijk en dat hij had beraamd een dag ter vriendschap tussen de vorst van Saksen en die van Groningen met hulp van de bisschop van Utrecht te onderhandelen tussen beide partijen te Hattem in het land van Gelre als op Sint Blasius dag waar de hertog van Saksen zelf wilde wezen; die brief kwam de woensdag voor Sint Blasius dag. Op welke brief die van Groningen schreven ten antwoord: de tijd was hen te kort, ze konden dat op die dag niet zenden; ook waren ze niet voldoende met de geleide bewaard dat hen geschreven was. Ook zo hadden ze al hun zaken en geschil met de vorst van Saksen gesteld in de handen der bisschop van Utrecht als hun rechte landsheer met het kapittel, ridderschap en steden die al hun doen en laten in bevel hadden. Toen ze hen een gelegen plaats betekenden met voldoende verzekering en geleide en zo sterk met volk zoals het hen nodig leek, als dan wilden ze zich graag ter rechtszitting begeven en nimmer goeden handeling achteruit stellen. En begeerden dat men hen niet aanrekenen zouden dat ze daar niet ter rechtszitting kwamen, aangezien de tijd te kort was en ze op die geleide niet durfden te reizen; want ze waren eertijds daarmee gewaarschuwd weren toen de laatste rechtszitting te Hattem gehouden werd, daar hiervoor van geschreven is, en ze toen begeleid werden van de Roomse koning en van de hertog van Saksen en van de bisschop van Utrecht en hadden de Saksische boden bij hen en de bisschop heraut van Utrecht om ze over te beveiligen, nochtans waren ze angstig dat men hen die geleide niet gehouden zou hebben zoals het scheen bij Schipborg in Drenthe, daar voor verder van gezegd is.

8 Van de kerkspraak die geschiedde in Groningen van burgers en buren die uit der stad waren.

In het jaar Ons Heren 1506 e zondag voor Sint Poncianus kwamen overeen de burgemeesters, Raad met de gezworen gemeente en bouwmeesters en gewone gilden eden lieten kerkspraak daarvan dat al diegenen, burger en buur of inwoners der stad Groningen die buiten Groningen waren vanwege angst der oorlog buiten de stad bleven, die zouden weer thuis komen met Onze Lieve Vrouwe dag Lichtmis bij verlies van al hun goed en ontnemen hun burgerschap. En kwamen ze niet weer in met die gezette tijd zou men hen na zenden wijf en kind die de stad men ontzegd zouden wezen; en al hun goederen zouden de stad verwezen wezen. Desgelijks zou het wezen te houden: als enige burger of buur of inwoner na deze kerkspraak uit de stad vloog in deze vete die zal verbeurd hebben al zijn goed en men zal daarna uit de stad verdrijven wijf en kind en al hun goederen zou de Raad tot behoefte der stad verwezen wezen. Maar op dit gebod werd weinig geacht want te Groningen was het aldus ver gekomen dat de Raad mocht gebieden a hetgeen dat ze beliefde en elk deed wat hij wilde; want die buiten was die bleef buiten en menige arme arm man van vissers en handwerk lieden en ander arbeidersvolk die de kost niet langer krijgen konden vlogen bij grote hopen uit de stad en daar kwam geen goede terug.

9 Van de gevangene die nog in Aduard waren die een convers broeder met een brief zonden aan de bouwmeesters en gilden en burgers.
De gevangenen die in Nederwold gevangen waren, daar voor van geschreven is die nog niet op de voeten konden komen omdat daar knechten van de Saksische gevangen zaten te Groningen die de inwoners en Groene Tent gevangen hadden die men naar krijgsrecht niet op losgeld nog schatten wilden, zo kwam een convers broeder van Aduard met een brief aan de bouwmeesters en gilden die inhield al eens van woord tot woord, zoals de brief inhield daar voor van geschreven is die de monnik uit Aduard bracht. Zo werd de convers geboden en gehaald op het Raadhuis voer de gedeputeerde Raadsvrienden. Daar werd hem een scherp kapittel gezegd met onnutten woorden van sommigen van hen zodat ze zich zouden wachten van zulke vermoeiende brieven niet meer in Groningen te brengen of ze wilden hem in een zak steken en hem verdrinken, etc. En de regenten der Saksische heren in Aduard werd een antwoord geschreven op hun brief van bouwmeesters en gilden in alle vormen en manieren zoals de andere inhield die tevoren op de brief geschreven was zo voor van geschreven is. Toen deze convers weer kwam tot Aduard aan de regenten en hen daar weer in bracht alle de onnutte woorden die hij te Groningen gehoord had als dat ze hen een andere bode met zodanige brieven brachten wilden verdrinken en kregen ze jonker Vijt de regent, ze wilden hem hangen en beloofde hij niet zodanige vermoeiende breven in Groningen te schrijven etc., zo werd jonker Vijt zeer vergramd en kwaad op de Groningers en wilde toen niet gelieven dat de vier abten, daar voor van geschreven is die toen allen begeleide waren, moesten te Groningen niet komen om datgene te behandelen om rust en vrede te malen zo ze opgezet hadden. Dit kwam voor de gilden; zo lieten ze deze brief die de bouwmeesters uitgeschreven hadden aan de regenten wederom halen uit Aduard en wilden weten wat hen wederom geschreven was, aangezien dat de reis van de abten weg bleef waar ze een verzoening en vrede meenden mee te bekomen. Zo stond in de brief een artikel: dat ze niet wilden hebben dat men zulks meer aan hen schrijven zou; als hij zulks ooit in de zin had dat tot rust en vrede mocht bijdragen zou hij schrijven aan burgemeesters en Raad zoals dat vanouds plag te wezen. Dit artikel verstonden de gilden; dat de bouwmeesters hem hadden geschreven dat ze aan hen niet zouden schrijven al zulke breven en meenden dat ze geen vrede begeerden met hem te hebben. En zetten de beide bouwmeesters daarom af en zetten twee nieuwe bouwmeesters en zetten hen tot hulp twaalf personen, als zes uit de gilden en zes uit de burgers die met hen zouden helpen raden en doen al hetgene dat hen nodig was. En de ene oude bouwmeester, Simon Kannengieter, wilden ze dood slaan omdat hij de brief alzo had uitgezonden en gezegeld ; daar hem in de waarheid te kort in gedaan werd, want dezelfde brief alzo van den gedeputeerden en beide bouwmeesters met vier of vijf uit de gilden als was beliefd en uitgezonden; zo had hij daar niet meer schuld van dan de anderen. Ook toen ze de brief recht wilden verstaan zo was daar geen kwaad in in gelegen; maar te Groningen was in die tijd een ruwe hoop volk.

10 Van de huizen die te Helpman verbrand werden en te Godlinze en daar omtrent.
Te Helpman hadden de burgers nog vele huizen. Als Berent Konerdes had daar een fatsoenlijke hoofdman woning met grachten, bruggen en poorten en een mooi bouwhuis en hij had dat zijne al verdingd en gebrandschat zo voor al van geschreven is. Geheel wel op Sint Blasius nacht werd dat mede verbrand en in de grond verdorven en neer gesmeten. De donderdag daarna met mooi weer kwamen ze weer van dat blokhuis van Weerdenbras en verbrandden Helpen heel voort op, uitgezonderd dat ziekenhuis en nog twee andere burgerhuizen als Jacob Lubbers huis en Entens huis. Als nu de Groningers uitgeschreven hadden in de Ommelanden om brandschatting, zo voor van geschreven is, zo waren er sommigen ongehoorzaam en wilden niets geven. Zo zonden ze uit hun knechten de nacht na Sint Blasius naar Appingedam en daar omtrent tot Godlinze en tot Eenum; en verbrandden twee huizen en brachten 6 gevangenen mede, dat waren arme lieden die niets geven konden en brachten ook mee wat koren en boter, vlees en spek dat ze van de arme huislieden namen; zodat de schamele huisman in alle einden droevig geplaagd werd.

11 Van dat klooster ten Boer en de kerk te Garmerwolde te bezetten andere kwade daden die de Saksers de Groningers deden.
Toen de Groningers dus in Friesland uittrokken om brandschat te halen en proviand binnen te krijgen, zoals voor van geschreven is, zo kwamen de Saksers in het klooster te Ten Boer en voort in de kerk te Garmerwolde en maakten de kerk vast met een bolwerk daarom en maakten ook een bolwerk om dat klooster te Selwerd en ook om Hoogkerk daar ze huislieden in de Ommelanden toe drongen en legden dat ze op hun eigen kosten doen moesten.
Aldus was Groningen om en om omsingeld en benauwd zodat ze aan geen kant er uit mochten dan met grote angst van hun leven, zodat ze heimelijk en in de nacht eruit trokken en brachten in Groningen zoveel als ze op hun hals mochten dragen: van vis, olie, vijgen, rozijnen, rogge, haver en van alles wat elk bekomen kon, want alle dingen waren duur zoals iedereen wel merken mag, want de vete duurde lang. En van deze lieden die dus op een avontuur uitliepen werd ondertussen een of twee gevangen; die wat hadden te geven namen ze van alles dat ze krijgen konden en die niets te geven hadden schoffeerden ze zo droevig als ze wilden want ze sneden de oren af. En de vrouwen sneden ze de kleren af bij de aars en lieten ze zo naar Groningen weer gaan. En van een vrouw zetten ze op de kinnebak een brandteken. En een man sneden ze beide zijn oren af en hingen die oren aan zijn hoed voor een buit penning en bonden hem de handen op de rug als een dief en hingen hem twee haringen aan zijn borst en deden hem wat zout in een zakje en legden hem een klein stukje brood daarin en zonden dat tot spijt in Groningen dat hij dat zou brengen de burgemeesters Johan Scaffer en Harmen Lewe; welke spijt ze allen moesten lijden want ze waren uitgeput.

12 Benninge ‘s klacht over Groningens verblindheid.
O Groningen, Groningen, waar is het u toegekomen van uw grote hovaardij en dwaasheid? U mag wel zeggen met de heidense koning zoals in het Oude Testament geschreven staaet: sicut feci factum est mihi: zoals ik gedaan heb, is mij gedaan.

Deel III-I

Groningen beseft de onmacht van de bisschop en geeft zich gewonnen aan graaf Edzard als landsheer .(1506)

1a Van de dag die te Hattem gehouden is van de Roomse koning commissaris en de bisschop van Utrecht tussen de vorsten van Saksen en de Groningers.
De bisschop van Utrecht zond een brief naar Groningen dat de Roomse koning commissarissen waren te Hattem om aldaar te onderhandelen en te handelen van het geschil tussen de hoog geboren vorst van Saksen en die van Groningen. Alzo kon men daar niet eindeloos handelen of die van Groningen moesten daar hun gevolmachtigde Raadsvrienden sturen. Daar die van Groningen ter dag hen hebben gestuurd 8 personen, als vier uit de Raad, twee uit de gilden, twee uit de burgers. Die vier uit de Raad waren Lieden Hornken, Koert Konerdes, Peter Sickinge, allen burgemeesters, meester Gelmer, secretaris; uit de gilden twee bouwmeesters als Johan Braemsche de goudsmid en Harmen van Kampen, de lader; en uit de burgers Johan Blawe en Hobe Smijt. Deze geschikte Raadsvrienden zijn vertrokken met zekere vaste geleide in het jaar Onze Heer 1506 op Sint Apolonia dag dat toen was op een maandag. Toen ze te Zwolle kwamen vonden ze aldaar de Raadsvrienden van Kampen. Zoo hebben ze geschreven die van Deventer, die daarvan stonden aan zijn gekomen. Toen ze daar kwamen hebben die van Groningen de andere Raadsvrienden der drie steden hun nood en geschil te kennen gegeven als van de last en benauwen die ze van de Saksers hadden en hoe de proviand en kost in hun stad zeer begon te korten, zoals welk wel merken aangezien dat de oorlog omtrent een jaar geduurd had; en vermaanden hen daar hun hoge beloften en schrijven van hun zegels en brieven om hen hulp en bijstand te doen – daar voor al van geschreven is – dat nog tot nu niets van gekomen is. En was het dat ze voortaan niet gered werden en moesten veroorzaakt werden om andere wegen te zoeken waarvan dat hele Sticht wel verder in last mocht komen. Daar de drie steden op hebben geantwoord dat ze dat alles wel hadden geweten, vermits schriften en andere boden de ze dagelijks uit Groningen kregen; maar ze hadden dat niet zo duidelijk en openlijk verstaan zoals ze dat toen hoorden. En dachten ze nimmer te verlaten en helpen ze handhaven als een mede lid van het Sticht met andere vele troostende woorden etc.. De dag daarna zijn ze geboden van dn bisschop met de staten van de landen dat ze zouden komen van Zwolle naar Hattem met de Raadsvrienden der drie steden. Toen ze daar gekomen waren hebben ze daar gevonden de graaf van Moers en heer Ghijse van Egmond, commissarissen vanwege de Roomse koning en de bisschop van Utrecht met het kapittel, ridderschap en steden.

1b Vertogen van de eerste twee dagen, compromisvoorstel verworpen.
Toen ze daar gezamenlijk waren zijn gekomen de commissarissen der Roomse koning bij de bisschop met zijn raden, kapittel en ridderschap en steden en hebben hen daar getoond hune commissie en bevel, die ze hadden vanwege de Roomser koninklijke majesteit. En daar gezegd van de weerspannigheid en rebellie van die van Groningen die ze gedaan hadden en nog dagelijks hen in bewezen en deden tegen de hoog geboren vorst en heren, heet Jorgen, hertog te Saksen etc., en een eeuwig gouverneur der Friese landen en de stad Groningen vanwege de Roomse koning. En begeerden hem de stad te openen en in te doen en te verzetten alle hinder, last en schaden daar die van Groningen de vorst van Saksen ingebracht hadden en voort inbrachten. Desgelijks zijn ze gekomen bij de geschikte Raadsvrienden van Groningen in het afwezen van de bisschop en zijn raden en hebben daarvoor gegeven en gezegd al hetgeen ze de bisschop en zijn raden gezegd hadden, zo hiervoor aangeroerd is. Daar die van Groningen daar toen geen antwoord op gaven en namen hun beraad op de volgende dag. En zijn hiermee gegaan bij de bisschop en hebben hem daar te kennen gegeven al hetgene dat hen voorgehouden was van de commissarissen; waar hen de bisschop op zei: dat hem en zijn raad al hetgene in zulke vormen, zoals voor aangeroerd is, hem ook van ze gezegd en voorgegeven was; daar ze gezamenlijk op beraadslaagden. Zodat die van Groningen zeiden, om hem de stad te openen en die te stellen in handen der Saksische heren behoorde de bisschop met het Sticht te bedingen, want ze waren een lid van het Sticht. En om de kosten, vermoeienis en arbeid waar ze om spraken vanwege de Saksische heren moesten ze zelf bedingen. Daarna op de beraamde dag zijn ze gezamenlijk met elkaar te woorden gekomen. En de raad der vorsten van Saksen kwamen daar ook bij; daar hen nog in het algemeen beter werd voorgehouden om de stad te openen en wederom te berechten de schade, zo hiervoor aangeroerd is. Daar hen op geantwoord werd in het lang: hoe Groningen eerst bij het Sticht is gekomen en hoe lange tijd ze in een vredig en rustig bezit daarbij geweest zijn, zoals hiervoor op de ander rechtszitting te Hattem ook bedongen was en voort alles geschreven is dat nu niet nodig is hier alles te verhalen. En van de onkosten zeiden die van Groningen op: dat de vorst van Saksen ze vermoeide en belastte met zware oorlog om hun stad in te hebben en hen af te dringen van de overheid der Ommelanden daar ze over menige eeuwig jaren boven geachte der mensen bij geweest waren, waarvan men ze nu met geweld wilden afdringen boven recht. Waarom de hertog van Saksen naar recht hen schuldig was wederom te berechten en te verzetten hun schade. Daar de commissarissen en raden der Saksische heren weer op zeiden: dat de stad Groningen was een Rijks stad en was aan het Heilige Rijk onderworpen en toegedaan met huldiging, plicht en eed die ze in korte jaren hem gedaan hadden in de stad van Kempten in Oostenrijk daar ze de hoog geboren vorst en heren, heer Maximiliaan Roomse koning en zijn nakomelingen keizers en koningen der Heilige Roomse Rijk hebben huldingen, plicht en eed gedaan, zijn koninklijke majesteit, koning en keizer trouw en hulde te wezen en te bekennen en te hulden voor hun rechten landsheer, niet tegenstaande de gerechtigheid die de bisschop van Utrecht over de stad had. Welke huldiging was na die tijd geschied dat de bisschop aan de overheid van Groningen was gekomen: zo doodde de laatste voorwaarde de eersten. En de Ommelanden in Friesland kwamen de Roomse Rijk toe; daar hadden ze geen recht toe dat was de vorsten van Saksen onderworpen voor een eeuwige gouverneur vanwege het Heilige Rijk. Daar de bisschop zijn reden op zei: wel hadden die van Groningen zodanige huldiging plicht en eed het heilige Rijk al gedaan en dat was hem niet hinderlijk, want de stad Groningen kwam de heilige kerk van Sint Maarten te Utrecht en het Sticht toe en de bisschop te Utrecht die hun natuurlijke vorst en landsheer was naar inhoud der privilegies die ze daarvan hadden, zo voor alles van geschreven is en op de rechtszitting te Hattem toen getoond werd; zo konden ze anders geen heren huldiging, plicht of eden doen. Die van Groningen zeiden daar: dat de Roomse koninklijke majesteit had gezonden drie heren hier te Groningen die met ze zouden trekken in West-Friesland en leveren hem over vanwege het Heilige Rijk Oostergo, die toen met de stad van Groningen in verbond stond en van hen plicht en eed te nemen. Zo hebben die van Groningen voor notarissen en getuigen de Heilige Roomse rijk huldiging, plicht en eed gedaan met dusdanige protest: dat deze eed zal op geen manieren hinderlijk wezen de overheid die de bisschop van Utrecht over de stad Groningen had, eeuwig en geheel bij het Sticht te blijven, hij en zijn nakomelingen bisschoppen hun rechte landsheren te blijven en dat Heilige Roomse Rijk zich daarmee nimmer in te mengen, ook niet hinderlijk enige burger of inwoners of hun goederen buiten of binnen Groningen; ook niet hinderlijke enige verbonden in dn Ommelanden tussen de Eems en Lauwers, de ze met de stad gemaakt hadden, die allen evengoed van waarde en in zijn volle macht te blijven. En was het ook zaak dat die van Groningen in toekomende tijden van enige heren of et hun moed wil van Oostergo gedrongen worden of overgeven, zo zullen ze en hun nakomelingen altijd de eed en huldiging onbelast, vrij, los en leeg wezen, desgelijks de eed die hun gedeputeerden geschikten te Kempten gedaan hadden het Heilige Roomse Rijk.

Daar de commissarissen des Roomse koning op zeiden: van zulks hadden ze geen bevel dat ze enige landen of steden die het Heilige Roomse Rijk toekwamen met zodanig protest mochten ontslaan of verlaten; maar hielden dat van geen waarde te wezen, wel hadden de heren daar hiervoor van geschreven is, die van Groningen alzo overgegeven en beliefd als dat instrument begrepen had. Daar die van Groningen weer op zeiden: hun geschikte Raadvrienden hadden ook verder geen bevel en macht huldiging, plicht en eed te doen dan hiervoor aangeroerd is; en of ze dan verder hadden gedaan dan ze in bevel hadden houden wij van geen waarde te wezen en is ons niet hinderlijk. Hier bleef de zaak op berusten want op de volgende dag daarna; op de dag kwamen ze weer bijeen. Zo gaven de commissarissen der koning en de raad der Saksische heren voor: die van Groningen zouden hun openen en onpartijdige heren met 600 knechten in beslaglegging hand op dusdanige conditie dat de beslaglegging zou de stad inhouden en men zou het geschil vanwege de stad tussen deze twee vorsten als de bisschop van Utrecht en den hertog van Saksen stellen in het Kamergericht voor de Roomse koning met de vorsten en bijstanders der Heilige Rijk. Wie van de beide vorsten de stad met recht toegekend werd die zou het hebben. En dan zou het ongeld van de 600 knechten zouden deze twee vorsten tegelijk betalen tot de tijd dat de zaak met recht besloten en geindigd was. Daar die van Groningen op zeiden dat ze dat niet doen wilden, aangezien dat hun genadige heer, de bisschop van Utrecht, over menige jaren in een vreedzaam possessie en bezit der Sticht van Utrecht geweest was en hun stad was een lid van het Sticht. Ook hadden ze zelf possessie en bezit hun stad over menige honderden jaren waar ze zich niet uit wilden stellen en geven en bekenden anders geen heren over hen te wezen dan de bisschop van Utrecht. Daar toen dat ook op berustte die dag.

1c Na vier dagen nieuw compromisvoorstel.
Toen verliep het echt wel een drie of vier dagen eer die van Groningen weer bij de heren kwamen, maar de bisschop en zijn raden hadden vele woorden en handelingen met de commissarissen en raden der Saksische heren om enige wegen te zoeken dat geschil bij te leggen. Zo zijn ze tenslotte hiertoe gekomen met grote zwarigheid dat deze artikels zijn overeengekomen en gezet in deze vorm: dat men het geschil tussen de bisschop van Utrecht en de hertog van Saksen zou stellen voor de Roomse koning met de keurvorsten en bijstanders der Heilige Rijk te kamergericht; wie dat dan voor recht erkend werd wie van beide vorsten, als de bisschop van Utrecht of de vorst van Saksen, de naaste toen de stad van Groningen zou wezen en van hen beiden toegekend en gewezen werd die zou dan zonder enig middel en inslag daarover heer wezen eeuwig en erfelijk. Desgelijks zou het ook staan tot erkenning van het Kamergericht voorgenoemd van zodanige kosten, vermoeienis en arbeid die de vorsten van Saksen gedaan en gehad hebben, vermits bespringen en hindernissen die van Groningen die ze hem gedaan hadden om de Ommelanden en Groningen in te nemen naar inhoud van zijn commissie. En dit alles zou men beloven en bezweren. En die van Groningen zouden hiervoor zetten tot onderpand alle hun en hun burgers en inwoners goederen, landen en renten binnen en buiten Groningen gelegen, in het Sticht van Utrecht of in de Saksische landen, ook waar die gelegen zijn; deze artikels alzo te achtervolgen, te believen en te houden.
Hier weren enkele personen toe gedeputeerd van het ridderschap en steden die tussen beide partijen deze artikels, zoals hiervoor, gehandeld hadden.

De tijd als dit nu behandeld was zo waren de Raadsvrienden der Sticht aan die zijde der IJsel weer naar huis getrokken. Zo liet de de bisschop over met zijn rede, dat ze dat niet verzegelen mochten buiten toestemming de kapittels der vijf godshuizen te Utrecht en het ridderschap en steden. Zo zond de bisschop de gedeputeerden daarheen met de artikels. Toen ze bij elkaar kwamen zo overlegden ze met elkaar dat dit was een geestelijke zaak, want het behoorde de heilige kerk te Utrecht; zo was het niet betamelijk dat men dat zou stellen voor het wereldlijk gerecht. Ook was de Roomse koning een partijdige richter en zo was het niet betamelijk dat hij rechter in deze zaak mocht wezen; wilde men dat stellen aan een geestelijke, onpartijdige rechter mochten ze het wel lijden en waren daarmee tevreden. En ze wilden dat alzo niet bezegelen. zo kwamen de gedeputeerden weer bij de bisschop te Hattem. Zo werd het de commissarissen der Roomse koning en de reden des Saksische heren gevraagd of het hen beliefde en genoeg was dat de bisschop met het ridderschap en steden als Deventer, Kampen en Zwolle dat bezegelden; waarop ze zeiden: ja. Toen traden af de Raadsvrienden van Kampen en zeiden: ze hadden van zulks geen bevel dat alzo mede te believen en te zegelen, maar ze wilden van stonden aan naar huis reizen en geven dat de vrienden van de raad te kennen wat hen hierin beliefde en brengen hen daar weer een antwoord van. Zo besloten ze allen daar dat ze zich zover in die zaak niet wilden begeven en ook niet mede bezegelen. En zijn weer te Hattem gekomen en zo weer in gebracht.

Zo werd hen nog gevraagd of het hem ook vergenoegde dat de bisschop en de van Deventer en Zwolle dat alleen zegelden, dat de commissarissen en Saksische raden niet doen wilden; maar ze hebben de artikels ongezegeld aan zich genomen en hebben daar een van hun Raad metgezellen der vorst van Saksen heen gestuurd aan de hertog van Saksen om aldaar raad te vragen of dat den vorsten van Saksen alzo ook beliefde en zo nagaan wilden en daar wilden ze de bisschop een antwoord van weer laten weten omtrent Pasen eerstkomende. Des gelijks hebben die van Groningen ook gedaan en hebben deze artikels ook in schrift genomen en hebben hun afscheid daarmee genomen. En men heeft hen een Saksische bode mede gedaan met een geleide die ze in Groningen weer veilig zou overbrengen.

En hen kwam wel omtrent en 40 reizigers aan van dat blokhuis Weerdenbras bij hun wagens en lieten ze allen afgaan van de wagens om te zien of daar enig goed op geweest was dat ze invoeren wilden en onderzochten alle kisten en pakken; en had men van zulks iets gevonden zo zouden ze hen hun geleide niet gehouden hebben. Toen ze niets bij hen gevonden hadden zo lieten ze gaan en reden met hen door Helpman op de es voor Groningen. En aldus zo kwamen ze weer thuis op Sint Benedictus dag dat toen was de zaterdag laetare.

2a Heel de stad Groningen bijeengeroepen voor stemming.
Op de zondag te Laetare na de mis werd op het huid gedaagd allen die ooit in een eedspil geweest waren, oud en nieuw, met alle gilden en de beste burger, om dit te horen en weer in te brengen. Dat toen voor de ganse hoop in het land dus verhaald werd en ingebracht zo hiervoor van geroerd is. Ook mede werd daar ingebracht hoe dat er was geweest een goed vriend en liefhebber der stad Groningen, een Raadsvriend van Kampen, en gaf die van Groningen te kennen hoe de bisschop, kapittel, ridderschap en steden hadden met de Saksers gemaakt een overeenkomst en bestand durende tussen de tijd tot Beloken Pasen dat de Sticht van Utrecht zouden vrij en veilig zitten en wezen voor de Saksers aan lijf en goed, uitgezonderd die van Groningen die in dit ebstand niet mee zouden wezen; maar was het zaak dat enige ingezeten van het Sticht van Utrecht die van Groningen enige proviand toe voerde of hulp of bijstand deed, die mocht de Saksische straffen vijandig wezen naar hun goeddunken; nochtans zou dat bestand voor de anderen niet ingebroken wezen gedurende die tijd lang. Daar zich de Groningers zeer in sloegen en vermoeiden. Ook had de ene bouwmeester, Johan Bramschef de goudsmid, in het heimelijke van een van de raad van de bisschop in schrift gekregen de eed daar voor van geschreven is, die van Groningen de Roomse koning en Heilige Rijk te Kempten gedaan hadden de vorm hierna.

җij zweren de aller doorluchtige hoog geboren vorst en heer, heer Maximiliaan Roomse koninklijke majesteit en zijn koninklijke majesteit nakomende Roomse koningen die en eendrachtig gekozen zullen worden, trouw en hulde zullen doen, wij nog onze nakomelingen tot geen tijden in het eeuwige tegen hun koninklijke majesteit en het Heilige Rijk te doen maar die te houden en te hebben voor onze natuurlijke rechte landsheer zonder de bisschop van Utrecht geen besparing daarvan te hebben; dat ons Got alzo helpt en al zijn heiligen.Ӽ/span>

2b Irritatie leidt tot instelling noodcomit van 12 man.

Toen dit alles hiervoor in het lang verhaald was zo zei Johan Braemschef de bouwmeester: ҈oe worden wij arme burgers verleid en bedrogen dat gij dusdanige plicht en eden het Heilige Roomse rijk hebben gedaan en daarboven geheel wel in dusdanige zware oorlog tegen hem verweren; doch desalniettemin moeten en willen wij nogal geheel en lid blijven en de stad het beste en gezamenlijk eendrachtig aanraden. Toen nu deze reces en afscheid, hoe voor gezegd is, gehoord hadden zo hebben burgemeesters en Raad met de wijsheid en gewone burgers en hovelingen van den gilden die op het Raadhuis waren de hoofden neer geslagen en stil gezwegen verslagen of het dode lieden waren gewest. Tenslotte zei Johan Braemsche de bouwmeester: җij moeten nog naar andere wegen zoeken hier bij de hand. Wij gilden hebben nog wel een vier of vijf breven van de regenten uit Aduard; willen wij, wij zullen wel een verzoening bekomen die ons wel vergenoegen zal.’ Toen zei Johan Scaffer, de burgemeester die in zijn pand toen was: ‘Maar sla zulks niet af en laat ons onderzoeken wat wij daar bekomen mogen; laat ons daartoe gedeputeerde lieden die daarin raden opdat het heimelijk blijft.’ Zo werden daartoe beraamd 12 personen uit de Raad en gezworen gemeente en de voortreffelijkste burgers en uit de gilden die in deze handel zouden aanraden; wat me toen maal leek een onnutte in onbehoorlijk voornemen en een grote verachting van de Raad dat men andere lieden zou deputeren voor de stad het beste aan te raden, anders dan burgemeesters en Raad die gezworen waren de stad beste te aanraden. Dat scheen recht of ze niet wijs genoeg waren daarvoor te kunnen aanraden dat men daarom anderen in hun plaats koos; maar ik denk dat het nergens anders om gebeurd want het was ze ver en onwijs in deze oorlog aangeraden en voortgegaan zodat ze zich hun handel begonnen te schamen en wisten achter nog voor daaruit te komen. Zo wilden ze nu hun handen hiervan wassen, toch helaas, het is te laat, daarom werden deze lieden gedeputeerd; werd daar enig kwaad in gehandeld dat men mocht zeggen de Raad heeft hier geen schuld aan, de gedeputeerden hebben het gedaan. Doch de gedeputeerden hebben niet eindeloos willen onderhandelen, ze hebben het de algemene hoop eerst te kennen gegeven.

23a Van dat aflaat geld en de aanslag te Dorkwerd uit de aflaat kist genomen; anno1506.
De stad toen ze aldus uit geoorloogd waren en de burgers heen en al moede weren zo stond de Raad in grote last met de knechten de ze nog hadden om die te bezoldigen. Zo lag daar binnen Groningen nog een opmerkelijke grote som van aflaat geld dat in het jaar 1501 van de stoel van Rome bij een kardinaal geheten Raimundus, hier in Nederland gestuurd en gezonden was met kostbare bullen en brieven van de heilige vader de paus Innocentius die bevatten onder andere dat zich niemand het geld zou onderwinden nog de hand daaraan slaan bij boete der eeuwige maledictie en de ban van de paus en niemand daarvan te absolveren dan onze heilige vader de paus binnen Romen te verzoeken; en dat geld niet anders te gebruiken dat er de Turken mee te weerstaan waar die aflaten voornamelijk om waren uitgezonden. Zo heeft de Raad hierboven, buiten toestemming en volmacht der cleresie en geestelijkheid binnen Groningen met het geweld de kist open geslagen en dat geld er uit genomen en daar notarissen en getuigen bij genomen hoeveel geld ze daaruit namen en meenden dat daar weer te brengen zo gauw ze konden. En tot deze kist waren drie sleutels: de ene had de bisschop van Utrecht, de tweede de pastoor en geestelijkheid binnen Groningen en de derde had de Raad. En dit geweld solveerden ze dat om hun geweten te sussen mochten doen in hun uiterste nood om redding van lijf en goed. Dat een kwaad excuus en verontschuldiging was want er was ander geld en goed, zilver en goud, gemunt en ongemunt genoeg; die het meeste handen wilden daar het minste toen doen. Maar is het goed gedaan dan komt het nog wel te vinden: ik geloof dat de laatste penning van dit geld nimmer daar weer komen zal. En met dit geld werden de burgers en arme inwoners tevreden gesteld en in elke kluft werden beraamd vier burgers die dat geld mede met de rentmeesters ontvingen. En kochten daar haver mee, want er was nog redelijk genoeg binnen de stad zen zo deden ze daar elk wat van om brood van te bakken en gort te maken; van hen sommigen om geld en een deel schreven het op, de armen werd het geef gedaan. Desgelijks verdeelden ze ook geld om waarmee ze de hoop weinig van stilden; doch dat hielp weinig, het murmelen bleef gelijk groot want daar was grote kommer binnen der stad. Ook werd met het geld geleend en bezoldigd de krijgsknechten.

3b Uitval naar Dorkwerd door de Saksen teruggeslagen.

Toen de knechten nu bezoldigd waren zo maakten ze een aanslag naar de brug die over dat Reitdiep was tussen Aduard en Selwerd en meenden die van Aduard uit te lokken en in hinderlaag te brengen; en gingen liggen in het voorwerk te Dorkwerd op de zaterdag voor Judica. (28 maart) En lieten lopen een groep knechten naar de brug om die te branden en zo staken ze een huis aan bij de brug. Toen dat die in Aduard zagen zo kwamen ze uit dat klooster en vervolgden die groep knechten en liepen voorbij dat voorwerk. En de Groninger lage hinderlaag brak achter op en vervolgden ze en vingen wel omtrent een veertig. En zo was de Reitdijk aan de west zijde van de grondzijl door gegraven en daar lagen de Groninger schepen nog en twee met bussen bij dat gat. En dit tuig werd uit Groningen bespied en verraden in Selwerd die toen uitkwamen, en kregen de schepen met dat geschut en brachten hun geschut ook mee uit het klooster en gingen liggen tegenover dat gat onder de dijk. Toen ze bij dat gat kwamen met de gevangenen zo waren daar uit Aduard wel omtrent 300 te paard en te voet en begingen ze vervaarlijk van achter aan en die van Selwerd ter zijden aan en ontnamen ze al hun gevangenen. En vingen van de Groninger knechten tien en daar bleven er wel vier of vijf dood, inwoners en knechten. En ze sloegen in het veld naar dat Hooihuis en de Groningers kwamen sterk uit om ze te redden; ze zouden anders meer grote schaden gehad hebben. Aldus hadden ze meest allen nederlaag na hun aanslag.

4 Van dat de Saksische regenten in Aduard brieven zonden in Groningen aan de gilden om een verzoening te maken.

Als hiervoor wat van gezegd is van meester Johan Vredewold die de gilden en sommige burgers toen bewilligen dat hij was toen te Aduard om daar wat goeds te bekomen, zo gij voor gehoord hebt, zo werd dat nog eens in het heimelijke verzocht aan de regenten die toen zonden een priester geheten heer Willem op de Ham aan mester Johan Vredewold met de artikels in geschrift datgene dat die van Groningen bij de vorsten van Saksen bekomen mochten; en als hen zulke niet gelieven wilde durfde men geen dag belofte aan ze meer te verzoeken, En die artikels waren in vorm bijna als meester Johan Vredewold eerst mee bracht, uitgezonderd: wilde men hem de stad gans en geheel niet openen zo zou men hem openen een poort naar zijn goeddunken met 300 sterk daar hij zich op bewaren mocht tot de tijd toe dat die vorst van Saksen met de stad eindelijk in recht of vriendschap verenigd was. Toen dat de burgers hoorden zo hebben ze dit gans en geheel afgeslagen en wilden het niet doen.

5a Van de handel die de graaf van Oost-Friesland liet verzoeken aan die van Groningen.
Met de graaf, graaf Edzard van Oost-Friesland, hadden de Groningers eertijds dagen mee gehouden, zo gij voor gehoord hebt. Als nu deze dingen dus ver liepen en de Groningers dus menige wegen zochten en allen nog tot nu geen grote profijten in helpen wilde brengen zo zijn er wel sommigen van den burgers in Groningen gewest die in het heimelijke hebben verzoeken laten aan de graaf van Oost-Friesland: of hij enige weten mocht weten daar de stad mede gered mocht werden. Zo heeft de graaf geschreven aan d van Groningen dat ze bij hem kwamen in Appingedam om daar enige oplossingen en wegen te zoeken waarmee ze in vrede mochten komen. Daar hem zijn gezonden meester Gelmer, secretaris, Jan Braemsche, de bouwmeester; maar op die dag is niets behandeld dat de moeite waard is om van te schrijven. Zo zijn ze weer thuis gekomen.

De vrijdag voor Palmzondag schreef meester Hicke, de provoost van Emden, aan die van Groningen hoe dat de regenten der Saksers uit Aduard waren gekomen ontboden bij zijn genadige heer de graaf in Appingedam. Zo was het wel te vermoeden dat ze hun Raadsvrienden bij zich schikten heimelijk op een betekende plaats want hun eeuwige verderfenis of welvaar mocht hierin wel gelegen wezen. En zond hen hierbij een geleide brief van de graad en de brief van meester Hicke begeerde hij die zou men heimelijk houden zodat ze niet in het licht kwam.

5b Groningen biedt Edzard te Tjamsweer soevereiniteit aan.
Toen de burgemeesters en Raad dit schrijven ontvangen hebben zijn ze bijeen op het Raadhuis gekomen met de oude Raad die in het eedspil geweest waren met de bouwmeesters en hovelingen van de gilden en meer andere goede burgers; en hebben daar gezamenlijk gezworen deze dingen en alles dat men hiervan later handelen zal heimelijk te houden bij hun hals tot de tijd dat men dat overal weten zal; en hebben hun namen daar allen beschrijven laten die daar waren. En hebben tot de twaalf gedeputeerden nog zes gedeputeerd – waarvan ik mede een was – om deze dingen alen ten einde te helpen aanraden. Zo was daar grootgeroep in Groningen: de ene wilde handelen met de Saksers, de ander met de graaf, want de honger en kommer begon de gemeente zeer te dringen. Doch ze zijn tot raden gevallen en hebben her verzoeken willen aan de graaf. En hebben hem daar gezonden ter rechtszitting Peter Sickijnge, burgemeester, meester Gelmer, secretaris, Hinrick Terijnckvelt, Johan Braemsche en Wijgbolt Smijt. En zijn gekomen op zekere vaste geleide op Palmavond te Tjamsweer in de kerk waar de graaf zelf in persoon was en is bij ze gekomen met vier uit zijn raad als meester Hicke de provoost en zijn maarschalk en zijn landsrechter en een ander hoofdman. Daar de provoost vanwege de graaf heeft geopend en voorgesteld hoe dat de regenten der vorsten van Saksen, als namelijk jonker Vijt en jonker Grumbach, bij zijn genadige heer de graaf hadden geweest in Appingedam en hadden hem voorgehouden hoe dat ze dus hadden goede zekere kennis – en kregen dat dagelijks uit Groningen – dat ze de stad niet langer konden houden en vanwege nood moesten opgeven.
Als dat contract en reces laats te Hattem vermocht op het gelieven van beide partijen te Pasen weer in te brengen of van enige weer opgeworpen werd en dat Sticht zich daarmee wilde inmengen om de stad te redden begeerden ze als dan dat de graaf zijn hand wilde mee helpen aanhouden om hen te bewijzen bij de vorsten van Saksen, zoals hij eertijds gedaan had; en begeerden te weten van zijn genade waar ze zich mochten op verlaten bij zijn genade. Daar hij hen ten antwoord op deed en zei: hij wilde hen hier ten besten op bedenken en beraden en hen een goed antwoord weten laten.
Voort begeerde de graaf te weten hoed al hun dingen binnen Groningen gesteld weren. Daar die van Groningen hem op zeiden: zijn genade kon wel bemerken bij lengte van de oorlog dat de proviand geheel begon te korten; maar toch waren ze nauw niet begaan dat ze een kwade handel en verzoening met iemand aannemen wilden waar hun eeuwige verderf in gelegen mocht wezen. En zo begeerden ze te weten van de graaf waarmee hij ze te redden en te helpen en uit de oorlog te komen.
Daar de graaf hen mede op liet zeggen dat begeerde ze hem open te doen en openen wilden hun stad en nemen hem in met de macht zo sterk als het hem believen zou en dat vanwege en in naam van het Heilige Rijk als dan wilde hij de stad proviand spijzigen en ontzetten voor de vorsten van Saksen en alle heren die het leed mochten wezen. Daar die van Groningen op zeiden: ze hadden van zulks geen bevel zo de stad in zijn geweld te stellen, aangezien hij de stad wilde innemen vanwege het ~heilige Rijk; en de vorst van Saksen, die nu lag in Friesland en omtrent Groningen, deed dit vanwege Het Rijk; zo mocht hij de stad dan wel stellen in zijn geweld dat dan den Groningers in groot nadeel en last mocht brengen. Maar ze wilden wel toestaan dat hij had de overheid en regering der Friese landen omtrent Groningen; ook wilden ze hem wel aannemen voor een heer en beschermer en hen huldiging, plicht en eed doen en in hun stad te komen met honderd sterk zonder vesting en burcht daarin te hebben, behalve de bisschop te Utrecht zijn gerechtigheid over Groningen zoals hij tot nu toe gehad heeft. Daar de graaf weer op zei: dat was hem niet goed te doen dat hij de stad zo zwak en met zo weinig volk zou innemen aangezien ze – zoals hij wel gehoord had – dat ze te Groningen stonden wel in drie partijen: die waren goed Sakser, de anderen hielden zich aan het Sticht en de derde aan de graaf van Friesland. Zo was het hem nodig dat hij moest daar met de macht in wezen zou hij zich beschermen en moest gewezen werden de toorn en last aller heren die hem hierin inslag en hinder in mochten doen; met meer anderen vele woorden die aan beide zijden behandeld werden. Wat allen die van Groningen op een ruggenspraak hebben met ze genomen en zijn weer thuis gekomen en hebben dit in lange de hele Raad en gedeputeerden weer in gebracht.

5c Gunstige berichten uit Utrecht niet langer geloofd.
Item, op Witte Donderdag kwamen nog brieven uit dat Sticht van Utrecht van Lueken Hornken en Kort Konerdes, beide burgemeesters in Groningen, die daar waren gebleven toen de dag te Hattem gehouden was waar voor van geschreven is omdat ze daar bij de stad wat goeds bevorderen en handelen zouden. Maar ik geloof meer dat ze aldaar bleven op het ruime om of daar een aanslag binnen Groningen toe ging of de stad met macht gewonnen werd om hun hals te behoeden; maar het is zo het is, ze lagen aldaar en schreven over en weer over wat hen daar wedervoer. En dezen schreven dat zonder enig twijfel en verdrag zo mocht men er zeker op verlaten dat het Sticht wilde zich reppen met macht van volk en ontzetten Groningen om hulp en bijstand te doen. Maar hierop werd niet zeer vertrouwd in Groningen, want ze hadden zulke schriften zoveel waar geheel niets van gekomen was en zo geloofden ze dus een of geen.

5d Nog van den graaf van Oost-Friesland die weer schreef brieven op de oude voet te handelen.
Op Witte Donderdag schreef de graaf van Oost-Friesland nog weer aan die van Groningen om met ze verder de onderhandelen en handelen van hun zaken –daarvoor van geschreven is – te Tjamsweer in de kerk; en zond hen een zekere vaste geleide bij hem te komen te Termunten in het klooster. Daar die van Groningen op hebben beraadslaagd met hun gedeputeerden en hebben in schrift gezet de artikels en vrijheden die ze in de Ommelanden meenden te behouden en in wat manieren ze hem hun stad dachten te openen en in te doen; maar ze deden zoveel arbeid tevergeefs om zulks van hem te bekomen, hij was helaas voor ze te laat; doch dezelfde gedeputeerde Raadsvrienden die te Tjamsweer bij den graaf ter rechtszitting weren gewest die werden ook nog op deze dag gezonden met de graaf te onderhandelen. Toen ze nu daar gekomen waren in het klooster zo waaide de wind uit het zuidwesten zo uitermate sterk zodat de graaf nog zijn raden op het water niet durfden, docht zo stuurden ze een waaghals een bode over met een geleidebrief dat ze opnieuw geleid werden te Paasnacht om daar binnen nog mijt elkaar voort te onderhandelen. En dus kwamen die Groningers Paasavond weer thuis en hebben daar toen niets behandeld.

6a Groninger dilemma: de Saksen of Edzard? Men kiest Edzard.
Op Pasen dinsdag zo schreven Lueken Hoernken en Koert Konerdes nog van Zwolle een brief dat de graaf van Bentheim was weer thuis gekomen van de vorsten van Saksen en had brieven mede gebracht aan de commissarissen van de Roomse koning die toen te Hattem op de rechtszitting geweest waren daar hiervoor van geschreven is tussen den vorsten van Saksen en de bisschop van Utrecht en de stad Groningen; dat scheen dat de vorst van Saksen het traktaat wilde navolgen dat te Hattem gesloten en overeen gekomen was. Zo is de Groningers nu geopend twee wegen: de ene met de vorsten van Saksen, de andere met de graaf. Zo hebben ze willen tasten met de graaf wat ze daarmee bekomen mogen; met devorsten van Saxen wisten ze het wel hoe na of hoe ver ze komen mochten.

6b Afrondende bespreking met Edzard te Termunten.
Zo hebben ze nog geschikt hun Raadsvrienden de voor geweest waren in het klooster ~~Termunten opnieuw hen daarheen gezonden met zodanige artikels en bevel zo ze voor gehad hadden. Daar is hen tegemoet gekomen de graaf van Oost-Friesland zelf met zijn raad en hebben daar met elkaar besloten en overeengekomen – op de Groninger hun ruggenspraak te houden aan de Raadsvrienden binnen Groningen – deze artikels hierna beschreven.

Als eerste, dat die van Groningen zouden de graaf openen en in doen hun stad, in naam en vanwege en tot erkenning van het Heilige Roomse Rijk. En de graaf en zijn broeder jonker Uken en hun erven huldiging, plicht en eed doen vanwege het Rijks. En zouden hem de poort der stad in doen in te komen omtrent 1000 sterk en veroorloven hen een vesting in de stad te maken; behouden de bisschop en kerk te Utrecht hun gerechtigheid over Groningen en behouden die van Groningen al hun oude privilegies en de gilden hun rechten. Maar de overheid der Ommelanden zouden de Groningers zich gans ontslaan en behouden daarin hun stapelrecht en dat men geen koren uit het land zou voeren. En de Groninger goederen zouden varen aan en af in de stad tol vrij. En de graaf zou kiezen in Groningen twee of drie die met zijn ambtslieden binnen Groningen uit zouden berechten de burgers hun renten en schulden die ze in Friesland hadden en hen met gebodsbrieven veroorloofd te vermanen.

7a Groningen accepteert de overgave aan graaf Edzard.
Toen de geschikten hun afscheid daar hadden van den graaf zo zijn ze thuis gekomen en hebben deze artikels en reces op het Raadhuis ingebracht voor de hele hoop, als burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, die gijlden en de beste burgers, die al hun manen daar hebben laten beschrijven. En hebben het daar gezamenlijk met rijp beraad beliefd en zo eendrachtig besloten en aangenomen. De na middag zijn alle burgers in Groningen bijeen gedaagd te Sint Walburgkerk en daar zijn hen ook al deze voorgenoemde artikels voor gehouden en te kennen gegeven, die gezamenlijk en alles dat daar beliefd hebben en hun handen hebben opgestoken dat alzo te achtervolgen. En zo hebben ze den graaf weer overgeschreven dat ze alle artikels hoe voor aangeroerd met hem dachten te navolgen; en begeerden daarop dat hij zijn gevolmachtigde raden wilde ijken binnen Groningen om dit met zegels en brieven voort te bevestigen, aangezien dat het hen lastig en moeilijk om de Raadsvrienden buiten Groningen te zenden. Op Sint Georgius avond kwamen daar drie van de graaf raadsvrienden binnen Groningen om de brieven en zegels op deze voorgenoemde artikels voort te maken. Op Sint Georgius dag zijn bijeengekomen op het Raadhuis burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, burgers en gilden; en hebben daar op het huis de brieven beliefd en bezegeld in de manier hierna beschreven.

7b Tekst van het verdrag.
Wij Edzard en Uko, geboren graven te Oost-Friesland, voor ons, onze erven en nakomelingen op de ene en wij burgemeesters, gilden en anders gemeente der stad Groningen op de andere zijde, bekennen en doen kond met deze openen brieven dat wij tot redding en ontzet der voorgenoemde stad Groningen met elkaar verdragen en overeengekomen zijn in vormen, conditie en artikels hierna beschreven.
Als eerste, dat die van Groningen de graaf van Oost-Friesland in naam, vanwege en tot erkenning van het Heilige Rijk , met een aantal volk als namelijk tussen 1000 en 800 ongeveer, in de stad laten zullen.
Item, dat die van Groningen, eer de graaf van Oost-Friesland in de stad komt, voor de stadspoort in nam als voorgeschreven ontvangen en diezelfde gelijk huldigen, gewoonlijke eed en plicht doen zullen. Ook dat die van Groningen de graaf van Oost-Friesland van stonden aan zonder te weigeren als hij in de stad komt een der stadspoorten naar het graaf welgevallen inruimen en de poort bevestigen of een ander vesting in de stad oprichten en maken laten zullen; behouden iedereen apart de kerk en het Sticht van Utrecht hun gerechtigheid zoals ze aan de stad mogen hebben. Ook dat die van Groningen de graaf van Oost-Friesland innam als voorgeschreven de hele de regering der Ommelanden aftreden en zich de landen nog der stad overheid niet zullen; behouden de stad hun administratie van rechten binnen de stad naar oude gewoonte zoals hierna in een artikel vermeld wordt.
Item, dat die van Groningen zulke schade en onkosten als de hertog van Saxen met zijn verwanten, ook de stad Groningen, aan beide zijden in deze vete geleden mogen hebben, van alle kanten tot erkentenis van elke vorst van het Rijk, onpartijdig van beide partijen daartoe gekozen, stellen zullen. Doch zo zal en wil de graaf van Oost-Friesland door gevoeglijke wegen met onderhandeling het beste doen die van Groningen iets goeds daarin doen, zoveel hem immer billijke wijze handelen en doen mag en vooral van de schade tussen de jonkers der Ommelanden en de stad Groningen.
Item, dat die van Groningen zonder weten en wil van de graaf te Oost-Friesland geen handeling, heimelijk nog openbaar, met enige heren, steden of landen die de algemene stad aangaan hebben nog houden zullen.
Item, dat die van Groningen met de graaf van Oost-Friesland enig goed middel en manier vinden en overeen dragen zullen waarvan de graaf zulke onkosten met onderhoud der lieden en vesting uit de Ommelanden nemen zal.

Item, dat de grave te Oost-Friesland, in namen als voor aangeroerd is, de stad Groningen ongehinderd zal blijven laten bij al zodanige vrijheden, privilegies, rechten, oude herkomst en goede gewoonten als ze tot hier in hun stad gehad en gebruikt hebben; desgelijks de gilden bij hun oude vrijheden en rechten, na vermelding van hun brieven en zegels van de stad Groningen uitgegeven.
Item, dat de graaf te Oost-Friesland zal enige personen uit de eerbaarheid van der stad van Groningen naar zijn welgevallen verordenen, die vanwege en in zijn genadige naam binnen de stad Groningen recht administreren en doen zullen van al zodanige renten en schulden als voortijds onder de hoofdmannen der stad Groningen recht of gebod, naar vermogen, beschrijving en verzegeling en andere gewoonten de hoofdmannen recht, submitteert, ondergezet en verplicht zijn geweest, naar oude manieren en kosten van datzelfde recht.

Item, de graaf te Oost-Friesland der stad Groningen burgers en inwoners met de verwanten en bijstanders al hun goederen, rechten en heerlijkheden die ze in de Ommelanden tot deze tijd toe gehad hebben en later verkrijgen mogen, ongehinderd en zonder kosten hebben en gebruiken laten zullen, ook hoedanig en waar die gelegen zijn.

Item, dat de graaf te Oost-Friesland toelaten zal koren dat in de Ommelanden gegroeid is uit het land te laten voeren; zonder iedereen mag dat koren te Groningen of de Appingedam te markt brengen en verkopen.

Item, dat de burgers en inwoners der stad Groningen goederen zullen door de Ommelanden te water en te lande zonder alle tollen en ongeld gevoerd mogen werden.

Item, dat de graaf tee Oost-Friesland dat Groninger bier in de Ommelanden naar oude gewoonte gaan laten zou.

Item, dat de graaf te Oost-Friesland van dat stapelrecht van de vette waar met de raad der stad Groningen toe de stad en dat gemenebest, zoveel immer als behoorlijk zijn mag, handelen en voegen wil.

Item, dat de graaf te Oost-Friesland de stad Groningen burgers en inwoners aan hun lijf en goederen niets beschadigen laten za als zulks geschiedde met ernstige straffen zal. Ook die van Groningen tot hun rechten trouw en genadig zal behoeden en beschermen en alle misdragen en verdriet tegen hem voor deze tijd gedaan zinken laten en vergeten zou en willen.

Dit alle voorschreven beloven wij Edzard en Uko geboren graven ter Oost-Friesland in namen en als voorschreven voor ons, onze erven en nakomelingen vast en ongebroken te houden bij de eed die wij het Heilige Rijk gedaan hebben trouw en onvoorwaardelijk. En wij burgemeesters, Raad en gezworen gemeenten, bouwmeesters, gilden en andere gemeente der stad Groningen voor ons en onze nakomelingen beloven we desgelijks ook dat vast en ongebroken te houden bij de eed die wij hun beiden genaden doen en schrijven en verzegeld worden, trouw en onvoorwaardelijk. Te oorkonde hebben wij Edzard, voor ons en onze vriendelijke lieve broeder deze brief met onze aanhangende zegel en wij burgemeesters en Raad voorgenoemd voor ons en vanwege onze gewone stad met onze aanhangende zegel verder laten verzegelen en hebben verzegeld.

Gegeven in het jaar ons Heren 1506 op Sint Marcus avond evangelist.

7c Commentaar van Benninge op deze dramatische wending.
Toen deze brieven aldus beliefd en verzegeld waren zo trok het volk van de graaf wederom na de graaf op Sint Georgius dag. En deze dag vieren die van Groningen hoog omdat ze eertijds grote victorie in de oorlog gehad hadden. Nu mag de graaf wel aanstellen dubbel vuur van de heilige ridder Sint Georgius, aangezien dat hij zo’n grote victorie op deze dag gehad heeft dat men hem zo’n koninklijke stad heeft geopend en ingelaten zonder slag of stoot die nog zo eng niet benauwd was dat men het opgeven durfde, overgegeven onder zegel en brieven zodat men stad en lande in een koffer besloten liet dragen naar Emden. Aai arm, och helaas Groningen, om uw onderwinden, dwaze, grote hovaardij! Waar is het u te gekomen?

8a Overkomst Edzard naar Groningen.
Toen deze raadsvrienden van de graaf zo met dit contract en zegel en brieven weer thuis bij de graaf kwamen zo heeft hij zich van stonden aan uitgerust en versterkt met al zijn macht van zijn eigen landzaten als jonkers, hoofdlieden en burgers en buren en weinig knechten en kwam over de Eems.

8b Hoe de graaf kwam in Groningen en daar gehuldigd werd en plicht en eed nam.
In het jaar Onze Heer 1506 op meidag – was toen op een vrijdag – kwam de graaf van Oost-Friesland voorgenoemd met groot volk voor Groningen om datgene te voltrekken dat ze met elkaar overeen gekomen waren. En het volk van de graaf was een grote hoop volk al omtrent 5 of 6500 en uiterlijk goed uitgerust met harnas. En de hele hoop bleef bij de Hoge brug ter tijd dat de graaf huldiging, plicht en eed ontvangen had. Zo zijn de Groningers hem buiten tegemoet getreden met hun schutters, knechten en burgers, et hun geweer en hun veldgeschut fatsoenlijk aan dat stenen til (brug) aan de Damsterweg bij dat zomerwegje. Zo kwamen daarna uit burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, de bouwmeesters, van de gilden en andere gedeputeerden. Daar kwam hen de graaf met 7 personen van zijn raad en goede mannen bij dat dwarswegje tegemoet, kostbaar en goed uitgerust zoals een heer betaamde, man en paard geheel in het harnas en zo blank als een zilver van hoof tot de voeten. En daar deden ze hem een huldiging, plicht en eed met opgerichte vinger gestaafde eed, in alle vormen en manieren zoals dat contract vermag, dat hiervoor geschreven is en onder brief en zegel is overgegeven. En jonker Ulrijck, de broeder van Heer Omken, die had dat woord vanwege de graaf en staafde de Groningers dn eed. Toen ze de eed gedaan hadden zei de graaf zelf: ҇ij vrienden van Groningen, ik heb hier meer volk mede gebracht dan dat contract vermag, laat het u daaraan niet liggen. Ik zal u er niet meer inbrengen dan de overeenkomst vermag; de anderen zullen wederom terug. Ic was beducht voor de Saksers die hier omtrent liggen of ze me dat bespaard wilden hebben; zo wilde ik toch hierin gereden hebben, het was hen lief of leed geweest. Zo wil ik nu met u hier in uw stad rijden of geloof en hop en gij mij n belofte zal houden; was het dat gij geen belofte hield dan was ik een verloren man. Ik zal uw belofte houden al gelijk, groot en klein, arm en rijk al hetgeen dat ik u beloofd heb.’ Doen riepen ze allen weer uit een mond: “Genadige heer, wij willen u belofte houden en lijf en goed aan u zetten.’ Toen zei de graaf: ‘welaan ik wil in Godsnaam met u in rijden.’ Zo keerde hij zich wederom en reed weer bij zijn volk en stuurde voor een drost van zijn ambtlieden, geheten Otto Papens, met een getal tot honderd mannen en die namen de Poelpoort in. En daarna kwam de orde met zijn volk met vijf vaantjes aan omtrent 1000 sterk met hun veldgeschut; daarna de graaf met zijn jonkers en goede mannen te paard; uiterlijk goed uitgerust met zijn schittering, trawanten en hellebaardiers, gelijk of het een vorst was geweest, helemaal fatsoenlijk en kostbaar. Toen hij voor de Poelpoort kwam, zo wilde hij er niet in rijden en bleef stilstaan voor die poort tot de tijd dat de burgemeesters en Raad hem de sleutels van de poort zelf in de hand voor de poort over leverden. Toen reed hij fatsoenlijk en betamelijk in. En aan beide zijden van de Poelstraat stond dat geharnaste volk om en om op de Markt, zo blank als een ijzeren berg. En Koningshuis op Gelkingestraat hoek was zijn logies bereid; daar reed hij voor en steeg af en ging daarin. En elk van zijn jonkers en goede mannen was elk al hun herbergen al besteld, desgelijks al dat volk dat met hem kwam.
Des volgende dag ging hij naar Sint-Maarten te kerk met zijn jonkers en goede mannen. Daar werd een fatsoenlijke mis gezongen, solemniseer in discant, of het Paasdag was gewest; daar was op het koor bij dat heilige sacrament huis een stoel bereid, behangen met zijden laken, daar hij de mis hoorde.
Toen de mis uit was zo ging hij in Sint Walburgkerk; en daar liet hij alle burgers ook bij hem komen om ook huldiging, plicht en eed van ze te nemen, zoals hem beloofd en onder brief en zegel overgegeven was en zoals hem de burgemeesters, Raad met de bouwmeesters voor de poort al gedaan hadden. Daar de gewone burgers een gedeelte overbodig geweest zijn en hebben hem aldaar met opgerichte vingers de gestaafde eed gezworen, plicht, huldiging en eed gedaan, naar inhoud van het traktaat hiervoor al aangeroerd.
Toen nu de graaf in de stad nu aldus was zo waakten de burgers nog elk op hun vesting zoals ze plagen te doen; en de graaf liet zijn volk ook alle nachten waken om zijn huis heel sterk, want de hele hoop te Selwerd, in Aduard, op de Weerdenbras, op alle vestingen lagen nog de Saksische zeer sterk. En de graaf reed zelf vaak uit omtrent Selwerd en ook bij de Vogelzang of Hoijtijnge huis en sprak met de regenten der Saksische heren; maar wat daar behandeld werd of onderhandeld werd dat was alles heimelijk, daar wisten de burgemeesters nog Raad niets van en werd hen ook niet te kennen gegeven, want de handen waren hen toen geheel gesloten. Maar het is zoals het is, deze gratie bekwam de stad van Groningen hierbij dat ze de graaf aldus inhaalden: dat al datgene dat hen van node was kam hen aan alle zijden overvloedig in de stad en men mocht reizen in en uit de stad, te water en land zoals men voortijds plag te doen, hoewel dat nog altijd met het Saksische volk belegerd was.

8c Van de vesting en burcht aan te leggen buiten de Oosterpoort en meer andere stukken.
In de Woert tussen de Steentil en Drenckelers toren en de twee Oosterse poorten, binnen en buiten, daar werden vele kamers en huizen gemaakt en stelden zich daar ter nering zodat het op den duur wel mede een stad gerekend mocht hebben. Al die woningen liet de graaf afbreken met toestemming en wil van diegene die het toebehoorden en stelde elk met geld tevreden zodat hij het met hen eens wordt. En daar begon hij een kostbare burcht met grachten en bolwerken en torens zoals men nog zien mag. De Ommelanden die werden opgeschreven, een deel voor, de andere daarna; die moesten op hun eigen kosten de grachten en bolwerken gereed maken met grote arbeid en droegen alle aarde uit de gracht met berries en daar werden de bolwerken van gemaakt van de aarde die uit de gracht gedragen werd. Daarna werden de stenen torens gemaakt en de burcht en vesting binnen het bolwerk zoals men nog op deze dag van heden zien mag.

9a Van de maarschalk der hertog van Saksen en de graaf van Stalborch graaf Hendrik.
Hierna zonde de hertog van Saksen af hier in Friesland zijn opperste raad en maarschalk met graaf Hendrik van Stalborch en kwamen in Aduard met groot geld en betaalden alle knechten in alle legers gans heel en geheel af. En daarna kwamen overeen de regenten en de raden der vorsten van Saksen met den graaf van Oost-Friesland al hun zaken vriendelijk onder elkaar; en dat deden ze heimelijk dat die van Groningen niets van te kennen gegeven werd. En alle knechten werd verlof gegeven en trokken uit het land zonder meer oorlog te doen. En alle knechten die in Aduard gelegen hadden trokken voorbij Groningen naar de Weerdenbras daar zich de hoop verzamelde. En daar reed en voer te wagen genoeg door Groningen. En de grootste hoop die in Selwerd gelegen had reed met geleide in orde door de stad, uitgezonderd dat de Saksische regenten hielden zoveel knechten als ze behoefden op hun vestingen en blokhuizen die ze nog inhielden als Weerdenbras, Stuergroningen, te Aduarderzijl, Benkema huis en al hun vestingen in West-Friesland. De vesting te Hoogkerk, om de kerk te Bedum, te Garmerwolde en Slochteren sleten ze allen en Aduard en Selwerd bleven onbezet. Aldus zijn de regenten en maarschalk der vorsten van Saksen met al hun geschut en oorlogsartillerie weg getrokken naar West-Friesland. Zodat die van Groningen en Ommelanden waren, zo gauw als de graaf in Groningen kwam, in zo’n grote weelde en overvloed van al hetgeen dat hen nodig was dat het een wonder is van de schrijven. Die in korte tijd in zo’n grote ellen waren geweest en kwamen in zo’n grote rust en weelde zodat het opmerkelijk scheen dat God ze op miraculeuze wijze verlost en hielp ze uit hun noden en werden verlost van diegene die hen op vijandige wijze zeer vervolgd hadden, zoals ge voor genoeg van gehoord hebt. Toevoeren had hij hen vervolgd als een grimmende leeuw; nu ging hij met ze om als lammetjes en was iedere man goedig, vriendelijk en behoeftig toe en overviel niemand mijt enigerlei zwarigheid vermits schatten of ander ongeld. Zodat de aanvang helemaal lief en genoeglijk was; meer hoe het worden wil weet ik nog niet, maar ik vrees het mocht wel een zure nasmaak hebben.

9b Van de dag te Aduard, te Winsum en te Appingedam, daar elk land bijeen geschreven werden.
Op Aller Apostelen dag kwamen te Aduard de opperste hoofden, maarschalk der vorsten van Saksen weer uit West-Friesland met heer Hendrik, graaf van Stalborch, heer Duenen en Vijt van Drackborch, helemaal fatsoenlijk uitgerust met omtrent enen vijftig paarden en wel boven de dertig personen te wagen.
En daar kwam hen tegemoet de raad van de graaf van Oost-Friesland als de provoost van Emden meester Hicko, Dirick van Ree en zijn kanselier. Daar waren bijeen de voorschreven van de gewone gemeente van Langewold, Vredewold, Hummerse en Meien; daar werd hen voorgehouden deze artikels hierna beschreven.
Goede vrienden, gij weet hoe de Roomse koninklijke majesteit en alle staten der Heilige Rijk uit goede betrachting deze en andere Friese landen voor die van Groningen en andere geweld te beschermen mijn genadige heer van Saksen bevolen daar ze met vlijt voor hun allen vorstelijke genade en nut met grote onkosten menigerlei bescherming gedaan en deze landen bij vrede en recht te behoeden. Het is ook elke niet verborgen en is God lof daartoe gekomen dat mijn genadige heer hertog Georg van Saksen, daar deze landen alleen toestaan, hoopt die – als God het wil – nu voort meer vredig te regeren; daarop ook zijn vorstelijke genade in verleden tijd voor u allen erfelijke plicht en huldiging heeft doen laten, wat gij zijn vorstelijke genade goedwillig en gehoorzaam gedaan heeft, u ook sinds de tijd in alle zaken u gehoorzaam hebben vinden laten; is mijn genadige heer van Saksen dankbaar en wil zo merkelijk en wil zoveel meer vlijtig gedenken u allen in vrede voer schade te beschermen en te bewaren en was het mogelijk u profijt en vertering te scheppen. Daar zijn vorstelijke genade weet dat gij onnuts in deze verleden oorlog op menigvuldige manieren voor vijanden en ook van zijn vorstelijke genaden leiden bezwaard bent– hoewel zulks in oorlogszaken niet goed te verhoeden mogelijk geweest is – dan nog zijn vorstelijke genaden zulks op generlei wijze graag ziet. Het is echter nu geordineerd zulks voor hen verder te vermijden. En gij allen, zoveel dat mogelijk is, zullen verschoond en bewaard worden. En omdat mijn genadige heer van Saksen nu zo gauw zelf persoonlijk niet bij deze landen wezen mag op dat dan in zijn genaden afwezen in regering der landen niet verzuimd wordt en de landen des te meer onthouden mogen worden zo heeft zijn vorstelijke genade in alle deze Frieslanden twee stadhouders geordineerd: in West-Friesland mijn heer graaf Hendrik van Staelborch en in deze landen mijn heer van Oost-Friesland; die beiden zijn vorstelijke genade bevelen deze landen ieder in zijn deel en op zijn vorstelijke genade verandering in plaats van zijn vorstelijke genaden met relaas tot gering profijt voor te staan; hoe dan het zonder twijfel iedereen in zijn deel trouw zal doen en ook voor andere lieden goed te doen geschikt zij. Het is ook geordineerd en gesteld welke maat deze landen overal gehouden zullen worden. Daarom is mijn genadige heer van Saksen begeerte: gij en andere op deze zijde van de Gerkesbrug wonen willen mijn genadige heer van Oost-Friesland als zij n vorstelijke genade stadhouder, en op zijn vorstelijke genaden ander bevel gedaan, in alles wat hij in zijn vorstelijke genade en de landen profijt en best e met u doet, volgt en gehoorzaam is. En als iemand onbillijke bezwaring aanstond dat hij die genoemde mijn heer van Oost-Friesland geen verbetering bekomen mocht – als toch niet te vermoeden is – zo dan zulke aan mijn genadigste heer van Saksen belangt de wil van zijn vorstelijke genade voor welke man, hij is groot of klein, arm of rijk, graag aanhoren en zich naar alle billijkheid daarin bewijzen; zijn vorstelijke genade willen zich in alle zaken getrouw onderdanig tot u allen en elk apart genadig vertonen en bewijzen.

Toen dit de landen aldus was voorgehouden toen trad voort de provoost meester Hicko, Dirck van Ree en de kanselier die daar waren vanwege de graaf van Oost-Friesland en zeiden daar openbaar voor de geschikte vorsten van Saxen en de gewone Ommelanden dat hun genadige keer deed kwijtschelding, huldiging, plicht en eed zoals ze zijn genade gedaan hadden; en bedankte de landen alle hun trouwe dienst en hulp zoals ze zijn genade gedaan hadden; en stelde ze voort onder beheer en bescherming der vorsten van Saksen als een eeuwige gouverneur. Daar alle de landen mee tevreden waren en namen dat alzo aan.

9c Van dat de geschikten van Saksen trokken naar Winsum en te Appingedam.
De volgende dag daarna trokken ze voort naar Winsum. Daar waren bijeen de geschreven die van der Marne en Hunsingo en Half ambt en Upgae en daar omtrent gelegen. Zo werd hen aldaar voorgehouden alle manieren als de Ommelanden te Aduard gedaan was. En de raden en geschikten vanwege de graaf te Oost-Friesland zeiden daarop huldiging, plicht en eed die ze de graaf gedaan hadden. En de Saksische regenten en geschikten begeerden vanwege de vorsten van Saksen van ze te hebben huldiging, plicht en eed. Dar de landen op zeiden: ze hadden de graaf van Oost-Friesland eens huldiging plicht en eed gedaan; daar wilden ze lijf en goed bij opzetten, ze wilden anders geen heer huldiging of eed doen. En dat de geschikten de graaf van Oost-Friesland hun eed aldus opgezegd gezegd en verlaten hadden, als voor aangeroerd is, het hielp allemaal niet, ze konden hem niet meer afwinnen. En dus trokken ze voort naar Appingedam en daagden al de landen daarna die daar waren te Winsum en daar waren ook de verschreven alle Ommelanden aan deze zijde der Eems. Daar werd het ook voorgehouden in alle manieren als te Winsum gedaan was, en voor aangeroerd is: kregen ze dat zelfde antwoord als ze te Winsum gekregen hadden. En het was in die dat de Saksers daar wel zonder schoffering mochten weer heenkomen. En daar moesten ze hen geven een bezegelde brief vanwege de vorst van Saksen: dat elke landen zouden blijven bij hun oude rechten, herkomst en goede gewoontes die voor deze dag geweest waren; uitgezonderd die de vorsten van Saksen niet contrarie zijn geweest, waarvan zeer weinig van zijn of ze hebben ten eerste zijn vorstelijke genade wel contrarie gewest, zo kan hen deze brief zeer weinig of niet behulpzaam wezen. Maar het was een afzetten om de gewone man tevreden te zetten. En aldus trokken ze weer uit de Appingedam en konden geen verder bescheid krijgen.

10 Dit zijn de artikels die tussen de vorst van Saksen en de graaf van Oost-Friesland stadhouder bedongen en gemaakt werden toen hij dat stadhouderschap aannam, anno 1506 de woensdag voor Sint Laurentius. (5 augustus)
Als eerste sinds het aftreden en verdrag tussen den doorluchtige hoog geboren vorst en heer, heer Jorien hertog te Saksen, Roomse koning en van het Heilige rijk eeuwige gouverneur in Friesland volmachtig getreden de edele goed geboren heer Hendrik, graaf en heer te Staelborch, stadhouder in Friesland, en Hendrik van Slenijs, overste maarschalk aan de ene en de edele en goed geboren heer Edzard, graaf in Oost-Friesland, stadhouder tussen de Eems en Lauwers aan de andere zijde geschikt, wat de eerder vermelde graaf Edzard indertijd zijn stadhouderschap ambt zal verplicht wezen te houden.
Tot het eerste, dat de graaf nu voortaan de vorst van Saksen stadhouder der voor vermelde landen schrijven en noemen, zal ik noemen laten. En ook alles dat hij in deze voorgenoemde Ommelanden zal schapen, gebieden, ordineren of zetten, dat zulks alles in naam en vanwege de vorst van Saksen geschiedt
Ten tweede, dat graaf Edzard vlijtig zal betrachten de vorst oorbaar en gerechtigheid aan recht, geestelijke leden en andere heerlijkheden vast te handhaven en aan de vorst bijzonder wil daaraan niet begeven.
Ten derden, dat graaf Edzard vier personen, waarvan twee geleerd en twee van het ridderschap zullen zijn tot mijn genadige heer hoge gerecht bestellen, dat diezelfde driemaal per jaar te Winsum gehouden en de graaf als de vijfde persoon altijd aan zijn stad dan daar schikken; voor welke gerecht geappelleerd en andere zaken gerechtvaardigd mogen worden.
Tot de vierden, grietmans zoveel daar zijn of die in den Ommelanden niet zijn, gesteld zullen worden; die vanwege de eerbaarheid van de vorst en de landen en lieden in gehoorzaamheid te houden.

Tot de vijfde, dat grave Edzard geen opzet of niet vindt op de landen en maakt dan na bevel der vorst en hij hem die de landen uit zichzelf geeft dan hoe in zij brief toegelaten is.
Tot de zesde, wiens eerbare en billijke schrijven en genade, bevestiging of nieuwe privilegie gegeven zullen worden dat die ut de vorst kanselarijen en onder zijn vorstelijke genade verzegeld zullen uitgaan.
Ten zevende, dat de inwoners der Ommelanden beter tot uitdracht der zaak halve tussen de vorsten en de Groningers zich niet gedrongen zullen of verplicht zijn mijt kopen of verkopen en al hun handelingen de stad Groningen te verzoeken dat te vermijden, zonder geen verdere of anders dan het vorstendom van Saksen land en graaf Edzard land gewend is en zal om te verkopen niet gestraft worden.
Tot het achtste, dat graaf Edzard geen uit Groningen enig geweld of office in de Ommelanden gunt of beveelt of niemand uit Groningen, eer de tijd der uitdracht der zaak dat toestaat en enige erfelijke goederen niet aan zich te kopen.
Tot de negende, zullen alle vorsten vestingen en huizen in de landen tussen de Eems en de Lauwers blijven en de anderen naar zijn vorstelijke genade gevallen gesteld en toch de lieden daarop mede gehoorzaam aan graaf Edzard, stadhouder, toegewezen worden.
Tot de tienden, na het inkomen in de landen hebben zich de lieden met wil ingesteld dat hen de vorst te lijden zijn mocht, wie het niet heeft bestellen laten, wij graaf Edzard in de wil van de vorst en bevel wachten wat de vorst schaft op de landen oe stellen, naar het hoogste vermogen te bevlijtigen zulks in te brengen.
Tot de elfde, zo dat inkomen gesteld is zal een rentemester geordineerd worden zulks in te nemen en graaf Edzard zijn gedeputeerde daarvan te zetten waarmee men de huizen zal bezoldigen, dat anderen de vorst rekenschap te doen.
Tot de twaalfde, als de van Appingedam en elke der landen, desgelijks de lieden in het Oldambt die de vorst nog niet gehuldigd hebben, wil graaf Edzard tussen hier en Michael diezelfde allen moet goedheid of met dwang daartoe brengen en houden dat ze de vorst zullen huldigen; doch ten einde welke tijd dat geschieden zal en dat dan zulks de stadhouder in West-Friesland verkondigd wordt daar een van de raad van de vorst bij zou sturen aan te horen hoe die plichten genomen worden.
Deze voorgenoemde artikels en aftreden willen wij graaf Edzard als een stadhouder volbrengen en ons bevlijtigen met het allerbeste naar ons allen vermogen hoe we over vlijtige handelingen in goede trouw vanwege de eed en in bescherming der landen, hoe onze genadige heer van Saksen ons toeschrijft en beval en we zulks niet erlangen of bekomen mogen, zulks willen wij zijn vorstelijke genade op het bevorderlijkste meer te erkennen geven, en daarom op zijn genaden mening wachten of desnoods als het goed is de lieden als nu ter tijd hier mogen met geweld tot zoՠn opzet te dringen.
Te oorkonde is dit aftreden en artikels twee cedels eensluidend met onze graaf Edzard en Hendrik van Slenijs, overste maarschalk, elke penseel getekend en verzegeld te Harlingen in midweek na Laurentius anno 1506. (12 augustus)

DEEL III - J

Graaf Edzards soevereiniteit over Groningen neemt de problemen niet weg: de Roomse Koning wordt ongeduldig en de terreur in Drenthe te hevig. (1507-1511-1513)

1a Van dat die van Groningen gedaagd werden van den Roomse koning tegen de hertog van Saksen in het kamergerecht te Konstanz.
Daarna in het jaar 1507 omtrent Pasen werden de Groningers gedaagd van de Roomse koninklijke majesteit met de keurvorsten en bijstanders der Heilige Rijk, geciteerd en gedaagd in het Kamergerecht in een stad geheten Konstanz tegen de hertog van Saksen. Daar zonden die van Groningen hen te die dag een doctor geheten meester Hendrik Elderwolte mede vicaris ter A in de kerk, en meester Gelmer Kanter, hun secretaris.
En de graaf van Oost-Friesland zond zijn raden daar ook ter rechtszitting; of hij daar gedaagd was of niet, is mij onbewust. Toen ze daar kwamen in het gerecht zo was de Roomse koning daar zelf met vele heren en vorsten der Heilige Rijk en de hertog van Saksen was daar zelf in eigen persoon. Zo werd hen als eerste gezegd vanwege het Heilige Rijk een heer tot commissaris om de zaak te examineren en te verstaan van beide partijen. Zo namen de Saksers als eerste voor hen in het recht dat de Groningers waren in de ban en hoogste ban, ze konden de zaken met recht niet verdingen. Daar de Groningers op antwoordden met vele redenen dat ze hun zaken met recht mochten verdingen aangezien ze daar gedaagd waren. Zo deden de Saksische hun klacht op en spraken die van Groningen aan voor 5 maal 100 000 Rijnse guldens die ze vorst van Saksen als schade hadden gedaan vermits bespringen en inslag die ze hem hadden gedaan omdat hij niet kon bekomen onder hem te krijgen de Friese landen die hem van het Heilige Rijk onderworpen en gegeven voor een eeuwige gouverneur daarvan te wezen naar inhoud van zijn commissie, met lange en uitvoerige en meer woorden. Daar die van Groningen op antwoordden: dat de Ommelanden om Groningen gelegen waren en hen onderworpen over lange jaren in een verbond en desgelijks die van Oostergo ook; wat de Roomse koninklijke majesteit met de vorsten de Heilige Rijk hen voort op de landen hadden beleend en toegestaan de te onderhouden en te regeren nar inhoud van hun verbond. En hadden hierop geschikt te Groningen zijn ambassadeurs met die van Groningen en zijn getrokken in West-Friesland om daar huldiging en eed te ontvangen; daar de Roomse koning voor kreeg van die van Groningen 10 000 Rijnse gulden en de hertog van Saksen had een 1000 Rijnse gulden omdat hij hen ook behulpzaam was hun wil te verwerven – wat antwoord de Saksers wel hadden willen ontberen dat ze daar moesten horen voor alle heren dat ze die 1000 Rijnse gulden hadden genoten van de zaak; zodat er veel murmelen was onder de heren hiervan, daarom meenden die van Groningen dat ze hun zaak met de oorlog recht hadden bedongen en verweerd tegen de vorst van Saksen en zodat hij ze had boven recht en reden veroorzaakt en gedrongen tot een oorlog en werd hen hierom wel schuldig groot geld te geven, met meer en vele redenen.

1b Te traag en ongunstig verloop van de zaak volgens de Saksen.

Zo hielden ze op dit stuk wel een, twee of drie recht dagen zodat de Saksers twijfelden dat de gezette rechter hen niet bevorderlijk was in hun zaak van dat ze van stonden aan wilden krijgen; zodat ze het heimelijk in de hof lieten doorschemeren zodat hen een andere rechter werd gezet. Daar ze toen voornamen op dat stuk dat die van Groningen geen verweer Oostergo beleend van het Heilige Rijk, zo voorgenoemd is: wel was het dan alzo zo hadden die van Groningen aangetast die van Westergo met roof en brand en doodslag, welke landen het Heilige Rijk toe komen; aangezien dan dat die van Groningen hun handen gewelddadig hadden geslagen aan een land van het Rijk en zo hadden verbeurd alle privilegies die ze van het Heilige Rijk hadden niet meer te genieten. Daar die van Groningen op zeiden: die van Westergo hadden hen aangezocht met oorlog en bespringen van die van Oostergo, die met hen in het verbond waren gegaan; alzo waren ze genoodzaakt om met oorlog tegen hen te verweren en meenden ze het Rijk daarin niet nadelig gedaan hadden en hun privilegies geheel van waarde te wezen. Daar ze ook wel vier of vijf rechtsdagen op stonden. Tenslotte de heer die hen voor een rechter gezet was behoefde ze in de hof bij de koninklijke majesteit te hebben; zo werd hen nog opnieuw een derde rechter, een van de heren, gezet om de zaak eindelijk te verstaan en dat dan in de hof met alle vorsten daar te zien en te examineren wie van beide partijen recht of onrecht had. Welke rechter daarop heeft gehouden vele termijnen van recht, de ene dag voor en de andere daarna. Zodat het tenslotte de vorst van Saksen verdroot want hij lag daar met groot volk en gezin tot grote onkosten en meende hij zou daar in het kort zijn zaak bekomen hebben, aangezien hij zo groet bij de heren daar was. Zodat hij tenslotte heen trok, half in kwaad gemoed , en liet daar blijven zijn maarschalk om het einde van de zaak op te wachten. Zo zijn daarna nog vele dagen gehouden waar beide partijen vele artikels voornamen die niet nodig zijn te verhalen, maar ze konden geen uiteindelijke uitspraak bekomen; maat tenslotte kregen ze een afscheid met grote arbeid die ze in de hof lieten bevorderen door sommige heren die ze tot vriend hadden gemaakt. Dat reces of afscheid was dit: dat die van Groningen werden niet contemax of verzuimd in het recht gevonden tegen de vorst van Saxen, aangezien ze in het Kamergerecht hadden compareert of zich met recht verweerd tegen de vorst van Saksen zo ze daar gedaagd weren vanwege de koninklijke majesteit; en wast het zaak dat in nakomend dat ze beter geeist werden in het Kamergerecht tegens de vorst van Saksen alsdan mochten ze zich nog met recht beschermen waar beide partijen goedig zoude horen en met recht voort op te slijten. Toen dit in de kanselarij aldus geresteerd was zo hebben ze hier een afscheid van genomen en zijn hiermede thuis gekomen en hebben dat die van Groningen zo weer ingebracht.

2 Van de citatie en daging van de bisschop te Utrecht te Leuven.
Item, de bisschop van Utrecht, toen hem de stad Groningen aldus was afgegaan en de graaf van Oost-Friesland die had ingenomen en daar een vesting in had beginnen te maken als voor van geschreven is, zo heeft de bisschop gezonden en geboden gezonden naar Rome aan onze heilige vader de paus Julius de 2^de van die naam in het jaar 1505 en heeft daar zijn zaken zwaar beklaagd van het beroven en afbreken van de stad van zijn Sticht die zo lang bij de kerk te Utrecht en aan het Sticht geweest had, met lange en vele reden die in de paus bullen en brieven stonden, met lange en uitvoerige woorden die inhielden etc. In welke breven onze heilige vader de paus den bisschop had gedeputeerd drie rechters, als een abt in Brabant en twee doctoren te Leuven die de zaak met recht zouden doorzien en beide partijen horen en met recht zouden mogen slijten vanwege de heilige stoel van Rome, zonder enige tegen appelleren. Waarop deze voorgenoemde rechters in het jaar 1507 hebben een statie en dage brief gezonden aan de graaf van enigen tegen en de stad van Groningen: dat ze de vesting de binnen Groningen begonnen was te maken binnen vijftien dagen weer te niet maken en daarbij zich verantwoorden te Leuven voor de geschikte rechters om hem te verantwoorden tegen de bisschop op zodanige reden als hij op ze spreken had, bij grote inbreuk en bij de ban. Daar de graaf en de stad van Groningen toen ter rechtszitting hebben gezonden een geheten heer Albrecht, pastoor te Hoogkerk, en de graaf koker schrijver de rechtsdag daar te bewaren en de zaak daar te verantwoorden. Zo als ze de rechtsdag daar verantwoord hadden en de antwoorden weer inbrachten zo beval zich de graaf en die van Groningen met het recht dat hen daar weervaren was dat ze daarmee bezwaard waren en hebben van stonden aan daarvan voort notarissen en getuigen gerechtelijk geappelleerd voor onze heilige vader de paus van Rome en hebben daar een van hen naar Rome gestuurd, geheten meester Harckoe doctor en van de raad van de graaf, om daar het pleit en recht te bewaren. Zo heeft hij daar een tijd lang gelegen en is tenslotte weer thuis gekomen en heeft de zaak een andere procurator bevolen te verantwoorden. Daarna heeft de graaf en die van Groningen nog een anderen doctor, geheten meester Hendrik Elderwolt en was een vicaris in de A kerk, en deden hem mee boven 300 Rijns gulden als verteergeld; waarvoor hij aannam die zak met recht dar te verdedigen aan jaar lang. En hoe en was hij daar met recht heeft verworven zal ik u in het vervolg hierna verklaren.

3 Van de citatie van de keizer de graaf tot Oost-Friesland en die van Groningen te Neuss in het Sticht van Keulen tegen de hertog van Saksen, hertog Jurien in het jaar 1511.

Maximiliaan, de keizer van Rome, met de keurvorsten en bijstanders van het Heilige Rijk heeft gedeputeerd en gezet vanwege zijn keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk de hoog geboren vorst en heer, heer Filips, aartsbisschop te Keulen, en hertog Willem, hertog van den Barge en Gulik, en een landcommandeur der Duitse heren van Covelens, vulmachtige rechters in het geschil tussen de vorst van Saksen en de graaf van Oost-Friesland en die van Groningen. En zijn daar gedaagd van de keizerlijker majesteit te Neuss voor deze gedeputeerde heren en rechters te compareren en te wezen de vierde dag in augustus. Zo heeft de graaf daar ter rechtszitting heen gestuurde en gezonden meester Hicko, provoost te Emden, meester Harcko, doctor, Victor Vriese en zijn kanselier. Die van Groningen hebben daar gezonden meester Willem, doctor en pastoor te Sint Maaten, Peter Sickinge en Lulof Coenrades, beide burgemeesters, en meester Gelmer Kanter, heer en secretaris. Deze zijn vertrokken de woensdag voor Sint Petrus Banden en zijn daar gekomen te Neuss op de gestelde tijd; en hebben daar gevonden de graaf van Bentheim, indertijd van West-Friesland vanwege de vorst van Saksen, met meer raadsvrienden der Saksische heren.
Zo zijn daar de gedeputeerde rechters voor aangeroerd tot gerecht gezeten beide partijen voor hen komen laten. Daar de geschikten der Saksische heren hebben hun klacht gedaan op de graaf van Oost-Friesland: dat hij de vorsten van Saksen inslag, bespringen deed dat hij niet kon bekomen vredige bezitting en gebruik der Friese landen die de vorsten van Saksen onderworpen weren van het ‘Heilige Rijk, eeuwige gouverneur daarvan te wezen; begeerden daarop van de graaf dat hij de vorst zou openen, open doen en overleveren de Appingedam en Friesland dat hij aldus lang had gehad als een stadhouder der vorst van Saksen, naar inhoud en overeenkomst, zegels en brieven die ze met elkaar daarop gemaakt hadden; en was overbodig met hem te rekenen van opbeuren en uitgaven, mocht hij bij de vorst te achter of te voren wezen; en zijn die van Groningen hierom ter rechtszitting om te horen en zien alle gelegenheid en handel tussen de vorst en de graaf. Daar de graaf redenen op hebben geantwoord dat ze van zulks geen bevel hadden. Om de vorst van Saksen te openen en opdoen de Appingedam en over te leveren de Friese Ommelanden wilden ze zich geven ter vriendelijke handeling om te onderzoeken wie bij het land blijven zou en daarvoor te vinden een som geld die dat de andere geven zou, wilden ze zich in alle billijkheid vinden laten tot erkenning der heren. Met vele langen reden die allen niet nodig zijn te schrijven: als met wat recht die van Groningen de Ommelanden tot lange jaren in een rustig en vredig verbond onder zich gehad hadden waarvan ze hadden van de Roomse koning en het Heilige Rijk zegels en brieven dat hij de Groningers had gegeven privilegies en beleend in het eeuwig de Ommelanden onder hen in het verbond te houden; met meer langen rede die voor al aangeroerd zijn in deze kroniek en op de dag te Konstanz voor het Heilige Rijk verklaard zijn. Ook werd daar aangeroerd dat als een stad werd benauwd met oorlog zo ver dat ze zich langer kunnen redden zo mogen ze naar keizersrecht een heer kiezen waar het hen beliefde waarbij ze gered en geholpen worden mogen. Zo hebben ze de graaf ingehaald en gehuldigd in manieren van de huldiging brieven, hiervoor in deze kroniek geschreven staat. Ook heeft de bisschop van Utrecht daar gezonden op deze dag een mode met zijn schriften en beklaagde zich over de graaf van Friesland: hoe het met geweld de stad van Groningen had ingenomen en daar een vesting ingemaakt had; welke stad behoorde de heilige kerk en de bisschop te Utrecht, daar het lang aan het Sticht was geweest sinds keizer Hendriks tijde die de stad aan het Sticht van Utrecht Sint Maarten gegeven had; en begeerde dat deze gedeputeerde heren en rechters zouden de graaf met recht alzo onderwijzen dat hij hem hun stad zou weer openen en overleveren.
Daar de graaf redenen weer op antwoorden: dat de bisschop had verworven van onze heilige vader de paus van Rome commissarissen te Leuven in Brabant dar hij de graaf en die van Groningen had tevoren beklaagd en daarvan was geappelleerd te Rome; daar hem de zaak in recht; wat hem daar in beide partijen wedervoer mochten ze daar verwachten. Waarop deze gedeputeerde heren en rechters hebben beide partijen reden, klagen en antwoord weer en wederwoorden in schriften genomen omdat de keizerlijke majesteit weer in te brengen en dat dan met de keurvorsten en bijstanders der Heilige Rijk over te behandelen wat daarin geschieden zal. Hiermee hebben ze hun afscheid genomen en zijn weer thuis gekomen up Onze Lieve Vrouwe avond Hemelvaart.

4 Van nog een dag gehouden werd te Keulen voor de keizer anno etc., 1511.

Maximiliaan de keizer met velen heren en vorsten was te Keulen en daar werd de graaf van Oost-Friesland rechtszitting voor de keizer te komen tegen de hertog van Saksen om hun geschil met recht te scheiden. Daar heeft de graaf heen gezonden ter rechtszitting zijn gevolmachtigde raden die daar lang waren te Keulen tegen de geschikte reden der vorst van Saksen en menige dagen tegen elkaar voor de keizerlijke majesteit zijn geweest. Maar de keizer met de vorsten en heren konden daar toen nog geen uiteindelijk afscheid of recht geven van hun beide geschil; dan hen werd daar gezegd; ze zouden zich daarnaar stelle en geven hun beide geschil aan onpartijdige heren en laten ze in vriendschap verenigen en konden ze niet verenigd worden zo werd hen beiden een dag van recht weer betekend in het Kamergerecht te Worms, daar men ze dan met recht scheiden zou in het jaar ons Heren 1512 op de Heilige Drie Koningen avond.

5 Van Sijarth Muckema en Garbet Muckema gebroeders en Jemme heer IJwesma, en hoe die twee berecht werden.
Item, in het jaar Ons Heren 1512 in de vaart en omgang van Onze Lieve Vrouwe te Leeuwarden zo werd daar een kwade overgegeven schalk geheten Kampe Roeper gevangen van de Saksische regenten vanwege verraad en muiterij want hij liep over en weer van de ene tot de andere en zo aan Saksische en zo aan de graaf en eerst aan de Groningers. En zo was hij nu weer met geleide bij de regenten in Westerland om weer te verzoen: maar kon daaraan geen verzoening bekomen. Zo bleef hij nog, nadat zijn geleide uit was, in het land en zo werd hij gevangen en te Leeuwarden ingevoerd, de zondag als Onze Lieve Vrouw gedragen wordt, – daar ik toentertijd zelf mee was in de aflaat. Zoals het scheen zo beleed hij uit pijn of desperate deze hovelingen als Sijarth Muckema, Garbet, zijn broeder, en Jemme heer IJwesma omdat ze met de graaf van Oost-Friesland graaf Edzard zouden overeengekomen en overderdragen wezen dat de graaf zou met macht van volk in West-Friesland komen en zo wilden ze met al hij partij lieden en vrienden, helpers en medehelpers met de graaf van Oost-Friesland toe vallen en jagen de Saksers weer in Friesland. En deze handel en traktaat zou Ude vander Koldenborch, indertijd drost van Groningen, tussen de graaf en hovelingen aldus behandeld hebben; maar ik heb van deze drost mond contrarie zeggen horen: dat hij niet zulks met hem behandeld of gedaan of doen laten; en kende ze ook niet en was onschuldig de zaak. Desgelijks heb ik ook gehoord van Sijarth Muckema mond; en vermaledijeden en zwoeren zich beiden hier sterk in de zaak onschuldig te wezen. Maar het is zo het is god is alle dingen bekend. Maar Garbet Muckema die werd daar in de vaart te Leeuwarden aangetast en gevangen. Sijarth Muckema die ontkwam zoals hij me zelf gezegd heeft – miraculeus dat uit duizend mensen niet een zou ontkomen of God moest hen namelijk helpen; wat hij was ten eerste ter de
Observanten in het klooster waar hij vlijtig gezocht en niet gevonden werd. En vandaar kwam hij met een deel nakende vrouwen die lakens om hadden en hij nam ook een laken om en ging met de vrouwen de hele stad om en kwam tot de Jakobijnen. Daar trok hij een kap aan en daar werd hem een schip besteld omtrent 12 uur toen het onder de maaltijd was, en de Saksers waren op het blokhuis. Zo voeren ze naar Klaarkamp en daarna trok hij toen te Klaarkamper kap aan en die hielpen hem te scheep en weg zodat hij over in de Marne toe Tamminga huis; en kwam zo voort bij nacht te Groningen en daar werd hij begeleid. En zijn wijf en kinderen werden na hem uit het land verdreven van hun goederen en de Saksers tasten de goederen aan en gingen daarin zitten en hielden het voor verbeurd goed. Daarna werd Jemma heer IJwesma ook gevangen en te Leeuwarden gebracht en in de gevangenis gelegd en werd daar zwaar onderzocht en gepijnigd. En daar werd hem getoond hun handschrift die inhielden van de overeenkomst en verdrag die ze met de graaf van Oost-Friesland overeengekomen en overeen gedragen waren hoe dat men de Saksers wee ruit het land zou verdrijven – zo voor aangeroerd is – wat hij openbaar beleed en bekend in de pijn. Zo was daar nog de graaf van Bentheim stadhouder en had een bij hem vanwege de Saksische heren, geheten Schenck Hans, en was helemaal een wrede man; doch de stadhouder was een goede, wijze en vreedzame heer en hij niet verder inging nog procederen mocht en schreef alle hovelingen bij hem te komen heeft hen deze handel voor gegeven en hun belijden en handschrift te kennen gegeven. Zo zijn daar vier hovelingen toe gedeputeerd bij toestemming der stadhouder en zijn bij de gevangenen gegaan en hebben hen gevraagd zonder pijn of ze zulks ook bekende zouden zoals ze beleed hadden; daar ze ҊaӠop zeiden. Zo zijn de vier hovelingen weer bij de andere hoop gekomen en hebben hen weer ingebracht datgene dat ze van hen gehoord hadden. Daar de stadhouder van hen allen een oordeel eiste welke dood ze verdiend hadden. Daar de hovelingen hem weder op zeiden: ze waren daar gezet vanwege de vorst van Saksen om elke man recht te laten wedervaren; ze mochten hen doen recht en geen onrecht, doch genade was beter dan scherp recht. Daar ze weer op zeiden: de genade en recht stond aan de vorst van Saksen. Zo is de vader van Jemme heer IJwesma, Worp Doijnga, met zijn kerkheren getrokken naar de vorst van Saksen om genade; maar ze hebben daar niets kunnen verwerven en werd gezegd dat de stadhouder hen dat antwoord zelf weer zou zeggen. Zo hebben ze de gevangene dus over zitten laten de zomer lang tot omtrent Sint Maarten zodat de hertog van Saksen zelf nog de stadhouder met de regenten ter dood niet wilden oordelen. Zo was de keizer van Rome Maximiliaan toen te Keulen met vele heren der Heilige Rijk ; daar ze hun belijden en misdaad aan schreven. Zo heeft de keizer daarvan gezonden tot Leeuwarden twee ambassadeurs gevolmachtigd vanwege de keizer die ze beiden, als Garbet en en Jemme, hebben veroordeeld van het leven ter dood. Zo hebben de Saksische regenten een strenge brief gezonden tot Groningen: ‘Weet Udo vander Koldenborch, de drost van Groningen, dat de twee verraders Garbet en Jemme nu de dinsdag loon naar hun werk zullen ontvangen waarvan u zaak bent dat ze zullen sterven. Wil u komen en verantwoorden u zich tegen hen dat mag u doen, wij geven u vrijgeleide tot 15 personen sterk of daarbinnen, uitgezonder als de vorst van
Saksen hierin niet contrarie is.’Maar de dros wilden op zodanige geleide daarheen niet trekken; doch hij heeft daarheen gezonden een priester geheten heer Albrecht, en was pastoor te Hoogkerk en was een notaris mijt een credit en van de graaf en drost gezworen dienaar. En toen ze kwamen tot Leeuwarden bij de regenten zo hebben ze daarvoor gegeven de onschuld der drost; en begeerden bij de gevangen te wensen om van ze te horen de beschuldiging die ze op de drost gedaan mochten hebben, want hen geheel geweigerd werd en mochten hen niet ter sprake komen; maar ze hoorden vele kwade en onvriendelijke woorden van de regenten. Zo trekken ze wederom naar Groningen. En voort daarna de dinsdag werd een oordeel gemaakt binnen Leeuwarden; daar zijn ze opgebracht en met het zwaard berecht en hun hoofd afgeslagen. En werden te Minderbroeders begraven. En Kampe Roeper die werd daarna gevierendeeld en voor elke poort een vierendeel gezet.

6 Van dat huis te Coevorden werd ingenomen en gewonnen en hoe de bisschop van Utrecht met het Sticht dat weer kreeg.
Item, daar was een geheten Roelof van Munster, de zoon van de jonker van Ruinen; die nam een huisvrouw uit Friesland uit het kerspel van Loppersum, Abbe Hemster in den Ham en dochter van Bijwe. Toen het nu daarna in deze vete kwam, waarvoor van geschreven is, zo had Bijwe na de dood van de zalige Abbe genomen tot een man Assegen van Ranswerd. Ook had ze twee zoons, de ene geheten Meijnke en de ander Sapper, die worden al gehouden van de Groningers voor vijanden. Zo was daar een te Groningen geheten Heijne Vole, die de Ommelanden zeer lastig was om hun goed af te roven en te nemen. Deze Heijne trok uit met een deel boeven in den Ham en nam van Bijwe alles dat hij dragen en drijven kon, van paarden, kleren, kleinodin, zilver en goud en bracht dat naar Groningen daar het voor prijs gekend werd en werd daar verdeel en gebuit. Daarna trok Heijne tot Deventer; en wilde terugreizen naar Groningen door Ruinen.
Dat werd deze Roelof van Munster, de zwager van Bijwe, te weten en zo kreeg hij een hoofdman, geheten Johann Ovinck – en was een overgeven kwade man –tot hulp en reden met hun knechten Heijne na door Beilen en sloegen Heijne daar dood op de vrije herenstaat en dat geschiedde omdat hij de moeder van zijn huisvrouw zo beroofd had. Daarna werd Roelof van Munster drost te Coevorden. Zo gebeurde het dat de hertog van Gelre een vijand werd van het Sticht van Utrecht en nam Oldenzaal in. Daar kwam de bisschop en Sticht met groet volk voor en kregen het weer in zodat de knechten die daarin waren het opgaven. Daar de bisschop en Sticht groot geld om beoorloogden. Zo werd dat land van Drenthe zwaar daartoe geschat; daar de drost de schatting van beurde en genoot daar genoeg van. Ook had hij twee maal een bede over dat hele land van Drenthe, om te voldoen dat huis te Coevorden mee te bezetten en paarden en harnas mee op te tuigen en kreeg van elke parochie een Arends gulden en eens een halve gulden over het hele land. Ook zo was hij het land van Drenthe zo zwaar en lastige pijnlijke drost van ongewone inbreuk af te nemen zo er in honderd jaar ooit geweest was en wat rekenschap hij de bisschop er van deed, mag hij weten. Zodat hij groot geld verzamelde en timmerde te Meppel een kostbaar huis, een hoofdman woning en maakte dat vast et een gracht en een bolwerk en een sterke poort daarvoor; wat al tegen dat Drentse landrecht en hun privilegie was, want niemand in het land van Drenthe macht enige vesting zo maken. Zo werd hem geboden van de drie steden als Deventer, Kampen en Zwolle dat hij de vesting zou weer neer leggen en de gracht dempen; wat hij niet heeft geacht en wilde het niet doen. Zo zijn de drie steden daar gekomen en hebben de vesting daar neer gelegd en de gracht gedempt en de poort onweerachtig gemaakt; maar de huizen werd opvallend geen schade gedaan. Waarom de drost van de drie steden vijand werd in het jaar 1512 en nam knechten aan op het huis te Coevorden. Maar hij deed het Sticht nog steden toen nog geen schade, want hij had de burchten kostbaar bezet met ridderschap en hoofdlieden om dat huis de bisschop en ridderschap en steden weer over te leveren; welke burchten daar vlijtig over werkten tussen de bisschop en steden en drost om hun schade te behoeden zodat het verzoend werd en de burchten werden gevrijwaard. En hij haf fat huis weer op in de handen van de bisschop en steden en hij kreeg al zijn geld dat hij op dat ambt had gedaan wederom; maar zodanige aanspraak als hij had op de drie steden om zijn schade zou hij zijn aanspraak op behouden. Zo werd Alof van Rechters weer drost en werd in dat huis gedaan. En Roelof van Munster had toen nog bij hem op het huis omtrent vijftig krijgsknechten en trad af van het huis en kwam daarmee naar Groningen met pijpen en trommels en met een opgericht vaantje; daar had hij een huis gehuurd bij de Herenpoort, het huis van Hermen Gijsens. En dit was tegen de stadsrecht dat hij in Groningen kwam omdat hij Heijne Vole had doodgeslagen; maar hij stond goed met de graaf van Oost-Friesland die Groningen toen in had en die had hem verworven met de Raad en vrienden van Heijne, dat hij daar gastvrij wijze mocht in Groningen komen. En daar vertoefde hij twee of drie dagen in de stad en hield de knechten bij hem die hij mee gebracht had en zond die bij 10 of 12 heimelijk om dat huis te Coevorden in te nemen en hij is zelf bij nacht met de andere knechten daarna vertrokken. En hij had de staketten in de gracht en aan dat bolwerk los gemaakt de tijd dat hij dat huis nog had en om hem dat weer te beklijven. Zo zijn ze daarover de gracht gekomen bij nacht en hebben dat huis met zodanige verrassing ingenomen en gewonnen. De drost Alof van Rechters was zelf niet op dat huis en was toen te Vollenhoven bij de bisschop en men gaf hem te kennen hoe Roelof van Munster hem ontzegd had. En de knechten op het huis wamen allen te verweer; maar ze moesten het opgeven en ze lieten een dode op het huis, een hoofdman geheten Reijnolt van Coevorden. Dit geschiedde in het jaar 1512 op Sint Maarten avond. Toen hij nu dus dit huis weer had zo schreven de drie steden Deventer, Kampen en Zwolle aan de stad Groningen en deden hun klacht: hoe Roelof van Munster dit met verraad en verrassing boven recht dat huis dus had ingekregen; en dit was geschied uit Groningen waar ook verdeeld en gebuit was de roof dat hij op dat huis had gewonnen en hadden hem bussen en buskruit daartoe gedaan en andere proviand en begeerden van ze te weten of ze hem ook meer bijstand en hulp dachten te doen; met uitvoeriger naar inhoud van hun schriften. Daar hen de Raad van Groningen weer op schreef ter antwoord: het was waar dat hij uit Groningen deze tocht had gedaan, maar dat was geschieden buiten weten en wil van de Raad. Ook had hij generlei artillerie van bussen of buskruit vanwege de stad of geen proviand en waren ook nog niet van zin hem enige behulp of bijstand te doen, maar wat ze nog doen mochten worden wisten ze nog niet. Maar het is zonder twijfel, had de bisschop en de steden Groningen in hun nood bijstand gedaan zoals ze hem geschreven hadden te doen – zoals het wel gebeurd had – en hadden zo met het Sticht en steden gestaan zoals ze eertijds stonden eer de graaf de stad inkreeg, het had hen geen nood geweest om hem dat huis zo in te nemen. Daarna heeft de bisschop en Sticht volk verzameld en hebben dat huis belegerd. En zo kwam Rolef van Munster bij nacht daar af en trok aan de graaf van Oost-Friesland zelf daar om bijstand en ontzet en liet al de andere knechten en zijn huisvrouw op het huis en beloofde ze te ontzetten; maar hij kon geen bijstand nog hulp bekomen nog krijgen. Toen de knechten die op het huis lagen geen ontzet nog bijstand vernamen zo hebben ze angst gehad: was het zaak dat men hen dat huis met geweld nam, men zou ze op galgen en raden zetten. Dus werden ze te raden en gingen bij nacht heimelijk van het huis en namen Rolef van Munsters huisvrouw mede af en waadden door dat water naar Emlichheim; en loeten niemand op het huis dan een wijf van de knechten wijven die dat huis wal twee dagen inhield na dat de knechten er af waren en gaf het toen op de bisschop en Sticht op Onze Lieve Vrouwe avond Ontvangenis.

Dus kwam dat huis weer bij dat Sticht en Alof van Rechters kwam daar weer op voor een drost dat recht in het land van Drenthe te bewaren.

En daar kwam een andere hoofdmann geheten (...)e dat huis ingedaan met een getal van knechten om dat huis te bewaren en Alof van Rechters mocht daar op en afrijden zo vaak als het hem beliefde om dat drost ambt te bedienen. En dat huis dat Roelof van Munster te Meppel had getimmerd heeft dat Sticht gans in grond dal afgesleten en gebroken en hebben dat zwaarste hout en de grauwe Bentheimer steen heen gevoerd naar Zwolle en de bakstenen en dat kleine hout naar Coevorden en hebben dat huis daarmee verbeterd en getimmerd. Dus heeft hij zichzelf en dat Sticht in opmerkelijke schade gebracht zodat hij wel mag zeggen: ‘ik heb al mijne vrienden geraakt en me zelf in grote kommer gebracht.

7 Incidentele terreur van Roelof van Munster in Zuidoost Drenthe.
Item, daarna in hetzelfde jaar in de vasten was een deel krijgsknechten in Groningen en een deel van de graaf gelegd op de levering bij Aduard en daar omtrent en int Oldambt. De hoop kreeg Roelof van Munster bij een bij toestemming van de graaf en trok daarmee in Drenthe bij den Oostermoer langs en in Zuidenveld tot Dalen toe en heeft te Dalen verbrand twee priester huizen en heeft in het land zwaar gebrandschat, geroofd en gevangen, daar de bisschop en dat Sticht geen verweer nog bescherming voor deden. Zo wilde hij te Groningen de roof en gevangenen ingevoerd hebben, maar de Groningers wilden dat niet toestaan. Zo is hij daarmee getrokken over de Eems bij de graaf, daar had hij onthoudt.

8 Verzoeningspoging Saksen en Edzard te Mnster mislukt.
Item, de hertog van Saksen en de graaf van Oost-Friesland hielden met elkaar enen vriendelijke dag te Munster in Westfalen om hun beide geschil in vriendelijkheid met elkaar te verenigen; daar de raad der vorst van Saksen sterk ter rechtszitting kwamen en de graaf kwam daar zelf en fatsoenlijk toegerust met omtrent zestig paarden. En daar waren mede op die rechtszitting de bisschop van Munster, de graaf van Tekenenborch, de graaf van Crickborch, met jonkers en heren die tussen beide partijen dading en aan het onderhandelen waren. Maar daar werd aan beide zijden zoՠn grote moeilijkheid voorgegeven zodat men toentertijd nog geen eindelijke uitslag der zaken bekomen nog vinden konden. Maar daar werd met grote moeilijkheid zoveel in gewerkt en gehandeld van de heren zodat daar weer een dag werd beraamd op Sint Jacob eerstkomende in het jaar 1512; daar ondertussen beide partijen zich op bedenken om en tussenweg te vinden zodat ze in vriendschap gesleten mochten worden.
En alle ding zou berusten zonder oorlog tot op de voorgenoemde dag.

9 Nieuwe terreur van Roelof bij Ommen en in Drenthe.
Heer Omke, ridder en heer van Esense, en Gert van Petkum met zijn aanhangers en vrienden hadden geschil en tweedracht met elkaar en hadden aan beide zijden veel krijgsknechten waarmee ze aan beide zijden mee op elkaar het landsvolk beroofden en verbrandden. Toen de graaf van deze voorgenoemde dag van Munster weer thuis kwam zo heeft hij deze twee partijen in vriendschap verenigd toen de knechten aan beiden zijden verlof hadden. Zo kreeg Roelof van Munster daar zoveel van als hij behoefde en trok daarmee in Coevorden; maar dat huis te Coevorden was zo bewaard met volk dat ze daar geen winst van hadden. Zo trok hij voort met de hoop naar Ommen en Zwolle en verbrandde daar en brandschattend daar groot goed uit de landen en uit de stad van Ommen. En brandschatte dat klooster in de Berg voor Zwolle en ving en roofde daar zodat hem niemand weerstand deed van de steden nog landen. Zo trok hij tenslotte wederom in het land van Drenthe en zocht nog daar aan de dorpen die van hem niet gebrandschat waren en hen toen nog groot goed moesten geven en die dat niet doen wilden die werden beroofd en gevangen; zodat hij deed al dat kwaad dat hij wilde en niemand deed hem tegenstand. Tenslotte trok hij weer uit het land van Drenthe ter Kniepe over, dat hij geroofd en gevangen had, naar de graaf van Oost-Friesland waar zijn onthoudt was. En de knechten werden op de levering gelegd, zodat de huislieden van Noordbroek, Zuidbroek, Heiligerlee, Winschoten en daar omtrent hen moesten de kost geven uit believen en gebod van de graaf van Oost-Friesland.

10 Regelingen over jurisdictie te Groningen en Haren.
Item, de bisschop van Utrecht had geen geweld nog overheid of gebot over de stad van Groningen; dan ze moesten alle honderd jaren van de bisschop belenen dat overste gerichte, zodat ze zich moesten rechte te hals en te hoofd; daar zetten ze een schout binnen hun stad die dat laatste oordeel gaf vanwege de bisschop over de misdadige lieden die de dood verdiend hadden. Daarvoor had de bisschop jaarlijks uit de stad van Groningen tot jaargeld 28 Franse schilden. En deze belening was verlopen van dat honderdste jaar al tot men schreef 1413 en in dit 13^de jaar geschiedde deze belening weer. Ook had de stad van de bisschop beleend dat schoutambt van Haren, daar gaven ze jaarlijks voor honderd Rijnse gulden; daarvan waren ze schuldig zeven honderd Rijnse gulden van achterstallig; zo werd dat bedongen dat de stad zou geven tot de 700 Rijnse gulden 500 Rijnse gulden tot twee termijnen te betalen: de helft in midwinter en de andere helft in mei.

Deel III-K

Graaf Edzard kan nog Groningen nog Oost-Friesland afdoende beschermen. (1512-1514)
1 Ultimatum door Maximiliaan aan graaf Edzard .
Wij Maximiliaan, van Gods genade gekozen Roomse keizer, tot alle tijden vermeerder des Rijk, in heel Germanië tot Hongarije Dalmatië, Kroatië etc., koning, aartshertog te Oostenrijk, hertog te Bourgondië, te Brabant, en paltsgraaf etc., doen u Edzard, graaf te Emden te weten: als wij u verschillende tijd door onze keizerlijke citatie en gebodsbrief op de veertiende dag na verantwoording dezelfde citatie voor ons tee verschijnen geëist en gebieden onze keizerlijke taal op de behandeling; zo de eerwaardig bisschop te Keulen, het Heilige Rijk der Italië, aartskanselier, onze lieve neef en keurvorst, voor wijlen Wilhelm hertog te Gulik en Barge en de eerzame onze lieve aandachtige Lodewijk van Sens, heer en land commandeur der Duitse orde de baljuw te Coevorden in het gebrek tussen de hoog geboren Georg, hertog te Saksen, landgraaf in Thüringen en markgraaf te Meien, onze oom, vorsten, raad en eeuwige gouverneur der Frieslanden eens en de anderdeels gehouden hebben te horen en te vernemen laat diezelfde onze citatie derhalve uitgaan. Omdat we nu in zulke handeling duidelijk bevonden dat u de genoemde, onze lieve oom en vorst hertog Georg te Saksen, na het afgaan van wijlen hertog Albrecht zijn vader, onbillijk, ook tegen onze commissie, declaratie en uw eigen wil en schrijven geweigerd heeft de leen van uw graafschap te ontvangen en daarom behoorlijk plicht te doen en dat u, boven dat hij u in zijn leven stadhouder in Oost-Friesland en de Ommelanden geordineerd heeft en u ook dezelfde tijd stadhouder te schrijven en te noemen vergund hebt en diezelfde landen te voorzien en tijdens zijn leven overheid te handhaven te hebben bevolen, daartegen heeft gehandeld en geappelleerd zo van dezelfde tijdens zijn leven geschied te verhinderen onderstaat; desgelijks het bewilligde geld en rente niet inbrengt en verrekent of hem zijn behoorlijke deel daarvan niet geeft; daartoe die van de Appingedam, die van het Oldambt en anderen tot de huldiging en onderdanigheid niet brengt; ook de verzekering en borgtocht der landen tegen geld, zo wij op de Ommelanden verschijnen af te treden en niet doen wil tegen recht en billijkheid en ook de brieven en verdragen tussen u opgericht en gemaakt. Omdat nu al zulke voornemen onbillijk, ook tegen onze uitgegane commissie en declaratie is en ons als Roomse keizer daarin het zijne behoort en te voltrekken schuldig zijn en zonder weigering en onze verdere verwijzingen doen zou, wat wij toch uit verdere aanzoeken en berichten, voor genoemd van onze oom, van u verachtelijk over gegaan zijn bevonden – daarom gebieden wij u, bij vermijden van onze en het Rijk zware ongenade en bestraffing daartoe ons en het Heilige Rijk ban en hoogste ban ernstig met deze brief en willen dat u en uw lenen, erven en graafschap en alle andere stukken en goederen, zo van ons en het Heilige Rijk te leen voeren, nu ten bevordering van de genoemden onze lieve oom en vorst hertog Georg te Saksen en zijn erven te leen ontvangt, hem daarvan ook behoorlijke eed en plicht doet, getrouw, gehoorzaam, gedienstig en waardig bent om zijn leenheer te doen dat behoort. Daartoe zeggen wij uw leenplicht, of als u ons op enige manier verwant was en u derhalve tegen dezelfde ons bevel te behelpen vermijdt, in kracht van deze brief leeg en loos, alzo ook u hem en zijn erven nu hiervoor en daarmee verbonden en verplicht bent; u ook de titel van stadhouder ambt, zo lang u leeft dat wil te laten, te gebruiken en te appelleren aan zijn liefde te doen niet verhindert; ook de overheid trouw vasthoudt en niet onttrekken laat; en de gewoonlijke bewilligde renten in de Ommelanden, als uw ambt toestaat, vlijtig inbrengt alle jaren behoorlijk met redelijke rekening en betaling dat u zo daarvan schuldig blijft, ook wat u daar tot deze tijd nog niet ingebracht hebt, onterecht niet betaald; en die van de Appingedam, die van de Oldambt en anders, zo onze oom hertog Georg niet gehuldigd nog gezworen is, daartoe bedingt en behoudt en daarmee zijn huldiging en belofte te doen; en anders alles dat vele opbrengst en voltrekt zo tussen de genoemde onze oom en vorst van Saksen en u opgericht en besloten is; der gelijk genoegzaam, borgtocht en verzekering geweest, wanner u zijn geliefde het geld zo u op de Ommelanden voorschreven is betaald dat u als dan zijn geliefde dezelfde Ommelanden toestond en zonder weigering en schade aftreden en u tot zijn handen stellen en antwoorden wil; en dus alles en ettelijk in twee maanden na het vertonen van ons dit bevel voltrekt in maten die u dan te doen schuldig bent. En wij ons tot gans voorzien daar u daaraan doet uw ernstige mening. Zo u dat overal dat niet doen en verder ongehoorzaam verschijnt zo worden wij uit overheid veroorzaakt met de boven geschreven en andere boete en straffen tegen u als ons en het Rijk ongehoorzaam acht voor te nemen en te handelen. Daarna weet ge u te richten. Gegeven in ons en de Heilige Rijks stad Keulen in de 21^ste dag van de maand september na Christus Geboorte 1512, ons Rijk de Roomse in de 27^ste en de Hongaarse in de 23^ste jaar.

2 Overleg te Aduard over financiële aspecten van overdracht mislukt.
Hierna toen men schreef 1513 zo zond de hertog van Saksen zijn reden, als jonker Grombach, de pastoor van Leeuwarden en de kanselier; en de graaf van Emden zond daar die dag in het klooster van Aduard jonker Ulrick, meester Hicke, doctor Harko en zijn kanselier om aldaar met elkaar rekenschap te doen. En daarbij gestuurd om de rekenschap te horen de raden van de graaf van der Lippe en de graaf van Scouwenborch, elk met notarissen en getuigen. Zo wilden de geschikten van de vorst van Saksen de rekenschap niet horen of ontvangen van kanselier van de graaf; maar ze hebben daarbij gedaagd alle hovelingen, grietmans, redge en rechters, die schatting, accijns of inbreuken ontvangen en gebeurd hadden en in handen der kanselier overgeleverd hadden. En daar moest iedereen zweren ter heiligen dat hij zou rechte rekenschap doen van alles dat hij ontvangen en overgeleverd had in de handen van de kanselier van de graaf.
Ook waren daar vele huislieden uit de Ommelanden gedaagd om van die te horen en te weten hoeveel ze hadden gewerkt te Groningen aan de burcht en de grachten en de bolwerken en welke inbreuk dat hen van de drost en hoofdman afgenomen was of van grietmans, redge of rechters. Waarvan toen verder geen rekenschap gedaan werd, want dit mandaat van de keizer, daar hiervoor van geschreven os, werd daar getoond en gevolgd.
Toen bleef de rekenschap voort staan, want des graaf geschikten reden hebben van stonden aan met notarissen en getuigen op dat mandaat geappelleerd aan de keizer in het Kamergericht; en zijn weg gereisd op Sint Andries avond.

3a Tocht hertog Georg naar Oost-Friesland weinig succesvol.
Item, de hertog van Saksen heeft aangenomen een grote hoop van knechten die toen lagen in Brabant en in het land van Kleef en Gelre. En heeft verzameld in het Sticht van Utrecht omtrent Deventer en in Twente; en zijn daar gelost en door gelaten om hun penning en trokken naar Vollenhove Steenwijk, in de Zevenwolden. En zo de graaf deed bij het Sticht met Roelof van Munster zaak, daar hiervoor van geschreven is, hebben ze nu indachtig geweest en bij den graaf nu weer gedaan. En toen de knechten dus in West-Friesland verzameld waren zo hebben de regenten der vorst van Saksen te Leeuwarden bereid en maken laten vele ladders bruggen, vlaken, brandladders en andere instrumenten om steden en vlekken mee te winnen en te bestijgen. En zijn gekomen in het begin van het nieuwe jaar anno 1514 in het klooster te Aduard en daar omtrent in alle dorpen en huizen al tot Winsum belegerd; want van de knechten waren er veel; omtrent 4 of 5500, en de getrouwe en knapen was ook omtrent 1000; en lagen daar op de levering van de huisman. En deden de buren alzo grote last en schade met eten en drinken, en te slaan alles in stukken, vensters, deuren, karnen, emmers, alles dat ze krijgen konden en verbrandden het, hoewel dat er anders turf genoeg was; men ze moesten niets anders dan schade doen vermits vangen, roven, brandden. En dit duurde tot de Heilige Drie Koningen toe, en hadden toen ter maand een goud gulden en zouden zichzelf behelpen op het leveren van de huisman; en daarna ging hun soldij aan en toen moesten ze de huisman geen schaden meer doen. En het was in die tijd zo’n harde winter zoals er in menige jaren nooit geweest was en begon te vriezen tot Sint Maarten van tot Sint Paulus bekering, zo hard ijs dat men over alle diepen en over de Eems mocht gaan met zo’n zware last als een wagen of slede dragen mocht. Toen deze grote hoop aldus in Aduard lag zo waren de Groningers en die van de Appingedam zeer bezorgd, elk om hun stad aan te vallen en te bestormen en maakten hun bolwerken, poorten en muren te verweer met bussen en alle andere manieren van oorlog als zij dat nemen en geven wilden. De Groningers kregen in omtrent honderd krijgsknechten en de graaf zond in de Appingedam omtrent 500 krijgsknechten en een deel van zijn buren en uit dat Oldambt; zodat ze toen elk wel goed gemoed was om hun stad te bewaren. Maar de Saksers zijn dat niet begonnen of hebben geprobeerd van beiden enige aan te vallen , maar ze zijn opgerukt en getrokken naar Sauwerd, op naar Wittewierum en voort naar het Oldambt, naar het land van de graaf. En dat Oldambt hebben ze gebrandschat zou geven 2000 Rijnse gulden. En zijn gekomen tot Hoge Bunde, Weener, Stapelmoer, en voert in Reiderland heen tot Jemgum toe en daar omtrent; en deden daar al te grote schade met branden en roven en spaarden kerken nog godshuizen en zijn in Jemgun gelegerd want dat was een groot dorp. Zo heeft zich de graaf versterkt met al zijn macht en heeft een deel krijgsvolk in het land gekregen te paard en te voet met zijn buren en heeft zich gelegerd op de Oort en daar omtrent. Maar geen van beide partijen, de Saksers of de graaf, durfden elkaar aan te vallen en die lagen zo wel drie of vier dagen tegen elkaar. De graaf verwachtte meer hulp van knechten en ruiters en de Saksers verwachtten hertog Hendrik van Braunschweig met meer landsheren met een grote hoop volk te paard en te voet.
Doordat de Saksers vernamen zo zijn ze opgebroken en getrokken met opgerichte vaantjes voorbij de Oort en het leger van de graaf en door het land van de graaf naar Deterum; en deden daar ook al te grote schade dat hele land dood met roven en branden zodat de graaf daar niets voor kon doen. En hertog Hendrik van Braunschweig met zijn hele leger die trok op die van Bunde en wilde die eerst straffen eer hij bij de Saksers in het land van de graaf wilde komen. Zo begon het aan een dag te leggen op Sint Paulus avond en op zijn dag zo vervaarlijk te regenen en te waaien dat het water toen een knie hoog op het ijs stond. En de graaf had boden om de knechten in Appingedam en in Groningen om bij hem te komen bij de Oort en wilde de Sakser verzoeken met hem te slaan. En de Groningers hadden op Sint Paulus dag hun knechten omtrent 150 uitgevaardigd en trokken naar Scharmer in het klooster; maar ze werden wederom geschreven van de Groningers, want de Appingedam knechten wilden niet uit; zo kwamen ze de volgende dag weer in de stad. De hoop van Sakser knechten bleef leggen daar te Deterum en Stickhausen en daar omtrent en toen het aldus sterk ter zijde was liet de graaf de zijlen invloeien zodat al dat land liep onder water zodat de knechten achter nog voor konden komen; en hertog Hendrik van Braunschweig met zijn leger kon niet bij hem komen om ze te ontzette; zodat ze daar waren in de landen van hun vijand in grote last. Maar had God niet mede geoorloogd met de graaf en had het langer gevroren en hertog Hendrik was weer bij de Sakser gekomen zou de graaf grote angst hebben moeten lijden voor land en lieden. En de hertog van Braunschweig met zijn leger die sloeg in het land van Bourtange en sloeg er daar vele dood en ving er veel en daar werd niet gespaard wijf en kind in het aankomen; en toen hij het bekrachtigd had zo bezette hij dat land met een getal van volk. En toen dan nu het volk van de vorst van Saksen geen meer gewin had op de graaf, omdat het toen dooide, zo trokken ze in jonker Johans land van Oldenburg, die was hun vijand niet; daar kwam de hertog van Braunschweig bij zodat daar een grote hoop bijeen kwam en daar werden ze gelost en gespijzigd om hun penning.

3b Platteland gebrandschat door Saksen en door Edzard.
En toen het volk van de vorst van Saksen dus uit Aduard opbrak en naar het land van de graaf trok, zo voor van geschreven is, zo betten ze Aduard met de Ommelanden met volk uit Langewold, Vredewold, Hummerse en Midhalm (?) en twee of drie dagen lang. Daarna kwam daar in omtrent 1500 man uit West-Friesland zo minder zo meer, en die trokken door de Ommelanden elk weer naar huis. En de regenten in West-Friesland zonden bij de West-Friese omtrent twee of drie honderd Buitenlandse krijgsknechten om dat klooster te houden en te bewaren. En de schreven toen uit in alle de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers om schatting te geven en zetten elk klooster en buurschap apart om een som te geven, als dat de ene op twee honderd Rijns gulden, de andere op honderd en de andere op vijftig, zo minder zo meer zo elk rijk was. Het volk van de graaf te Groningen schreven weer uit de Ommelanden: dat niemand de Saksers zou geven enige schatting, bij lijf en goed en bij verbranden. Dus waren de arme huislieden in grote last zodat ze niet en wisten wat ze doen of laten zouden; doch ze durfden dat gebod der Saksische heren niet verzeten en hebben vele van de kloosters en Ommelanden hun schatting daar ze op gezet waren betaald.

4 Van de keizers brieven en brieven die van de Saksers van de Weerdenbras geschreven waren aan de Groningers.
De vorst van Saksen had gezonden op de Weerdenbras een ridder en zijn kanselier en doctor in beide rechten. Die zond een brief in Groningen aan burgermeesters, Raad, gezworen gemeente, bouwmeesters en gewone gilden en burgers en begeerde geleide te hebben onder brief en zegel tot achttien personen sterk of daarbinnen. Maar dat werd hem geweigerd en schreven hem voort een antwoordt daarop: dat ze de graaf van Oost-Friesland hadden ingevoerd, gehuldigd, plicht en eed gedaan; daar mochten ze zulks aan verzoeken; ze wilden buiten zijn genade met niemand onderhandelen; maar wilde zijn genade et hen een dag houden en begeerde men hen daarbij te hebben zouden ze zich er graag bij voegen. De dag daarna als op Sint Apollonia dag kwam in Groningen de keizers bode met de keizers zilveren bus en bracht van de keizer brieven aan de Raad en ging verder openbaar voor de kerk onder de mis waar vele burgers bij stonden en sloeg de kopieën van de breven openlijk aan de kerkdeur. De zin van de brieven met lange schriften was: dat de keizerlijke majesteit met de vorsten der Heilige Rijk lieten weten die van Groningen dat ze den graaf van Emden hadden gewettigd met hun mandaten dat hij zich der landen en stadhouderschap zou ontslaan en de Appingedam de vorsten van Saksen indoen en de regering der Ommelanden en dat Oldambt, bij der ban en hoogste ban, als dat mandaat daar hiervoor in de kroniek in het lange de kopie heel uitgeschreven staat. In welk mandaat hij de keizerlijke majesteit in rebels en ongehoorzaam was; waarom hij werd gelegd in de ban en hoogste ban der heilige Rijk . Daar die van Groningen een kopie mede werd gezonden, ingelegd in hun brief dat hen de keizerlijke majesteit nu gezonden heeft opdat ze immer mede zouden weten hoe de graaf stond met het Rijk. Ook werden die van Groningen verwittigd in dit voorgenoemde mandaat: zo als de graaf dus Groningen had ingenomen in naam en vanwege en tot erkenning van het Heilige Rijck, waarvan hij geen bevel nog toestemming had van het Heilige Rijk , dan uit zijn eigen vermetelheid had dat ingenomen boven recht en alle billijkheid der recht; waarom als die van Groningen hem enige huldiging, plicht of eed gedaan mochten hebben daarvan absolveerde de keizerlijke majesteit die van Groningen vrij en kwijt en leeg af en liet hen weten, bij der ban en hoogste ban dat ze de graaf van stonden aan zouden verlaten en geen bijstand, hulp nog troost voortaan doen, maar zouden hem houden als een rebel en verachter der Heilige Rijk in ban en hoogste ban; en dat die van Groningen zouden de geschikte hoofdlieden en regenten die de vorst van Saksen nu in Friesland gezonden had in hun stad laten en in de burcht doen met zoveel volk naar hun goeddunken waarmee ze zonder angst in de stad mochten blijven; als dan zou dat dan staan tot erkenning van het Rijk waar Groningen dan zou bij blijven.
Toen nu die geschikten der vorst van Saksen nog lagen op de Weerdenbras en geen geleide binnen Groningen konden krijgen, zo voor van geschreven staat, zo zonden zij nog een brief aan die van Groningen: dat het hen zeer bevreemdde dat ze hen geen geleide wilden gunnen, aangezien dat het wel goed tussen beide partijen mocht ingebracht hebben; niettemin, zo het alzo niet mocht geschieden zo begeerden ze een schriftelijk antwoord op de schriften die de keizerlijke majesteit aan ze geschreven had. Daar die van Groningen hen weer op schreven: dat ze niet konden bemerken aan hun schriften dat daar enig goeds in gelegen was; daarom was het hen niet profijtelijk ze in hun stad te laten. En op de schrift van keizerlijke majesteit schreven ze op: dat zijn mandaat was hen dus overgekomen, zonder citatie op dading; ook hadden ze nog el tijd van te appelleren; ook zo waren ze de graaf zo verwant zodat ze buiten zijn genadige raad daar nu niet verder op wilden antwoorden. En hebben dus de keizers mandaten en geboden geen gehoor hebben willen geven dat hen zo zwaar en ongenadig van de keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk toe geschreven was, bij ban en hoogste ban en zware ongenade en straf der Heilige Rijk; daar ze geheel in rebels en ongehoorzame in gevonden werden. Doch zo deden ze dus veel daarin dat ze daarop appelleerden met notarissen en getuigen, zoals dat naar recht gebeurde en sloegen die appellatie op binnen Groningen aan de kerkdeuren. Ook zonden ze die appellatie schriftelijk de hoofdman op de Weerdenbras; maar hij heeft ze niet ontvangen willen en heeft hen gezegd; ze mochten dat verzoeken aan de keizerlijke majesteit; hij bekommerde zich niet daarmee.

5 Van dat de graaf en die van Groningen bezetten Slochteren, Hoogkerk en te Ten Boer dat klooster in het jaar 1514.
De graaf van Oost-Friesland die liet de kerk te Slochteren vast maken en legde daarop een deel buren en krijgslieden om dat Oldambt en Duurswold te beschermen. Desgelijks zo deed de droste en di Groningers Hoogkerk bezetten en vast maken en legden daarop hun schamele inwoners, als vissers, schuitenschuivers en andere ambtlieden om die van Aduard te verhinderen dat ze geen proviand nog brandhout zouden krijgen uit Vredewold nog uit Drenthe en ook om die landen beter daartoe te dringen dat ze hem brandschatting zouden geven. De eerste donderdag in de vasten zo trokken die van Hoogkerk uit voor Aduard op het Nieuwland en daar omtrent met drie schepen met volk; en namen de huislieden proviand en eetwaar en ander, bedden en dekens en hooi om op te slapen. En die van Aduard hadden zich daarop toegerust met hinderlagen in de huizen en de hoop kwam uit Aduard en verjoegen de Groningers en namen hen die drie schepen met de bussen en dat goed dat daarin was; en ze ontkwamen door dat water naar Laagkerk heen tot Hoogkerk. Te Ter Boer in het klooster hadden ze ingelegd om te bezetten een honderd krijgsknechten uit Groningen; maar toen de drost van Groningen en Berent Koenerdes, Sicke Benninge en Harmen Kock daarna kwamen in het klooster om het leger te bezien om het vast te maken zo werd het door hen gezien dat het niet goed te doen was dan met grote opmerkelijke onkosten en dat men daar veel volk en behoefte dat te houden. Zo waren de knechten daar vijf dagen in en kwamen weer in te Groningen.

6 Van de brieven die de vorst van Saksen zond in Groningen Aswoensdag in het jaar 1414.

De vorst van Saksen zond brieven in Groningen en die kwamen te Aswoensdag, een brief aan de Raad en een brief aan de bouwmeesters en gewone gilden en ook aan de gezworen gemeente. De tenor en zin van de brief die aan de Raad geschreven was: dat ze tot nog de keizers mandaten geen gehoor gaven en dat de vorst van Saksen de stad nog genadig onthouden had van de zwarigheid der keizerlijke mandaat met ban en hoogste ban en beroerde hen alle zwaarheid die voor al eens geschreven was van de Weerdenbras van de vorst geschikte reden – dat in het lang hiervoor al verklaard is en mag je daar lezen. En de andere brief aan de gilden en gezworen gemeente hield in: dat de vorst had dat toen gezegd en daar was geen twijfel aan dat de Raad die sloeg alle die brieven ten onder die hen dik en vaak geschreven waren; want waren die al de gilden en gezworen gemeente tevoren gekomen, ze hadden daar zo wel voor aangeraden, het was zo ver ter bitterheid niet verlopen. Daar de gilden en gezworen gemeente weer op schreven ter antwoordt: de Raad en zij waren een lieden en hen was geen schrijft en brieven verholen en alle dingen waren hem mede te kennen gegeven; die dat zijne vorstelijke genade zo aangebracht had, was dat onterecht na gezegd. En de Groningers merkten daaruit dat deze brieven aldus uitgegaan waren om muiterij en tweedracht tussen de Raad en de burgers binnen Groningen te maken.

7 Van de dag die te Meppen op de Eems gehouden werd de vrijdag voor de zondag van Pasen in de Vasten in het jaar 1514.
De bisschop van Munster en de bisschop van Hillesum, deze beide vorsten, hebben gewerkt tussen de vorst van Saksen en de graaf van Oost-Friesland om het geschil en tweedracht van hen neer te leggen; en hebben beide partijen bewilligd om een dag met elkaar te houden en de plaats is betekend te Meppen op de Eems op de vrijdag voor de zondag van Pasen en die van Groningen mede bij verschreven zijn van de graaf. Op welke dat ter gezette tijd de hoog geboren vorst de bisschop van Munster zelf in persoon is gekomen met de geschikte raad van het kapittel van Munster, ook de ridderschap en twee burgemeesters uit Munster en de raad van de hoog geboren vorst van Hillesum als scheidsrechter. De raad van de vorst van Saksen, als de graaf van Bentheim en nog een andere graaf met een ridder en de kanselier zijn daar ook gekomen; meester Hicke, provoost van Emden, doctor Harko. Van Groningen kwam Peter Sickinge, Luleff Koenerdes, beide burgemeesters, meester Gelmer Canter, Raadsheer en secretaris.

En daar zijn beide partijen ter getekende tijd voor de scheidsrechter verschenen. En elke partij werd voor en na geist om te horen hun klachten en antwoorden, woorden en wederwoorden, die allen te lang zijn om te verhalen want de redenen aan beide zijden waren lang en uitvoerig want de scheidsrechters handelden daar drie dagen over en hielden woorden met beide partijen; zodat de raden van de graaf en die van Groningen twijfelden dat de scheidsrechters meer hielden en partijdig waren met de Saksers dan met de graaf. Dan tenslotte met grote moeite der scheidsrechter dat de Saksers van de graaf af eisten: dat de graaf zou zijn land te leen nemen van de vorst van Saksen in het eeuwige en zou zich ontslaan en in doen Groningen en de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers en Appingedam en dat Oldambt; en daartoe zou hij de vorst kwijt schelden die 70 000 Rijns gulden die hem de vorst van Saksen schuldig was en daartoe geven 100 000 Rijnse gulden; en daarvoor zou hij de vorst in doen en tot gijzelaar zetten drie van zijn burchten en sloten als Stickhausen, de Vredeborg en de Oort. De raden van de graaf hebben geist om te hebben van de vorst van Saksen driemaal 100 000 Rijnse gulden voor zodanige rood, brand en schaden zoals ze hen boven recht en reden zonder ontzeggen in zijn land gedaan had met de knechten – daar hiervoor van geschreven is – die nog omtrent aan zijn land lagen, in Heer Omken land en jonker Christoffel van Jever land lagen. Dus deden deze vorsten en scheidsrechter grote arbeid tussen beide partijen, maar ze konden het niet tot een einde brengen dat de partijen believen wilde. Zo heeft de geschikte raad van de graaf en Groningers deze beide vorsten en scheidsrechters hoog bedankt van hun grote arbeid en goedwilligheid waar ze zich in bewezen en gedaan hebben; en zijn weer thuis gekomen binnen Groningen op Sint Gregorius dag en de Raad op het huis weer ingebracht in het lange alles dat op die dag daar behandeld was.

8Van Selwerd weerloos te maken en de ontzegbrieven en de brand buiten de A poort en meer andere dingen in het jaar 1514.
De maandag na Sint Gregorius dag zonden die van Groningen uit hun schutters en krijgsknechten met vele gravers en metselaars en lieten die poort en muur die aan de oostzijde van Selwerd stond neer smijten en lieten de gracht op drie of vier plaatsen met lange dammen dicht dammen en maakten de molen onbruikbaar zodat men daarmee niet malen mocht.
En de bakoven werd ingeslagen en gebroken en de brouwketel werd naar Groningen gebracht zodat het convent veel verdriet werd toe gekeerd van de ongenadige en boeven in eten en drinken. De dinsdag daarna zond de hertog van Saksen zijn rijdende boden naar Groningen met twee ontzegbrieven; de ene helft aan de burgemeesters en Raad, de andere aan bouwmeesters en gilden. En die brieven voerde de bode openlijk in de stad en had ze voor hem op een klein stokje gestoken en reedt daarmee voor dat Rechthuis daar de burgemeester Peter Sickinge in was, die dat pand toen bewaarde, die tot hem uit kwam. Zo bood hij hem de brief zitten op dat paard met dat stokje onwaardig zodat hij niet toe taste aan zijn hoed nog muts. De burgemeester wilde de brief zo niet ontvangen en zei hem: hij zou afstijgen van zijn paard en hem de brief met de hand geven zoals dat behoorde; dat hij alzo deed. En toen die brief gelezen was zo werd de bode gegeven tot drinkgeld twee Rijnse gulden; en de anderen brief deed hij de bouwmeesters. Beide brieven hadden gelijke inhoud; en schreef mede in de ontzegbrief een beklaagde dat hij bedroefd was dat jonkvrouwen en vrouwen en andere geestelijke personen en schamele inwoners der stad die vermits kwade raad in zoՠn grote last gevoerd werden. De bode werd twee Rijnse gulden gegeven als drinkgeld en werd van de stadsdienaars ter poort uit beveiligd. Voort dezelfde nacht omtrent 12 uur kwamen de Saksers uit Aduard en verbrandden buiten de A poort acht woningen, huizen en kamers en verbrandden een huis bij het Hoentil en staken vier koeien de hals af in dat huis die daarin verbrandden; de ander koeien namen ze mee en alles dat ze dragen mochten, van klederen en andere plunderwaar. En daar stond een tichelwerk bij Dijkshorn, dat behoorde Leeuwen volk toe, dat verbrandden ze ook en trokken weer in Aduard. De dag daarna zond de drost en Groningers volk naar Garmerwolde op de kerk en bezetten die en lieten die vast maken. En dat waren schuitenschuivers, veenlieden ander allerlei volk die daarop gestuurd werden de huisman wat te plagen en anders geen groot profijt in brachten.
Daar was een graaf van Konstanz – zoals hij zich beschreef – die was gezonden van de keizer, dat hij Groningen innemen zou naar inhoud van het mandaat waarvan hiervoor in deze kroniek geschreven staat: dat de Groningers zouden een hoofdman de stad en vesting in doen tot erkenning van de keizer, waar hij in de stad blijven zou met een getal van volk tot zijn goeddunken waar hij veilig zich mee bewaard mocht wezen. Deze graaf lag in de heerschappij van Bentheim te Schuttorf en schreef een brief naar Groningen en eiste de stad in vanwege de keizers en Heilige Rijk naar inhoud van de mandaat van de keizer; maar dat werd hem geweigerd en wilden hem niet innemen. En schreven hem weer dat ze dat niet doen wilden en hielden de brieven die hem dus toe geschreven werden voor een grap en gekkigheid en dat het nagebootste brieven waren die de hertog van Saksen zelf bedacht had en niet dat die van de keizer uit geschreven waren, nog van de heren daar ze van inhoudende waren.

9a Eerste ongenoegen te Groningen over falen van Edzard.

Die graaf van Oost-Friesland de kwam over binnen Groningen in de week Reminiscere en wilde schatting hebben van de Groningers; en de Raad met vele van de burgers hadden hem dat alzo wel willen hebben toegestaan.
Maar toen dat onder heer Omnes en dat gewone volk kwam zo werd daar een grote beschuldiging en geroep onder dat gewone volk: zodat ze geen schatting konden opbrengen nog geven want ze hadden het in lage tijde uit geoorloogd en hadden hem overgeven stad en landen en zouden ze hem dan nog geld geven, dat was niet recht gedaan. Doch niettemin de Raad onderwees zijn genade zodat ze hem tevreden stelden en beloofden hem te geven 5000 Rijnse gulden op dag en stonde als ze dat ergens verkrijgen konden op rente en voor deze 5000 Rijnse gulden zou hij 200 krijgsknechten op zijn soldij leggen te Groningen of in het lande, daar het profijtelijkste was voor de stad om die daarmee te beschermen. En aldus scheidden ze vriendelijk vaneen en de graaf trok wederom over Eems.

Item, in dezelfde week kwamen de Saksers uit Aduard en de kerk te Zuidwolde en bezetten die met veel volk en maakten de kerk vast met een bolwerk waar de buren daar omheen toe moesten arbeiden en graven en bolwerken. Item, ook in dezelfde week trokken de Groningers uit met hun schutters en hun krijgslieden en andere vele burgers en inwoners, met hun schuiten en andere schepen op het veen en haalden veel turf zodat ze geheel gered werden met turf zodat elk zoveel kreeg dat ze geen kommer van brandvoorraad hadden in hun huizen en elk mee te brouwen en te bakken.

9b Van een antwoord van de graaf van Konigstein en de brand buiten Boteringenpoort en Herenpoort en dat schietgevaar op de es.

Daar trokken wee vaantjes krijgsknechten van de Saksers uit Aduard naar Weerdenbras de woensdag voor Onze Lieve Vrouwe dag Ontvangenis. Des vrijdag daarna op Onze Lieve Vrouwe avond omtrent twaalf uur in de nacht kwamen de Saksers uit Aduard of Zuidwolde, dat ze bezet hadden, en verbrandden vele huizen en kamers buiten de Boteringenpoort. Vort dezelfde morgen te zes uur kwamen ze uit Essen, daar ze dezelfde nacht ingekomen waren met een grote hoop volk te voet en te paard, en verbrandden een molenaarshuis bij de uiterste molen. Daarna omtrent acht uren kwam de hele hoop uit Essen, maar de orde en vaantjes bleef staan te Helpman. En de Groningers trokken uit met de schutters en hun krijgsvolk – daar waren omtrent honderd knechten en vele burgers en lieten de orde en vaantjes staan bij de uiterste molen. En daar liepen er veel uit met geschut tegen de vijanden op het schietgevaar; en de Saksers kwamen hen dapper tegen mee en een hoop te voet en ook omtrent 20 of 25 te paard en goed uitgerust en hielden lang schietgevaar met elkaar; maar daar werd geen grote schade aan beide zijden geleden, daar mocht wal vier of vijf doden blijven van de Saksers. Daar bleef ook een ridder dood en die werd te Essen voor het hoge altaar begraven; en de Groningers geen doden, maar daar werden enigen gewond.
De hertog van Saksen lag toen zelf te Essen in het klooster en had dus lang gelegen te Bentheim en was gekomen op de Weerdenbras en voort in het klooster bij de hoop van zijn heer die daar lagen te paard en te voet en hij belegerde hen en maakte dat klooster vast. De tijd toen hij nog lag op Weerdenbras was daar bij hem de graaf van Konstanz, geordend opperste hoofdman vanwege de keizer en Heilige Rijk, daar hiervoor van geschreven is en een brief in Groningen geschreven had aan de Raad en aan de gilden waarvan hij nog geen antwoord van had; schreef hij nog aan de Raad en begeerde nog een antwoord eindelijk op zijn vorige schriften. Daar hem die van Groningens weer op schreven: zij konden hem niet goed schriftelijk daarop antwoorden, want dat belang der zaken was lang en breed; maar wilde zijn genade een dag met hen houden op vaste geleide aan beide zijnde te Essen in het klooster wilden ze bij hem komen en alle dingen met hem daar bespreken. Waar hij weer op schreef op Onze Lieve Vrouwe avond Boodschap aan de Groningers: hij wilde daar geen woorden nog dag met hen houden, want de vorst van Saksen lag daar zelf met een groot getal van volk in het klooster, zo was het hem niet gevoeglijk een dag verplichting te houden; maar konden ze een andere gelijke plaats vinden om verder met elkaar te onderhandelen, mochten ze bedenken. Zo voelden de Groningers daar wel uit dat men niet veel goeds met hem daar bekomen konden.

9c Van de Saksers die Vredeborg en Eems inkregen en de ander vestingen in de Ommelanden bij Groningen. Anno 1414.
Toen de Saksers waren gekomen uit de heerschappij van Oldenburg in jonker Christoffel land en heer Heren Omkens land zo trokken ze doen voort in het land van de graaf naar Vredeborg. Zo kwam hem te hulp hertog Hendrik van Braunschweig en zijn broeder hertog Erik, de hertog van Lunenborg, de hertog van Louwenborg met meer jonkeres en heren en hadden wel 800 reizigers en veel krijgsvolk te voet en wilden met dat opgetuigde tuig geweest hebben bij de Saksers voorbij de Vredeborg over dat moer. Maar die van Vredeborg verhinderden hen dat en trokken de schutting van hun watermolen op en lieten dat water in lopen en dreven de zandstenen in het moer weg zodat de ruiters met dat gewapende tuig niet over het moer konden komen. Zo trokken ze wederom naar Oldenburg en lieten de paarden daar staan en trokken te voet bij de Saksers hoop. En trokken toen met de hoop voor de Vredeborg dat toen maal een onoverwinlijke sterke burcht was en daar lag op een drost geheten Rijpelbusch met een enen hoofdman geheten Johan Fuijst met zoveel knechten dat ze de burcht goed konden bezetten en hadden daar alles wat hen nodig was van proviand en geschut en buskruit. Doch de Saksers wonnen het en kregen het in met stormenderhand, maar ze gaven he top en gingen er af behouden lijf en goed; en was daar enig verraad onder, mochten ze het weten. De graaf van Oost-Friesland lag te Aurich met zijn ruiters omtrent 500, en had bij hem omtrent 1500 krijgsknechten. En daar liet hij bij hem komen al zijn buren en trok naar de Saksische hoop die zich gelegerd hadden in zijn land en wilden met hem een slag geslagen hebben in het veld, maar ze kwamen niet aan elkaar. De Saksers hadden zich verschanst in een dorp, degelijks de graaf ook en zo wilde geen van beide hun voordeel opgeven en geen van beide partijen durfde elkaar aan zodat de graaf trok met zijn leger wederom in Aurich. En de Saksers hadden de Vredeborg goed bewaard met volk zo trokken de heren van Braunschweig en andere vorsten naar Oldenburg om daar logies met hun paarden en volk en proviand te krijgen en daar wilden ze hun Pasen houden. En de Saksische knechten trokken weer in jonker Christoffels en Heer Omken land. De graaf, toen hij vernam dat de Saksers dus in drie hopen lagen, als in Oldenburg, jonker Christoffels land en Heer Omken land, zo trok hij met zijn volk tot hen en verdreef de Saksers zodat ze moesten wijken in Jever. En die in Heer Omken land lagen weken op Wittmunde en deden grote schaden in jonker Christoffels land met roof en brand; maar in Heer Omken land werd nog geen schade gedaan.

9d Van alle vestingen en legers die de Saksers hadden gemaakt en hoe ze weer verjaagd werden van de graaf.
De Saksers hadden onwijze aangeslagen voorgenomen, want ze lagen wel in veertien legers elk van de andere: als hun belangrijkste leger lag over de Eems – zoals gij hiervoor in het naaste kapittel gehoord hebt – in drie hopen daar jonker Christofers land ook om beschadigd werd; en om Groningen lag een hoop te Essen in het klooster en voort op de Weerdenbras, te Reden op jonker Roelof van Ewssum huis, te Benkema huis, in Aduard, op Stuergrovinck, te Zuidwolde, te Den Boer in het klooster; op Delfzijl – daar had de graaf een blokhuis op beginnen te maken – kregen ze ook in en ook namen ze in dat huis te Farmsum, dat huis te Oterdum en de kerk te reide en de grootste hoop bleef te Nijeklooster met dat grote geschut als met een slangen en twee halve slangen en twee tuimelaars en ander veldgeschut en haakbussen en daarmee voor de Appingedam geweest zijn om die te winnen.
Dit werd den graaf verwittigd dat ze aldus wijd gelegerd waren. Zo kwam hij over met een 800 knechten en omtrent 1500 buren en begon van Reide aan en sloeg ze en verjoeg ze overal voortaan en liepen voor zodat niemand te verweer kon komen, want elk leger aldus ver vaneen lag. En kwamen hem dus onbeschermd op het lijf zodat ze geen stand konden houden; maar elk liep voor die ontkomen kon en lieten al hun geschut achter. En daar werden al velen dood geslagen en vele gevangen van buren en knechten, want daar waren vele huislieden uit West-Friesland en uit Langewold en hadden deze landen mede daar uitgedaagd.

De gevangen huislieden werden op losgeld gesteld en elk naar zijn goed en krijgsknechten naar krijgsrecht; dat geschiede de dinsdag na Judica in de vasten.
Toen dat gerucht kwam tot Groningen dat de loop aldus was toegegaan trokken ze de woensdag uit naar Winsum en meenden daarmee te krijgen die daar verlopen waren, maar ze kregen er geen van; doch zo deden ze daar zoveel dat ze verbrandden te Winsum een windmolen en namen daar veel rogge en tarwe en brood en ander vis en vlees en verbrandden ook te Sauwerd Eijlken Onsten bouwhuis. En toen ze wederom kwamen zo trokken ze voor Zuidwolde, waar de Sakser in lagen en gebolwerkt hadden; maar dat was nog niet gereed want er was nog geen borstwering nog staket op en daar waren omtrent 40 knechten op en hadden met vele haakbussen daarop. Zo vielen het de Groningers aan en wonnen het met stormenderhand en sloegen er drie van dood; de kapitein en twee knechten. De andere knechten worden naar Groningen gebracht en op losgeld gesteld naar krijgsrecht; en daar waren buren mede van de West Friezen, die worden op losgeld gesteld naar hun goed. Toen de Saksers dit vernamen die in Essen lagen braken die op en trokken in Aduard de donderdag voor Palmzondag de hele hoop bijeen. Want de knechten van de graaf, de overgekomen waren en de Saksers dus verjaagd hadden, kwamen voort tot Groningen en de Buitenlandse buren bleven te Farmsum en maakten dat blokhuis voort gereed op Delfzijl. De Saksers hadden te Essen een blokhuis al getimmerd dat ze op de zijl wilden gezet hebben, waren ze daar niet verjaagd geweest. En toen dat klooster dus verlopen was zo lieten ze dat hout daar blijven en de Groningers lieten dat voeren op Delfzijl en daar werd het opgericht; en dat bolwerk om dat klooster te Essen en om de kerk te Zuidwolde werden beide weer te niet gemaakt. De hertog van Saksen was al tevoren uit Aduard getrokken tot Leeuwarden; maar zijn volk kwam al bijeen en versterkten zich zeer in Aduard en meenden dat de graaf en Groningers zouden ze in Aduard belegeren.

10 Van de dag die de graaf van Konigstein hield met de graaf en de Groningers te Horen in het klooster, anno 1514.

Daar werd een dag beraamd te Horen in het klooster tussen de graaf van Konigstein, als een geschikte en gedeputeerde hoofdman vanwege de keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk – daar hiervoor van geschreven is – met twee doctoren de met hem daar kwamen ter rechtszitting; en de raad van de graaf als meester Hicko van Dornum en meester Harko doctor; en vanwege de Groninger meester Willem Frederic, doctor en pastoor te Sint Maarten, Peter Sickinge, Luleff Koenders, beide burgemeesters, meester Gelmer Kanter, secretaris en mede Raadsheer, en de twee bouwmeesters der gilden, als Johan Uffkens de schoenmaker en Sander zadelmaker. Daar is van beide partijen menigerlei artikel voor genomen, die allen niet nodig zijn te schrijven want dat voornemen van de graaf van Knigstein was bijna zoals de Saksers hadden te Meppen – op den dag die hier al verklaard is voor in de kroniek – en de graaf antwoord en der Groningers was ook nog alzo voor en zo erna; zodat ze daar niets van konden van maken dat den partijen lijdzaam was. Doch daar werd zoveel goed in behandeld dat elke partij zou zich beter beraden en komen de volgende dag tijdig weer bijeen om wat goeds te vinden waarmee men de vrede mocht bekomen. En de Groningers kwamen die avond weer in de stad. En op dezelfde dag geschiedde dat de graaf van Oost-Friesland de slag te Delfzijl en voor de Appingedam had met de Saksers, daar hiervoor van geschreven is; en daar wist toen nog niemand van te Horen. Nu des volgende dag zo trokken de geschikte Raadsvrienden weer ter rechtszitting ten Horen en toen ze weer met elkaar ter sprake kwamen zo hadden ze alle dingen van de nederlaag der Saksers wel verstaken en gehoord, daar ze allen wat mee verslagen weren. Doch niettemin ze hadden in schriften gezet tien artikels die de raad van de graaf van Oost-Friesland en de Groningers niet een van geliefde aan te nemen: als dat ze de graaf van Konigstein zouden in hun stad nemen vanwege de keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk de stad in te houden in beslaglegging hand met een getal van volk tot zijn goeddunken en dan tot ontkenning der kamergerecht en dat ze hem dan de vesting binnen Groningen zouden in doen en de graaf van Oost-Friesland zouden ontslaan en ook dat de graaf zou zich de regering der Ommelanden ontslaan en de Appingedam leveren de vorst van Saksen over en dat Oldambt daar te vermogen dat ze hem huldigen, plicht en eed zouden doen; ook dat de graaf zou zijn landen nemen te leen van de vorst van Saksen als een eeuwige gouverneur der Friese landen vanwege het heilige Rijk en daartoe zou hij hem geven een grote som van penningen om het bespringen die hij hem gedaan had in deze oorlog waar ze nu nog in stonden met elkaar en daarvoor zou hij hem die twee of drie burchten in zijn land tot gijzel.

Dit behaagde niet de raad van de graaf van Friesland en Groningers en wilden daar met hem niet op onderhandelen. Maar die pastoor meester Willem – de een wijs ervaren man was en altijd van de eersten tenslotte dit werk de naaste twintig jaren hem tot nu al deze oorlog tussen de Groningers en de West-Friezen voor en de vorst van Saksen en de graaf van Oost-Friesland nauw had gehandeld – die ging toen alleen zitten bij de graaf van Konigstein en verhaalde hem alle gerechtigheid en gelegenheid der zaken die de Groningers hadden tot de Ommelanden en tegen de vorst van Saksen en zei hem dat in het lange dat begin, dat midden en dat einde. Toen dat de graaf allemaal had gehoord zei hij wederom: hij had dus niet zo geweten de gelegenheid der zaken. Hij moest de vorst van Saksen ook horen wat hij op deze artikels zeggen wilde; en zo duchtte hem hierop geraden te wezen dat de pastoor met hem zou reizen naar Leeuwarden aan de vorst van Saksen op vaste zekere geleide. Men zou bespeuren aan hem, hij wilde daar zo in werken als een liefhebber der vrede, dat beide partijen zouden verenigd worden. En daar is di pastoor met de graaf hen gereisd te Leeuwarden aan de vorst van Saksen. Toen ze bij zijn genade daar kwamen en hem te woord gekomen waren zo deed de pastoor meester Willem zijn zaken open waar ze om gekomen waren. Zo werd de vorst als eerste heel ongeschikt en uitermate heel heet en kwaad zodat dat hij van kwaadheid stamelde zodat hij nauwelijks een woord recht kon uitspreken en verachtte de graaf van Oost-Friesland te male zeer zodat hij hem nauwelijks mocht horen noemen en hoed fat hij al zijn handel dus onrecht boven zegel en brieven en eed met hem gedaan had met andere vele boze woorden; en ook hoed dat de stad van Groningen ook hem grote bespringen, hinder en schade hadden gedaan zodat hij aan geen vredige bezitting der landen kon komen de hem van de keizer en van het Rijk bevolen en onderworpen waren als eeuwig gouverneur en hoe ze zich nog hielden aan de graaf en dat ze hem de stad niet openden en doen wilden naar inhoud van de mandaat van de keizer; met meer lange rede die hem daarbij vielen. Zoveel dat de pastoor meester Willem voor de vorst viel op zijn knieën en zei tegen hem: ‘hoog geboren vorst, genadige lieve heer, U genadige woorden zijn te male heet en de ongenadig kwaad. Begeer ootmoedig, uwe genade de kwaadheid wil een weinig berusten laten en hoor mij genadig en zet van uw vorstelijkheid en spreek met mij als Jurien en niet als een vorst van Saksen en ik schamele priester Willem wil met u spreken als Willem. En mag het dat het u alzo niet schijnt, zo begeer ik van uw genaden verlof op mijn geleide wederom thuis te reizen.’ Zo geliefde dat de vorst zo met hem te spreken als Georg en Willem en liet de pastoor van de aarde opnemen. En daar ging die vorst en de graaf van Konigstein en meester Willem onder hen drieën bijeen zitten. Zo zei hem die pastoor tot voor een antwoord op zijn redenen die hem in het aankomen gezegd waren – zo gij hiervoor gehoord hebt – zodat hij daar niet weer terug kwam op al zijn artikels die hij hem voorgegeven had te argumenteren, te straffen en op te antwoorden; dat was berecht voor dat Kamergerecht en te Neuss voor de geschikte commissarissen der keizerlijke majesteit voor recht; en ook op vriendelijke dagen onlangs te Meppen gehouden en bij den graaf van Konigstein te Heren in het klooster en op andere plaatsen en vriendelijke dagen dat recht dat de graaf en die van Groningen hadden in het lange en uitvoerig al voor gegeven en gezegd, waaraan beide partijen niet veel in was verzwegen; zo wilde hij hier nu niet op antwoorden. Maar hij was daar gekomen met de graaf van Konigstein hem enige tussenweg te zoeken waarmee men tussen beide partijen mocht een vrede en verzoening mee bekomen mocht en dat men de grote goederen schaden tussen beide heren en bederven der landen en moord, brand en doodslag mocht mede terugstellen. Zo heeft de graaf van Konigstein tussen beide, als een liefhebber de vrede zoals het scheen, ingesproken, zodat daar zijn ontworpen en concipieert zekere artikels en punten daar de vorst van Saksen met de graaf en Groningers in vriendschap op handelen wilden indien ze zich daarop beliefden met hem te handelen. En daarmee hebben ze hun afscheid van de vorst genomen en zijn weer thuis gekomen. De graaf bleef te Leeuwarden en meester Willem kwam Witte Donderdag thuis. En daar vond hij de provoost meester Hicko en die heeft het antwoord dus zo verder weer ingebracht die van stonden aan daarmee is gereisd over de Eems naar de graaf; daar toen voort een bestand op beraamd is van veertien dagen lang. En werd afgekondigd ter kerk op Paasmaandag en zou uitgaan op mei avond; ,’daar zou aan beide zijden niemand naar elkaar reizen en die van Groningen zouden niet inhalen van proviand zodat elk zou blijven de tijd van het bestand in zijn gebied.

En de graaf van Oost-Friesland kwam over hier naar Groningen Paas woensdag. Zo was daar een bestand gemaakt tussen beide partijen durende van Pass dag aan veertien dagen lang; dat ging doen uit d op meiavond zoals hiervoor geschreven staat. Zo werd in dit bestand nog beraamd een dag ter vriendschap van de graaf van Konigstein tussen beide partijen de dag te Dorkwerd met elkaar te houden de donderdag na Paasdag. Daar zijn heen hen gereisd ter rechtszitting van de raad van de graaf en de Groningers die ten Horen in het klooster geweest waren en de raden van de Saksers zijn hen daar tegemoet gekomen en de graaf van Konigstein als een goed bemiddelaar vanwege de keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk, zo ge voor gehoord hebt. Zo zijn daar nog drie dagen daarna gehouden als de tweede de vrijdag daarna en de derde de zondag daarna en de maandag te Selwerd in he klooster, daar de graaf van Oost-Friesland zelf ter rechtszitting kwam; en daar kwam de graaf van Konigstein hem tegemoet en de Saksers kwamen daar niet. En zou men alles schrijven dat op elke rechtszitting tussen beide partijen voor genomen en voorgegeven werd zou veel tijd nemen en zou veel te lang vallen; maar dat belangrijkste en zwaarste wil ik schrijven daar dat fundament der zaken van beide partijen op rustte en aan gelegen was. Zo was dit de het voornemen van de Saksers dat de graaf van Oost-Friesland zou hem los en leeg en geheel ontslaan van de stad Groningen, Appingedam en de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers, met dat Oldambt en heel Reiderland als Jemminge, Hoge Bunde, Wener met alle de dorpen aan deze zijde der Eems gelegen; daartoe zou hij al zijn landen en burchten over de Eems gelegen belenen van de vorst van Saksen en in het eeuwige te leen houden van de vorst en zijn nakomelingen; en was het zaak dat het graafschap van Emden verstierf zonder erfgenaam zo zou dat erfelijk komen aan de vorsten van Saksen; en daartoe zou de graaf ootmoedig in zwarte kleren op zijn knieën vallen voor de vorst van Saksen en bidden hem om vergiffenis van datgene dat hij tegens hem gedaan mocht hebben; en daartoe zou hij de vorst kwijt schelden 22 000 Rijns gulden die hij de vorst op dit land gedaan had en daartoe geven tweemaal 100 000 Rijns gulden en daartoe de Vredeborg die de vorst had ingewonnen zou die in het eeuwige voor het zijne houden en die van Groningen zouden de vorst openen en doen in hun stad en de burcht met een getal van volk tot zijn goeddunken daar hij zich mee bewaard mocht wezen en de bucht zou hij een jaar lang bezitten en binnen een jaar zouden die van Groningen zijn vorstelijke genade bouwen en timmeren een fatsoenlijke heren hof en woning binnen hun stad tot zijn goed geval daar hij dat ordineren mocht en de burcht voor Oosterpoort zou dan te niet gaan en die van Groningen zouden nochtans houden hun gerechtigheid van stadrechten zo ze vanouds gerechtigd mochten wezen, desgelijks de bisschop en dat Sticht van Utrecht ook en wat die van Groningen de vorst hiervoor zouden doen zouden ze met elkaar overeen komen als hij binnen de stad was.
Welke artikels den graaf en de Groningers niet een van alle heeft beliefd nog behagen willen en heeft alles afgeslagen. Dit alles te voltrekken zou de graaf de vorst in doen te gijzel en burcht drie burchten in zijn lande als Bierum, Stickhausen en de Oort. En de graaf heeft de vorst vorsten aangeboden dat hij al zijn land wel wilde te leen nemen van de vorst, als een eeuwig gouverneur des Heilige Rijk vanwege het Rijk en niet als van een vorst van Saksen en wilde ook van hem belenen Groningen en de Ommelanden tussen de Eems en der Lauwer, en blijven daarover een stadhouder in het eeuwige of een tijd van jaren en geven de vorst een som van gele tot erkenning van de graaf van Konigstein. Welke artikels en voornemen van beide partijen is gans en geheel afgeslagen te niet gegaan. Dar de graaf van Konigstein opnieuw nog wederom heeft geschreven aan de graaf en Groningers om nog eens mijt ze te spreken te Dorkwerd. Zo zijn daar heen gereisd de graaf en Groninger Raadsvrienden die voorheen daar geweest waren. Zo heeft hen de graaf van Konigstein voor gehouden: hoe dat het hem bevreemdde en verdroot dat ze alles afsloegen zodanige artikels en punten die hem in het geschil tussen de vorst en hen in menigerlei manieren elk aparte dagen voorgegeven was en had de graaf van Konigstein als een liefhebber der vrede menige arbeid onverdroten in gedaan en zocht middel en wegen om te verhoeden verdere schade, kosten, vermoeienis, roof en brand; toch begeerde nog dat ze in schriften wilden hem overzonden alle artikels dat hen lijdelijk mocht wezen om eindelijk met de vorst te handelen; wat hij bij de vorst wilde voeren en brengen te Leeuwarden – daar zijn genaden toen nog was – want hij wilde bij de vorst trekken te Leeuwarden en nemen daar met hem zijn afscheid om weer te reizen naar de keizer waar hij van verschreven was om weer te komen bij zijn keizerlijke majesteit om bijzondere zware zaken die het Heilige Rijk aangingen. Daar de graaf en de Groningers op hebben beraadslaagd en overleg dat het geraden nog nutte was dat ze hem enige artikels wilden in schriften zenden daar ze se op handelen wilden; en waren daarin betracht en bezorgd dat hij zodanige artikels en schriften mocht voeren en brengen aan de keizerlijke majesteit en andere vorsten en heren dat hen dan wellicht hinderlijk mocht wezen. Maar ze hebben hem geschreven een vriendelijke brief: dat onlangs op vele rechtszittingen – zo hiervoor aangeroerd is – op menige wijze alle artikels van beide partijen voer zijne genaden int het lang wijd en uitvoerig voor gegeven is zo zijn genaden nog wel indachtig is; kan hij dan wat goeds bij de vorst van Saksen erlangen en bekomen, enige tussenweg te zoeken en te vinden die beide partijen lijdzaam mag wezen zal men ze altijd gewillig en bereid te navolgen aan zijn genade of enige onpartijdige heren op gelegen plaatsen en steden. Hiervan kwam geen antwoordt wederom van de graaf van Konigstein of van de vorst van Saksen om met de graaf van Emden en de Groningers meer vriendelijke dagen te houden.

11 Van hoe de graaf van Oost-Friesland en Groningers Aduard belegerden met groot volk anno 1514.
Toen dit voorgenoemde bestand uit was en de graaf nog binnen Groningen lag zo liet hij van Over Eems een groot getal van volk komen en uit dat Oldambt, uit Duurswold en om de Appingedam, uit elke kerspel van de Appingedam tot aan de stad toe op meidag te Groningen. Zo trok de graaf zelf in eigen persoon en nam mee al deze buren die hij daar bijeen had als voorschreven en allen die binnen Groningen burger en buur en de Groninger schutters en al dat krijgsvolk van knechten die hij en de Groningers hadden die daar waren wel toen een duizend. En nam mede veel geschut van de Groningers bussen als kartouwen, slangen, veldgeschut, et alle gereedschap van oorlog, schermen, brandladders, schragen tot haakbussen; en trok met grote macht van volk voor het klooster van Aduard dat de hertog van Saksen in had. En die had daar in het klooster wel 2000 krijgsknechten. Zo bleef de graaf met het leger liggen op Gaiking dijk en liet een brug maken over Aduard diep op schepen naar dat Nijland en liet daar vele bussen brengen bij Walichs huis en schoot daarmee in het klooster. Doch zo kon hij hen daar weinig schade doen want dat klooster was al vast met poorten en muren en een mooie gracht daarom en zo lagen se al cast daarin bewaard; maar ze kwamen ondertussen wel uit en hielden schietgeweer met elkaar, maar daar werd weinig schaden geleden. Toen de Saksers met dat grote geschut werden benauwd van de graaf zo weken ze wederom in het klooster. En zo liet de graaf een brug met schepen maken over Aduard diep bij dat Was huis en wilde zich met zijn leger legeren aan de westzijde van dat klooster en had al volk gestuurd in Langeweer de het leger hadden te bezien. En die trokken weer uit Langeweer naar het leger van de graaf en zo gauw ze daaruit waren zo trokken de Saksers uit Aduard omtrent 300 in Langeweer en verbrandden er drie huizen die daar stonden af. En verbrandde ook de twee huizen op het Nijland daar de graaf bussen bij gelegen had. Toen de graaf dus daar lag en schoot daar vervaarlijk in met de grote bussen en hen weinig schade daarmee kon doen zo zag hij geen winst daarop, want ze hadden ook veel groot geschut in het klooster daar ze vervaarlijk mee uit schoten telkens te maten in het leger van de graaf; maar God beschermde ze zodat ze weinig schade kregen. Zo bleef de graaf al liggen aan de oosterzijde van Aduard diep en durfde niet om te trekken een de westzijde want hij was angstig voor de vorst van Saksen dat hij zou komen met de West-Friezen en ontzetten dat klooster. Zo hielden ze de poorten van dat klooster open de tijd lang dat de graaf daarvoor lag zodat ze daarin en uit mochten rijden en varen met paarden en wagen, te voet en te paard zoals het hen nodig was. De graaf had een schans gemaakt bij de grote stenen til waar ze onder lagen met hun groot getal geschut. Zo kwamen de Saksers uit dat klooster op een morgen tijd vroeg en meenden die daar lagen in de schans te slaan, maar ze werden terug gedreven met dat grote geschut zodat ze moesten weer wijken in het klooster; doch toen ze daarvoor waren op het schutgeweer in de verloren hoop liepen ze op het oude voorwerk en verbrandden daar een huis. Aldus durfden ze elkaar niet dichterbij te komen want de Saksers wilden hun voordeel niet overgeven zodat ze uit het klooster wilden komen en met hem in het veld te slaan, want de graaf was hen tegenover gelegen met volk en geschut. Want dan de graaf geen winst zag en beducht was om grote schaden aan zijn volk te krijgen zo brak hij op de vrijdag na meidag met zijn leger en volk en kwam weer in Groningen en behield al zijn geschut groot en klein, met schepen, wagens en alles dat hij uit had gevoerd.
De tijd dat de graaf dus voor dat klooster lag zo zond de vorst van Saksen op de Eems tien oorlogsschepen met volk: als een grote hulk, een bark en andere boeiers en Rijnschepen. Ook kreeg hij tijding hoe hertog Hendrik van Braunschweig met andere heren zich zeer sterkten om wederom bij de andere hoop te komen die nog lagen omtrent het land van de graaf van het Saksische volk. Zo liet de graaf de zondag na Sint Johannes dag aan de Latijnse Poort bijeen komen de burgers en bedankte hen en hoe ze hem trouw hadden bijgestaan en wilde desgelijks altijd bij hen weer doen en lijf en goed bij hen opzetten en begeerde desgelijks dat de burgers en gilden ook bij hem wederom zouden doen. En zei: het was hem nodig dat hij moest weer over Eems reizen om de vijanden die hem te water en te land overkwamen te weerstaan; maar hij hoopte hauw weer bij ze te komen te Groningen. En zo trok hij heen dezelfde zondag na de middag. En de Groningers deden hem mede twee bussen, een halve kartouw en een slang geheten de Vliegende Geest, daar hij mede meende af te scheten de oorlogsschepen die op de Eems lagen; maar de hulk was zo groot en zo sterk bewaard met zware balken zodat hij het schieten weinig achtte; ook konden ze de wal veer genoeg van het land afleggen en de andere schepen zeilden ook ver genoeg af zodat ze met schieten daar geen groot gewin van hadden. Zo zonden ze de bussen wederom te Groningen; en de Saksers zeilden weder uit van de Eems ter zeewaarts aan met hun schepen van oorlog.

12 Van dat hertog Hendrik van Braunschweig kwam met veel heren weer bij de Saksers in Friesland en tijdelijk gewin dat ze toen hadden.
Hertog Hendrik van Braunschweig, zoals ge voor gehoord hebt, toen hij met zijn helpers de Vredeborg gewonnen had zo trok hij weer uit Friesland terug en liet de Saksers liggen met hun volk in Heer Omkens en jonker Christoffels land van Jever. Zo hebben zich alle vorsten en heren daar hiervoor van geschreven is en meer heren zodat er wel boven tien landsheren waren van bisschoppen, hertogen en graven bijeen en graaf bijeen verzamelden met groot getal van volk te paard en te voet; zodat daar was wel bijeen 20 000 man met veel groot en klein geschut van slangen, kartouwen, halve slangen en halve kartouwen die daar waren omtrent vijftig en dat veldgeschut niet meegerekend. En kwamen met deze macht weer in Friesland bij de Saksers hoop; zo trokken ze eerst in jonker Christoffels land.
Daar was een hoveling in woonachtig geheten Roelof ten Knijpens die een eigen heerlijkheid en land had; doch terwijl hij daar lag en onder den jonker was gezeten zo was hij gegaan onder de graaf en hem genomen voor een beschermer en was nu bij de graaf in deze oorlog en bezette zijn burcht met volk. Zo trok hertog Hendrik met zijn leger voor die burcht te Knijpens en won die met macht. Zo was daar nog een burcht geheten Goens, die wonnen ze ook en daarmee kregen ze open ter zee te varen mijt grote schepen, want Knijpens is gelegen op een mooie haven ter zee.
En toen ze in dit gewin en aanslag waren zo was de graaf te Groningen en voor Aduard; maar toen hij deze tijding vernam trok hij weer naar Emden, zo ge voor gehoord hebt. Toen ze dus deze burchten in hadden en bezet met volk zo lag daar een blokhuis bij Maarhuizen om te beschermen dat men ze voor de Vredeborg niet in het land zou mogen komen. Zo trok hertog Hendrik voor dat blokhuis met macht en de graaf was met al zijn macht in Aurich. Zo trok hij uit met zijn leger tegen de vijanden; maar de hertog was hem boven met volk zodat de graaf hem daar niet kon weerstaand want het volk en het geschut was te groot en te veel. En dat blokhuis wonnen ze met macht stormenderhand en lieten daarvoor uitermate grote schade van volk en doden; en alles die ze op het blokhuis kregen sloegen ze dood. En de graaf leed ook schade van doden. Toen de graaf aldus beheerd en benauwd was zo brandde hij uit dat klooster van Maarhuizen omdat ze daar geen leger in zouden hebben en trok met zijn leger en geschut wederom in Aurich, zodat hij met grote last uit het veld ontkwam.
En zo bezette hij de burcht te Aurich met een vaantje knechten daar Wilke Vrese hoofdman van was, omtrent 3 of 450 knechten; en die burcht was goed bewaard met alles wat hen nodig was een jaar lang en was toch een onoverwinnelijke sterke burcht. En ook liet hij bij die vlek te Aurich blijven een grote hoop volk die de vlek met de burgers en buren zouden behouden. En hij is zelf met zijn ruiters knechten getrokken naar Emden en gaf den vijanden dat land tevoren. Zo trokken ze voor Dornum, dat ook een vlek was met drie mooie hoofdman woningen daarin waar meester Hicken de ene van toebehoorde en Geert van Petkum ook een en wonnen die en bezetten die met volk. En toen de vijanden zich naar Aurich keerden zo verbrandde het volk van de graaf die vlek te Aurich uit en trok de graaf naar Emden. Toen dit die Saksers, die in Aduard lagen, vernamen dat die graaf dus benauwd en verjaagd werd zo trokken ze uit de dinsdag na Sint Pancratius dag en namen met hen veel geschut van bussen en andere oorlogsgereedschap van ladders om een vesting in te nemen. En lieten in Aduard blijven een hoofdman met een vaantje knechten en lieten daar bij hen komen in het klooster vele buren uit Langewold, Vredewold en Hummerse en Marum om dat klooster te bewaren. En de andere hoop trok naar Delfzijl voor dat blokhuis dat de graaf daarop had maken laten en wonnen hem dat af stormenderhand. De hoofdman die daarop was heette Lueleff Tacke; toen hij het vernam dat hij het niet houden kon zo viel hij en meer knechten af naar Farmsum uit; en die niet af konden komen werden doodgeslagen. Dat blokhuis dat sleten ze en braken dat deel en dat bolwerk werd in de zijl geworpen. En worden vijf dorpen uitgeslagen en verbrand als Heveskes, Weiwerd, Meedhuizen etc., en al hun goed dat ze dragen en drijven konden werd hen genomen; maar aan de oostkant van Oterdum nog aan de westkant van Delfzijl werd niemand beschadigd. En toen ze deze grote roof en buit gewonnen hadden zijn ze wederom gereisd naar Aduard met al hun geschut en hadden mede vele wagen waarmee ze voerden hun proviand en andere artillerie van oorlog en ook op voerden alles dat ze geroofd hadden van bedden, kisten, kasten en ander huisraad. En toen ze dus wederom kwamen met deze roof zo trokken de Groningers uit om hen de roof te nemen. Zo waren daarbij wel 3 of 400 knechten bij de roof en de andere hoop was nog ver achter; zo weken de Saksers in het klooster van Warffum en wachtten daar op de andere grote hoop; maar de Groningers waren hen te zwak en trokken weer af en kwamen in Groningen die nacht omtrent twaalf uur. En de volgende dag kwam de hele hoop voort met de roof in Winsum en aan Aduarderzijl en daar lagen vele Hollandse en West Friezen kooplieden waar ze toen al hun roof verdeeld hebben en de kooplieden voort elk verkocht heeft en de gevangen zijn in Aduard gevoerd en daar op losgeld gesteld. En toen deze hoop dus van Aduard waren getrokken voor Delfzijl zo kwam de hertog van Saksen zelf uit Leeuwarden in Aduard omtrent 200 sterk en daar kwam met hem een andere hertog en ook twee graven. Zo zond hij brieven uit en liet weten en gebieden: dat alle diegenen die omtrent een mijl weg van Groningen woonden zouden opbreken met huis, hof en al hun goed en weggaan vandaar, bij lijf en goed en bij brand. Dat deed hij hierom zodat de Groningers geen proviand van de lieden zouden krijgen; doch dat was de Groningers weinig hinderlijk want er was genoeg kost in de stad. En die hierin verzuimden en niet opbraken werden vele huizen verbrand. En de drost en Groningers schreven weer uit brieven insgelijks: dat al diegene die woonden verder dan een mijl weg zouden opruimen en breken en zo wel in Drenthe als in Friesland; maar dit gebod achtten de huislieden weinig en bleven geheel wel zitten.

13 Van sommige aanslagen en winst die de Saksers hadden tussen Ons Heren Hemelvaart dag en Pinksteravond in het jaar 1514.
De graaf en Groningers hadden Hoogkerk vast gemaakt en bezet, zoals gij hiervoor gehoord hebt. Zo was de vorst van Saksen zelf in Aduard en had bij hem omtrent 4000t knechten; zo liet hij daar bij hem komen vele buren in de Ommelanden met paarden en wagens, schoffels en spaden en trok met die macht vrijdag na Sint Urbanus dag – dat was toen genoemd de dag na Onze Heer Hemelvaartsdag– voor Hoogkerk. En de vorst van Saksen en de hertog van Lunenborg waren daar zelf in eigen persoon mede met meer heren die ze bij zich hadden. En brachten daarvoor groot geschut van bussen, en maakten een brug over de Hunsingo bij Koningshuis waar ze met het leger en geschut over kwamen. En verschansten zich met hun geschut in de nacht op Potters hoge land aan de zuidzijde der kerk en schoten vervaarlijk aan de toren en door de kerk en bolwerk zodat daar niemand door mocht. Hadden ze langer aan de toren geschoten, het had moeten vallen. De Groningers trokken uit met hun macht en namen met hen hun bussen die vrijdag; maar ze durfden niet naar met de hoop dan ten einde van de Lange sloot en kwamen des ճ avonds weer in de stad. Des volgende dag trokken ze weer uit zoals ze de vrijdag gedaan hadden. Toen dat de vijanden zagen die op Hoogkerk waren dat ze geen ontzet konden krijgen zo werden ze te meer bang; en de Saksers werden daarvan moediger. Zo dat ze tenslotte als op de zaterdag met elkaar woorden hielden om de kerk op te geven. En in het bespreken zo kwamen de Saksers zo sterk onder dat bolwerk zodat ze de kerk invielen met geweld eer ze bedongen hadden met lijf en goed er af te gaan; doch daar werd niemand dood geslagen, hoewel dat de Saksers hadden al grote schade geleden van volk dat hen van de kerk werd afgeschoten en op de kerk werd er een dood geschoten. Al diegene die op de kerk waren werden gevangen en te Aduard gebracht; wat van krijgsvolk was werd op losgeld gesteld naar krijgsrecht en wat daarop was van burgers en inwoners werden in West-Friesland gezonden en op losgeld gesteld, elk naar het goed dat ze geven mochten. En daar waren op buren die omtrent woonden en die wilden ze niet vrij laten om geld, maar ze wilden die hangen; doch ze zaten een tijdje want te Groningen zaten gevangen van de Saksers en West-Friese zodat ze er geen durfden te doden; doch tenslotte werden ze op losgeld gesteld en vrij laten lopen. Toen de kerk dus gewonnen was zo namen ze de klokken uit de toren en alles dat daarin was van altaar, tafels beelden, kelken en boeken en brachten dat in Aduard en staken de kerk aan en brandden dat uit, want ze hielden dat toen niet anders dan een roofhuis en geen kerk en dat bolwerk werd geslecht en in de gracht gemaakt.
De graaf had over Eems liggen een heerlijke burcht geheten Stickhausen, daar lag hertog Hendrik van Braunschweig met macht voor, want hertog Hendrik lag met zijn leger over Eems, zo ge voor gehord hebt, en de vorst van Saksen lag omtrent Groningen. En deze beide heren waren met al hun helpers een volk. En op de zaterdag toen de vorst van Saksen Hoogkerk in nam toen won hertog Hendrik ook Stickhausen; daar hij groot goed van kreeg, want alle buren in de voogdij waren met hun goed, geld, kleinodin en zilver daarop gevlucht. Daar lag nog een burcht in het land van de graaf geheten Uplengen, die won hertog Hendrik op Pinkster avond; daar ze ook groot goed van kregen daar daarop gevlucht was van de buren die daar omtrent woonden. De Saksers zonden ook in dezelfde week veertien oorlogsschepen met veel volk op de Eems die dat verhinderden dat de graaf niet toe voren kon en ook dat men naar Emden niet reizen kon. In de Pinkster heilige dagen de woensdag zond de hertog van Saksen groot volk in het klooster van Selwerd en vele huislieden met schoffels en spaden en liet dat klooster vast maken met schansen en bolwerken en liet de gracht, die de Groningers hadden dicht dammen laten, weer opgraven opdat ze de Groningers des te beter binnen de poorten mochten houden en geen goed buiten mochten houden. En liet een brug maken over dat Reitdiep bij de grond zijl daar ze tussen Aduard en Selwerd mochten rijden en varen. Daarna zijn ze getrokken uit Selwerd en wilden een vesting gemaakt hebben bij de Hoge brug en hadden daar vele buren en huislieden mede die daar graven zouden, maar dat was te nabij de stad zodat ze men een slang of kartouw licht mochten beschieten; zo lieten ze dat voornemen achter en hebben daar niets meer gevestigd. En zijn voort getrokken naar Garmerwolde en hebben de kerk ingenomen en vast gemaakt met een bolwerk en een gracht daarom en daar stond alom een heerlijk weduwe huis, dat sleten ze en dat hout gebruikten ze aan de vesting en den stenen voerden ze in het Damsterdiep en maakten daar met aarde en stenen een dam over dat diep en lieten het voort toe dammen alle sloten daar ze over mochten rijden en varen naar Wold en aan de Weerdenbras; en van Garmerwolde maakten ze het ook zodat men mocht varen en rijden naar Selwerd en voort tot Aduard.

14 Van dat hertog Hendrik van Braunschweig de Oort belegerde en daarvoor dood bleef en hoe ze weer wegtrokken en kwamen bij de vorst van Saksen in Aduard.
Hertog Hendrik van Braunschweig die trok met al zijn macht van volk en zijn geschut voor den Oort en meende dat te winnen. Zo lagen daarop rechtsinnige krijgsknechten. En de vorst had veel en groot geschut en bussen daarvoor en schoot vervaarlijk daarvoor en dat huis was niet sterk en zo schoot hij dat steenwerk in stukken. Maar de Eems ging daarom aan de twee zijden en aan de landzijde was een bolwerk en dat huis had een mooie kelder waar zich de knechten in mochten bergen. Tenslotte toen ze aldus lang en vervaarlijk hadden geschoten zo wilden ze het bestormen en wilden aanbrengen een scherm en katte, daar de vorst hertog Hendrik zelf bij was. En daar werd hij zelf dood geschoten. Toen hij nu dood was zo trokken alle ander heren die met hem daar waren – waarvan hun namen voor alle geschreven zijn – weer af en is elk getrokken naar zijn land, maar er zijn er veel gebleven te voet en te paard die de vorst van Saksen in zijne soldij en dienst had en ook mede die de andere heren van hun krijgslieden bij de hoop lieten. Toen de Saksers geen gewin zagen op de sloten en burchten meer te winnen zo deden ze daar voortaan al te grote schade met brand en roof in het land, dat niet goed te spreken is, en bezetten de burchten en sloten die ze ingenomen en gewonnen hadden als de Vredeborg, Stickhausen en Dornum. Meester Hicken burcht die nam Heer Omke in, die hield hij toch al tevoren voor hem te wezen en meende dat meester Hicke hem die met onrecht toch ontnomen was – maar wie recht of onrecht daartoe had is mij onbewust. En de twee ander burchten te Dornum werden omgesmeten en vernield, desgelijks werd Uplengen ook gedaan.

Deel II-L

Hertog Karel van Gelre eerst door graaf Edzard te hulp geroepen, dan door de Groningers en door hen als nieuwe landsheer aanvaard. (1514)

1a Edzard verwerft hulp van hertog Karel tegen de Saksers.
En toen ze dus in deze handel waren zo was de graaf uit het land en bij de hertog van Gelre om hulp en bijstand. En de raakte hem bevriend met de vorst van Gelre met geld en goed; want dat was hem van noden dat hij hulp en troost zocht want hij had dus vele heren en vorsten contrarie zo gij hiervoor gehoord hebt; en hadden niemand de hem redden nog helpen konden nog wilden dan hij zelf met zijn land en de stad van Groningen en God boven al. Zo was daar tussen de koning van Frankrijk en de koning van Engeland een grote oorlog zodat de koning van Frankrijk had een groot getal van krijgsvolk bij hem. Zo was de hertog van Gelre groot bij de koning van Frankrijk want zijn moeder was uit Frankrijk geboren en was een dochter van Bourbon; men zei ook dat de hertog zich onder de kroon van Frankrijk begeven had en desgelijks de graaf van Friesland ook. Wat dat van beide is, is God bekend; maar dit weet ik immers wel: had de hertog van Gelre geen troost nog hulp gehad uit Frankrijk, hij was als een verdreven heer uit zijn land geweest. Dus onder allen zo heeft de graaf zo lang bij de hertog van Gelre bewerkt dat hij heeft geschreven aan de koning van Frankrijk om een getal van krijgsknechten; en daar was een hoofdman geheten Michielt van Pommeren en die reedt reet tussen beide zodat hij opbracht een groot getal van knechten. En de hertog van Gelre bracht hem op omtrent derdehalf honderd opgetuigde paarden en ruiters en daar kwam hij voor mee af en de voetknechten kwamen hem na.

1b Saksen in geldnood roven in Oost-Groningen, terwijl Edzard met troepen naar Groningen komt.
Toen dit de Saksers vernamen en de burchten dus bezet hadden, zo gij hiervoor gehoord hebt, zo braken ze op met al hun volk te voet en te paard en hun geschut en kwamen over de Eems om te reizen naar de vorst van Saksen. Zo bleven ze liggen in Reiderland en in de Oldambt en daar omtrent en zonden tevoren uit een rijdende bode. En zo waren de Groninger knechten uit op een buit en vingen de bode en braken zijn brieven open. De zin van de brieven was van dat getal van paarden en knechten die de vorst toe kwamen en begeerden van zijne genade te weten waar ze zich legeren zouden; ook schreven ze hem hoe dat er een hoop lawaai en geroep onder de knechten was om hun soldij en geld te hebben en hoe dat bij de heren die bij de hoop van knechten waren was weinig geld en schreven mede zijne genade dat hij er aan mocht denken om geld te krijgen want toen ze bij zijn genade kwamen en toen geen geld kregen zou dat lawaai en geroep veel groter mochten worden en ook dat zijne genaden mocht denken om hooi en haver voor de paarden. Deze bode hielden de Groningers twee dagen lang om de knechten te beletten in de Oldambt zodat ze de vorst van Saksen onbeantwoord bleven; doch ze hebben zulke tijding gekregen van de vorst zodat ze zijn verder doorgetrokken door het Oldambt en namen mede een grote roof, alles dat ze dragen en drijven konden; en kwamen te Slochteren en toen naar Kropswolde en daarna naar Weerdenbras en Borker brug, dan naar na Aduard daar de vorst toen zelf was. De tijd dat de Saksische knechten dus uit het land van de graaf trokken waren de Saksische oorlogsschepen nog op de Eems en verhinderden dat men tussen Emden en de Appingedam niet mocht varen. Zo maakten die van Emden toen vele schepen met bussen van oorlog; en de knechten van de Appingedam kwamen uit te land met hun bussen en die van Emden kwamen te water en meenden de Saksische schepen te verjagen van de Eems; men de Saksers waren hen te sterk met grote schepen en geschut zodat die van Emden zagen daar geen gewin op en zijn ze zo wederom geweken in Emden. Doch daar kwamen over omtrent 300 knechten, die kwamen in Groningen de vrijdag voor Sint Margaretha. En hadden een leidsman mede die ze legde voorbij Wittewierum door Woltersum en naar Scharmer zodat ze Գ morgens vroeg kwamen te Groningen; want ze moesten deze weg dus bij nacht reizen want de Saksers waren toen nog in Garmerwolde en de Saksische knechten die uit het land van de graaf vertrokken – als gij hiervoor gehoord hebt –lagen toen nog te Slochteren en daar omtrent. En dezelfde dag toen de Saksers daar heen getrokken waren kwam de graaf binnen Groningen 's avonds laar met 700 opgetuigde paarden en ruiters; en omtrent derdehalf honderd knechten te voet en die kwamen dezelfde nacht hem na door dat Oldambt, te Slochteren en te Scharmer toe en zo vort naar Groningen en dezelfde weg hadden ze ook gereden.

Deel II-L

Hertog Karel van Gelre eerst door graaf Edzard te hulp geroepen, dan door de Groningers en door hen als nieuwe landsheer aanvaard. (1514)

1a Edzard verwerft hulp van hertog Karel tegen de Saksers.
En toen ze dus in deze handel waren zo was de graaf uit het land en bij de hertog van Gelre om hulp en bijstand. En de raakte hem bevriend met de vorst van Gelre met geld en goed; want dat was hem van noden dat hij hulp en troost zocht want hij had dus vele heren en vorsten contrarie zo gij hiervoor gehoord hebt; en hadden niemand de hem redden nog helpen konden nog wilden dan hij zelf met zijn land en de stad van Groningen en God boven al. Zo was daar tussen de koning van Frankrijk en de koning van Engeland een grote oorlog zodat de koning van Frankrijk had een groot getal van krijgsvolk bij hem. Zo was de hertog van Gelre groot bij de koning van Frankrijk want zijn moeder was uit Frankrijk geboren en was een dochter van Bourbon; men zei ook dat de hertog zich onder de kroon van Frankrijk begeven had en desgelijks de graaf van Friesland ook. Wat dat van beide is, is God bekend; maar dit weet ik immers wel: had de hertog van Gelre geen troost nog hulp gehad uit Frankrijk, hij was als een verdreven heer uit zijn land geweest. Dus onder allen zo heeft de graaf zo lang bij de hertog van Gelre bewerkt dat hij heeft geschreven aan de koning van Frankrijk om een getal van krijgsknechten; en daar was een hoofdman geheten Michielt van Pommeren en die reedt reet tussen beide zodat hij opbracht een groot getal van knechten. En de hertog van Gelre bracht hem op omtrent derdehalf honderd opgetuigde paarden en ruiters en daar kwam hij voor mee af en de voetknechten kwamen hem na.

1b Saksen in geldnood roven in Oost-Groningen, terwijl Edzard met troepen naar Groningen komt.
Toen dit de Saksers vernamen en de burchten dus bezet hadden, zo gij hiervoor gehoord hebt, zo braken ze op met al hun volk te voet en te paard en hun geschut en kwamen over de Eems om te reizen naar de vorst van Saksen. Zo bleven ze liggen in Reiderland en in de Oldambt en daar omtrent en zonden tevoren uit een rijdende bode. En zo waren de Groninger knechten uit op een buit en vingen de bode en braken zijn brieven open. De zin van de brieven was van dat getal van paarden en knechten die de vorst toe kwamen en begeerden van zijne genade te weten waar ze zich legeren zouden; ook schreven ze hem hoe dat er een hoop lawaai en geroep onder de knechten was om hun soldij en geld te hebben en hoe dat bij de heren die bij de hoop van knechten waren was weinig geld en schreven mede zijne genade dat hij er aan mocht denken om geld te krijgen want toen ze bij zijn genade kwamen en toen geen geld kregen zou dat lawaai en geroep veel groter mochten worden en ook dat zijne genaden mocht denken om hooi en haver voor de paarden. Deze bode hielden de Groningers twee dagen lang om de knechten te beletten in de Oldambt zodat ze de vorst van Saksen onbeantwoord bleven; doch ze hebben zulke tijding gekregen van de vorst zodat ze zijn verder doorgetrokken door het Oldambt en namen mede een grote roof, alles dat ze dragen en drijven konden; en kwamen te Slochteren en toen naar Kropswolde en daarna naar Weerdenbras en Borker brug, dan naar na Aduard daar de vorst toen zelf was. De tijd dat de Saksische knechten dus uit het land van de graaf trokken waren de Saksische oorlogsschepen nog op de Eems en verhinderden dat men tussen Emden en de Appingedam niet mocht varen. Zo maakten die van Emden toen vele schepen met bussen van oorlog; en de knechten van de Appingedam kwamen uit te land met hun bussen en die van Emden kwamen te water en meenden de Saksische schepen te verjagen van de Eems; men de Saksers waren hen te sterk met grote schepen en geschut zodat die van Emden zagen daar geen gewin op en zijn ze zo wederom geweken in Emden. Doch daar kwamen over omtrent 300 knechten, die kwamen in Groningen de vrijdag voor Sint Margaretha. En hadden een leidsman mede die ze legde voorbij Wittewierum door Woltersum en naar Scharmer zodat ze Գ morgens vroeg kwamen te Groningen; want ze moesten deze weg dus bij nacht reizen want de Saksers waren toen nog in Garmerwolde en de Saksische knechten die uit het land van de graaf vertrokken – als gij hiervoor gehoord hebt –lagen toen nog te Slochteren en daar omtrent. En dezelfde dag toen de Saksers daar heen getrokken waren kwam de graaf binnen Groningen ճ avonds laar met 700 opgetuigde paarden en ruiters; en omtrent derdehalf honderd knechten te voet en die kwamen dezelfde nacht hem na door dat Oldambt, te Slochteren en te Scharmer toe en zo vort naar Groningen en dezelfde weg hadden ze ook gereden.

3a Van de aanslag dat de hertog van Saksen trok voor de Appingedam en die stormenderhand in nam.
De Appingedam die was geheel goed bevestigd met grachten en poorten en een mooi bolwerk met een borstwering en een staak daarom lag. En de graaf van Oost-Friesland had daarin wel een 800 goede krijgsknechten en daar waren ook in vele burgers en inwoners en vele boeren omtrent de Appingedam. De hertog van Saksen die toen lag in Selwerd en zich zeer versterkte met volk en hem kwam ook veel groot geschut te water en te land van kartouwen, slangen en hoofdstukken, van bussen en ander veldgeschut en wonderlijk veel buskruit met vele lasten. Ook kwam te schip bij Aduarderzijl vele schermen, korven mee te verschansen en ladders en bruggen mee te bestormen. Als Toen hij al dit oorlogsgereedschap bij een had zo brak hij op Selwerd op Sint Maria Magdalena avond met al zijn vorsten en heren, met al zijn macht en al zijn geschut en belegerde den Appingedam. En in Aduard liet hij een vaantje knechten omtrent 300 en daartoe vele buren en huislieden. En toen de Groningers vernamen dat hij uit Selwerd was met zijn volk zo trokken de Groningers ui en haalden ze alles in dat het leger had gelaten en verbrandden de hutten en tenten die daar nog stonden.
Toen ze dus de Appingedam belegerd hadden zo maakten ze bruggen over het diep zodat ze den Appingedam om en om mochten belegeren en rijden te paard en te voet en gingen liggen in drie legers en hopen en legden hun geschut voor elke poort en hadden daar vele buren en huislijke met schoffels en spaden te graven; zodat ze zich vast verschansten voor de stad.
En schoten daar vervaarlijk en als eerste door de open diepte die door Appingedam lopen, daar was geen bolwerk voer; daarna zo schoten ze al nabij de poorten en schoten die allen in stukken en uit het verweer; en schoten daarin vele vuurkloten waar zee grote last van hadden om te blussen. Tenslotte de vrijdag voor Sint Sixtus dag, de dooi kwam op een zondag tussen de vrijdag en zaterdag die nacht, zo hielden ze niet met schieten op met dat gele grote geschut en met tuimelaars en vuurkloten zodat men de hele nacht en zaterdag omtrent drie hoorde nog zien kon dan vuur en kloten. En in dit schieten omtrent vier uren zo vielen ze tegelijk aan tot elke poort – want die waren geheel ingeschoten – en traden daar dapper in stormenderhand met in de orde met opgerichte vaantjes, met een groot lawaai van klarinetten, trompetten en trommels zodat het elk macht gruwen die in de Appingedam waren. Wat droefheid en moord dat daar geschiedde mag iedereen bedenken, want er bleef weinig leven van mannen personen die ze in de Appingedam vonden; maar daar vielen over de staketten wel omtrent 150 en die over de gracht zwommen die ontkwamen. En de vrouwen die ze vonden bij die vesting en bij de ketels daar de welling in was werden vier of vijf dood geslagen en een kind of twee. En spaarden kerken nog kluizen nog kramen nog geen plaats. Ook werden daar gevangen omtrent 200 krijgsknechten die op losgeld gesteld werden naar krijgsrecht; ook werden daar gevangen van de Appingedam inwoners welke, maar zeer weinig, die allen op losgeld en geschat werden naar hun goed, de anderen werden allen doodgeslagen in de kerk en in dat klooster liepen er velen, maar ze werden allen doorstoken en doodgeslagen in de kerk: in het koor, op het hoge altaar, op de evangelie boom, op dat gewelf, wonderlijk veel zodat daar geen plaatsen werden gespaard. O wah! Wat droevig en geroep en geschrei zonder barmhartigheid dat daar was is niet goed uit te spreken nog te schrijven. En al dat vrouwen volk, wijf en kind, werden gevangen en gepijnigd om te wijzen of ze enig geld of zilverwerk hadden begraven en als ze hen dan die verborgen schat elk aangewezen hadden, hebben ze hen ter poorten uit ellendig gedreven met hun kinderen, uitgezonderd zuivere burgers en inwoners dochters en dienstmaagden en andere jonge vrouwen hebben ze daar binnen bij hen gehouden; hoe zee dat met hen hebben gehouden van bijslapen mag elke goede mens bedenken. En al dat goed dat in de Appingedam was hebben ze verdeeld en gebuit zodat alle de knechten rijk werden. En de huizen die in de Appingedam weren hield de vorst voor de zijne; en wat burger ofte inwoner dat die van hem kon terugkopen mocht dat doen en dat geschiedde om een redelijke penning. En daar kwamen er veel te Groningen van de vrouwen van Appingedam met hun kindertjes als ellendige arme lieden in een snode rok die eertijds genoeg gehad hadden.
Och wat droevig en ellende dat daar was, mocht hen God verzetten, want ze waren de ene daag rijk en de andere dag arm en ellendig. Daar werden al in doodgeslagen inwoners en ook landzaten d omtrent de Appingedam woonden en daarin gevlogen waren; die wilden voor hun lijf gegeven hebben van hem sommigen 1000 Rijnse gulden, een deel 2000 Rijnse gulden, mochten ze gevangenschap gekregen hebben; maar ze werden allen wel doodgeslagen. Zodat daar berekend volk dood bleef al over 11000 mannen van inwoners en knechten; in deze som waren de Saksische doden meegerekend. De priesters lieten ze leven en daar werden geen van doodgeslagen, maar ze werden op losgeld gesteld en moesten hem geven 400 Rijns gulden bij d zonneschijn bij verlies van hun provenden en hun hals. De hoofdlieden van de knechten die werden gevangen en op losgeld gesteld naar krijgsrecht.

En daar lag er een in geheten jonker Otte van Diepholz en was een bastaard van de heer van Diepholz en die was de opperste veld hoofdman daarin vanwege de graaf; die werd ook gevangen en zwaar in het ijzer gelegd alsof het een dief of verrader was geweest.

3b Saksische beloning voor helpers en genade voor die van de Appingedam.
Toen ze deze victorie hadden gehad zo zijn er veel tot ridder geslagen omtrent tussen dertig en veertig. Als eerste de vorst hertog Jurien van Saksen liet zichzelf ridder slaan; daarna jonge hertog Hendrik van Braunschweig; daarna vele andere jonkers en heren die met de vorst daar waren en dat gewin mede hadden gedaan; waaronder daar waren drie in Friesland in deze Ommelanden, als met namen zalige heer Onno van Ewsum ridder en hoveling te Middelstum en die had twee zonen nagelaten, de ene was geheten jonker Roelof van Ewsum, de andere Wigbolt van Ewsum gebroeders, werden daar beide tot ridder geslagen; en nog een Friese hoveling geheten Mencko Heemster in de Ham, ook ridder geslagen. De vorst wilde wel meer van de Friezen tot ridder geslagen hebben, maar ze ontzeiden het de vorst en wilden het niet wezen. Toen deze triomf aldus gedaan was en de knechten alle tilbare goederen verdeeld en gebuit hadden zo liet de vorst uitroepen dat al diegene de nog levend waren zouden vrij en veilig weer inkomen; ze zouden hun huizen en woningen en hun tilbare goed om een redelijke penning terug kopen; maar wat er weg en verkocht was moest weg blijven; wat wonderlijk veel was want daar lagen vele schepen ten Delfzijl die allen met tilbaar goed geladen werden; daar werd ook wonderlijk veel met wagens gevoerd naar Westerland en naar Aduarderzijl te scheep. Toen dit dan geheel voltrokken en gedaan was zo trok hertog Erik van Braunschweig en zijn neef hertog Hendrik van Braunschweig met een vijf vaantjes knechten omtrent 1500 wederom naar het land van de graaf door Slochteren en door dat Oldambt; en de vorst van Saksen bezette Appingedam met een 1500 krijgsknechten en liet ook een blokhuis en vesting op Delfzijl maken. Toen dit aldus gedaan was zo trok de vorst met dat hele andere leger wederom naar Aduard, maar hij liet blijven te Winsum zes vaantjes knechten omtrent 2000 sterk en reed zelf met de andere hoop in Aduard die zich daar weer legerden; maar de vorst nam omtrent twee honderd paarden en reed daarmee naar Leeuwarden om zaken die hij daartoe te doen had. En de hoop die in Winsum gebleven waren met die zes vaantjes kwamen op Onze Lieve Vrouwe avond Hemelopneming (14 augustus) en namen het klooster van Selwerd weer in.

3c Poging Edzard en Groningers tot inneming Selwerd mislukt.

De dag voort na Onze Lieve Vrouwe dag en dat was op een woensdag Գ morgens te vijf uur zo trok de graaf, die nog te Groningen lag, met al zijn ruiters en knechten en schutters, burgers en inwoners in Groningen voor het klooster van selwerd en meende dat klooster in te nemen.

Men de opzet om dat klooster te winnen was niet goed aangevangen, want de ruiters met dat opgetuigde tuig en de knechten en schutters trokken Damster weg lang naar de Hoge brug en van hen sommige trokken de Jakobijnen weg langs en een deel Kurren weg langs en een deel de Kleiweg naar Katers kruis op, en een deel naar Paddenpoel en velen die over het veld heen liepen zoals men de wolf in Drenthe plag te jagen. En de hoop en orde van de ruiters en knechten bleven liggen bij Katers kruis na Noorddijk op en dat grote geschut lag achter Katers kruis en achter de Wolddijk. En de Saksische knechten kwamen dapper uit het klooster tegen hen uit; maar ze werden met dat grote geschut dat de graaf mee had weer in dat klooster gedrongen. Zo lieten ze hun grote geschut te verweer uit dat klooster en maakten dat klooster vast met een wagenborg en sloegen de stenen til aan de oostzijde van dat klooster neer en maakten alles dat ze nemen en geven wilden en schoten vervaarlijk daaruit; dat een wonder was dat zoveel knechten durfden zodanige hoop volk in zo ՠn open vlek en klooster durfden op te wachten, want hadden ze bang of angstig geweest zo machten ze zonder schaden met hun geschut vertrokken zijn naar Winsum zo gauw als de Groningers eerst uitkwamen. Maar ze wachtten op alles dat hen tegenkomen wilde. De Groningers schoten daar vervaarlijk in met hun geschut, desgelijks de Saksers weer uit; maar daar werd niet veel schade gedaan: de Groningers kregen maar vier of vijf doden en gewonden. Toen de graaf en de Groningers dus geen winst zagen om dat klooster te bestormen en te winnen zo braken ze op en namen elk hun groot geschut mee en kwamen weer in de stad omtrent drie uur na de middag met behouden goed. De Saksers bleven in het klooster liggen versterkten zich daarom en maakten dat klooster vast.

4a Van dat verbond tussen de vorsten van Saksen en de bisschop van Utrecht en meer andere.
Bisschop Frederik van Baden, bisschop van Utrecht in die tijd, en die van Deventer en Zwolle met het ridderschap aan deze zijde der IJsel aan de ene en hertog Georg van Saksen hebben een verbond gemaakt met elkaar in de tijd toen de graaf van Oost-Friesland en de Groningers dus in vete en oorlog met de vorst van Saksen stonden, alzo dat ze elkaar zouden bijstaan met lijf en goed. Alzo was de hertog belegerd en op zijn vijanden te doen had zou de bisschop van Utrecht en de twee voorgenoemde steden en ridderschap verplicht wezen hem te hulp en bijstand te komen met 600 krijgsknechten. Desgelijks als de bisschop en steden en ridderschap enige vete aan kwam op dat Sticht zo zou de vorst van Saksen hen in gelijke manieren hen met zoveel volk te hulp komen op zijn kosten en soldij. Maar kwam de vorst enige vete of oorlog toe in Saksen, Thüringen en Meien, daar zou de bisschop en Sticht niet toe verplicht nog verbonden wezen hem daar enige hulp of bijstand te doen.

4b Groningen terroriseert Drentse havezaten en dorpen.

Toen de graaf en Groningers bekend werd dit verbond en kregen ene kopie daarvan zo hielden ze dat land van Drenthe en Sticht voor vijand en ontzeiden ze van stonden aan op vijandige wijze te verzoeken; en dat men ze zou brandschatten of men zou alles verbrandden. Zo had jonker Roeleff van Ewsum een zuivere hoofdman woning te Roden in de landen van Drenthe dat de Saksers hadden bevestigd en ingenomen en met knechten bezet, zo gij hiervoor gehoord hebt. Toen de vorst nu op Sint Maria Magdalena avond trok voor Appingedam – als voor van geschreven is, zo deed hij tot hem te weten: was het zaak dat ze dat huis niet mochten te houden voor alle geweld zo zouden ze afnemen alles dat daarop was en komen tot hem in Aduard; want hij wilde voor Appingedam en wilde daar niet af eer hij zijn wil daarvan had. Zo konden ze van hem geen ontzet krijgen en zo trokken ze van dat huis en lieten het leeg staan. Toen de Groningers dit vernamen dat ze zo uit het huis gelopen waren zo zonden ze hun volk uit op Sint Jacobs dag ճ nachts en lieten dat vernielen en geheel uitbrandden en te niet maken; en de plunderwaar dat daar nog op was brachten ze mede te Groningen. Daarna kwamen de dingspillen en kerspelen van Noordenveld tot Anloo en Rolde toe en hebben ze gebrandschat en elke ploeg gaf de graaf vier gouden Rijnse gulden. En de andere dingspillen en kerspelen die verder gelegen weren als Diever, Dwingeloo, Ruinen en Meppel die wilden niet gehoord wezen. Zo had de graaf toen wel bij hem te Groningen een 600 ruiters met opgetuigde paarden en daar waren wel 1000 krijgsknechten. En de rogge en brood koren begon zeer te krimpen binnen Groningen vanwege de hoeveelheid van volk dat daar binnen was en die oorlog lang stond en er niets in kwam omdat ze dus om belegerd waren met blokhuizen. Zo stuurde de graaf en Groningers uit omtrent 400 ruiters te paard en 5 of 600 knechten en inwoners te voet en deden zich uit met wel 60 wagens met zakken ome rogge mee in te halen; en zijn gereisd naar Beilen, tot Ruinen en tot Meppel en hebben daar gekregen te koop omtrent 400 mud rogge; maar de rogge is opgeschreven en de Raad van Groningen zou de rogge later betalen. Desgelijks voor en na zo hebben ze wel twee of drie keer rogge uit Drenthe ingehaald, die ook alzo is opgeschreven. Daarna zo hebben ze deze buurtschappen gebrandschat, elk naar de grootte van het kerspel als Beilen naar dat zijne, Ruinen ook naar dat zijne; Meppel moest hen beloven te geven 1700 Rijnse gulden en moesten hen daarvoor gijzelaars zetten. Daarna trokken ze naar Diever en tot Dwingeloo en die zetten zich te verweer en de van Stellingwerf kwamen hen te hulp omtrent 150 sterk; maar de ruiters en reizigers van de graaf waren hen verlegen want ze waren goed uitgerust en kwamen over onverwachts en verjoegen de hele hoop en sloegen daar wel drie of vier dood van de Friezen en Drenten. En daartoe moesten die van Diever hen beloven te geven tot brandschatting 1500 Rijnse gulden binnen veertien dagen te betalen. En de van Dwingeloo en de andere kerspelen moesten elk geven naar grootte van hun kerspel. Daar was een kerspel geheten Wapse, daar werden gebrand vele kostbare huizen, want ze wilden geen brandschatting geven.

5a Saksische benden plunderen Reiderland en Oost-Friesland.
De hoop van de knechten daar hertog Erik en hertog Hendrik van Braunschweig mee trokken naar het land van de graaf toen Appingedam gewonnen was – zo voor van geschreven is – toen ze kwamen in Reiderland zo was daar veel goed gevlucht in het Sticht van Munster, te Asschendorf en Rhede op de Eems en daar omtrent; dat namen de Saksers en die van Braunschweig hoop alles en kregen daar al toen groot goed van goud, zilver en huisgereedschap en ander goed, ossen, koeien en paarden. Daarna trokken ze in het land van de graaf en brandden daar en roofden daar voort op alles dat daar was: van Stickhuizen en de Oord tot aan voor Emden alle de grote kostbare dorpen als Oldersum, Petkum, Borssum, Larrelt, Hinte, Ophuis, de Greetsiel en alle dorpen die lagen daar omtrent; uitgezonderd, daar woonden twee of drij hovelingen als Focke van Pewsum, jonker Roelof en Victor Vreese, die brandschatten hun gemeente en hun eigen woning. Daarna zo lieten ze een hoop van de knechten in Heer Oemke land, de andere hoop in jonker Christoffels land, de derde in jonker Johans land van Oldenburg waar ze elk hun land mee mochten beschermen. De anderen hoop die daar over bleven kwamen wederom bij de vorst van Saksen.

5b Groningers verwoesten Benkema huis te Midwolde.

Benkema huis te Midwolde had de vorst van Saksen lang eerder nu laten bevestigen met bolwerken en grachten, zo hiervoor in het kroniek al van geschreven is, en dat huis behoorde een toe die heette Harmen Benkema. De vorst had Harmen geven tot jaargeld 1000 Rijnse gulden voor zijn schade de hem gedaan was aan zijn huizen en schuren toen dat bezet werd. En dat huis hield de vorst voor zijn open huis, maar Harmen mocht dat voor zichzelf bewonen. En hij was grietman over Vredewold. Toen de vorst van Saksen deze oorlog nu weer had tegen de graaf en de Groningers zo bette hij dat huis weer met krijgsvolk. Zo vernamen de Groningers dat het huis niet goed bewaard was met volk; want Harmen Benkema, dat heerschap van het huis, was daar zelf hoofdman op met een 15 knechten. Zo trokken de Groningers uit op de zondag voor Sint Johannes Onthoofding ճ nachts omtrent 110 sterk van burgers en inwoners en vele knechten. En daar was een man een wachter die daar waakte boven op dat steenhuis; en daar was weinig water in de gracht want het was een vervaarlijk droge zomer. Zo kwamen de Groningers aan de oostzijde uit die appelhof over de gracht en braken dat staken in de gracht en op het bolwerk stuk en kwamen zo op het bolwerk en kwamen zo voort beneden in het huis daar Harmen Benkema nog zelf op zijn bed lag. Toen hij dat gerucht hoorde zo sprong hij op van dat bed en liep naar de deur van dat steenhuis, maar hij werd gevangen met drie knechten. De andere knechten de op het steenhuis waren die hielden dat steenhuis werende hand. Dat huis beneden, kamer, keuken en zaal werden geheel uitgeplunderd van geld, zilver, kleinodiën, kleren en huisgereedschap, alles dat ze dragen en drijven konden. Daarna staken ze dat aan en brandden het geheel uit met al het goed dat ze daarin gelaten hadden. En brachten Harmen Benkema gevangen mee in te Groningen op een wagen, want hij was gewond in zijn been zodat hij niet goed kon gaan. Daarna werd hij heel ziek zodat hij geolied en berecht werd; of dat kwam van de wond of andere ziekte mag God weten.
De Saksers bezetten dat huis weer en zonden daar meer volk op tot de knechten die daar op gebleven weren en maakten dat weer vast. Harmen die had een zwager te Groningen geheten Evert van Asschendorf en die had een stiefdochter en kreeg Harmen in zijn huis omdat hij ziek was en werd borg voor hem dat hij hem weer zou over leveren levend of dood diegene die hem gevangen hadden. Doch Harmen werd weer te passe en zo werd hij op losgeld gesteld en gaf hem 800 Rijnse gulden diegene die hem gevangen had, summa in alle, dat hij wel te schade had met roof, brand en losgeld 1500 Rijnse gulden.

6a Alle vredesinitiatieven van derden lopen op niets uit.

De hertog van Saksen, de graaf en de Groningers hielden dagen van vriendschap te maken met elkaar; de dagen werden gehouden te Dorkwerd en de kapel te Brunne voor Groningen. De scheidsrechters heren die tussen beide partijen over de zaak gingen waren de vrienden van de bisschop van Munster en van Osnabruck en de graaf van der Lippe en de graaf van Schauwenborch; maar daar werd verloren arbeid gedaan zodat ze daar niets van maken konden.

6b Edzard en Groningen veroveren en versterken kerk Slochteren.
Hierna zo hadden de Saksers uit Appingedam gezonden een die geheten was Roeleff Kasse en deze Roeleff was te Groningen geboren van de besten; en de broeders drie geweldige Friese koene mannen als Clauwes, Gert en Roeleff, en waren getrouwd in het Oldambt. En waren gegaan uit Groningen half van armoede en waren nu bij de Saksers groot en meenden nog groter te worden. Deze Roeleff was gekomen uit Appingedam met een vijftig knechten op de kerk te Slochteren en wilde die vast maken. Dit vernam de graaf en de Groningers en zonden uit hun ruiters en knechten en burgers en buren die vrolijk waren in de nacht; en vielen de kerk aan en kregen het in. De Saksers weken op het gewelf, maar ze werden daar met vuur en rook afgerookt zodat er eraf kwamen en werden gevangen en te Groningen gebracht; de krijgsknechten werden op lesgeld gesteld naar krijgsrecht. En Roeleff Kasse moest geven 100 Rijnse gulden. Daarna van stonden aan heeft de graaf en de Groningers daar krijgsvolk op dezelfde kerk gezonden en hebben het vast gemaakt zodat ze meenden die voor alle geeld te houden. Desgelijks bezetten ze ook de kerk te Midwolde met de vier torens in het Oldambt en dit werd gedaan omdat men mocht varen ongehinderd van Groningen tot Emden voorbij bij Slochteren en over de Dollard naar Midwolde tot Emden, ook om rogge en turf in Groningen te halen uit Duurswold en uit het Oldambt en ook ander proviand die te Groningen zeer begon te krimpen, want doet oorlog duurde lang.

7a Van hoe hertog Karel van Gelre vanwege de koning van Frankrijk de graaf ontzette en te hulp kwam.
Gij hebt voor gehoord hoe de graaf van Oost-Friesland zelf was getrokken heimelijk en onbekend bij de vorst hertog Karel van Gelre, en zocht daar hulp, troost en bijstand aan. Ook he je hiervoor gehoord hoe de vorst van Gelre zich onder de kroon van Ԇrankrijk begeven had; desgelijks de graaf van Friesland ook en kwam over en maakten een verbond met de vorst van Gelre vanwege de koning van Frankrijk in het eeuwige te houden. Zodat de graaf van Friesland met Groningen en al zijn landen die hij onder hem had zou staan onder de kroon van Frankrijk en niet onder de keizer en het Heilige Roomse Rijk, daar dat doch van recht onder behoorde. Want Friesland behoort immers toen het Heilige Rijk en Groningen is een keizerlijke stad en de graaf heeft zijn land van het Rijk te leen. En dit Roomse Rijk aldus te verlaten en onder de koning van Frankrijk te gaan hebben de hertog van Gelre en de graaf van Friesland niet aangemerkt dat wordt dat de vermaledijde Joden zeiden tot Pilatus die hen toen zei: ҅cce rex vester,’ etc., ziet aan uw koning. Daar ze hem weer op geantwoord hebben: Von habemus regem nisi cesarem,’ dat is: wij hebben geen koning dan de keizer. Doch niettemin dit hebben niet aangemerkt nog aangezien de hertog van Gelre en de graaf, maar kwamen met al hun zaken overeen onder zegel en brieven. En de graaf zou de hertog eens op brengen en zenden 35 000 Rijnse gulden; daarvoor wilde hij hem ontzetten en hem redden van zijn vijanden en de Saksers uit Friesland verdrijven; en brengen Groningen en alle Friese landen onder de kroon van Frankrijk; en de graaf zou daar een heer over blijven vanwege de koning en de graaf zou verder niet bezwaard wezen met geen geld meer uit te geven dan die 35 000 Rijnse gulden en alle ander lasten, van ruiters en knechten die de vorst van Gelre op brengen zou vanwege de koning, zou alles komen op de koning van Frankrijk.

7b Eindelijk Gelderse troepensteun voor Edzard te Groningen.

Als nu alle deze overeenkomsten en verbonden aldus behandeld waren tussen deze beide heren zo heeft de graaf zijn afscheid genomen van de hertog van Gelre en is weder gekomen te Groningen, zo gij hiervoor gehoord hebt. Zo duurde dat lang al eer de graaf de hertog dat geld zond, dat was omtrent Sint Laurentius. Toen dat geld nu daar was gekomene, zo reden de boden en hooflieden over en weer over tussen de koning van Frankrijk en de hertog van Gelre om dat volk op te brengen en dat duurde tot omtrent Sint Michael eer daar enig ontzet of volk kwam. En deze tijd lang toen de hertog van Gelre in deze handel en bedrijf was van Sint Jacobs dag aan tot omtrent Sint Michael zo lag de graaf altijd binnen Groningen en had bij hem te Groningen en over Eems in alles omtrent 2000 knechten en 500 ruiters te paard; dus had hij te veel volk om Groningen mee te houden en te weinig om er de Saksers mee te verslaan en uit het land te jagen. Ondertussen zo hadden de Saksers al deze winst als Appingedam in te nemen en de burchten en sloten overs Eems en alle landen te beroven en te branden en te brandschatten, zo gij hiervoor duidelijk gehoord hebt.

8a Plunderende Geldersen door Saksen uit Bentheim verjaagd.
Toen nu al deze moord, roof, brand en droefheid dus geschied was en de landen o droevig verdorven waren zo moesten ook nog ander landen gezuiverd worden. Zo was de graaf van Bentheim stadhouder in West-Friesland vanwege de vorst van Saksen; o werd hij mede voor vijand gehouden. Toen in het land van Gelre een deel ruiters en knechten bijeen verzameld waren zo had de graaf van Friesland bij hem te Groningen de graaf van de Hoij, die hertog Hendrik van Braunschweig uit zijn land had verdreven en had hem genomen land en lieden, steden en burchten. Deze graaf zocht troost aan de graaf van Friesland, hoe wel hij zichzelf niet helpen kon, ook aan de vorst van Gelre en vooral, om zich onder de kroon van Frankrijk te begeven in deze victorie die de Saksers hadden in Friesland om hem dan weer in zijn land te helpen. Deze graaf werd gezonden van de graaf van Friesland uit Groningen aan de hertog van Gelre ome de hoop te bewegen. Zo heeft hij daar bij een gekregen omtrent 4000 knechten en 500 ruiters te paard en trok daarmee in het graafschap van Bentheim en deed daar grote schaden in vermits roof en brand en brandschatting – meer gebrandschat dan gebrand – maar de hoven en erven die ze te Munster tegen kwamen bleven onbeschadigd. Toen dat de graaf van Bentheim vernam en de Saksers ook die in Friesland lagen zo hebben ze dat den bisschop van Utrecht en dat Sticht van stonden aan verwittigd. Zo zijn die Aduard en in Selwerd lage, opgebroken en lieten in elk leger blijven zoveel als nodig was het leger mee te behouden en zijn opgetrokken na Coevorden, dat de Saksers doch in hadden want ze hadden Coevorden en het land van Drenthe van de bisschop gelend en daar geld op hadden gedaan. Ook lagen daar een hoop knechten van de Saksers over Eems die men noemde de Zwarte Hoop; die zijn daar opgebroken en zijn gekomen in het graafschap van Bentheim en verdeeld: een part te Schuttorf, de andere in Coevorden. En die van het Sticht zijn daarbij gekomen zodat ze in alles ineen een grote hoop hadden. En zijn daarmee getrokken naar de Gelderse hoop die nog lagen in dat graafschap van Bentheim. Toen de Geldersen hoop vernam dat de Saksische hoop verlegd was en de hoop te groot was zo zijn ze voor hen geweken uit het veld naar Twente en weken in Ootmarsum en Delden heen en een deel weer naar het land van Gelre. Die van het Sticht de trokken in Oldenzaal en namen dat in. De Saksers trokken weer in Coevorden en daar omtrent.

8b Edzard troepen lopen uit geldgebrek naar Saksen over.

De tijd dat de Saksers daarzo waren in deze handel zo versterkte de graaf van Friesland hun hoop zeer sterk; dat kwam aldus toe. Híj had te Groningen wel 1000t knechten en over Eems omtrent 800 die hij groot geld schuldig was van hen sommige in de Appingedam, toen dat gewonnen werd, gevangen werden; van hen sommige die hij toch in zijn dienst had die hij een part of drie of vier manden soldij schuldig was en niemand wilde nog kon geven want ze hadden geen geld Zo zijn die knechten onbeloond overlopen; die over Eems waren liepen bij de Saksers hoop dat men de Zwarte hoop noemde; de anderen die te Groningen lagen trokken naar Coevorden bij de Saksers hoop. Dus versterkte de graaf zijn vijanden. Wat recht hij de knechten deed die hun lijf en goed bij hem gezet hebben en in de Appingedam gelegen hadden van hen sommige dot gebleven, van hen sommigen gevangen, van hen sommigen die hem doch over Eems en binnen Groningen gediend hebben en allen onbeloond bleven en wat lawaai en geroep op de graaf was omdat ze geen geld krijgen konden, mag iedereen denken.

8c Groninger roof- en hongertochten naar Gorecht en Drenthe.
Toen de Saksers dus in dit bedrijf waren en omtrent Coevorden lagen zo begon de proviand, als namelijk boter, kaas, rogge en turf zeer te krimpen binnen Groningen; zo trokken de ruiters en burgers en buren sterk uit in Drenthe om rogge en turf in te halen. Toen dat de Saksers vernamen zo kwamen ze te Rolde en te Anloo en daar omtrent. De Groningers werden dat wijs dat ze kwamen en omdat het Saksers leger hun te sterk was zijn ze voor hen geweken en getrokken in de nacht naar Groningen; en het was duister en bijster regenachtig weer zodat de wagens onderweg staan bleven en de lieden met grote arbeid in de slijk en drek naar Groningen kwamen. De volgende dag daarna zo reedt de graaf zelf uit met de ruiters die binnen Groningen lagen naar de Saksers hoop in Drenthe en wilden bezien hoe groot die hoop was; maar toen ze kwamen te Noordlaren en Zuidlaren zo lieten ze uitrijden een 40 of 50 ruiters naar de Saksers hoop om dat leger te overzien; maar ze dankten God dat ze over stuur weer terug zijn gekomen bij de graaf met zijn ruiters en zijn weer naar Groningen getrokken. En in dit weg trekken zo voorvoet op alles bijna Groningen als Onnen, Haren, Helpman geheel verbrand zodat er niets waard van huizen staan bleef en maakten daar een ellendige hoop tegen de koude winter, want dit geschiedde omtrent Elf Duizend Maagden dag. (21 oktober) De graaf deed zijn ding hierin niet recht want ze hadden alles bedingt en gebrandschat hadden; en daarboven werd hen ook hun hooi en koren genomen en droevig verbrand. Ook werd dat dat klooster te Essen uitgebrand, uitgezonder de kerk en het vierkant bleef staan ongebrand. En dat geschiedde al omdat ze meenden dat de Saksers en Zwarte Hoop zou daarin gelegerd hebben; maar zo kwamen niet zo nabij want ze bleven liggen te Noordlaren en Zuidlaren en daar omtrent en maakten tee Blankeweer een grote landweer; daar bleven zij een tijd lang liggen. De tijd dat ze daar lagen zo hadden de Saksers gezonden een veertig knechten op Oostwold kerke in Vredewold; en daar waren vele buren en huislieden bij gedaagd om de kerk vast te maken en te bezetten omdat de Groningers daar voorbij geen proviand en hooi en koren zouden halen. Zo trokken de Groningers uit met hun knechten te scheep op Sint Simon en Jude avond en namen en wonnen de kerk in, want het was nog niet bevestigd en vingen alle knechten die in de kerk waren en daar stond een nieuw fijn weduwehuis bij die kerk en dat verbrandden de Saksers zelf en onder de brand vielen de Groningers de kerk aan en wonnen het.

9 Van dat de vorst van Saksen met de graaf en de Groningers vriendschap dag dagen hield.

Daar was een burger in Groningen geheten Jacob Hillebrandes, die had vele handelingen met de hoofdman en knechten op Stuur Groningen bij Aduarderzijl want ze namen hun bier van hem dat ze op het blokhuis nodig hadden en de hoofdman lag in zijn huis ter herbergen; zodat hij grote kennis met de Saksers had. Deze Jacob kreeg schriften van de Saksers en daarin stonden geschreven alle artikels daar ze op handelen wilden met die van Groningen; welke Jacob het heimelijk te kennen gaf meester Willem, de pastoor te Sint-Maarten – de toch al toen en gelaten was in Groningen– en Peter Zichinge, de burgemeester in die tijd die dat de graaf en Raad voorts aandroegen; wat alzo geliefd werd en voort dagen op beraamd zijn ter vriendschap. De eerste dag is gehouden in de kapel bij Katers kruis te Hogebrug; en daar werden geschikt ter rechtszitting de pastoor meester Willem, Peter Sickinge, Luleff Koenerdes, beide burgemeesters, en meester Gelmer Canter , secretaris. Op die dag werd niet veel behandeld, maar daar werd een andere dag weer beraamd te Dorkwerd in dat voorwerk; daar reisden deze zelfde personen weer te dag daar hen de Saksers reeds tegemoet kwamen. Zo wilden de Groningers eindelijk niet met hen handelen of ze wilden de raad van de graaf daarbij hebben; wat de Saksische wreed als eerste hebben afgeslagen en gezegd: de graaf had de vorst zo’n liefde niet gedaan zo ze hem zulks te wil zouden doen met andere vele redenen. Doch zijn daar tenslotte toe gekomen en hebben beliefd de raden van de graaf e begeleiden en te Groningen te komen; daar ze op een nieuwe dag hebben beraamd te Essen in het klooster te houden de zondag voor Allerheiligen. Toen ze daar heen reisden willen zo was de pastoor meester Willem ziek en zo werd daar een bode heen gezonden aan de Saksers op de Weerdenbras dat de Groningers dei dag daar toen niet houden konden; daar de geschikten raden van de vorst zeer kwaad om ware, en hebben hen wederom geschreven dat ze geen dag van vriendschap meer met hen houden wilden; zo verbleef alle handel van de vriendschap.

10a Van dat de hertog van Gelre zond zijne maarschalk met volk om Groningen te ontzetten.

Op dezelfde zondag voor Allerheiligen toen deze voorgenoemde vriendschap dag geweest zou hebben, de nacht daarna kwam de hertog van Gelre hertog Karel van Gelre en Gulik en graaf van Zutphen maarschalk, geheten Willem van Oey, met een hoop knechten uit het land van Gelre en ook mede dn hoop die van de Geldersen geweest waren in het graafschap van Bentheim, en nu gelegen in Twente – daar voor van geschreven is – en kwam daarmee in Drenthe te Rolde en daaromtrent, naar de Saksers die men noemde de Zwarte Hoop en lagen te Zuidlaren en te Noordlaren. Toen de Saksers vernamen dat de Gelderse hoop kwam zo braken ze van stonden open trokken onder dat blokhuis te Weerdenbras bij De Punt en legerden zich tussen dat blokhuis en de brug De Punt. En den Gelderse hoop ging weer liggen in hun leger te Noordlaren en Middenlaren en daar kregen ze proviand en spijzen voor hun geld uit Groningen. De maarschalk kwam van stonden aan binnen Groningen en heeft daar de graaf en de Raad getoond credit en schriften van de vorst van Gelre; daar hij bij heeft gezegd: hoe hij daar was gekomen met en aantal van krijgslieden om ze te redden en te ontzetten, maar dat was de vorst van Gelre niet goed doenlijk want hij moest daar veel om avonturen en menige vorsten en de heren die met de vorst van Saksen aanhingen en moest groot geld en zijn land en lieden wagen. En zo was dit de vorst van Gelre zijn mening: dat hij daarvoor wilde hebben van de graaf dat hij zich zou ontslaan de stad Groningen en alle Ommelanden tussen de Eems en Lauwers en hem kwijt schelden hun huldiging, plicht en eed. En als dan zou hij de stad van Groningen aannemen, huldigen, plicht en eed doen voor hun rechte landsheer, eeuwig en erfelijk, hem en zijn erfgenamen. En dat zou geschieden in de naam en vanwege de koninklijke majesteit van Frankrijk van wege hij dat deed; wilden ze dus zo niet navolgen en doen zo had hij bevel van zijn heren dat hij wederom zou reizen naar het lande van Gelre en trekken zijn hand daarvan. En wilde de graaf en die van Groningen dit zo navolgen zo wist de vorst van Gelre raad om geld en volk en bijstand van de koning van Frankrijk en wilde ze ontzetten en bevrijden met de hulp van God van de vorst van Saksen met al zijn helpers en brengen de graaf weer bij al zijn landen en burchten en sloten die hem afgenomen waren en zou daar een heer over blijven, maar hij zou zijn graafschap te leen nemen van de vorst van Gelre vanwege de koning van Frankrijk erfelijk en eeuwig; en wat de vorst jaarlijks daartoe hebben zou zal men nog met de vorst van Gelre verhandelen. En die van Groningen zouden blijven bij al hun oude privilegies en oude rechten en herkomst van hun stapelrechten, markten en brouwerij zodat men geen vreemd bier in de Ommelanden bij tapmaten verkopen zou anders dan Groninger bier en geen koren uit het land zal voeren. En dat die van Groningen zullen al hun renten en schulden naar oude gewoonte en herkomst naar manieren der hoofdman bode brieven uit vorderen en innemen met dat die van Groningen uit hun eigens macht enige overheid in de Ommelanden zullen behouden nog hebben, maar de vorst van Gelre naar zijn goeddunken zal zetten uit de eerbaarheid van Groningen die deze gerechtigheid doen zal met de stadhouder der vorst. En wat dat de vorst jaarlijks zal hebben stad en land mee te onderhouden zal men lieden uit de Ommelanden en uit de eerbaarheid der stad te verordenen die dat met de vorst overeenkomen.
En de vesting die de graaf heeft opgericht en gemaakt zal men slijten en te niet doen en men zal de vorst binnen de stad te wijzen een gelegen plaats daar men een vorsten hof fatsoenlijk bouwen en timmeren mag zonder vesting, niettemin dan zo vast dat de vorst voor een honderd boeven in bewaard mag blijven.

10b Groningen accepteert hertog Karel als nieuwe landsheer.
Toen ze al deze condities en artikels met elkaar overeen gekomen zijn en de graaf dit met grote zwarigheid heeft beliefd zo zijn de burgemeesters, Raad, gezworen gemeenten, bouwmeesters van de gilden en de gewone burgers gekomen de vrijdag na Allerheiligen te Sint Walburg in de kerk en hebben de maarschalk vanwege de koninklijke majesteit en de vorst van Gelre huldiging, plicht en eed gedaan op zodanige condities en artikels als voor aangeroerd zijn.

10c Schamper commentaar Benninge hierop.
Dit is nu de derde huldiging en eed die de Groningers gedaan hebben, elk een aparte heer. Wellicht ze mogen nog wel gauw een heer huldigen, plicht en eed doen. Nu is het volrokken dat de graaf met de vorst van Gelre behandelde toen hij in voorleden zomer was bij de vorst in het land van Gelre daar hij van het Roomse Rijk zich begaf en ging onder de kroon van Frankrijk. Dat die van Groningen nu hier ook zo hebben nagevolgd en gedaan. Nu mogen ze met recht de dubbele arend, die ze boven hun wapen voeren van de keizer en Rijk , afleggen en zetten daarvoor de drie lelies vanwege de koning van Frankrijk.
Hier is voor in de kroniek ook van geschreven, daarom laat ik het hierbij blijven. Maar wie zich deze handel en dat einde tussen deze heren in het einde nog begeven zal, wil ik – als God wil – wil voert verklaren en schrijven.

Deel II-M

Hertog Karel en de Groningers hinderen de Saksen in Friesland; dezen dragen hun rechten aldaar over aan Karel van Habsburg. (1514-1515)

1a De Geldersen trekken weg naar Gelderland.
Toen de maarschalk dus zijn zaken te Groningen behandelde zo bleef zijn volk stil liggen in hun leger die ze eerst ingenomen hadden. En de Zwarte hoop en Saksers bleven ook in hun leger bij de Weerdenbras, en versterkten zich zeer uit Appingedam; uit Selwerd, uit Aduard; en de vorst van Saksen zond daar vele buren uit West-Friesland en uit den Zevenwolden zodat die Zwarte hoop helemaal groot werd. Toen dat de Geldersen vernamen zo weren ze beducht dat ze verslagen zouden worden. Zo hebben ze verboden drie ritmeesters met hun ruiters, die toen Groningen lagen, om bij ze te komen; de vierde ritmeester, geheten Lempi, die hield de maarschalk bij hem te Groningen. De andere ruiters reden bij de Geldersen hoop in het leger en zijn voort van stonden aan Գ nachts opgebroken heimelijk en weg gereden naar het land van Gelre. ճ Morgens toen de Saksers dat vernamen zijn ze hen gevolgd om te slaan; maar ze waren hen te ver voor getrokken. De Zwarte hoop trok voort door Coevorden naar de heerschappij van Bentheim om voort naar het land van de graaf te trekken, want de buren van over Eems lagen voor Stickhuizen, dat wilde hertog Erik van Braunschweig ontzetten; daar wilde de Zwarte hoop zich bij begeven, als het hen dus nodig was.

1b Edzard vertrekt, zijn dwangburcht wordt gesloopt.
Toen de graaf dus uit Groningen vertrokken was en hij daar geen meer heerlijkheid nog blijvende plaats had – ook was het hem toch nodig dat hij opbreken en ruimen moest want hij had geen geld nog proviand meer op die burcht dat de pijn waard was zodat hij de knechten niets geven kon nog wilde zoals hij toch alle andere knechten en ruiters gedaan had; en had de burgers en de stad op groot goed gezet daar de stad de ruiters voor had beloond en dat de waarde was opgeschreven van vertering en de lakensnijders van laken dat een opmerkelijke som bedroeg tot vele duizenden. Zodat hij Groningen in het eind in grote last heeft gezet daar ze laat uit zullen komen want dat was gek begonnen en zo werd het ook geëindigd. Doch hij is zelf en zijn land zonder opmerkelijke schade niet vergeten en weet ook zelf niet hoe dat eindigen zal. Zo heeft hij de burgemeesters bode gezonden op de burcht bij hem te komen en hem te kennen geven hoe hij bij nacht heimelijk wilde weg reizen naar Emden en beval hen de burcht dat ze die innemen zouden en bewaren zodat hem daar geen schade van mocht komen. Sint Willibrord en dat was op enen dinsdag nachts trok hij stilletjes weg met zijn goede mannen en de drosten en daar bleven omtrent tien of twaalf knechten op de burcht. De volgende dag zo nam de stad de burcht in en bewaarde die met hun burgers zes of zeven dagen lang. Daarna zo hebben se dat goed dat daarop was in bewaring van de behoefte der gaaf gesteld en afgedragen; en dat bolwerk weer in de gracht gesmeten en gans heel onweert en te niet
gemaakt.

1c Nabeschouwing over Edzard.

De graaf mag hem hierin zelf met recht wel gans bedroeven dat hij dus uit deze stad en land werd verdreven en dus ellendig bij nacht heimelijk moet ruimen; en werd op de dag van mei met zo' n grote triomf en eer hierin gevoerd, gehuldigd en beedigd. Maar hij heeft niet bedacht dat men zegt: men zal geen ding beginnen, men zal dat einde goed verzinnen. Wat recht of reden hij daartoe had mag hij weten; doch zoals hij gedaan heeft zo is het hem wedervaren. Men zegt toch: wat gauw geschiedt dat vergaat gauw. De graaf is in zichzelf een wijze heer, hoe wel hij in al deze handel onwijs heeft gedaan; maar het is zijn wijsheid niet alleen te verwijten nog te verkeren, maar kwade raad heeft hem daarin gevoerd en gebracht om hun eigen baat en groot binnen Groningen te worden, want jonge raad, eigen baat en heimelijke haat heeft Rome verdorven en Groningen ook. En de graaf met al zijne landen zal het niet voorbij gaan. Als van dezer materie is genoeg gezegd; ik bega daar geen grote dank in, dan die dat toegaan mocht gaan.

1d Gelderse maarschalk licht vertrek Gelderse troepen toe .
Toen nu de Geldersen hoop dus was vertrokken, zoals gij voor gehoord hebt, zo kwam de maarschalk op het Raadhuis te Groningen en liet bijeen komen burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, bouwmeesters, gewone hovelingen der gilden om die te vertroosten; en zei hen daar: dat niemand zou hen verslaan of moeilijk wezen omdat de Geldersen hoop knechten en de ruiters zo waren opgebroken en weg getrokken; dat was geschied buiten zijn weten en wil, daar was geen kwaad in gelegen; de vorst van Gelre zou toch gauw hier bij hem komen en te voltrekken al hetgeen dat hij de stad had beloofd.

2 Van dat de hertog van Braunschweig met Heer Omken, jonker Johan van Oldenburg en jonker Christoffel Stickhausen ontzette.
De graaf van Emdens volk hadden de burcht te Stickhausen, die de Saksers en die ban Braunschweig in hadden belegerd met hun buren en een deel knechten. Want daar was gebrek van proviand op en zo kwam de hertog van Braunschweig, jonker Johan van Oldenburg, Heer Omken, jonker Christoffel van Jewer met een 4000 knechten of daar omtrent en maakten en spekking (van rijshout) met hout en planken over dat moer naar Uplengen zodat men dat moer mocht over te voet en te paarde. Toen de graaf weer over de Eems gereisd was en Groningen verlaten had zo verzamelde hij omtrent en duizend buren en knechten en trok daarmee naar de hoop van Braunschweig. Want ze lagen in twee hopen en zo kwam de graaf met zijn volk aan op Sint Maarten nacht in de winter omtrent vier uren 's morgens, en viel den kleinste hoop aan en sloeg die heel op en kwam hen onverwachts dus in de nacht over zodat die van Braunschweig met hun heren lieten van hun hoop wal omtrent 1100 doden. En van de graaf volk bleven er omtrent 100. En toen dat ander leger van Braunschweigs dat gewaar werd en dat het licht dag was zo zetten ze het graaf volk in zodat hij moeste vlieden uit het veld zodat hij nauwelijks ontwijken kon en toen leed hij de grootste schaden aan zijn volk. En zijn vijanden hielden dat veld en spijzigden beide de burchten als Stickhausen en Uplengen met alle proviand, buskruit, geld en volk van alles dat hen nodig was. De spekking en weg over dat moer bleef liggen zo dat men daar over en weer over met wagens en paarden mocht rijden en varen.

3a Van hoe de hertog van Saksen hoorde dat de graaf Groningen verlaten had en ze de hertog van Gelre weer gehuldigd hadden.
Toen de hertog van Saksen hoorde dat de graaf van Emden Groningen had verlaten en kwijtgescholden en dat de Groningers de vorst van Gelre weer gehuldigd hadden, zo gij hiervoor gehoord hebt, zo begon hij te twijfelen dat hem grote vete aanstond. Zo heeft hij geschreven de dinsdag na Sint Elisabeth een brief aan burgermeesteren en Raad en een aan de gezworene gemeente en een aan de gilden. En de zin en inhoud der drie brieven was gelijke inhoud. De tenor en zin was: hoe dat hertog Albrecht van Saksen hoog geloofde gedachtenis hertog Georg, hun vader en zij erven weren gouverneurs gemaakt van de keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk over alle Friese landen daar die van Groningen na menige vriendelijke verzoeken van de vorst van Saksen tegenstanders in geweest zijn en de graaf van Emden, die de vorst man en dienaar was, voor een heer genomen hadden; daar ze mee waren gekomen in de keizers en Heilige Rijk s ban en hoogste ban omdat ze de mandaten niet hadden geacht en dat de keizerlijke majesteit had hier geschikt de graaf van Knigstein als een gedeputeerde der Heilige Rijk om dat geschil tussen beide partijen te horen en hen aan te leggen, daar hij geen arbeid aan had gespaard op menige rechtsdag die daarop gehouden waren en datgene dat de Groningers daar voorgegeven werd hadden de geschikte Raadsvrienden van Groningen zo niet weer ingebracht zoals het hen daar voor gehouden werd en meer hadden gezocht hun eigenprofijt en welvaart dan de stad en lande oorbaar; en hier al boven van hen sommigen hadden de hertog van Gelre genomen voor hun landsheer; wat ze wel konden betrachten en bemerken dat hem tot verder verdriet en oorlog aanstarende zou worden en hij het liever verhoed zag. En om dat al in rust te stellen zo begeerde hij, maar zou nog beramen een dag van vriendschap in gelijke plaatsen met volkomen geleide daar die van Groningen zouden zenden ter rechtszitting een part van de Raad en van de gezworen gemeente en burgers, een part van de gilden, daar men dan allen dingen duidelijk in mocht verhalen en voorgeven en in vriendelijkheid met elkaar slijten.

3b Reactie van de Groningers op de brieven.

Welke schriften die van Groningen hielden voor gekkigheid en hadden op het Raadhuis er hun grap en spot meer en zeiden onder elkaar die kwaad de hertog waren: ‘Het is nu al te laat, hij wordt het nu gewaard dat de vorst van Gelre hem aankomt en dat zal hem wel benauwen dat hij ruimen moet.’ Doch ze schreven hem een antwoordt op zijn brieven in her kort: dat diegene die vanwege de stad op enige dagen geweest waren hadden altijd weer in gebracht datgene dat hem daar voor gehouden werd en zo hadden ze de vorst van Gelre aangenomen voor hun landsheer en hem huldiging, plicht en eed gedaan en daar wilden ze zich aanhouden; zo was het hen niet doenlijk enige dagen met hem te houden buiten zijn weten en wil.

4a Van dat de hertog van Gelre kwam in West-Friesland om de hertog van Saksen daaruit te verdrijven.
Hier staat de hertog van Saksen en Friesland aan een nieuwe plaag en oorlog want nu de hertog van Saksen meent alle dingen in het kort tot een goed einde zou komen en hij het dichtst bij dat einde zal wezen zo is hij het aller verste; want hij nu zo nabij is als hij met het eerste was zoals dat laatste jaar geleden want toen hij dat net begon had het hem dat nu toe een grote opmerkelijke soms geld voldaan te geven honderd duizenden Rijnse guldens om geoorloogd en menige man levenloos gemaakt dat alles verloren was geweest.
En had hem deze nieuwe plaag niet aangekomen van de hertog van Gelre, zoals gij hierna horen zal, zo zou de vorst van Saksen wel gauw aan zijn eind zijn gekomen; want de graaf van Oost-Friesland had geen geld, desgelijks die van Groningen en hadden ook allen gebrek van proviand; zodat ze de koek wel gescheiden zouden hebben zoals gij hiervoor gehoord hebt, hoe dat die van Groningen de hertog van Gelre gehuldigd, plicht en eed gedaan hebben voor hun erfelijke landsheer. Zo bleef de hertog van Saksen liggen op de Weerdenbras te De Punt met zijn ruiters; en de grootste hoop van de knechten gingen liggen in het klooster te Essen en maakten dat vast.

4b Aanval van hertog Karel op Friesland.

Item, ondertussen zo heeft de hertog van Gelre zich bereid met krijgsvolk tot een groot getal en hoop en heeft de gezonden in West-Friesland uit het lande van Gelre te scheep en hebben de stad van Sneek ingenomen en ook de stad van Bolsward en Sloten. Toen dit de hertog van Saksen vernam zo brak hij op met de knechten die in Essen lagen op Sint Andries dag. En stak de hutten aan daar ze in gelegen hadden en verbrandden die en alle huizen brandden mee op die daar weren, uitgezonderd de kerk en dat vierkant en de kelners huis. En de knechten schikten zich naar West-Friesland, naar Smalle Ee en voort naar Barra klooster. Toen ze te Leeuwarden kwamen zo wilden ze daar geen meer in hebben dan waarmee ze hun stad mochten bewaren en de andere hoop hebben ze gevoed voor de poort. En zo zijn ze voort getrokken naar Franeker; en daar is hen gelijk geschied als te Leeuwarden. Zo zijn ze voort getrokken naar Harlingen en in het klooster te Lidlum en te Lunekerk en in de grote dorpen en gingen liggen op de boer lopen en levering en maakten met de huislieden naar hun wil. Toen dat de Geldersen vernamen die in Bolsward lagen braken die op en trokken in Sneek, want Bolsward was eens open stad en Sneek was wat bevestigd.

4c Hertog Georg beklaagt zich bij de Roomse Koning.

De vorst van Saksen die was gebleven met de ruiters op de Weerdenbras en had bij hem omtrent drie honderd paarden en is daarmee opgezeten en gereden uit Friesland van Groningen aan al zijn heren en vrienden en zond aan de keizer en keurvorsten en alle heren der Heilige Rijk om te beklagen zijn nood, gewelden onrecht dat hem de hertog van Gelre deed. Aangezien dat Groningen en alle de Friese landen kwamen het Heilige Rijk toe daar zijn heer vader hertog Albrecht hoog geloofde gedachte en zijn erfgenamen waren eeuwige gouverneurs gemaakt van het Heilige Rijk naar inhoud der commissies over alle Friese landen en had de landen met grote onkosten bekrachtigd en ingewonnen en bevestigd en de hertog van Gelre zonder enige rechte oorzaak hem nu inslag en weerstand in deed dat hem tot groot nadeel en hinder was en niet te lijden was. Aldus zo verzocht hij der keizerlijke majesteit en het Heilige Rijk met allen heren en bijstanders der Rijk en alle zijn andere heren de hem vanwege bloed verwant en toe gedaan waren om hulp, troost en bijstand te doen om de hertog van Gelre en de graaf van Oost-Friesland met de Groningers te weerstaan en dat geweld helpen te en te weerstaan.

4d Gevechten rond Groningen en inmenging graaf Edzard.
Item, dat klooster te Selwerd was vast gemaakt en daar legen in omtrent 800. En Garmerwolde was ook bezet met de Saksers. Zo verbrandden de knechten in Selwerd toen twee lange huizen in het klooster en alle andere huizen omtrent de poort die met riet bedekt waren. Toen dat die van Garmerwolde de brand zagen zo verlieten ze de kerk en namen alles mee van geschut en anders proviand dat ze af voeren konden met schepen en voeren daarmee naar Selwerd bij de andere hoop. De Groningers hadden ,et schepen geweest te Slochteren dat ze toen bevestigd hadden; toen ze terug kwam kwamen en zagen dat ze de kerk dus verlieten zo namen ze de kerk weer in. Dit geschiedde de zaterdags na Onze Lieve Vrouwe dag Ontvangenis. De maandag daarna zo trok de hele hoop uit Selwerd en verlieten dat ook en trokken naar Aduard en daar bleef een deel in en de anderen gingen liggen te Zuidhorn en te Noordhorn. Daarna zo bezetten ze Aduard met de buren en een deel knechten om dat klooster in te houden. En de andere hoop is getrokken naar West-Friesland bij de grote hoop.

4^e In het jaar 1514.
Hier na kwam de graaf van Oost-Friesland over de Eems met zijn buren en knechten en wilde Appingedam en dat blokhuis op Delfzijl weer innemen dat de Saksers nog in hadden; maar daar kwam niets van want hij kwam daar niet voor en bleef liggen met zijn volk in Farmsum en de Saksers trokken geheel wel wal op en af dat blokhuis en brachten daarop wat hen nodig was. Tenslotte toen de graaf geen gewin op ze zag trok hij weer thuis.
Item, de Saksers in Appingedam hadden de kloosters daar omtrent toen op schatting gezet en die werd niet betaald. Zo trokken ze uit Appingedam de zaterdag voor Sint Thomas te Wittewierum in het klooster en brandden daar af vele huizen in het klooster en de huizen ook te Ten Post.

51 Van dat de Saksers uit Aduard trokken en Langewold, etc.

Daarna zo zijn alle knechten die te Aduard lagen opgebroken met al hun geschut en al hun getrost en ander goed en zijn weg uit Aduard getrokken, want de vorst van Saksen was uit het land getrokken en de knechten kregen geen geld, zo moesten ze vanwege de nood ruimen. Zo waren ze van mening ze wilden die van Langewold allen vangen en brandden voor hun soldij. Zo woonde een man te Nordhorn geheten Menne Hemkens en die hadden de Saksers tot een grietman van Langewold gemaakt. Het was daarom meer een buur en een huisman van geen kunst, dan hij was wat koppotig en lichtzinnig. Deze grietman de viel de Sakser regenten en hoofdlieden aan dat ze de landen geen schaden doen zouden. Hij wilde dat klooster van Aduard weer innemen met die van Langewold en wilde de andere landen als Vredewold, Hummerse en Midhalm (?) bij hem laten komen en houden dat klooster in tot de behoefte buiten de schaden van de vorst en hem dat weer overleveren. En zo is hij met die van Langewold daarin gaan liggen en de Saksers hadden daarin gelaten zeven of acht haakbussen met weinig buskruit. De dag na Sint Thomas op een vrijdag zo trokken de Groningers uit met hun schutters, burgers en inwoners het goed gemoed waren en met hun ruiters en knechten voor dat klooster en eisten dat op. Zo werd daar een of tweemaal uit geschoten, want de grietman Menne Hemkens wilde dat zo licht niet opgeven want hij had de Saksers anders beloofd. Tenslotte zo kregen de huislieden in het klooster hamers en bijlen en sloegen de sloten af van de poort en deden de poort open en lieten ie Groningers in; zodat daar niemand gekwetst werd dan een werd door zijn been geschoten uit dat klooster toen ze net aankwamen. En toen ze dat klooster dus in hadden zonder slag of stoot en met wil ingelaten werden zo werden ze allen gevangen, zodat dat daar weinig weg kwamen, dan die buiten de poort op schietgevaar uit waren tegen de Groningers, die ontliepen; de anderen werden te Groningen gevangen in gebracht en daar werd elk op losgeld gesteld naar zijn goed en naar gelegenheid van diegene die ze gevangen hadden: als die ruiters en knechten hadden moeten veel geven en die de schutters en burgers en andere inwoners hadden kwamen genadig vrij. Maar ik geloof naar mijn mening, het kostte de landen van Langewold in summa in alles wel 2 of 3500 Rijnse guldens.

5b De Saksische Zwarte Hoop trekt weg naar Overijssel.
Item, de Saksers knechten die uit Aduard getrokken waren gingen liggen in Langewold op de levering van dn huisman, op de Ruigewaard, te Visvliet, te Burgum en te Kollum en aten alles op dat de buren hadden. Tenslotte zijn ze wederom gekeerd en trokken door Achtkarspelen en Opende naar Vredewold en hebben van Marum af tot Midwolde toe de huisman alles afgegeten en gedronken en alles dat ze krijgen konden en zijn zo voort uit Friesland getrokken naar Drenthe en hebben daar ook een tijdje gelogeerd. Tenslotte zijn ze getrokken naar Twente en Salland en omtrent Deventer en Zwolle en zijn zo verstreken tenslotte dat ze elk een heer hebben gezocht daar het hen beliefde. En deze hoop, toen ze dus bijeen waren, werd genoemd de Zwarte hoop, omdat ze in Aduard waren en westwaarts en bij Weerdenbras en in Friesland. Toen Aduard dus leeg was zo zonden de Groningers volk uit en lieten dat klooster wat ontnemen en smeten de muren en torens om aan de oostzijde van dat klooster.

6a Van dat de Groningers Dokkum in kregen en dat blokhuis te Aduarderzijl en Delfzijl.
Toen de Saksische Zwarte hoop dus uit Friesland was getrokken zo was daar nog gebleven van de hoop een hoofdman met een vaantje knechten omtrent 400 sterk in Dokkum. Zo was daar een hoveling in West-Friesland, geheten Janeke Douwema, geboren te Oldeboorn en was getrouwd te Ferwerd bij Aduard aan de dochter van Rempt Lijersma en had daar eeg goede hoofdman woning daar hij op woonde. Zo was hij kwaad Saksisch zo voerde hij weer te wonen te Oldeboorn en deed veel daarmee toe zodat de hertog van Gelre zijn volk in West-Friesland zond. Zo was ook nog Tijart Muckema te Groningen die balling was uit West-Friesland, die ontkwam waar zijn broeder Garbet Muckema en Jemma Heer IJnsma te Leeuwarden berecht werden, zo gij hiervoor in het lang gehoord hebt. Janeke Douwema die kwam te Groningen aan de maarschalk van de vorst van Gelre en aan burgemeesters en Raad en aan Tijart Muckema en heeft daaraan bewerkt dat Tijart Muckema trok met en 300 knechten naar West-Friesland en ging eerst liggen in Kollum en liet daar bij hem komen die van Achtkarspelen en die van het land van Oostbroek en trok daarmee in Dongeradeel en kreeg die ook bij he zodat dat daar een grote hoop bijeen was en trok daarmee naar Dokkum. Toen dat de Saksers zagen zo bemerkten ze dat ze hen te sterk over kwamen; ook waren ze niet bewaard met geschut en proviand zoals hem nodig was en Dokkum was een open stad. Zo hebben van hen een deel als de buitenlandse knechten, geruimd uit Dokkum en zijn getrokken naar Leeuwarden en een deel van de Nederlandse knechten omtrent 150 kwamen bij Tijart Muckema en de Geldersen hoop. En alle landen daar omtrent vielen met Tijart toe en werden alle Gelders en vergaten de eed die ze de vorst van Saksen gedaan hadden. Tijart die bleef daar met den knechten liggen in Dokkum en deed dn Ommelanden daar omtrent grote last met brandschatten en afscheren en eten en drinken.

6b De Groningers veroveren Aduarderzijl.
Hierna ze belegerde de Groningers dat blokhuis bij Aduarderzijl, geheten Weert Groningen. En zonden eerst te Winsum een hoofdman geheten Albrecht Koning met een 150 knechten. Daarna zo zonden ze de helft van hun schutters met een deel van de Groene Tent en landzaten en schamele inwoners, omtrent 200 sterk; die gingen liggen te Ferwerd en in Duijrt Allersma huis voor het blokhuis. Toen die van het blokhuis dat vernamen zo liepen ze er af en verbrandden Schilligeham en de huizen op Aduarderzijl omdat men daar geen leger in maken zou. Zo kwamen de schutters weer thuis op Aswoensdag. En de landen als Langewold, Hummerse en Mjdag kwamen daarvoor en bleven daar liggen. En de Groningers zonden daar bij een hoofdman een 100 knechten. En daar een geheten Wijert Tyarsema en Hendrik Gaykema waren diegene die de opperste waren vanwege de landen die alle ding bejaagden en bestelden en de maarschalk en de Groningers hadden daar een jonker geheten Willem van Frijmmersem die de aanslag regeerde met Wijert en Hendrik. Zo hebben ze hun geschut aangebracht voor het blokhuis en daar vrij op geschoten, maar dat schieten hinderde hem niet. Zo hebben de Groningers laten maken vervaarlijke instrumenten: van katten, van vuren masten helemaal hoog zoals men op een klein Rijnschip voert dat men op raderen mocht aanbrengen en andere schermen met vuren sparren in grote kuipen en hopen gevuld met hoi en mest waarmee men wellen mochten; en vele ladders en drie bruggen de ze over gracht wilde brengen. Zo is de halve stad uitgetrokken met de schutters en zijn deze instrumenten beginnen op te richten en hebben daarna schansen en gegraven aan dat blokhuis. Toen dat die van het blokhuis zagen zo waren ze beducht dat zij dat niet houden konden want ze waren er niet sterker op dan omtrent 40 weerbare mannen en ze hadden daar wel op behoefd 150 knechten zouden ze het voor al het geweld houden. En daar had wel op geweest proviand en kost genoeg en alles wat hen nodig was geweest van geschut en buskruit en salpeter tot 150 knechten een half jaar lang. Zo waren ze angstig, werd hen dat blokhuis met stormenderhand af gewonnen, men zou ze hebben dood geslagen. Zo zijn ze er sprake gekomen met de Groningers en zijn met elkaar overeen gekomen en overeen gedragen dat ze dat blokhuis hebben opgegeven en zijn er af gegaan behouden lijf en goed en mochten er afgaan met al datgenen dat ze er afdragen mochten van kleren, kleinodiën, goud en zilver gemunt en ongemunt. En dit geschiedde op Sint Geertruida dag die toen kwam de zaterdag te Letare in de Vasten. En de hoofdlieden en knechten van dat blokhuis kwamen mede te Groningen en bleven daar vier of vijf dagen lang en trokken daarna weg uit het land want ze moesten op geen vesting der Saksers trekken in drie maanden die niet tegen de Gelderse nog Groningers deden. En de Groningers lieten al dat goed dat op dat blokhuis was te Groningen brengen; dat wonderlijks veel was van alles dat men bedenken mag: van proviand, boter, vlees, rogge, vis, wijn; veel geschut en buskruit en salpeter; voort alle huisgereedschap van bedden, potten, ketels, kisten, brouwgereedschap, kuipen en drie brouwketels met alles dat hen nodig was. Alle deze goederen werden te Groningen verkocht en verdeeld en gebuit. Toen de Groningers te huis trokken zo hadden ze de huizen in het blokhuis in de brand laten steken, doch de landen de nog daarbij weren hebben de brand weer geblust. En daar was gemaakt ene kostbare brug over dat Reitdiep daar men voorbij dat blokhuis met wagens en paarden mocht over varen. Zo waren de landen bijeen gedaagd; en dat hout en steen dat in het blokhuis stond werd hen tevoren gegeven ze zouden dat bolwerk in de gracht effenen en dat hout van de brug over het diep werd doe van Schilligeham die verbrand waren weer gegeven.

6c Inname Delfzijl en Appingedam met hulp van Edzard.

Appingedam daar lagen de Saksers nog in en hadden nog in een sterk blokhuis op Delfzijl en dwongen de landen dat niemand naar Groningen mocht trekken en waren de Ommelanden zeer lastig van brandschatten en afscheren. Zo zonden de Groningers uit een burger geheten Rotger van Bickberge met een 150 knechten en die ging liggen te Wirdum en de Ommelanden kwamen daar bij om Appingedam in te houden. En de graaf van Oost-Friesland kwam ook over met groot volk en ging liggen eerst voor dat blokhuis op Delfzijl en heeft dat gewonnen en ingekregen, want de knechten die daarop weren, gaven het op want ze hadden daar niets op om te eten of te drinken en gingen af behouden lijf en goed. En het volk van de graaf en Groningers kwamen toen bijeen en hadden hun leger ondertussen te Nijeklooster, dan te Oldenklooster, ondertussen te Farmsum en de landen waren sterk bij ze zodat ze Appingedam binnen mochten houden.

En de proviand binnen Appingedam die was o, zodat daar niets meer in te eten was zodat hem van noden was dat ze Appingedam opgeven moesten en dat wist de graaf en de Groningers niet dat ze zoՠn grote kommer hadden. Zo kwamen ze met elkaar ter sprake dat ze begonnen dagen met elkaar te houden. En de graaf van Oost-Friesland was daar zelf met een groot getal van volk en de Groningers weren daar ook sterk met de Ommelanden. En in Appingedam was de hertog van Saksen veldmaarschalk geheten Karel Wijsch en had bij hem boven 600 uitgelezen krijgsknechten en daar waren in een deel hovelingen van de Friese Ommelanden als jonker Wigbolt van Euwssum, Mencke Heemster, Johan Rengers van Ten Post met een deel buren en burgers en inwoners van Appingedam; zodat ze het nog wel een tijd lang hadden houden kunnen, hadden ze proviand en kost gehad. Niettemin daar werd zo lang over gehandeld tussen beide partijen zodat ze Appingedam zouden opgeven en gaan daaruit behouden lijf en goed en zouden ook nemen al dat geschut van bussen dat de vorst van Saksen daarin gebracht had en daartoe zo zouden ze mede mogen uitnemen veertig haakbussen en twintig serpentijnen. En zouden mie dit voorgenoemde geschut en al hun goed, kleren, kleinodin, geld, goud en zilver vrij en vellig mogen met hen uitnemen en het voeren door het land van de graaf en door Friesland naar Groningen, door Drenthe en dat land van Gelre waar het hen het beste beliefde dat twaalf dagen lang duurde, bij alzo dat ze binnen deze twaalf dagen contrarie de vorst van Gelre en de Groningers en de graaf niets zouden doen met oorlog. En dit werd met zegel en brieven bevestigd en overgegeven, bezegeld mie de maarschalk zegel vanwege de vorst van Gelre en de graaf zegel van Emden en de stadszegel van Groningen. Toen ze alle dingen aldus waren overeengekomen zo ze hen Appingedam open en lieten de graaf en de Groningers in, elk met een getal van volk op Witten Donderdag. En hebben de bussen vaneen gedeeld en gescheiden zoals ze met elkaar waren overeengekomen, want de graaf zou hebben al zijn geschut dat hij eertijds verloren had en desgelijks de Groningers dat hen toebehoord had. En wat de vorst toekwam met dat getal van haakbussen en serpentijnen, zo voor bedongen was, zouden de knechten mede uit nemen. En de hovelingen en landzaten zouden vrij en veilig mogen uitgaan en blijven elk op hun eigen huizen en goed indien dat ze de vorst van Gelre niet contrarie wilde wezen.

6d Edzard verbreekt de afspraak omtrent Appingedam.
Toen nu al dit geschut vaneen gedeeld was, zo voor aangeroerd is, zo begonnen die knechten te reppen en zijn uit Appingedam geruimd te voet en te scheep en hebben besteld schepen die hen dat geschut en groep vrouwen en hun goed zouden voeren en brengen naar Groningen. Zo heeft de graaf met zijn volk niet geacht zijn zegel en brief die hij hen had gegeven, zo voor aangeroerd is, die de maarschalk en de Groningers mede hadden bezegeld. En heeft hen hierboven onthouden en genomen al dat geschut dat hem toebedongen was en heeft hen genomen al hun kleinodiën en kleren, goud en zilver en gel dat de vrouw lieden bij hen hadden en gescheept waren en zijn buren zijn met de vrouwen oneerlijk en onredelijk omgegaan, vermits de kleren uit te trekken en geld te zoeken in hun vrouwelijkheid daar sommige vrouwen zwanger die ze niet gespaard hebben. Maar de Groningers hebben hun belofte gehouden en hebben ze vrij en veilig voorbij de stad hen laten passeren en trekken op Witten Donderdag Գ avonds omtrent vijf uur, en hadden hen maken laten over dat Schuitendiep een brug op schepen bij de oude galgenberg daar ze over gingen en hebben de stad van Groningen de trouw en belofte zeer bedankt en de ontrouw van de graaf zeer beklaagd.
En Appingedam zou de graaf en Groningers tegelijk in hebben en weerloos maken, de bolwerken en poorten en de vestingen en grachten te niet maken; maar de graaf die achtte dat niet. Zo gauw als de Appingedamster knechten begonnen te ruimen zo liet hij zijn volk van Farmsum die daar lagen inkomen en nam de sleutels van de poorter en wilde dat nog niet vernield hebben. En heeft al het geschut van bussen dat die Groningers toekwamen en dan ook de Saksers en zijn eigen bussen allen verscheept en naar Emden gezonden. Daarna hebben de Groningers nog vaste dagen met hem gehouden om Appingedam weerloos te maken; maar ze konden daar in niet met hem overeen komen. Zo bleef Appingedam nog om met zijn vestingen, grachten, bolwerken en poorten staan en de graaf hield dat in.

7a Van de Saksische Zwarte hoop die uit Friesland waren getrokken en weer in Friesland kwam.

Toen de Saksische Zwarte hoop dus uit Friesland as vertrokken, zo gij hiervoor gehoord hebt, ze reisden ze op levering daar ze het beste proviand krijgen konden: eerst voor Utrecht en daarna in Holland en voort in Brabant en daar liepen vele knechten nog bij, zodat de hoop groot werd Zo hebben die Bourgondische heren in het heimelijke met ze onderhandeld en door de vingers gezien en met hen alzo besteld vanwege de vorst van Saksen dat ze zich zouden weerkeren naar Friesland om de vorst van Saksen weer te sprake te komen. Zo hebben zich de knechten daarna gesteld en zijn met macht en geweld getrokken door dat land van Gelre en Kleef nar Emmerik en zijn daar over de Rijn gevaren en zijn voort getrokken door dat Sticht van Utrecht en kwamen weerom in Friesland in de week voor mei Philippus en Jacobus. En trokken door Stellingwerf daar ze weinig schaden deden; desgelijks in Opsterland, daar werden maar twee huizen gebrand, maar daar werd veel goeds geroofd dat ze mee namen; maar in Smallingerland deden ze grote schaden met roof en brand want dat hele land werd bijna geheel uitgebrand en dat kwam toe daarom dat ze de winter tevoren hadden lieden doodgeslagen van de Saksers die uit Leeuwarden daar waren. En zo zijn ze voortgetrokken naar Leeuwarden, Franeker en Harlingen waar ze het beste logies en proviand konden krijgen, want de hoop was groot te voet en te paard: daar waren wel boven 400 ruiters met opgetuigde paarden bij de hoop daar de opperste ritmeester van de ruiters was geheten Tengnagel.

Toen ze dus daar lagen in het land zo hadden de Geldersen Bolsward, Stavoren, Sneek en Workum nog in. Zo kwamen de Saksers voor Bolsward en wilden dat in nemen; daar ze grote schaden aan leden van volk dat hen afgeslagen zodat ze weer af moesten ruimen. Maar de Geldersen durfden in deze vlekken en steden ze niet beter verwachten en zijn getrokken in Sneek en Sloten dat ze beide hadden vastgemaakt. En de Zevenwouden, Achtkarspel, Kollum land, Dongeradeel die vellen al met de Geldersen toe. Hier was een geheten Janneken Douwema, een hoveling te Borne in de Zevenwouden, een belangrijkste die dit werk zo vast met de Geldersen bejaagde. Toen dit de graaf van Oost-Friesland vernam en betrachtte; was het zaak dat ze daar victorie hadden in West-Friesland zo mocht dat op hem en de Groningers vergelden; zo kwam hij over de Eems met vele van zijn buren en ook deze lieden in Groningerlande en hadden een vaantje knechten bij hem en kwam daarmee in Winsum op mei avond en trok met zijn hoop naar Kollum en voort naar Dokkum. De Groningers trokken ook uit naar de graaf met de halve stad – de A kerspel – en de schutters en omtrent een honderd krijgsknechten. En daar werd bij gedaagd Achtkarspel, Kollum land, Langewold en Hummerse en gingen liggen in Dokkum, en maakten dat vast met grachten en bolwerken. En de Groningers namen vele geschut mede, groot en klein van bussen. En zo bleven ze daar liggen in Dokkum en de Zwarte hoop der Saksers bleven liggen in Westerland omtrent Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Berlikum en Maringaarde daar het hen het bekwaamste was om logies te krijgen.

7b De Bourgondiërs komen in Friesland, slag op de Zuiderzee.
Zo hadden de Bourgondiërs uitgemaakt omtrent veertig schepen van oorlog met volk, proviand, bussen, buskruit en gereedschap van oorlog als spiesen en degen en ook laken en geld om de Saksers hoop te redden en te ontzetten. Dit vernamen de Geldersen en versterkten zich daarop met schepen en oorlogsvolk ter zee, want de steden gelegen bij de zee in West-Friesland zijn allen zeevarende lieden en hebben vele schepen en hebben zich alzo zich versterkte tegen de Bourgondiërs. Toen ze kwamen in de zee met hun schepen en kwamen hen tegemoet en hielden een groot schietgevaar eerst met elkaar en dat duurde bijna een hele dag lang vervaarlijk; zodat de Geldersen tenslotte hielden de victorie en namen de Bourgondiërs 28 schepen met alles dat daarin was en kregen een grote buit en roof dat groot goed waard was en leden ook aan beide zijden schade aan volk die gewond en ook dood bleven. En dertien schepen de ontzeilden hen en liepen ter zee die hen ontkwamen. Daarna toen deden de Saksers Zwarte hoop al toe ellendige schaden in Westerland op de steden die de schepen hadden helpen nemen met hun volk en schepen, als die van Bolsward waarvan ze een groot deel van verbrandden. En Workum werd geheel uitgebrand en daar stond in een mooie kerk met een hoge toren met leien gedekt, alles mede verbrand. En voort alle de vlekken en steden en dorpen die bij de zee lagen werden allen verbrand. En vele andere dorpen en kerspelen gelegen in West-Friesland en kloosters daar ze enige actie of toezicht op hadden, vermits ze hen brandschatting, hulp of bijstand weigerden of goede Geldersen waren, die worden allen verbrand; zodat de schade die daar toen gedaan werd niet goed te beschrijven is nog te waarderen.

7c Edzard en Groningen weer oneens over de Ommelanden.
De graaf van Oost-Friesland bleef liggen met zijn volk in Dokkum en de Groningers met de halve stad en schutters kwamen weer thuis en zonden de graaf weer 300 knechten in hun plaats daar bij hem te liggen. Aldus zo bleef de graaf met zijn volk liggen in Dokkum en de Saksers Zwarte hoop in Westerland en niemand durfde de andere te verzoeken en de graaf wilde niet daar weer heen al eer de Saksers weer uit Friesland waren. En ondertussen zo schreef de graaf brieven te Groningen aan de maarschalk der hertog van Gelre, Willem van Oijg genoemd, die de Groningers in had vanwege de vorst van Gelre, en een brief aan burgemeester en Raad, en een brief aan Luedeken Hornken en Berent Koenders. De brieven aan de maarschalk en de anderen hielden in: dat de graaf de Ommelanden, dat Groninger gebied plag te wezen, hield hij voor hem en dat hij de bevolen had Lueken Horken en Berent Koenders met zijn ambtman en drosten de regering en gerechtigheid vanwege hem te bewaren; daar die van Groningen nu contrarie en tegen gedaan hadden en hebben nu gezet vier nieuwe hoofdmannen die de regering der landen zouden hebben nar ouder gewoonten; wat de graaf scherp afschreef dat de maarschalk nog die van Groningen de landen gerechtigheid op geen manier zouden onderwinden. En schreef Luedeken Hornken en Berent Koenders dat ze van stonden aan de regering der Ommelanden zouden weer aanvangen en nemen; maar ze waren niet zo koen dat ze het zich durfden onderwinden. Dus scheen het dat de graaf wilde verwarren en baldadig maken.

8a Van een bestand tussen de Bourgondiërs en Geldersen en van het beleg voor Weerdenbras.

Des woensdag voor Sint-Vitus trok de halve stad – Sint Maartens kerspel – uit en belegerden Weerdenbras om dat te winnen. De donderdags daarna, namelijk op Sint Vitus avond, kwamen van de Geldersen regenten brieven te Groningen aan de maarschalk en de Raad: hoe dat daar een vast en zeker bestand was opgericht en bedongen van de ambassadeurs der koninklijke majesteit van Frankrijk tussen de doorluchtige hoog geboren vorste en aartshertog van Castilië, Oostenrijk en Bourgondië etc., en de vorst van Saksen met zijn verwanten eens en de hooggeboren vorst en heer de hertog van Gelre en de graaf van Emden met hun verwanten ander deels gedurende de tijd van vier maanden en elk zou inhouden zodanige vestingen en steden als ze in hadden en de ballingen zouden elk komen op hun goed onbeschadigd en in dit bestand zo zouden de koninklijke majesteit van Frankrijk handelen tussen de vorsten zodat hun beide geschil verenigd zou worden.

8b Groningen belegert Weerdenbras door misverstand.
Hoewel dit bestand aldus te Groningen was verwittigd, nog zo bleven de Groningers daar geheel wel liggen voor de Weerdenbras; konden ze daar enige winst van gehad hebben ze hadden dat bestand niet geacht want zee hadden alles geschanst vast aan de Weerdenbras. De zondag na Sint-Vitus kwamen Saksers af van de Weerdenbras en hielden schietgevaar met elkaar en vielen in de Groninger schans en sloegen twee dood en daar werden velen gewond en vingen er vier en namen vijf of zes haakbussen en de Groningers dreven ze weer zodat ze moesten wijken op het blokhuis. De Groningers hadden geen knechten doen bij zich en zo kwam daar een geruchte dat in het Sticht van Utrecht en vergadering van knechten was. Zo braken ze op dezelfde nacht met hun leger dat ze nog bij zich hadden, want de burgers waren meest verlopen en kwamen weer in de stad met hun bussen en geschut, maar daar bleef veel plundering achter van proviand en bier en kost; zodat ze God dankten dat ze met halve eer daaraf kwamen zonder meer schaden. Onder dezen handel zo bleef de Saksers Zwarte hoop nog liggen in Westerland en de Geldersen in Sneek en Sloten en wilde niet uit de landen eer ze hun soldij elk van hun heren hadden of ze wilde bijeen vallen en plunderen Sneek en Friesland daarvoor. Ondertussen zo zonden de Bourgondische heren hun stadhouder van Holland, jonker Floris van Egmond, en kwam over in Westerland met geld en zou de knechten tevredenstellen. Toen hij nu hoorde dat de Groningers waren voor dn Weerdenbras zo zond hij enen heraut met een credit te Groningen om van ze te weten of ze dat bestand niet mede wilde houden, want hij meenden dat ze nog lagen voor Weerdenbras en wisten toen niet te Leeuwarden dat de Groningers weer thuis waren getrokken; ten anderen begeerte, dat ze een dag met hem wilde houden te Leeuwarden op vaste geleide. Daar hem de Groningers op antwoordden: op het eerste punt van dat beleg der Weerdenbras zeiden ze op, dat hen geen bestand was verwittigd toen ze uit trokken, maar zo gauw als hen dat bestand was verwittigd zo trokken ze weer af; en op het andere punt zo zeiden zee, dat ze dat bestand mede aannamen te houden als dat tussen beide vorsten opgericht was; op het derde artikel van die dag met hen te houden zeiden ze op, ze hadden zich begeven onder de vorst van Gelre, zo mochten ze nog wilden met geen andere heren handelen nog dagen houden buiten zijn weten en wil; ze wilde aan zijn eerwaardig voort schrijven wat hem daaraan beliefde wilden ze hem graag in het beste verwittigen. Jonker Floris de stadhouder bleef nog liggen met de knechten in Westerland en stelde hem tevreden met geld en laken, zo goed hij kon. En daar was wonderlijk veel geschut van bussen in Leeuwarden dat de Bourgondiers heren toe behoorde dat ze de vorst van Saksen geleend hadden daar hij Appingedam mee won – welk geschut niet al te goed van waarde was dat liet hij alles schip brengen naar Harlingen en voer weer naar Holland. De graaf van Oost Friesland en de hertog van Zwartsenborch bleven in Dokkum met hun volk en wilde niet daarheen eer de Zwarte hoop uit West-Friesland was; doch de graaf werd te rade en brak op met zijn buren en knechten en trok weer over de Eems naar zijn land en liet blijven in Dokkum de heer van Zwartsenborch met zijn knechten vanwege de Geldersen en schreef bij hem daar te komen een partij volk uit de Zevenwolden en uit Achtkarspelen, Kollum land en Dongeradeel om bij hem daar te liggen ter tijd dat de Zwarte hoop uit het land was.

9 Van een dag den de Saksers en Groningers te Essen helden in het jaar 1515.

De vorst van Saksen schreef brieven aan die van Groningen om met ze een dag te houden. Zo hebben de Groningers beliefd bij toestemming en wil de maarschalk van Gelre die dag met ze te houden in het klooster te Essen. En de maarschalk, meester Willem de pastoor van Sint Maarten, Luelof Koenders, de burgemeester, en meester Gelmer Kanter, secretaris, trokken daar heen op geleide en daar kwam hem tegemoet op die dag vanwege de Saksers heer Duuvenen en meester Ulffert, provoost van Loppersum. De Saksers gaven voor die dat van Groningen zouden verlaten de vorst van Gelre en de graaf van Friesland en nemen de vorst van Saksen voor hun heer en een eeuwige gouverneur der Friese landen; als dan zo wilde hij tevreden stellen de vorst van Gelre met een som van penningen voor zijn onkosten tot erkenning enige onpartijdige heren en de graaf zou weer hebben zijn land en burchten en sloten die ze hem afgewonnen hadden en zou dan daarna in het eeuwige hij en zijn erfgenamen hun landen belenen van de vorst van Saksen en hun erven als eeuwige gouverneurs der Friese landen vanwege het Heilige Rijk en die van Groningen zouden houden en hebben het gebruik der stapelrecht en vrijheden en markten der Ommelanden, gelijk ze voorheen eer ze deze oorlog gehad hadden. Op deze artikels hebben die van Groningen geantwoord: dat ze de vorst van Gelre hadden huldiging, plicht en eed gedaan voor hun landsheer, zo was het hen niet doenlijk zulks hier te handelen met ze buiten toestemming, weten en wil der vorst van Gelre; wisten ze enige weg dat ze aan hem geleide konden verwerven van de bisschop en dat Sticht van Utrecht om dat ze veilige en zonder gevaar mochten reizen aan de vorst van Gelre al hetgene dat hen daar bejegende en de vorst de reden halve beliefde, wilde ze hem weer verwittigen.

10 Van het pleit dat de bisschop opnieuw had tegen dn graaf en Groningers te Rome.

Zo gij hiervoor gehoord hebt van dat de graaf en die van Groningen gedaagd waren te recht tegen dn bisschop van Utrecht voor gedeputeerden rechters vanwege de heilige vaders de paus van Rome in Brabant, daar de graaf en Groningers van appelleerden te Rome; daar ze heen zonden meester Hendrik Edelwoldt, doctor, die te Romen lag omtrent twee jaren en bewaarde daar het pleit. En kwam toen weer thuis en omdat de zaak niet geindigd was zo stelde men een andere procurator in zijn plaats te zaak te vervolgen. Maar het is niet goed waargenomen te verantwoorden, want de procurators die daar lagen hebben gekregen twee uitspraken voor hen vanwege de bisschop, contrarie de graaf en de Groningers. Welke uitspraken en brieven zijn gekomen te Groningen daar ze nog opnieuw weer van hebben geappelleerd te Rome aan onze heilige vader de paus. En zonden daar heen een geheten meester Hugo ten Vul, doctor en vicaris te Sint Maarten die het pleit daar bewaren zou.

11a Van dat de Bourgondiërs Westerland aannamen van de Saksers en de Zwarte hoop en Saksers uit Friesland trokken.
Toen dat bestand gemaakt was tussen de hertog van Bourgondië, van Gelre en de hertog van Saksen en de graaf van Friesland met hun verwanten, zo gij hiervoor wat van hebt gehoord, zo hebben de twee vorst van Bourgondië en van Saksen verenigd vriendelijk onder elkaar, want ze waren nauw aan elkaar verwant en graad waren vanwege bloed. Zodat de Bourgondiërs zouden Friesland weer aannemen; in wat manieren is mij onbekend.
Zo hebben de Bourgondiërs daar gezonden jonker Floris van Egmond, stadhouder in Holland, die burchten en steden in te nemen in West-Friesland vanwege des vorst van Bourgondië. Zo hebben hem de Saksers geopend en ingedaan zodanige vestiging als ze toen nog inhadden, als Leeuwarden, Franeker en Harlingen; en de Saksers regenten hebben verkocht hun huizen en timmerwerk en andere renten die ze daar in het land hadden en verscheept al hun goederen en daarmee uit Friesland vertrokken in grote droefheid. Dat hen zonder twijfel zwaar en lastig was te doen daar ze i zo’n grote triomf, vreugde en macht een tijd lang gezeten hadden en groot goed gewonnen hadden en dus overstuur en haastig moesten ruimen uit de landen. Zo hebben die van Leeuwarden, Franeker en Harlingen met enige hovelingen en landen jonker Floris gehuldigd, plicht en eed gedaan vanwege hertog Karel van Bourgondië. Zo heeft hij hem weer verzegeld en gegeven groten privilegies en vrijheden en gerechtigheden, beter dan ze hadden bij dn vorst van Saksen. Daarna heeft hij tevreden gesteld alle inwoners van Leeuwarden, Franeker en Harlingen voor zodanige kosten en vertering als ze ten achter waren bij de Saksers. Desgelijks heeft hij tevreden gesteld de Saksers Zwarte hoop en betaald met geld en laken. Toen dus de knechten tevreden gesteld waren zo zijn ze uit het land getrokken een part omtrent 2000 Nederlandsche Duitse knechten. Omtrent 2000 trokken over te schip in Holland; die hield de hertog van Bourgondië bij zich in zijn soldij. De andere Zwarte hoop trok te voet, te paard, te wagen uit West-Friesland op Sint Maarten dag Overbrenging door Dokkum en Kollum. Daar scheiden ze zich: een part trok naar Smallingerland en Opsterland, een part naar Langewold en Vredewold naar Drenthe. En namen alles mee dat ze dragen en drijven konden te wagen en te voet, van boter, kaas, vette beesten, vlees, spek, eenden en ganzen; Zodat daar bij de weg niets bleef. Zodat daar een groot getrek en vervaarlijke grote hoop bijeen was, want daar liepen wonderlijk vele West-Friezen die verbrand en beoorloogd waren bij de hoop mee uit het land. Deze hoop nam mee al hun veldgeschut dat ze in het land brachten en de Saksische regenten zonden al hun geschut dat den Bourgondiërs, de Saksers en die van Braunschweigs en anderen heren toebehoorde, Zo ze in Friesland hadden weer uit het land naar Holland te scheep en voort elk naar zijn land toe. En het geschut was wonderlijk veel, groot en kostbaar van slangen, kartouwen en ander hoofdstukken zodat het niet goed te waarderen was zoլ groot goed dat het waard was. Deze Saksische Zwarte hoop hebben zich bijeen weer begeven in Drenthe en zijn voort door getrokken door dat Sticht van Utrecht naar Deventer, naar het land van Gelre en hebben alles verdorven en opgegeten dat bij de weg was. Zo is
een grote hoop daarvan getrokken naar de koning van Frankrijk van de Buitenlandse knechten; van hen sommigen die ze zak vol hadden die braken af en elk trok weer naar zijn land.

11b Nabeschouwing over de Saksische periode.
Aldus heeft de vorst van Saksen een opmerkelijke grote som van penningen tot vele honderdduizend guldens veroorloogd en te niet gemaakt en om dit Friesland en zo menige van hen dode en levenloze lieden gemaakt en nog niets daarvoor verworven; wat hem zeer zwaar in zijn buidel zal smarten. En is hem spijt en nadeel voor alle vorsten en heren dat ze dus uit het land zijn weer verdreven daar ze al deze vestingen en steden in hadden en meenden in vrede en bezit en gebruik der landen eeuwig te blijven, daar ze dus kort en onverwachts zijn uit verdreven; dat hem en al hun vrienden en heren en alle anderen vorsten een voorbeeld en spiegel is en mogen daartoe denken dat niemand zal een ding beginnen, hij zal dat einde wel verzinnen. Aldus is dit arme Friesland van menige heer vaak aangetast en aangezocht die dar allen niet vanaf zijn gekomen zonder weinig schaden, maar groot verlies gehad hebben aan goed en bloed, edel en onedel, zo gij al in het lange voorin deze kroniek gehoord hebt. Welke weerstand de stad van Groningen met zijn helpers en medehelpers als eerst met de graaf van Oost-Friesland, daarna met de hertog van Gelre allen de vorst van Saksen hebben gedaan.

Had hij de stad van Groningen in gehad tot zijn wil, hij had al Friesland voort wel geweldig geworden. Men zegt ook in een fabel: als de mens een ding verdriet, vaak verdriet het dat dan God ook; want dat ongenadige beheer en onbarmhartige werd er om gegaan met de regering der landen in West-Friesland van de regenten die de vorst van Saksen in het land gezet had vermits schatten, lieden te berechten en palen door het lijf te slaan en op te zette, en andere grote strengheid die ze die lieden oplegden; Zodat niemand durfde een woord te spreken dat de vorst tegen was met recht of onrecht zodat de ene broeder de andere niet durfde te zeggen wat zijn gebrek was al angst had dat hem dat het ten kwaadste zou afgenomen worden; zo’n grote strengheid gebruikten ze. Had de vorst zelf in het land buiten de vete geweest, het was bij zonder daartoe niet gekomen dat hij dus verdreven zou hebben geworden, want hij zelf in zijn persoon was een wijze, geleerde vreedzame vorst en heer. En dat deze grote vorst en heer dus kort, ellendig en droevig uit Friesland is verjaagd en verdreven, dar heeft niemand verwondering. Weet met wat zonde en kwaad de vorst dat tegen God verdiend had dat hij aldus droevig en ellendig uit Friesland verjaagd en verdreven werd zonder slag of stoot en vloog uit het land voor zo’n klein volk als de vorst van Gelre hier in Friesland gezonden had. Maar als God mede wil oorlogen zo komt vaak die victorie net bij met groot volk; daarvan hebben wij wel figuren in het Oude Testament en in het Nieuwe. Zoals wij hebben in de bijbel in Exodus van Mozes die de kinderen van Israël leidde door de Rode Zee droogvoets met wijf en kind, met al hun goed, ossen, paarden, schapen en al hun andere have. En de koning farao, die de kinderen van Isral zo lang in bedwang en gevangenschap gehad had, achtervolgde ze met grote macht van volk in het Rode Zee. Mozes sloeg met zijn roede in het meer en dat water van de zee ging vaneen staan en Mozes met al zijn volk gingen daar droogvoets door, gelijkerwijs of ze tussen twee muren door gingen. Faro met al zijn volk volgden den kinderen van Israël na in de Rode Zee en die zeer en water sloot zich weer bijeen en koning farao met al zijn volk verdronk en bleven dood in de zee. Lezen wij ook niet in de bijbel: toen Jozua in het land van beloften kwam met de kinderen van Israël en belegerde de stad Jericho die helemaal sterk en onoverwinnelijk was. Wat deed Jozua? Hij bad God van hemelrijk innig met al zijn volk om gratie en hulp. Wat geschiedde? God erbarmde zich over de kinderen van Israël en Jozua ordineerde een processie met al zijn volk en ging zevenmaal om de stad met trompetten, klarinetten en bazuinen en maakten zo’n groot lawaai en geroep zodat, toen ze de zevende maal om de stad kwamen, vermits mirakel van Gods hulp vielen alle poorten en muren ten dal die om de stad waren; en Jozua met de kinderen van Israël kwamen in de stad en wonnen het zonder bestormen, schieten, stoot of slag. Hebben wij ook niet van de koning van Assyrië die de stad van Samaria in het land van beloften zo zwaar belegerde met zo’n groten macht van volk en had het zozeer benauwd zodat er in de stad zo’n grote kommer was van honger en alle gebrek. Zodat ze de stad niet langer mochten houden en wilde de stad opgeven en lever sterven voor de vijanden dan langer in zodanige ellende te blijven. Wat geschiedde? De profeet zei: neen, dat zal ge niet doen, gij al penitentie doen en bidden God om gratie. God zal u helpen en zal uw morgen verlossen van al uw vijanden en zullen krijgen zo’n grote overvloed van alles dat u nodig hebt. Zo was daar een van de oppersten in de stad die dat weersprak en niet geloven wilde en zei: dat was onmogelijk dat God ze zo gauw verlossen kon. Welaan, zei hem de profeet toe, dat zal geschieden en u zal het beleven en zien, maar niet mede genieten of enig voordeel of bate daarvan hebben. In de nacht zo kwam in het leger dat daar voor de stad lag en daar omtrent zo’n vervaarlijke lawaai en geroep dat God daar stuurde en zond recht of daar 100 000 ruiters en knechten geweest waren. En de koning van Assyrië brak op met al zijn leger in de nacht en vloog weg en liet alles achter: van paviljoenen, bussen, proviand, kleren, kleinodiën, goud, zilver, met al hetgeen dat ze daarvoor hadden. Toen dat leger dus gevlogen was uit hun legers zo waren daar melaatse lieden uit de stad gegaan van armoede en honger, al tevoren eer dat leger opbrak. Die kwamen bij de paviljoenen en vonden die leeg en dat daar zo groot overvloed was van alle proviand, wijn en tarwe, vis en vlees, goud en zilver, dat het niet uit te spreken was. Deze melaatse mensen liepen van stonden aan weer naar de stad van Samaria en kwamen in de stad en brachten hen de tijding wat daar geschied was en ze geziens hadden. Toen dat de burgers en inwoners der stad hoorden zo liep elk naar de poorten om dat wonder te bezien en die man liep mede die het niet geloven wilde toen de profeet hem zei dat de stad verlost zou worden en hij zou daar geen bate of profijt van hebben; dat hem toen alzo geschiedde want hij werd in de poort dood gedrongen. En de burgers en inwoners kwamen buiten de stad en zo vonden ze dat alzo als hem de melaatse lieden hadden gezegd. Wat lezen wij ook van de heilige vrouwe Judith en Holofernes? Holofernes had de stad in het land van beloften zo zwaar belegerd zodat de burgers en inwoners de stad niet langer konden houden van honger en kommer. En zeiden: ‘Wij willen God bidden om hulp en gratie; helpt hij ons dan niet op tijd zo willen wij de stad opgeven en gaan in de handen van onze vijanden.’ Toen zei de profetesse Judith: ‘Neen, dat zal zo niet wezen dat gij God een tijd en dag zal zetten waarbinnen hij u zal verhoren; maar wij willen penitentie doen tot dat God zich over ons erbarmt.’ Dat toen alzo geschiedde, want Judith en al dat volk deden grote penitentie. En God erbarmde zich over hen. Ene Judith ging uit de stad naar Holofernes, en kwam tot hem in zijn paviljoen en Holofernes kreeg onbetamelijke liefde tot die heilige vrouwe Judith. En ze had met haar meegenomen uit de stad een slaapdrank en dat gaf ze hem te drinken. En in de nacht zo sneed ze hem zijn hoofd af en stak het in een zak en bracht dat in de stad en staken dat hoofd van Holofernes ‘s morgens ter poorten uit. Toen dat zijn volk zag en hem dood vonden zonder hoofd in het bed zo braken se op en trokken weg en de stad werd zo verlost. Wat lezen wij in het Nieuwe Testament als van de heilige apostel Sint Petrus die Herodes zwaar in de gevangenis had gelegd en hem doden wilde laten. Wat geschiedde? God zond zijn engel en verloste hem uit de kerker; daar toen Sint Petrus zei: ‘Ҏunc scio vere, quia misit dominus angelum suum etcetera – nu weet ik voorwaar, dat de Heer heeft gezonden zijn engel en heeft mij verlost uit de handen van Herodes en van alle vervolging der Joden’. Dat die van Groningen ook wel mogen zeggen etc. Wat is daar ook geschied niet lange jaren geleden van de vorst hertog Albrecht van Beieren, graaf Willem van Holland en graaf Johan die Friesland zo in hadden en met volk bezet, zo gij hiervoor in het tweede boek van dit kroniek gehoord hebt. Wat is het doch toen al geweest! Als God het anders hebben wilde is het geheel veranderd en zijn ellendig weer uit weer uit Friesland verslagen en verdreven misselijk met wat zonde en kwaad dat geschied is in Friesland, vermits roof, brandt, moordt, doodslag in kerken, kloosters en in Appingedam van de vorst van Saksen; daar hem God vooral dit grote verlies, schade en nederlaag voor toe gekeerd heeft. Hier nu genoeg van; wel waren die die nog wisten waarheen dat wenden wilde want het is nog niet in het vat daar het in verzuren wil. Gunt me God dat ik dat einde beleef zo wil ik, als God het wil, u verder verklaren en schrijven naar mijn beste kunnen wat ik er van ervaar.

Deel III-N.

De Habsburgers veroveren grote delen van Friesland maar ondervinden veel last van de Geldersen en Groningers. (1515-1517)

1a Van toen de graaf van Oost Friesland weer thuis kwam van Dokkum, wat daarna geschiedde in Oost-Friesland etc.
Toen de graaf weer te huis kwam in zijn land van Dokkum uit West-Friesland en de Saksers en Zwarte hoop weer uit het land was, zo gij hiervoor gehoord hebt, zo heeft hij niet aangezien nog geacht dat bestand dat gemaakt was tussen de vorst van Bourgondië, van Saksen en van Gelre met hun adherenten en aanhangers van beide partijen, daar jonker Johan van Oldenburg, Heer Omke en jonker Christoffels mede in waren. En is van stonden aangetrokken met de knechten die hij met hem uit Friesland had en met zijn buren in jonker Christoffels land van Jever en deed daar al te grote schade vermits roof, brand en vangen en slaan en verbrandde Jever bijna helemaal uit. Daarna trok hij voort in Buttinge land en die van Buttinge vielen met hem toe. En kregen de vesting die diegene van Braunschweig daar in het land gemaakt hadden en sloegen alles dood die in de blokhuizen en kerken waren die gevestigd waren en die daaraf waren de ontliepen een deel. Toen de graaf zijn wil daar had voltrokken zo trok hij weer in zijn land; en die van Buttinge waren meenden over alle kwaad toen te wezen en meenden voort onder de bescherming der graaf te blijven zoals ze eertijds geweest waren en wilden de graaf liever houden voor een beschermheer dan de hertog van Braunschweig voor een landsheer. Dezen handel en aanslag en aftreden van die van Buttinge daar ze hem belofte, huldiging, plecht en eed deden zo ze de vorst van Braunschweig gedaan hadden vermoeide de vorst hertog Erik van Braunschweig, en versterkte zich daarop te paard en te voet, en kwam met groter macht weer in Buttinge land en sloeg alles dood voorvoet in het inkomen, wijf en kind en mannen. Toen hij wat in het land was sloegen se doe geen meer vrouwen nog kinderen dood. En de graaf had daar vele schepen aan het land en ze hadden zelf schepen liggen en daar liepen er veel op die zich in de schepen verborgen; en die daar niet in konden komen werden er velen van doodgeslagen en daarna hebben ze dat ganse hele land geplunderd en uitgeslagen en alles dat ze dragen en drijven konden van alle tilbare goederen, ossen, paarden, koeien uit de landen geslagen en gedreven. En daarna dat ganse hele land en huizen verbrand zodat daar weinig staan bleef. Zodat daar zoՠn grote schade gedaan werd vermits roof, brandt, moord, doodslag, zodat het niet goed te beschrijven is. En zijn met dezen roof uit het land getrokken en liet daar niemand van Braunschweig in om dat land in te houden; maar hij is voort met zijn leger gereisd naar het land van de graaf en wilde spijzigen en ontzetten de burcht te Stickhausen die de Braunschweig nog in hadden van de graaf. Toen de graaf dat vernam zo heeft hij zich daarop versterkt en stak de dijken door en liet de landen met water onderlopen, zodat de vorst van Braunschweig bekommerd en met grote moeilijkheid met zijn paardenleger weer uit het land kwam. Toen de hertog van Braunschweig aldus weer uit het land was zo trok de graaf voor de burcht te Uplengen die die van Braunschweig in hadden en heeft die weer gewonnen en ingenomen. Dus behielden nog die van Braunschweigs twee burchten van de graaf sloten die ze hem hadden afgewonnen als Stickhausen en de Vredeborg. Toen dit tussen beide partijen dus behandeld was zo trok de graaf met zijn oorlogsvolk in Heer Omken land en ging liggen voor Esens daar Heer Omke liggen had een keizerlijke en vaste burcht met en vlek en stad voor de burcht en meende de burcht en stad te winnen en lag daar een tijd voor. Toen hij nu daar geen gewin zag zo is hij weer opgebroken en gereisd naar zijn land, maar hij heeft daarin het land grote schaden gedaan vermits roof, brandt en schaden.
Item, toen de graaf nu weer in zijn land was zo heeft hij ook zijn gemoed willen koelen aan de westkant der Eems in Groninger land en schreef daar brieven in de Ommelanden tussen de Eems en Lauwers om van ze te hebben de 8000 Rijnse guldens die hij jaarlijks plag te hebben vanwege de vorst van Saksen als een stadhouder toen hij Groningen nog in had en eiste van de landen dat achterstallige met de belangrijkste. Toen dit nu de regenten, als een heer van Zwartsenborch en Arkels zo genoemd, die de vorst van Gelre in Groningen had, bemerkten dat de graaf de overheid en regering der Ommelanden dus aan zich nog meende te houden zo zijn ze overeengekomen met de Groningers en hadden angst dat de graaf zou overkomen en nemen Appingedam in en hij had alreeds op Delfzijl een vesting en blokhuis bezet met volk en zo mocht hij al deze Ommelanden daaruit hebben bedwongen. Zo is de heer van Zwartsenborch en Arkel, Roeleff Huynge, burgemeester in Groningen, Lubbert Cland, Raadsheer, met een deel volk heen getrokken in Appingedam en hebben de Ommelanden en buren daar gedaagd met schoffels en spaden om Appingedam onschadelijk te maken en de bolwerken te slijten en de grachten in te dammen. Toen dat de graaf vernam dat ze Appingedam zo wilden vernielen zo heeft hij vele van zijn buren bijeen geschreven om dat om te keren. En daar was al wat begonnen te slijten van dat staketten van dat bolwerk en de borstwering af gesmeten in de gracht. Toen de Groningers nu verhoorden dat de graaf zich versterkte om ze daar in Appingedam te bezoeken zo hadden ze angst om van een kwade kermis thuis te komen zoals ze eertijds met hem gehad hadden en zijn met hun volk opgebroken en weer te Groningen gekomen.

1b Duidelijke steunverklaring hertog Karel voor Groningen.
Toen deze zaken dus bijster verliepen tussen de vorst van Gelre en de graaf kwam de graaf in Appingedam toen de Groningers daar uit weren. En schreef de Ommelanden nog al bij lijf en goed en bij brandt om brandschatting nog te hebben. Zodat de Groningers niet konden weten hoe dat de vorst en graaf met elkaar stonden. Zo hebben de Groningers heen gestuurd meester Willem de pastoor te Sint Maarten, Peter Sickingen, indertijd burgemeester van de vorst van Gelre, om aldaar van de vorst zelf te horen en te vernemen, hoe alle dingen tussen de vorst en de graaf en mede die van Groningen en de Ommelanden gelegen waren en zodanige huldiging, plicht en eed als ze de graaf eertijds gedaan hadden, wat hij hen kwijt had gescholden; daar op ze de vorst van Gelre maarschalk Willem van Oij innamen en vanwege de vorst van Gelre huldiging, plicht en eed gedaan hadden met toestemming van de graaf van Oost-Friesland. Zo heeft de vorst van Gelre ze fatsoenlijk en genadig ontvangen binnen Zutphen en la hun aanbrengen goedaardig gehoord. En onder andere vele redenen aan beide zijden dat in het lang allemaal niet nodig is te verhalen, maar in het sluiten geantwoord: al hetgeen dat der stad van Groningen van zijn maarschalk in de huldiging heeft beloofd wilde hij hen nimmermeer in verkorten nog afbreken en land en lieden, lijf en goed bij de stad en landen opzetten met vele en meer redenen en woorden. En de vorst heeft hen gezegd dat hij zelf in zijn eigen persoon wilde fatsoenlijk komen te Groningen om aldaar alle privilegies van overheid, stad, landen en alle zaken met elkaar te behandelen en te maken zoals dat in het eeuwige gehouden zou worden. Daar die van Groningen hun afscheid van de vorst op hebben genomen en zijn wederom te Groningen gereisd. En de vorst van Gelre schreef de graaf een scherpe en strenge brief in Appingedam, daar hij toen nog was en zo gauw als hij de brief kreeg zo liet hij de Ommelanden ongemoeid om de schatting van ze te hebben en is weer uit Appingedam gereisd en weer getrokken over de Eems.

2Van dat blokhuis te Weerdenbras bij De Punt gelegen en hoe de Groningers dat te niet maakten etc.
De graaf van Bentheim had dat blokhuis Weerdenbras in vanwege de Saksen. Toen dan de vorst van Saksen uit Friesland geruimd was, zo gij voor gehoord hebt, zo lag de graaf daarop met grote onkosten zodat het hem tenslotte verdroot. Dat werden die van Groningen wijs en beraamden een dag met de graaf van Bentheim met toestemming en believen van mijn heer van Zwartsenborch, die het toentertijd in had vanwege de vorst van Gelre; en zijn getrokken naar Haren ter rechtszitting in de week voor Sint Pontianus anno 1516. En zijn aldaar met de graaf overeengekomen dat de graaf zou dat afnemen alles dat op dat blokhuis was: bussen, buskruit, alle huisgereedschap en tilbaar goed en al dat timmerwerk van het huis, klein en groot niet uitgezonderd. Daarna zouden de Groningers dat innemen en hun wil er mee doen; daarvoor zouden ze den graaf geven 700 Rijnse guldens te betalen te mei naast komend. En zo daagden die van Groningen de Drenten daar omtrent woonachtig en dat Gorecht om dat bolwerk te slijten, daarna ook de Friezen in Vredewold en Langewold en hebben dat voort in de grond vernield en gesleten.

3a Van de nederlaag die de graaf had voor Stickhausen en Appingedam en Delfzijl blokhuis te slijten, anno 1516.
Die van Braunschweig hadden nog Stickhausen in. Daar lag de graaf voor met macht om dat weer in te krijgen. Zo kwamen die van Braunschweig met grote macht in de week voor Sint Georgius anno 1516 en ontzetten de burcht en deden de graaf al te grote schaden aan zijn buren en mannen en ook mede een partij krijgsknechten, want het volk van de graaf was over een brug getrokken tegen die van Braunschweig. En toen de vijanden aandrongen en vielen tot hen in zo deden ze als buren plegen te doen en namen de vlucht en liepen naar de brug en naar de schepen zodat daar al boven 1200 dood bleven die verdronken en doodgeslagen werden. Zodat de graaf daar grote schade leed aan zijn beste buren en mannen en daar bleef ook een vaantje knechten omtrent 200. En de graaf met allel zijn buren was hiermee voor het hoofd geslagen en week terug na Aurich en Emden en kon voort eerst geen verweer voor zijn land doen en moest hem dat tevoren geven. Zo hebben ze hem grote schaden gedaan in het land vermits roof, brand en brandschatten door dat hele land tot hun goeddunkend. Toen de graaf deze nederlaag had zo had hij nog een blokhuis in op Delfzijl. Zo dacht hij dat het niet nut nog profijt te wezen om dat daar te houden met groter kosten, zo heeft hij zijn volk thuis laten komen met alles dat daar op was liet de vesting alzo staan. Van stonden aan zo heeft de provoost van Farmsum Bole Ripperda alle buren daar omtrent daar geschreven en hebben het gans en geheel vernield en gesleten. Desgelijks hebben de Groningers geschreven alle Ommelanden met schoffel en spade en hebben dat bolwerk ome Appingedam heel geslecht en in de gracht geëffend en weerloos gemaakt.

3b Vergeefse Franse poging tot verzoening van beide Karels.
De koning van Frankrijk had een dag beraamd tussen de vorst hertog Karel, koning van Spanje, aartshertog van Oostenrijk en Bourgondië etc., en hertog Karel van Gelre omme die te verenigen zoals dat aan de koninklijke majesteit gebleven was daar dat bestand voor van geschreven is. Op deze voorgenoemde dag zonden die van Groningen daar heen ter rechtszitting meester Willem Frederic, pastoor te Sint Maarten in Groningen, en meester Gelmer Canter, secretaris; maar daar werd niets behandeld dat de pijn waard is te schrijven. Daar werd nog een nieuwe dag beraamd op Sint Michael eerstkomend. Wat daar dan behandeld mocht werden komt nog te spraken, doch de reis kostte de stad wel omtrent vier honderd Rijnse guldens.

4 Van dat de vorst van Braunschweig met zijn helpers begonnen dagen te houden met de graaf van Emden.

De bisschop van Munster met ander scheidsrechters brachten de vorst van Braunschweig met zijn aanhangers en helpers en de graaf van Emden ter vriendelijke handeling en rechtszitting en hebben een dag gehouden te Bremen en daarna in het Sticht van Munster; maar de scheidsrechters konden de parten niet verenigen. En die van Braunschweig hadden nog in Stickhausen en de Vredeborg en hadden ook vele ruiters en knechten bijeen en vielen in het land van de graaf op Sint Bartholomeus dag anno 1516 en deden al te grote schaden met brandden in Oost-Friesland, van Aurich af tot naar Ophusen, de Langerijck met alle andere kerspelen en dorpen daar ze bij konden komen. En toen deze grote droefheid geheel geschied was en de huisman verdorven toen trokken die van Braunschweigs weer uit het land, en spijsden beide burchten de ze in hadden goed met kost en met volk. De bisschop van Munster die liet nog niet af zodat hij deze heren graag verenigd zou hebben; maar het wilde zo nog niet gevonden wezen.

5 Van de grote stenen toren buiten de Oosterpoort die de Groningers lieten neer breken etc.
Toen de graaf Groningen had in genomen en plicht, huldiging en eed ontvangen had, en hem geoorloofd was een vesting te maken – zo gij hiervoor gehoord hebt – zo had hij maken laten aan de noordwest hoek in de gracht van de burcht een stenen toren helemaal groot, dik en sterk. Toen hij nu Groningen verlaten had zo hebben de Groningers op Sint Bonifatius dag te slijten en in de grond neer te breken; want ze meenden als die vorst van Gelre te Groningen ingevoerd werd als hij dan zag zodanige vesting zo zou hij de toren niet hebben willen afbreken want wat het oog ziet dat bekoort het hart niet. En dat deze toren en vesting dus vernield en gesleten werd nam de graaf tot grote onwil de Groningers af.

6 Van Heer IJwesma huis dat de Bourgondiërs bezet hadden en de Geldersen innamen en Leeuwarden belegerden en meer andere dingen etc., in het jaar 1516.
Daar lag in Ferwerderadeel een sterke hoofdman woning, Jemme IJwesma huis. Dat bezetten de Bourgondiers om Ferwerderadeel en Dongeradeel en Dokkum dat de Geldersen in hadden mee te bedwingen in te houden en te brandschatten. Zo kwam de heer van Zwartsenborch en Arkel, de hertog van Gelre rentmeester, te Groningen en leende daar een noodslang en een halve kartouw met buskruit en kloten. En trokken met de macht met hun knechten en vele buren uit Dongeradeel, Ferwerderadeel en Kollum land voor dat voorgenoemde huis. En schoten dat door en weer door zodat de Bourgondiërs het niet houden konden en gaven dat huis op en gingen af behouden lijf en goed de vrijdag na Sint Bonifatius dag. /Toen nu de Geldersen, als mijn heer Leenert van Zwartsenborch, Hendrik van Arkele, erf rentmeester, met de West-Friese hovelingen die Gelre waren als Ianeke Douwema, Aemke Jarla, Janeke Unema, Sicke Douwens met hun partijlieden Vetkopers en namen met hen de Geldersen knechten die ze in Westerland hadden en schreven bij hen te komen alle West-Friese en de andere mannen uit Langewold en Vredewold en Hummerse. En trokken met die macht voor Leeuwarden en belegerden dat met groot volk. Maar Leeuwarden was zeer vast gemaakt met bolwerken en grachten en goed bezet en bewaart met bussen, geschut en buskruit en daar waren wel omtrent 150 krijgsknechten in en daartoe hun burgers en inwoners, zodat de stad goed bewaard was. En schoten daar zeer uit met hun grote geschut zodat de Geldersen niet naar de stad dorsten, dan men met een nootslang afschieten mocht. En zo maakten ze hun leger in het veen achter dat gerecht en tenslotte maakten ze nog een leger bij Wiswerd om Leeuwarden te beter te bedwingen. Maar ze achtten daar niet zeer op want ze koeien op de dag alle uitzonden uit de stad in de weide joegen en hielden alle dagen schietgevaar met elkaar. In de week voor Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart dag zond koning Karel van Spanje, aartshertog van Oostenrijk en van Bourgondië etc.,, in West-Friesland een grote hoop krijgsvolk te paard en te voet en kwamen te schip in het land boven 12000 sterk; daar boven 300 edelen mede en waren kostbaar uitgerust met zijden kleren en gouden stukken en waren allen uit Spanje daar gekomen en uit Oostenrijk en uit Bourgondië en daarmee waren behalve baanderheren, jonkers, ridders, graaf Fenicks, de graaf van Assou, (Nassau?) mijn heer van Kortrijk, graaf Floris van IJsselstein, mijn heer van Wassenaar met meer graven en heren, hun namen is God bekend. Toen de Geldersen de tijding kregen dat zodanig volk in het land gekomen was zo braken ze voor Leeuwarden bij avond en verlieten hun leger en daar bleef veel goed in het leger van laken, zijdewerk, kramerij en ander proviand dat die van Leeuwarden allemaal kregen en wonnen een grote buit. De Geldersen en Friezen weken in Sneek en Bolsward en de huislieden elk naar huis. En in Dokkum zonden ze twee vaandels knechten om dat in te houden en daar trokken ook in vele buren uit Ferwerderadeel en Dongeradeel. De Bourgondiërs trokken in Oldeklooster en daar omtrent en meenden Bolsward in te krijgen; maar ze konden daar geen gewin aan hebben. Zo trokken ze daar weer heen en belegerden ze Monke baijen (Munnekeburen?) en te Harlingen en daar omtrent en kregen Dokkum ook in dat de Geldersen in hadden.

7a Mislukte Gelders-Groningse aanval op Dokkum.
Toen de Bourgondiërs met de buren dus lagen in Dokkum zo kwamen de Geldersen uit Sneek en Bolsward met de hovelingen als Ianeke Douwema en Sicke Douwema met de Zevenwouden. En te Groningen lagen vele West-Friese hovelingen en buren. Zo kwam Hendrik van Arkel, de rentmeester de vorst van Gelre, te Groningen aan de Raad om die met hem voor Dokkum te hebben om de Bourgondische uit Dokkum te verdrijven. Zo hadden de Groningers een vaantje knechten van 150 in de stad, die deden ze de rentmeester mee en de West-Friese hovelingen en huislieden die te Groningen lagen trokken ook met hem hen naar Kollum daar ze de andere hovelingen vonden die uit Sneek en Bolsward gekomen waren met hun ruiters en knechten en buren. Toen ze daar bijeen verzameld waren zo wilde de knechten die uit Sneek daar gekomen waren en uit Bolsward niet mee en riepen al: ‘geld, geld,’ eer ze mede voor Dokkum wilde, want ze misten anderhalve maand soldij en bleven in Kollum. Doch dat vaantje knechten dat van Groningen gekomen was en hovelingen van Westerland en Langewold, Vredewold en Hummerse trokken voor Dokkum de dinsdag voor Sint Bartholomeus. Maar de knechten en buren met de ruiters die daarin waren kwamen onder de ogen uit Dokkum en de Geldersen namen de vlucht en weken terug naar Kollum. En daar werden er vele gevangen en weinig verwondt en doodgeslagen, want ze liepen al voer op naar de Wouden en verzamelden bij Kollum. Daarna lieten de Bourgondiërs komen hun ruiters omtrent 300 en een grote hoop krijgsknechten en meenden de Geldersen in Kollum allen te verslaan; maar ze werden hen wijs en zagen ze aankomen te voet en te paard als een stalen berg. En de Geldersen hadden ook bij hen omtrent honderd ruiters, zo namen de Geldersen de vlucht naar Groningen toe. En de knechten en buren stelden zich in de orde, en de ruiters en dat geschut van roeren en haken en handbussen en bleven achter daar ze hun ruiters mee afhielden en braken Gerkesbrug op zodat ze er geheel afkwamen. En braken Bomsterzijl ook op en trokken voor en weg naar Groningen en daar keerden de Bourgondiërs weerom. En daar werd weinig gevangen of dood geslagen. En daar werd een hoveling gevangen en heette Wijbe Sakelens en was burgemeester van Leeuwarden; die werd te Leeuwarden ingevoerd en de Bourgondiërs lieten hem berechten en zijn hoofd afslaan op een schavot in de stad voor de Brolbrug. En toen de Geldersen dus verjaagd werden geschiedde op Sint Lambertus dag.

7b Gewelddadige reactie van de Habsburgers in Friesland.

Daarna trokken de Bourgondiërs uit Leeuwarden en Dokkum de woensdag na Sint Bartholomeus naar Irnsum. Daar stond een heerlijk huis met twee Friese torens mogelijk vast en dat behoorde toe Epe Douwens; dat hij en de Geldersen hadden bezet en daarmee op was zijn zwager – ook een hoveling – en meer goede lieden kinderen, hovelingen en huislieden omtrent vijftig sterk. Daar legden de Bourgondiërs hun grote geschut, slangen en kartouwen voor en schoten dat huis door en weer door zodat ze dat opgaven in de Bourgondiërs handen; maar ze bedongen niet dat ze er af zouden gaan behouden lijf en goed. Daarom zo voeren ze dat al te ongenadig mee voort zat niet zoveel eerder gehoord is want ze hingen daar vele van de besten aan hun hals af in het huis, uit de vensters en uit de blokhuizen die lang hingen eer ze stierven konden; een deel lieten zo voor het huis berechten met het zwaard en lieten niemand leven.

Epe Douwens en zijn zwager namen ze gevangen mee naar Leeuwarden; daar werden ze beiden met het zwaard berecht. En voort verbrandden ze dat huis te Irnsum heel uit en alle buren. Ook verbrandden ze Oldeboorn en Akkrum heel uit zodat daar weinig staan bleef omdat Janneke Douwema woonde te Oldenboorn en Sicke Douwens te Akkrum en waren ook de belangrijkste met de Geldersen die deze oorlog regeerden. Toen dit dus gedaan was zo trokken de Bourgondiërs weerom in Dokkum en maakten daarin een sterk blokhuis aan de zuidzijde van de Oldebrug benevens de Hoogstraat. Item, daarna trokken de Bourgondiërs naar Stavoren en namen dat in en Workum en Hindelopen. Daarmee hadden de zee bezet, en mochten de van de Sneek en Bolsward in houden dat hen geen proviand toe gevoerd mocht worden. En daar deden de Bourgondiërs al te grote schaden op Geest mark land vermits brandt en roof; en daarna trokken ze in Lemmer en bezetten dat ook zodat daar ook geen proviand mocht in komen en ook te Taeke zijl. Zo kwam daar al te groot verbolgen onweer vermits een grote winde dat daar zo’n grote water en vloed ging over alle dijken zodat er in mensen leven niet zo’n groot water geweest was zodat de knechten en volk in Lemmer zich op de balken in de huizen en boven op de hooiblokken zich borgden en daar verdronk veel volk van watersnood in Friesland. Toen dat water weer zakte zo trokken de Bourgondiërs weer uit de Lemmer naar Stavoren en Harlingen, naar de hoge landen toe.

7c Gelderse troepen terroriseren Westerkwartier en Drenthe.
Daarna omtrent Sint Barbara dag in het jaar 1516 zond de hertog van Gelre 14500 knechten en 200 ruiters naar Friesland; die bleven liggen in Drenthe, te Anloo en te Noordlaren en Zuidlaren, want de Groningers wilde de hele hoop niet binnen hun stad hebben.
En de vorst van Gelre zond met de knechten een doctor geheten meester Wijnoldt binnen Groningen om te vinden en op te brengen een som geld die deze ruiters en knechten mee te bezoldigen. Maar de stad wilde daar geen geld uit hun stad te geven, maar ze hebben beliefd en zijn overeengekomen met de Geldersen regenten die daar toen waren en hebben beraamd en gezet een schatting op de Ommelanden en op den kloosters, geestelijk en wereldlijk, dat elk klooster en kerspel nar zijn rijkheid tezamen op 12000 Rijnse gulden binnen zes dagen te betalen. Dit hebben de Groningers dus met de Geldersen gezet en geordineerd buiten weten en toestemming der prelaten en Ommelanden; dat niet recht gedaan was dat men de lieden op zodanige grote schatting zou zetten buiten hun weten; maar zou het geweest zijn naar oude gewoonte zo zouden de landen gegeven hebben twee penningen en de stad de derde penning. Maar ze hebben gedaan zoals men zegt van de bakker die dat brood in de oven schuift en blijft daar zelf buiten. Toen deze schatting dus gevonden was zo zijn de knechten opgebroken en getrokken door Vredewold naar Kollum en hebben het daarin Kollum en Oostbroek land zo ellendig en droevig aangesteld vermits roof, brand en vangen en zo ongenadig zodat het niet goed te schrijven is en niet gespaard kerken nog kramen, juffers en vrouwen te verkrachten, gelijk of het Turken o heidenen geweest waren. En de opperste veldhoofd lieden die de hertog van Gelre daarmee had gezonden hadden geen gehoor over de hoop. Die van Groningen en de ballinge nuit Westerland hadden gemeend, de aanslag zou geweest hebben op de Bourgondiërs in Westerland en die in Dokkum lagen; maar het scheen ze waren nergens ander om gekomen dan dit arme Friesland aldus droevig te bederven. Toen ze daar dus een arme hoop gemaakt hadden en daar niet meer te eten en drinken was zo hebben ze alles mee genomen alles dat ze dragen en drijven konden en zijn in Aduard gekomen en de roof van beesten, ossen, koeien, schapen, zwijnen hebben ze te Groningen gebrachte en verkocht. En hoewel dat de huislieden in Langewold hun brandschat hadden al betaald zo werd hen geheel wel grote schaden gedaan in eten en drinken, stelen, roven en nemen; zodat van al deze vete hen tot nu toe niet zo’n onredelijke hoop geboefte in Friesland is geweest als dezen waren. En die van Groningen wilde in Aduard geen proviand, bier, brood nog eetwaar zenden. Zo hadden ze dat geluk dat daar een vorst kwam zodat ze met hun geschut en paarden over mochten komen. Zo trokken ze op naar Vredewold, naar Drenthe toe op de Harde en aten al voorvoet en bedierven alles waar ze heen trokken en in de Kerstmis hoogtijd waren de reizigers gelegerd in het klooster te Assen en de voetknechten in Rolde kerspel en wat last en onwil ze met de hoop hadden mag men denken. En hadden ze in Aduard langer gebleven zo zouden ze allemaal grote kommer geleden hebben en honger en dorst, want op de Heilige Kerstdag kwam zo’n grote storm en onweer, van wind uit het zuidwesten dat lang duurde en de wind ging in Sint Steffens nacht in het noordwesten zodat daar ging zo’n vervaarlijk vloed over alle dijken dat bovenmate was, zwaar en hoger water dan dat in lange voor tijden gedaan had en alle de dijken om Friesland verdorven en braken zeer. En toen de Geldersen waren gevlogen uit Kollum land – daar hiervoor van geschreven is – zo kwamen de Bourgondiërs na en openden Bomsterzijl en namen de dijk en alle aarde en planken van boven af en maakten en schans en bolwerk aan de westerzijde ome de Geldersen die in Aduard lagen daartoe keren dat ze niet weer in Westerland zouden komen. Toen nu deze storm en dat onweer kwam zo dreef deze zijl in met dijk en aarde in de grond en deed de zijlvesten over duizend Rijnse guldens schade, dat alles van deze oorlog toe kwam. Toen nu deze knechten dus in Drenthe gelegen hadden de hoogtijd over en de buren droevig hadden verdorven zo zijn ze opgebroken na Nieuwjaars dag anno 1517 en zijn getrokken in Twente. En daar weren vele buren geweken in Goor, dat een vlek was, bevestigd maar niet zeer sterk. Zo hebben ze die vlek aangevallen en met geweld gewonnen en hebben daarin omtrent 150 burgers en inwoners en buren en hebben geplunderd en daaruit genomen alles dat ze dragen en drijven konden. En zijn daar vaneen gescheiden en gescheurd elk naar zijn land daar ze in de winter lang mochten hebben; want ze durfden openbaar bij de hertog van Gelre niet weer te komen om dat se hun aanslag zo onredelijk in Friesland, in Drenthe en in Twente hadden aangesteld, zo gij hiervoor gehoord hebt.

8 Van hoe dat de Bourgondische Bolsward in kregen en Sneek belegerden, anno 1517.
De graaf van Oost-Friesland was weer gereisd uit Dokkum, zoals hij Bourgondisch was, naar Oost-Friesland. Zo kwam hij weer in Westerland te Leeuwarden bij de Bourgondische regenten als graaf Felix en jonker Floris van Egmond na de Heilige Driekoningen anno 1517. Zo hielden ze dagen met de Geldersen knechten die in Bolsward lagen en hebben met hen zo onderhandeld zodat ze de stad van Bolsward hebben opgegeven in de Bourgondiërs handen. En daar kwamen omtrent vijftig knechten van de hoop uit Bolsward – die niet Bourgondisch wilde worden zoals ze zeiden – te Groningen, maar ze bleven daar niet lang en elk trok weg van daar. Het was toentertijd zeer koud en vroor sterk ijs. Zo bereidden zich de Bourgondiërs met bussen en gereedschap van oorlog en met krijgsvolk van oorlog, daar nog toen een grote hoop met hen in Friesland waren, en namen mede met hen vele West-Friese hovelingen en huislieden en hebben Sneek belegerd met groot volk n vier legers; een hoop in het klooster te Thabor, een in Nijeklooster, een in de Aalsum, een in het kerspel te Tzum. Zo hebben ze alle dagen wel schietgevaar met hen gehouden voor de stad, maar ze hadden daar geen winst aan dan pijlen en loden want de stad was zeer sterk gemaakt met bolwerken en grachten en staketten; en de gracht vroor dicht op alle dagen. Toen ze daar een tijd lang gelegen hadden en geen gewin krijgen konden zo braken ze tenslotte op met hun bussen en geschut en trokken weer af elk naar zijn leger: van hen sommige naar Leeuwarden, als de graaf van Oost-Friesland en jonker Floris met hun knechten, graaf Felix in Kuner, (?) een deel in Bolsward, de anderen in Harlingen en Franeker. En Nijeklooster hielden ze in en lieten daar zoveel knechten in blijven zodat ze dat houden mochten; dat klooster was mogelijk vast met een gracht om dat klooster zodat men daarin niet licht kon komen.

9a Van nog enen dag die de koning van Frankrijk had beraamd tussen de twee vorsten van Bourgondiër en Gelre en meer ander aanslagen.
De koninklijke majesteit van Frankrijk had beraamd nog een dag van vriendschap opnieuw zoals dat in vriendschap naar het beste recht op zijn koninklijke majesteit begeven was tussen de koning van Spanje, aartshertog van Oostenrijk en Bourgondië aan de ene en de hertog van Gelre anderdeels, daar eertijds dagen van gehouden waren zo voor van geschreven is. Op de voorgenoemde beraamde dag zonden die van Groningen daar ook hen hun secretaris, meester Gelmer Canter geheten. En die bleef daar lang liggen, want daar werden vele dagen gehouden zodat de koninklijke majesteit niet kon bevorderen in vriendschap naar het beste recht, zodat meester Gelmer was uit wel 32 weken en kwam weer thuis op Witte Donderdag en bracht niet meer thuis dan daar was beraamd en aangenomen een bestand tussen deze voorgenoemde vorsten dat duurde zes weken lang en dat uitgaan zou de woensdag na meidag. Maar dat bestand werd niet zeer gehouden want de Bourgondiërs trokken omtrent 300 in Hindlopen en dat gelegen is bij de zeedijk en wilde dat wat beter bevestigen dan dat was en onder die waren wal dertig jonkers en goede mannen

9b Grote Pier verschijnt op de Zuiderzee en verovert Hindeloopen.

Zo was in Sneek een Fries geheten Grote Peer en was een grof, eenvoudige boer daar geboren en die werd van de Friezen die verbrand en beroofd waren opgeworpen voor hun opperste hoofdman en een voorganger. Die kreeg bij hem wel een 3000 buren en huislieden. En deze hoop deden veel oorlog te water en te land en trokken wel over in Holland waar ze roof en brandschatting kregen. Toen nu de Bourgondiërs waren in Hindlopen zo trok Grote Pier uit met zijn helpers Arkelsens, Ianeke Douwema, Sicke Douwens en de Geldersen knechten uit Sneek en trokken te scheep voor Hindlopen. En toen dat de Bourgondiërs vernamen zo kwamen ze uit die vlek en stadje tegen de Geldersen en het was zo droog zodat de schepen niet aan dat land konden komen, zo sprongen ze uit het schip in het water en treden te land en zetten zich in die orde bijeen en waren de Bourgondiërs veel overleggen en te sterk; zo weken ze weer in Hindelopen. En de Geldersen volgden hen na met de macht en vielen dat in want het was niet zeer sterk. Zo zetten zich de Bourgondiërs niet te verweer, maar elk zag om een goed heenkomen; zo werden daar velen doodgeslagen en gevangen van de Bourgondische jonkers en knechten.

10 Toen dit bestand uit was zo zond de hertog van Gelre in Friesland een grote hoop van knechten.
Daar was in Brabant en in het lande van Gelre en omtrent Utrecht verzameld een grote hoop knechten. Zo waren bij de hertog van Gelre die hovelingen van de West Friezen die goed Geldersen waren waaronder waren Janeke Douwema en Janeke Unema die de belangrijkste waren van deze oorlog. Toen dat bijstand nu uit was zo kwamen ze overeen met de hertog van Gelre dat hij heeft aangenomen deze hoop knechten en waren boven 8 of 90000 zodat daar nog tot dezen dag toe niet zo’n grote hoop knechten in Friesland gekomen zijn. En kwamen in Drenthe en voort in Friesland in de week na Sint Pancratius en Servaas en bedierven alles daar ze heen trokken van eten en drinken, zodat alle landen daarmee bedorven werden. Zo kwamen te Groningen de hertog van Gelre geschikte regenten van deze hoop van knechten met zekere credit en brieven aan de Raad van Groningen om hulp en bijstand te doen en de Bourgondiërs uit West-Friesland weer te verdrijven en steden, burchten en vestingen weer in te krijgen. Zo lieten de Groningers toe maken vele stormladders, ook sparren en horden en ander gereedschap om steden, burchten en vestingen mee te winnen. En hebben ook meegezonden drie keerbussen, een kleine halve slang en twee veldgeschut met kloten en buskruit. Zo zijn alle de West-Friese ballingen die toen te Groningen lagen meegetrokken met Ianneke Douwema en Ianeke Unema bij de hoop van de knechten en zijn bijeen verzameld te Kollum. Zo was in Dokkum een blokhuis gemaakt helemaal vast en de stad was ook vastgemaakt met een wijde, diepe gracht zoals gij voor gehoord hebt. En dat hadden de Bourgondiërs in; maar dat hem nodig was hadden ze zich kwalijk mee voorzien als met proviand en buskruit. En hadden daarin wal 900 rechtsinnige uitgelezen krijgslieden en ook vele hovelingen en buren die goed Bourgondisch waren. Zo trok de Gelderse hoop knechten voor Dokkum en belegerden dat om en om. En met het eerste aankomen zo vielen ze stad aan stormenderhand en meenden dat in te vallen en lieten daar vele doden voor die geschoten werden en in de gracht verdronken, want het was helemaal diep en breed en daar waren rechtzinnige krijgslieden in. Zo maakten ze de dam over het diep van Dokkum helemaal vast en breed daar men over met paarden en wagens mocht gaan; en meenden hen dat water daarmee weg te leiden uit de stadsgracht. Toen ze aldus daar lagen zo was daar groot lawaai onder de knechten om geld, want de proviand daar duur was van bier en brood, wijn en vis en de hertog van Gelre had hem weinig geld mee gegeven. Zo werden daar vervaarlijke grote schattingen gezet op de West-Friese landen omtrent Dokkum en op Groninger land tussen Eems en Lauwers om die knechten mee te bezoldigen; maar het help al niet want de hoop was te groot. Zo bedierven ze het hele Ommelanden als Dongeradeel, Ferwerderadeel, Dondingedeel (?) Kollum land, en zo ellendig dat het niet goed te schrijven os zodat er bleef geen koe, kalf, paars, os schaap nog zwijn, bedden, potten, ketels en alle huisgereedschap en spaarden kloosters, kerken, kramen nog geen godshuizen, vrouwen en jonkvrouwen te verkrachten, recht of het Turken of heidenen waren geweest. En die van Groningen de spijzigden de hoop met bier en brood, zout en ander proviand dat ze hadden en ontberen mochten. Toen ze dus daarvoor lagen en geen groot gewin hadden en waren geschanst vast aan die gracht zo zonden die van Groningen daarheen een noodslang en een halve kartouw en een getal van haakbussen met buskruit en kloten en schoten daarmee vervaarlijk in Dokkum en lagen daar voor in de vierde week. Zo begon in Dokkum de proviand te krimpen en daar was weinig buskruit in behouden en vernamen geen ontzet van de Bourgondiërs. En hadden ze dus geen gebrek gehad, ze hadden het wel houden kunnen. Zo zijn ze nochtans welgemoed geweest tegen hun vijanden met al lawaai te maken, met pijpen en trommels en ander geroep, recht of ze geen gebrek hadden. Tenslotte zijn ze ter sprake gekomen met elkaar om dat op te geven. Zo waren daarin sommige hovelingen en de knechten van de Gelre die Bolsward opgaven de Bourgondiërs; en scholden die uit en hielden ze voor boze wichten, die wilden ze niet uit gaan laten, dan op genade der vorst van Gelre. Dat wilde de gewone hoop van de knechten niet doen en wilde bijeen leven en sterven. Tenslotte zijn ze met elkaar ter sprake gekomen en overeen gekomen dat ze allen tezamen, hovelingen, knechten, burgers en buren mochten uitgaan vrij en veilig van lijf en goed, bij alzo dat ze zouden uitgaan met dicht geslagen vaantjes en de vorst van Gelre in twee maanden in geen vesting contrarie belegeren laten of geen slag met opgerichte vaantjes in het veld tegen hen te doen. Toen ze alle dingen met elkaar overeengekomen weren, zo was het toen op Sint Vitus dag op een maandag, de vrijdag te voren gaven ze dat op en gingen daaruit. Toen ze daaruit waren zo werd geordineerd uit de hele Gelderse hoop uit elke groep twee en daartoe veel zodat daar 8000 waren die Dokkum in zouden houden. En als de anderen hoop enige winst aankwam terwijl ze in een dienst bleven, daar zouden ze gelijke buit mee hebben. Zo brak de andere hoop op en trok weerom naar Langewold en door Vredewold in Drenthe en bedierven alles met een en drinken en paarden en wagens mee te nemen, al daar ze heen trokken. Zo was daarin Stellingwerf op de Haule en Stelling een rechter geheten Francke; daar war ze om uit geweest eertijds terwijl ze nog voor Dokkum lage, en die te vangen. Zo kwamen de buren daar omtrent zo sterk bijeen zodat de knechten moesten wijken en ze achtervolgden ze in Vredewold en daar in het Nijeburen kerspel sloegen zee daarvan dood negen knechten. En hierom verbrandden ze daar veel huizen op de Haule, Oosterwolde en Donkerbroek en deden daar vele schaden. En zijn voort getrokken naar Vollenhoven en dat klooster Sint Johannes kamp en te Kuinre en daar omtrent, waar ze het beste logies en proviand konden krijgen.

11 Van dat de hertog van Gelre deze hoop van knechten schikte en zond in Holland.
De hertog van Gelre liet komen veel schepen in de Kuinre daar deze hoop van knechten in ging en voeren daarmee naar Holland toe. En kwamen daar onverwachts aan te Medemblik en vielen dat aan met stormenderhand en wonnen dat in en sloegen alles dood die zich te verweer stelden en spaarden wijf nog kind, geestelijk nog wereldlijk en plunderden de stad gans heel uit en namen eerst daaruit al dat goed dat hen diende. Daarna verbrandden ze de stad geheel uit met kerken en godshuizen; daarin stond een mooi kerspel kerk met een hoge toren met leien bedekt die mede geheel uitbrandde. Daarna trokken ze voort door heel Waterland – dat men Friesland heette – heen tot Alkmaar toe en brandden daar en brandschatten en vingen en roofden daar zo’n groot goed zodat het niet goed te schrijven of te zeggen staat. Maar de steden als Horen, Enkhuizen, Monnickendam, Edam en andere vestingen en steden in Waterland vielen ze niet aan; uitgezonderd Alkmaar was niet vast; dat hadden ze eertijds tegen de Bourgondische heren gewaakt dat zie die stad weerloos moesten maken. Daar kwam deze hoop van knechten voor en de burgers stelden zich te verweer, maar de knechten vielen dat aan stormenderhand en namen dat in. En kregen daarin de stad zo’n groot goed met van te vangen, roven en namen het zodat het niet te zeggen of te schrijven is, want dat was een rijke stad van geld en goed en grote koopmanschap en woonden burgers, poorters en kooplieden in die groot geld en schat en kleinodiën bij zich hadden, dat ze alles namen en of losgeld stelden die ze gevangen hadden. En tenslotte, toen ze de stad dus gans en geheel uitgeplunderd hadden zo moesten hen de burgers en poorters nog beloven een grote som van geld als brandschatting opdat ze de stad niet geheel uitbranden; daar ze hen gijzelaars van de rijkste burgers en poorters voor moesten zetten om hen dat geld te betalen. Zodat deze hoop van knechten daar toen vonden zo’n grote buit zodat ze allen rijk werden, want ze kwamen in zo’n rijk land onverwachts daar niets uit gevlucht was en was niet gebrandschat en in menige jaren geen oorlog geweest. En toen ze deze grote roof en gevangenen bijeen hadden zo trokken ze daarmee uit het land naar het land van Gelre en trokken voor Haarlem door Sparendam en brandden dat heel uit en trokken voort naar Utrecht en naar dat land van Gelre. Daar ze deze grote roof hebben verdeeld en gebuit en te gelde gemaakt en de gevangen op losgeld gesteld.

12a Anno 1517.
Daarna trokken zo voor een stad geheten Asperen, gelegen bij Heukelum en Leerdam. Die stad had geen knechten in maar hun eigen burgers en inwoners, want ze dachten niet dat ze het hen vergelden wilde. Toen ze voor de stad kwamen zo zetten ze zich mannelijk te verweer en de stad had vaste poorten en muren en een goede gracht om de stad; zodat ze dapper een bestorming of twee weerstonden, zodat de knechten daar grote schaden voor leden van doden die ze daarvoor kregen. Maar tenslotte van de knechten waren er zoveel en hadden stormladders mee en vielen de stad op vele plaatsen aan en de burgers waren vermoeid in de bestorming zodat ze de stad in vielen en stormenderhand wonnen. En toen ze daarin kwamen zo gingen ze zo ongenadig om met dat volk dat daarin was dat het droevig is te schrijven, nog te horen, want ze vingen daar niemand, maar sloegen alles dood dat ze krijgen konden en spaarden wijf nog kind dat boven de drie jaar oud was, geestelijk nog wereldlijk. En de vrouwen en kinderen die te lijve gebleven waren die dreven ze allen uit de stad. En hielden de stad met al goederen dat daarin was voor zichzelf en hebben dat goed te gelijke verdeeld en gebuit. En daarin gelaten omtrent 800 die stad bewaarden en hebben de beste huizen bezet met hun vrouwenvolk en ook mede welke vrouwen de wat lichtzinnig waren die in de stad hoorden.

12b Krijgshandelingen op de Veluwe.
De anderen hoop trok weer in het land van Gelre bij de hertog en lagen op de levering omtrent Amersfoort, Nijkerk en Harderwijk. Ondertussen zo hadden de Bourgondiërs zich zeer versterkt en hadden bijeen verzameld een groot getal van ruiters en knechten; de sprake was dat ze hadden boven 1800 ruiters met opgetuigde paarden en boven 10 000 krijgsknechten. Met deze hoop hebben ze de Geldersen vervolgd in het land van Gelre daar ze nog lagen. Toen dat de Geldersen vernamen dat ze hen zo sterk achtervolgden en nabij kwamen zo braken ze op in alle legers en weken voor en weg elk naar steden en vestingen om hun lijf te bergen: van hen een deel naar Harderwijk, naar Elburg en naar Hattem en daar liep een grote hoop op dat huis te Wilp. Daar gingen de Bourgondiërs voor liggen; maar ze konden dat met haast niet in krijgen, Zo trokken ze daar weer af. En in deze loop en vervolg zo sloegen ze alles dood dat ze van de Geldersen knechten afrijden of aankomen konden en namen daarvan geen gevangenen. Ook ze verbrandden ze gans en geheel af de Veluwe zodat er zo te spreken niet een huis staan bleef en kregen al te grote onuitsprekelijke roof van paarden, ossen, koeien, schapen en alle huisgereedschap, potten, ketels en vingen vele buren en huislieden die ze op losgeld stelden en brandschatte elk naar het zijne, zodat ze een grote buit daar wonnen. Zodat de hertog van Gelre nu weer werd gedaan zoals hij voor Holland gedaan had. De hertog van Gelre was toen zelf in Arnhem. Daar werd ingelaten zoveel waar ze de stad mee mochten houden; de andere hoop ging liggen buiten onder de stad om hun lijf te bergen. De Bourgondiërs vervolgeden ze daar met macht en gingen liggen voor Arnhem, en legden al hun grote geschut, kartouwen en slangen op de berg aan de noordzijde voor Arnhem en schoten vervaarlijk tot hen in de stad; desgelijks schoten de Geldersen weer uit.

12c De bisschop van Utrecht bewerkt een Habsburgs-Gelders bestand.

Onder deze handel, de tijd dat ze dus in de oorlog waren, zo was de keizer van Rome in Brabant. Daar kwamen de heren bijeen, als de koning ambassadeurs van Frankrijk en de Bourgondische heren. Daar hebben deze heren opgericht en compromitteert en genomen een vrede en bestand tussen deze twee vorsten en daar voort op beraamd een dag ter vriendschap binnen Utrecht te houden in het bijzijn der nieuwe bisschop van Utrecht die hier wonderlijk veel goeds in handelde tussen beide partijen en zocht hierin niets dan een liefhebber der vrede, want hij was als een Bourgondische man geboren, broeder van de zalige bisschop David, de bastaardzoon van hertog Filips van Bourgondië. Toen deze vrede dus van de heren beraamd was zo werd dat van stonden aan met boden en brieven gezonden aan de hertog van Gelre en aan de Bourgondiërs die voor Arnhem lagen. Zo gauw als de bode kwam in het leger en voort aan de hertog van Gelre zo werd daar niet meer aan beide zijden geschoten en gaven gehoor aan de schriften en hielden vrede. Daarna van stonden aan zijn de Bourgondiërs opgebroken met al hun geschut en roof en gevangenen mede genomen en zijn van daar getrokken uit het land van Gelre. Daarna zijn de scheidsheren bijeen gekomen te Utrecht en hebben beide partijen bij hen voorschreven te komen; daar beide vorsten hun volmachtige raden ter rechtszitting hebben gezonden. En hebben daar lang tussen beide partijen gewerkt met naarstigheid en vlijt; maar konden daar toen nog geen eindelijke verzoening nog vriendschap in maken; maar de zaak en het geschil tussen beide vorst werd gesteld en gebleven aan de scheidsheren, stede en vast een vaste eeuwige verzoening te verhandelen en te maken. En daarop werd beraamd en gemaakt een bestand tussen de prins van Spanje, Oostenrijk en Bourgondië met zijn verwanten aan de ene en de hertog van Gelre ander deels, gedurende zes maanden lang en ondertussen zouden de scheidsheren de verzoening en uitspraak van doen en stede en vast en eindelijk te houden zonder tegenzeggen voor hen en hun erfgenamen en nakomelingen.

13 Van dat de graaf van Emden werd gedaagd voor de keizer tegen de hertog van Saksen.
De keizer van Rome Maximiliaan was in Brabant. Daar werd graaf Edzard van Emden gedaagd tegen hertog Georg van Saksen die daar voor de keizer grote klachten van hem deed vermits onrecht dat hij hem gedaan had in Groningen en Friesland. Van het bezwaar en ongelijk wil ik hier niet van schrijven; is voor in het kroniek genoeg van geschreven. Zo is de graaf met zekere vaste geleide daar heen gereisd voer de keizer en daar gehoord alle aanklachten van de vorst van Saksen en de vorst van Braunschweig die daar zelf beide waren te hoof voor de keizer. Daar de graaf in alle zaken heeft bedongen; hoe en in wat manieren wat voor de gewone man niet ter lucht, maar zijn geleide werd hem wal gehouden. En kwam weerom te huis te Emden op Sint Johannes de Doper avond met grote triomf en vreugde en bracht in dat hij alle dingen voor den keizer had verworven naar zijn begeerte; maar hij had daar gelaten zijn zoon en veel van zijn goede mannen te gijzel om te houden en voltrekken datgene dat hij voor de keizer had beloofd en aangenomen te doen.

14 Edzard herovert de Vredeborg.
Item, die van Braunschweig hadden nog in die twee burchten Stickhausen en de Vredeborg. Zo maakte de graaf van Emden een aanslag heimelijk en kreeg vele buren en knechten bijeen te Emden. En de sprake ging dat de ene meende dat zou gelden op Dokkum, de ander op Appingedam, de ander op jonker Johan van Oldenburg of op de Bourtange. Tenslotte in de week voor Sint Michael zo trok hij voor de Vredeborg onverwachts in de nacht daar ze nies van wisten; en daar waren vele van de graaf landzaten op, die maakten de burcht weer kwijt die van Braunschweig zoals ze de graaf afgewonnen hadden. En in de nacht zo kreeg hij de burcht weer in, eer de knechten die daar op weren te verweer konden komen. Aldus heeft hij al zijn land en burchten en sloten weer in, op een slot na geheten Stickhausen.

15a Van de nieuwe A poort die de Groningers lieten maken en hoe de knechten te Loppersum geslagen werden.
In de jaar Ons Heren 1517 op de 5^de dag van augustus op Sint Dominicus dag, dat was toen op een woensdag, werd de nieuwe poort ter A aangelegd en begonnen te maken die daar staan tussen dat bolwerk aan de Menners gracht. Harmen Kock was toen rentmeester en Roeleff Sissinge bouwmeester ter A; de legden de eersten steen der poort toen die aangelegd werd en legden goud en zilver onder de eerste steen. En de steen daar de poort van gemaakt is werd genomen van de grote toren en de poort daar de graaf had beginnen te maken buiten Oosterpoort in de Woert. Item, ook werd in hetzelfde jaar gemaakt de poort voor de Steentil tussen dat bolwerk van deze stenen van de grote toren.
Item, ook werd in hetzelfde jaar gemaakt Sint Antonius gasthuis voorde Oosterpoort en dat werd gemaakt van de kanselarij dat de graaf daar gemaakt had en dat stond op houten zolen; zo namen ze dat pannendak er af en de muren braken ze af en dreven dat hele huis en bijstaande werk over de straat op de plaats daar het nog heden de dag staat.

15b Groningen verwijdert afgedankte Gelderse troepen.
Item, in ditzelfde jaar toen dit bijstand tussen den beide vorst bedongen was, daar hiervoor van geschreven is, zo gaven de Geldersen te Dokkum een deel knechten verlof en zo kwam daarvan omtrent derde half honderd en werden door Groningen geleid en zo trokken ze naar Slochteren en Schildwilde en bleven daar liggen. Zo zond de graaf van Emden daar lieden aan en liet ze aannemen; maar ze zouden gaan liggen op de levering als te Loppersum en daar omtrent ter tijd dat hij ze behoefde. Dit werden de Groningers wijs en schikten uit op Onze Lieve Vrouwe avond Geboorte hun schutters en burgers die lustig waren en kwamen die knechten onverwachts over, want ze lagen ver van elkaar, en sloegen daarvan dood omtrent vijftig. De anderen vingen ze en brachten ze te Groningen. De volgen dag namen ze hen een zware eed af dat ze daarom niet zouden haten of nijdig worden of zouden binnen een jaar de vorst van Gelre en de stad van Groningen niet contrarie zouden dienen; en daarmee lieten ze hen gaan ter poort uit. Ik geloof, de eed zullen ze kwalijk houden, want geschiedde hen recht? Weet ik niet, is God bekend.

16 Van dat graaf Willem werd stadhouder gemaakt in Westerland van de Bourgondische heren.
Graaf Willem van Roggendorp werd stadhouder vanwege de Bourgondische heren en werd in West-Friesland gebracht van graaf Floris en graaf Felix in Leeuwarden; en toen ze hem daar gebracht hadden zo trokken ze weerom in Holland. En daarna zo schreef de voornoemde stadhouder een brief in Groningen waarin geschreven was de traktaat en handel, hoe de beide vorst en heren van Bourgondië en van Gelre ondereen in vriendschap verenigd waren, eeuwig voor hen en hun nakomelingen te houden. Zodat de hertog van Gelre zou de Friese landen verlaten en die stellen in handen der Bourgondische heren en zou weerom hebben zijn land van Gelre en alles dat tot de voorgenoemden land behoorde en daartoe een grote som van penningen. En toen die van
Groningen deze schriften hadden doorgezien en gelezen zo hielden ze dat voor een gekkigheid en zeiden: dat was maar een muiterij en werk van jonker Floris. En zonden dezelfde brief dn hertog van Gelre de hen daar wederom op schreef: dat was alles tezamen gelogen en daar was niets van zoals die schriften in hielden.

Deel III-O

Strijd en overlast in Groningerland en elders, zonder veel blijvend resultaat. (1518-1522)

1a Van dat de graaf van Oost-Friesland en Oosterse heren werden verenigd en verzoend dat anno 1517 viel.
Toen de Oosterse vorst en heren de Vredeborg dus kwijt waren geworden, als voor van geschreven is, zo hadden ze nog in Stickhausen, de burcht die ze met grote kosten per jaar moesten onderhouden; Zodat het hen tenslotte verdroot, want ze dagen toentertijd er geen winst meer zagen. Zo hebben daar heren tussen gewerkt dat ze in vriendschap met elkaar zijn verenigd; Zodat de graaf van Emden kreeg zijn burcht en alle zijn landen weer in vrij en vaardig en gaf de Oosterse heren een opmerkelijke grote som geld op dag en stonde te betalen.
1b Afgedankte soldaten veroorzaken overlast in het Oosten.
En toen hij dus zijn land al met een keer in had zo had hij nog bij hem in zijn land een grote hoop van krijgsknechten tot de som van 2000 die hij toen niet langer in zijn land behoefde. Zo zond hij de hele hoop hier over de Eems en kwamen op Kerstavond in Appingedam en daar omtrent op de dorpen naar Rottum en Warffum en Wijtwerd en gingen daar liggen op de levering op de huisman en kloosters en aten en dronken voorvoet op alles dat de buren hadden, want de hoop was groot en daar liep al bij hen en schrok boven alles dat spiesen dragen kon. En trokken dus gans Friesland omtrent Groningen gelegen om naar Aduard, Hummerse, Langewold tot Gerkesbrug toe; uitgezonderd de van Vredewold, die bedongen met de hoop en gaven hen een redelijke penning dat ze de landen geen schade eens deden. En toen ze de kost in Langewold op hadden zo trokken ze naar Opsterland en voort naar Drenthe in het Sticht van Utrecht, daar ze alles voorvoet op aten en dronken wat de huislieden hadden al tot Coevorden toe en trokken voort met de hoop in Twente naar Oldenzaal, Delden en Goor en daarop de andere dorpen. En toen deze knechten dus daar lagen op de levering zo was nog oostwaarts een grote hoop knechten bijeen de geen heer hadden, omtrent 330, zo zijn ze bij deze hoop gekomen in Twente zonder heer zodat de hoop helemaal groot werd. En hoopten dat het uit zou gaan tussen de beide vorsten van Bourgondië en van Gelre. Zo hebben de heren tussen dezen beide vorsten gehandeld en beraamd te Utrecht een bestand, dat duurde een jaar lang en duurde tot in het jaar van 1519 op de dag van Sint Geertruid. En toen dezen hoop van de knechten dus daar lag en hoorden dat dit bestand dus gemaakt was zodat ze geen vermoeden hadden daar enige dienst van te krijgen, zo braken ze op geleidelijk voort aan naar het land van Gelre en voort naar het land van Kleef en voort naar dat land van Moerse, zodat de ene heer ze de anderen toestuurde en aten en dronken alles op dat de buren hadden, want de hoop werd hoe langer hoe meer groter zodat de heren grote angst hadden omdat ze hun landen en lieden mochten verderven of steden o burchten te verliezen.

1c Tegenacties landsheren en vernietiging benden voor Venlo.

Tenslotte dat zich de vorst en heren als de Bourgondisch heren, bisschop van Keulen, de hertog van Gulik en van Kleef zich hier op uitrusten en versterkten te paard en te voet in lijdensweek voor Pasen. Toen de hoop van deze knechten vernamen van deze verzameling van deze heren zo zijn ze terug geweken naar dat land van Gelre en de heren met hun volk hebben ze allen achtervolgd met klokslag, met ruiters, knechten en buren al tot Venlo toe, de stad in het land van Gelre. En daar werden wel omtrent 5 of 600 dood geslagen; van hen sommige liepen over de sloten in bos en broek; de grootste hoop week onder de stad die zich vrij hield uit de stad met hun geschut. En hadden die uit de stad hen niet geholpen, daar zouden veel meer dood gebleven zijn. En dus kwam hun regering ten einde en die levend gebleven waren die liepen elk weer naar zijn land. En toen de Bourgondiërs in hun land kregen van deze hoop of die krijgskleren aanhadden, die hingen ze allen aan bomen en galgen. En die de hertog van Gelre kreeg, die Bolsward in Friesland de Bourgondiërs had overgeleverd, de liet hij ook berechten en de stad Kampen en van Zwolle lieten ook die berechten en op raden leggen omdat se in het Sticht van Utrecht, in Drenthe en Twente, dus op de levering hadden gelegen en de huislieden dus bezwaard hadden en hadden niet gespaard kramen, kerken en kluizen. En dus nam van hen een deel een kwaad einde en kregen loon naar hun werk.

2 Van een oproer van de burgers en gilden tegen Raad omdat ze geen bezegelde brieven van de hertog van Gelre kregen.
De burgers en gilden hebben gekozen 16 personen, een deel uit de Raad, een deel van de gilden, een deel van de burgers die mede met de Raad zouden helpen aanraden voor de stad het beste. Zo hebben ze overlegd dat de stad niet voldoende was bewaard en verzorgd met zodanige huldebrieven als ze ten eerste van de maarschalk Willem van Oij vanwege de hertog van Gelre ontvangen hadden. En hebben nieuwe brieven, privilegies en huldigingsbrieven ontworpen en geschreven en in het lang naar al hun eigen genoegen tot hun wil gezet en geordonneerd en hebben dat de hertog van Gelre zo gezonden; wat hij alzo in al zijn artikels heeft beliefd en toegestaan en heeft die het met zijn eigen zegel bezegeld en die van Groningen zo weer overgezonden; daar ze allen toen zo’n goed behagen in hadden en meenden toen, ze waren daarmee ten einde van alle kwaads overgekomen.

3a Van dat de hertog van Gelre Karel huwelijkte en van zijn feestdag dat was.
In het jaar ons Heren 1510 werd dat huwelijk gemaakt tussen hertog Karel van Gelre en de dochter van de hertog van Lunenborg en Braunschweig. En die feestdag ging aan de zondag na Lichtmis en Onze Lieve Vrouwe dag was toen op een woensdag. De stad van Groningen en hun Ommelanden werden mede gebeden te feestdag. Zo werd gezet en opgenomen een schot over de Ommelanden, als elk grasland een halve kromstaart en in de stad werd ook gevonden een opmerkelijke penning om mede te kopen een geschenk de vorst en zijn bruid te geven, zoals ze ook fatsoenlijk en kostbaar deden. Zo zijn uit Groningen geordonneerd en ter feestdag gezonden en getrokken meester Willem Frederik, pastoor te Sint Maarten, Raad indertijd der vorst van Gelre, en twee burgemeesters als Luleff Coenders en Clauws Scaffer en vanwege de landen de ritmeester Lenp. En hebben zich fatsoenlijk en kostbaar uitgerust alle tezamen met een kleding, de burgemeesters en ritmeester met zijden tabbaarden en kamelotten paltrokken te paard in hun harnas helemaal kostbaar tot 32 paarden tegelijk alsof het een graaf geweest was. Dat menige burger duchtte dat het zo kostbaar aangesteld werd dat werd gehouden voor een gekkigheid; daar ook andere plaatsen in het land van Gelre en in het Sticht van Utrecht hun spot mee hadden dat ze zo uitermate kostbaar deden en zich daar lieten zien. De vrienden van Groningen voorgenoemd trokken uit ter feestdag de maandag voer Onze Lieve Vrouwe Lichtmis en kwamen weer thuis op Sint Mathias avond. En dat ze daar zo lang ter feestdag bleven kwam aldus bij: want de vorst van Gelre was niet in het land, hij was bij de koning van Frankrijk want daar was veel te doen onder de vorsten en heren want de keizer was dood en was gestorven op Nieuwjaars dag. Zo werd die feestdag en feest meest gehouden zonder bruidegom want de vorst kwam weer in het and te Zutphen de woensdag voor Sint Mathias dag.

3b Kostenberekening van overdreven duur geschenk en kleding.

Item, dit waren de geschenken die de stad en land de vorst en vorstin daar brachten en overleverden: als in het eerste twee zilveren wijnkannen en twee zilveren schenkvaten verguld en zo kostbaar en kunstig gemaakt als men met handen maken konden en waren tezamen zwaar van gewicht boven vijftig mark zilver. Daartoe brachten ze vier vette ossen, zo groot en goed als bij menige tijden uit Groningen gedreven waren die in de stad stonden te koop en met voer en kost eer ze daar kwamen boven 150 Rijnse guldens van gewicht. Daartoe vier vette paarden die ook stonden aan de stad omtrent derde half honderd goudgulden van gewicht. Summa in alles was dat geschenk wel waard boven 1500 gouden Rijnse gulden van gewicht; boven al hier en boven alle onkosten dat de stad en landen meer kostte van paarden en gereide voor de paarden en hun kleding en vertering uit en thuis en andere onkosten en bellen sier, dat ook beliep omtrent 1000 Rijnse guldens. Summa summarium dat stad en landen dat feestdag wel omtrent derde half duizend gouden Rijnse gulden van gewicht.

4a Van Hendrik Gaijkinge en Frederik gebroeders dood geslagen werden in Aduard.
In het jaar Ons Heren 1520 zo weren daar twee gebroeders, de ene geheten Hendrik Gaijckinge, de andere Frederik Gaijkinge, geboren van Gaijkinge huis en waren van een oud ridderlijke geslacht en mede van de oppersten hovelingen tussen Eems en Lauwers. Die hadden zekere sommige heerlijkheden en privilegies in het klooster van Aduard vanouds; dat hen nu zeer weinig gehouden werd. En die privilegies, vrijheden en heerlijkheden kwamen her van een abt die geboren was van Gaijkinge huis, geheten heer Frederik Gaaikinge, boven anderhalf honderd jaren voorleden; de stelde zich te verweer tegen zijn wereldlijke gebroeders met oorlog en vete en was het Gaijkinge volk overlegd met macht en goed zodat hij zijn gebroeders en vrienden met macht afdrong en kreeg een groot part van Gaijkinge landen. Doch tenslotte werd daar een vriendschap tussen beide partijen onderhandeld – als ik heb horen zeggen – wat elk van de landen hebben zou. En die van Gaijkinge zouden hebben jaarlijks in het eeuwige van dat
convent van Aduard alle jaar op Sint Maarten avond een witte zwaan en een kapoen en een kan wijn en zouden int het eeuwige een mis houden in het kapittel huis en een brandende lamp voor het hele Gaijkinge geslacht. En als ze begeerden een kind van het geslacht dat geestelijk wilde worden zouden zie die in het convent aannemen. En als er enige van het geslacht verarmde die zouden ze geven en gunnen de kost zijn leven lang en tot wat tijden nacht of dag dat ze kwamen met hun dienaars zo zou men hen die abdij openen en geven hen daar bier en kost en wijn. En op alle Sint Bernardus dag zou men ze bidden ter statie in het convent en geven hem daar gebraden en gekookt op de tafel. En zo woonde die Frederik Gaijkinge op het belangrijkste huis dat hem ter scheiding gevallen was die nodigde ze en baden die daar te komen op Sint Bernardus dag anno 1521 en meenden dat ze daar genoeg aan gedaan hadden. En baden Hendrik Gaijkinge en Johan de jongste broeder niet want die woonden te Zuidhorn op hun vaders huis, Allert Gaikijnge geheten. Zo was deze Hendrik Gaijkinge zo stolt en onversaagde en koene man als tussen der Eems en Lauwers enig woonde en daarbij fris en goed van persoon gesteldt. En werd ontzien en gevreesd van geestelijke en wereldlijke die hem enig onrecht en ongelijk voor legde en mocht ook van de huislieden en buren geen ongelijk en onrecht lijden en ko ze goed verenigen en tevreden stellen, want elk ontzag zich vanwege zijn mannelijkheid zodat in mensen gedachte zijn gelijk in Langewold, Vredewold en Hummerse niet is geweest. En was dat hoofd van al zijn geslachte die toen leefden. Zijn vader Allert was geboren van Gaijkinge huis, zijn moeder Frouke was Clauws Caters dochter en hij had een huisvrouw, geheten Grete Gheert Wijcheringe dochter uit Groningen, en oude Johan Thema was Grete grootvader zodat hij was van grote vrienden en geslacht binnen en buiten Groningen. Toen hij nu niet gebeden was zoals zijn broeder voorgenoemd zo trok hij en Johan de jongste broeder daar heen te klooster ongebeden en aten en dronken mede in de refter met dat convent en andere gasten zoals het gewoonlijk was. Na de maaltijd gingen de drie gebroeders op de abdij om daar vrolijkheid te maken zoals hen dat toe behoorde. Zo werden ze daar niet vertoefd en geleid zoals hen dat toe behoorde. Zo werd Hendrik voorgenoemd kwaad en ging naar het portaal om naar huis te gaan en Frederik zijn broeder volgde hem en dat was een zachtzinnig rustige goede man en geen vechter en Johan de jongste broeder kwam achter na die heel dronken was. Zo was de kelner op de hof tussen de nieuwe poort en dat brouwhuis en deze kelner was een sterke wrede man geheten heer Sweer van Marwijk, van hovelingen uit het land van Kleef geboren. En daar was ook bij hem die biermeester, heer Hendrik van Steenwijk, en vele kapbroeders met vele knechten uit dat brouwhuis en langhuis; die deze Johan Gaijkinge bespotten en te vechten met hem werden. Toen dat de andere twee broeders zagen zo liepen ze met hun geweer tegen al dat convent volk, geestelijk en wereldlijk. En de kelner versterkte zijn knechten met woorden sterk aan te verweer zodat die twee gebroeders Hendrik en Frederik beiden voor de nieuwe poort doodgeslagen werden dat droevig en schade is. Zo te horen en te schrijven en in lange jaren zo' n groot ongeluk en droevige doodslag van zodanige geestelijke lieden is geschied in het convent van Aduard. En werden vermoord en doodgeslagen als razende honden, want Hendrik wed op het hoofd geslagen met een grote stok op het hoofdgeheel stuk zodat hij niet meer sprak, Frederik werd geworpen met een baksteen voor zijn hoofd zodat ze beiden dood bleven. God wees de zielen genadig.

4b Moeizaam tot stand komen van een verzoeningsovereenkomst.
Item, kort daarna in hetzelfde jaar viel de abt van Aduard, heer Elbert geheten, aan meester Willem Frederic en meester Evert Jarges, beide pastoors te Sint-Maarten, om een verzoening te verhandelen en te maken van het gestorte bloed van deze twee broeders, wat dat de vrienden met groter zwarigheid en bede de beide pastoors hebben beliefd. En zijn van beide partijen beraamd vier scheidsheren en beding lieden in te lossen, stede en vast, als meester Everdt Jarges, doctor en pastoor te Sint Maarten, meester Roleff Mepsche, doctor en pastoor te Bedum, Coert Koenders en Reijnt Dijuerdes, beide burgemeesters in Groningen; en meester Willem Frederic, doctor en pastoor te Sint Maarten als een overman. Welke overman en beding lieden deze voorgenoemde partijen stede en vast in het eeuwige hebben verenigd in manieren hierna beschreven. Als eerste zo zullen de twee monniken als de kelner en biermeester voorgenoemd en de kapbroeders als de hofmeester en brouwmeester Jacob de Mmulle, het kloosters te Aduard hun leven lang verwezen werden en niet daarin komen te wonen; desgelijks alle wereldlijke knechten die mede in dat gevecht geweest waren; en ook zo zullen deze voorgenoemde personen niet meer te wonen komen in geen klooster daar de abt van Aduard over visitator is. Daartoe zal dat convent en abt stichten en maken te eeuwige dagen twee vicarie, de ene te Zuidhorn in de kerk op Sint Catharina altaar en de andere in de kapel op Gaijkingedijk en zullen elke vicarie renten en vergoedden met 30 gouden Buitenlandse Rijnse gulden waarvan de beide priesters leven mogen en zullen doen ter week drie missen voor beide zielen. Ook zal dat convent geven twee plaatsen daar men die vicarie elk een huis timmeren zal, de ene te Zuidhorn en de ander op Gaijckingedijk en zullen geven te vertimmeren op elk huis 5000 stenen en zoveel pannen als men beide huizen mee bedekken mag. Item, ook zullen ze kopen en bestellen op elk graf een grote blauwe steen. Voert zo zal dat convent bekostigen en zenden een priester te Rome een bedevaart voor de beide broeder zielen te doen en zal in elke kerk van de zeven kerken lezen of laten lezen vijf missen. Item, ook zal dat convent in het eeuwige alle dagen houden en laten lezen een mis voor de beide broeders en ook in het eeuwige houden en hebben alle jaar de dag na Sint Bernardus dag een memorie en jaargetijde voor de beide broeders en elke priester van de monniken in het klooster zal dan mis doen die daar bekwaam toe zijn en zullen dan in het refter ter maaltijd hebben elk een maat wijn en een wit tarwebrood; ook zullen ze dan ook geven in het gasthuis vijf arme mensen een maaltijd en geven hen dan elk een stuiver in de hand. De voorgenoemde verzoening hebben beide parten aangenomen in het eeuwige te houden en te voltrekken voor hen en hun nakomelingen en vrienden.

5 Van de nieuw gekozen Roomse koning Karel, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië en koning van Spanje.
Als eerste wil ik een weinig schrijven van zijn afkomst en geboorte en zijn grote macht, hoewel ons deze materie weinig dient tot deze Friese kroniek, nog niettemin aldus veel. De Bourgondiërs hadden een part in van West-Friesland en de hertog van Gelre had in Groningen en de landen tussen Eems en Lauwers en een part in West-Friesland daar de vorsten om in oorlog stonden. Deze hertog Karel, nieuwe Roomse koning gekozen; aan zijn voorouders en geslacht had dat keizerdom lange aan gestaan, van keizer Sigismund, koning van Hongarije en Roomse keizer; en na hem hertog Albrecht van Oostenrijk, Roomse koning; en na hem keizer Frederik, deze was de zoon van de zuster van de voorgenoemden koning Albrecht. Deze keizer Frederik, de derde van die naam, had een zoon en was geheten Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk die na de vader keizer werd. Zo had dat keizerdom bij dit geslacht gestaan 110 jaar tot deze nieuw gekozen Roomse koning Karel, want keizer Sigismund werd gekozen in het jaar 1410 en koning Karel werd gekozen in het jaar 1520.
Hertog Karel van Bourgondië die de stad Neuss belegerd had jaar en dag en keizer Frederik die ontzette het en daarna werd hij doodgeslagen voor Nancy van de hertog van Lotharingen en de Zwitsers. Deze hertog Karel van Bourgondië liet achter een enige dochter, Maria genoemd; daar huwelijks keizer Frederik aan met zijn zoon Maximiliaan en nam haar in de echt. Die teelden kinderen te hoop: een zoon geheten hertog Filips en ene dochter geheten Margareta. De koning van Spanje had drie zusters. Zo we werd er een huwelijk bedongen zodat de koning van Spanje nam ter echt hertog Filips zuster Margareta voorgenoemd en hertog Filips nam weer ter echt de koning zuster van Spanje, geheten Johanna. De twee jongste dochters van Spanje huwelijkten, de ene aan de koning van Portugal en de ander aan de koning van Engeland. Hertog Filips en zijn huisvrouw Johanna teelden te hoop zes kinderen: twee zoon en de ene zoon was geheten Karel, die nu Roomse koning gekozen is, en de andere geheten Ferdinand, en vier dochters die allen tot hun jaren en wasdom kwamen; de ene huwelijkte aan de koning van Hongarije, de andere dochter aan den koning van Denemarken en van Noorwegen en van Zwedenrijk. Deze koning van Spanje stierf zonder wettige geboorte; zo viel dat koninkrijk van Spanje met alle andere koninkrijken de daartoe behoorden, als Castilië, Granada, Aragon, Sicilië en Napels aan hertog Filips voorgenoemd, aartshertog van Oostenrijk en Bourgondië met alle de landen daar hij zijn titel van heeft, want hij had de oudste dochter van Spanje. Hertog Filips nam alle deze koninkrijken in en regeerde het een tijd lang. En de kinderen bleven in Vlaanderen en in Brabant en daar in de landen en hij en zijn huisvrouw bleven in Spanje. En daar stierf hij; men zei, hij werd daar vergeven. Toen hij dood was zo trok hertog Karel, de oudste zoon, in Spanje en nam de koninkrijken in en alle landen en zijn moeder Johanna bleef daar bij hem in et land. Toen zijn overgrootvader keizer Maximiliaan gestorven was, zo kozen de keurvorsten eendrachtig te Frankfurt koning Karel van Spanje, koning van Castilië, Sicilië, Aragon, van Granada en Napels en aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië, van Brabant, Holland, Zeeland, Picardië en over alle hertogdommen en graafschappen in Oostenrijk; werd gekozen tot een Roomse koning in het jaar 1520. En in hetzelfde jaar werd hij te Aken ingevoerd en gezalfd en gekroond tot een Roomse koning in tegenwoordigheid der keurvorsten omtrent Sint Maarten en kwam voort tot Keulen met zoveel vorsten en heren en met zo’n grote triomf en kostbaarheid der vorsten en heren zodat men het niet geheel kan beschrijven, toen alle vorsten en heren der Rijk en uit allen landen zich uitgerust hadden met ouden stukken en alle andere kostbaarheden zodat er vorsten en heren weren daar zoveel en menigte van kardinalen, aartsbisschoppen en bisschoppen, keurvorsten, koningen, hertogen, markgraven, landgraven en vorsten van het rijd zodat men op een eenvoudige graaf of op een vrijheer of op een ridder niet meer achtte dan op een eenvoudige burger van Keulen. Zodat sedert Gods geboorte geen Roomse koning zo kostbaar werd gekroond en zo’n grote eer de vorsten en heren werd bewezen als deze gedaan werd en ook zoals men zeg zo is sedert Gods geboerte nergens zo’n rijke vorst van landen en lieden tot een Roomse koning gekozen als deze, want dat grootste deel van christenrijk komt hem en de zijn toe, uitgezonderd Frankrijk. Want alle koninkrijken van Spanje en die daartoe behoren, zo overgeschreven is, heel Oostenrijk met alle landen die daartoe behoren, alle de Bourgondische landen en die daartoe behoren, zo voorgenoemd is. Zijn ene tante, de zuster van zijn moeder, is een koningin van Portugal, zijn andere tante is koningin van Engeland; zijn ene zuster is koningin van Hongarije, de andere zuster is koningin van Denemarken, van Zweden, van Noorwegen en is van keizerlijk geslachte vanouds tot vanouds, zo voorgeschreven is; Zodat zijn gelijke in duizend jaar niet geweest is.

6 Van dat de hertog van Gelre zijn raden zond te Groningen om huldiging, plicht en eed te nemen van deze Ommelanden anno 5121.
In het jaar Onze Heer 1521 zond hertog Karel van Gelre zijn raden en zijn beveel lieden in Friesland te Groningen om van prelaten, hovelingen en eigen erven in de Friese Ommelanden huldiging, plicht en eed te ontvangen. Toen de Ommelanden kwamen te Groningen op het Raadhuis en hen zulks voorgehouden werd zo hadden de prelaten, hovelingen en eigen erven daar grote zwarigheid aan hem zulks te doen en bemerkten en waren beducht dat ze de vorst toch niet konden beschermen als daar een andere heer op ze wilden en als ze hem dan gezworen hadden mochten de landen daarbij in grote last komen; als zei niet gezworen hadden konden ze zich dan beter bedingen. Maar tenslotte met groter zwarigheid werden daartoe gedrongen van de Raad van Groningen met de Gelderse raden zodat ze moesten huldiging, plicht en eed doen, hoewel de dat niet graag gedaan wilde hebben. Want ze hadden de vorst van Gelre al binnen Groningen, wel was hij daar niet, want daar waren wel erf of twaalf in Groningen geestelijk en wereldlijk, die alle jaren geld van de vorst hadden dat zo droevig en ellendig uit dit arme Friesland boven God, eer en recht geschat werd. En dat waren van de oppersten die dit jaargeld aldus hadden en deze oorlog en werk met de vorst dus dragend hielden. De landen moesten alle jaren opbrengen en te schatting geven 7000 Rijnse guldens. Was dat voorgenoemde jaargeld niet geweest, ze hadden met 4 of 5000 Rijnse guldens wel toegekomen; maar die bij de blauwe zak dus waren als de pastoor meester Willem, meester Ulfart provoost te Loppersum, Lutken Hornken, Cort Koenres, Berent Conders, Lulof Conders, Roelof Huijnge, Clawes Scaffer, Lubbert Cland, beide Johan Hornken de jonge en oude, Peter Ulger; de oppersten hadden 400 Rijnse guldens, van hen sommige 300, een deel 200 of een part 100, de minsten hadden 50 Rijnse guldens per jaar. Toen nu deze prelaten, hovelingen en eigen erven met grote zwarigheid zo zijn ze daartoe gekomen dat ze elk apart hebben hun eed gedaan, elk alleen: de prelaten voor zich, de hovelingen voor zich en de eigen erven ook alleen. En hebben hun eed aldus gedaan: blijft de vorst van Gelre geweldig heer van Groningen en de Ommelanden, zo willen ze hem houden voor een heer; en wordt hij daar met macht of vriendschap van andere enige vorst en heren
afgedreven zo zullen ze van de eed ontlast blijven. En hiermee waren de Geldersen raden tevreden en de stad betaalde alle onkosten en wijn die ze gebruikt hadden; dat beliep wel boven derde half honderd Filips gulden. En daarna trok Lutken Hornken in Langewold, Vredewold en Hummerse en Mijdach en liet die te Zuidhorn bijeen komen en nam daar ook een eed vanwege de vorst die niet te Groningen gezworen hadden. Desgelijks trok hij voort aan te Winsum en liet daar ook komen de Ommelanden; en moesten desgelijks doen. Roelof Huijnge en Clawes Scaffer trokken in dat Oldambt en deden ook desgelijks.

7a Van een grote onwil en oorloog dat opstond tussen de twee steden Kampen en Zwolle.
In de jaar Onze Heer 1521 rees op al te grote oorloog en schadelijke verderving der stad Kampen en Zwolle en gewone Sticht van Utrecht; en kwam dus hier – want allen ding is te overwinnen, maar de wereld nimmermeer – want die van Zwolle waren zeer opgekomen bij de Groninger oorloog dat lang geduurd had daar ze markten van gekregen hadden en waren daar rijk bij geworden. En die van Kampen begonnen zeer af te slaan en te verarmen, want de IJsel en stroom buiten aan dat Zwarte water zeer toesloeg zodat de schepen niet goed op konden komen te Kampen; zo zeilden de schepen al op in het Zwarte water naar Zwolle zodat hun stad daar groot bij werd wat die van Kampen niet goed beviel. Zo hadden die van Kampen van oude tijden een tol gehad, van de bisschop van Utrecht beleent; men daar was in honderd jaren geen tol van geëist en gebeurt van de schepen die inkwamen naar Zwolle in het Zwarte water. Ook namen die van Kampen voor dat die van Zwolle met een zeker getal van schepen ter zee moesten voeren, met twee of drie grote Rijnschepen en nu begonnen te voeren zoveel als het hen geliefde dat die van Kampen meenden hen dat niet zo beliefde en was tegen hun oude privilegies en vrijheden. En begonnen op elkaar te letten en te bezetten, vangen en roven en namen aan beide zijden krijgsknechten aan.

7b Zwolle’ s keuze voor Gelre is een bron van veel ellende.

Dit verdriet tenslotte de bisschop van Utrecht Filips van Bourgondisch, zalige bisschop David broeder, die nu bisschop was met het ridderschap en steden; en namen het geschil tussen de voorgenoemden steden op en verbleven aan ze ter vriendschap naast het beste recht. Zo gebeurd, dat de bisschop moest op in Brabant en Vlaanderen bij de nieuwgekozen keizer Karel, koning van Spanje, aartshertog van Oostenrijk en Bourgondië die daar had een grote oorlog met de koning van Frankrijk om zodanige landen als Hoog Bourgondië, Picardië, Henegouwen en meer andere landen en steden die hij het huis van Bourgondië afgetrokken had toen hertog Karel van Bourgondië voer Nancy doodgeslagen werd. En ook mede om Milaan, dat de kamer van het Rijk was, ook ingenomen had en het Rijk afgetrokken. Welke beide vorsten, de keizer en koning van Frankrijk aan beide zijden verzamelden een machtig en groot volk te voet en te paard en de keizer vielen te hulp vele heren en vorsten zodat hij daarmee op trok in Frankrijk en deed daar machtige schaden. De Spanjaarden uit Spanje deden de koning van Frankrijk aan die zijde grote schaden zodat de koning niet wist waar hij de vijanden keren zou. Zo was de bisschop van Utrecht daar bij de keizer, want hij was een wijze heer en vorst en verliet dat Sticht van Utrecht; zodat hij tussen deze twee steden niets bevorderde of niemand van ridderschap en steden ook wat toe deed. Zo hebben die van Zwolle een helemaal domme en gekke aanslag gedaan daar veel droefheid en verdriet van is gerezen en gekomen en hebben hun rechte landheer en Sticht van Utrecht verlaten die ze huldiging, plicht en eed gedaan hadden, zonder rechte oorzaak en hebben de vorst van Gelre hertog Karel ingehaald en aangenomen voor hun heer.

7c De strijd concentreert zich om het bezit van Hasselt.

Zo heeft de hertog van Gelre voort Hasselt belegerd en wilde dat ook innemen. En die van Hasselt sloegen ze weer af zodat hij daar toen geen gewin op had. Zo zonden die van Kampen volk in die hen dat hielpen houden. Ook hadden ze binnen Hasselt een uit Friesland, geheten jonker Roelof van Ewsum die van Middelstum in Groninger gebied geboren was die daar binnen woonde, want hij was te Sneek gehuwelijkt; die wilde niet Gelders ween en die was sterk aan de zijde van Hasselt om de stad te houden, want dat Sticht met het ridderschap had daar binnen wel omtrent 6 of 700t knechten, zodat toen de Geldersen en die van Zwolle goed getroost waren. Doch ze belegden ze de stad met blokhuizen want er werd een gemaakt te Genemuiden en een blokhuis sloegen ze voor Hasselt over de brug en hadden ook volk te Zwarte water in het klooster en ook op de Zwarte sluis omdat er niets in komen zou. Doch kregen ze in wat ze wilden bij dag en bij nacht van Rouveen af en van Staphorst en de weg naar Ommen. Dat vernamen de Geldersen; ze verbrandde ze vele huizen te Staphorst en deden de arme huislieden daar omtrent grote schaden.

7d Groningen zendt mondjesmaat de door Karel gevraagde hulp.
Toen de vorst van Gelre daar dus in het verdriet was en geen groot gewin op ze had dan de buren en ommelanden te bederven zo schreef hij aan die van Groningen om hulp en bijstand, want hij was hun heer toentertijd, en begeerde dat ze hem zouden zenden voer Hasselt twee last buskruit en dat die van Groningen hem met macht en hun grote geschut van bussen zouden geven en belegeren Coevorden en winnen dat. Dat die van Groningen afsloegen en niet wilde doen. Doch zo zonden ze hem drie tonnen buskruit daar in het leger voor Hasselt en zonden aan de vorst meester Hendrik Eelderwolde, doctor en secretaris te Groningen, om ze daar bij de vorst te bedingen en om te horen wel oorzaak ze hadden dat ze hem die 200 knechten – daar hij eerst om geschreven had – te bezoldigen een mand en om de andere twee als om dat buskruit en om Coevorden te belegeren zo voorgeschreven is. Doch toen hij alle de verontschuldigingen had verstaan zo verliet hij zich om Coevorden te belegeren buskruit te zenden. En
zouden hem daarvoor geven 3000 Rijnse guldens: de Friese Ommelanden zouden geven 2000 Rijnse guldens en Groningen een 1000 Rijnse guldens; wat zo geschiedde. Die van Groningen namen hun 100 Rijnse gulden dat ze hem gaven op rente te Munster.

7^e

Stichtse troepen teisteren Veluwe, maar werden verslagen.

De Stichtse ruiters en knechten waren om getrokken van Deventer te Kampen en legerden zich daar om dagelijks te vechten en schermutselen met de Geldersen voor Hasselt en Genemuiden en deden elkaar dagelijks vele schaden. Zo trokken de Stichtse met hun ruiters en knechten en burgers en inwoners in het land van Gelre in de Veluwe om te roven en vangen en hadden een grote buit gewonnen. Dit vernam de hertog van Gelre en versterkte zich met macht en trok dn Stichtse tegemoet in de Veluwe en kwamen bijeen en hadden een grote schermutseling en slag onder elkaar zodat daar vele doden aan beide zijden bleven en vele gevangen en de Geldersen hielden dat veld en overhand en namen hen die roof. De schout van Deventer werd mede te Zwolle in gevoerd gevangen met vele andere burgers en inwoners, buren en knechten, die daar op losgeld gesteld werden.

7f Terreur Gelderse troepen in Drenthe met moeite afgekocht.

Toen de Geldersen en die van Zwolle deze victorie dus gehad hadden trokken ze in Drenthe en eerst voor Steenwijk omtrent 150 ruiters te paard en 1500 krijgers te voet met de ritmeesteres en twee burgemeesters uit Zwolle om uit te vorderen de brandschatting daar ze dat land van Drenthe op gezet hadden en hen geweigerd was niet te geven, want de drost van Coevorden had dat het land verboden. Zo hadden ze gewin op de stad Steenwijk, maar ze verbrandden daarna vele huizen daar omtrent en namen mee dat hen werden mocht. En kwamen voort in Drenthe en voort te Assen in het klooster en die geweldige hoop legerde zich in Rolde en daar verbrandden ze wel zeven grote huizen en schreven voort het hele land dood dat elk kerspel moest daar bij hen komen en brandschatting geven elk naar de grootte van het dingspel of kerspel. En al dat manvolk en buren weken voor en kwamen binnen Groningen en naar Friesland en in het Gorecht; en zonden priesters en andere boden met geleide bij de hoop te Rolde en elk kerspel bedong op een som geld, van hen sommige op 1600 Rijnse guldens, een deel op 1000, een deel 11 of 1200, zo voort hoger en lager, hoe de kerspelen groot of rijk waren; zodat het beliep een grote machtige som geld, omtrent 18 of 20 000 Rijnse guldens, dat dit arme land boven recht en reden en buiten hun schuld aldus droevig afgeschat en met geweld genomen werd en gebrand en af gegeten en gedronken en geslagen werd, als de manier van dat krijgsvolk is. Toen de Drenten dus in Groningen geweken waren zo kregen ze daar onder de kloosters en burgers een opmerkelijke grote som geld op rente en elk zette daarvoor rogge renten, jaarlijks te geven. En zetten de knechten de burchten uit Groningen en gijzelaars van de rijksten uit Drenthe die ze bij zich hielden en mee namen om hen dat geld te Zwolle in hun woning vrij te leveren. En braken daar op en trokken naar Coevorden om daar voorbij te trekken; maar dat was niet goed te doen want dat huis te Coevorden was goed bezet met krijgsknechten en veel geschut daarop zodat ze daar met dat opgetuigde tuig en geschut niet heen konden komen. Doch tenslotte had de drost angst, liet hij ze daar niet door dat ze hem die vlek bij nacht zouden invallen en verbrandden, zo heeft hij beliefd dat ze daardoor zijn getrokken met opgerichte vaandels en deden hem daar binnen geen schade. En trokken voort naar Twente en legerden zich eersten te Ootmarsum en te Uelsen en daar omtrent ome daar ook te roven en brandschatten en verbrandden daar vele huizen en trokken weer in Zwolle.

8 Van dat de Geldersen dat blokhuis voor Deventer wonnen en de brug afbrandden.
Die van Deventer hadden gemaakt een blokhuis voor hun brug. Daar trokken de Geldersen voor en wonnen dat stormenderhand en sloegen dat grootste deel dood dat daar op was en verbrandde de brug omtrent de helft.
Toen ze deze victorie hadden zo was de bisschop van Utrecht niet in het lande en was bij de keizer, misschien om bijstand. Zo kwam hij weer in het land uit Holland te Kampen en de Stichtse hadden vele krijgsknechten liggen te Steenwijk en te Vollenhove. Die van Kampen met de voorgenoemde knechten versterkten zich en ontzetten Hasselt en brachten daarin omtrent mee honderd wagens met alles dat hen daarin van noden was van proviand en buskruit.

9a Hoe de stadhouder, een heer van Moers te Sneek, met de Zevenwouden voor Steenwijk brandde.
De stadhouder met de Friezen kwam in de nacht onverwachts voor Steenwijk en brandde hen af voor de stad twee windemols en een huis of twee en daar waren wal een 300 knechten in, maar de Raad wilde niemand uit laten in de nacht en waren angstig om een verassing. En zo trokken ze weer af en deden toen meer geen schaden.

9b Stichtse benden plunderen op het Friese platteland.
Dit vermoeide die van Steenwijk en de Stichtse en verzamelden veel van hij krijgsvolk bijeen en trokken met die macht in Stellingwerf en in Schoterland omtrent Sint-Maarten in de Winter en brandschatten groot geld en verbrandden daarin Stellingwerf vele huizen en desgelijks in Schoterland, daar brandden ze op dat grote dorp Oosterzee en Delfstrahuizen en deden daarin het land grote schade met brand, roof en vangen. En trokken dus voort in Opsterland end Smallingerland en in Achtkarspel en legerden zich in Kollum en Gerkesklooster en Barge klooster en brandschatten al deze landen tot hun wil en kregen groot geld daarvan. Toen ze daar een tijd lang gelegen hadden braken ze daarop en trokken naar Westergo en voor Bolsward en meenden dat in te vallen. Maar het was sterk en daar weren vele buren in die ze afsloegen en daar leden ze schaden voor zodat ze daar geen groot gewin aan de stad hadden. En daar bleven ze een tijd lang liggen in open vlekken en kloosters, en kregen daar ook in Westergo brandschating. Zo trokken ze weer naar Leeuwarden en daar werden ze geloosd met proviand buiten de stad, want daar waren ze vrienden en trokken zo weerom in Barge klooster en in Kollum land en schreven in Dongeradeel om brandschatting, dat hen daar geweigerd werd want de stadhouder te Dokkum vanwege de Geldersen de wilde dat niet believen dat ze hen brandschatting moesten geven. Toen nu een harde winter was zodat men over alle stromen en wateren over dat ijs mocht reizen zo trokken ze over Dokkumer diep in Dongeradeel en haalden daaruit een grote roof en namen alles mee dat hen van waarde mocht zijn en verbrandden vijf kerspels daar in het land. En trokken zo weer uit het land met de roof en brandschatting door Vredewold; maar daar deden ze anders geen schade vermits brand, roof of brandschatting, maar ze aten en dronken met hen alles dat ze krijgen konden en namen weet eetbare kost, vlees, spek, boter en brood mede. Anders werd daar geen schade gedaan, want in Groninger land was toen geen prijs. En dus trokken ze voort in het land van Drenthe versterkten zich met een grote hoop van knechten.

9c De drost van Coevorden terroriseert Groningerland.
En zo had de bisschop een drost op het huis te Coevorden, geheten Frederik van Twickel, die werd de veldhoofdman van de hoop van deze knechten. Die trok met de hoop eerst in het Gorecht en eiste van hen brandschatting; want dat Gerichte van Selwerd kwam de bisschop toe, zo moesten ze hem brandschatting geven, zoals ze ook deden. Zo trokken ze voort in Duurswold om te roven en brandschatting te halen en vingen te Sideburen uit de kerk vele buren die daarin geweken waren en brandschatten dat hele land; desgelijks deden ze in het Oldambt en vingen daar en namen alles mee dat hem worden mocht en verbrandden te Zuidhorn drie huizen. Toen ze hun werk daar besteld hadden zo trokken ze in Appingedam en daar omtrent in de kloosters en schreven uit in de Ommelanden om brandschatting. De Groningers konden hen allen geen weerstand doen en zo schreven ze aan de hertog van Gelre en de Stadhouder van Sneek om bijstand.

Deel III-P

Wederzijdse overlast van troepen in Noordoost-Nederland; Karel V biedt Friezen amnestie aan; huldiging Karel van Gelre in Groningen en Drenthe. (1522)

1 Geldersen en Groningen verjagen Stichtse troepen.
In het jaar van 1522 omtrent Sint Petrus Stoel zond de hertog van Gelre een veldhoofdman, Michiel van Pommeren genoemd, met een 200 ruiters te paard goed uitgerust en daarbij omtrent 500 voetknechten. En de stadhouder van Sneek en heer van/ Moers kwam ook te Groningen met 200 knechten. De Groningers screen uit in de Ommelanden bij lijf en goed en bij de brandschatting dat de landen mede uit moesten. En de Groningers met hun schutters en omtrent 300 burgers die wachtten ze af met hun groot geschut en veldgeschut en de Geldersen hadden ook goed geschut mede zodat er een grote hoep volk bijeen verzamelde. En het had hard gevroren zodat men te voet en te paard met dat geschut over ijs mocht. Zo trokken ze uit met de macht na middag omtrent drie uren naar Appingedam, en bleven Գ nachts met de hoop in het klooster te Wittewierum. Dat vernam de drost met de hoop van het Sticht hoop die in de Appingedam lagen; zo braken de op toen het duister was en trokken weerom uit het lande naar Westerwolde en meenden dat de Groningers hem niet vervolgen zouden zodat ze niet zeer ijlden voort te trekken. Zo zijn de Groningers nagetrokken, en kwamen ‘s avonds te Westerwolde daar ze overnachten. De hoop van het Sticht was voor hen in het klooster ter Apel en dachten niet dat men ze vervolgeden. ’s Morgens vroeg waren de Groningers op te paard en te voet en trokken al uit. Toen de ruiters van het Sticht dat vernam zo braken ze op met de roof en gevangenen en trokken voor hen naar Coevorden; en de ruiters reden hen vrij na, maar ze durfden onder hun geschut niet. Zodat ze met al hun legertros, gevangenen en roof, dat ze voor hen uitstuurden, geheel weg kwamen zonder schade binnen Coevorden. Maar daar werd van achter veel afgetrokken en doodgeslagen die zich van de geweldige hoop begeven hadden en Գ nachts buiten het klooster gebleven waren hier en daar op de dorpen om te eten en drinken en ander schuimen en stelen, die achter bleven konden niet bij de hoop komen. Dus hadden ze anders gewin, want Coevorden dat huis was goed bewaard met knechten en geschut; waarop ze wel veilig onder mochten liggen. Zo kwamen de Groningers met hun geschut en hun burgers en buren weer thuis en de Geldersen bleven nog een tijd lang in Drenthe en verzamelden daar op de brandschatting die ze nog ten achter waren.

2 Van dat de Geldersen Steenwijk met deze knechten en hoofdlieden en Friezen belegerden etc.
Daarna gauw in dit in dezen voorgenoemden jaar anno 1522 in de Vasten kwam de stadhouder en heer van Moers en Michiel van Pommeren met deze knechten en de Zevenwouden en belegerden Steenwijk met hun macht. En daar waren binnen wel omtrent 300 krijgsknechten en vele buren die daarin geweken waren met hun eigen burgers en buren, zodat ze het hen niet graag nemen wilden laten. Zo was dezen Michiel van Pommeren een opzichtige krijgsman die vele victorie in oorlog gehad had met vorsten en heren en was bij de koning van Frankrijk lang geweest en slagen in het veld gedaan en ander steden en sloten met stormenderhand had helpen winnen en was zeer groot bij de koning en om zijn dapperheid zo zond hem die koning de hertog van Gelre. Toen ze nu Steenwijk belegerd hadden zo vielen ze dat aan stormenderhand en kwamen over de gracht op het bolwerk aan dat staket. En de knechten met de burgers en buren binnen Steenwijk stelden zich dapper te verweer en sloegen ze koen af van de bolwerken zodat daar een groot getal van knechten en Friezen daar gewond en doodgeschoten en geslagen werden. En deze Michiel van Pommeren de zijn lijf en leven dus lang in zo menige bestorming en slag bewaard had betaalde hier zijn mikken af en werd daar doodgeschoten met een bus in de bestorming. Zo trokken we weer ad met een klein gewin. De koning van Frankrijk en hertog van Gelre waren van zijn dood niet goed tevreden.

3 Van een nieuwe aanslag en belegering voor Steenwijk van de hertog van Gelre met de Friezen.
Toen nu de Geldersen en Friezen dus de nederlaag en verlies dus gehad hadden voor Steenwijk zo vermoeide hem hun schade en versterkte zich wederom om daar weer voor te trekken en te belegeren. Zo schreef de hertog van Gelre aan de stad van Groningen om hulp en bijstand met hun burgers en schutters en om hun grote geschut van kartouwen en slangen met kloten en buskruit daarbij. Zo hebben ze hem dat afgeslagen dat ze hem geen volk gezonden hebben voor Steenwijk; nog niettemin zo hebben hem de Groningers wat vertroost gedaan en hebben hem gezonden vier grote bussen: een kartouw en een slang en twee halve slangen met ijzeren kloten die elk daartoe dienden met een half last buskruit. En zonden die de maandag in Passie week met hun stadsschutters te Rolde; daar had de hertog van Gelre twee vaandels knechten die dat geschut daar ontvingen. En de Groninger schutters kwamen de dinsdag weerom in de stad; maar de bus schieters die dat grote geschut plegen te schieten reisden voort mede en bleven bij de bussen. En daar was een mee vanwege de stad geheten Eijse Iarges die toentertijd in de Raad te Groningen was om de bussen te bewaren en weerom te brengen; ook kon hij daar goed mee omgaan en meesterlijk schieten. Zo trokken ze met de Gelderse hoop met dit geschut voort van Rolde naar Diever en voort toe Havelte; daar bleven ze liggen. Toen die van het Sticht en de stad van Kampen dezen aanslag vernamen zo zonden ze in Steenwijk een vaantje knechten met groot geschut, slangen en halve slangen, met buskruit en proviand en anders dat hem daar binnen van noden was en versterkten hun bolwerken met staketten en hun grachten, zodat ze van de Geldersen hoop getroost werden. Toen dat de Geldersen vernamen dat ze binnen Steenwijk bijna zo sterk van krijgsvolk waren als zij daarbuiten waren zo bezweek hen de moed en trokken weerom met dat geschut naar Rolde. Daar bleven ze liggen en zonden de Groninger bussen weer te Groningen op Sint Jurrien dag. En bleven daar te brandschatten dat land van Drenthe en namen alles mee dat ze krijgen konden en trokken daar weer uit het land van Drenthe naar Zwolle en lieten Steenwijk berusten en in vrede. En hadden ze langer in Drenthe gebleven, die van het Sticht als die van Deventer hadden vele ruiters en knechten en die van Hasselt en van Steenwijk hadden vele knechten, die wilden ze bezocht hebben; maar ze werden dus wijs en ontkwamen uit het veld met klein gewin.

4 Van sommige West-Friese hovelingen die uit Groningen gebannen werden op bevel der Geldersen.
Daar was een van de West-Friese hovelingen, geheten Janeke Douwema, daar oor een weinig in de kroniek van geschreven is, en was de belangrijkste met zijn aanhangers en vrienden zodat de West-Friese de vorst van Saksen rebels en contrarie werden en dat hij uit Friesland verdreven werd en de hertog van Gelre in West-Friesland inhaalde en de vorsten volk in Sneek invoerden. Zo had de vorst van Gelre deze Janneke Douwema met zijn vrienden als Jouwe Jowsma, Jan Rouwerda, Sicke Douwens, Aucke Jarla en Janneke Unema grote beloften en jaargeld beloofd met zegel en breve. Zo had de vorst van Gelre een stadhouder en was een heer van Moers, en een kanselier, geheten doctor Huge van Peize, in West-Friesland gezet vanwege de vorst van de landen met deze voorgenoemden hovelingen te onderhouden en te regeren. Dit duurde een een tijd lang; tenslotte werden deze Gelderse beveel lieden en hovelingen het oneens om dat regiment in de landen en de hovelingen voor genoemd kwamen te Groningen en sloegen zich daar deel neer te wonen met wijf en kind en woonden daar wel en twee of drie jaar lang. Dit beviel en beliefde de stadhouders en de kanselier van West-Friesland niet en bestelden dat met de vorst van Gelre dat ze terug zouden komen in West-Friesland om te wonen of men zou ze uit Groningen en Friesland bannen en verleggen; wat ook zo geschiedde. Zo zijn ze eerst getrokken naar Zwolle daar ze een tijd lagen om hun penning te verteren. Daarvoor schreef de vorst ook aan den Raad van Zwolle dat hen de stad daar verboden werd en moesten ruimen.
Zo trokken ze te Kampen en sloegen zich daar ook neer om daar te logeren en hun penning te verteren. Daar werden se ook beschreven van de vorst als voorschreven is. Toen trokken ze te Utrecht; daar lagen ze een tijd lang en daar geschiedde desgelijks. Daarna zijn ze gereisd te Munster en hebben zich daar neer geslagen en hun penning verteerd daar ze met vrede gebleven zijn zo lang als het hen beliefde. Toen de nieuwe Roomse koning gekozen was en te Keilen ingevoerd was toen hij te Aken gekroond was zo zijn ze naar Keulen getrokken naar de nieuwe Roomse koning en hebben daar hun nood en gebrek zich beklaagd. En hebben daar hun afscheid genomen en weerom te Munster gekomen daar se nog een tijd lang zich hebben opgehouden. Tenslotte zijn ze daar opgebroken en zijn gereisd en getrokken aan de keizer die toen was in Brabant; daar ze goed zijn ontvangen en onthouden. En hun drie hovelingen als Janneke Douwema en Jouwe Jowsma en Janneke Unema waren bijeen gebleven die bij de keizer kwamen; de anderen waren weerom gekomen in Friesland op hun goed en land. En Janneke Douwema en Janneke Unema huisvrouwen met hun kinderen waren gebleven te Groningen te wonen en woonden daar een tijd lang nadat hun mannen voorgeschreven uit Groningen verbannen waren zo overgeschreven is. Zo werd ook besteld van de Geldersen beveel lieden dat de vrouwen met de kinderen uit Groningen werden verdreven; ze hadden hun hoofdman woning en land en goederen liggen in Friesland, daar trokken ze op te wonen. Janneke Douwema huisvrouw trok toen naar Ferwerd en Janneke Unema huisvrouw op de Ruigewaard. En de Geldersen beveel lieden binnen Groningen lieten al hun goederen toeslaan en geboden hun meiers die huur te brengen in hun handen en maakten daar tafel goederen van voor de vorst van Gelre. Hoe lange dat ze in het opbeuren waren wik ik nog schrijven in het vervolg der jaren. En dezen hoogmoed en geweld en schade van het goed stond deze hovelingen niet goed te lijden, indien dat ze enige manieren met enige vorst en heren hulp wisten te keren zo hen dat toen van grote nood was want ze waren dus droevig en ellendig van hun goederen en land verdreven.

5 Van dat blokhuis geheten Korfhuizen dat die van het Sticht wonnen voor Hasselt anno 1522.
De Geldersen hadden gemaakt een blokhuis te Hasselt ten einde van de brug daaruit ze die van Hasselt zeer benauwden. Dat wonnen de Stichtse en die van Hasselt weer en sleten dat af in de grond en smeten dat bolwerk in de gracht. De knechten die daarop lagen die gaven het op met behoud van lijf en leven, maar ze begingen daar geen grote dank van de Geldersen en die van Zwolle.

6 Genemuiden hadden belegerd die van het Sticht en dat ontzetten de Geldersen en Zwolsen.
Genemuiden dat was zeer sterk gemaakt met bolwerken, staketten en grachten en goed bezet met krijgsvolk en met geschut en buskruit. Zo zond de keizer de Stichtse hulp een groot getal van knechten en de van Deventer en Kampen met de Stichtse hadden ook ruiters en knechten in hun soldij. Ze belegerden ze daarmee Genemuiden met een grote hoop te voet en te paard en verschansten en groeven zich daarvoor. En legden een hulk in het Zwarte water met balken en hout alom behangen en vastgemaakt waarvan ze schieten mochten met kartouwen en slangen; daar ze die van Genemuiden zeer uit benauwden te water en te land zodat ze dat niet lang konden gehouden hebben, hadden ze geen ontzet gekregen. Zo hebben de Geldersen en Zwolsen zich versterkt met volk dat ze uit het land van Gelre o brachten en de burgers en inwoners van Zwolle en hadden ook wel boven en 1000 krijgsknechten en omtrent 200 ruiters en trokken daarmee naar Genemuiden te ontzetten. En lieten hun geweldigen hoop liggen tussen de Zonneberg en de dijk en zonden vooraan een verloren hoop omtrent 400 met roeren en hun handbussen. Toen dat de Stichtse die voor Genemuiden lagen vernamen zo braken ze op te voet en paard de vijanden onder ogen en lieten omtrent een 300 in hun schans bij hun geschut. En toen ze bijeen kwamen zo waren de de ruiters voor de orde en de knechten kwamen daarna. Zo kwamen die van Genemuiden uit en sloegen die uit de schans die daar gebleven weren zodat ze moesten wijken op hun hoop. En die van Genemuiden volgden hen na en dreven ze over een sluis die in de dijk lag en braken de sluis open zodat ze daar niet weer over mochten komen met dat opgetuigde tuig. En de Geldersen en Zwolsen drongen aan met de verloren hoop met dat geschut en schoten met de roeren vervaarlijk op de ruiters, zodat ze terug moesten wenden en reden op hun eigen vol en braken hun orde zodat elk de vlucht nam en zetten he top een lopen te veld en langs de dijk. En toen ze kwamen bij de sluis, de opgebroken was, zo konden de ruiters daar niet over met de paarden en de Geldersen kwamen hen dapper na en vingen er veel te voet en te paard, zodat er over 1500 gevangenen te Zwolle in gebracht werden. De anderen die ontliepen kwamen naar Hasselt en in het Zwarte water, daar hadden ze liggen vele schepen waarmee ze overkwamen en trokken naar Vollenhoven en Steenwijk en kregen daar schepen en trokken daarmee naar Holland. En deze victorie was meer miraculeus dan macht van volk, want dit deden de Geldersen omtrent 3 of 400 en hun geweldige hoop kwam daar niet bij en verjoegen boven de 4000 met die ze vingen en sloegen; de doden was niet rechte veel die geslagen werden aan beide zijden, niet over 200 en die verdronken meest. En toen ze deze victorie aldus gehad hadden zo kwamen ze verder over in het land van Drenthe en brandschatten daar een groot goed van het ene dorp en buurschap tot de andere zodat de armen lieden zwaar was op te brengen. En de knechten bleven liggen te Anloo en te Zuidlaren en Noordlaren en daar omtrent en werden uit Groningen gespijsd van bier en brood voor hun geld. En de ruiters met dat opgetuigde tuig kwamen in Groningen en werden daar gelogeerd voor hun geld; de ruiters was omtrent honderd paarden en de knechten waren vier vaantjes, omtrent 400.

7a Van dat de keizer zond in Friesland hovelingen en ballingen met veel volk.

In het jaar Ons Heren 1522 omtrent Pinkster nacht zond de keizer over in West-Friesland een grote hoop en getal krijgsvolk met bevelsheren vanwege de keizerlijke majesteit met gouden bullen en brieven die bevatten vele privilegies en vrijheden, die de keizerlijke majesteit de Friese landen mede voorzien en begiftigd had. Waaronder die hoop voorgenoemd mede waren de verdreven hovelingen, als Janneke Douwema, Jouwe Jowsma, Janneke Unema, Sicke Douwens, die de hertog van Gelre uit Groningen en Friesland had gebannen en verdreven zo als gij hiervoor gehoord hebt. Zo zijn ze eerste te Stavoren aangekomen en geland met hun volk en hebben mede gebracht vele arbeidsvolk, wel 4 of 500 gravers, en hebben Stavoren vast gemaakt met grachten en bolwerken en staketten.

7b Gelders-Groningse tegenmaatregelen in Noord-Friesland.
Toen dit die ruiters en knechten vernamen die te Groningen en in Drenthe lagen, zo voorgeschreven is, zo heeft de graaf van Moers geschreven aan de beveellieden der voorgenoemde knechten om hulp en bijstand. Zo zijn ze aangevallen de Raad van Groningen omdat de halve stad met de schutters zouden met hen reizen in West-Friesland tegen hun vijanden; met de Ommelanden als de derde man tussen Eems en Lauwers, wat hen geweigerd werd. De landen wilde niet verder reizen met de stad dan op hun palen van de landen als tot Gerkesbrug. Doch zo zond de stad mede uit omtrent 300 zo van schutters, zo van burgers en buren de lustig weren hun soldij te verdienen, elk vier gulden per maand dat over de hele stad gevonden werd. Zodat ze een vaantje oprichtten; Johan Hilbrandes was vaandrig en Peter Ulger en Roeleff Mepsche waren bevelslieden vanwege de stad. En zijn met deze Geldersen ruiters en knechten opgetrokken, als eerste te Dokkum en daar verzameld met sommige Friezen uit Achtkarspel en het land van Oostbroek een twee dagen lang en zijn voort gerukt naar Maringaarde en voert te De Bilt en hebben dat grootste deel afgebrand en geroofd alles dat ze daar op vonden van paarden en ander goed en voort naar Harlingen en Franeker, Berlikum en Stiens en brandden weinig, en namen alles mee dat hen worden mocht. En dreven dat roof onder Dokkum en daar kwam al veel dat naar Groningen gedreven werd dat een deel daar verkocht werd en een deel werd weer ingelost van diegene de na kwamen, van hem sommige losten het weer voor Dokkum. Zodat daar ook een arme hoop volk gemaakt werd zo ook in Drenthe gedaan was, als voorschreven is. Zo als het scheen, de hertog van Gelre had de ruiters en knechten niets te geven, dan dus in land te zenden en dn armen huisman dus droevig te schatten en te beroven boven recht en redelijke oorzaak daar ze hun soldij van moesten halen, die dat niet genoten hebben. Is het recht? God mag het weten.

7c De meeste Groningers deserteren onderweg.

Toen ze dus hadden geschuimd van roof en brandschattingen en alles dat hen worden mocht zo braken op de voetknechten en lieten de ruiters te Dokkum en trokken door Smallingerland en Opsterland naar Sloten. En toen ze kwamen in Smallingerland zo staken zich bij nacht de Groningers af van de hoop en trokken weerom door Vredewold naar Groningen en kwamen bij 10 of 20 heimelijk in Groningen en lieten Peter Ulger, Roeleff Mepsche, Johan Hilbrandes, die dat vaantje had uitgevoerd tot een 8 of 10 personen achter, waar ze geen grote dank aan begingen dat ze van hun vaandel liepen zonder verlof. En de beveellieden en oversten voorgeschreven van Groningen moesten mede met de Geldersen te Sloten. Hoe graag ze dat deden mag ge denken.

7 Plundertocht in Friesland en kaping van Duitse Hanzeschepen.
Item, de ruiters die te Dokkum bleven lagen die vertoefden daar drie of vier dagen; en die van De Bilt kwamen weer thuis met hun vee en goed en om hooi en koren toe bergen dat toen rijp was. Zo trokken de ruiters en knechten weer uit Dokkum en weer op De Bilt en vingen en bonden alle mannen die ze krijgen konden en namen mee een grote roof van beesten en brachten dat mede te Dokkum waar dat verdeeld en gebuit werd. En toen ze dat losgeld van de gevangenen en de buit van die roof hadden zo bleven ze nog liggen te Dokkum om den huisman te schuimen en te beroven.
Toen ze Sloten en op Tjerkgaast en Wickeld vier dagen gelegen hadden zo rukten ze op naar Stavoren en maakten hun leger op Gaastermeer land en te Hemelum in het klooster en drie of vier dagen lang. Vandaar trokken ze met de hele hoop in Workum en namen voorvoet op alles dat hen worden mocht, van vriend en vijand, te water en te land. En te Workum is een goede haven ter zee. Zo trokken ze uit met oorlogsschepen en hebben genomen wel 11 of 12 grote schepen van het Oosten die een part thuis hoorden te Hamburg en te Bremen met groot machtig goed van allerlei als rogge, tarwe, koper, pek, teer, was, vlas en bontwerk en spaarden vriend nog vijand. Zo schreef de stad van Hamburg en Staden en dat land te Holstein aan den Raad van Groningen om hun burgers afgenomen goed en wilde dat van hen opgericht en betaald hebben, want hun beveel lieden met hun vaantje nog bij de Gelderse hoop waren in Workum toen de schepen genomen werden. De Raad van Groningen schreven voort aan de Geldersen beveel lieden, en de Hamburger bode trok daarmee heen; maar ze wisten daar van geen terug geven en hielden het alles voor prijs. Maar het zal vooral betaald worden van diegene die het niet genoten heeft.

7^e

Verschansing bij Lemmer; overleg leiders in Gelre.

Toen ze te Workum alle sop hadden geschuimd en genomen te water en te lande alles dat hen worden mocht zo trokken ze op naar Lemmer en begonnen daar te maken een groot herenhuis met grachten en bolwerken daar ze hun leger met een klein volk in mochten houden. Des vrijdag voer Sint Jacob anno 1522 kwam Peter Ulger, Roelof Mepsche en Johan Hillebrandes, beveel lieden van Groningen zo voor geschreven is, veertien sterk van de burgers met opgewonden vaantje weer in Groningen en daar kwam mede met hem in een ritmeester geheten Selbach met 20 ruiters die te Dokkum gelegen hadden. En de andere ruiters die te Dokkum gebleven waren die rusten zich uit en reden door Drenthe naar Zwolle. En doctor Selbach die lag te Groningen maakte zich fris op met de ritmeester Selbach voorgenoemd en de anderen ruiters die nog te Groningen lagen en kwamen bij de andere hoop die hen nog in Drenthe verwachtte en reden met hen over naar de hertog van Gelre. En van de hoop van de Geldersen knechten de in de Lemmer lagen en daar de vesting en blokhuis gemaakt hadden brak ook op een vaantje knechten en nam met zich van de hoop uit elke groep vier knechten en trokken naar Zwolle bij de hertog van Gelre.

8a Hollandse schippers gevangen en tegen losgeld vrijgelaten.

Op Sint Anna dag kwamen van het oosten, van Riga en Danzig schippers en bootslieden te Groningen die in Holland thuis hoorden en wilde naar huis reizen en wisten van geen kwaad. Zo werden ze gewaarschuwd van de Gelderse ruiters die toen nog te Groningen lagen en zo trokken ze ‘s morgens vroeg weer terug naar Appingedam. Toen dat vernamen de ruiters en knechten zo trokken ze he na tussen Ten Boer en Garmerwolde en vingen ze daar. En daar werden elf van door Groningen geleid te Poelpoort in, achter bij de muur om en te Boteringenpoort weer uit naar Selwerd en de anderen kwamen uit Zuidwende langs Katers Kruis en trokken toen gelijk met de gevangenen naar Wasinge huis te Dokkum. Daar werden ze op losgeld gesteld en geschat, elk naar de zijne. De rad schreef vlijtig daar voor te Dokkum om ze vrij te hebben want men wist het wel de burgers die Holland gebruiken moesten zouden het duur genoeg weer betalen. Maar ze achtten het schrijven niet en hielden het alles voor prijs.

8b Groninger handelaren ondervinden hiervan de weerslag.
Zo was daar een groot murmelen onder de burgers dat men al zulke roofnest hiervoor de stad had daar de burgers zeer in bezwaard werden. Want daar lag toen een van de burgers te Antwerpen geheten Roleff ten Water en was en paardenkoper en die stond goed met de heren die in de keizers hof en Raad waren en die wel paarden van hem gekocht hadden. En die had verworven in de hof dat die van Groningen zouden vast geleide hebben in alle landen van de keizers met hun have en goederen te kopen en verkopen; dat de burgers een groot profijt aan gelegen geweest was omme Antwerpen en Berger markt te bezoeken en hun vette ossen in Brabant te verkopen. En zo gauw als dat gerucht daar kwam dat hun volk dus voor Groningen gevangen was zo was het alom ingestort van de geleide en de geleidebrieven werden allen in stukken gereten en was een groot lawaai in de hof en in alle keizers landen op die van Groningen. Zodat Roleff voorgenoemd met grote angst uit het land te Groningen kwam. Welke voorgenoemde gevangenschap de Groningers tot een groot nadeel en hinder in hun koopmanschap zal komen.

9a Karel V biedt amnestie aan op landdag te Harlingen.
De keizers volk met de voorgenoemde hovelingen die bleven stil liggen in Stavoren en maakten dat heel vast zodat ze daar onbezorgd in mochten liggen en lieten de Geldersen dus om en weerom trekken in allen legers zo voorgeschreven is en voort in Lemmer daar ze dat blokhuis vergenoegt maakten zodat ze elkaar weinig schaden deden. Toen ze nu in Lemmer waren en mochten niet met de macht in Sneek nog in Bolsward dan alleen in Sloten en Dokkum zo beraamden de beveel lieden van de keizers met de hovelingen die met hen overgekomen waren in Stavoren, zo voorgeschreven is een gewone landdag te houden te Harlingen. En daar worden voorschreven bijeen te komen de prelaten en hovelingen en steden als Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker, van beide partijen op zekere vast geleide om daar tonen en te horen de bullen en brieven die de keizer de beveel lieden en hovelingen mee had geven en wat vrijheden ze van der keizerlijke majesteit voor de Friese landen verworven had. En toen ze daar te gezette tijd bijeen te Harlingen kwamen, prelaten, hovelingen en geschikte raadsvrienden uit de steden zo hebben Janneke Unema, Jouwe Jowsma en Janneke Douwema als eersten de landen voorgehouden en zien laten hun commissie en credit die ze van de keizerlijke majesteit mede hadden gebracht en bevatte als hierna beschreven staat.

9b Tekst van het verdrag.

Kopie,

Karel, bij de gratie God gekozen Roomse keizer, altijd vermeerder der Rijk ; koning van Germanië, van Spanje, van Aragon, van Navarra, van beide Sicili, van Jeruzalem, van Hongarije, van Dalmatië, van Kroatië etc., aartshertog van Oostenrijk; hertog van Bourgondië, van Lotharingen, van Brabant, van Steier, van Carinthia en Karniole, van Limburg, van Luxemburg, van Gelre; grave van Augsburg, van Vlaanderen, van Tirol, van Artois, van Bourgondië; paltsgraaf van Henegouwen, landgraaf van Elzas, prins van Zwaben, burggraaf van Bourgeois en het Heilige Rijk; van Holland, van Zeeland, van Ferrete, van Limoges, van Namen en van Zutphen graaf en heer van Friesland, van de Windes mark, van Portenouw, van Salins en van Mechelen. Allen ingezeten van de steden en plattelanden van onze landen van Friesland saluut. Alzo Janneke Unema, Jouwe Jouwesma en Janneke Douwema die we op hun verzoek wij in onze gratie en genade hebben ontvangen en zekere conventie en traktaat met ons gemaakt hebben, zo wel voor hen lieden als ook voor u allen waarbij wij beloofd hebben dat alle onderzaten die in onze gehoorzaamheid zich zullen willen begeven genade en gratie hebben zullen, hetzelfde mag blijken van die brieven van de voorgenoemden conventie en overeenkomst. Zo is het dat wij deze aangemerkte laten te weten en elk van u dat al diegene die zich begeven zullen willen aan ons zullen ontvangen worden in onze genade en gratie en dat geen van die lieden bij de voorgenoemde Janneke Unema, Jouwe Jouwesma, Janneke Douwema ter oorzaak van die toegezegd zal worden wij in ganse mening en wil zijn datzelfde u te onderhouden en laten onderhouden en navolgen de brieven van de overeenkomst voorgenoemd zonder daar tegen iets e doen of laten doen op enige manier. Gegeven in onze stad van Brugge de 20^ste dag van mei in het jaar Ons Heren 1522 in ons rijk, te weten van Roomse en Hongarije dat derde en van Spanje etc., de zevende. Aldus ondergeschreven bij de keizer; Wardenroe

9c De Friezen wensen nader overleg over verdere voorstellen.
Toen deze bevelbrief en credit op de voorgenoemde gewone landdag openbaar gelezen was zo werd daar ook toen getoond de gouden bullen en brieven van de keizerlijke majesteit met wat privilegies en vrijheden hij deze Friese landen wilde aannemen en ontvangen en onderhouden eeuwig en erfelijk bij vrij Fries te wezen en te blijven zoals dat vanouds bij Karel de Grote tijden geweest was zodat elk huis zou jaarlijks geven te tribuut en accijns de keizer en crosse; met lange anderen schriften en artikels die in de bullen en brieven geschreven weren naar manieren der keizerlijke majesteit bullen en brieven te schrijven. Toen de brief daar gelezen was zo hadden de prelaten, hovelingen en de raadsvrienden uit de steden ettelijke zwarigheid in sommige artikels in de voorgenoemde brieven. Zo bleven ze daar bijeen twee of drie dagen en besloten tenslotte dat ze zekere personen van de hovelingen en landen gedeputeerd hebben om aan de keizer weer te trekken en de artikels daar ze gebrek in hadden om die te variëren en te veranderen. En alsdan ze wilde ze dat navolgen en doen dat de keizerlijke majesteit van hen begeerde. En daar werden heen geschikt beveel lieden in de hof bij de keizerlijke majesteit raden om te vernemen wat ze daar verwerven konden op de artikels daar ze gebrek in hadden.

10a Gelderse piraat door Habsburgers gespaard en vrijgelaten.
De Geldersen hadden een te Dokkum, geheten Strenge. Die haalde voor en na vele schepen ter zee en won grote buit en goed en spaarde vriend nog vijand. Zo was hij uit op een avontuur ter zee en had genomen drie of vier schepen met veel goed. Zo waren ook in de zee het keizers volk uit Stavoren en joegen Strenge met zijn volk en genomen schepen de Scholbalg in naar Ezumazijl. Zo ontzeilde hij hen aan het land en sprong uit het schip in het slijk en kwam te land en ontliep zelf met zeven, de anderen die op de schepen waren werden gevangen en de schepen namen ze en voerden die te Stavoren. En daar wilde ze de knechten hangen en berechten en de bode was daar al bij. Zo hielden de knechten te Stavoren daar algemeen om en wilden de knechten niet berecht hebben en de bode wilde daar geheel wel mee door en zo sloegen ze de bode dood. En de knechten werd hen hun leven gegeven en liepen voort naar Lemmer bij de Gelderse hoop.

10b Mislukte Gelderse overval vanuit Lemmer op Sneek.
Op Onze Lieve Vrouwe avond in de nacht trokken uit Lemmer de Geldersen knechten en kwamen 's morgens voor Sneek toen de wakers onder de vesting waren en als de melkmaagden uit zouden zo werd de poort open gedaan, zo waren daar drie knechten, toegemaakt in vrouwen kleren vooraan om die poort in te nemen en die geweldige hoop was achter verborgen. Zo worden ze het wijs die van Sneek die de poort open gedaan hadden dat het vijanden waren en maakten alarm. En de burgers sprongen naakt van de bedden met hun geweer en die bij de poort waren kregen ze toe en kwamen te verweer zodat de Geldersen geen gewin hadden, maar ze wekten die van Sneek hard uit de slaap zodat ze daarna beter mochten waken. De zaterdag daarna braken op drie vaantje knechten in Lemmer en trokken naar Kuinre en voort naar de heer van Gelre. En daar bleef een hoop knechten en dat warene scheepslieden in dat blokhuis in Lemmer om dat in te houden en te bewaren. Wat aanslag de heer van Gelre met de knechten voor had wist men niet; de spraak was dat hij daarmee voor Coevorden wilde, maar dat bleef toen nog achter en kwam niet van.

11a Samentrekking Stichts-Habsburgse troepen in Friesland.
Te Emden daar verzamelden een hoop knechten. En de drost van Coevorden trok daar ook bij met zijn knechten zoveel als hij ontberen mocht zodat daar wel bijeen kwamen omtrent 500. En daar kwam bij de hoop de keizers beveel lieden en namen de hoop aan en gaven elke knecht een gulden op de hand. En gingen te Emden te schip de woensdag voor Sint Bartholomeus en zeilden daarmee naar Dongeradeel. De hoop van den Bourgondiërs de vanwege de keizers waren in West-Friesland kwamen bijeen en maakten hun leger in het klooster te Maringaarde en daar omtrent. En de knechten die van Emden gekomen waren in Dongeradeel, daar hiervoor van geschreven is, trokken bij de hoop in Maringaarde. De Geldersen uit Lemmer en Sloten die namen een huis in gelegen tussen Leeuwarden en Sneek te Drewerd en maakten dat vast. Maar de Bourgondiërs gunden hen de tijd niet dat ze dat vast konden maken en kwamen daar voor met groot geschut en wonnen hen dat huis af stormen hand en staken hen de hals af die daarop waren, uitgezonderd twee hovelingen, die vingen ze namen daar geld van.

11b Geldersen en Groningers veroveren kasteel te Coevorden.
Daar was een drost van Coevorden Frerik van Twickel genoemd, daar voor van geschreven is, die te winter verleden met de knechten in de Appingedam was en daaruit verdreven werd van de Geldersen en Groningers. Welke drost de Groningers zeer benauwde want hij verbood de Drenten dat ze geen rogge nog turf in Groningen moesten brengen; ook wilde hij niet toestaan, dat enig goed af en aan naar Groningen gevoerd moest werden. Zo kwamen doch alle werktuigen en wagens die goed naar Groningen brachten en haalden weer boter en kazen van Westerwolde over Slochteren veen naar Scharmer met groot ongemak dat de Groningers zeer ongelijk was te lijden. Zo vielen ze den vorst van Gelre heimelijk aan om dat huis te Coevorden in te nemen en wilden daar ook bijstand en hulp toe doen, zoals het ook geschiedde. Zo verbrandden de Geldersen dat huis en kwamen in Coevorden ‘s nachts op Sint Aegidius dag en belegerden dat huis. Zo stak de drost die vlek aan en verbrandde dat heel in de grond af op vijf of zes huizen na en deed de arme lieden grote schaden en hem geen baten om dat huis te houden. De Geldersen brachten daarvoor grote hoofdstukken van bussen en de Groningers zonden daar ook vier bussen met kloten en buskruit als een noodslang en een halve slang en een hele kartouw en een halve kartouw met vele horden en korven om mee te verschansen de donderdag voor Onze Lieve Vrouwe Geboorte.
Item, daarvoor lieden met proviand, wijn, beer en brood te Coevorden in het leger. En toen de wagenlieden weerom naar Groningen wilde varen en toen ze kwamen te Dalen zo waren daar de Stichtse uit Hasselt en vingen daar twaalf wagenlieden en voerden daar de paarden en lieden mee in Hasselt en daar werden ze op losgeld gesteld. Toen nu de Geldersen hun geschut bijeen hadden en nabij het huis verschanst hadden zo schoten ze helemaal sterk aan het huis en vesting zodat ze op het huis niet verduren konden. Zodat ze op een vrijdag voor Heilige Kruis dag Verheffing wonnen dat huis en gaven het op behouden lijf en goed van alle de knechten, maar de drost namen ze gevangen en alles dat op het huis was. En het wijf van de drost namen ze al haar smeedwerk en kleinodin van goud en zilver dat een opmerkelijke penning waard was. En daar was mede op het huis een hoofdman van Eelde, Johan ter Borchs zoon, die werd ook gevangen en werd afgeschat 400 gulden en vier zijden wambuizen. En die drost werd gevoerd in het land van Gelre. En de Geldersen maakten dat huis te Coevorden weer vast en bezetten dat met volk.

Item, de Groningers met de Ommelanden in het verbond gaven de vorst van Gelre te hulp om dat huis te Coevorden te winnen 400 soldij een maand lang

11 Habsburgers plunderen in Westerkwartier; tegenmaatregelen.

De Bourgondiërs vanwege de keizers in West-Friesland trokken uit Maringaarde in het klooster te Klaarkamp. En de donderdag voer Sint Mattheus anno voorschreven kwam een vaantje knechten omtrent 300 over Gerkesbrug te Visvliet en voort te Westerdijk. En alle buren en huislieden vlogen en weken voor op met hun goed en levende beesten naar Groningen. En daar werden gebrand te Westerdijk en tezamen in Langewold elf huizen en een deel kostbare huizen daar met hooi en koren veel schade aan gedaan werd, aan een huis wel 1000 Emden Rijns gulden; een deel was zo goed niet, maar waren daarom kostbare huizen mede. Zo trokken ze voort met de orde en hoop van de knechten naar Sloterzijl en trokken door Hormergaan naar Fatum (??)en weerom op naar Nijkerk, want in die streek waren de huislieden niet gevlucht. En daar kregen ze een grote roof van alle levende have: ossen, paarden, koeien, schapen en zwijnen en van alle huisgereedschap en alles dat ze dragen en drijven konden en deden de landen ongemanierde grote schade. En dreven met de roof uit het lande nare West-Friesland en gingen weer liggen in Klaarkamp bij de andere hoop. En de roof verdeelden en buiten ze en zonden elk zijn weg naar Leeuwarden en naar Franeker en Harlingen; daar kwamen de Hollanders en kochten hen daar de beesten af. De Gelderse ruiters en knechten, toen ze Coevorden gewonnen hadden als voorschreven is, kwamen naar Groningen om hun soldij in te vorderen die de Groningers hen beloofd hadden en gingen liggen in Drenthe en te Zuidlaren en Noordlaren, want de Groningers wilden de hoop niet in de stad hebben. Toen dan nu de keizer en Bourgondiërs dus in Langewold waren te roven en te brandden zo voorschreven zo schreven de Groningers in de Ommelanden en in het Oldambt en daagden op man bij man met hun geweer bij lijf en goed om de vijanden uit de landen te keren. En de Groninger schutters met alle Ommelanden en het Oldambt rusten zich uit, elk met hun vaantjes naar krijgsvormig. En de Geldersen ruiters en knechten die in Drenthe lagen, zo voorschreven is, kwamen daar ook bij. De ruiters reden door de stad en de knechten werden door de Segge met schepen over in de Hoen gebracht en zijn met de schutters en buren getrokken de vrijdag naar Visvliet. De Westerse en Bourgondiërs weken voor op met de roof en trokken bij hun andere hoop in Klaarkamp, zo voorschreven is. De Gelderse knechten en Groninger schutters en die van het Oldambt trokken in Dokkum en daar omtrent op de dorpen. En de andere landen het verbond bleven te Visvliet en daar omtrent en wilde niet over Gerkesbrug en lagen daar twee of drie dagen. Zo trok Abel Onste met de Marrenster en Hunsingo en Fivelingo weer thuis. En de Appingedamster en Duurswold met Langewold, Vredewold, Hummerse, Mijdaech, Kollum en Achtkarspel trokken bij de hoop in Dokkum zodat daar een groot hoop vol van knechten en buren bijeen kwamen. En de Bourgondiërs vanwege de keizers lagen in Klaarkamp. En bleven daar tegen elkaar liggen en praten en was hard tegen hard en niemand durfde op de andere. Zo braken de Bourgondiërs op en trokken weer in Maringaarde en daar omtrent. En de Groninger schutters en de buren in de Ommelanden en van her Oldambt kwamen weer te Groningen de woensdag voor Sint Michael anno 1522.

11d Geldersen eisen eigenmachtig schatting uit de Ommelanden.
Item, toen de Groningers met hun hoop dus weer thuis waren gekomen zoals voorschreven zo bleven de Gelderse ruiters en knechten nog liggen in Dokkum. Zo kwam nog na een vaantje knechten voorbij Groningen omtrent 33 en trokken naar de andere hoop oe Dokkum en reisden naar Enema til en door Langewold en verdorven de huisman ellendig en namen al les mee van spel, vlees en vette beesten, schapen en zwijnen en gingen liggen in Kusemer klooster en bedierven alles daar ze bij kwamen een tijd lang.
De Gelderse ruiters en knechten die in Dokkum gebleven waren zo voorschreven is braken op en kwamen over de Gerkesbrug te Visvliet en de ruiters kwamen voort te Groningen. En dat vaantje knechten die in Kusemer klooster lagen, daar hiervoor van geschreven is, braken op en kwamen bij de andere hoop in Visvliet en gingen daar liggen op de levering op de buren op den huisman op Lutkegast en op het Oog en Ruigewaard, te Westerdijk en aten en dronken alles op dat ze krijgen konden. En elke man brak op en dreef met zijn goed en levende have voor en weg naar Groningen en lieten de huizen leeg en woest staan en dat vrouwen volk bleef het grootste deel bij huis en bestelden hen bier en brood zo goed ze konden. Zo schreven ze uit in de Ommelanden tussen Eems en Lauwers een strengen brief uit hun eigen vermetelheid als bevel lieden onze genadige heren hertog Karel ,hertog van Gelre etc., te Visvliet, aan prelaten, hovelingen, pastoors, vicarissen, kerken, landen, huislieden, geestelijke en wereldlijke, niemand uitgezonderd dat elke man zou opbrengen en geven van elk grasland een stuiver te schot en dat leveren in de handen van Evert Donslaer, rentmeester van de vorst van Gelre in Groningen om daarmee te bezoldigen deze hoop van die knechten hun soldij dat ze bij de vorst te achter waren, zo hen die van Groningers beloofd zou wezen zoals ze zeiden. Dat stad en landen spijtig, ellendig en droevig is te horen en lijden dat zodanig geboefte boven recht en reden buiten toestemming en volmacht van prelaten, hovelingen, nog burgemeesters en Raad van Groningen dusdanig geweld in de Ommelanden bedreven dat vooral wel achter gebleven was van diegene die in Groningen bij de blauwen zak zijn en hun jaargeld van de vorst hebben en het mede door de vingers zien dat dit arme land dus ellendig verdorven werd; dat Gods geklaagd is.
Item, toen ze daar dus gelegen hadden een drie of vier dagen en opgegeten dat er was en alles in stukken geslagen van deuren, vensters en glazen en alle huisgereedschap braken ze op en kwamen wat naar Groningen en gingen liggen in Aduard en te Zuidhorn en Noordhorn, Farmsum, Meeden en daar omtrent alle huizen vol en maakten daar ook als voorschreven is te Visvliet en daar omtrent.
Item, de ruiters die van Dokkum gekomen waren te Groningen, als voorschreven is, daar kwamen ook uit het lande van Gelre velen na en die gingen liggen in het klooster te Essen en die te Groningen lagen braken op om hun penning te besparen, ook want ze geen geld hadden en weren groot geld ten achter bij de hertog van Gelre, zoals ze zeiden, welke soldij ze ook meenden te hebben en uit te vorderen van stad en landen. Die trokken bij de andere hoop in Essen en verdierven het droevig met eten en drinken en met de paarden, met hooi en haver dat ze onnut verkwisten en verdorven. Toen het daar op was dat hen werden mocht zo braken ze op en reden door Groningen op Sint Hiëronymus dag naar het klooster van Selwerd bij Groningen en namen daar toen hun leger en maakten dat daar ook zoals ze in Essen gedaan hadden. Deze grote verwensing en plaag is deze arme Friese landen opgelegd. God vergeef het hen die daar oorzaak van zijn en Raad en dat toe doen en die bij de blauwe zak zijn en deze jaargelden in Groningen hebben. God geeft door het einde goed is zoals ze dat zelf doen. Hiervan genoeg, dat einde wil de last dragen.

11^e Habsburgs ultimatum door de Ommelanden afgewezen.
De Bourgondiërs vanwege der keizerlijke majesteit zonden brieven in de Ommelanden bij Groningen omdat ze de keizer zouden gehoorzaamheid doen of wilden ze dat niet doen zo wilden ze die straffen met roof en brand aan lijf en goed. De brief voorgenoemd brachten ze bij de Raad van Groningen; die hielden het voor spot en gekkigheid en weer een muiterij en meer hovelingen werk. Doch zo zond de Raad van Groningen de voorgenoemde brief aan de vorst van Gelre om daartoe te weten wat zijn genade daarvan beliefde; dat wilde ze de landen weer verwittigen.

11f Samentrekking Habsburgse troepen in Friese kloosters.

De Bourgondiërs die dus lagen in Klaarkamp kwamen in Gerkesklooster en in Vrouwen klooster en Visvliet en daar omtrent om de brandschatting in te vorderen zo voorschreven is. Zo bedongen ze het in het heimelijke vele dorpen; doch zo verbrandden ze eerst Hemme Clauwema huis te Westerdijk. Toen de Geldersen dus lagen op de levering in Aduard, Zuidhorn, Noordhorn en daar omtrent en verdierven de huislieden ellendig zo kwam daar een man Eppe geheten, die woonde in Groningen en was geboren uit West-Friesland, en had brieven van de Bourgondiërs dat hij mocht passeren tussen beide. Die was te Aduard en had vele muiterij daar onder de Geldersen knechten. Ook was daar een man geheten Harmen Smit en woonde te Visvliet wel tussen 50 en 60 jaren oud en die werd ook gezonden van de Bourgondiërs te Zuidhorn aan de Geldersen hoofdman om het af breken van de Geldersen aan de Bourgondiërs met zijn knechten. Ook had hij brieven gedragen om de brandschatting uit te vorderen in de Ommelanden. Deze Eppe en Herman voorgenoemd lieten de Geldersen beiden hangen voor Aduard aan de galgen; dat erbarmelijk en ongenadig was om te zien om zodanige kleine zaak hen zo’n schandalige dood aan te doen. Doch Harmen Smit werd de volgende dag weer van de galg genomen en op het kerkhof begraven. Desgelijks werd Eppe ook afgenomen en begraven. De woensdag voor Gangulfus anno 1522 braken de Bourgondiërs op en trokken uit Gerkesklooster in Barger klooster en daar omtrent en maakten daar hun leger.

11g Habsburgers ontruimen en Geldersen bezetten Gerkesklooster.
Item, des donderdag daarna zo kregen de Geldersen knechten geld; want ze waren groot geld te achter en zo wilde ze niet voor de vijanden eer se geld hadden. Zo kreeg elke knecht twee Rijnse gulden. Toen ze dat geld hadden zo trokken ze op en gingen weer liggen in Gerkesklooster daar de Bourgondiërs uitgetrokken waren. En de Groninger deden hem mede twee veldgeschut met buskruit en kloten.

12a Bestand tussen Geldersen en de Overijsselse steden.
Op Gangulfus avond schreef de nieuwe Geldersen bevel man die op Coevorden was dat land bijeen te Grollerholt en kwam daar met een hoop van ruiters en knechten en wilde huldiging, plicht en eed van hen hebben. Maar de landen wilde dat toen nog niet doen en scheidden in een onwil.

De hertog van Gelre en ettelijke Stichtse steden met die van Zwolle maakten met elkaar een handel en vrede een tijd lang zodat ze weer met elkaar mochten keren en verkeren zodat het scheen dat ze aan beide partijen moede weren.

12b Overlast afgedankte Geldersen in Aduard en Drenthe.

Toen de hertog van Gelre de knechten toen daar niet langer behoefde zo zond hij ze weer in Friesland naar Groningen. En die wilden daar geen van in hebben. Zo gingen ze liggen in Aduard en daar omtrent op de buren en waren groot geld te achter bij de vorst van Gelre en zo deden ze den buren grote schade. En daar verzamelde Ile Heralma een partij volk van Oldenhove en Eesdinge, (Ezinge?) en sloegen daar dood vier knechten en verwondden daar een groep en jongen. Toen dat die in Aduard hoorden trokken ze hen toe te Eesdinge en verbrandden daar een huis geheten de Borch dat aan Clands volk toe hoorde. Toen de knechten dus in Aduard lagen en daar omtrent grote schaden deden zo werden de landen verschreven te Groningen om geld op te brengen waarmee men de knechten mee betalen zou en dat was de woensdag na Elf Duizend Maagden. Maar de landen wilde daar niets toe geven en wilden daar liever op geweest hebben te slaan zoals die van Oldenhove gedaan hadden zo voorschreven is. Toen dat de knechten vernamen zo braken ze op de donderdag daarna en trokken voorbij Groningen door de Segge naar Drenthe en bedierven het ook daar voorvoet op.

13a Karel van Gelre wordt persoonlijk gehuldigd te Groningen.
Anno 1533 was te Groningen vele murmelen en oproer onder de burgers en gemeente om deze oorlog en van diegene die bij de blauwe zak waren met het jaargeld van de Geldersen zodat het scheen dat er wel tweedracht zou ontstaan. Zo waren daar sommige – wie dat waren wist men niet – die namen in de nacht vijf of zes hoenderen en staken die de keel af en legden die voor het Rechthuis recht of ze zeggen wilde: aldus zal men u ook handelen.

Daar sommige in Groningen zich zeer in versloegen en schreven van stonden aan heimelijk aan den vorst van Gelre dat hij persoonlijk kwam te Groningen of het mocht wellicht daar kwaad werk worden. Zo kwam de vorst van Gelre te Coevorden. Toen maakten ze de burgers wijs, ze waren daar geschreven bij de vorst te komen; maar dat was een versierde aanslag om de vorst met ze te brengen als dat geschiedde. Zo werd daar hen gezonden Lulof Koenders en Claes Schaffer, beide burgemeesters, en Karstken Cremer en Harmen Honrickes vanwege de gilden op Allerheiligen avond.
Van stonden aan was de vorst bereid en zat op met zijn jonkers, ruiters en knechten en begaf zich op de reis met hen naar Groningen. En kwam op Aller zelen dag omtrent een uur in Groningen. En burgemeesters en Raad gingen hem tegemoet voor de Oosterpoort en zeiden hem welkom en zo reedt hij voort in, en ging eerst in Sint Maartekerk en daar ontving hem meester Willem de pastoor te Sint-Maarten en nam hem mede in zijn huis ter herbergen dat daartoe bereid was waarin hij ook bleef.
Item, de maandag daarna kwam de vorst met zijn raden op het Raadhuis; daar werden hem de sleutels van de stad overgeleverd en nam daar van burgemeesters, Raad, gezworen gemeente huldiging, plicht en eed.
Item, de woensdag daarna kwamen alle burgers en inwoners te Sint Walburg in de kerk en daar kwam ook de vorst in de kerk. Daar werd hem ook van de gewone hoop huldiging, plicht en eed gedaan.
Item, de donderdag daarna werden de voorschreven prelaten, hovelingen en eigen erven en buren op te komen in de stad. En hebben hem daar gedaan huldiging, plicht en eed en hebben de vorst geschonken 1000 gouden Rijnse gulden en twee vette paarden voor een geschenk.
Item, op Sint Willibrords dag zond de vorst een grote hoop knechten naar Westerland; maar daar werd niet veel bedreven dat de pijn waard was van te schrijven, dan ze verbrandden daar vele huizen en de Bourgondiërs lagen sterk in Maringaarde in het klooster zodat zee weerom weken naar Dokkum met klein gewin en lieten daar vele doden achter en vele gevangen.
Item, de zondag daarna bad de Raad de vorst met zijn hele gezin en prelaten en hovelingen te gast op het Wijnhuis en op de nieuwe zaal en en trakteerden ze daar met grote kosten van eten en drinken, zoals het in heren hoven toebehoort.

13b Karel van Gelre ontvangt leenhulde van de Drenten.
Item, de maandag daarna als namelijk op Sint Maartens avond reisde de vorst weer uit Groningen en bleef Գ nachts te Rolde en te Assen in het klooster.
Item, op Sint Maarten dag kwam dat land van Drenthe te Grollerholt bij de vorst van Gelre ome huldiging, plicht en eed te doen.

13c Jasper van Marwijk, stadhouder te Groningen, trouwt aldaar.

Daarna in het voorschreven jaar zo zond de hertog van Gelre een stadhouder te Groningen de woensdag na Sint Thomas; die nam aan met de hoofdmannen de overheid in de Ommelanden te berechten en de werven met stad en land te houden en was geheten Jasper van Marwijk. En trok in op de Munnekeholme en nam dat in voor dat hof van Gelre een tijd lang. Daarna werd hij van zin en huwelijkte hier in de stad aan de dochter van Lueken Hornken; die had een enige dochter geheten Geertrud en was een oude juffer van omtrent 40 jaren oud, daar het niemand te mate aan komen in stad en lande daar ze aan huwen wilde. En die nam deze Jasper van Marwijk ter echt en huurde Evert Leeuwen huis in de Brugstraat en vertimmerde dat van binnen kostbaar en voer daar om er te wonen en hield wel een acht of negen paarden te zijn zaal op de soldij van de solt.

Deel III-Q

Na aanvankelijke successen moeten de Geldersen Friesland definitief aan de Habsburgers prijsgeven, (1523)

1a Gelderse terroristen uit Workum verjaagd.
In het jaar 1523 zond de hertog van Gelre een hoop krijgsknechten in West-Friesland en die maakten te Workum een blokhuis. En daar stond een heerlijke stenen kerktoren, maar de kap was afgebrand toen de Geldersen eertijds de kerk afbrandden. De toren maakten ze vast en bezetten dat blokhuis en toren en deden de Ommelanden grote schade met roof en brand en brandschatting en bedreven daar groten moedwil in het land.
Toen dit de Bourgondiërs vanwege de keizers vernamen dat de Geldersen deze landen dus lastig waren zo zonden ze over een heer van Wassenaar met meer heren in Westerland met een grote hoop van krijgsvolk te paard en te voet met groot geschut. Toen de Geldersen zagen hun macht dat ze dat niet weerstaan konden zo weken zee voor en weg naar Klaarkamp en voort naar Smallingerland en dankten God dat ze uit het land kwamen. En de graaf van Moers trok met de knechten ook naar de vorst van Gelre, doch zo kwam hij kort daarna weer in het land te Sloten zelf met vijf.
Zo trokken de Bourgondiërs van stonden aan voor Workum en namen dat in en wonnen voort eerst de kerktoren stormenderhand en sloegen alles dood dat ze daar op kregen en landzaten die hingen ze uit aan de toren. En gingen voort liggen voor dat blokhuis een drie dagen lang en schoten van de kerktoren in het blokhuis, zodat ze dat opgaven behouden lijf en leven. Daarna kwamen de Bourgondeirs hoe langer hoe meer in het land en maakten dat klooster te Woudsend vast met bolwerken en grachten; desgelijks maakten ze een blokhuis op Makkumerzijl en bezetten dat en ook Woudsend met volk en verbrandden dat buurschap te Woudsend.

1b Jancko Douwama gearresteerd na klacht over stadhouder.
De West-Friese hovelingen als Janneke Unema, Janneke Douwema, Sicke Galens met meer van hun partij beklaagden de stadhouder van Leeuwarden, heer Jurien Schenck van Toutenborch, voor dat hof gerecht van Bourgondië om ettelijke zaken dat hij in Friesland bedreven had vermits schatten en scheren en van het geld dat de Bourgondiërs in het land gezonden hadden vanwege de keizer, onrecht beoorloogd had, met vele klachten. Toch tenslotte zo wil dat vet altijd boven wezen en zo werd die voorgenoemde stadhouder in het hof vrij gekend. En Janneke Douwema werd gevangen aangetast en gezet op het slot te Vyffert. En die daar op gevangen komt zelden daar weer vrij af. En de stadhouder kwam weer te Leeuwarden en bleef stadhouder.

2a Aanleg stadsgracht en torens aan Noordwestkant Groningen.

De stadsgracht tussen Boteringenpoort en Kranentoren werd in dit voorgenoemd jaar gegraven en dat deden sommige kerspelen gelegen in Friesland die eertijds niet voor de stad gegraven hadden. En de stad liet daar twee nieuwe stenen torens maken in het bolwerk, maar die werden niet gereed in hetzelfde jaar.

2b Zeven Hollandse schepen op de Waddenzee gekaapt.

In het voorgenoemden jaar lagen daar zes hulken en een karveel in het Vlie en waren Hollandse schepen. Zo kwamen de Geldersen uit Lemmer met een dubbel zeilschip met een 35 zeilschip knechten en zeilden de zeven schepen aan. De scheepslieden waren op Texel te land om mis te horen en daar was niemand in de schepen dan de scheepsjongen en een schipper. Zo vielen ze de schepen aan en nemen de in zonder stoot en slag en wierpen over in het karveel alles dat hen diende van laken en luwent (?) en ander goed en wilden de hulken verbrand hebben. Zo heeft de schipper de schepen verbrandschat voor 1200 Rijnse guldens en namen die gevangen mee in het karveel en voeren daarmee naar Delfzijl. De Bourgondiërs vervolgden ze sterk met schepen zodat ze dat karveel verlieten en wierpen dat goed in hun zeilschip zo veel als het voeren kon en kwamen daarin te Delfzijl en brachten dat voort te Groningen. Daar werden de goederen verdeeld en gebuit en de lakens en luwent voerden elk hun part naar West-Friesland. En de gevangenen hielden die van Groningen vanwege de graaf van Moers, want hij had sommige burgers als Willem Kanter en Wigbolt Trijpmaker, Johan van Clauwen hun goed op de zee boven hun paspoorten genomen. Maar de burgers van Groningen die Holland en Brabant hierna bezoeken wilden zullen deze voorgenoemden roof duur genoeg betalen.

3 De Turken veroveren Rhodos op de Johannieters.
De machtige kostbare stad Rhodos, gelegen aan Turkije dat Sint Johannes heren van de orde over menige en vele jaren hebben in gehad en bewoond en menige ridderlijke weerstand voor de christenheid met vele oorlogen en menig verdriet. Zo heeft de Turk deze stad in dit voorgenoemde jaar belegerd met zo’n grote macht van volk zo menige 100 000t man, met zo’n groot ontelbaar geschut, met zo’n grote bestorming dat zo’n lange tijd duurde zodat de heren van Rhodos de Turkse mogendheid niet langer weerstand doen konden zodat ze de stad tenslotte hebben opgegeven in de Turkse handen. Hoe dat beleg en opgeven is toegegaan omdat het ver van ons gelegen is laat ik weg om van te schrijven, zal men wel uitvoeriger van anderen van geschreven worden.

4a Na vergeefs beleg van Bolsward gaan Habsburgers naar Dokkum.
De Bourgondiërs toen ze deze vesting gereed hadden en Bolsward dus om en om hadden omringd met deze blokhuizen zo hebben ze de stad belegerd en met groot geschut er voor getrokken en daarin geschoten. Doch zo hebben ze daar geen groot gewin aan gehad en zijn opgebroken en kwamen met de macht en gingen liggen te Klaarkamp en daar omtrent, in Maringaarde en in de anderen kloosters en grote dorpen en bereidden alle dingen en gereedschap van oorlog om Dokkum mee te belegeren en te winnen, want dat was te male vast met bolwerken en grachten om de stad en een sterk onoverwinnelijk blokhuis daarbij voor alle geweld.

4b Kasteel Lage wel, Oldenzaal niet door de Geldersen veroverd.
Daar lag een huis in Twente geheten Lage en was een drostambt en behoorde aan het Sticht van Utrecht de bisschop toe. En was e zuivere vast burcht en goed voorzien met proviand, bussen en buskruit; maar daar was boven acht of negen man niet op. Zo trokken de Geldersen met de Zwolsen daar voor en wonnen dat huis en werd opgegeven.

Toen ze dat voorgenoemde huis in hadden zo trokken ze voert voor Oldenzaal; maar daar lagen vele ruiters in van de Twente hovelingen en Stichtse ruiters en knechten. Zo lagen ze er maar voor drie of vier dagen en trokken daar weer af met klein gewin naar Zwolle. En de ruiters vervolgden ze en trokken daar achter velen af. En de tijd dat de Zwolsen dus mede lagen voor Oldenzaal zo trokken de van Hasselt uit voor Zwolle en haalden daar een grote roof van ossen, koeien en paarden, over 600 beesten.

4c Geldersen zenden versterkingen naar Dokkum.
De Bourgondiërs toen ze de vesting dus bezet en gereed hadden kwamen ze met de hoop in Klaarkamp en daar omtrent. Zo waren de Groningers beangstigd dat ze zouden de landen inslaan over Gerkesbrug. Zo zond de hertog van Gelre en vier vaantjes knechten arme vazal naakte boeven en trokken voort in Kollum en voort in Dokkum.

5a Johan van Wassenaar verovert Zevenwouden voor Karel V.
De Bourgondiers braken op uit Klaarkamp op Sint Petrus Boeien avond en trokken door Smallingerland ene Opsterland naar de Zevenwouden. En daar deden ze grote schade met branden en brandschatten, roven en vangen en dwongen de landen dat ze de keizer moesten huldigen, plicht en eed doen.

5b Geldersen en Groningers legeren zich in het Westerkwartier.

Toen de Bourgondiërs dus doortrokken in de Zevenwouden door Smallingerland, Opsterland, Schoterland, Stellingwerf, zo trokken de Geldersen knechten met de buren uit Hummerse, Langewold en Vredewold, Mijdag en uit de Marne en Obgae, de derde man uit den landen. En namen hun leger in Vredewold te Marum en in Nuis. De zondags daarna rusten zich de Groninger schutters en 150 burgers en daartoe de derden man uit het Oldambt met de Appingedamster en de Ommelanden en trokken naar de hoop door Drenthe, want de kleiweg was kwaad te gaan van regen. De burgers en schutters met de buren namen hun leger in Nuis en de knechten te Marum. En werden de arme buren en huislieden ellendig verdorven aan hun koren, hooi, schapen, zwijnen, ganzen, eenden etc., en alle eet kost zodat er niets bleef zodat men ze onder branden niet meer straffen kon. En van dit getuig waren bevellieden vanwege mijn genadige heer en stad en landen: de stadhouder mijn genadige heer Jasper van Marwijk, en Roleff ten Water en Evert Mepsche vanwege de stad. En de schutters en de burgers voorgenoemd die uittrokken wilden niet uitreizen, de Raad moest hen geven per maand vier Filips gulden. Daar ze elk op ontvingen een Filips gulden op de hand eer ze uittrokken. En de bevelslieden Roleff en Evert voorgenoemd kregen elk 25 Filips gulden; dat voortijden niet geschied was dat men bevelslieden of schutters en burgers geld gaven als ze vanwege de stad uit reisden.

5c Gelders-Gronings leger bijna de terugweg afgesneden.
Toen het leger van de keizer de Zevenwolden tot gehoorzaamheid en onderdanigheid had gebracht en lagen in Stellingwerf te Buurkoop (?) zo lag het Geldersen en Groninger leger te Marum. Het leger van de keizer brak op de woensdag van Sint Petrus Banden en trokken naar het Geldersen en Groninger leger in Siegerswoude. Toen ze daar kwamen zo was dat veen kwaad zodat ze daar niet over mochten. De donderdag vroeg trokken ze naar Bakkeveen, naar Drenthe heen tot Roden toe en wilden de Geldersen en Groningers de weg onder gaan. Toen dat de Geldersen en Groningers vernamen braken ze op, en trokken haastig naar Groningen door Vredewold naar Midwolde. Toen ze kwamen tussen Oldebort (Tolbert?) en Midwolde waren die van de keizer en Bourgondiërs op het velt achter het tichelwerk van Aduard in Te Helle (Roden). Zo hadden de Geldersen en Groningers omtrent een 80 ruiters, die reden tegen de vijanden aan bij Leek. En daar was een landweer, daar hielden ze schietgevaar met elkaar; ondertussen rukten de Geldersen en Groningers met hun geschut en volk na Aijngeweg (?) op naar Aduard, en kwamen ‘s avond in Groningen zonder schade, daar hen God opmerkelijk af hielp. Had die van de keizer en Bourgondiers een half uur eerder door Leek gekomen te Midwolde zo waren de Geldersen en Groningers al verslagen en verjaagde lieden geweest, want de andere hoop had vijf man op een. De Geldersen en Groninger knechten bleven in het klooster te Aduard.

5d Habsburgers ontvangen onderwerping Ommelanden.
Toen de Geldersen en Groningers dus uitgeweken waren kwamen die van de keizer en Bourgondiërs na met de orden te Midwolde en deden grote schaden met branden en verbrandden de huizen en daartoe wel 20 kostbare huizen en bij Enumatil verbrandde ze ook twee huizen; en trokken voort van Enumatil naar Zuidhorn en Noordhorn en maakten daar hun leger met hun groot geschut.
De opperste heren en bevelslieden vanwege de keizer en Bourgondiërs was heer Johan van Wassenaar, heer van Valkenburg en Voorschoten, vrijheer en ridder van de orde, en heer Jurien Schenck van Toutenborch, vrijheer en stadhouder van West-Friesland. Zo schreven ze uit van stonden aan in alle Ommelanden tussen Eemt en Lauwers, dat elk daar komen zou te Noordhorn, vrij en veilig af en aan bij lijf en goed en bij straf hun commissie der keizerlijke majesteit en doen de keizerlijke majesteit gehoorzaamheid, plicht en eed en doen daar veel voor de ongehoorzaamheid der keizer. Zo kwamen daar de gevolmachtige prelaten en hovelingen met de eigen erven bij hem te Noordhorn en componeerden en bedongen met hem zodat de Ommelanden zouden hem geven voor de rebellie 32 000 Rijnse guldens en zetten ze voor gijzelaars om de penningen op te brengen binnen 14 dagen. En moesten daar zweren de keizerlijke majesteit nimmer rebels nog ongehoorzaam te wezen en stil zitten en geen heren hulp nog bijstand te doen tegen de keizerlijke majesteit en was het zaak dat ze van enige heren met macht daartoe gedrongen werden zo zouden ze deze voorgenoemde eed ontlast wezen.

5^e Gelderse aftocht van Aduard via Selwerd naar Essen.
De zondag braken de knechten op die in Aduard lagen en trokken over dat Reitdiep in het klooster van Selwerd. En de maandag daarna was het Sint Laurentius dag en toen trokken ze voort voorbij Groningen over dat Schuitendiep in Essen klooster en bedierven daar ook alles dat daar was, als zulk volk plag, want ze hadden geen geld en vele soldij ten achter waren.

6a Internationaal optreden tegen het piratennest Dokkum.
Dokkum was zeer vast gemaakt met grachten en bolwerken en met een sterk blokhuis daarin. En deden daaruit wonderlijk veel kwaads ter zee en spaarden geen vriend nog vijand op de Hollanders, Zeelanders en op den Oosterse Hanzesteden als Lubeck, Hamburg, Bremen en spaarden niemand, vriend nog vijand, en namen het God en de hele wereld. Zo tasten de Oosterse Hanzesteden de Fokkers, die ook van ze beschadigd werden, deze oorlog met de keizer en Bourgondiërs leger dat nu in Friesland lag mede aan en dat roofnest te niet wilden hebben. Toen de legers van de keizer en Bourgondiërs dus te Noordhorn nog lag zo kregen ze tijding dat die van Dokkum uit waren ter zee en hadden zich verzwakt met volk en geschut; ook hoorden ze dat er een vaantje knechten op de tocht weren van de Geldersen die in Dokkum wilde. Zo zonden de Bourgondiërs een vaantje knechten de zondag naar Kollum als de Geldersen knechten gekomen hadden naar Dokkum om die daar buien te keren. De maandag daarna als op Sint Laurentius dag toen brak dat hele leger te Noordhorn op en trok in Kollum. De dinsdag daarna naderden ze Dokkum en belegerden dat om en om, zodat er niemand in nog uit mocht. De Hollanders en Zeelanders en Hazensteden zonden daar veel groot geschut van kartouwen en noodslangen en veel buskruit dat ze alles daarvoor brachten en begonnen daar sterk op te schieten. En daar werd een dam gemaakt over Dokkumers diep zodat men daarom en om mocht trekken.

6b Groningen ondervindt allerlei overlast te land en ter zee.
De dinsdag trok daar een schip met een deel knechten op het Uitland en verbrandde alle Groninger visser boten en huizen. Dezelfde dag zond de vorst van Gelre een vaantje knechten van zijn buren met knapzakken en kwamen voor Groningen; maar ze wilden de hoop daarin niet hebben en wilde ze de Drenkelaarstoren wel met schuiten over dat diep gezet hebben en zouden in Selwerd gelegerd hebben; wat ze, niet doen wilden en trokken weerom naar Haren en naar Zuidlaren en wilde weerom naar het land van Gelre trekken. Doch zo bleven zee daar nog liggen.

6c De Habsburgers onderwerpen Kollumerland en Achtkarspelen.
Toen het leger van de keizer nog lag te Noordhorn worden die van Achtkarspelen en Kollum land ook daar geschreven en moesten daar komen geestelijk en wereldlijk en moesten op hun knieën vallen vanwege de rebellie en ongehoorzaamheid der keizerlijke majesteit en Heilige Rijk en doen plicht en eed en geven der keizerlijke majesteit vier jaar schatting zo groot als ze de Geldersen plegen te geven.

6d Gelders-Groningse versterkingen bereiken Dokkum niet.
De Dokkumers waren krank en zwak van binnen de stad, want daar waren veel uit op een buit ter zee, als voorschreven is. Zo zonden ze om hulp en bijstand te Groningen en wilde daar een vaantje knechten binnen hebben.
Zo reden daaruit Groningen des woensdag na Sint Petrus Banden omtrent een honderd ruiters en zouden daarin Dokkum brengen een vaandel knechten die in Selwerd lagen; doch die knechten durfden het te avonturen, want het was sterk belegerd. Ook was daar geen geld bij de Geldersen en Groningers, en zo bleef de tocht achter. En de ruiters kwamen die avond laat weer in de stad.

6^e Tweede poging verhinderd door bevolking Achtkarspelen.
Op Onze Lieve Vrouwe avond ten Hemelopneming Marie trokken uit Groningen omtrent een tachtig knechten en zouden in Dokkum trekken want die behoefden meer volk. En ze trokken door Langewold met wagens te Doezum, en gingen voort te voet in Opende. Dat vernamen die van Achtkarspelen en sloegen de klok, zo durfden ze niet verder en keerden zich weerom en trokken naar Vredewold.

7a Acht schepen vol goed opgebracht naar Groningen.
Dezelfde dag kwamen daar twee zeilschepen met knechten te Groningen die te Dokkum thuis hoorden. En hadden te Harlingen op de ree genomen zeven Rijnschepen met veel roofgoed van ossen, koeien en ander plunderwaar en een schip met boter en kazen dat te Hamburg thuis hoorde, zoals de schippers zeiden, en brachten ook mede de gevangenen die ze op de schepen gekregen hadden. En dat voorgenoemde goed werd te Groningen verdeeld en gebuit.

7b Gelderse troepen ontruimen Gorecht en Drenthe.
Op dezelfde dag braken de Geldersen knechten en buren op die in Essen en te Haren en in Drenthe lagen en trokken weer naar het land van Gelre.

8a Habsburgse wurggreep om Dokkum.
Het leger van de keizer dat voor Dokkum lag maakte twee dammen over Dokkumer diep, breed en met een hoge dijk daar op – en werd gereed rede op Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart avond – daar men om en om Dokkum mocht rijden en komen in alle legers en ook dat water nemen uit de gracht, zoals ze ook deden.

b Derde en vierde hulpexpeditie voor Dokkum mislukt.
Op de dinsdag daarna trokken een deel knechten van de zeilscheep lieden en ander knechten met schepen en wilde in Dokkum wezen. Dat werd het leger van de keizer wijs en zonden volk te schip en trokken bij dat Uitland. Toen dat de Geldersen vernamen keerden ze zich weerom en trokken in Aduard.
Des donderdag daarna trokken de ruiters die te Groningen lagen omtrent 80 met de knechten uit Aduard en uit der stad omtrent 200 en wilden een alarm maken te Kollum want daar lag een vaantje knechten en een deel ruiters en meenden alzo daarmee de knechten in Dokkum te brengen die daar groot gebrek hadden; dat hen faalde want toen ze te Opende kwamen toen vernam dat de rondgaande patrouille te Surhuizum en makten een klokslag en brandteken en kwamen met macht uit en vingen twee ruiters die voor uitstoten; de anderen woerden verjaagd en kwamen door Drenthe weer in Groningen de vrijdag; de knechten werden verjaagd en kwamen een part door Langewold en een deel door Vredewold. De grootste hoop sloeg zich deels op het veen achter Surhuizum en lagen daar de

dag over en Գ nachts braken ze op en kwamen de zaterdag te Groningen als verjaagde hoenderen.

8c Vijfde en zesde poging ondanks wat buit mislukt.
De dinsdag voor Sint Joannes Onthoofding trokken uit Groningen omtrent 20 ruiters op een buit naar Kollum land; die helden de Geldersen prijs omdat ze de keizer gezworen waren en ze ter landhoede lagen en hem met brandteken en klokslag gevolgd hadden. En deze werden ook verjaagd en kwamen zonder gewin weer te Groningen. Dit vermoeide de Geldersen en trokken weer uit de woensdags daarna omtrent 80 ruiters en 200 knechten met burgers en inwoners in Groningen in Kollum land en deden daar grote schade met brand en roven. Te Kollum aan de oosterzijde de kerk aan de brug toe werd het grootste opgebrand en op Kollum dijk naar Scharnegoutum werd ook veel gebrand en te Burum om die kerk wordt ook het grootste part gebrand. En aan beide zijden,

van de Friezen en knechten, bleven elk 2 of 3 doden en ze kregen omtrent honderd beesten met koeien, stieren en beren, ook wat schapen en zwijnen die te Groningen verdeeld en gebuit werden. En de vrouw lieden kwamen na en kochten een deel van hun beesten weer. Ook brachten ze mee vijf of zes gevangenen maar daar zat niet veel aan, want dat was arm volk en die werden op losgeld gesteld.

8d Dokkum capituleert voor de Habsburgers.

Als Dokkum dus besteld en vernauwd was met dat leger van de keizer zo voorschreven zo hadden ze daar voor vele grote geschut daar ze mee door dat dat bolwerk schieten mochten met ijzeren kloten en timelaars waarmee ze in de stad schoten en deden daar veel schaden in dat volk die gewond werden en dood bleven. Zodat ze dat opgeven wilden, want de uiterste grachten waren al over gedamd en de bolwerken waren beschoten en de binnenste grachten wilden ze ook bedammen en wilden het bestormen. En de Friese hovelingen die daarbinnen waren en burgers en buren wilde geen bestorming opwachten en wilden het opgeven behouden lijf en goed; maar de stadhouder Johan Goudsteen en knechten konden geen genade krijgen. Maar toen de de brand te Kollum opging toen meenden zee dat de hertog van Gelre en Groningers uitkwamen met macht van volk en wilden het ontzetten; toen gaven ze betere koop. Toen werd het opgegeven de donderdag voor Sint Johannes Doper Onthoofding. En gingen af behouden lijf en goed, goud, zilver gemunt en ongemunt, met kleren en kleinodiën, paarden en harnas tot hun lijf. En alle proviand, bussen en buskruit en huisraad zou blijven op het blokhuis. En alle hovelingen – waren daar 12 binnen –met de burgers en inwoners zouden bij de hen blijven onbeschadigd en zouden de keizerlijke majesteit doen een eed zoals de andere landen gedaan hadden. En die uitgaan wilden mochten dat doen. Zo gingen daar twee uit als Douwe Doinge en Gabbe Sceltema, en hadden acht dagen hun beraad of ze weer in wilde komen of niet. En toen de stadhouder de stad en huis overgeleverd had zo werd hij met de knechten en de hele groep beveiligd met twee vaantjes knechten en 200 ruiters over Gerkesbrug te Visvliet. En de vrijdags kwamen ze voort te Aduard.

8^e Smadelijke intocht Gelderse troepen in Groningen.
De zaterdags daarna op Sint Johannes dag Onthoofding liepen daar veel uit Groningen van burgers en inwoners de lustig waren te Aduard en meenden een grote buit daar te winnen. Zo trok de stadhouder Johan Goudsteen met knechten en groep omtrent een vijftien wagens waarmee ze dat goed uit Dokkum mee namen en mee voerden te Groningen met wijf en kinderen. Maar toen ze daarmee te Groningen kwamen ging de burgemeester en Raad met de staddienaars voor de poort hen tegemoet. Daar moest hij zelf van zijn paard gaan en ging gevangen in de stad tussen twee stadsdienaars; dat hem zeer smadelijk was en verdroot.
En al zijn goed dat hem toebehoorde nam de Raad in eer verblijfplaats en dat de knechten en de groepen toebehoorde liet de Raad hen vrij behouden. En hij werd te Jonge Roleffs huis door de stadsdienaars in het ijzer gevangen gelegd.

9a Habsburgse veldtocht vanuit Dokkum tot voor Sloten.
Toen Dokkum dus gewonnen was zo voorschreven zo bleven de bevelsheren der keizerlijke majesteit met een 600 knechten in Dokkum, om het in te houden en weer vast te maken. De anderen hoop ruiters en knechten met dat veldgeschut zonden ze te Visvliet en maakten daar een leger. Vier of vijf dagen daarna braken ze op en trokken naar Marum door Opsterland en belegerden Sloten, dat de Geldersen nog in hadden, en was helemaal vast van bolwerken en bezet met veel volk.

9b Gilden verijdelen Gelderse uitval naar Friesland.

Op Onze Lieve Vrouwe avond Geboorte wilde de stadhouder te Groningen een tocht gedaan hebben met de ruiters en knechten in West-Friesland.

Toen de knechten ter poort uit waren en de ruiters zouden na rijden toen kwamen de bouwmeesters van de gilden en ettelijke burgers voor de poort bij de stadhouder en dn burgemeester Lubbert Cland en sloten de poort toe en zeiden hem toen: ze wilde van de stad geen roofnest hebben; de knechten die daar buiten waren zouden buiten blijven en die binnen waren zouden binnen blijven of de duivel zou de kaars houden. En de knechten moesten die nacht buiten de stad blijven en zo bleef de tocht achter.

10a Geldersen veroveren Steenwijk bij verrassing.
In het jaar 1522 op Sint Mattheus avond – was toen op een zondag – werd de stad Steenwijk droevig omtrent tussen drie en vier uren in de nacht van de Geldersen met verassing – verraderlijk of handig, hoe men dat met recht noemen mag – ingenomen en gewonnen. Zo wil ik die oorzaak en dat gelag der innemen een weinig aanroeren.

In de zomer tevoren waren de Geldersen daarvoor en wilden het met stormen handt winnen en verloren de bestorming en lieten daar vele doden en bleef dood Michiel van Pommeren dat de vorst van Gelre zeer vermoeide. Zo was daar een schout te Diever geheten Bernardus ter Maete en had drie zoons en waren alle tezamen gegoede lieden en goed Geldersen. Zo maakten ze een aanslag en wilde daarin Steenwijk een deel Geldersen ruiters in brengen in schijn of dat Utrechts volk was; maar ze werden het verraad wijs en wilde ze niet in hebben. En daarna kregen ze een van de zoons van de schout en sloegen hem dood. Dit vermoeide de schout en zijn andere zoons. Zo kwam hij te wonen te Groningen; want hij dan te Diever plag te wonen en zo wisten ze het al gelijk te Steenwijk: hoe men dat het beste overvallen mocht en dat hun kermis op dezelfde zondag zou wezen en dat daar dan vele van de landlieden ter kermis kwamen om elk met zijn vrienden vrolijk te wezen. Zo hadden ze daar tevoren een dag of twee in bestelt zes of zeven Geldersen knechten die daar dienst begeerden, want ze hadden nog binnen Steenwijk wel omtrent honderd knechten. Zo bejaagde die voorgenoemde aan die van Genemuiden en Coevorden en te Groningen daar lagen wel omtrent 200 knechten en 70 ruiters. En deze verzamelden zich bijeen op bevel der stadhouders Jasper van Marwijk en trokken heimelijk uit Groningen en kwamen in Drenthe en kwamen in de nacht bijeen voor Steenwijk. Zo hadden ze afspraak gemaakt met de verraders die ze daar binnen geschikt hadden: als het tijd was zo zouden ze dat vuur aansteken op vier hoeken; dat zo geschiedde. Zo was dat kwaad waken want iedereen had vrolijk in de kermis gedronken en lagen onbeschermd in bed en zonder angst. Zo waren daar wel een 150 door de stadsgracht over dat bolwerk op de markt gekomen eer het iemand wist.
zo gingen de trompettenen trommels aan en de stad in lichter laaie en een lawaai: Gelre! Gelre! Gelre!’ Zo vielen de anderen die daar nog buiten waren omtrent 200 door de grachten en bij de andere hoop op de markt met een groot lawaai. En alle burgers en knechten, inwoners zagen elk om een goed heen komen en liepen naakt en barrevoets weg uit de stad; en waren dus de ene dag rijk en de andere dag arm. Want de stad brandde gans uit in de grond met kerken en kluizen zodat er maar een kerk in bleef, Onze Lieve Vrouwe kerk. En daar was een part in van een geestelijkheid en was een mooie kerk met een hoge toren en die kerk brandde gans af en de klokkentoren – daar de klokken aan hingen – verbrandde zodat de klokken een part in stukken vielen. En daar verbrandde een heerlijk hospitaal van de Heilige Geest. Zodat er in het geheel geen 6 of 7 huizen staan bleven. Wat geschrei en droevig en geroep dat in de stad was van priesters, vrouwen, jonkvrouwen en kinderen mag elke goede christen mens overleggen, want daar woonden vele eerbare rijke lieden en elk had zijn hooi en koren en nooddruft thuis tegen de winter zodat de schade die daar gedaan werd is niet goed te waarderen. Daar de boeven die het innamen weinig profijt van hadden. En als men zodanige aanslag en droefheid naar krijgsrecht voor vorsten en heren genoegzaam goed berechten en bedingen kan laat ik ongezegd. En de knechten kregen eensdeels een grote buit van geld en zilverwerk en potten en ketels zoals het wel te vermoeden is. De volgende dag, toen het gerucht te Groningen kwam, waren sommige blijde, wel was het te schrijven waard. En de Raad zond voort van stonden aan daarheen buskruit en ander proviand, bier en brood dat hem van noden was. En daar kwam veel roofgoed daarheen te Groningen van potten, brouwketels en ander koper en tinwerk dat een deel versmolten was in de brand en wat daar anders in kwam van goud en zilver, gemunt en ongemunte dat kwam niet te voorschijn. En daar werd ook genoeg roofgoed heen gevoerd naar Coevorden, naar Zwolle en naar het lande van Gelre, elk zijn weg. En de knechten bleven daarin liggen en maakten daar hutten in om te graven en zoeken geld, zilver, goud, tinwerk en koperwerk tot zo lang dat Sloten en de Lemmer de Bourgondiërs vanwege de keizer gewonnen hadden.

10b Gelderse rooftocht tot vlak voor Leiden.
In hetzelfde jaar had de hertog van Gelre bij hem een grote hoop van ruiters en knechten. Die trokken in Holland en haalden daar een grote roof en haalden de ossen voer Leiden voor de poort en verbrandden en brandschatten daarin de landen en kregen daar een grote buit. En trokken daarmee in het land van Gelre en verdeelden en buitten daar de roof. En zeiden: ze deden het op bevel der koning van Frankrijk en schreven hun brieven en paspoorten vanwege de koning. Doch de Hollanders wisten wel waar het kwam en wat koning het hen deed.

10c Dezelfde bende plundert Stellingwerf en Achtkarspelen.

Item, daarna, toen deze buit verdeeld was, kwam een deel van deze ruiters en knechten weer in Drenthe. En trokken in Stellingwerf te Oosterwolde en te Buurkoop, te Makkum en daar omtrent en verbrandden daar vele huizen en kregen ook vele gevangenen en een groot roof van beesten en trokken daarmee uit het land door Drenthe.
Item, zo kwamen ze voort door Opsterland over dat veen ‘s nachts te Marum in Vredewold, ‘s morgens vroeg voort in Achtkarspelen onverwachts in het land en verbrandden daartoe Surhuisterveen en Augustinusga en Burum convent (?) zes of zeven huizen en kregen omtrent twintig gevangenen en kregen een grote roof van paarden, ossen en koeien. En trokken daarmee van stonden aan weer uit het land door Vredewold naar Drenthe en voort naar Groningen, maar de Groningers wilde ze niet in laten met de gevangenen en roof; maar dat zou gauw goed geweest dan kwaad om de arme huislieden hun beesten weer te lossen en de gevangenen te kwijten. Zo trokken ze met den gevangenen en roof naar Zwolle en het land van Gelre.

11a Sloten wordt door de Habsburgers uitgehongerd.
Alzo Dokkum gewonnen was en Bolsward ook in de hand ging onder de keizer als voorschreven is, zo gingen sommige hovelingen als Renick Jongema en Kempe zijn broeder met een groot hoop Friezen in Sloten tot de Geldersen en dat was helemaal vast met bolwerken, grachten en singels onoverwinnelijk gemaakt. Dat belegeden het leger van de keizer om en om zodat er niets in nog uit mocht en lagen daarvoor omtrent acht weken en deden daarvoor grote arbeid met groot geschut van bussen en tuimelaars; maar ze konden het met schieten winnen. Tenslotte begon de proviand en buskruit af te gaan en dronken water en vernamen geen ontzet van de hertog van Gelre. En kregen grote schade van schieten daarbinnen van doden. Ook deden ze grote schade weer uit; die beide heren, mijn heer van Wassenaar en een heer van Toutenborch werden beide op een dag daar voor geschoten, maar ze bleven beiden te leven. En de vrijdag voor Sint Maarten gaven ze het op en gingen af behouden lijf en goed, uitgezonderd de bussen; en de inwoners bleven daar binnen en landzaten die de keizer zweren wilden mochten ook in blijven en die dat niet doen wilden mochten trekken naar de heer van Gelre en niet naar Steenwijk. Zo trokken Renick Jongema en Kempe zijn broeder met de Geldersen knechten naar de hertog van Gelre. En de doctor meester Hubert kanselier was de opperste beveel man op Sloten, want de heer van Moers was daar af getrokken eer het belegerd werd. Deze kanselier met een geheten Wijbe van Bolsward was een trotse krijgsman en een admiraal van het zeilschip lieden geweest. Deze twee trokken boven hun belofte en eed naar Steenwijk. En daardoor werden ze beide gevangen en te Leeuwarden gebracht. Wijbe werd berecht en op een rad gelegd. Meester Hubert was ook al veroordeeld en men zou hem in een zak gestoken hebben, maar hij werd toen nog verbeden van de geestelijkheid en werd op de burcht in zware gevangenis gezet.

11 b Het laatste Gelderse bolwerk Lemmer ontruimd.

Item, toen die van de Lemmer hoorden dat Sloten gewonnen was zo liepen alle knechten daaruit naar Steenwijk en lieten het staan zoals het was. En de buren daarbinnen gingen in handt en kregen genade en deden ook hun eed de keizerlijke majesteit.

11c Nabeschouwing van Benninge.
Item, hiermee kreeg de heer van Gelre zijn einde en paspoort van West-Friesland en was daar geheel uit verdreven. Zo licht als hij daarin gekomen is, is hij daar weer uit verdreven; daar niemand een oorzaak van was dan de heer van Moers en deze voorgenoemde doctor meester Hubert. Wat ongelijk, onrecht, bedrog en schalksheid ze in die landen daar bedreven te water en te land is niet goed te schrijven; maar het werd geheel te niet dat de kanselier daar de huislieden met onrecht had afgeschat en genomen, voor nu en weer voor de duivel en werd hem alles weer afgenomen.

11d Habsburgers nemen zonder geweld Steenwijk in.
Item, toen de Bourgondiërs vanwege de keizerlijke majesteit deze victorie in de Friese landen in zo’n korte tijd gehad hadden en deze heer van Wassenaar al deze steden, vestingen en burchten met samen alle deze Friese landen met de Zevenwouden onder gehoorzaamheid, plicht en eed der Heilige Rijk gebracht had zo trokken ze voort naar Steenwijk met veel volk uit de Zevenwolden en meenden die daarin te besluiten. Maar ze werden toen vroeg wijs en verliepen het al en lieten alles daarin blijven, geschut, bussen en proviand. Maar de Bourgondiërs en Stellingwerf Friezen volgden ze sterk na en trokken er achter al velen af die ze dood sloegen. En de Bourgondiërs bleven liggen in Steenwijk en daar kwamen weer in bij hen de verdreven burgers en inwoners die te Steenwijk plagen te wonen en er toebehoorden en sloegen daar kleine huisjes weer op daar ze onder lagen als ellendige arme lieden.

12a Vruchteloze Habsburgs-Groningse onderhandelingen.
Daar wordt een dag beraamd te Aduard tussen de bevel heren der keizerlijke majesteit en de Groningers; maar daar werd niets behandeld dat de pijne waard is van te schrijven.

12b Dood van Johan van Wassenaar, de veroveraar van Friesland.

De heer van Wassenaar, die deze hele oorlog dus voldaan en aan een einde had gebracht die was voor Sloten in het beleg geschoten in zijn arm als voorschreven is; en de wond was alweer heel en zijn arm was wat krom gebleven. Zo was daar een meester, en wilde hem de arm weer recht maken en de wonde brak weer op en dat vuur kwam daarin en hij stierf daarvan op Sint Barbara avond te Leeuwarden. En zijn lichaam werd gekruid, en in Holland gebracht en bij zijn ouders begraven. En zijn dood was te beklagen en een groot nadeel de keizerlijke majesteit en het huis van Bourgondië want het was een gelukkig, strijdbare en dappere heer in dezen voorgenoemde oorlog die alle deze voorgenoemde landen in zo korte tijd tot gehoorzaamheid en onderdanigheid der Heilige Rijk gebracht heeft dat andere grote vorsten en heren niet hebben kunnen doen.

12c De priester Hubert ter berechting naar Brabant gebracht.

Item, meester Hubert de kanselier die op Sloten mede was en gevangen te Leeuwarden gebracht werd, daar voor van geschreven is, die werd gevangen voort gezonden in Brabant in de hof van Bourgondië in de heren handen en beveel lieden der keizerlijke majesteit.

Deel III-R

Allerlei gebeurtenissen in en om Groningen, bestand met de Habsburgers en vrede met Utrecht. (1524-1525)

1Adviesraad van acht aanzienlijken benoemd te Groningen.
In het jaar 1523 zo was daar vele oproer en murmelen onder de burgers en gemeente in Groningen tegen de Raad vanwege de oorlog en diegene de dat jaargeld hadden van de hertog van Gelre.
Zo werden daar acht van de burgers toe gezet van de gemeente uit elke kluft twee, die mede te raad op het huis met de Raad zouden gaan en dat beste aanraden tot de stad oorbare en worden beëdigd van de gemeente. Maar dat duurde niet lang; doch zo schaften ze zoveel dat niemand in eedspil (rechtsgebied) vanwege de stad zou zitten die enige jaargeld had van enige heren of vorsten zij nog hun huisvrouwen nog hun kinderen. Zo was daar drie mannen als Luleff Koenerdes, Roleff Huijnge en Lubbert Korenpoorte, die bleven bij hun jaargeld en wilde in geen eedspil wezen.

2 Vruchteloos Habsburgs-Gronings gesprek te Gerkesklooster.
De dinsdag na Sint Lucia in hetzelfde jaar was daar een dag beraamd te Gerkesklooster tussen de keizerlijke majesteit beveel lieden en die van Groningen om iets goeds te vinden om een stilstand of een bestand of een eeuwige vrede. Daar kwam ter rechtszitting heer Jurien Schenck van Toutenborch, stadhouder, heer Juwe Bottinge, ridder, heer Tijaert Bourmanni, ridder, meester Kempe doctor; vanwege Groninger kwam daar Peter Sickinge en Lulof Koenders, beide burgemeesters, meester Hendrick Eelderwolde, doctor en secretaris, met nog twee uit de gezworenen gemeente en een bouwmeester en twee van de acht voorgenoemde burgers. Maar datgene dat de Groningers voorgehouden werd van de voorgenoemden geschikten der keizerlijke majesteit, als de hertog van Gelre te verlaten en de Ommelanden en de keizerlijke majesteit huldiging, plicht en eed te doen met menigerlei condities, wat de Groningers zo niet beliefde. Zodat daar de pijn niet waard was er veel van de schrijven dat op die dag meer behandeld werd.

3 Deense koning Christiaan II verdreven.
De koning van Denemarken was oneens in hetzelfde voorgenoemde jaar met de Oosterse steden Lübeck, Hamburg, Lunenborg met de anderen Wendische steden. En de hertog van Holstein viel met de steden toe tegen dn koning, hoewel dat ze broeder kinderen waren; en oorloogden zo lang met de koning zodat ze hem uit zijn koninkrijk verdreven met wijf en kind uit het land. Zijn koningin was de keizers zuster; Zo trok hij daarmee in Brabant bij hun vrienden en klaagde daar zijn nood. En voort trok hij aan koning Ferdinand, zijn zwager, en aan de keurvorsten en aan de markgraaf van Brandenburg – die had de zuster van de koning– om hulp en bijstand. Zo verzamelde deze vorst en heer een machtig groot volk te aard en te voet en trok met hem en wilde hem weer brengen in Denemarken. Maar het ging tegen de winter zodat hij daar niets schaffen kon. De hertog van Holstein en de steden lagen zo sterk te veld zodat hij daar geen gewin op had en moest weer terug wijken zonder gewin. En trok weerom bij de markgraaf van Brandenburg zijn zwager; en daar was zijn koningin en kwam daarin de kraam van een kind.

4 Gelderse overvallen in Drenthe lopen verkeerd af.

De Geldersen knechten van Coevorden kwamen met 25 paarden en wilde naar Roden rijden om brandschat te halen en vonden vijf Bourgondische knechten te Rolde, daar vingen ze er vier van. En daar kwam ene van op de balken, die hoorde hun aanslag dat ze Գ nachts, als ze weerom kwamen, wilde te Schoonloo overnachten. Toen ze te Roden kwamen zo verbrandden ze daar drie kleine huisjes en werden hun brandschat wijs en reden wederom naar Schoonloo en overnachten daar. En de knecht van Rolde liep weer naar Steenwijk en bracht daar de tijding. En die van Steenwijk kwamen daar in de nacht wel omtrent 200 sterk en vonden daar die Coevorden ruiters naakt in het bed en namen ze daar gevangen meer met harnas en paarden en brachten ze heen te Steenwijk, zodat

dat daar een man drie of vier ontkwamen die bij de paarden waakten zodat ze wel kregen duizend goud gulden tot een buit.

5a Habsburgs-Groningse schermutseling op de Ruigewaard.

De stadhouder in Groningen zond uit de stad lopers omtrent twintig sterk op de Ruigewaard om schatting te halen. Zo waren daar ook wel tien of elf van de Dokkumers Bourgondische knechten. Zo kwamen ze bijeen bij Janneke Unema huis op de Ruigewaard en hielden daar een schermutseling en schietgevaar met elkaar zodat de Groninger een dode kregen en twee gewond; en de Dokkumers ook vele gewonden.

5b Groningse poging doorbreking blokkade op Reitdiep mislukt.

Daarna op Palmavond trokken de Groninger uit met een zeilschip 25 sterk naar die van Dokkum die dagelijks lagen met zeilschepen op het Uitland en op de Lauwers en keerden het zodat daar niet een schip in nog uit na kon komen. Zo wo waren die van Dokkum voor hen geweken met hun schip te Munnekezijl omtrent 12 sterk. Daar zeilden de Groningers naar en traden daar te land en die van Burum sloegen daar de klok en kwamen de Bourgondiers te hulp en dreven de Groningers weer te schip en schoten hen een man dood. En kwamen zo weer te huis.

6 Graaf Edzard poogt land bij Esens te veroveren.
De graaf van Oost-Friesland had een grote hoop knechten in zijn land op de levering op de huisman liggen van Heilige Drie Koningen af en deden zijn buren grote overlast en schade mede en niemand kon weten wat aanslag hij daarmee had. Zo had jonker Ulrik – zalige Heer Omken half broeder – een toezicht op jonker Balthazar, zijn broeders zoon, om zijn zalige vaders erfdeel en de graaf was wel graag geweest aan zijn land en van Esens, zoals hij daar lang naar had gestaan en trok daar voor Esens met al zijn macht en geschut. En het was een bijster regenachtig weer en koud zodat ze daar niet voer beschutten konden. Zodat die graaf en jonker Ulrik met jonker Balthasar onderhandelden een vrede. Zodat hij zijn oom jonker Ulrik zou geven een som van penningen voor zijn broeders deel en zou zijn burchten en landen houden en de graaf zou ook een som van penningen hebben op lange dagen en acht vermaningen. En trokn daar weer af uit het lande met halve eer en klein gewin.

7 Meester Ulffert gearresteerd en beschuldigd van verraad.
Meester Ulffert de provoost van Loppersum, daar voor veel van geschreven is van zijn boeverij hoe dat hij contrarie de stad Groningen met de hovelingen toeviel, daarna met de Saksers heren en met de graaf van Oost-Friesland, nu met de hertog van Gelre; Zo had hee nu heimelijk handel met de beveel lieden der keizerlijke majesteit in Westerland. Zo kwamen daar brieven van aan bij hem in de Passie week. Zo was hij niet thuis tot zijn ongeluk en zo kreeg die brieven de burgemeester en bracht die op het Raadhuis bij de stadhouder en Raad. Zo werd hij op het Raadhuis gedaagd; zo zocht hij vele wegen om zich te verontschuldigen. Zo werd daar bij de Raad op besloten en gezegd dat hij zijn jaargeld dat hij van de vorst had zou ontwaard wezen en zou in zijn huis gaan en daarin blijven tot de Raad weerzeggen, zoals hij deed – en zou met niemand woorden houden om muiterij te maken. Zo geschiedde hem bij nacht vele spijt en hoogmoed van de wakers en schutters die galg en rad voor zijn huis oprichten en grote karbussen voor zijn huis brachten, recht of ze het bestormen wilde; zodat al zijn drogerij omkwam. Tenslotte werd hij aan den hertog van Gelre verschreven om zich daar te verdedigen.

8 Aanhouding en vrijlating van Jasper van Marwijks vrouw.
De stadhouders huisvrouw Geertruijt reisde naar Gelderland om te bezien zijn goederen en om andere handel van zijn goederen te verhuren. En toen ze kwam te Meppel in Drenthe zo waren daar knechten van Steenwijk, die namen haar daar gevangen namen en brachten haar binnen Steenwijk. Zo kwam daar de stadhouder van Leeuwarden; zo werd ze vrijgelaten om een kleine penning voor kost en vertering en reisde voort naar dat land van Gelre om te doen dat haar van noden was.

9a Zwolle wil weer deel uitmaken van het Sticht.

De burgers van Zwolle begon die oorlog te verdrieten met de hertog van Gelre tegen dat Sticht van Utrecht en steden, want de gemeente werd arm. Zo werden de burgers en gemeente tweepartijdig met de Raad, die goed Gelders waren en de hertog van Gelre daar in de stad gehaald hadden en vingen daar drie of vier van. Zo kwam de hertog van Gelre met een vaantje knechten bij nacht en die lagen verborgen in de hoven en tuinen ter tijd dat die hertog bij dag na kwam en wilden in de stad trekken zoals hij gewoonlijk plag te komen. Toen hij tussen de poort was zo braken die knechten op die daar verborgen lagen en wilde de stad zo met verrassing in nemen. Maar de Zwolse kregen de schotpoort toe en stenigden met stenen van boven af zodat ze God dankten dat ze terug uit kwamen. En de hertog was bijna met een steen dood gesmeten, doch hij kwam daar binnen met weinig knechten en bleef daar die nacht. Maar de volgende dag trok hij weer naar Hattem in zijn land, want de Bourgondiers waren in de Betuwe en brandden daar.

9b Hertog Karel belegert tevergeefs Zwolle.
Item, kort daarna verzamelde de hertog van Gelre enen grote hoop knechten en zijn buren met groot geschut van oorloog en belegerde Zwolle en meende dat met macht te winnen. Doch het was vast van muren, poorten en grachten en met goed geschut van bussen zodat hij vele schade daar voor leed aan zijn volk. Tenslotte werd hij met mooie woorden daaraf gedongen met klein gewin; doch zo werd daar grote schade gedaan aan kloosters en huizen die afgebroken en gebrand werden.

10 Afgedankte soldaten van Edzard trekken weg naar Deventer.
De graaf van Oost-Friesland, toen hij zijn handel met jonker Baltazar van Esens ten einde had zo trokken de knechten die de graaf had met de anderen hoop die daarbij kwamen, wel omtrent 4000, de vrijdag voor mei uit zijn land na Aschendorf voor Nijenhuis en voort Northoren en Frenswegen. Daar bleven ze een tijd lang liggen op de levering en daar kwamen ruiters nog bij de hoop en trokken voort naar Deventer.

11 Roelof ten Water bewerkt bestand voor een jaar.
De Groningers hadden een burger geheten Roleff ten Water en was toen mede in de Raad. Die had kennis in de hof van Bourgondië aan sommigen heren, want hij had al eerder bij heer Floris van Egmond en graaf van Buren gediend. Deze Roleff trok over in Brabant vanwege Groninger aan heer Floris van Egmond, om een stilstand en bestand te krijgen met de heren aldaar in de hof vanwege de keizerlijke majesteit, want de Groninger en hun burgers waren in grote last met hun ossen te weide en andere nering en koopmanschap. Zo verwierf Roleff ten Water door hulp van heer Floris voorgenoemd een stilstand en bestand dat een jaar lang duurde, alzo dat de Groningers binnen dat jaar met de raadsheren der keizerlijke majesteit in de hof van Bourgondië zouden handelen om een eeuwige vrede te bekomen met de keizerlijke majesteit. Zo had de hertog van Gelre te Groningen een stadhouder genaamd Jasper van Marwijk en die was daartegen en wilde dat zo niet believen, dat de stad zou handelen buiten toestemming der vorst van Gelre. Zo leit de Raad bijeen komen alle burgers in Sint Walburgkerk. Zo kwam de stadhouder daar ook en had met hem vele lichte burgers en inwoners, allerlei vazallen die hem toe vielen en maakten daar een groot lawaai in de kerk contrarie de Raad. Had God daar niet voor geweest of hat het op een namiddag geweest, daar zou groot kwaad van gekomen zijn omdat de lieden vol gedronken geweest weren. Zo bleef dat voorgenoemde bestand nog achter, hoewel dat van beide zijden geheel beliefd was. Zo zonden de Groningers een heen aan de vorst van Gelre, geheten meester Huge ten Uul, doctor in de rechten, om alle dingen met de vorst te bespreken van deze voorschreven dingen. Toen hij daar een tijd lang was bij de vorst van Gelre zo had hij zijn raden in de hof van Bourgondisch bij keizerlijke majesteit en maakten een bestand dat duurde een jaar lang daar die van Groningen met de Ommelanden mede in bedongen werden als de keizerlijke majesteit landen en de vorst van Gelre landen en onderzaten; en dat bestand werd afgekondigd de zondag voor Sint Vitus.

12 Bisschop van Bremen verwoest uit wraak het land Wursten.

Toen dit bestand gemaakt was zo warenweren daar vele knechten aan beide zijden, de alken verlof namen. Zo had de bisschop van Bremen wat onwil met die West-Friese; die schreef die hoop meteen en was helemaal groot 8 of 9000 en er liepen alle dagen genoeg bij, want ze hadden geen heer.

Zo trokken ze bij de bisschop; die trok daarmee in West-Friesland en gaf hem dat hele landje te vuur en te zwaar; dat helemaal ongenadig, boos en tiranniek was gedaan van enen geestelijke man; doch zo was hij een boos, kwaad mens, zoals men zei. En toen ze daarin het land kwamen, de buren hadden ook volk bij zich verzameld uit Ditmarsen en het land te Haelen en stelden zich te verweer; maar de hoop der knechten was zo geweldig en groot zodat ze daar geen weerstand doen konden. En sloegen alles dood voorvoet die niet ontkomen konden en spaarden wijf nog kind, kerken nog kluizen en brandden dat hele landje uit en staken de zijlen en dijken in, en bedierven het in de grond en namen al dat goed, goud, zilver en levendige have daaruit en werden allen rijk. Dat droevig is te schrijven en te horen, dat men een land zo erbarmelijk en ongenadige overvalt met roof, brand en doodslag. Toen ze die roof gedeeld en gebuit hadden zo wilden ze voort geweest zijn in het land te Halen; men ze brandschattende het en gaven hen 36 000 Rijnse guldens. Doch daarboven moesten ze den hoop hebben op de levering en geven hen de kost zo lang zodat ze geen bete brood meer handen en zo bleven se ongebrand en hielden hun goed.

13 Habsburgse hulp bij herbouw van Steenwijk.
Die burgers van Steenwijk en inwoners begonnen vrij gauw de stad te betimmeren met huizen die daar hun landen en goederen hadden. En de Bourgondiërs vanwege der keizerlijke majesteit maakten daar en onoverwinnelijk sterke vesting in voor alle geweld met grachten en bolwerken en werd gemaakt daar het Heilige Geest gasthuis plag te staan eer Steenwijk gewonnen werd. En dit zal nu wezen een voorpoort om Friesland en Zevenwouden mede te beschermen.

14 Kostbaar Catharinabeeld voor A kerk te Groningen met bijdrage van Sicke Benninge.
In het jaar Ons Heren 1524 lieten de voogden van Onze Lieve Vrouwe kerk ter A in Groningen maken dat Sint Catharina zilveren beeld. In die tijd was daar pastoor meester Jacob Amelens en Sicke Benninge, Lambert Huijnge, Timen Sappens en Willem Kanther waren voogden. En dat beeld was gereed op Sint Catharina avond. En weegt 22 mark zilvers, de mark te houden voor 15 lood en 6 grein; dat mark gerekend op negen gouden enkele Rijn gulden, 34 stuivers voor de goud gulden, een Rijnse gulden over de hoop. Negen dukaten werden aan het beeld verguld, die deden de voogden daartoe. De goudsmid kreeg voor zijn arbeid 54 goud gulden, 34 stuivers voor de goud gulden.

15 Vrede gesloten tussen Utrecht/Zwolle en Gelre.

Toen de knechten West-Friesland en dat land te Halen dus droevig hadden bedorven, zo voorgeschreven is, wilde ze graag over geweest zijn over de Wezer op de Wendische steden en in het land te Holstein; maar de hertog van Holstein en de steden lagen zo sterk ter landhoede zodat ze daarheen niet durfden. Zo keerden se weerom door het Sticht van Munster en kwamen in het Sticht van Utrecht. Zo nam de bisschop van Utrecht een part aan van de knechten en belegerde dat huis te Rechters; maar ze trokken daar weer af met klein gewin. Zo worden die van Zwolle verenigd en verzoend met de bisschop en de steden en verlieten de vorst van Gelre.
Zo namen de keurvorsten de vrede op tussen de bisschop en Sticht en de vorst van Gelre. En daar werd de verzoening uitgesproken en aangenomen op Sint Catharina avond anno 1524.

16 Ontslagen soldaten plunderen van Groningen tot Woerden.
Toen de knechten dus lagen in het Sticht van Utrecht en geen dienst hadden zo kwamen ze in Drenthe met een grote hoop, omtrent 5000 sterk behalve de groep met 8 vaandels en daar was Klein van Harlum opperste veldhoofdman. En lagen daar op de garde en kwamen toen voort aan in Groninger land de zondag voor Sint Catharina, eerst in Vredewold en daarna in Langewold en Hummerse en Mijdach, voort over dat diep in de Marne, Hunsingo en Fivelingo, voort in de Appingedam. En aten en dronken voorvoet op alles dat de huisman had en deden grote schaden. Tenslotte, toen alles verdorven en op was trokken ze met de hoop naar Slochteren over dat moer, naar dat Oldambt en naar Westerwolde en wilde voort naar dat Sticht van Munster. En de bisschop van Munster kwam met ruiters en knechten te velde en keerde ze zodat ze in zijn land niet durfden te komen. Doch tenslotte liet hij ze trekken door en over zijn land weer naar dat Sticht van Utrecht en voort naar Deventer. Daar kregen ze een schout en schepen in de nacht en kwamen over de IJsel en trokken voort over de Veluwe naar Utrecht en IJsselstein, Montfoort en Woerden en bleven daar liggen op de levering tot midden vasten.

Deel II-S

Groeiende irritatie tussen Stad en stadhouder; internationale onrust slaat over naar Groningen: gilden grijpen de macht en eisen sanering der financiën. (1525)

1a Conflict Groningen met stadhouder voorgelegd aan hertog.

Jasper van Marwijk, de stadhouder der vorst van Gelre in Groningen, die werd het oneens met de burgemeesters en Raad, en vele burgers die het met de Raad hielden – en sommige met de stadhouder – om vele muiterij en tweedracht tussen de vorst van Gelre en dn Raad. Zo schreef de hertog van Gelre een scherpe brief aan de Raad dat ze zouden daarbij zijn vorstelijke genade komen in het land van Gelre om daar alle twist en verschil bij te leggen. De Raad zond daar heen aan de vorst den prior van de Jakobijnen doctor in de godheid met een instructie en bevel om de zaak en geschil daar te bedingen; mar hij kon daar geen uiteindelijk bescheid nog afscheid krijgen, dan de Raad zou daar hun gevolmachtigde Raadsvrienden bij zijn vorstelijke genade zenden, daar wilde hij eindelijk mede handelen en slijten.

Zo hebben burgemeesters en Raad, gezworen gemeente, bouwmeesters en gewone gilden en burgers uitgevaardigd Clawes Scaffer, Johan Hornken, beide toen burgemeesters, Evert Mepsche, Raadsheer, Reijnt Duerdes, Johan Scattera, gezworen gemeente, Geert Kannegeter en Clawes Lubberts, bouwmeesters. Die namen mede met hen den prior van de Jakopijnen broeder Laurencius, doctor in de Godheid, en reisden uit des maandag voor Lichtmis naar de hertog van Gelre met zeker bevel en instructie daar ze niet boven met de vorst zouden onderhandelen, maar niet eindelijk nog volmachtig en reisden daarheen met vele gezinnen en dienaars te paard en te wagen. En zonden daar voor heen twee kostbare paarden om den vorst te schenken, dat ene paard werd gekocht te Groningen voor honderd goud gulden en 31 goud gulden, de andere voor 53.

1b Vergeefse pleidooien der Groningers voor de hertog.
Jasper van Marwijk, de vorst stadhouder te Groningen, trok ook nar de rechtszitting. Toen ze te Arnhem kwamen, daar de vorst toen was, toen vonden ze een ongenadige heer. Hij wilde de paarden die ze hem daar gezonden hadden niet hebben nog zien. Zo had de vorst bij zich een secretaris en kanselier, een oude ervaren man die toen gelaten was in de hof; die gaven die van Groningen heimelijk vijftig goudgulden. Die bewerkte aan de vorst dat hij de paarden ontving en dat ze te woord en ter sprake bij de vorst kwamen. Toen ze de vorst met zijn hoge daar te woord kwamen zo deed de prior voorgenoemd eerst dat woord op van de geschikten der Groningers; maar hij had daar geen gehoor, en trad met rode kinnebak af, want hem was in de hof gezegd dat hij het anders ingebracht had te Groningen, dan hem bejegend was toen hij bij de vorst had geweest vanwege de Groningers, zoals hiervoor in het naaste kapittel staat. Daarna moest Clawes Scaffer, burgemeester, dat woord zelf doen, dat ook niet goed wilde afgaan. Want Jasper van Marwij, de stadhouder, had vele artikels en punten in schriften daar hij ze mede van beklaagde. En de vorst had zelf op ze te zeggen, daar ze heel mede verslagen en angstig werden. En wilde ook met ze niet verder handelen in het geschil of ze zouden volmacht hebben. Zo zond de vorst zijn raad te Groningen met zekere credit aan burgemeesters, Raad, gezworen gemeente bouwmeesters, gewone gilden en gewone burgers en inwoners. Zo ileet de Raad alle de vier kluften bijeen komen te Sint Maartens en Sint Walburgkerk, zoals gewoonlijk is. Daar werd hen voor gehouden: of ze wilden blijven bij hun privilegies die de vorst de stad gegeven had of dat ze de geschikte Raadsvrienden die in het land van Gelre waren, wilde geven volmacht met de vorst iets te handelen.
Zo werden geordineerd vier uit elke kluft die met de Raad en gewone acht zouden handelen en besluiten wat nuttig was. Zo werd op het Raadhuis besloten: men wilde de vrienden die bij de vorst waren anders geen bevel verder geven, dan ze mede uit namen toen ze uitgezonden werden; daar de vorst raden hun afscheid mee namen. En hiermee was de vorst nog niet verzadigd. Toen hij dit hoorde, zo wilde hij de geschikte Raadsvrienden geen verlof geven van daartoe reizen en wilde, ze zouden volmacht hebben zo als hij hen geschreven had eer ze daar kwamen; en werd van dag tot dag meer ongenadiger op ze zodat ze in grote angst en zorgen waren. Toen dat de bouwmeesters Geert en Clawes Lubberts dit vernamen zo namen ze zelfs verlof en kwamen bij nacht uit naar Deventer en kwamen te Groningen thuis.
Zo zond nog de vorst zijn raad te Groningen, de erf rentmeester Arkel en meester Harmen Koppert, doctor, die vanwege de vorst zouden handelen van het geschil en de Raad schikte daartoe meester Willem Frederik en meester Evert Jarges, beide doctoren en pastoors van Sint Maarten. Zo ordineerde de Raad negen personen uit den Raad, gezworen gemeente, uit de gilden en burgers die de zaak tussen beide zouden horen en voorgeven voor den scheidsheren en de Raad op het huis weer in brengen. Zo gaven de Geldersen raden voor vier artikels en bleven daarbij, en hadden verder geen bevel van de vorst en begeerden niets dan ja of neen of men dat alzo believen wilde of niet. Dat ene artikel was: of men den vorst van Gelre ook wilde bekennen en houden voor vorst en heer na inhoud hun belofte en eed. Dat tweede: dat de hoofdmannen zouden zijn vorstelijke genade zweren de Ommelanden te berechten naar landrecht met zijn dienaar de stadhouder en de stad niet. Dat derde: dat de stadhouder en hoofdman dienaars zouden dragen de vorst kleding en zweren de vorst en de stad niet. Dat vierde: dat ze de overheid van het Oldambt gans geheel zouden uitgaan en stellen inde handen van de vorst. Dit werd van de gedeputeerden vaak overdragen bij de Raad over en weer over.
Zodat de vorst raden niets anders zeiden dan ja of neen te horen en zeiden mede: ze hadden anders geen bevel; en raden de Groningers, ze zouden de vorst dat hoofd in de schoot leggen; zij zouden met bede en supplicatie meer verkrijgen aan zijn vorstelijke genade dan met wreveling. Toen dit tenslotte op het Raadhuis kwam voor burgemeesters en Raad en de hele hoop zo traden de bouwmeesters en gilden met de burgers af op de zaal en bereidden zich en kwamen weer op bij de Raad en zeiden weer in: ze wilden de vier artikels voorgenoemd aannemen en believen, ze waren de oorlog geheel moede, de Raad mocht doen wat ze wilde. Toen de burgemeesters en Raad en gezworen gemeente oud en nieuw zagen dat het de weg heen wilde zo hebben ze dat mede toegestemd en beliefd. Zo zijn die gedeputeerden der vorst daarop weer thuis getrokken en de vorst weer ingebracht.

1c Conflict schijnbaar bezworen; Van Marwijk blijft aan.

Zo heeft de geschikte Raad van Groningen hun afscheidt daar kregen en zijn thuis gekomen op Paas avond en hadden in de elfde week uit geweest. En de stadhouder Jasper van Marwijk, daar a deze muiterij en twist van gekomen was tussen de vorst en de Raad van Groningen – die het kwijt wilde wezen en er met de mond veel over geklaagd had – zond de vorst weerom te Groningen in zijn bevel en stadhouder daar te wezen en kwam zo gauw weer thuis als zij zodat de vorst de overhand hield en moesten hem volgen in al hetgeen dat hij begeerde.

2 Jaar 15525 onrustig door oorlogen: de slag bij Pavia.
In het jaar Ons Heren 1525 was en gulden jaar te Rome; maar daar was weinig bezoek al daaruit Duitse landen om zaken die ge in het vervolg zal horen en geschiedde ook wonderlijke oproer en tweedracht onder vorsten en heren en dat gewone volk. Als in het eerste keizer Frederik, koning van Spanje, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië etc., had grote oorlog met de koning van Frankrijk om Hoog Bourgondië als Henegouwen en Picardië, dat de koning de Bourgondiërs eertijds had genomen toen vrouw Maria de grootmoeder van de keizer nog niet getrouwd was. Ook had de koning en zijn voorvaders lang geoorloogd om dat hertogdom van Milaan te bekrachtigen. Wat het Heilige Rijk toekomt en is een kamer van het Rijk.
Item, ook zo hadden de koningen van Spanje de kroon van Frankrijk ettelijke landen en steden afgetrokken. Zodat deze twee grote heren een grote oorzaak en een hoentje met elkaar te plukken hadden. Zo was daarin Frankrijk gelegen een groot hertogdom van Bourbon genoemd.
De hertog was de keizer vanwege bloed toegedaan; die hield de koning verdacht daarom en heeft de hertog verdreven uit Frankrijk. Zo is hij geweken tot de keizer. Want hij dan een strijdbaar man was en zo heeft hem de keizer gemaakt een overste beveelman die oorloog vanwege de keizers te voeren. Zo is hij getrokken met groot volk in Lombardije en heeft dat hertogdom van Milaan ingenomen, dat de koning van Frankrijk een part in had. Zo heeft de koning daarop uitgerust met al zijn macht van vorsten en heren en krijgslieden te paard en te voet, met alle artillerie van oorlog, bussen, schermen, wagenborgen en paviljoenen als daartoe behoort. En de koning zelf in zijn persoon daarheen gereisd met een ontelbaar oorlogsvolk. De hertog van Bourbon met zijn leger vanwege de keizer lach in Pavia en daar omtrent en de keizer zond hem daar groot volk uit Spanje en hertog Fernand, de keizers broeder, zond daar groot volk uit Oostenrijk hem te hulp. Doch de koning van Frankrijk was hem teveel met volk en geschut. Doch de victorie is altijd niet gelegen in hoeveelheid van volk. Zo had de keizer daar gezonden een bevelsman uit Spanje die wonderlijke aanslagen wiste te doen in oorlog. Zo is de hertog van Bourbon en hij meteen overeengekomen een aanslag te maken op de koning van Frankrijk, daar hij lag in het leger met al zijn leger onbeschermd en onbezorgd in hun leger. Zo heeft die voorgenoemde keizer overste hoofdman met hem genomen op Sint Mathias nacht te twaalf zuur zoveel oorlogsvolk als hem nodig was, de hertog met dat andere leger wachtte na naar hun beide overeenkomst. Zo zijn ze het keizers volk zo in de nacht overgekomen in hun leger niet uitgerust tot oorlog en voorvoet doodgeslagen dat niet ontlopen kon. En toen deze grote alarm was zo kwam de hertog van Bourbon met zijn leger in het veld tegen de dag en kreeg in de wagenborg daar dat Franse geschut lag en wendde de bussen om naar de koning leger. De koning met zijn leger stelden zich dapper te verweer in de orde met dat volk dat niet verslagen en verlopen waren in de nacht. Het leger van de keizer deed desgelijks en kwamen gereed aan elkaar. De koning met zijn heren en volk deden grote verweer en bleef aan beide zijden vele vol dood. Doch tenslotte de keizers leger – de hertog van Bourbon – hield de overhand en won de slag in het veld. Daar werd de koning van Frankrijk, Franciscus genoemd, in zijn eigen persoon gevangen met wonderlijk veel van zijn vorsten en heren, ridders en ruiters en krijgsknechten; want de koning had alles met hem uit Frankrijk genomen dat ten oorlog diende en was met al zijn macht daar te veld getrokken. Wat buit en gewin dat de keizers leger daar kregen van de gevangenen vorsten en heren, ruiters en knechten, van hun losgeld en alle kleinodin, goud en zilver, credit, geld, kleren, paarden, harnas en bussen en alle andere goederen is niet te waarderen; zodat dusdanige victorie is niet geschied in duizend jaren. De koning van Frankrijk werd met de gevangenen vorst en heren gebracht de keizer in Spanje.

3 Bestand tussen Karel V en Gelre/Groningen verlengd.
Doen dat bestand uit was tussen de keizer en Bourgondiërs en de hertog van Gelre en Groningers met de Ommelanden zo werd dat nog verlengd een jaar.

4a Luther’ s leerstellingen mede oorzaak van algemene onrust.
Daar was onder hertog Frerik van Saksen de keurvorst een groot geleerd wijs man en doctor geheten Martinus Luther die wonderlijke oproer en dwaling maakte in christenrijk tegen onze heilige vader de paus van Rome met zijn kardinalen en bisschoppen en alle geestelijke lieden; als dat de paus en kardinalen en bisschoppen en alle andere geestelijke lieden behoorde zo’n grote goed niet te hebben van zoveel provenden en beneficiën en behoorden niet meer te hebben dan eenvoudig te leven en dat andere zou men de arme ellendige meedelen en helpen. Ook zou men alle rijke kloosters verdelgen en te niet laten gaan en dat goed zouden de vorsten en heren der landen die goederen aan zich nemen en helpen de armen mede van te leven en christenrijk mee te beschermen. En alle kloosters van de vier biddenden orden zouden al vernield en te niet laten gaan, want hun dingen waren overbodig. Ook was het niet nodig dat men enige heiligen, Sinten of Santinnen zouden vasten nog vieren; ook de vasten van 40 dagen behoefde men niet te vasten en de vrijdag mocht men wel vlees eten. En de monniken, nonnen en begijnen mochten elkaar wet te echte nemen. Ook wereldlijke priesters mochten wel echte wijven nemen, zoals ze voertijden deden eer Calixtus de paus inzette dat de priesters geen echt wijven moesten hebben. En ook dat de paus mocht zodanige aflaten niet geven van pijne en schuld en zo een ziel uit het vagevuur verlossen door een dikke penning in de kist te werpen en dat te Rome te brengen en dat daar te verbrassen. En veel meer andere dinge, die allen tegen ons heilige geloof en de heilige kerk is: als hoe men mis zal doen en dat heilige sacrament ontvangen zal, en hoe men biechten zal en dat men geen beelden in de kerk zal hebben dan een crucifix; daar zijn boeken en schriften uitgebreid en uitvoerig van houden. Daar zich vele vorsten en heren met hem toevielen en volgden zijn schriften en boeken en leer en begonnen daar oostwaarts in Pruisen en alle andere landen heen tot Bremen te zijn orde van monken, nonnen, papen echt wijven te nemen en vasten niet te vieren en doen in Duits missen en meer andere dwalingen in christenheid; zodat veel kwaads de heilige kerk ingebracht werd zodat het nodig zal zijn dat de heilige vader de paus een generaal concilie te beleggen om de heilige kerk en christenheid weerom te verenigen.

4b Boerenopstanden in Duitsland en tot in Zwitserland toe.
Hier onder deze oproer van Luthers boeken hebben zich opgeworpen uit alle landen oosten de heer van Hongarije, van Pruisen, uit Saksen een ontelbare hoop van buren en volk, genoemd de Zwarte Walterhoop of Zwarte buren, tot vele duizenden toe, tot 2 of 300 000 en lagen 8 of 10 of 12 mijlen vaneen omme de proviand te beter te krijgen.
En hun opinie en voornemen was dat men houden en navolgde de leer en boeken die deze Martinus Luther beschreven had en het Evangelie en de vier evangelisten beschreven hadden en de Epistels Sint Paulus. En zouden geen kloosters wezen, nog kleine steden en vlekken nog burchten daar vestingen om zouden wezen. En andere vele onredelijke duivelarij die ze voornamen, dat te lang valt te schrijven. Daar sommige vorsten en heren met hem toevielen, want hun voernemen was dat men alle kloostergoederen en andere geestelijke goederen zou stellen in de handen van de vorsten en heren om de armen en ellendige mee te helpen. Dus hebben ze aangegrepen wonderlijke vele kloosters, kleine steden, vlekken en burchten, daar zich op onthielden straatrovers en straatschenders. En hebben die allen verdorven en ingenomen en geplunderd en al het goed dat daarin was genomen en monniken en nonnen verjaagd en er een verbijsterde hoop van gemaakt. En al het volk, geestelijk en wereldlijk, dat dus verdorven werd liepen vele mede bij deze hoop, zodat daar een groot hoop volk bijeen kwam en groot geld en goed dat ze kregen uit alle landen daar ze wonnen en doortrokken. Zodat de vorsten en heren daar ten eersten geen weerstand tegen doen konden. Zo namen ze ook tenslotte voor en wilden af hebben alle eigendom van lieden, van alle tollen, wildbanen, visserij die de vorsten en heren de van de keizer gegund en gezet waren, maar de tollen die vanouds geweest waren zouden blijven en visdijken; zodat alle goederen en landen zouden geheel vrij en algemeen wezen. En vele meer onredelijke dingen die ze voornamen, zodat het scheen dat ze de hele wereld zouden verdorven hebben. Toen dit de vorsten en heren dus vernamen zo hebben ze zich daar op versterkt; zodat daar een leger lag van de buren van 10 of 20 000 daar hebben ze ingeslagen en doodgeslagen, want ze lagen ver vaneen en de heren en vorsten leden ondertussen weer grote schade aan hun volk. En wat daar meer doodgeslagen werd, hoe dat daar meer bij de hoop liep. Zodat ze zich keerden en begaven zich naar Zwaben, in Zwitserse en naar de Rijnse heren landen. En de Rijnse vorsten en bisschoppen van Keulen, Trier, Mainz, de paltsgraaf en der hertog van Gulik en Barge met andere vorsten en heren verbonden zich met elkaar tegen deze Zwarte hoop. En sloegen daar vele van dood waar ze die bekomen konden en waar ze het zwakste waren; zodat hun hoop begon klein te worden. En begaven zich naar Zwitserland en kregen der Zwitsers en hoop in hun soldij, want ze hadden geld en goed genoeg, dat ze in alle landen genomen hadden; daar bleven ze liggen tot men schreef 1526 zodat daar geen meer aanslag van geschiedde. En van dusdanige oproer en duivelarij, van dusdanige verzameling van buren, daar ze geen vorsten en heren voor hoofdlieden bij hen hadden en dusdanig geweld in vorsten en in heren landen bedreven is niet veel meer gehoord.
En uit deze dwaling en verstoorde en verbaasde wereld is er veel oproer, muiterij en tweedracht opgerezen in alle landen, tussen de geestelijkheid en wereldlijke lieden, tussen Raad en de burgers, als te Keulen, te Utrecht, te Munster; doch de landsvorsten – bisschop van Keulen, van Utrecht en van Munster – zijn er tussen gevallen en hebben het elk in hun Sticht opgenomen en verenigd.

5a Groninger gilden formuleren ingrijpende eisen.
De stad van Groningen kon ook niet vrij wezen van deze verstoorde en verbaasde wereld. In het jaar ons Heren 1525 de vrijdag na Sint Laurentius zo waren de bouwmeesters en gewone gilden met ettelijke burgers uit de brouwer gilde heimelijk buiten weten en toestemming van burgemeesters en Raad met elkaar overeengekomen en besloten en bijeen gezworen bij lijf en goed bijeen te blijven, elkaar helpen uitdragen alle dat daar van rijzen en komen mocht: omme alle accijns af te brengen en alle druk over de hele hoop wezen zou en alle dingen ordonneren en bestellen zouden tot profijt der stad inkomsten en goederen. Zo hebben ze uit hun eigen moedwilligheid en vermetelheid, buiten toestemming, weten en wil der burgemeesters en Raad ten eerste zijn gegaan voor alle poorten; en de poortwachters die de tekens voor de poorten ontvingen van dat koren dat ter molen gevoerd werd niet meer ontvangen zouden bij lijf en goed, want de accijns zou afwezen na deze dag; welke een grote forsheid van hem was en dn Raad spijtig te lijden.

5b De gilden bedreigen burgemeesters en raad.

De dag daarna werd op het Raadshuis bijeen gedaagd burgemeester, Raad, oude Raad, gezworen gemeente. Zo zijn daar gekomen de bouwmeesters en deze gedeputeerden en hebben de Raad daar voorgegeven dat de gilden en burgers met hen gezamenlijk hadden besloten en overeengekomen dat ze alle accijns wilden afhebben en wilden een vrije stad hebben zoals dat vanouds plag te wezen. En de hele andere hoop van de hovelingen bleven te Jakobijnen en de gilden en burgers bleven op de markt en van hen sommigen in de bier tappers kelders en dronken zich vol. De Raad was van deze mening en tijding niet goed tevreden en ongewoon.

Want als men zulks iets voor had dat de stad aanging zo kwamen de bouwmeesters eerst op het Raadhuis bij burgemeesters, Raad en gezworen gemeente en gaven hen het geschil en zaak te kennen; en besloten dan eendrachtig dat de stad nut en profijt was. Begeerden ook nog van ze dat ze bij de hele hoop wilden gaan en ze onderwijzen dat ze aanstonds wilde laten te volgende dag en burgemeesters, oude Raad en nieuwe Raad, gezworen gemeente met de hele acht en andere manieren en inkomsten vonden de stad te onderhouden, eer men de accijns dus overdwars afzette. Daar de burgemeesters en gedeputeerden zich op beraden en waarin ze zeiden: ze waren zo koen niet hen dat te weerzeggen; zeiden ze hen dat zo tegen dan sloegen ze allen dood. Dit deerde een tijd lang deze redenen tussen de Raad en gedeputeerden zodat de Raad graag een andere manier gehad had; dan dat mocht niet anders wezen, de accijns moest weg wezen en wilde die van stonden aan met de klok afgekondigd hebben van burgemeesters en Raad. De burgemeesters en Raad zeiden hen toe: ‘wil gij dat zo hebben, zo kondig het zelf af.’ Daarop zeiden ze: ‘dat behoort ons niet toe te doen; wij raden u dat gij het van stonden aan doet of het mocht u wel kwaad vallen. Dit duurde zo lang zodat de hele hoop kwam op de markt en voor het Raadshuis, een deel op het Raadshuis en kregen een groot zwaar hout en wilden de deur van de Raadkamer daarmee oplopen en wilden ze allen doodslaan. Die beneden voor dat Raadhuis stonden riepen: ‘sla dood, sla dood!’ En hielden de messen op: ‘werp de verraders ter vensters uit! Toen de Raad dit lawaai hoorden zo zeiden de gedeputeerden toe: ze wilden al hetgeen dat ze begeerden navolgen en doen en dat ze zouden gaan en stellen de hoop tevreden, ze zouden hun wil hebben. Zo moest de burgemeester Hillebrand Roltmani, de toen zijn pand was met zijn metgezellen gaan op het Rechthuis en de klok werd geluid zoals gebruikelijk is als men iets vanwege de stad voor de hof afkondigt.

En kondigen daar af: dat alle accijns binnen Groningen zullen af wezen en zal hierna een vrije stad wezen, uitgezonderd van wijn en Hamburger bier accijns en andere oude inkomsten van stadsgoederen. Hiermee waren ze die dag tevreden dat de Raad spijtig was te lijden.

5c Vier borgen, onder wie Benninge, aangewezen voor stadsschuld.
Daarna de volgende dag kwamen de bouwmeesters en gedeputeerden weer op het huis bij burgemeesters en Raad en wilde rekenschap hebben van de oude rentmeesters en de nieuwe en alle officianten en accijnsmeesters en wilde weten hoeveel achterstallige renten en schulden de stad schuldig was, en wilde ook uit de hele hoop op het Raadhuis vier borgen kiezen die goed daarvoor zouden beloven en staan voor alle voorgenoemde schuld zodat de stad daar geen schade van hebben zou. En dat zouden de vier borgen weer verzoeken en vinden op alle stad inbreuken van burgemeesters, hoofdmannen, oudermans, rentmeesters, accijnsmeesters of ze iets onder zich hadden van de stadsgoederen. Hier was niemand op het Raadhuis toe gezind die hiervoor beloven nog borg voor wilde worden; maar ze zeiden daarop in het kort: dat moest zo geschieden, want de hele hoop van de gilden was te Jakobijnen; wilde men dat met liefde niet doen zo zou men dat met leed graag doen. En hebben ze met luid geweld toe gedrongen dat ze allemaal ‘Ja,’ moesten zeggen, wat zwaar was te doen. Zo hebben ze gekozen burgemeester Peter Sickinghe, Sicke Benninge, Harmen Kock, Roleff Sissinge, die met zwarigheid en lange weigering dit hebben moeten beloven en aannemen dus borg te worden en hun hand elk van hen te geven. En burgemeester en Raad, bouwmeesters en gedeputeerden beloofden hen weerom de penningen te vinden op de inbreuk van burgemeesters, hoofdmannen, oudermans, rentmeesters, accijnsmeesters, zodat ze daar geen schade aan hun goederen zouden hebben.
Zo hebben deze vier veer borgen bijeen laten dagen burgemeesters, hoofdmannen, oudermans, rentmeesters accijnsmeesters om een penning te vinden om deze achterstallige renten en schulden mee te betalen, dat zich wel beliep over 4 of 5000 Rijnse guldens. Zo zijn ze bijeen wel drie of vier dagen en hebben niet meer kunnen bekomen en vinden dan omtrent honderd Rijnse guldens dat wijd en ver af is van 50000. Zo hebben burgemeesters, Raad, bouwmeesters en gedeputeerden hun hand hiervan getrokken en de borgen laten staan en geen hulp nog troost gedaan om de penningen te vinden en mede uit de last en schuld te komen en hebben gedaan als de bakker die brood brengt in de oven en blijft zelf daarbuiten.

5d De gilden eisen nieuwe ambtseed van alle ambtsdragers.
Toen deze gijlden en gedeputeerden dezen oproer en tweedracht opgesteld hadden zo hebben ze het geordonneerd en in schriften gesteld een eed die alle officianten, rentmeesters en accijnsmeesters zouden doen: als dat ze zouden zweren te heiligen dat ze geen goederen van hun eigen goed enige schuldenaars mee hadden betaald – dan de stad schuldenaars – dan tot de stad profijt en geen goed onder zich hadden daar iets van de stad toekwam en als ze iemand bevonden die hier gebrek in bevonden werd wilden ze straffen aan lijf en goed. Deze eed was niemand te doen van de officianten, want daar was niemand, hij had wel goed, ossen, paarden, boter, bier en laken en andere waar van de stadsschuld uit gegeven daar de stad geen schade of de rentmeesters daar iets aan wonnen, had de Raad goed te lijden; maar de eed die ze de Raad gedaan hadden dat vermocht wel dartze goed van hun eigen goederen mochten uitgeven bij toestemming der Raad aan de stadsschuld, welke eed ze overbodig vonden te doen. Maar ze waren met de Raad eed niet tevreden; die hun eed doen wilden zouden daarmee vrij wezen en die het niet doen wilden, wilden ze straffen naar hun goeddunken. Dus stond al hun voornemen op arglist en behagen en onrecht.

5^e

Ex-rentmeester Johan Jarges verlaat Groningen na hetze.

Zo was daar een man in Groningen geheten Johan Jarges, gepromoveerd meester arts, en was van de opperste geslachten van Jarges volk die Groningen lang mede geregeerd hadden, burgemeesters en Raad geweest weren; en de zoon van zijn oom was nu een pastoor te Sint Maartens kerk, geheten meester Evert Jarges. En had drie broeders en ooms en tante kinderen zodat het een groot geslacht was. En hij had Peters Sickinge stief dochter. Deze Johan Jarges zat nu ook in de Raad en was wel drie jaren of vier jaren rentmeesters en accijnsmeesters mede geweest en was een eerlijke, goede, wijze voorname man. De legden ze grote oneer en last aan en tegen hem aan dat hij zou te diep in de rentkamer getast en veel van de stadsgoederen gestolen hebben; zo wilde ze hem dood slaan en van hen sommige vangen. Zo trok hij uit de stad daar hij veilig mocht wezen; doch over acht of tien dagen haalden hem zijn broeders weer in de stad om hem te verantwoorden. Maar hij kon met de hoop tot geen gehoor komen zo als zodanig ongestuurde hoop volk altijd is. Zo week hij weer uit de stad in zijn woonplaats.

5f Na gilde-eisen wijkt burgemeester Peter Sickinge uit.
Toen ze dus hoe langer hoe meer domme en onrechtvaardige aanslagen voornamen zo hebben ze den Raad voergegeven dat deze vier borgen – Peter Sickinge, Harmen en Roleff voorgenoemd – zouden deze voorgenoemde achterstallige renten en schulden, dat zich wel belopen zou omtrent 5000 Rijnse guldens, op te brengen in gereed geld en leveren die over bij Sint Mattheus dag in de handen der vier gedeputeerden. Wat alle geweld en onterecht was, want ze verder geen borgen geworden waren – daar ze met drang toe gedrongen waren – dat ze zouden vinden die penningen onder al diegene de ze vermoedden iets onder zich te hebben van de stadsgoederen; daar zouden hen de Raad en gedeputeerden toe helpen. Konden ze dat daaronder niet vinden zo zouden ze in hun eigen goed dat niet zoeken. Toen Peter Sickinge dit vernam zo is hij ook uit de stad geweken en hij en zijn zwager Johan Jarges voorgenoemd zijn tezamen gereisd aan onze genadige heer den hertog van Gelre om hun nood en onrecht te beklagen.

5g Ontzetting van Jarges uit raad afgedwongen, geen verbanning.
Toen Peter Sickinge en Johan Jarges dus ui de stad geweken waren zo zijn op het Raadhuis gekomen voor de Raad, als ze alle dagen nieuwe aanslagen en tomeloos voor gaven en wilde Johan Jarges voorgenoemd meer oneer aanleggen en doen en wilde hem uit de stoel der Raad hebben en kenden hem oneerlijk en begeerden dat de Raad hem zijn kussen zou thuis zonden. En de Raad weigerde het ten eerste sterk en wilde hem die oneer niet doen achter zijn rug. Ze zouden hem stellen ter antwoord; kon hij zich met recht niet verdedigen zo wilde ze hem recht ervaren laten. Maar alle afweer van de Raad kon hen niet baten, want den hoop was de Raad gans en geheel te boven gekomen; ze mochten doen al het genen dat hen beliefde. Zo hebben ze genomen zijn kussen daar hij op te raad plag tot zitten op het Raadhuis en hebben dat geworpen op de vloer en verwezen in het eeuwige eerloos en uit de Raad te blijven. Maar de Raad zweeg hiertoe stil en liet hen hun weg gaan. Daarna over acht dagen zijn ze weer op het huis bij de Raad gekomen en hebben de Raad voergegeven en wilden dat de Raad Johan Jarges zou veroordelen voor een dief en eeuwig eerloos leggen uit de stad; dus konden ze hem geen meer spijt en oneer opleggen, hem en al zijn vrienden. De Raad wilde hen hier op geen gehoor geven, en zeiden: ‘wij hebben daar geen recht toe naar inhoud van ons stadsboek; ‘want of hij hierbinnen onze stad al gevangen zat zo moest hij het eerst belijden en de kluft moest hem eerst getuigen en daarop mocht de Raad veroordelen en anders niet. De Raad zei hen: ‘wilt gij hem veroordelen, dat mag je doen.’ Daar zeiden ze op zoals de Joden zeiden tot Pilatus: ‘ons behoort niemand te oordelen.’

5h Stadhouder bewerkt uitstel van betaling door de borgen.

Toen ze in deze onbestuurbaarheid allen zeer aan het jagen waren en wilde de voorgenoemde som van de achterstallige renten en schulden van de ander drie borgen op brengen – want Peter Sickinge was uit de stad in het land van Gelre – zo heeft de stadhouder Jasper van Marwijk gearbeid tussen deze burgers voor genoemd en de gilden en gedeputeerden. Want hij was hun hoofd in doen en laten: al hetgene dat ze deden en was weer opnieuw van hem begonnen geweest had hij ze in hun oproer en rebellie tegen de Raad van de stadhouder niet versterkt geweest; is het alzo, zo vergeeft hem God in zulke eerlijke dus grote tweedracht en onwil te brengen, daar vooral nog veel meer kwaads oprijzen en komen mag. Doch heeft de stadhouder bewerkt dat de borgen voorgenoemd zouden deze voorgenoemde som van penningen voor dat achterstallige voorgenoemd opbrengen de zaterdag na Sint Michael; wat hen mogelijk of doenlijk en ook groot onrecht was, of ze de penningen en geld al hadden hem dat te geven daar ze hem penning nog plak schuldig weren.

5i De drie overgebleven borgen gedwongen tot geldleningen.
Toen het kwam de zaterdag na Sint Michael zo kwamen deze drie borgen als Sicke Benninge, Harmen Kocka, Roleff Sissinge, voor genoemd, ten Jakobijnen in de refter daar de hele hoop en de stadhouder verzameld waren. Daar werd hen voor gehouden: ze moesten van stonden aan de voorgenoemde som geld in hun handen opbrengen; konden ze dat niet doen zo was daar te Deventer een man geheten Peter Doijs, die had jaarlijks 200 Rijnse guldens jaarlijkse rente uit de stadsgoederen met ettelijke achterstallige renten; dat zouden de drie borgen voorgenoemd aannemen vanwege de stad te betalen en te vrijen binnen twee jaren en de zegels en brieven van de renten buiten de stads schaden in hun handen weer te leveren. Daar deze borgen met deze redenen zeer verstoord en te ontevreden waren zulke last en zwarigheid aan te nemen, daar ze hem penning nog plak schuldig waren, en wilden het ten eerste niet doen nog aannemen. Daar hen op gezegd werd van sommigen:’welaan, wilt ge het met liefde niet doen, gij zal het met leed wel doen.’ Zo moesten ze van angst en dwang dat aannemen te doen, daar voort brieven van werden gemaakt. D volgende dag op een zondag werden ze weer op het Raadshuis gedaagd voor burgemeester, Raad, stadhouder en gedeputeerden en moesten bidden en begeren van burgemeester, Raad en stadhouder de brieven over hen te bezegelen en moest elke borg zijn eigen zegel mede aanhangen; wat alzo geschiedden, hoewel dat ze het ongaarne deden.

En hadden ze dat niet willen doen hebben, zonder twijfel, ze waren gevangen aangetast en in de gevangenis gelegd. Zulk geweld, onwil, rumoer en onrecht is in Groningen in mensen gedachten nooit geschied dat de gilden en burgers en gemeente dus tegen de Raad en de oude geslachten opwierpen, die de Groningen die dus lang eerlijk en wijs geregeerd hadden; wat hen grote spijt en hoogmoed is van zulk volk, arm en kwade woorden daar velen onder was die niet de welvaart zochten van Groningen, maar liever geweest zouden wezen in de kisten en kantoren der rijke burgers. En deze tweedracht was niet opgerezen, dan ze hadden troost van de stadhouder en die was hun hoofd, raad en daad en dat kwam toe en was een oorzaak tussen de Raad en stadhouder die ze met elkaar hadden dat ze hem weg wilden hebben, daar ze tegen elkaar in de vasten met elkaar voor de hertog van Gelre waren daar de stadhouder de overhand hield en stadhouder bleef, zo ik u voor van geschreven hebbe. Expecta quid sequitur; men zal geen ding beginnen, men zal eerst dat einde verzinnen.

5j Gilden gedagvaard naar Arnhem; Gelderse commissie naar Groningen.
Toen Peter Sickinge en Johan Jarges dus bij de vorst van Gelre lagen en hun klachten daar deden zo heeft de hertog geschreven een brief aan de bouwmeesters en gilden en gedeputeerden en de smeekbede mede gezonden dat ze zouden komen voor zijn genade en zich tegen Peter Sickinghe en Johan te verantwoorden. Daar ze zich op beraden en hebben daar lieden toe gedeputeerd die daar zouden heen reizen. Maar de volgende dag was dat weer over en wilden ze niet zenden en waren ook beducht, kwamen ze daar voor de vorst, hij zou hem dat in het goede niet afgenomen hebben, zulke oproer en rebellie voer te nemen. En hebben de vorst geschreven, dat hij zijn raden hier te Groningen zou zenden om de zaak tussen beide partijen neer te leggen. Daar de vorst weer aan hen schreef: hij kon zijn raden niet goed ontberen, het was betamelijker dat ze bij hem kwamen dan dat hij hen te te Groningen zou volgen. Zo hebben ze een van de gedeputeerden, geheten Geert van de Schere, daarheen gezonden met een credit en die had wel kennis aan de vorst; die verwierf daar dat de vorst aannam zijn raden hier te zenden; maar dat duurde lang eer ze kwamen.

5k Commissie hoort partijen en legt borgen aanbetaling op.
Toen Peter Sickinge en Johan Jarges dus lagen in het land van Gelre bij de hertog en de gilden wilden daar niet komen toe ten antwoord zo zond de hertog te Groningen zijn raden, meester Arent van Gruthuizen, meester Harmen Koppert en de scholaster; en kwamen de dag na Sint Tomas voor Midwinter anno 1525 en reisden weer naar huis de woensdag na Lichtmis. En gingen alle dagen op het Raadhuis te raad met de Raad en bouwmeesters en gezworen gemeenten en gedeputeerden. En daar werden vele onredelijke redenen voor gegeven van de gilden en gedeputeerden over de vier borgen de ze gedwongen hadden te beloven voor dat achterstallige, daarvoor van geschreven is. En alle de oude rentmeesters en vijf of zes jaren voorleden moesten daar op het Raadhuis voor de hertog raad en de hele Raad en hoop van gilden en gedeputeerden rekenschap doen van alle inkomsten en stadsgoederen, van opbeuren en uitgaven; dat de rentmeesters en accijnsmeesters zwaar te doen was. Doch werd daar rekenschap gedaan; zodat daar niemand onterecht bevonden werd. Zodat de raden menige onredelijke voornemen hoorden van de gilden en gedeputeerden zoals zodanige vertwijfelde hoop plag te doen. Zodat er niets bijzonders behandeld werd dat de moeite van het schrijven waard is; dan daar werd uitgesproken en in schriften overgeven dat men zou geven van honderd gulden jaarlijkse renten vier gulden per jaar. En dat de vier borgen zouden gehouden wezen te betalen die achterstallige rente, zo ze onder brief en zegel overgegeven hadden. En ook, dat zou ook vergeten en vergeven wezen alle oproer en geeld die de gilden en gedeputeerden de Raad gedaan hadden.
En de andere punten, om de schatting uit de landen te hebben en om te appelleren van de Raad aan de hertog, wilde raad niet van handelen; mochten ze verzoeken aan de vorst, zoals ze daarna deden. En daarmee namen ze hun afscheid en reisden wederom naar huis op de voorgenoemde dag.

Deel III-Y

De gilden zetten te Groningen het bestuur naar hun hand; tenslotte toch nog verzoening; plundering door afgedankte huurlingen uit Duitsland overal rondom Groningen. (1525)

1a Staatsgreep van de Groninger gilden.
Daarna tegen Sint Peter te Zetel als men de Raad behoort te kiezen zo hebben de bouwmeesters en gedeputeerden met de gewone gilden al te onredelijke handel aangevangen en gedaan tegen burgermeesteren, Raad en gezworen gemeente dat niet eerder gehoord nog geschied is en tegen Groningen stadsrecht gehad heeft. En dat was dit: dat ze kozen een nieuwe gezworen gemeente naar hun wil contrarie de Raad en zetten af de gezworene gemeente die hen niet beliefde daar te zitten en van rechtswege nog een jaar behoorde te zitten. En kozen daar ander gemeente weer in als allerlei volk uit de gilden, als smeden, bakkers, kramers, schoenmakers, kwade taal. En vergaten alle oude burgers en geslachten die de Raadsstoel waard waren en daar te zitten plagen. En voort zo hebben deze nieuw gezworen gemeente bij toestemming en wil gekozen en nieuwe Raad en alles uit verwoedheid tegen de Raad en hebben daaruit de Raad gezet die daar nog een jaar in behoorde te zitten. Want die in de Raad gekozen werd behoorde twee jaar te zitten; het eerste jaar nieuwe Raad en het tweede jaar oude Raad; maar ze hebben dit niet aangezien en hebben ze allen wel afgezet. En de twee burgermeesteres als Hilbrand Rolteman en Evert Mepsche behoorden af te gaan want ze hadden twee jaar gezeten in de Raad. Doe moesten in de Raad blijven tegen hun wil omdat ze anders geen burgermeesters uit de Raad konden vinden die ze konden kiezen. En zo hebben ze een nieuwe Raad gekozen uit hun eigen moedwilligheid en hebben alle oude stammen en geslachten vergeten die hun voorvaders voor en erna burgermeesters, Raad en hoofdmannen plachten te wezen en kozen in de Raad allerlei volk die men eertijds in de gezworen gemeente nauwelijks gekozen zou hebben. Desgelijks ging de keuze ook toe met de hoofdmannen te kiezen, dat de Raad plag te kiezen; maar nu kozen de gedeputeerden een geweldige hoop. Desgelijks kozen ze nieuwe kerkvoogden tot hun wil. De vier burgermeesters die behoorden de voogden te kiezen en die hadden gekozen de voogden zoals het behoorde; maar die werden afgezet en die de gemeente gekozen hadden die moesten blijven. Dit was in alle oude stammen een grote hoogmoed en onwil dat ze dat moesten lijden. Konden ze dat gekeerd hebben, ze hadden het gedaan; maar het was nog geen tijd.

1b Gilden en bevolking kiezen zelf het gildrecht.
Item, de oude Raad die uitging plag dat gilderecht jaarlijks te kiezen op Sint Petrus dag en dat gilderecht plag dan een olderman te kiezen. Dat hebben de gilden en gemeente ook aan zich genomen en de keuze van de Raad terug gesteld en hebben gekozen dat gilderecht naar hun wil en die kozen voort een olderman. En van deze oproer en onwil was de stadhouder een grote oorzaak van daar de gilden en gedeputeerden zich aan hielden.

2a Karel van Gelre erkent het nieuwe stadsbestuur.
De bouwmeesters en gedeputeerden met de gewone gilden zijn nog niet verzadigd geweest en hebben gedeputeerd Hilbrand Rolteman, Hendrik Scultinck, Geryt Luekens en Jacop Smyt dat ze ouden reizen naar de hertog van Gelre om iets te schaffen dat ze voor hadden als omdat men zou appelleren en beroepen van het oordeel dat de Raad tussen de partijen verwees, aan de stadhouder en vier burgers daartoe verordent en voort aan dn hertog; en voert omme een schatting te vinden uit de Ommelanden. Zo zijn ze daarheen getrokken naar de hertog, daar ze goed gehoor kregen van stonden aan van de vorst, want het ging hem niet tegen. En heeft hen een reces mede gegeven onder brief en zegel: dat men zou mogen appelleren en beroepen van de Raad aan de stadhouder met vier burgers die men daartoe verordenen zouden; en was de zaak te zwaar zo mocht men voort appelleren aan de hertog. Item, ook verwierven ze een schatting in Friesland van de burcht goederen die ze in de Ommelanden hadden liggen: dat de honderd gulden heeft per jaar en die zal daarvan geven de stad jaarlijks vier gulden.

2b Burgemeesters en raad laten zich niet uitschakelen.
Toen ze thuiskwam en dat reces en brief en zegel voor de Raad brachten en daar gelezen werd zo hebben burgemeesters en Raad daar op gezegd ze dat geenszins wilden believen nog aannemen hun vrijheden zo over te geven daar se liever wilden om sterven. En zijn van stonden aan opgestaan, hun eed opgezegd en de sleutels op de schijf gelegd en van het huis gegaan. Zo trok voort burgemeester Evert Mepsche, dat zijn pand toen was, uit de stad zodat er geen recht was dri weken lang tot de vrijdag na Pasen.

2c Gilden draaien bij en verzoenen zich met burgemeesters en raad.
Toen werden bijeen gedaagd burgermeesteren, Raad, oud en nieuwe alle brouwersgilden – dat de voortreffelijkste burgers waren – te Walburgkerk. De stathouder en gilden weren bijeen te Jakobijnen zoals gewoonlijk was. Zo hebben burgemeester en Raad daar de burgers hun burger eed voorgehouden en gelezen en gevraagd wat ze bij de Raad daar op doen wilden. Daarop gezegd werd: ze wilden allen bij hun eed en bij de Raad blijven en helpen stijven en versterken; en de artikels nimmer weerstaan nog te laten die de gilden en gedeputeerden van dn hertog, zo voorschreven is, thuis gebracht hadden. Zo zijn de bouwmeesters met drie uit de gilden gekomen te Sint Walburgkerk en zijn daar vriendelijk verenigd en overeen gekomen in manieren hierna geschreven.

Wij burgemeesters, Raad, gezworen gemeente, bouwmeesters met de hovelingen van de gewone gilden, gewone burgers, doen kond en openbaar dat wij lieflijk een eendrachtig onder ons zijn verenigd verdragen en besloten: zo wat wanorde, onwil en twist met woorden of met werken, hoe zich dat mag begeven hebben tot deze dag toe – is Goede almachtig te loven en te eren om alle burgers en inwoners des te deugdelijker te leefbaarder met elkaar te leven – zal gans geheel en al vergeten en vergeven zijn en wezen; zodat elke man zal burgermeesteren en Raad in hun recht stijven en versterken en beveiligd wezen zoals dat naar de eed toebehoort en naar oude gewoonten en ook dat niemand zal woorden gebruiken van deze verleden zaken daar de Raad of iemand van onze burgers te onwil wezen mocht of men zal dat berechten naar het stadsboek. En dit werd de zondag na Paasnacht van de stadsknechten over de kerk verkondigt. En de vrijdag daarna werd er een processie gehouden en men droeg dat heilige sacrament om de stad, zoals men plag te doen op de Heilige Sacrament dag.

3Overlast in Drenthe en Ommelanden door afgedankte huursoldaten.
Toen de hertog van Holstein met de Wendische steden Lübeck, Hamburg, Rostock en vooral met hun aanhangers hun wil hadden met de koning van Denemarkens en die uit land en lieden verdreven hadden, zo gaven ze de landsknechten verlof, dat toenmaals een grote hoop was. Die kwamen door het Sticht van Munster leger af door Coevorden in de week voor Palmpasen. En gingen in Drenthe liggen op de levering en garde en vertoefden zich in vele dorpen, want de hoop toenmaals groot was; want de spraak was dat er wel bijeen was en daar naar toe liepen over 7 of 8000, behalve legertros en jongen, eer ze weer uit de landen scheidden. En waar ze een leger innamen, daar konden ze zich nauwelijks acht dagen voorzien en de kost krijgen, want de hoop was te groet; en deden de huisman helemaal een grote overlast om bier, brood en vis te hebben. Vlees hadden ze genoeg, want beesten, schapen, zwijnen, hoenderen, ganzen was daar genoeg in het land. De Groninger wilden geen bier uit laten; zo sloegen ze alles in stukken daar ze lagen, kisten kasten, schatkamer en emmers, karnen, molden en legden he tin het vuur en verbrandden het en deden de huislieden en buren al te groten overlast. Maar daar werd niemand gevangen en goed genomen openbaar, dan dat legertros en hun stalen wel bedlakens, hemden en andere kleren, kleinodin.
Dus trokken ze om door heel Friesland om Groningen, eerst in Vredewold, voort Achtkarspelen, Kollum land, voort Langewold, Hummerse, in de Marne, Hunsingo, Fivelingo. Die van de Appingedam de gaven de hoofdlieden Hansken van Halverstat en Cristofer Lange – die waren veldhoofdlieden – enen som geld dat ze niet gebruikten in Appingedam. En voert trokken ze in Duurswold en daarna in het Oldambt. En lagen in elke leger 6 of 7 of 8 dagen, hoe ze de kost het beste krijgen konden; en de huislieden die bier hadden of die mout had en brouwden hun bier, daar deden ze hen geen overlast. En vandaar trokken ze weer om door Drenthe heen naar Dokkum, in Dongeradeel en Kollum land en lagen daar ook en acht dagen lang. En kwamen weerom in Langewold en in Aduard, maar daar bleven ze maar twee nachten. En braken daar op de zondag voor Sint Vitus en trokken naar Roden, door Drenthe en voort naar Coevorden, naar Zwolle. Daar braken en scheidden ze zich vaneen en elk zijn weg.

Deel III_U

Excuus over de Sacco di Roma en zijn gevolgen voor het prestige van Karel V (mei-juni 1527)

Dat laat ik gaan, gaat niet over Friesland of Groningen.

Deel III-V

Vertaling van het eerste deel van het ‘Pilgerbchlein’ de geschiedenis van Rome tot en met Constantijn de Grote.

Deel III-Y

Te Groningen neemt de rechteloosheid snel toe, ook hertog Karel heeft geen greep meer op de massa die de borgen zware lasten oplegt en zelf een raad kiest. (mei 1527– feb. 1528)

1 Proloogje van Benninge.
Nu wil ik deze beschrijving van Jeruzalem en Rome laten vallen en terugstellen om meer daar van te beschrijven en wil weerkeren tot de kroniek van Groningen en Friesland voort te volvoeren en beschrijven daar ik het voor gelaten hebben van de geschiedde dingen van oorlog en oproer en muiterij in Groningen en Friesland en in het Sticht van Utrecht en land van Gelre en anders waar geschied is en wil nu voortaan beschrijven al hetgeen dat ok meer beleef.

2 Bevolking valt uit naar een burgemeester en een bouwmeester.

In het jaar Ons Heren 1527 hadden burgemeesters, Raad en gezworen gemeente en bouwmeesters met de wijsheid van Groningen geordineerd en gedeputeerd met toestemming der gilden 20 personen en van hen sommigen van de oudste en beste geslachten die eertijds burgemeesters en Raad geweest waren en een deel van de beste van de gilden en andere goede burgers ome een penning en opkomst te vinden voor Groningen daar de stad mee gered mocht worden en om mede in eendracht te komen. Zo waren de gedeputeerden met elkaar al overeenkomen en verdragen op het believen der gewone Raad en de gilden en wilden het Raadshuis weer inbrengen. Zo waren alle burgers en gilden op de markt verzameld. Zo wilde de bouwmeester Jacop Smyt heengaan bij de gewone hoop en wilde het hen te kennen geven. Zo kwamen ze hem tegemoet bij het Raadhuis. Zo was daar een onder de hoop geheten Johan Gryp, Lubbert Grypՠs basterdzoon of zoals men zei een monniken zoon van broeder Harmen van Coevorden, een onredelijk, kwaad, gek, schalks en muitmaker en die trok zijn zwaard uit, en reep: ‘Sla dood!’ En sloeg de bouwmeester Jacop Smyt onder de voeten en sloeg vervaarlijk op hem. Maar hij kreeg weinig wonden, maar kleding wonden genoeg zodat hij gered werd en kwam levend weg en ontkwam te Geestelijke Maagden in het klooster. En de Raad was op het huis en werd gewaarschuwd zodat de hele hoop dus aankwam. Zo zag elk om een goed heenkomen. Burgemeester Hilbrand Rolteman en burgemeester Reynt Alberdae met meer Raadsheren namen het Heilige land in en liepen te Sint-Maarten in de kerk. De burgemeester Lueleff Konerts beliepen ze zo bij de Boterwaag; zouden ze daar dood geslagen hebben, doch hij werd gered van goede burgers, dat hij ontkwam en liep toen de Herenpoort uit naar Helpman. God die het voorzag, anders was het wonder geweest dat er niemand dood bleef zoծ wild als de onredelijke hoop was.

3 Gilden en bevolking dwingen nieuwe monetaire verordening af.
Daarna hadden burgemeesters en Raad een ordinantie in gezet gemaakt van alle geld dat gang zou hebben binnen Groningen en werd afgekondigd zoals men plag. Toen kwamen de gilden en de gemeente en maakten een andere zetting van het geld tegen de Raad; dat moest zo e en voortgang hebben.

4 Comit van 24 gedeputeerden vormt samen met de raad het stadsbestuur.
Daarna maakten de bouwmeesters en hovelingen van de gilden een nieuwe oproer en muiterij zonder toestemming, wetens en willen van de Raad en lieten bijeen komen de vier kluften van de stad. En dit was de stadhouder Jasper van Marwijk al een oorzaak die ze sterkte in hun moedwil. En deputeerde 24 personen ui de vier kluften overal in Groningen, kwalijke taal, allerlei arm volk en weinig die wat hadden dan roepers en muitmakers daar de stadhouder dagelijks mee omging. En die zouden met de bouwmeesters ten Jakobijnen te rade komen en met de hovelingen van de gilden. En deden dagelijks tegen burgermeesters en Raad met de gezworen gemeente a hetgene dat ze wilden. Zodat de Raad had geen macht tegen de hoop en hadden daar niet meer gehoor of er kinderen gezeten hadden.
Ook was daar toentertijd allerlei volk in de Raad en gezworen gemeente; men had ze eertijds van hen sommigen niet aangezien die daar deze gilden en hoop dus bijgebracht hadden; daar mochten ze het mee maken, hoe ze het wilden.

5a Hertog Karel probeert schriftelijk de gemoederen te kalmeren.

Daarna kwam den hertog van Gelre dagelijks voor van deze groten oproer en muiterij die dagelijks binnen Groningen geschiedde en hoe langer hoe meer daar de stadhouder Jasper de hele meester van was. Zo schreef de vorst te Groningen aan bouwmeesters en gilden een strengen en ernstige brief om deze muiterij en oproer af te stellen en neer te leggen met de oversten en weer eendrachtig te worden met elkaar. Dit werk zagen van ver de Bourgondiërs en graaf van Oost-Friesland, hier om stad en land: dat mocht de hertog wellicht van het land en lieden brengen en grote last in stad en landen van komen.

5b Gevolgen voor de raad na weigering tot nietszeggend antwoord.

Met deze brief kwamen ze bij de Raad en wilden de Raad zou de hertog daar weer op beantwoorden en schrijven dat ze hier binnen Groningen van geen oproer of muiterij wisten en waren met elkaar eens en en tevreden – dat zo alle tezamen gelogen was. Zo wilde de Raad zodanig antwoord niet schrijven. Zo wilden ze de Raad met geweld daartoe dringen dat ze dat de vorst alzo zouden schrijven; dat de burgermeesters en Raar niet wilden doen. En daar trokken een deel van burgemeesters en Raad uit de stad en wilden hun eed opzeggen en dat recht laten staan. Zo kwamen de bouwmeesters en gedeputeerden en hovelingen van de gilden bijeen en schreven de burgemeesters en Raad, die uit de stad waren geweken, dat ze van stonden aan weer in te komen binnen een korte gezette tijd en namen hun eed weer aan zich bij verbeuren van lijf en goed en eeuwige vredeloos uit de stad. Zo durfden ze de rebellen hoop niet ontzeggen en kwamen weer in de stad en tasten hun eed eet en recht weer aan, hoewel ze het niet graag deden.

6 Volkstribunaal dwingt de raad tot veroordeling van Johan Jarges.
Daarna kwamen de bouwmeesters en gedeputeerden met de gedeputeerden op het Raadshuis bij de Raad en wilden dat de Raad zou meester Johan Jarges veroordelen voor een dief; dat de Raad weigerde en wilden het niet doen. Want het alzo geen stadsrecht was en tegen hun stadboek; want men naar alle rechten niemand mag veroordelen, hij moet eersten belijden en berecht wezen na betuigen. Zo lieten de bouwmeesters en gilden met de gedeputeerden alle de vier kluften te Hof daegn en bijeen komen en lieten vele getuigen daar komen en bijeen dagen achter zijn rug– meester Johan was niet tegenwoordig nog niemand vanwege hem –, die elk zijn getuigenis daar deed, niet recht naar het boek. Doch de vier kluften getuigden hem voor dief; doch de Raad wilde daar niet op oordelen. Maar een dag daarna hebben ze dn Raad daartoe gedrongen dat ze meester Johan Jarges moesten afkondigen van stonden aan van dat Rechthuis dat hij was getuigd voor een dief van de vier kluften en werd eeuwige vredeloos gelegd voor een dief; welk hem en alle zijn vrienden eren eeuwige schande en oneer was.

7a Gedeputeerden beantwoorden de brief mondeling te Arnhem.
In hetzelfde jaar omtrent Pinksternacht kwamen de bouwmeesters en gedeputeerden met elkaar overeen dat ze wilden zenden aan de hertog van Gelre om hem te verantwoorden op de schriften die de vorst van de oproer en muiterij binnen Groningen geschreven had. En hebben daar te verorden en gedeputeerd en heen gezonden Tomas Scynckel – die was toen in de Raad en plag het met de gilden te houden – en Hendrik van Leeuwarden – en schoenmaker en nu bouwmeester –, Claws Lubbers en Johan Gryp.

7b De vier borgen en Johan Jarges naar Arnhem gedagvaard.
Item, werden ook verschreven de vier borgen als Peter Sickinga, Sicke Benninge, Harmen Kock en Roleff Sissynge om zich te verantwoorden op borgtocht zoals ze van de gilden toe gedrongen waren voor de achterstallige renten vanwege de stad te betalen. Daar kwam meester Johan Jarges ook om zich te verdedigen voor de vorst van de dieverij waarvoor hij getuigd en berecht was. Daar kwam ook de stadhouder Jasper van Marwijk en Hinrick Scultinck, die het meester Johan voor gezegd had voor de Raad van Groningen en zijn voet daarop geboden, dat meester Johan was een wettige dief.
Toen ze met elkaar te sprak kwamen voor de hoge raad van de vorst zo zei meester Johan Jarges: hij stond daar voor recht en wilde zijn geleide opzeggen; Hendrik Scultinck zou desgelijks ook doen om lijf en leven te winnen en te verliezen en bood zijn voet daarop aan dat men hem nimmer met recht zou waar maken zoals men hem vals gezegd had achter zijn rug om en betuigd had dat hij een wettelijke dief was. Daar Hendrik Scultinck op zei: hij stond openlijk bekend dat hij het voor de Raad van Groningen alzo gezegd had vanwege de burgers, daar wilde hij het hem waar maken; maar voor de raad van de vorst wilde hij met hem geen recht plegen. En hielde zich aan zijn geleide. Zo heeft de raad niet verder in de zaak behandeld.

8 Wederzijdse vertrokken voor de raad; deze houdt de zaak aan.
Toen deze partijen hun afscheid hadden werden die vier borgen voor genoemd voor geist die hun zaak daarop deden en beklaagden zich dat ze met geweld daartoe gedrongen werden van de gilden en gedeputeerden, dat ze moesten borg worden voor zodanige achterstallige renten als de stad buiten schuldig was en dat weer vinden op burgemeesters, Raadt, hoofdmannen, oldermans, rentmeesters, accijnsmeesters en op alle officianten die met stadsgoederen gehandeld hadden; en als ze tot de som niet komen konden als dan zouden ze dat niet nemen van hun eigen goed. Daar de gedeputeerden in het kort op antwoordden: ze hadden daar geen bevel op die zaak te antwoordden of te bedingen, maar ze hadden bevel te bedingen op de schriften die de vorst te Groningen aan hen geschreven had van de oproer en muiterij. Daar de zaak op berustte en kregen een afscheid op Onze Lieve Vrouwe avond Visitatie Maria: dat de zaak zou berusten en aanstaan blijven tot Sint Michaels dag, vrij, veilig van lijf en goed. En ondertussen zo wilde de vorst zelf te Groningen komen of zijn volmachtige hoge raden daar zenden om alle dingen neerte leggen.

9 Hertog Karels afgezant doet te Groningen gunstig bemiddelingsvoorstel.
Daarna heeft de vorst te Groningen gezonden enen doctor, genoemd meester Johan Winscotes, met een credit. En heeft daar gezegd vanwege de vorst dat zijn vorstelijke genade begeerde van burgermeesteren, Raad, bouwmeesters en gedeputeerden dat ze de vier borgen ongemolesteerd wilden laten en de zaak berusten laten tot Lichtmis eerstkomende. De vorst wilde Peter Doys, erfgenaam te Deventer, voor de 200 goudgulden jaarlijkse renten en voor dat belangrijkste en alle achterstallige renten daar de voorgenoemde borgen voor beloofd hadden naar inhoud hun brief en zegel voorgenoemd, buiten de stadshinder en schade tevreden stellen en de rente brieven van Doys volk hem weer leveren; wat de burgemeesters, Raad, gezworen gemeente met de wijsheid van goede burgers graag wilden navolgen en gedaan hebben.

10 Niettemin veroordeelt het gerecht de borgen tot betaling.
Maar Her Omnes volk, de roepers en gemeente wilden het niet te laten, Zoals zulk volk altijd doet daar geen recht nog reden aan is. En riepen allen gelijk: ze wilden niet langer wachten, ze wilden hun zaak met recht doordrijven. En hebben de borgen alle vier recht gezet met de staddienaar Hofert, als Peter Sickinge, Harmen Kock, Roleff Sissinge – die waren uit de stad geweken – en Sicke Benninge – was in de stad. Zo hebben de drie borgen de uit de stad waren zaak met hun hun huisvrouwen schriftelijk bedingen laten: zodat de Raad was part der zaal en zo mochten ze over hen niet rechten; ze wilden te recht staan voor een behoorlijke rechter van de hertog van Gelre, die was in hun land de rechte landsvorst. Ze pasten op dat antwoord niet en gingen hun gang geheel wel door. De Raad had het graag gezien, maar ze waren boven de Raad, die moesten wel doen wat ze wilden en moeten hen de overwinning gunnen; en hebben de borgen alle vier overwonnen en schrijven laten, hoewel dat het tegen stadsrecht was. En te Sint Andres pand lieten ze de vier borgen openlijk van het Rechthuis vredeloos liggen, voor 5000 Rijnse guldens 600 en 33 goudgulden. En voort op Sint Agnes avond lieten ze elke borg met de schouten en stadsdienaars verpanden op alle hun goederen elk apart voor de gehele som voorschreven, dat geheel tegen stadsrecht is.

11 Peter Sickinge bij vlucht gemolesteerd zonder vervolging daders.
Item, Peter Sickinge, een van de vier borgen, had angst voor de hoop en mocht deze groten hoogmoed en geweld niet langer lijden en wilde reizen uit de stad. Toen hij ter Hoge brug kwam zo waren daar een vier schuitenschuivers en kwamen hem tegemoet en sloegen en stootten hem en drongen hem af dat hij ze moest beloven te geven 20 Filips gulden en hij moest hen zetten een gouden ring en 3 Filips gulden te pand. En namen hem bij zijn hoed van zijn hoofd, maar twee gezellen wilden daar geen doen mee hebben. Daar kwam een buur gaan, kocht hij weer van een hoe en zette hij weer op zijn hoofd en trok verder. Dit was openbare straten schenderij, maar wet ging zonder straffen heen want de Raad nog de schout van Selwerd had geen macht dat te berechten, vanwege de gilden de boven hen was.

12 Borgen gearresteerd en tot onmiddellijke betaling gedwongen.
Item, op Sint Blasius dag in het jaar 1528 waren de bouwmeesters en gedeputeerden met de hovelingen van de gilden te Jakobijnen te raden en hadden besloten ze wilden de vier borgen vangen en wilden dat geld van hen hebben daar ze zich voor borg gesteld hadden. Zo stond Harmen Kock voort het Wijnhuis bij meer burgers. Zo kwamen ze aan met groot lawaai en tasten hem gevangen aan en brachten hem op de nieuwe zaal en lieten hem daar bewaren totdat ze de andere borgen daarbij hadden.
Peter Sickinge was uit de stad geweken; zo stond zijn zoon Johan Sickinge op de markt en dacht nergens aan en meende zijn vader ging de zaak aan, ze hadden geen recht nog reden tot hem. Men al gelijk wel tasten ze hem gevangen aan en brachten hem bij Harmen Kock. Roeleff Sissinge, toen hij dat rumoer vernam dat de hele hoop dus verbolgen kwam van dat markt, die liep ter A poort uit en meende met een schip te ontkomen. Daar liepen ze in zij n huis met hun geweer en zochten hem het hele huis door. Tenslotte vernamen ze dat hij buiten de poort was; zo volgende ze hem na en beliepen hem in het schip en vingen hem en leidden hem naar de markt. Daar liep al na man, wijf en kind alsof men een dief ter galg had geleid en brachten hem bij de ander gevangen. Sicke Benninge was in zijn huis, die tasten ze niet aan en hielden hem voor een goede man want hij was niet van hen geweken. En daar werden ze eerste gezet op de rentkamer en daarna daaronder in de kelder en werden daar bewaard dag en nacht met 40 of 50 mannen met hun geweer van de gilden. Toen werd hen gezegd: ze moesten daar te raden binnen drie dagen dat het geld daar was of ze mochten van hun hals komen.
Zo hebben hun vrienden daarvoor geraden, geleend en geborgd dat ze elk hun penningen als 1300 Rijnse guldens en 2 ½ stuivers opbrachten en betaalden. Dat al tegen stadsrecht was want toen ze gepand hadden zo zouden zee de panden n de tien dagen verkocht hebben. Zo mochten ze hen niet gevangen hebbe en als ze toezicht gehad hadden op Peter Sickinge, daar mochten ze zijn zoon niet voor aantasten. Maar ze deden alles wat ze wilden, het was recht of onrecht; de Raas had daar geen geweld nog weerstand in. Sicke Benninge lieten ze dus gaan een tijd lang en hem werd nergens van gezegd. Doch moest hij zijn penning ook betalen, zoals de anderen voor hen hadden gedaan. Maar ze beklaagden hem: en omdat hij borg was geworden moest hij mede op brengen, ze wilden hem zo weerom helpen, hij zou daar geen schade in het einde van hebben. En dankten hem voor een goede man.

13 Onrust op de Grote Markt verhindert verkiezing van de nieuwe raad.
De zaterdag daar in hetzelfde jaar toen men de nieuwe Raad zou kiezen werd Jacob Smyt de oude bouwmeester ook gevangen van de gilden en burgers; en was een groet oproer op de markt want ԥ hadden en ordinantie en gezet gemaakt: Zo gauw als daar enige oproer was zo moesten alle gilden en burgers bijeen op de markt komen, oud en jong met zijn geweer bij verlies van zijn gilde en burgerschap. Aldus, toen ze enige muiterij of duivelarij in het hoofd hadden zo kwam de hele hoop op een kort bijeen; daar de Raas zeer bang en versaagd voor waren. Zodat er toen op die dag geen nieuwe Raad koos of gekozen werd, doch de bouwmeester Jacob kwam voort weer uit.

14a Onregelmatigheden bij verkiezing van de raad.

De zondag – de dag daarna – beliefden ze het dat men een nieuwe Raad zou kiezen. En zonden op het huis aan de tolken en gezworen gemeente een akte daarin geschreven waren 16 of 17 die men niet in de Raad zou kiezen, want die wilden ze niet in de Raad hebben. En dat waren van de besten en eerbaarheid die ze en hun voorvaders Groningen geregeerd hadden en burgermeesters en Raad plagen te wezen als met namen Lueleff Konerds, Peter Sickynge, Claws Scaffer, jonge Johan Hornken, Harmen Kock, Roleff Sissinge, Sicke Benninge, Lubbert Cland, Roleff ten Water, Roleff Huinge, Jemme Alma. Roleff ten Water was voor een jaar in de Raad gekozen en werden burgemeester gekozen; maar deze geweldige hoop wilden hem niet gunnen nog toe staan de Raadsstoel en mocht niet in de Raad wezen zodat men drie burgemeesters dat jaar van de 28 waren en daar stonden toen drie burgemeesters in alle brieven die gezegeld toen werden.

14b Klacht Benninge over incompetente raad en Jasper van Marwijk.
Dit was deze eerbaarheid spijtig en zwaar te lijden toen ze de nieuwe raad bij hun toestemming en believen dus kozen zo werd daar allerlei volk in gekozen dat zo naar reden en billijkheid niet behoorde als: Claws Knoken, houwer, plag een knoken houwer te wezen, nu brouwt hij wat mede; Johan Volkers, was en onschuldig kleine mannetje, de vader was een baardscheerder geweest en zijn moeder en papendochter; Harmen van Campen, was en snijder in korte tijd en sneed nu laken, een simpel, onnozel, slechte man; en meer simpele lieden. Maar die konden krijsen en bemoeien met de gilden, die werden in de Raad en gezworen gemeente gekozen. Het waren eertijds zeldzame vogels geweest in de kooi te zitten; men plag ze gewoonlijk uit de geslachten en stammen te kiezen: van de Huinge, van de Jarges, van de Sickinge, van de Kathers, van de Clanden, van de Schaffers, van de Hornkens, van de Ulgeren, van de Konerdes. Daar het nu ver van loopt! Mocht Otte ter Hansouwe, Hendrik Kather, Swer Kater, Allert Cland, Evert Hubbeldinck, Ghosen van Dulck, Hendrik Baeroldes, Johan Rengers Scaffer, Derck Scaffer, Johan Scaffer, Tese Jarges, Coppin Jarges, Garmet Alma en meer van de oude stammen op zien en zagen nu dat regiment in Groningen aan en zagen dat volk in de raadsstoel zitten zo zouden vooral zeggen: Och Groningen, Groningen, fatsoenlijke stad,
Hoe ben je met zulke ezels bezet!
Men doet een ezel een leeuwenhuid aan,
Hij beweegt doch als een ezel doet

Wat van goede aard werd opgevoed,
Dat blijft barmhartig en goed;
Want van goede afkomst en geslacht
En ziet niet graag dan dat recht

Zo wijst dat weer, dat niet zo zuur

En is als van aard een buur;
Wanneer hij opstijgend is,
Hij is gierig en vals, dat is zeker!
Och Groningen, blijft u de lieden bevelen,
U zal nog menige last halen,
Hoewel dat niet is aan dat been,
De hond wil dat doch houden alleen...

Hiermee bedoel ik niet alleen die nu in de Raad zitten en die de gemeente sinds deze oproer en tweedracht in oproer geweest is bij het regiment gebracht hebben; maar ik zeg ook van diegene die ze daarbij gebracht hebben en de Groningen regeren met hun muiterij, als: de schoenmaker Hendrik van Leeuwarden, Johan Swamaker, beide bouwmeesters, Jacop Smyt, Hendrik Kistemaker, Johan Gryp, Johan van Wysum de kramer, Johan van Lochum, de kramer, Jacop Bylken, Evert Wantscerer de snijder, Tymen van Utrecht, Bartolt de maler, Konst Slotemaker, Johan Stans de hopenbinder, Rottger Scutemaker, Berent Scutemaker, Joest Scutemaker en meer genoeg van arme vazallen van de gilden. Die van hen sommigen boven twee of drie jaren in Groningen niet gewoond hebben en daar gediend hebben en al hun goed en deel is geen tien of twintig goudgulden waard en nu daar gehuwelijkt zijn en hebben het burgerschap en gilde daar gewonnen en die daar dan roepen en muiten kunnen onder de hoop, die worden dan hovelingen van de gilden gekozen. Deze regeren nu Groningen! Maar ze hadden allen een hoofd of twee daar ze zich op stonden en verlieten en die de hoop daar te hard aanraadden als de stadhouder Jasper van Marwijk en Lueken Hornken, de stadhouders huisvrouw vader.
De was eertijds vaak burgemeester, hoofdman en Raad geweest en had zijn burgerschap opgezegd omdat hij niet in de Raad wilde wezen en had nu een jaargeld van de hertog van Gelre. En is altijd tevoren contrarie de Raad geweest en was een onstuimig, hovaardig, goed denkend gierig mens die niemand goed gunde en meende dat alle wijsheid in hem alleen was en die de stadhouder, zijn zwager, vooral in alle kwaads informeerde, want hij had de kennis en kunde van alle rechten en handel in stad en land en had dat lange mede gehandeld toen hij burgemeester en hoofdman was geweest; en is altijd een hatelijke buur geweest op de lieden. Had hij de stadhouder zoveel in het beste aangeraden als in he kwaadste, het had zo ver niet in deze duivelarij en tweedracht verlopen. En het is te vermoeden zo lang als die twee bij dat regiment blijven zal te Groningen geen grote eendrachtigheid komen. Maar als God het wil zal het gauw goed zijn.

Deel III-Z

Bisschop alle gezag in Utrecht en Sticht; overstap naar Gelre; Karel V wordt landsheer en begint met de verovering van het Sticht .(1525-juni 1528)

1 Gilden oproer te Utrecht na jaar neergeslagen; Karel van Gelre erkend.
In het jaar Ons Heren 1527 was daar een grote oproer en tweedracht te Utrecht tussen de geestelijkheid, burgemeesters, schepen, raad, rentmeesters accijnsmeesters en alle bevelslieden met hun partijen aan de ene zijde en de gilden en burgers en vele arme vazallen met hun aanhangers aan de andere zijde die de oppersten scholden dat ze kwalijk met de stadsgoederen waren omgegaan en gestolen en wilden daar rekenschap van hebben, zoals deze hoop te Groningen begonnen zijn daar voor van geschreven is. Zo heeft de gemeente te Utrecht in de nacht een oploop en alarm in hun harnas gemaakt. En de geestelijkheid en oversten zijn het gereed wijs geworden en met hun partijen in het harnas met hun geweer, met pijpen en trommels en trompetten, recht of de stad vol ruiters en knechten was geweest. En werden handgemeen met elkaar, doch daar bleven er weinig dood. En de geestelijkheid en de oversten met hun partij hielden de overhand. En de gemeente en gilden en burgers met hun aanhangers kregen de poorten open in de nacht en ontliepen uit en deel kwam over de muren, wel omtrent een 500. En daar bleef nog genoeg daarbinnen die allen van hun partij waren die nog dagelijks uitliepen; zodat er wel een 10 of 1200 uitliepen en daar bleef nog genoeg binnen die allen van een mening waren. Zo waren de geestelijkheid en de oppersten beducht voor de ballinge en die nog binnen waren of ze de stad bij nacht invielen zo was hen de hoop te machtig; ze zouden ze allen plunderen en doodslaan en uit de stad jagen. Zo zijn ze de hertog van Gelre hertog Karel toegevallen en hebben die in Utrecht gehaald en aangenomen en gehuldigd voor een erfelijke beschermheer en hun stad en poorten ingedaan. Daar wonderlijk veel kwaads van is gekomen zoals ge in het vervolg wel zal vernemen.

2 Gelre wint diverse Overstichtse steden en Rhenen.

In hetzelfde jaar omtrent Onze Lieve Vrouwen Hemelvaart dag was er een krijgsman geheten Mager Heyne en ervaren stuk schalks en had zich neergelsagen te Meppel en woonde daar. En vanwege zijn ondeugd en dat het een opzettelijke boef was had hem de drost dat schoutambt daar geven.

Deze Heyne bedacht een handige verraderlijke aanslag en kreeg een tien krijgsknechten tot zich en kwam daarmee te Hasselt in kleding en manier of dat kooplieden waren. En Heyne was daar goed bekend en begeerde van de burgemeester vanwege de kooplieden dat men voor de dag de poort wilde openen zodat ze mochten varen te Kampen, ze dorsten bij dag niet te varen; wat de burgemeester beliefde. Zo had Heyne besteld dat omtrent 40 krijgsknechten in de nacht kwamen voor Hasselt voor de brug. Toen de voerman met de wagen in de poort kwam zo stopte hij want hij wist mede van het verraad zodat de poort niet dicht mocht. Zo sloegen ze de portier dood en gaven de knechten die voor de brug lagen een teken. Die kwamen snel over de brug met pijpen en trommels en maakten een lawaai:’Gelre! Gelre! ‘of er duizend vijanden in de stad waren geweest. En de burgers lagen naakt en barrevoets in het bed en elk zag om een goed heenkomen ter poorten uit en over de muur zo goed als elk kon. En ze deden niemand kwaad; en die blijven wilden en zweren de hertog van Gelre, die mocht binnen blijven. Zo kregen ze het in zonder slag of stoot. Men zei: dat de hertog van Gelre van de aanslag niets wist eer het geschied was. Maar toen ze het in hadden was het van hem goed gedaan, toen bezette hij het met vlok, bussen en buskruit.

Item, voer Camps stond een toten en dat heette Koepoert. Dat nam de hertog van Gelre in en maakte dat vast met grachten en bolwerken en bezette dat het krijgsvolk; zodat die van Kampen niet uit de stat dorsten te reizen. Desgelijks maakte hij een blokhuis te Welsum op de IJssel zodat die van Kampen en Zwolle niet tot elkaar konden komen, want hij had Hasselt ook in. Item, de stad Rhenen kreeg hij ook handig in. Dus maakte hij de bisschop en steden en dat hele Sticht te schande.

3 Bisschop staat zijn wereldlijke macht af aan Karel V.
Dit verdroot de bisschop, ridderschap en steden te male zeer, want de bisschop was een geboortig vorst, de zoon van de palsgraaf en hertog van Beieren keurvorst; en zette zich te verweer met ruiters en knechten en belegde Utrechtm et vestingen vesten en blokhuizen, Zodat ze niet in nog uit dorsten.
En de ballingen van Utrecht vielen de bisschop te hulp met de Overijsselse steden Deventer, Kampen, Zwolle, Oldenzaal, Amersfoort, Wijk bij Duurstede. Maar de hertog was hem te veel met zijn landschappen, ruiters en knechten; zodat zo voor hem angstig werden en konden hem alleen zonder meer hulp geen weerstand doen. Zo is de bisschop met toestemming van ridderschap en steden gezamenlijk met elkaar overeengekomen en overeen gedragen met der keizerlijke majesteit, die een geboren heer van Bourgondië was, met zijn bevelslieden en raden in de hof van Bourgondië dat de bisschop en zijn nakomelinge met de ridderschap en steden en dat hele Sticht van Utrecht zich begeven onder de hertog en heren van Bourgondië voor eeuwige beschermheren naar inhoud het contract onder zegel en brieven. En dus hebben de Bourgondische aangenomen de bisschop weer in te leveren op hun kosten en schade al hetgeen dat tot het Sticht eertijds behoord heeft.

4a Habsburgers veroveren Kampen en omgeving.

Toen ze deze overeenkomst met elkaar overeengekomen waren zo is jonker Floris vanwege de keizer en Bourgondiërs overgekomen met groot volk van oorlog, met ontelbare vele grote bussen en gereedschap van oorlog; en kwam eerst te Kampen. Daar kwam bij heer Jurien van Toutenborch, stadhouder te Leeuwarden, met 800 knechten; daar was jonker Joest Burmanni hoofdman over. Zo vielen ze eerst voor de Koepoert voor Kampen dat de hertog vastgemaakt had en in had en had daar op omtrent 250 knechten. Dat wonnen ze stormenderhand en sloegen alles dood dat daarop was en braken het in de grond af. Toen dat die van Welsum op het blokhuis vernamen verlieten ze dat blokhuis en namen alles eraf dat ze daarop hadden en trokken daarmee in het land van Gelre.

4b Hasselt na beleg veroverd; Gelderse tegenaanval afgeslagen.

Daarna trokken de Bourgondiërs met de macht voer Hasselt en belegerden dat. Daar was de stadhouder van Leeuwarden, heer Jurien van Toutenborch, belangrijkste veldhoofdman en bevelsman vanwege de keizer en de Bourgondiërs, want heer Floris van IJsselstein was mede in het ander e leger met de bisschop van Utrecht. De jongste zoon van de graaf, jonker Johan van Oost-Friesland, kwam de keizer en Bourgondische te dienst voor Hasselt omtrent met 200 ruiters en 600 knechten; of dat geschiedde op de soldij van de graag of keizer en Bourgondische wist men niet. En daar brachten ze voor 50 of 50 grote hoofdstukken van bussen, behalve al het andere kleine geschut en richten dat op voor Hasselt en beschoten alle poorten, torens en de huizen in de stad zodat er niemand in verduren kon van knechten en burgers en maakten kuilen in de aarde waar ze zich in borgen. Ook begon de proviand te korten. Maar zo vervaarlijk als ze daarvoor schoten, is niet te zeggen; doch ze onthielden zich geheel goed dapper en mannelijk zes weken lang en gaven het toen op behouden lijf en goed en namen mede uit al hun grote geschut dat ze daarin gebracht hadden en gingen eruit; daar Goudsteen en Hackvorst waren de opperste bevelslieden van de Geldersen.

Toen ze daaruit weren bezetten de Bourgondiërs het met volk en maakten de stad weer vast en hun schansen buiten werden geslecht. En reisden voort over de IJssel in het land van Gelre, op naar Harderwijk en in de Veluwe en haalden daar en grote roof langs de zeekant. En hertog van Gelre kwam met grote macht van ruiters en knechten en wilde hen die roof weer nemen. Maar de Bourgondische waren hem te machtig en te veel met volk. En kwamen met elkaar in de mengeling en daar bleven vele doden aan beide zijden en de Bourgondiërs behielden het veld en vingen vele ruiters en knechten en namen de roof mee; daar de Geldersen zeer mee werden gekrenkt en verzwakt.

4c Habsburgers veroveren de Gelderse stad Hattem na een week.
De hertog van Gelre had daar liggen te Hattem een zo’n keizerlijke burcht zoals men veel vindt in Duitsland. Dat bezette hij met knechten en proviand en geschut en zijn beste grote bussen daarop en in de stad. Daar kwamen de Bourgondiërs voor op Sint-Vitus op een maandag. En schoten met hun grote geschut zo vervaarlijk daar doch geen muren, poorten nog torens voor houden konden, dat allen die in de stad en op de burcht waren ervan mochten gruwen. En lagen daarvoor op de achtste dag op een vrijdag. En gaven de stad en burcht op en gingen daaruit uitgestoken en met open aanzicht als gevangen lieden, want ze meenden dat de hertog van Gelre was mede gewest op de burcht, maar hij was daar niet mee. En de burgers die lieten ze elk daarin blijven bij het zijne en die moesten de Bourgondische plicht en eed doen.