Schedel Hartmann

ieweill bey den allergelertisten und frnamsten mannen die die waren natur und geschichte beschriben haben von geschopff der welt, und von erster geburt der menschen zwayerley wone ist. So wollen wir von disen vordern zeiten: den anfang nemende auf das krtzst schreiben: Sovil sich von sover (alters halben) enthlegnen dingen gezimen wil. Etlich haben gemaint das die werlt ungeporn und unzerstrlich: und das menschlich geslecht von ewigkeit her gewesen sey, und anfang einichs ursprungs nit gehabt hab. Etlich maeinten die werlt geborne und zurstrlich seyn, und sagten das die menschen anfang der gepurt genomen hetten. Und die kriechischen hocherlewchten mann durch die die hystorien und geschichten versamelt worden sind, haben auch veriehen das vor anbegynn aller ding des himels und der erden dieweill noch yde ding beyaynder waren ein eynige form gewesen sey: und darnach nach absunderung und zerteylung der beyeinander gewesen prde. Die werlt dise ordnung und gestalt die wir sehen empfangen hab. Sie sagen das der in bewegnus stetiger lufft und ferig tayl irer oberne stett von leichtheit wegen begert haben, und das ausz diser ursach die sunn und menig der stern in dem krais des gantzen geschpffs umbgetragen werden. Aber der tunckel und irdisch teyl sey mitambt den fechten dingen an die nidersten ort von swerheit wegen abgestigen: nach den aber dise ding wermischt waren so wer ausz den fechten das mer, und ausz den hertten dingen, dat lettig und gantz weich ertreich worden. Als aber das ertreich erstlich ausz hitz der sunnen dicker worden wer und dar in faulfechtigkeiten mit dynnen hewtlein bedeckett erwuchsen do wer alszdan von solcker pftschen mancherlay gestalt der lebenden entstanden, und die, die sovill merer wirm empfangen hetten gerieten zu geflgele hin in die obern gegent. Aber die trucknere und schwerere warden zy krychenden und irdischen thieren, die ding die ein wasserige natur erlangt hetten warden in das element ires geschlechts getragen. Als nw darnach das ertreich ausz hitz d snnen und von den winden drr worden was da warden mit versamelter vermischung manlichs und frewlichs geslechts volkumner ding geboren, disz bezewgt euripides tragiscus ein iunger anaragore des natrlichen maisters. Sie sprechen in der selben weis die menschen von anfang gesporen in den felderen die wayd suchende eins wilden und ungeordente lebens gelebt, den die krewter und frcht der bawn williglich narung geraicht haben. Aber wiewoll wir gar vil niet allain lateinisch und kriechisch sunder auch Caldeysch und hebreysch alt und new gelert sehen die erzelung diss dings gescriben haben. So wllen wir doch die alten irthum verlassen und beschawen die verporgen mosaysche schriften von der werlt geschpff und von den wercken der sechs tag sagende, dar in die heimlichen ding der gantzen natur begriffen werden. Dan Moyser der prophet ein vater der gheschichtbeschreiber gottes vol: und ausz himlischer dichtung des heiligen geistes des maisters der gantzen warheit dat dise ding alle begriffen, dem nit allain die unsern, sunder die seinen und auch die heydnischen gezegnus seiner menschlichen weyszhait und erfarung aller lere, und schrifft gegeben haben. Von den Salomon in seinen buch der weysheit als ein auszleger der natur d wesenden ding: veriehen hat, das er slche lere von den inneren dingen des gesetzs moysi genomen hab. Diser ist (als Lucas und Philon bey den unseren fast tapfer lerer sagen) In aller lere d egyptier hoherfaren gewest. So spricht Hermippus dat Pitagoras vil dings in sein philosophey ausz den mosayschen gesetz gewendt hab. Numenius philosophus sagt, nichts anders platonen sein dan den atticischen moysen, den in dem anfang seins wercks, van der natur, von dem geschpff der gantzen werlt sind gleich als eckere oder selder eins schatz aller warer weysheit vergraben: und diss ist erstlich beschehen an den ende do er von aller dinge auszflus ausz got, von dem stapfel, von der zale, von der ordenung der wertntlichen teill also hoh und weyslich redet. Darmb was es bey den alten hebreyschen ein gesetz (des auch Jeronimus gedenckt) das niemant dan der zeitigs alters wer zu diser beschpfung d werlt raichen solt. Was aber die heiligsten mann Ambrosius und Augustinus. Item Strabo und Beda und Remigius. Und ausz den iungeren Egidius und Albertus, und auch bey den kriechischen Philon Origenes Basilius Theodorus Apollinarius Didimus Gernadius Cristostomus etc., uber diss buch geschriben haben das wirt von uns gantz unbert bleiben. Auch wllen wir von den dingen die Jonethes oder anchelos oder Simeon d alt in Caldeyschen gezng: oder ausz den hebreyschen Eleaza dus Alba Joannes Neonius ysaac Josephus Gersonides Sadias Abraham etc., haben beschriben hie bey keyn meldung thun sunder in gestalt kurtzer beschreibung ausz den propheten moyse einfren die ordenung d sechs tag von gotlichem geschpff der werlt, do von in den verporgen schrifften des heiligen glawbens melding geschicht.

Als nu got das geschpff der werlt gemacht hett do hot er den eersten und grtisten sun frgesetzt dem unermessen werck und sich des selben als eins radtgeber und werckmeisters in ertrachtung, zierung und machung d ding gepraucht. Dan der selb ist an klgheit und vernunfft und macht volkumen. Es ist auch zefragen warausz got dise so grosse unnd so wunderperliche ding gemacht hab, dan er hat alle ding gemacht ausz nichtes, darmb ist garvil gerechter ungeachtet d unentpfintlichen und eiteln ding die augen do hin zuwenden da der stul, da die wonung des waren gottes ist, der das ertreich mit bestendiger vestikeit, auffgehenckt den himel met scheinenden sternen underschiden die allerclarsten sunnen und ainig liecht zu beweysung seiner ainigen mayestat den menschlichen dingen angezndet, das ertreich mit dem mere umbringet, die wasserfls mit ewigen abfal zefliessen gebotten und den felderen sich ausz zepraiten, den talleren sich zesencken, den walden sich mit lawbgewachs zebedecken, und die staynigen perg auffzesteigen verschaffet hat. Aber dise ding alle hat nit der Jupiter gemacht sunder d werckmeister der werlt der ursprung des pesseren der genent wirt got, des anfang nit mag begriffen noch auch sol gesucht werden. Gnug ist den menschen ze volkuner klugheyt so er (das got sey) versteet und annimbt und eret den gemainen geperer menschlichs geschlechts und den pawmeister wunderperlicher ding. Die alten haben von dreyerlay werlt gesagt, von der obersten als der englischen oder uberverstentlichen, von der himlischen, und von der under den monde, dar inn wir wonen, diss ist die werlt der finsternus. Aber ihene des lichts der himel wirt von licht und finsternus gemaszigt. On diese drey ist noch ein vierde werlt in der auch alle die ding die in den anderen werlten sindt gefunden werden und disz ist der mensch. In der schul ist ein gemains spruchwort das der mensch die kleine werlt sey, dar inn ein ausz den elementen vermischter leib und himlischer gaist und die wachsende sele der plantzen, und die sinlichkeit d unvernftigen thier und die vernunfft und englisch gemt und gotes gleichnus gesehen wirdt. Von disen dreyen werlten hat moyses genugsamlich gesagt als got die geordent hat in massen im auch (als wir lesen) auff den perg do er das gelernt hat gepotten ward alle ding nach den ebenpild das er auff dem perg sahe zemachen. Was nw der mosaysch buchstab von den volbrachten wercken der sechs tag lere: das wollen wir krtzlichen erzelen. [2]

Omdat de aller geleerdste en voornaamste mannen die de ware natuur en geschiedenis beschreven hebben van de schepping van de wereld en van de eerste geboorte der mensen tweevormig geworden is. Zo willen we van deze vorige tijden de aanvang nemen en in het kortst beschrijven zoveel zich van zo ver (vanwege de oudheid) afgelegen dingen vertonen willen. Ettelijke hebben gemeend dat de wereld ongeboren en onverstoord en dat het menselijke geslacht hier van aanvang geweest is geen aanvang van enige oorsprong heeft gehad. Ettelijke meenden dat de wereld geboren en verstoord was en zeggen dat de mens een aanvang van geboorte genomen heeft. En die Griekse zeer geleerde mannen die door de histories en geschiedenissen verzameld zijn geworden hebben ook verraden dat van het begin van alle dingen der hemel en aarde, omdat nog alle dingen bij elkaar waren, er enige vorm geweest is en daarna na afzondering en verdeling die van elkaar zijn geworden en de wereld in deze orde en gestalte die we zien ontvangen hebben. Ze zeggen dat in de beweging van gestage lucht en het vurige deel van het bovenste vanwege de lichtheid begeerd hebben en dat uit deze oorzaak de zon en vele sterren in de omloop van de ganse schepping rond gedragen worden. Maar het donkere en aardse deel met medewerking van de vochtige dingen aan de laagste plaats vanwege de zwaarte zijn gezonken en nadat deze dingen vermengd waren zo werd uit het vochtige de zee en uit de harde dingen het leemachtige en ganse weke aardrijk geworden. Toen echter het aardrijk eerst uit de hitte van de zon dikker geworden was en daarin veelvuldig vochtigheden met dunne dauw bedekt groeide zo werden dan van zulke oppervlakken vele vormen van het leven ontstaan en die, zo ze veel meer warmte ontvingen, raakten tot vogels in de bovenste streek. Maar die droger en zwaarder waren, hetzij kruipende en aardse dieren en die dieren die een waterige natuur verlangden, werden in het element van hun geslacht gedragen. Toen nu het aardrijk vanwege de hitte van de zon en van de winden droog geworden was daar werden van verzamelde vermengingen mannelijke en vrouwelijke geslachten volkomen dingen geboren. Dit beweert Euripides Tragiscus, een jonge anaragore van de natuurlijke meesters. Ze spreken op dezelfde manier dat de mens in aanvang geboren is in de velden en die uitgebreid bezochten en een wild en ongeordend leven leidden die de kruiden en vruchten van de bomen gewillig voedsel aangereikt hebben. Maar hoewel we niet alleen erg veel Latijnse en Griekse maar ook Chaldeers en Hebreeuws oud en nieuw geleerd zien die verhalen van deze dingen en geschreven hebben zo willen we toch de oude verwarring verlaten en beschouwen de verborgen schriften van Mozes van de wereld schepping en van de werken van de zes dagen zeggen waarin de heimelijke dingen van de ganse natuur begrepen worden. Dan Mozes de profeet, een vader van de geschiedenis beschrijvers van God en uit hemelse dichting van de heilige Geest de meester der ganse waarheid, heeft deze dingen alle begrepen die niet alleen de onze maar vooral de zijne en ook de heidense getuigen van zijn menselijke wijsheid en ervaring van alle leren en op schrift gesteld. Waarvan Salomon in zijn boek der wijsheid als een uitlegger van de in de natuur wezende dingen verraden heft dat hij zo’n leer van de binnenste dingen van de wetten van Mozes genomen heeft. Die is (als Lukas en Philon bij ons erg moedige leraars zeggen) in alle leer van de Egyptenaren zeer ervaren is geweest. Zo spreekt Hermippus dat Pythagoras veel dingen in zijn filosofie uit de tekst van Mozes gebruikt heeft. Numenius, een filosoof, zegt niets anders dan dat Plato de Attische Mozes is, dan in de aanvang van zijn werk van de natuur van de schepping van de ganse wereld zijn gelijk als akkers of velden een schat van alle ware wijsheid begraven en dit is eerst aan het eind ontstaan toen hij van alle dingen uitvloeiend uitgoot, van de stapel, van de zaal, van de ordening van het wereldse deel zo hoog en wijs spreekt. Daarom was er bij de oude Hebreers een wet (wat ook Hieronymus gedenkt) dat niemand die dan de vroegere ouders tot deze schepping van de wereld rijken kan. Wat echter die heilige man Ambroius en Augustinus, item Strabo end Beda en Remigius en ook de jongere Egidius en Albertus en ook bij de Griekse Philon, Origenes, Basilius, Theodorus Apollinarius, Didimus, Gernadius, Cristostomus etc., over dit boek geschreven hebben dat zal door ons geheel onberoerd blijven. Ook willen we van de dingen Jonethes of Anchelos of Simeon de oude in Chaldese taal of uit de Hebreeuwse Eleaza, Alba Joannes, Neonius, Ysaac, Jozephus, Gersonides, Sadias, Abraham etc., hebben geschreven hierbij geen melding doen, maar stellen een korte beschrijving uit de profeet Mozes inbrengende de ordening van de zes dagen van de Goddelijke schepping der wereld die in verborgen schriften van het heilige geloof vermeld worden.

Toen nu God de schepping van de wereld gemaakt had en hij de eerste en grootste zoon daarvoor gezet had om te ondernemen het werk en zich die als een raadgever en werkmeester in verwachting, versiering en het maken van de dingen gebruikt. Dan die is aan wijsheid en vernuft en macht volkomen. Er is dan ook te vragen waaruit God dit zo grote en zo wonderbaarlijke dingen gemaakt heeft, dan hij heeft alle dingen gemaakt uit niets en daarom is het veel beter ongeacht de ongevoelige en enkele dingen daarheen de ogen te wenden daar de stoel, daar de woning van de ware God is die het aardrijk met bestendige vastheid aan de hemel opgehangen heeft met schijnende sterren onderscheiden en aller helderste zon en enig licht om te bewijzen zijn enige majesteit en de menselijke dingen aangestoken en dat aardrijk met zee omringd, de waterstromen met eeuwig vallen te vlieden geboden en de velden zich uit te breiden, de dalen zich te zinken, de wouden zich met loofgewas te bedekken en de stenige berg op te stijgen gemaakt heeft. Maar al deze dingen heft niet Jupiter gemaakt maar de werkmeester van de wereld de oorsprong van de beteren die God genoemd wordt wiens aanvang niet begrepen nog zal gezocht worden. Genoeg is het de mensen tot volkomen wijsheid zo die (wat God is) verstaat en aanneemt en eert het gewone baren van het menselijk geslacht en de bouwmeester van wonderbaarlijke dingen. De ouden hebben van drievormige werelden gezegd, van de bovenste als de Engelse of boven verstandige, van de hemelse en van die onder de maan waarin we wonen, dat is de wereld van de duisternis. Maar hen wordt de duisternis door het licht van de hemel gematigd. Buiten deze drie is er nog een vierde wereld waarin ook alle dingen die in de andere wereld worden gevonden worden en dit is de mens. In de school is een algemeen spreekwoord dat de mens de kleine wereld is waarin een uit de elementen vermengd lijf en hemelse geest en de groeiende ziel der planten die sensualiteit van de onverstandige dieren en de reden en engelen gemoed en Gods gelijkenis gezien wordt. Van deze drie werelden heft Mozes voldoende gezegd toen God de aarde geordend heft in die mate (zoals we lezen) op de berg waar hij dat geleerd heeft en geboden werd alle dingen naar het evenbeeld dat hij op de berg zag te maken. Wat nu de letters van Mozes boek het volbrachte werk van de zes dagen leert dat willen we kort verhalen. [2]

Vom werck des ersten tags.

Und got sprach. Es werd das liecht, und das liecht ist worden, und got sahe das liecht das es gt wer und teylet das liecht von den finsternussen, und nennet das liecht den tag und die finsternus die nacht, und abent und fre ist worden ein tag, moyses hat ein wunderperlich kunstwerck von gtlicher und nit menschlicher emszikeit den heun lichteiten d gantzen natur schickerlich gezimmende gezaigt in seinen buch, das alle lere und ausz sprechlichkeit und sinnreichikeit ubertrifft, dann d glory wirdig gof (der das war liecht ist) und das liecht liebett hat alle ding im liecht machende, das geschpff der werlt am liecht gar recht angefangen, und die selven an dreyen tagen bis an den vierden (dar an die grossen liecht geformt sind) in irem umkreis einen naturlichen tag volbracht. Diss ist under allen leiplichen dingen das edelst, und der geistlichen creatur das nehest und das allerbest, das sein schone allerrmeist gemainsam macht, so doch der allerkleynst punct der gantzen werlt krais erfllt, darmb allein das liecht ist das do mit die gantzen werlt gt und hpsch ist, durch unraine ding on zerstrung geende, und billich sahe er das liecht das es gt were, wann das liecht ist nichtz anders dann ein pildnus van zarte oder dynne und beschatliche gleichnuss der ersten gds, als nw der gaist diese wasset zohe und den underwurff durchgienge, do ist ausz gepiete gottes des werckmeisters entsprungen, das liecht, die zierde und d schein als ein liechter wolken die obern teil mit seiner clarheit erlewchtenden. (wie in den morgen des herprechenden sunnen glantz gewnlich beschicht) in gestalt d sunnen gebet, oben und unden den halben himel bescheinende, und darnach hat er abgesundert das die finsternus und das liecht underschiden halbhimel emisperia genant haben solten, das liecht heis er den tag von d clarheit, die die finsternus rainigt, und die finsternus von beschedigung die nacht, das es die augen nit sehen soltten, nach ermessung diser teil hat er gemacht tag und nacht, da bey das gemercke des ewigen umbkreis und laufs der zeit und iar besteen solt, und es ist worden ein tag, der da was der erst tag d werlt, aber nit d erst aller tag, darmb ist er nit der erst sunder ein tag genent, und also hat got an disem tag die unfrmlich materi, die engel, die himel, das liecht, die erden das wasser und den luft etc., gemacht, und zwen ainander widerwertig und underschidlich teil d erden: als den auffgang und den nidergang gesetzt, d auffgang wird got zugeyegent, dann er ist d prunn des liechtes und ein erlewchter aller ding, und d uns das ewig leben auffgeen machete. Aber d nidergang wirdt den zerstreitten entrsten und boszhafftigen gemut zugeschrieben, dann er verbirgt liecht und bringt alweg die finsternus und schtet die menschen zettten und zevergeen in sunden, dann gleicherweis als das liecht van anfang entspringt und die vernunfft des levens im liecht swebt als kmbt die finsternus vom nidergang, und d tod und niderfal in d selben gestalt auszgemessen, die auch den vordern zwayen rtern mit verwantschaft zu gesellet warden, dan das ort das von wirm d sunnen heiszer is das hangt den anfang allernechste an, aber das ort das in kelt und ewigen gefrst qualet ist das tails des letzsten nidergangs, wann als die finsternus den liecht, also ist auch die kelt der wirm widerwertich, darmb als die wirm den liecht, also ist d mittag den auffgang und die kelt d finsternus, also auch die mitternacht dem nidergang aller nehst. [3]

Van het werk van de eerste dag.

En God sprak: het wordt licht en dat licht is geworden en God zag dat het goed was en deelde dat licht van de duisternis en noemde het licht de dag en de duisternis de nacht en avond en vroeg is het geworden, een dag. Mozes heeft een wonderbaarlijk kunstwerk van Goddelijke en niet menselijke ongewone vlijt daarheen lichtend de ganse natuur zeker beschikt gezegd in zijn boek dat alle leren uitspreekt en sensueel overtreft, dan de glorie waard gaf (daar waar licht is) en het licht houdt ervan alle dingen licht te maken. De schepping van de wereld is met het licht goed begonnen en die is van drie dagen tot aan de vierde (waar het grote licht gevormd wordt) zijn omloop van een natuurlijke dag volbracht. Dit is onder alle levende dingen het edelste en komt het dichtst bij de geestelijke creatie en is het aller beste dat met zijn pracht het allermeest algemeen maakt. Zo is toch het kleinste punt van de wereldloop gevuld, daarom alleen dat het licht er is waarmee de ganse wereld goed en mooi is en door onreine dingen gaat zonder verstoring. Goedkeurend zag hij dat het licht goed was want het licht is niets anders dan een afbeelding van zachte of dunne en bescheiden gelijkenis van het eerste goede als nu de geest die groeit en hoog en laag doorgaat, dat is uit gebod van God de werkmeester ontsprongen, dat licht de sier en de schijn die als een lichtende wolk van het bovenste deel met zijn helderheid verlicht en (zoals in de morgen de aanbrekende zonneschijn gewoonlijk gebeurt) in de gestalte van de zon geeft en boven en onder de halve hemel beschijnt. Daarna heeft hij afgezonderd de duisternis en het licht onderscheiden en de half hemel hemisfeer genoemd zou hebben. Dat licht noemt hij de dag en helderheid van de helderheid die de duisternis reinigt en de duisternis van beschadiging der nacht zodat de ogen niets zien zouden. Na vermenging van deze delen heeft hij gemaakt dag en nacht en daarbij is te merken de eeuwige omloop waarin de loop der tijd en jaar bestaan zal en het is geworden een dag en dat was de eerste dag der wereld, maar niet de eerste van alle dagen en daarom is het niet de eerste maar een dag genoemd. Zo heeft God op deze dag de ongevormde materie, de engelen, de hemel, het licht, de aarde, het water en de lucht etc. gemaakt en twee tegen over elkaar staande en aparte delen der aarden zoals de opgang en neergang gezet. De opgang wordt God toegeëigend want hij is de bron van het licht en verlicht alle dingen en zodat ons het eeuwige opgaan mag. Maar de neergang zal de strijdende verontrusten en kwaadaardig gemoed toegeschreven want het verbergt alle licht en breng altijd de duisternis en zoekt de mensen te doden en in zonden te gaan. Dan net zo als het licht van de aanvang ontspringt en het vernuft van het leven in het licht zweeft dan komt de duisternis van de neergang en de dood en neerval in dezelfde vorm uitgemeten die ook van de vorige twee oorden als verwant vergezeld wordt. Dan het oord van de zonnewarmte is heter en die hangt het dichts bij de aanvang, maar dat oord dat ik koude en eeuwige vorst kwelt is dat deel van de laatste neergang. Want zoals de duisternis het licht alzo staat ook de koude tegenover de warmte en daarom zoals het warme het licht is alzo is de middag afgang en de koude de duisternis en alzo komt ook de middernacht het dichts bij de neergang.

Vom werck des andern tags. Blat III.

Amm andern tag sprach got. Es werde das firmament in den mittel d wasser: und taile die wasser von wasseren und er hies das firmament den himel. Got hat das firmament gescheibelt, beweglich, andere empfintliche ding begreiffende gemacht, und ausz zesammen gerunnen wassern in gestalt des cristals befestigt, und dar inn das angeheft gestirne. Nw wirt die spera des himels met den dar inn angehefften gestirne in swaien axen (der eine die mitternachtlich und die ander die mittaglich hayszt) von auffgang in den nidergang mit slcher schnellikeit umbgeweltzt, das sye die werlt zerpreche wo die planeten mit iren gegenlawff sie nit verhinderten, und d werckmeister d werlt hat die natur des himels mit wassern gemessigt das sie mit d hitz des obern fers die undern element nit anzundete. Etllich lerer nit allein ausz den unsern sunder auch ausz den hebreyschen und andern haben geglawbt das uber die speras d siben planeten, und uber die achten speram, die sie die unirrenden nennen, und auch uber die newten speram, die mit vernunft und nit mit entpfindung erraicht werden, und die erst undter den beweglichen leiplichen dingen ist noch d zehend unbeweglich bleibend und gerig himel sey, in massen dem Isaac d weise einer ausz den bemelten lerrern helt, das slcher zehend himel van Ezechiele durch den zaphir in gleichnuss eines throns bezaichent sey. Also das die farb des zaphirs den glantz des lichts und die gleichnuss des throns die unbeweglichkeit bedewtten solt. Aber widerzekomen auff den moysen, der das wasser van wassern teilet so ist dreyerley teylung d leyplichten ding under den mond. Etlich sind ob d mitteln gegent des lufts, als d oberste teil desselben elements, und das allerlewterst feer, und daselbst lawtere unvermischte und rechte element. So sind ettliche under der mitteln frscheinenden stat des lufts, als bey uns, da dann kein lawters element ist, sunder alle element von faystikeit wegen des werltlichen leibs gemischt sind, da zwischen ist ein gegent des lufts auch das firmament genant, dar inn regen, schne, plitzen, tornersleg, cometen und der gleichen erscheiynen, darmb gar recht underschaidet diss firmament, nit allein d gelegenheit, sunder auch der aygenschafft halben d natur die obern element von den undern, als die wasser von den wassern, darob sind die element pr und lawter, aber darunder in volkomner vermischung von elementischer slechtigkeit obgesunderet, und er hat das firmament himel geheiszen, dann der bedeckt alle ompfintliche und unsichtpere ding. [4]

Van het werk van de volgende dag. Blad III.

De volgende dag sprak God; er wordt een firmament in het midden van het water en deel dat water van de wateren en hij noemde het firmament de hemel. God hat das firmament geschud en beweegbaar en voor andere dingen gevoelige dingen begrijpend gemaakt en uit tezamen gestolde waters in de gestalte van kristallen bevestigd en daarin de sterren bevestigd. Nu werden de sferen van de hemel met daarin aangehechte sterren in twee delen (de ene de middernacht en de andere die middag heet) van opgang en afgang met zo’n snelheid omgedraaid dat ze de wereld breken als de planeten met hun tegenloop dat niet verhinderde. En de werkmeester der wereld heeft de natuur van de hemel met water gemengd zodat ze met de hitte van het bovenste vuur het onderste element niet aansteekt. Ettelijke leraren van ons maar ook uit de Hebreeuwse en andere geloofden dat boven de sferen van de zeven planeten en boven de achtste sferen die ze niet zondig noemden en ook boven de negende sferen dat die met vernuft en niet door ondervinding bereikt worden. En eerst onder de beweeglijke levende dingen is nog een tiende onbeweeglijk blijvende en rustige hemel in die maat die Isaac, de wijze uit een van de vermelde leraren, houdt dat zo’n tiende hemel van Ezechiël door de saffier in gelijkenis van een troon betekend wordt. Alzo de kleur van de saffier, de glans van het licht en de gelijkenis van de troon die onbeweeglijk zou aanduiden. Maar om weer terug te komen op Mozes die het water van de wateren deelt zo is er een drievormige verdeling van levende lichten onder de maan. Ettelijke zijn van de bovenste gebied van de lucht als het bovenste deel van hetzelfde element en het aller buitenste vuur en daar het zuivere onvermengde en echte element. Zo zijn er ettelijke onder het midden vuur schijnend in plaats van lucht zoals bij ons wat dan geen zuiver element is maar alle elementen vanwege de vastheid van het wereldse lijf gemengd zijn. Daartussen is een gebied van lucht dat ook firmament genoemd waarin regen, sneeuw, bliksem, donder, kometen en dergelijke verschijnen en daarom is er een echt onderscheid in dit firmament en niet alleen de gelegenheid, maar ook vanwege de eigenschap der bovenste elementen van de onderste zoals het water van de wateren. Daarom zijn die elementen puur zuiver, maar daaronder in volkomen vermenging en van elementaire slechtheid afgezonderd. En hij heeft het firmament hemel genoemd want het bedekt alle ontvankelijke en onzichtbare dingen. [4]

Vom werck des dritten tags.

Amm dritten tag hat got die wasser under dem firmament an eine enige stat versamelt, und esz erschyne die trckne, und got hiesz die trckne erden, aber die versamlung d wasser, nennet er die meer, und got sahe das es gt was und spach. Die erd sol geperen ein grunends und samenmachends krawt und ein frucht bringends apfelpawn, holtz nach seinen geschlecht. Nach den firmament vermanet er uns von d gentzigkeit, geleger und ordnung d element krtzlich durch versamlung d wasser an ein stat und durch die zile den meer frgesteckt das es die erden nit uberfiele, so nw knstig was das die etwan unsychtlich erde under das gesycht komen solt, so was auch not das die wasser die under dem himel das ist under d miteln gegent des lufts sind an ein stat, das ist ein gemaine vermischliche zusammenflueszung mit ordnungen und gestadten verwaret, versamelt worden solten, und also ist das: nit war das myndert an enichen abgesnderten und beslosznen enden wassere gefunden werden, dann das idisch meer wirt von den hircanischen meer, das hircanisch von dem adriatischen, das adriatisch von dem euxinischen meer, und dannoch sunst unzelich flsz der wasser, prunnen und zee, durch verre van einander entlegne rter geschiden. Aber darumb werden die wasser an ein ainige stat versamelt genant, dann die sundern und getailten versamlung d wasser des meres, oder d flsz werden alle (als salomon spricht) sich zu den ursprnglichen meer senckende in ein stats des meers versamelt, wenn aber die erde mit den gssen uberswelt wirt so ist sie uns weder ntz noh sychtlich, sunder alszdenn unszerm und des viehs geprauch fgsam und fruchtbar so sie von meer weichende mer und mer uns zugesicht kombt, diss wirt hie gar offenperlich von moyse angezaigt, so er sie (als pald sie erscheint) ein gepererein d krewter und des lawbgewachs und d pawmen machet, so fret er nach versamlung d wasser die erden herfr als grn und plende, aber er hat sie in dem mittel d werlt als ein centrum gesetzt und mit adern d metall, als mit gold, silber, ertz, kupfer, zin, pley und eysen begabet, und mit allen geschlechten der krewter hohlstperlech in grner zeitigkeit als pald becleidet, und die krewter haben samen, und die pawmen fast ssse frucht gepracht. Sie sagen auch das got an disem tag das paradeis, das ist den aller fruchtparsten und wunsamsten garten an allerlay geschlecht des holtz und der pawmen gemacht, und den mit aller wunsamkeit, der prunnen, der grnenden erden und reichlich fruchttragender hltzer besetzet hab. [5]

Van het werk van de derde dag.

De derde dag heeft God het water onder het firmament op een plaats verzameld en er verscheen een droogte en God noemde die droogte aarde maar de verzameling van water noemde hij de zee en God zag dat het goed was en sprak: De aarde zal baren een groen en samen makend kruid en vrucht brengende appelbomen en hout naar zijn geslacht. Na het firmament vermaant hij ons van de aanwezigheid, ligging en orde van het element kort door een verzameling van het water op een plaats en door de rand van de zee uitgestoken zodat het de aarde niet overvalt. Zo kunstig nu was dat die vrijwel onzichtbare aarde tevoorschijn zou komen en zo was het ook nodig dat het water die onder de hemel is waar het onder de middelste regionen van de lucht is op zijn plaats, dat is een gewone vermenging van tezamen vloeien met orde en tijden bewaard, daar verzameld worden en alzo is het. Niet waar dat verminderd aan enige afgezonderde en besloten einden van wateren gevonden worden dan de Joodse zee wordt van het Hircanisch zee en de Hircanische van de Adriatische en de Adriatische van de Eucinische zee en dan nog verder ontelbare watervloeden, bronnen en zee door ver van elkaar gelegen oorden gescheiden. Maar daarom worden die wateren aan enige plaats verzameld genoemd omdat de aparte en verdeelde verzamelingen van de wateren van de zee of de vloeden zullen alle (zoals Salomon spreekt) zich in het oorspronkelijke meer zinken en in een plaats van het meer verzameld worden, als echter de aarde met het gieten overspoeld wordt dan is ze ons weer nuttig en zichtbaar. Vooral als wij en het vee gebruik goed en vruchtbaar is zo de zee meer wijkt en meer en meer in ons gezicht komt. Dat wordt hier geheel openbaar van Mozes gezegd zo hij het (als gauw verschijnt) een maker van kruiden en loofgewas en bomen maakt zo voert hij na verzameling van het water die aarde naar voren als groen en bloeiend. Maar hij heeft het in het midden van de wereld als een centrum gezet met aderen van metaal als met goud, zilver, erts, koper, zink, lood en ijzer begiftigd en met alle geslachten van kruiden uiterst lustig in groene tijd al gauw bekleed en de kruiden hebben zaden en de bomen erg zoete vruchten gebracht. Ze zeggen ook dat God op deze dag het paradijs, dat is de aller vruchtbaarste en wenselijkste tuin van allerlei geslachten van hout en bomen gemaakt en met alle wenselijkheid van bronnen de groenende aarde rijkelijk vrucht dragend hout bezet heeft. [5]

Vom werrck des vierden tags.

Am vierden tag sprach got. Es sollen liechter in den firmament des himels werden und den tag und die nacht teilen, und zu ziachen, und zeiten und tagen und iaren sein, das sie scheinen in den firmament des himels und erlewchten die erden, uns es ist also geschehen, und got hat gemacht zway grosse liecht, ein grssers liecht vorzesen den tag, und ein kleiners liecht vorzesein d naht, und die stern zetailen das licht, und die finsternusz. Moyses gedenckt erstlich d himlischen ding die got gesetzt hat in den firmament zescheinen an den himel, und zeerlewchten die erden, als die sunnen, den mond und die stern, mit den d oberteil d werlt geziert wirdt, wie die erde mit den dingen die in ir werden, dann nach den er von d natur des firmaments geredt het, so geprt ime nachvolgend von den wercken des gestirns und von irem ampt zesagen mit erklerung, zu welcherlay ubung und geprauch sie gestifft und zu was wrckung sie von got gesand seyn. Der himlischen leiplichen ding sind zwu offenbar wurckung in die werlt, nemlich die bewegnus und die erlewchtung. So sind d bewegnus zwu. Eine d gantzen werlt do mit d himel und die spera des lufts und fers in xxiiii stunden durch den gantzen krais d werlt mit volkonem umblawff bewegt werden. Die ander bewegnus ist des gestirns, und ist aigen, vilfeltig und mancherley, under den selben ist die bewegnus d sunnen die frnamste, dan die sunn umblawfft in xii monaten den zirckel aller zaichen, die sunn macht den tag, so macht d lawff d sunnen durch den selben zirckel ein iar. Die andern bewegnussen des gestirns werden in mancherlay zwisschen fallender zeit verbracht. Darmb garschickerlich hat uns moyses krtzlich diser ding aller vermanet sprechende, das die gestirn in dem firmament gesetzt sein zu tagen, iaren und zeitten, dar zu hat er auch gar lawter angezaigt die andern wurckung der gestirne, die ist die erlewchtung, so er sagt das die gesetzt seyen zescheinen amm hymel und zeerlewchten die erden, darmb zu solchen dinstperkeiten sind die leib des monds, der sunnen und d sternn auszgetailt, und wiewol die sunn die im tag aufgeet einig allain ist ye doch ist sie ein wars liecht volkunner vlligkeit, die mit frderlichster wirm und allerclarsten schein alle ding erlewchtet, dann wiewol man unzalich sterne schimern und glentzen sihet, nach den sie aber doch nit vllige und seste liecht sind, so raichen sie kain wirm von ine und mgen auch mit irer menig die finsternus nicht uberwinden, darmb so werden zway frname din gefunden die mancherlay und aneinander widerwertigen gewalt haben, nemlich wirm und fechtigkeit die got wunderperlich zu auffenthaltung und geperung aller ding erdacht hat. Hie by weren gar hohfrage zefren und von yder ein rechts buch zemachen wie und welcher masz dise gestirne in den firmament weren, auch welche geschpff in irem adel uns wirde die andern ubertreffen und van verrer art, aigenschafft, wurkung und natur des gestirns, auch von den ihenen die sich darausz verkundung knstiger ding geprauchen, so wol doch weder stat noch zeit gedulden lenger do van zeschreyben. [6]

Van het werk van de vierde dag.

De vierde dag sprak God: er zullen lichten in het firmament van de hemel komen en de dag en nacht verdelen en als teken dat er tijden en jaren zijn en dat ze schijnen aan het firmament van de hemel en de aarde verlichten. En dit is alzo gebeurd en God heeft gemaakt twee grote lichten, een groot licht voor de dag en een kleiner licht voor de nacht en de sterren verdelen het licht ende de duisternis. Mozes gedenkt eerst de hemelse dingen die God in het firmament gezet heeft om te schijnen aan de hemel en de aarde verlichten zoals de zon, de maan en de sterren waarmee het bovenste deel van de wereld versierd wordt zoals de aarde met de dingen die in haar komen. Nadat hij van de natuur van het firmament gesproken heeft zo gebeurt hem vervolgens van de werken van de sterren en van hun ambt te zeggen met verklaring tot welk doel en gebruik ze gesticht en voor welke werking ze van God gezonden zijn. De hemelse levende dingen zijn twee openbare werken in de wereld, namelijk beweging en verlichting. Van de beweging zijn er twee. Een die de ganse wereld met de hemel en de sferen van de lucht en vuur in 24 uur door de ganse omloop van de wereld met volkomen omloop bewogen wordt. De andere beweging zijn de sterren en is hun eigen, veelvuldig en veelvormig en onder die is de beweging van de zon de voornaamste want de zon omloopt in 12 maanden de cirkel van alle tekens en de zon maakt de dag en zo maakt de loop van de zon door dezelfde cirkel een jaar. De andere bewegingen van de sterren worden in veelvuldige tussen vallende tijden doorgebracht. Daarom heeft ons Mozes erg zeker deze dingen alle kort vermaand en spreekt dat de sterren in het firmament gezet zijn in dagen, jaren en tijden want hij heeft ook erg zuiver gezegd de andere werking van de sterren wat verlichting is want hij zegt dat die gezet zijn te schijnen aan hemel en om de aarde te verlichten daarom zijn tot zulke diensten het lijf van de maan, de zon en de sterren uitgedeeld en hoewel de zon die met de dag opgaat er enig en alleen is toch is ze een waar volkomen vol licht die met bevorderlijke warmte en aller helderste schijn alle dingen verlicht. Hoewel men ontelbare sterren schemeren en ziet glanzen maar omdat ze echter niet volledig en het zesde licht zijn zo geven ze nauwelijks warmte en mogen ook met hun menigte de duisternis niet overwinnen. Daarom zo worden er twee voorname dingen gevonden die veelvormige en elkaar tegen gestelde krachten hebben, namelijk warmte en vochtigheid die God wonderbaarlijk tot onthoudingt en het baren van alle dingen bedacht heeft. Hierbij zijn zeer diepe vragen te voeren en van elk is een echt boek te maken hoe en op welke manier de sterren in het firmament zijn en ook welke schepping in hun adel die andere in onze waarde wordt overtroffen van verre kunst, werking en natuur van de sterren. Ook van diegene die ze gebruiken om toekomende dingen te voorspellen duld nog de plaats nog tijd om hiervan te schrijven.

Vom werck des funfften tags.

Am funfften tag hot got gesprochen, die wasser sollen bringen kriechends ding lebendiger sele und geflgel auff die erden under den firmament des himels, und got hat beschaffen grosz walfische, und alle lebendige und bewegliche sele, die sye vasser brachten in ir gestalt, und alles geflgel nach seinen geschlecht, und got sahe das es gut was, und hat die gesegnent sprechende. Ir sllet wachssen und gefilfeltigt worden und erfllen die wasser des meers, und die fogel vilfeltichend sich ob dem ertreich, darmb hat got an disem tag den lufft und das wasser gezieret, den luft mit den geflgel, und die wasser mit den schwimmenden dingen: Es werden grosz walfisch und wasser thier, wunderlich und ausz uberflssigkeit irer fechtigkeit grssere in dem mere gefunden, und was in einichem teil der natur geporen wirt das ist auch (als man gemainlich helt) in dez meer, kund und offenbar sind die ding die von geberung d thier hernach folgen, dann noch den pflantzen sind geselte ding die in bewegnus und empfintlichkeit gemainsamen wie wol die pitagorici den pflantzen auch ein unbrsende empfintlichkeit zuschreyben, und die selben geseleten ding werden hie von moyse, und in Thimeo in dreyerley getailt, als in dez lufft in wassern und auff der erden wonende, ob man anders sprechen mag das das geflgel im luft wone, wir wollen vermeiden die disputationn, in was gestat die lieb der thier ausz den elementen oder wie die besamungen den naturen d ding von got eingeplantzt seien, oder ob das leben d unvernunfftigen thier von der materi oder ob alles leben von gotlichem anfang her kome, als plotinus gar vestigklich helt, welcher mainung moyses an dem ort villeicht zufallende gesehen wirt, dann nach den er gesprochen hat, die wasser sollen kriechends ding lebendiger sele bringen, do setzt er darnach hin zu, und got hat beschaffen alle lebendige sele, do mcht ymant nit allain das halten, das die wasser ausz gottes geheysz geperen und das darnach auch got gepere, sunder auch das, das an dem ort do von den werck gottes meldung geschicht geschriben steet. Got hat beschaffen ein lebendige sele, wo aber d wasser gedacht wirt do steet das nit die sele, sunder ein kriechends lebentiger sele herfrgepracht werden sol, und wiewol moyses von dreyerlay thiren d erden in dem nachfolgenden tag meldung thut so sind doch die allermaisten und grszisten thier in den meer d indier, und zuvor werden in des meer grosse wunder thier an dem ort do sich die sunn wendet: gesehen, und daselbst durch die grossen wellen von den hohen pergen in das mer fallende ausz tieff des mers ubersich auff den menschen zugesicht getriben, und vil wunderperlicher ding von den naturen d fogel und fisch an mancherlay enden teglich erfaren. [7]

Van het werk van de vijfde dag.

Op de vijfde dag heeft God gesproken; de wateren zullen kruipende dingen met levende zielen brengen en vogels op de aarde onder het firmament van de hemel. En God heeft geschapen grote walvissen en alle levende en beweeglijke zielen die ze vaster brachten in hun gestalte en alle vogels naar hun geslacht. En God zag dat het goed was en heeft ze gezegend en sprak: jullie zullen groeien en vermenigvuldigd worden en het water van de zee vullen en de vogels vermenigvuldigen zich boven het aardrijk. Daarom heeft God op deze dag de lucht en het water versierd, de lucht met vogels en het water met zwemmende dingen. Er kwamen grote walvissen en waterdieren wonderlijk en vanwege de overvloedigheid van hun vochtigheid worden er grotere in de zee gevonden en wat in enig deel van de natuur geboren wordt dat is er ook (zoals men gewoonlijk houdt) in de zee bekend en openbaar zijn die dingen die van de baring van de dieren hierna volgen. Dan of de planten bezielde dingen zijn die in beweging en ontvankelijkheid algemeen zijn, hoewel die Pythagorische de planten ook een indrukkende ontvankelijkheid toeschrijven. Dezelfde bezielde dingen worden hier van Mozes en in Thimeo in drieën verdeeld als in de lucht, in het water en die op de aarde wonen. Of zoals men anders zegt, de vogels die in de lucht wonen. We willen de disputen vermijden in welke plaats die liefde der dieren uit de elementen of hoe de zaadvormig van de natuurlijke dingen van God ingeplant zijn en of het leven van de onverstandige dieren van de materie of alle leven van Goddelijke aanvang komt zoals Plotinus erg zeker houdt. Deze mening van Mozes wordt op die plaats mogelijk toevallig gezien toen hij sprak dat de wateren kruipende dingen met een levende ziel zullen voortbrengen, daar zet hij er na, God heeft geschapen alle levende zielen, daar kan iemand niet alleen dat houden dat het water uit Gods gezegde baart en dat daarna ook God baart, maar ook dat wat op een andere plaats van het werk van God geschiedt vermelding geschreven staat. God heeft geschapen een levende ziel, waar echter het water gedacht wordt daar staat niet de ziel, maar wordt een kruipende levende ziel naar voren gebracht en hoewel Mozes van drie soorten dieren op de aarde de volgende dag vermelding doet zo zijn toch de allermeeste en grootste dieren in de zee de Indische en tevoren werden in de zee grote wonderdieren op de plaats waar de zon zich draait gezien en daar door de grote bronnen van de hoge bergen die in de zee vallen uit de diepte van de zee omhoog en naar de mensen toe gedreven en veel wonderbaarlijke dingen van de natuur van vogels en vissen zijn op vele einden dagelijks te ervaren.

Vom werck des sechsten tags. Blat V.

Am sechsten tag sprach got die erde soll bringen ein lebendige sele, die thier und die kriechenden und die wilden thier d erden nach irer gestalt, und got sahe das es gt was und sprach, machen wir einen menschen zu unszer pildnus und gleichnus, und es sol vorsein den vischen des meers und den geflgel des himels und den thiern aller erden, und got hat beschaffen den menschen z seiner de pildnus und gleichnus. Als nw got die obern teil der werlt geziert het do zieret er zu letzt am sechsten tag die erden mit den geslechten der thier. Under den thiern der erden bedenckt Moyses dreier, als iohthier kriechende und wildthier, da bey er uns dreyerley underschid der unvernftigen thier in gemain zeerkennen gibt, dann diss sind wildthier die in volkomner fantesey und einpildnus wesende die mitteln stat under den unvernftigten thieren halten und knnen doch von den menschen nit gezamet noch pendig gemacht werden. So sind kriechende thier die onvolkumene fantasey und einpildnus, als die mitteln zwischen den vihe und pflantzen haben. Es sind auch iohthier die doch wiewol sie der vernuft mangeln menschlicher zucht etlicher masz fahig sind, und scheinen etwas d vernuft teilhaftig zesein schir ein mittele art oder aigenschafft zwischen dem vihe und den menschen habende. Nm hat got geschafft das grosse und kleinere thier mancherley geslechtsz ungleicher form werden solten, und sind yeder thier worden bede mendlein und fralein, ausz welcher besamung der lufft und die erde und das meer erfltt worden sind, und got hat ine allen von geschlecht zu geschlecht narung von d erden geben, das sie den menschen zu nutz en geprauch, als etlichs zy speysung, und etlich zebeklaidung gedienen mchten, und die die grsserer sterck und krefft weren zu erpawung des erdreichs helfen solten. Bis her ist von dreyen, als der uberhimlischen, himlischen und underhimlischen werlten beschreibung beschehen. Nw hinfr ist von den menschen als de vierden werlt zemercken, do got alle ding mit wunderperlicher beschreybung verordent und ime frgenomen het ein ewigs reich zemachen und unzalich selen zeschpffen, die untdlickeit zegeben, do machet er ein empfintliche und verstentliche gleichnus, das ist zu form oder gestalt seiner pildnus, d niehtz volkunmers sein mag, und formet den menschen ausz letten, oder klosze der erden, nach d er also genent ist. Got d macher aller ding hat gemacht den menschen von dez doch Cicero wie wol aller himlischer schrifft unwissen, das das die propheten sagen geschriben hat, diss thier das wir einen menschen nenen, frsichtich, behend, vilfeltig, scharpff gedechtig vol vernunfft und radts in clarer art und aigenschafft geporen sein von den hohsten got allein, dann er ist ausz allen geslechten und naturen der geseleten geschpff, teylheftig der vernunfft und gedenckund, d die anders geschpff alle mangeln. Nw ist offt bey den kngen und frsten die gewonheit so sie ein grosz mechtig und edele stat pawen und volbracht haben das sie alszdenn ir pild enmitten in d stat allermenigliche zesehenen und anzeschawen auffrichten. Also hat auch got d frst aller ding gethan der nach den gantzen auffgerichten paw d werlt den menschen als den letzten aller ding in den mittel d selben hat gesetzt und geformt zu seiner pildnus und gleichnus, also dat mit mercurio wel gesprocken werden mag. O asclepi wie ein grosz wunderwerck ist d mensch, diss sunderlichem namens mag sich die menschlich art wol bermen: aus den geschehen ist: das sich niemant ime zedienen verdriessen lassen soll, dann ime sind erd und element und die unvernuftigen thier willig und dinstbar, ime treibt d himel ritterschafft. Ime sprechen die englischen gaist das hail, sich sol auch nymand verwundern das der von allen dingen geliebt wirt, in dem alle ding etwas des irn, ia auch sich gantz und alles das ir erkennen. [8]

Van het werk van de zesde dag. Blad V.

De zesde dag sprak God: de aarde zal een levende ziel brengen, dieren en kruipende en wilde dieren naar hun gestalte. En God zag dat het goed was en sprak; maken we een mens naar onze beeld en gelijkenis en hij zal heersen over de vissen van de zee en de vogels in de hemel en de dieren van de gehele aarde. En God heeft geschapen de mens naar zijn beeld en gelijkenis. Toen God nu het bovenste der wereld versierd heeft toen versierde hij tenslotte op de zesde dag de aarde met de dierengeslachten. Onder de dieren gedenkt Mozes er drie als vee, kruipend en wilde dier waarbij hij ons drievormige verschillen van onverstandige dieren in het algemeen te kennen geeft. Dan dit zijn wilde dieren die in volkomen fantasie en inbeelding de middelste plaats houden onder de onverstandige dieren en kunnen van de mens niet getemd nog vredig gemaakt worden. Zo zijn kruipende dieren de onvolkomen fantasie en inbeelding die midden tussen het vee en planten staan. Er is ook veel die hoewel ze het vernuft niet hebben vanwege menselijke teelt enigszins bekwaam zijn en schijnen wat van het vernuft deelachtig te zijn en hebben vrijwel een middel soort of eigenschap tussen het vee en de mensen. Nu heeft God geschapen de grote en kleine dieren van veelvormige geslachten die ongelijk van vorm zullen worden en is van elk dier mannetje en vrouwtje uit wiens samen gaan de lucht en de aarde en de zee gevuld geworden is. En God heeft hen allen van geslacht tot geslacht voedsel van de aarde gegeven zodat ze de mens tot nut en gebruik zijn zoals ettelijke tot spijs en ettelijke tot bekleding dienen mogen en die groter en sterk en krachtig zijn tot verbouwing van het aardrijk helpen zouden. Tot hier is van drie als boven hemelse, hemelse en onder hemelse wereld beschrijving geschiedt. Nu verder is van de mens als vierde wereld aan te merken toen God alle dingen met wonderbaarlijke beschrijving geordend en hem voorgenomen heeft een eeuwig rijk te maken en ontelbare zielen te scheppen en die onsterfelijkheid te geven. Toen maakt hij een ontvankelijke en verstandige gelijkenis, dat is een vorm of gestalte van zijn beeld die niet meer volkomen mag zijn en vormde de mens uit leem of kluiten aarde waarna hij zo genoemd is. God de maker van alle dingen heeft de mens gemaakt waarvan Cicero, hoewel van alle hemelse schrift onbekend van wat de profeten zagen geschreven hebben, ‘’dit dier dat we een mens noemen is voorzichtig, handig, veelvuldig, scherp van gedachte en vol vernuft en raad in heldere aard en eigenschap geboren van de hoogste God alleen, dan hij is uit alle geslachten en naturen de bezielde schepping en bezield van vernuft en gedachten die de andere scheppingen alle ontbreken.’ Nu is het vaak bij de koningen en vorsten de gewoonte zo ze een grote machtige en edele stad bouwen en volbracht hebben dat ze dan hun beeld in het midden van de stad waar het van alle mensen te zien is opgericht wordt. Zo ook heeft God de vorst van alle dingen gedaan dat hij na de opgerichte bouw van de wereld de mens als laatste van alle dingen in het midden ervan gezet en gevormd heeft als zijn beeld en gelijkenis alzo dat met Mercurius wel gesproken mag worden: ‘O Asclepias, wat een groot wonderwerk is de mens die bijzondere naam mag zich de menselijke aard wel beroemen waaruit het gebeurd is dat zich niemand om hem te dienen verdrieten zal laten want hem zijn de aarde en elementen en de onverstandige dieren gewillig en dienstbaar, in hem drijft de hemel ridderschap. In hem spreken de engelen geesten de heil en zal zich ook niemand verwonderen dat hij van alle dingen geliefd wordt waarin alle dingen wat verstand is zich, ja ook zich gans en alles dat erkent. [8]

Von beheyligung des sibenden tags.

Als nw de werlt durch das gepew gtlicher weiszheit der sechs tag: volendet und himel und erden beschaffen geordnet gezieret und zu letst volbracht worden sind, do hat der glori wirdig got sein werk erfllet und am sybenden tag von den wercken seiner hendt geruet, nach dem er die gantzen werlt und alle ding die dar in sind beschaffen het do hat er auffgehrt, nit als zewrken muede, sunder zemachen ein newe creatur d materi oder gleichnus nit vergangen wer dann er hort nit auffzewrcken das werk der geperungen, und der herr hat den selben tag gebenedeyet und geheiligt und ine geheyssen sabathum, das nach hebreyscher zungen ein re bedettet darmb das er an den selben tag ruet von allem werck das er gemacht het, do von auch die iuden an dem tag von aigner arbait zefieren erkant werden. Den selben tag haben ettlich haidenische vlker vor dem gesetz feirlich gehalten, und also sein wir zun end der gttlichen werck komen, darmb so sllen wir dem in dem alle sichtliche und unsichtliche ding sind frchten, liebhaben und eren, und von dem herren des himels, von dem herren aller gtter, dem gewalt gegeben ist in himel und erden, die gegenwrtigen gter, sover die gut sind, und auch die waren seligkait des eweigen lebens suchen. [9]

Van de heiliging van de zevende dag.

Toen nu de wereld door het gebouw van goddelijke wijsheid de zesde dag volbracht was en de hemel en aarde geschapen, geordend, versierd en tenslotte volbracht is geworden toen had de glorie waardige God zijn werk vervuld en op de zevende dag van de werken van zijn hand gerust. Dat nadat hij de ganse wereld en alle dingen die daarin zijn geschapen had toen is hij opgehouden. Niet van het werken moe maar om een nieuwe creatie te maken waarvan de materie of gelijkenis overgankelijk is want hij behoort niet op te houden met het werk van baren. En de Heer heeft dezelfde dag gebenedijd en die sabbat genoemd wat naar de Hebreeuwse tong rust betekent. Daarom omdat hij op dezelfde dag rustte van alle werk dat hij gemaakt heeft die ook door de Joden op de dag van eigen arbeid te vieren erkend wordt. Diezelfde dag hebben ettelijke heidense volkeren voor de wet feestelijk gehouden en alzo zijn we tot het einde van de goddelijke werken gekomen. Daarom zo zullen we hem in alle zichtbare en onzichtbare dingen vrezen, lief hebben en eren en van de heer der hemels, van de heer van alle goederen die het geweld is gegeven in de hemel en aarde de tegenwoordige goederen, zover die goed zijn, en ook de ware zaligheid van het eeuwige leven zoeken. [9]

Underschayd himlischer und elementischer umbkreys. Blat VI.

Das gantz leiplich geschpff der werlt steet in zwayen dingen. Nemlich in himlischer und in elementischer natur. Die himlische natur wirdt geteilt in drey frnemlich himel. Als in den ferigen in den cristallinischen und in das firmament. Innerhalb desz firmaments das der gestirnt himel ist werden siben umbkreys der siben planeten begriffen. Als Saturnus Jupiter Mars Sunn Venus Mercurius Mond. Bey den cristallischen himel wird verstanden der erst teil d ersten materi die nach sag des weysen geformt ist in zwen umbkreys, under den der brer genant wird das erst beweglich. Die natur diser umbkreis ist die: das sie alle bewegt werden auszgenomen den ferigen det ret. Aber die elementisch natur wird in vier vornemlich sper geteilt als das fers lufts erden und wassers. Die sper des fers hat drey underschid, als den obersten, der ist ferig und den mitteln und understen der ist liecht. Der luft hat auch drey underschid, der oberst ist scheynlich der mittel und underste lstich, in den obersten ist die wyrm und das liecht van nehe wegen der sunnen, und auch im understen aber von wider scheyns wegen der glentz von der erden, aber in dem mitteln underschid dahin der widerscheyn d glentz nit raichen mag ist kelte und tunckelheit darinn sollen wonen die tefel die in diesen tunckeln luft verstossen sind. Daselbst werden auch ungestmigkeit als donerschleg hagel schne und der gleich. Darausz samelst du zwlff umbkreis: die die erden und wasser umbryngen die alle mgen himel genant werden. Aber dise all ubertrifft d himel der trifeltigkeit, der got der in allen und ber alle ist. Mercke auch von gelegenheit der vorgenanten umbkreis und planeten von der erd zu dem mond sind xvM15000, viC meyl. Von den mond zu mercurio vijM, viiiC xiii. Von mercurio zu venus auch sovil. Von venus zu der sunnen xxiii, iiiiC, xxxvi. Von der sunnen zu mars xvM, viC, xxv. Von mars zu iupiter viM, viiic, xxii. (6822) Von iupiter zu saturnus auch sovil. Von saturno zum firmament xxiiiM, iiiiC, xxxvi. Ausz den volgt das von der erden bis an den gestirnten himel sind cM, viiiiM, iiiC, lxxxv, meyl.

Onderscheid van hemelse en elementen omloop. Blad VI.

De ganse levende schepping van de wereld bestaat uit twee dingen. Namelijk in hemelse en elementen natuur. De hemelse natuur wordt verdeeld die drie voornaamste hemels. Als in de vurige en kristalachtige en in het firmament. Binnen dit firmament, wat de stervormige hemel is, worden zeven omlopen van zeven planeten begrepen. Zoals Saturnus, Jupiter, Mars, Zon, Venus, Mercurius en Maan. Bij de kristalachtige hemel wordt verstaan het eerste deel van de materie die naar het zeggen van de wijzen in twee omlopen gevormd is waaronder de bovenste genaamd die is de beweeglijke. De natuur van deze omloop is die, dat ze allen bewogen worden uitgezonderd de vurige die rust. Maar de elementen natuur word in vier voornaamste sferen gedeeld zoals het vuur, lucht, aarde en water. De sfeer van het vuur heeft drie verschillen zoals de bovenste, die is vurig, de middelste en onderste dat is licht. De lucht heeft ook drie onderscheiden, de bovenste is schijnbaar de middelste en onderste lustig. In de bovenste is warmte en het licht vanwege de nabijheid van de zon en ook in de onderste maar vanwege de weerschijn de glans van de aarde. Maar in de middelste onderscheid waar de weerschijn en glans niet komen kan is koude en donkerte en daarin zullen wonen de duivels die in deze donkere lucht verstoten zijn. Daar worden ook onstuimigheid als donderslag, hagel, sneeuw en dergelijke. Daaruit verzamel je twaalf omlopen die de aarde en water rond brengen die alle hemel genoemd mogen worden. Maar deze alle overtreft de hemel van de Drievuldigheid waarin God in alle en over allen is. Merk ook van gelegenheid de voor genoemde omloop en planeten van de aarde tot de maan zijn 16525 mijl. Van de maan tot Mercurius 150625. Van Mercurius tot Venus ook zoveel. Van Venus tot de zon 23436. Van de zon on tot Mars 150625. Van Mars tot Jupiter 8622. Van Jupiter tot Saturnus ook zoveel. Van Saturnus tot het firmament 23436. Daaruit volgt dat de aarde tot aan de ganse sterren hemel 108375 is.

Von underschid der himlischen ierarchey gewalt oder frstenthumb.

Aber von der himlischen natur haben etlich dreierlay underschid gesetzt als ein berhimlische, ein himlische und ein undhimlische. Die uberhimlisch sol in dreyen personen seyn, als etlich wie wol bel gesagt haben, dann dat wort ierarchia als dionisius sagt begreyft in im bedetnus einer ordnung und die selb ordnung slechts zerenden ist nit in dreyen personen sunder allein ein ordnung der natur. Die himlisch ist in den englischen orden. Die underhimlisch in heiligen menschen. Nw die himlisch ierarchey wirdt geteilt in ein obere mittlere unnd undere, die obere begreift drey orden, als seraphin cherubin tronengel. Die ersten betrachten gottes guttheit, die andern sein kraft, die dritten seyn gleicheit, in dem ersten libet got als die lieb, in dem andern erkent er als die warheit, in dem dritten sitzt er als die gleicheit. Die mittel ierarchey helt herschengel, frstengel gewaltengel, die ersten regiren die ambt der engel, die andern pflegen der bern des volcks, die dritten zwingen der tefel macht, in den ersten herschet der herr als die maiestat, in den andern regirt er als ein frstenthumb, in den dritten wird er gehalten als das hail. Die undere ierarchey helt auch drey orden, als kreftengel ertzengel und engel, die ersten pflegen der bung grosser wundwerck, die andern der verkndung grsser ding, die dritten der sorgfeltigkeit menschlicher wart. In den ersten wirckt got als ein kraft, in den andern offenbaret er als ein licht, in den dritten neret er als ein eyngeystender. Disz spricht Gregorius. Aber als dionisius setzt so sind die creftengel der mittel orden der andern ierarchey, und die frstengel d erst orden d dritten ierarchey, und merckt das in yder vorgemelter dreyer ierarchey die triniteit der gottlichen person als in d obern mitteln und undern erscheint.

Van het verschil van het hemelse hiërarchische geweld of vorstenrijk.

Maar van de hemelse natuur hebben ettelijke drie verschillen gezet als boven hemelse, een hemelse en een onder hemelse. De boven hemelse zou in drie personen zijn zoals ettelijke hoewel slecht gezegd hebben. Dan het woord hiërarchie begrijpt in zijn betekening, zoals Dionysus zegt, een ordening en diezelfde ordening is niet in drie personen verdeeld maar alleen een ordening van de natuur. De hemelse is de engelen orde. De onder hemelse in heilige mensen. Nu wordt de hemelse hiërarchie gedeeld in een bovenste, middelste en onderste. De bovenste omvat drie orden zoals Serafijn, Cherubijn en troonengelen. De eerste betrachten Gods goedheid, de andere zijn kracht, de derde zijn gelijkheid. In het eerste deel leeft God als die liefde, in de andere erkent hij de waarheid, in de derde zit hij als de gelijkheid. De middelste hiërarchie bevat heersende engelen, vorst engelen en kracht engelen. De eerste regeren het werk van de engelen, de andere doen het bovenste van het volk en de derde bedwingen de duivelse macht. In de eerste heerst de Heer als de majesteit, in de anderen regeert hij als een vorst, in de derde wordt hij gehouden als het heil. De onderste hiërarchie bevat ook drie orden als kracht engelen, aartsengel en engelen. De eerste doen de werken van grotere wonderen, de andere de verkondiging van grote dingen, de derde zorgvuldigheid van menselijke waarde. In de eerste werkt God als een kracht, in de andere openbaart hij als een licht en in de derde leeft hij als een ingezetene. Dit spreekt Gregorius. Maar Dionysus zet dat de kracht engelen in de middelst orde van de andere hiërarchie en de vorst engelen van de eerste orde in de derde hiërarchie. Merk dat in elke voor vermelde hiërarchie de Triniteit van de goddelijke persoon in de bovenste, middelste en onderste verschijnt.

Von der zeit, oder von den altern.

Der werlt altere werden in gleichnus weis genomen nach d menschen alter. Nw sind sechs alter der werlt. Das erst von der beschaffung der werlt bis zu der sintflus, und hett nach hebreyscher warheit iM, vC, lvi, iar. Aber nach sag der lxx auszleger iiM, iiC, xlii iar als ysidorus setzt und vil ander de wir hierinn nachvolgen. Also haben die hebreyschen in disem alter vC, lxxxvi iar mynder und nach diser rechnung ist matusale gestorben vor der sintflus in dem iar als dye was. Das ander von d sintflus bis auff die gepurt Abrahams: und het nach den hebreyschen iiC, lxxxii, iar und nach den lxx auszlegern, viiir, xlii, iar. Also das die hebreyschen viC iar mynder haben. Doch die ursach so grosser underschaid hab ich nicht mgen finden. Das drit von abrahams gepurt bis zu anfang des reichs davis, und hett nach den hebreyschen viiiiC, xli, iar und nach de lxx auslegern viiiC, xl, iar.

Das fnft von bergang babilonis da hierusalem zerstort und der tempel angeznd ward bis zu der gebenedeiten gepurt cristi und het nach vorgemelter weis, vC, lxxx, iar. (580) Unnd der iar halb diss altersist ein grosse zweyung dann manche mancherlay rechnung darber. Das sechst von der gepurt cristi bis zu der werlt ende, das zil erkent gott allein, und diss heist das alt alter oder die letst stund. Aber disen sechs altern mag noch das sybend zo gelegt werden, das ist der die nw ruen, unnd diss alter laufft mit dem sechsten. Item das acht alter ist d auffersteenden. Nw nach hebreyscher schrifft sind in dem ersten alter x geschlecht. In den andern auch x. In dem dritten xiiii. In dem vierden xvii, wiewol Matheus ausz verborgener bedetnus xiiii setzt und in dez fnften xiiii. Disz sind aber die alter des menschen. Das erst ist ungesprechheit von der gepurt bis zu syben iaren. Das ander kintheit bis zu xiiii iarn. Das drit zeittigkeit van xv, bis in das xxxviii iar. Das vierdt iugent bis in das xlviiii jar. Des fnft altheit von l bis in das lxxviiii iar. Das sechst heist das verlebt, abkomen geneigt alter von lxxx iaren bis zu dem ende des lebens. [10]

Van de tijd of van de ouden.

De wereld van de ouden worden in dezelfde manier naar de menselijke oudheid genomen. Nu zijn er zes ouderdommen van de wereld. De eerste van de schepping der wereld tot de zondvloed en heeft naar Hebreeuwse waarheid 1566 jaren. Maar naar het zeggen van de 70 uitleggers 2242 jaren zoals Isidorus zet en vele andere die we hierin navolgen. Alzo hebben de Hebreeuwse in deze oudheid 586 jaren minder. Naar deze rekening is Methusalem gestorven voor de zondvloed toen die er was. De andere van de zondvloed tot de geboorte van Abraham en heeft naar de Hebreeërs 282 jaren en naar de 70 uitleggers 842 jaren. Zodat de Hebreeërs er 600 jaar minder hebben. Maar die oorzaak van dat grote verschil hebben we niet kunnen vinden. De derde van Abrahams geboorte tot de aanvang van Davids rijk heeft naar de Hebreeërs 841 jaren en naar de 70 uitleggers 840 jaren.

De vijfde van de overgang van Babylon toen Jeruzalem verstoord en de tempel aangestoken is tot de gebenedijde geboorte van Christus en heeft naar voor vermelde wijze 580 jaren. En daarom is deze ouderdom een grote twijfel want er zijn vele berekeningen van. De zesde van de geboorte van Christus tot het einde van de wereld en dat getal kent God alleen en dit heet ouderdom of de laatste tijd. Maar bij deze zes oudheden mag de zevend gelegd worden, dat is die nu is, en deze oudheid loopt met de zesde. Item de achtste oudheid is die van de opstanding. Nu naar Hebreeuwse schrift zijn in de eerste oudheid 10 geslachten. In de andere ook 10. In de derde 14. In de vierde 17, hoewel Mattheus uit een verborgen betekenis 14 zet en in de vijfde 14. Dit zijn echter de oudheden van de mensen. De eerste is van niet kunnen spreken van de geboorte tot zeven jaren. De andere van kindheid tot 14 jaren. De derde van rijpheid van 15 tot in 34^ste jaar. De vierde jeugd tot in het 48^ste jaar. De vijfde ouderdom van 50 tot in het 74^ste jaar. De zesde heeft het geleefde en komt van de ouderdom van 80 jaren tot het eind van het leven. [10]

Das erst alter.

Das erst alter d werlt von Adam bis zu d sintflus hat nach d hebreyschen schrifft 1M, viC, lvi, iar, aber nach sag d lxx auszleger auch ysidori und anderer d zal her nach in disem buch bestimbt ist hat es gehabt iiM, iiC, xlii, iar.

Die hhst gthait wolt ir gut auch andern mittailen darumb beschuff sie ein vernnftige creatuur die das hhst gut verstnd, versteende liebhet, liebhabende besesze und besitzende selig wer. Aber got machet den eersten menschen und formet seinen leib durch dienst der engel von lethen der erden in dem agter damasceno, und eingeystet in sein angesicht die geystung des levens das ist. Er beschuff ein sel, die er dem gemachten leib vereinigt, und d mensch ist gemaht zu der pildnus gotters in naturlichen dingen und zu seiner gleichnusz in gnadenreichen dingen den dann got der herr mit wunderperlicher gnad durchgossen hat.

Als nw die geselten creatur der erden und das geflgel geformirt und zu adam gefrt warden die zesehen da denn adaz nit gefunden ward ein helfer im gleich da sendet der herr einen schlaff in adam, und nam aine ausz seinen rippen: erfllet fleisch fr sie und machet die zu einen weib die adam sahe und sprach, diss pain ist nun von meinen gepainen, dise wirt genant Jssa: das sovil ist als ein weib dan sie ist von einen man genomen. Nw der herr fret Adam in das paradeisz und hat daselbst von der ripp des slaffenden Eva gemacht und ime ein gesellein geformt. Aber er hat sie nit gemacht von haubt das ie uber den man nit hersthe. Auch nit von fuesz des mans das sie nit verschmeht wrd sunder von der seyten zu bewerung eins bands der lieb. Auch darumb das ein yder im selbs nicht mit adel der stat oder der gepurt sunder mit tugend gnad sameln sol, und wie wol der man ausserhalb des paradeisz und das weib dar in beschaffen ist so ist doch der man der an der wundern stat ward gemacht besser gefunden fr Eva die im paradeisz geschaffen ward. Also hat got der hhst werckman allerding am sechsten tag d werlt, am xxv tag martij nach den geschpff der thier des ertreichs und aller krichenden wrm und der geflgel von roten erdklos oder letten in dem agter damasceno Adam den ersten menschen erschaffen als ein end und einen besitzer aller creatur. [11]

De eerste ouderdom.

De eerste oudheid van de wereld van Adam tot de zondvloed heeft naar de Hebreeuwse schrift 1666 jaren, maar naar het zeggen van de 70 uitleggers en ook Isidorus getallen hierna in dit boek gesteld heeft 2242 jaren gehad.

De hoogste goedheid is als u uw goed ook met anderen deelt daarom werd een vernuftig creatuur geschapen dat die hoogste goed verstond en dat verstaat liefheeft en lief hebbende bezit en bezittend zalig wordt. Maar God maakte de eerste mens en vormde zijn lijf door dienst van een engel van leem in de aarde achter Damascus en ingezet in zijn aangezicht de geest van het leven. Dat is een schepping van een ziel die het gemaakte lijf verenigd en de mens is gemaakt uit het beeld van God in natuurlijke dingen en tot zijn gelijkenis in genade rijkende dingen dat God de heer met wonderbaarlijke genade doorgoten heeft.

Toen nu de bezielde creaties der aarde en de vogels gevormd en tot Adam gevoerd werden om die te zien dan dat er voor Adam geen gevonden werd een helper hem gelijk daar zond de heer een slaap aan Adam en nam uit zijn ribben, vulde het met vlees voor haar en maakte een vrouw die Adam zag en sprak, dit been is nu van mijn benen en die wordt Jessa genoemd wat zoveel is als een vrouw want ze is van een man genomen. Nu de heer voerde Adam in het paradijs en heeft daar van een rib van de slapende Eva gemaakt en voor hem een gezellin gevormd. Maar hij heeft haar niet gemaakt van het hoofd zodat ze over de man niet heerst. Ook niet van de voeten van de man zodat ze niet versmaad wordt maar iets van de zijde om een band van liefde te vormen. Ook daarom dat elk in zichzelf niet met adel van de plaats of geboorte maar met deugdelijke genade verzamelen zal en hoewel de man vanwege het paradijs en de vrouw daarin geschapen zo is toch de man vanwege de wonderlijke plaats waar hij gemaakt werd beter gevonden voor Eva die in het paradijs geschapen werd. Alzo heeft God de hoogste werkman van alle dingen op de zesde dag van de wereld en op de 15 dag van maart na de schepping der dieren van het aardrijk en alle kruipende wormen en de vogels van rode aardkluiten of leem achter Damascus Adam de eerste mens geschapen als eind en bezitter van alle creaties.

Das ander alter.

(als sie sagen) einen gaispock auff den perg Coricus genant in cilica auszgelaszen het hat derselb pock da selbst einen wilden weinreben geessen und ist truncken worden und fieng an die andern thier mit hrnern ze stossen, do noe dz gemerckt het erkennet er die krafft des wilden weinreben: und pflantzet denselben reben pald ein mit leoben, schweines, lambs und affen pluet. Do nw derselb wild reben in einen gten weingarten gepflantz wardt bracht er ein volkomne frucht, und er hat die abgelossen, als er aber noe den wein zu gebrauch und nyessung gebracht het do opffert er den und machet ein grosse wirtschafft und wardt truncken darvon und als ein lamb zum slaff geur, sacht und lag also unzchtiglich entblsset, do chaz sein sun, (d vater chanaan) des vaters scham also entblsset sahe do verkndet und zaiget er seinen brdern den vater zebelachen, als Sem und Japhet dz hreten warden sie ausz kintlicher gtigkeit gein dem vater bewegt und legtten einen mantel auff sein schulern und giengen hinterwertling hinzu und bedeckten die scham irs vaters, dann ire angesicht waren ab gekert das sie die manlichen glider irs vaters nit sehen, do nw noe diss empfunden het hat er den andern snen seligkeit gewnscht aber den scham hat er von sein selbs erkantnus wegen nit geflucht, sunder seinen samen. Als nw noe nach der sintfluss iiiC unnd 1 iar (die er seligklich verzert) gelebt het, unn ixC und 1 iar alt was worden do ist er gestorben, unnd hat auszer halb Sem Cham Japhet und Jonicum seiner sne nach d sintfluss auch ander sn und tchter geporn van ausz den snen, und ausz der sne snen bis zu vi geslacht gesehen.

Vil geslacht mancherlay wunderperlich gestalter menschen sind nach der zungen zertelinung durch got beschehen an manchen enden erschinnen, dann als der almechtig got wiszet mit was gleichnus und manigformigkait er die schn d werlt beschuff do wolt er auch wundergestalte menschen in die werlt einfren, under den etlich also geformt sind wie hernach folgt. Item etliche haben enmitten in d styrn allain ein awg. Ettliche sind eins elnpogen lang die ber acht iar nit leben, die wonen in den gepirg indie nahend bey den grossen meer an einer gesunden und alweg grnenden gegent, und haben einen sundern streyt wider die kranich. Ire weiber gepern im v iar. Item ettliche andere haben fast grosz fesz und payn on pge und sind doch wundperlicher schnelligkait, und bedecken sich zu sumerzeit met den schatten irier fsz amm rugken ligende. Item ettliche andere sind in nack habende ire awgen an dez schultern. Item ettlich haben huntzkpff. Sunst sind mer vil und mancherlay geslacht wunderlich gestalter ding hernach gemeldet. So werden auch sunst vil gestaltnus d menschen von den gewnlichen lawff d natur auszwaissende, und allermaist weyt von meer wonende in den historien gefunden, und vil menschen wundersam und unglewplich geachtet, dann welcher wolt glawben dz morn wern so er die nit gesehen het, od welchen menschen bringen sie nit ein verwunderung d zum ersten einen morn sihet, vil ding werden undmglich geachtet vor unnd ee sie gesehen. Item in scithia d gegent gein mitternacht an eim ort Gesglithron genant, sind lewt als an den nachfolgenden blat verzaichet ist mit eim awgen enmitten an d stirn, stettiglich met den greyffen streittende. Item in scithia in einem tal des bergs Timani ist ein grosse gegent abarimon genant, darinne leben waldtmenschen mit hindersichgekerten fersen ungleplicher schnelligkeit mit den wilden thiern schwaissende, die leben in kainen andern lufft darmb sind sie auch weder under die umbligenden knig noch under den grossen Alexandrum gezogen worden. Item in india und in d morn rifir sind fast grosse thier, in anzaigung gleich als hund, grssere dann die andern, auch so hoh pawmen dat die mit geschosz nit berraicht mgen werden, diss tut die fruchtperkeit des erdpodens gt massigkeit des lufts und berflssigkeit der wasser. Daselbst sind auch so hohe ror dz ausz yedem tail zwisschen den knpffen ein schiflein zu dreyen zeylen menschen neben einander sitzende zu zeitten gemacht werden mag. Auff den perg milo sind menschen mit hindersichgekerten fersen an yeglichem fsz acht zehen habende. Item under einen geschlecht indier land gepern die weiber im leben ein mal, unnd ire kinder veralten alszpald. Item ettliche haben an der naslcher stat allain lcher, amm eszersten ende indier land vom aufgang herwartz bey den prunnen gangis ist ein volck on mund, an gantzem leib rawh mit myese der eszste beklaidt allain von luft und gesmack lebende on alle speys und getranck, dan auff das ine so sie weyten weg zihen an gesmack mit mangel begegne so tragen sie mancherlay gesmacks von wurtzeln, plumen und holtzpffeln mit ine, unnd so sie ein wenig eins sweren gesmackt empfinden so sterben sie. Item an den enden der indier lannd do nit schatten sind do sind die leib der menschen fnff eln pogen und zwayer spann, und leben, cxxx, iar und alten mit sunder sterben als in mittlem alter. Item an einem andern ende in india sind lewt die leben iiC iar, die haben in der iugent weiss har und im alter swartzs. Item in der Taprobanischen innsel fern die lewt ein fast langs leben on ainichen fechen des leibs. Item ein geslecht der menschen Sorite genant, die der flus arabi van den indiern schaidt, kennen kain andere speys dann der fisch die sie mit den nageln zertailen, und ander sunnen derren und also prot darausz machen. Item in den ayndnen africe komen menschen gestaltnus den lewten entgegen und verschwinden in eim awgenplick widermb, als dann vil kriechischer geschichtbeschreiber von den hievorgeschriben wunderperlichen und seltzamen gestaltnussen schreiben und meldung thun also das die sinnreich natur zu entdeckung irs gewalts solche und der gleiche gestaltnus und form uns wunderperlich bednckende gemacht hat: under den ettliche hernach entworffen gesehen werden. [12]

De volgende ouderdom.

(als ze zeggen) een geiten bok op de berg Coricus genoemd in Cilicië uitgelaten heeft waar die bok een wilde druif gegeten heeft en is dronken geworden en ving aan andere dieren met horens te stoten. Toen hij nu merkte en erkende de kracht van de wilde druif plantte hij die gauw in met leeuwen, zwijnen, lammeren en apenbloed. Toen nu die wilde druif in een goede wijntuin geplant werd bracht het een volkomen vrucht en heeft die afgesneden. Toen nu die wijn voor gebruik en genieten gebracht werd zo offerde hij en maakte een groot werk en werd daarvan dronken en viel als een lam zacht in slaap en lag alzo onkuis ontbloot wat zijn zoon zag (de vader Chanaan) die zijn vaders schaam ontbloot zag en verkondigde het en toonde het zijn broeders om de vader uit te lachen. Toen Sem en Jafet dat hoorden werden ze door kinderlijke goedheid voor de vader bewogen en legden een mantel op zijn schouder en gingen achterom lopend en bedekten de schaam van hun vader, want ze hadden hun aangezicht afgekeerd zodat ze het mannelijke lid van hun vader niet zagen. Toen hij nu dit ondervonden had heeft hij die zonen zaligheid gewenst maar de schaamte heeft hij van zijn eigen herkenning niet ontvlucht maar zijn naam. Toen hij nu na de zondvloed 301 jaar (die hij zalig verzekerd) geleefd had en 901 jaar oud was geworden toen is hij gestorven. Nu zijn buiten Sem, Cham, Jafet en Jonicum zijn zonen na de zondvloed ook andere zonen en dochters geboren waaruit zonen en uit die zonen weer zonen tot 6 geslachten toe.

(Dit is uit Megenberg) Veel geslachten van verschillende wonderbaarlijke gestalten der mensen zijn naar de verhalen verdeling door God geschapen aan vele einden. Dan toen de almachtige God wist met welke gelijkenis en veelvormigheid hij die mooie wereld geschapen heeft zo wilde hij ook wonderlijke gestalten van de mensen in de wereld brengen waaronder er ettelijke zo gevormd zijn als hierna volgt. Item, ettelijke hebben in het midden van het hoofd alleen 1 oog. Ettelijke zijn een ellenboog lang die niet langer dan 8 jaar leven, die wonen in de bergen bij de grote zee aan een gezonde en altijd groen gebied en hebben een bijzondere strijd met de kraanvogels. Hun vrouwen baren in het vijfde jaar. Item, ettelijke andere hebben erg grote voeten en benen zonder te buigen en zijn toch wonderbaarlijk snel en bedekken zich in de zomertijd met de schaduw van hun voeten als ze op de rug liggen. Item, ettelijke andere zijn naakt en hebben hun ogen in de schouder. Item, ettelijke hebben hondenkoppen. Zo zijn veel meer en veelvormige geslachten van wonderlijke gestalte dingen hierna vermeld. Zo worden ook verder veel gestalten van mensen die van de gewone loop van de natuur aangewezen en het aller meest die ver van de zee wonen in de histories gevonden en veel wonderlijke mensen en ongelooflijk geacht dan wie wil geloven dat er Moren zijn als je die niet gezien hebt of welke mensen brengen je geen verwondering als je voor het eerste een Moor ziet. Vele dingen worden voor onmogelijk geacht voordat je het gezien hebt. Item, in Scythië in een gebied aan middernacht op een plaats Gesglithron genoemd zijn leeuwen zoals op het volgende blad getekend is met ogen midden op het voorhoofd die steeds met de greif strijden. Item, in Scythië in een dal van de berg Timani is een groot gebied, Abarinom genoemd, daarin leven bosmensen met naar achter gekeerde benen en een ongelooflijke snelheid die met de wilde dieren opgaan. Die leven in geen andere lucht en daarom zijn ze ook niet door de bijliggende koningen of onder de grote Alexander onderworpen geworden. Item, in India en de morgen rivier zijn erg grote dieren, in het aanzien als een hond en groter dan de andere en ook zulke hoge bomen zodat die met schieten er niet overheen geschoten kan worden. Dit doet de vruchtbaarheid van de aardbodem met een goede gematigdheid van de lucht en overvloed van water. Daar zijn ook zulke hoge rieten dat uit elk deel tussen de knopen een scheepje met drie zeilen en mensen die naast elkaar zitten gemaakt kan worden. Op de berg Milo zijn mensen met achter zich gekeerde benen die aan elke voet acht tanden hebben. Item, onder een geslacht van het Indië land baren die vrouwen in het leven maar eenmaal en hun kinderen verouderen erg snel. Item, ettelijke hebben in plaats van neusgaten alleen gaten, aan het uiterste van Indië van opgang naar de bron van de Ganges is een volk zonder mond, over het ganse lichaam ruw met huis van schors bekleed die alleen van lucht en geur leven zonder alle spijs en drank. Dan als ze ver weg reizen en hun niets aan reuk ontbreekt zo dragen ze vele reuken van wortels, pruimen en houtappels mee en zo ze een wat zware reuk ontvangen dan sterven ze. Item, aan het eind van Indië land waar geen schaduw is daar zij de lichamen vijf ellenbogen en 20cm en leven 130 jaar en verouderen niet maar sterven als in middelbare leeftijd. Item in een ander eind van India zijn er leeuwen die leven 200 jaar en die hebben in de jeugd wit haar en met ouderdom zwart. Item, in Taprobanische eiland voeren de leeuwen een erg lang leven zonder enige vochtigheid aan het lijf. Item, een geslacht der mensen, Sorite genoemd, die de vloed Arabië van de Indiërs scheidt kennen geen andere spijs dan de vissen die ze met de nagels verdelen en uit de zon drogen en ook brood daaruit maken. Item, in het gebied van Afrika komen menselijke gestalte de leeuwen tegen en verdwijnen weer in een ogenblik zoals dan veel Griekse geschiedbeschrijvers van de hiervoor geschreven wonderbaarlijke en zeldzame gestaltes schrijven en melding doen zodat om het geweld van de zinrijke natuur te ontdekken zulke en dergelijke gestalten en vormen ons wonderbaarlijke denken gemaakt heeft waaronder ettelijke die hierna ontworpen zijn gezien worden. [12]

Das drit alter.

Damascus ist die erst stat und ein hawbtstat des lands assirie und schier aller stett asie die eltst, die die knecht abrahe (als die heilig schrifft sagt) gestifftet sollen haben: und ist feldig, und hat von natur ein unfruchtpern und trucken erdpodem, dann sover der von oben befechtet wirdt met wassern durchrinnen gelaytet, des selben wassers fechtigkait macht die erden allerfruchtperst und in beschattung des laubgewachs allerfrtreffentlichst, und ist ein ainiger klainer flus in der gegent zenehest an der mawer und zinnen hinflissende, ein klains zunglein der erden van den selben zinnen hindan gelegen, ist mit den allerkstlichsten laubgewachs bedecket. Dise lbliche stat ligt sechs tag reayse von iherusalem, daselbst innen hat sand pauls der apostel den tauff empfangen, da bey ist die stat da ine das liecht von himel umblewchtet do er die stymm hret Saule was verfolgst mich, der dann nach den tauff in den iden schulen den herrn cristum prediget, und von der iden haimlichen feintschafft wegen bey nacht in einen korb ausz der stat ber die mawern abgelassen ward, daselbst ist auch das haws ananie von dem sand pauls den tauf empfieng nochhewt bey tag voraugen. Dise stat hat vil widerwertigkait und anstsz erliden, und zu letzt hett knig Cunrad einen zug in asiam frgenomen und fret drey cristenlich frsten, einen cardinal der was auch ein legat, und den patriarchen van iherusalen, und vil bischoff fr damascus. Als nw unser frsten das heer mit klugem rat fr die stat gelegt hetten, wiewol dann die stat mit hohen und dicken zinnen also befestigt was, das die mit krefften nit mocht gewunnen werden, yedoch wer sie in kurtzer weyl zeerobern gewest, wo den in der stat dz wasser des fluss also entweeret worden wer das sie ir vihe und pferd die sie schutz und beystand in d stat hetten nit hetten mgen neren, noch an den prunnen in der stat wesende, under einem slchen grossen volck begngng haben. Aber do die burger besorgten das ine leichtlich die heimlichen rren und verporgen wasserinnen durch die in das wasser in die stat zugienge abgeschniten werden und als dann die prunnen besehen mchten do vermischet sich dar ein arglistigkait eines assyrischen menschen, der empfieng von dem damascenern gelt und riete den cristenlichen knigen das sie ir heer van stat an ein ander ort rcken und das ort von dannen ine ausz der stat widerstand beschehe belegern slten, do nw slche verenderung beschahe do mochten sich die damascener des wasserfluss widermb geprauchen, und bewarenten sich mit solicher befestigung das sie den selben sluss in irm gewalt brachten, und den unsern die wasserung entwereten. Also ward auch pald gebruch und terung an speys und narung die man nyndert dann auff den selben wasser zufren mocht, do zertrennet sich die legerung, und Cunradt und Luwdig die konig freten ire heer in europam und komen wider anhaims. Nach cristi unsers liben herren gepurt Tausendt fnfftzig und zway iare. [13]

De derde oudheid.

Damascus is de eerste stad en hoofdstad van het land Assyrië en vrijwel van alle steden van Azië de oudste die de knecht Abraham (zoals de Heilige Schrift zegt) gesticht zou hebben. En heeft velden en heeft van natuur een onvruchtbare en droge aardbodem, dan zover die van boven bevochtigd wordt met water door buizen gelegd. Dat water zijn vochtigheid maakt de aarde aller vruchtbaarst en in de schaduw van loofgewas aller voortreffelijkst. Er is een enige kleine vloed in de omgeving die naast de muren en tuinen vloeit, een klein tuintje aarde van dezelfde tuinen daar gelegen is met het aller kostelijkste loofgewas bedekt. Die loffelijke stad ligt zes dagreizen van Jeruzalem. Daarin heeft Sint Paulus de apostel de doop ontvangen, daarbij is de plaats waar het licht van de hemel hem omlstreeke toen hij de stem hoorde: Saulus waarom vervolg je mij? Dan nadat hij de doop in de Joodse school de Christelijke leer preekte en vanwege de Joden heimelijke vijandschap is hij ճ nachts in een korf uit de stad over de muren gelaten. Daar is ook nog een ananie (aangeraakt door de Heer) waar Sint Paulus de doop kreeg nog heden te zien. De stad heeft veel tegenstrijdigheden en aanvallen geleden en tenslotte heeft koning Koenraad een tocht in Azië voorgenomen en voerde drie Christelijke vorsten, een kardinaal die ook legaat was en patriarchen van Jeruzalem en veel bisschoppen van Damascus. Toen nu onze vorsten van het leger met kloeke raad voor de stad gelegerd waren, hoewel die stad met hoge en dikke muren alzo bevestigd was dat die met kracht niet overwonnen kon worden, toch was ze in korte tijd te veroveren geweest want als ze in de stad het water van de vloed ontnomen was waar de paarden en vee die ze als bijstand en behoeden in de stad genomen hadden niet mogen voeden, noch aan de bronnen van de stad waaronder zo’n groot volk genoeg had. Maar de burgers waren bezorgd dat ze gemakkelijk de heimelijke rieten en verborgen waterlopen waarin het water de stad inging afgesneden werden en dat ze dan die bronnen bezoeken mochten toen vermengde zich een listige Assyriër en die ontving van die van Damascus geld en raadde de Christelijke koningen aan dat ze het leger van die plaats naar een ander oord terug te trekken en dat oord vandaar waar de stad weerstand gaf belegeren zouden. Toen ze nu zulke verandering zagen toen mochten die van Damascus de watervloed weer gebruiken en bewapenden zich met zo’n vesting dat ze die sluis in hun macht brachten en die van ons het water onthielden. Alzo kwam er gauw gebruik en duurte van spijs en voedsel die men niets anders dan op het water kan terug voeren, daar ging weg de belegering en Koenraad en Lodewijk de koning voerden hun leger naar Europa en kwamen weer thuis. Naar Christus onze lieve Heer geboorte 1052.

Das vierd alter.

Das vierdt alter der werlt hebt sich an vom anfang David unnd weret bis zu dem bergang Babilonis, und hat nach den hebreyschen lerern iiiiC, lxxxxiiii, iar. Aber nach den lxx auszlegern iiiiC, lxxxv, iar. Derselb David was der erst knig ausz den geslecht iuda, und regiret bey den hebreyschen xlvii, iar in Ebron ber das geslacht iuda, und xxxiii, iar ber das gantz israhel. Nw hebt sich an das vierd alter in David aber nit als in dem ersten knig israhel, sunder als in dem ersten knig vomm geslecht iuda, dann im beschahe ein auszgetruckte verheissung das Cristus ausz dem geslacht iuda solt geporen werden. Sein that und geschihten erscheinen durch das gantz and buch der knig etc. Do david, hret das Saul gestorben was, do hat er mit den seinen ine bewaynet und gefastet und in ein cleglich gesang gemacht, das er was der erst knig israhel, vor ime und sein herr gewest.

David ein frst aller propheten, ein sun Isai vomm geslecht iuda, der erst knig der hebreyschen hat in den ixC, xli, iar (941) von der gepurt Abrahe ber die hebreyschen zeregiren angefangen, und alle iar zesamen gerechent in iherusalem und in ebron, xl, jar gerigirt. Diss was ein man von kintheit auff der schnst, rslet, eins hbschen antlitzs groszmechtiger stercke und noch grszers gemets, der vor empfahung des knigreichs den allerstercksten man den philisteyschen rysen mit einer schledern ertdtet, und auch nach angenommer herrschung in den streytten, die er fr die undertanen seins reichs feret alweg zum ersten zu der geverlichkeit und wagknus geeylet. Als er in die regirumg kome hat er zu erst Jherusalem belegert. Darnach gefangenn, die Cananeyer unnd iebuseier auszgetriben, alle palasteyer und veind allenthalben zertrennet, und ist zu letst vol der tag und gter werck in den herren entschlaffen lxx, iar, alt, und durch Solomonen seinen sun zu iherusalem begraben worden.

De vierde ouderdom.

De vierde ouderdom van de wereld heft zich aan van de aanvang van David en duurt tot de overgang in Babylon en heeft naar de Hebreeuwse leraren 484 jaar geduurd. Maar naar de 70 uitleggers 485 jaar. Diezelfde David was de eerste koning uit het geslacht Juda en regeerde bij de Hebreeërs 47 jaar in Hebron over het geslacht Juda en 33 jaar over gans Israël. Nu heft zich aan de vierde ouderdom in David maar niet als eerste koning van Israël, maar als eerste koning van het geslacht Juda. Dan hij zag uit uitgedrukte aanzegging dat Christus uit het geslacht Juda geboren zou worden. Zijn daad en gebeurtenissen verschijnen door het ganse boek der Koningen etc. Toen David hoorde dat Saul gestorven was toen heeft hij hem met de zijnen beweend en gevast en een klaagzang gemaakt dat hij de eerste koning van Israël voor hem en zijn heer is geweest.

David een vorst van alle profeten, een zoon van Isai van het geslacht Juda en de eerste koning van de Hebreeërs is in het 941^ste jaar van de geboorte van Abraham over de Hebreeërs beginnen te regeren en alle jaren tezamen gerekend in Jerusalem en Hebron 40 jaar geregeerd. Dit was een man van kindsheid of de mooiste, roodachtig, een hubs aangezicht, zeer machtig, sterk en nog groter gemoed die voor het aanvang van het koninkrijk de aller sterkste man van de Filistijnen reuzen met zijn slinger doodde en ook na aangenomen heersen in de strijd die hij voor de onderdanen van zijn rijk voerde altijd als eerste de gevaarlijkheid en gevaar ijlde. Toen hij in de regering kwam heeft hij eerst Jeruzalem belegerd. Daarna gevangen en de Kanaänieten en Jebusiers uitgedreven en alle Palestijnen en vijanden verdreven en is tenslotte vol van dagen en goede werken in de heer ontslapen 70 jaar oud en door Salomon zijn zoon te Jeruzalem begraven geworden.

Salomon ein sun David ausz Bersabea der ander knig der hebreyschen hat dieweil noch sein vater lebet ber die hebreyschen zeregiren angefangen und xl, iar geregnirt, unnd do er geporn wardt hat ine sein vater alszbald dem propheten Nathan einen allergelertisten und heiligsten mann zeerziehen und zeerneren gegeben. Als er nw ein iungling wardt do hat sein vater David ine von seiner tugent wegen nach verwerffung andrer seiner brder ausz gepote des herren in das konigreich herfergezogen. Diser Salomon bestritte die veind und erlanget allenthalben frid, darnach hat er den in der gantzen werlt bermbtisten tempel auszgepawen unnd in glckseligkeit alle kning bertroffen, darnach ist er lxxxxiiii, jar alt gestorben, unnd in Jherusalem begraben worden.

Als die knigin Saba das gerchde oder den rm von Salomone gehrt het do kome sie vonn den enden des ertreichs zehrn sein weiszheit, unnd er tet ir geng von allen dingen die sie fraget, und do sie die ordnung dess haws und gesinds sahe unnd sein weiszheit hret do lobet sie ine fast, unnd sie raichten einander grosze gabe. Salomon machet einen helffenpaynin thron zu dem mst man sechs stafleln auffsteigen, darmb begerten alle menschen allenthalben auff erden zesehen sein antlitz. Nw was Saba ein prophetin darmb wardt sie ein Sibilla genant, dann sie weis saget vomm holtz des heiligen cretzs und von zerstrung der Juden unnd was ein ererin eins warnn gottes. [14]

Salomon een zoon van David uit Bersabea, de andere koning van de Hebreeërs, is omdat zijn vader nog leefde begonnen om over de Hebreeërs te regeren en heeft 40 jaar geregeerd. Toen hij geboren was heeft hem zijn vader zo gauw mogelijk naar de profeet Nathan, een aller geleerdste en heiligste man tot opvoeding en te leren gegeven. Toen hij nu een jongeling werd zo heeft zijn vader Davis hem vanwege zijn deugd na verwerpen van zijn andere broeders uit gebod van de Heer hem in het koninkrijk naar voren getrokken. Deze Salomon bestreed de vijand en verlangde alles behalve vrede. Daarna heeft hij de in de ganse hemel beroemde tempel gebouwd en in gelukzaligheid alle andere koningen overtroffen. Daarna is hij 84 jaar oud gestorven en in Jeruzalem begraven geworden.

Toen nu de koningin Saba het gerucht of de roem van Salomon hoorde toen is ze gekomen van het eind van het aardrijk om zijn wijsheid te horen en hij deed haar genoeg van alle dingen die ze vroeg. En toen ze de orde van het huis en gezin zag en zijn wijsheid hoorde toen loofde ze hem vast en ze reikten elkaar grote gaven. Salomon maakte van ivoor een troon waarvan men zes trappen op moest, daarom begeerde alle mensen overal op de aarde zijn aanzicht te zien. Nu was Saba een profetes en daarom wordt ze Sibilla genoemd die wijs zegt van hout van het heilige kruis en de verstoring van de Joden en was een vereerster van een waarschuwende God.

Das funft alter.

verwundert, und bekant das slche uberwindung nicht ausz menschlicher kraft sunder ausz gtlichen gnaden geschehen wer, in der zerstrung ist slcher todslag geschehen, hunger und tdliche not, so du das alles wissen wilt liese Josephum der nit gehrte sunder geschene ding im und anderen wissend geschriben hat. Do also Titus mit seinem vater Vespasiano in die stat kome do liesz er Symonen (der der zerstrung ursach wz) in den triumph fren mit stricken durch die ganzten stat schlayffen seinen leib verwunden und darnach ttten. Vespasianus pawt eenen tempel des frids und liesz darein legen der iuden heiligkeit, als die tafeln des gesetz und ander ding. Die stat ist dozumal gewesen ein behawsung der rawber und mrder pisz auff die zeit Adriani, auch bey L iaren ungepawt belyben, dieselbigen darnach Adrianus der keyser mit mawr und gepew vernewt und hat sie nach seinem namen Heliam gehaissen, und als der heilig Jheronimus zu Paulino schreibt so ist von der zeit Adriani pisz auff Constantinum bey den c, und lxxx, iaren an der stat der vrstend der abgot Jovis, und auff dem berg des kretzs ein steyne sewl auff der der abgot Venus von den hayden angepet in maynung das sie uns durch solche vnere den heiligen stetten bewijsen den glawben der vrstende und des kreutz entnemen mchten. Es haben auch unszer frsten die statt yezuzeitten lang beseszen und darnach wider verloren. Der grosz Karolus hat sie zum ersten mit groszer arbeit erobert, darnach wider verloren. Godfridus hat sie widerumb gewunnen, do mit sie auch behalten wrde so ist keyser Conrad unnd Ludwicus ein knig zu franckreich mit macht pisz in Asia gezogen, do aber unszer frsten dat nach treg sind worden so ist weder Jherusalem noch Anthiochia in unszerm gewalt beliben. O der smahheit und des iamers das also d ursprung unszer anfangs abgenomen hat das die feind des kreutzs den hohbermpten tempel Salomonis in den d herr oft gepredigt hat. Bethleem in dem er geporn warde. Calvariam do der herr gekreutzigt ist, die Sarracen dz zierlich grab in dem der herr von unszern wegen geschlaffen hat besitzen sllen, das die cristen (wo sieselbst nit wlten) nit unbedacht mchten lassen. Seht die stat des lebendgen gots, die ampt unszerer erlssung, die stat die uns got mit wunderwercken erlecht und mit seinum plt geheiligt hat, in der die plmen der ersten urstend erchinen sein uber dy die ritterschafft Machmeti gewalt haben und dem sntlichem volck untterworffen ist. [15]

De vijfde ouderdom.

Verwonderd en bekend dat zo’n overwinning niet uit menselijke kracht maar vooral uit goddelijke genade geschied was. In de verstoring is zo’n doodsslag gebeurd, honger en dodelijke nood en als u alles weten wil lees dan Josephus die niet gehoorde maar geziene dingen en andere wetend geschreven heeft. Toen Titus met zijn vader Vespasianus in de stad kwam toen liet hij Simeon (die tot de verstoring oorzaak was) in de triomf voeren en met strikken door de ganse stad slepen zijn lijf verwonden en daarna doden. Vespasianus bouwde een vredestempel en liet daarin liggen de Joodse heiligdommen zoals de tafel der geboden en andere dingen. Die plaats is later een behuizing geweest van rovers en moordenaars tot de tijd van Adrianus en is ook een 50 jaar ongebouwd gebleven die later Adrianus de keizer met muren en gebouwen vernieuwd heeft en het naar zijn naam Heliam genoemd en toen, zoals de heilige Hieronymus aan Paulinus schrijft ,zo is het van de tijd Adrianus tot Constantinopel een 180 jaar op die plaats der vorst en afgod Jovis en op de kruisberg een stenen zuil waar de heidenen de afgod Venus aanbaden in de mening dat ze ons door zulke oneer van die heilige plats bewijzen het geloof der rustende en het kruis ontnemen mochten. Er ook onze vorsten hebben die plaats in deze tijden lang bezeten en daarna weer verloren. De grote Karel heeft ze eerst met grote arbeid veroverd en daarna weer verloren. Godfried heeft het wederom ingenomen waarmee die het ook behield en zo is keizer Koenraad en Lodewijk, een koning van Frankrijk, met macht tot in Azië getrokken maar omdat onze vorsten nalatig zijn geworden zo is nog Jeruzalem nog Antiochië in ons geweld gebleven. O de smaad en het jammerlijke dat alzo de oorsprong van onze aanvang afgenomen heeft de vijand van het kruis de zeer beroemde tempel van Salomon waarin de Heer vaak gepreekt heeft. Bethlehem waarin hij geboren is. Calvarie waar hij gekruisigd is en de Saracenen het sierlijke graf waarin de heer vanwege ons geslapen heeft bezitten zullen dat de Christenen (hoewel ze zelf niet willen) niet onbedacht mogen laten. Zie de stad van leven gevende God, het ambt van onze verlossing, de stad die ons God met wonderwerken verlicht en met zijn bloed geheiligd heeft waarin de bloemen van het eerste begin verschijnen zijn over de die de ridderschap mag men met geweld hebben en aan het zondige volk onderworpen is. [15]

Das sechst alter.

Regenspurg die bermbt und gedechtnus wirdig und freye stat tan d thonaw gelegen ist von tiberio nerone im als iar Cristus iesus fr dz hail menschelichs geslachts gelidden hat erpawt und ettwen die hawbtstatt in Bayern gewesen. Vor alte zeiten haben die Norckewer diese gegent inngehabt, darum haist man noch hewtbeytag einen teil ihenszhalb der Thonaw gelegen das Norckaw, nach den Norckawern komen die Bayern. Die fast alte bcher nennen das Bayerland Baoariam, aber yetzo haiszt man sie Bavariam, und derselb Baiorisch namen ist het komen van dem Gallischen volck Bois genant, dann als die rmer (als Strabo setzt) dieselben Gallischen volker Baios ausz iren gegenten vertriben, do zohen dieselben vlcker an die Thonaw und woneten mit den Thairisciern, so haben sie auch in Pannonia gewonet, und van dannen leichtlich in das Norckaw als ein anstossende gegent gelaget. Wiewol dieselb gegent ettwen (als Strabo schreibt) west gewest ist so ist die doch yetzo fast wol erpawt, und hat grosz lblich stett und edel befestigung, aber Regenspurg ubertrift an zierde die andern. Imm Bayerland sind fnff bischoflich stett. Die hawbtstatt derselben ist die ertzbischoplich statt Saltzburg, van dem fluss daran sie ligt also genant, die die alten Juvaniam, das ist helffenburg hieszen, aber das Regenspurgisch bischoftthumb ist weylend hoh bermbt und gantz Behemer land demselben underworffen gewest. Dese statt hatt siben namen gehabt. Zu erst wardt sie genant von irm erpawer Tiberina oder Tuburina, dann Tiberius livie des weibs Augusti rechter und desselben Augusti stiefsun wardt von Augusto mit grossem heer wider die Norckawer oder Bayern und Lechfelder gesendet und nach erniderlegung deselben dise statt von inne gepawen und nach ime Tiberina genant. Zum andern ist sie langzeit Quadrata das ist die vierecket statt gehaiszen worden darumb das sie in vieregckete gestalt und mit einer mawr von groszen quadersteinen umbfangen gewesen is, als man an den uberbleiblingen der alten mawer hintter sant Pauls kirchen sehen mag. Zum dritten Hyatospolis oder Hyaspolis von wegen der groben sprach des volcks in der nachpawrschaft auff den gewwesende, das seine wort mit weyttem zedentem mund auszredet, od aber van wegen dess zusamen fluss der sich erpraytenden wasser bey der statt, dann die Thonaw die Nab und der regen rinnen dabey gegen mitternacht ineinander. Zum vierden Germanszheym von dem tetschen volck, die man Germanos haiszt, die dann diselben statt pfleglich besuchten, od von den mann Germanico d diser statt vor wz. Zum fnften Reginopolis dz ist sovil als Konigszpurg von vilfeltiger zusamenkomung wegen daselbst d frsten und konig, als die hff thrn und hohe gepew d herren anzaigen. Zum sechsten von den fluss ymber dz ist zu tetsch regen, ymbripolis dz ist Regenspurg, dann derselb fluss Regen flestt gegen mitternacht in die Thonaw. Daselbst ist ettwen diese stat angefengt unnd ir der namen Regenspurg davon bisz hieher bliben. Zum sibenden Ratisbona von den schiffen oder flssen die kaufmanschatzs halben, und zu den zeiten des groszen keiser Karls zu den kriegen daselbst zusamen komen und darumb als festigclich gelegen und mit gepewen bestercket auf disen hewtigen tag zu latein Ratisbona genant wordt. Thonam der.

De zesde ouderdom.

Regensburg, die beroemde en gedachten waardige en fraaie stad aan de Donau gelegen is van Tiberius Nero in het jaar toen Christus Jezus voor het heil van het menselijke geslacht geleden heeft herbouwd en ongeveer de hoofdstad in Beieren geweest. In oude tijden hebben de Norckewer deze omgeving bezeten en daarom heet men nog heden een deel binnen de Donau gelegen het Norckaw, na de Norckawern kwamen de Beieren. De erg oude boeken noemen het Beierse land Baoriam maar nu noemt men ze Bavaria en die Beierse naam is gekomen van het Gallische volk Bois genoemd. Dan toen de Romeinen (zoals Strabo zet) datzelfde Gallische volk Baios uit hun gebieden verdreven hebben toen trokken deze volkeren naar de Donau en woonden met de Thraciërs en zo hebben ze ook in Hongarije gewoond en vandaar licht naar Norckaw als een er naast gelegen gebied gewoond. Hoewel ditzelfde gebied (als Strabo schrijft) woest is geweest en zo is het toch nu erg goed bebouwd en geeft loffelijke staten en edele vestigingen. Maar Regensburg overtreft aan sier de anderen. In Beieren zijn vijf bisschoppelijke staten. De hoofdstad ervan is de aartsbisschoppelijke stad Salzburg van de vloed waaraan ze ligt alzo genoemd die de oude Juvaniam, dat is helpbrug genoemd, maar Regensburgs bisschopsdom is weleer zeer beroemd en gans Bohemerland is daaraan onderworpen geweest. Deze stad heeft zeven namen gehad. Eerst werd ze genoemd van haar verbouwer Tiberina of Tiburina, dan Tiberius hield van de vouw van Augustus rechter en die Augustus stiefzoon werd van Augustus met een groot leger naar de Norckawer of Beieren en Lechfelder gezonden en na het verwoesten van de stad van hem herbouwd en naar hem Tiberina genoemd. Vervolgens is het lang Quadrata, dat is een vierhoekige stad geheten geworden, daarom omdat ze in een vierhoekige gestalte en met een muur van grote vierkante stenen omvangen is geweest zoals men nu aan de overblijfsels van de oude muur achter Sint Paulus kerk zien mag. Als derde Hyatospolis of Hyaspolis vanwege de grove spraak van het volk in de buurt wordt gewezen dat zijn woorden met wijd geopende getande mond spreekt of vanwege de tezamen vloeiing van de zich uitbreidende water bij de plaats waar de Donau en Nab met de regen tezamen komen bij Mitternach. Als vierde Germanszheym van het Duitse volk die men Germanos heet die dan dezelfde stad plegen te bezoeken of van de man Germanico die deze stad voor was. Als vijfde Reginopolis, dat is zoveel als Koningsberg vanwege het vele samenkomen van vorsten en koningen zoals de hof toren ende hoge gebouwen de heren aanzagen. Als zesde van de vloed Ymber wat in Duits regen is, Ymbripolus, dat is Regensburg daarvan tot hier gebleven is. Als zevende Ratisbona van de schepen of vloten die vanwege koopmanschap en ten tijde van de grote Karel tot diens oorlogen daar tezamen komen en daarom als vast gelegen en met gebouwen versterkt op deze huidige dag Ratisbona genoemd wordt. Donau de….

Das letst alter.

Vom dem iungsten gericht unnd ende der werlt.

Ausz schickung des hhsten gottes ist es also geordnet das dise ungerecht werlt nach verscheynung der zeit ein ende nemen und nach ausztilgung aller boszheit und nach berffung der getigen gemete, zum seligen leben, ein gerigs stills fridsamms und guldeins reich under got dem herren anfahen und plen soll, darumb nach erfllung der zeit die got dem tod gesetzt hat wirdt der tod geendet, und wann nw der zeitlich tod den zeitlichen leben nachfolgt so ist beschlieszlich das die sele zu eim weigen leben auffersteen, dann der zeitlich tod nymbt ein end. Hinwiderumb gleicherweisz als das leben der sel ewig ist in dem sie die gtlichen unnd unauszsprechlichen frucht irer untdlichkeit nymbt, also ist auch not das ir tod ewig sey in dem sie ewige peyn und unentliche marter und quelung und die snd leyde. Wenn nw sich das ende diser werlt herzu nahnen wirdt so werden sich vil wundergetalte ding an allen elementen der werlt erewgen zu anzaigung und verstentnus des alszdenn gegen wurtigen ends aller volcker. Sant Jheronimus erzelt, xv zaichen die vor dem tag des iungsten gerichts an xv tagen knstig seyen. Amm ersten tag wirdt sich das meer xl elnbogen uber die hhe berg auffrichten und an seiner statt als ein mawr steen. Und am andern tag also fast absteygen das es kawn gesehen werden mag. Amm dritten tag werden die unghewren meerthier ob dem meer erscheinen und ire geschray und hewln bis gein hy mel geben. Amm vierdten tag meer und wasser prynnen. Am fnfsten die krewter und pawmen pltige tawe raychen. Am sechsten die gepew nyderfallen. Am sibenden die felszen sich aneinander zerknschen. Am achten gemainer erdpidem komen. Am newdten das erdreich geebnet. Am zehende die menschen ausz den hlen geen und geparen als absynnig und unredende. Am aylsten die gepayne der todten auffersteen und auff den grebern steen. Am zwelfsten die stern nyderfallen. Am xiii die lebendigen sterben das sie mit den todten auffersteen. Am xiiii himel und erde prynnen. Am xv himel unnd erde sich vernewen und alle menschen widerauffersteen, alszdenn wird d sun des hhsten gottes komen und die lebendigen und todten richten. Der herr wirdt erscheinen in dem lust ob der statt van dannen er auffgestigen ist, und bey ime die zaichen seiner marter und tods als panyer des obsygs, das cretz, die nagel dos sper, so werden auch die narben seiner fnff wunden gesehen, unnd in dem tal Josaphat wirdt aller mensch geurtailt werden. Aber wenn das gericht der werlt und der tdtlichen komen, und got die getigen unnd die ungetigen richten wirdet so wirdt er zu letst die ungetigen in das fewr unnd in die finsternus senden und den getigen ere und leben geben, das dann niecht allain die propheten knstig sein ausz den gaist gottes, sunder auch ettlich naturlich maister, als Hidaspes ausz einsprechen der tefel gesagt haben, aber nymant sol fragen in welcker weys geschehen mg dann man kan nicht ursach gtlicher werck erzelen, sunder die weil vomm anfang got der herr den menschen in unauszprechenlicherweisz geschpfft hat, so sollen wir glawben das der der den menschen new beschaffen hat den alten menschen het wider bringen mg. Aber die unglawbigen sehreyen und sprechen, wie mag das verfawlt flaisch so es entlset oder in pulfer und aschen gekert oder in die tiffe des meers versenckt und in dem wasserwellen zerstrewt wirdt, hinwiderumb versammlet unnd in einen leib wider gegentzet werden unnd ausz der vorigen sele des menschen wrcken, das wllen wir ausz den reden Pauli verantwurten. Derselb spricht. Du unweyser was du saest das wird nit lebendig es sterbe dann vor, und was du seest das ist knstig, du seest aber ein ploss korn des waytzs oder eins andern samens, aber got gibt ime einen leib als er wil, was du nw in den same die du in das ertreich wrffest alle iar geschehen syhst dz glawbst du in deinem flaisch, das ausz den gesetz gottes in dem ertreich geseet wirdt nicht knstig sein, wie bist du so ein schwacher achter des gtlichen gewalts unnd mechtigkeit das du nicht glawbst das er das zerstrewt pulfer eins yeden flaischs in seinem stand zusammen bringen und herwider machen mg. Aber so nw die tdlich menschlich synnschicklichkeit den adern des metalls in die tieffe des ertreichs versenckt nach grebt, und in der gestalt des ertreichs den underschaid aller metall erkennet, und yedes metall von dem andern abzesundern waiszt, wer wil denn nicht glawben das die gtlich kraft eins yeden flaisch aigen zerstrewten leib wider finden und underschayden mg. Solchs ist auch ausz naturlichen ursachen zebreiffen, dann so yemant mancherlay samen in seiner hand vermischt und ungesndert oder bey aintzling in das ertreich seet wahin denn das samkorn geworffen wirdt so bringt es zu geprlicher zeit nach gestaltnus seiner natur ein frucht zu widerbringung des stands und wesens seiner gestalt und seins leibs, also wirdt auch der leib und substantz eins yeden flaischs in dem nach den wilen gottes als des ersten seers, die vernunft untdlich ist herwid in die gestaltnus die d todt ettwen entlset hat versammelt und verainigt, und alszdenn ein yedes flaisch mit seiner sele eintweders umb verdienstnus bekrnet, oder umb verschuldung gepeynigt, aber sie werden nicht wedgeporn sund aufersteen, und darumb mit leiben beklaidt und des vorigen lebens und aller geschihten gedechtig sein, und in den himlichen geter mit unauszsprechlicher frolockung den gegenwertigen got umb abtilgung alles ubels und einlaytung in dz ewig leben dancksagen. Dise ding sind (als die propheten sagen) alle knstig dero gezegknus hie zesetzen nicht not ist die dann die masz eins bchs nicht begreiffen mcht, welcher [17]

De laatste ouderdom.

Van het jongste gericht en eind van de wereld.

Uit beschikking van de hoogste God is alzo verordend dat deze ongerichte wereld na het eind der tijden een eind neemt en na uitdelgen van alle boosheid en na het beroepen van het goede gemoed tot zalig leven een rustig, stil en vredig en gouden rijk onder God de heer aanvangen en bloeien zullen. Daarom na vervulling van die tijd die God de dood gezegd heeft wordt de dood geëindigd en als nu de tijdelijke dood het tijdelijke leven navolgt zo is te besluiten dat de zielen tot een eeuwig leven opstaan want de tijdelijke dood neemt een einde.

Daartegen net zo als het leven der ziel eeuwig is waarin de Goddelijk en onuitsprekelijke vrucht van hun onsterfelijkheid neemt alzo is het ook nodig dat hun dood eeuwig is waarin zij eeuwige pijn en oneindige marteling en kwelling onder de zonde leiden. Als nu het eind van de wereld nadert zo zullen zich veel wonderlijke dingen aan alle elementen der wereld vertonen tot teken en begrip dat het de tegenwoordige einde is van alle volkeren. Sint Hieronymus vertelt 15 tekens die voor de dag van het jongste gericht op 15 dagen bekend zijn. De eerste dag zal de zee zich 40 ellenbogen over de hoogste berg oprichten en op zijn plaats als een muur staan. En de volgende dag zo erg afdalen zodat het nauwelijks te zien is. De derde dag komen die ongehoorde zeedieren boven het meer en hun geschrei en gehuil zal geen eind geven. De vierde dag zal de zee en het water branden. Op de vijfde dag zullen de kruiden en bomen bloedige dauw geven. De zesde dag vallen de gebouwen neer. Op de zevende dag barsten de rotsen uit elkaar. Op de achtste komt een gewone aardbeving. Op de negende wordt het aardrijk gevlakt. Op de tiende komen de mensen uit de holen en gebaren als krankzinnig en spreken wartaal. Op de elfde staan de gebeenten van de dode mensen op en staan op uit de graven. Op de twaalfde vallen de sterren neer. De 13^de sterven de levende zodat ze met de doden opstaan. De 14^de branden hemel en aarde. Op de 15^de vernieuwen hemel en aarde zich en alle mensen staan weer op en dan zal de zoon van de hoogste God komen en de levende en doden berechten. De heer zal verschijnen in de lust of plaats vanwaar hij is opgestegen en bij hem zijn de tekens van de marteling en dood als banier der zegen, het kruis, de nagel en de speer. Zo worden ook de gaten van zijn vijf wonden gezien en in het dal Josaphat zullen alle mensen geoordeeld worden. Maar als dan het gericht van de wereld en de dodelijke komen en God de goede en de slechte berechten wil dan worden tenslotte de slechte in dat vuur en in de duisternis gezonden en de goede eren en leven geven. Dat zien niet alleen de profeten kunstig uit de geest van God maar ook ettelijke natuurlijke meesters zoals Hidaspes uit een inspreken van de duivel gezegd heeft, maar niemand zal vragen op welke manier het geschieden zal. Dan men kan geen oorzaak van goddelijk werk verhalen omdat van aanvang af de heer de mensen in onuitsprekelijke wijze geschapen heeft en zo zullen we geloven dat hij de mens opnieuw zal scheppen en de oude mensen weer terug brengen kan. Maar de ongelovige schreien en spreken hoe mag dat vervuilde vlees zo het opgelost of in poeder en as veranderd of in de diepte van de zee gezonden en in waterbronnen verstrooid wordt weer terug verzameld en weer in een tegenwoordig lijf gezet worden en uit de vorige ziel van de mens werken, dat willen we uit de reden van Paulus verantwoorden. Die spreekt; u onwijze wat u zaait dat wordt niet levend en sterft dan tevoren en wat u zaait dat is kunstig maar u zaait maar een blote koren van tarwe of een ander zaad, maar God geeft u een lijf als hij wil en wat u nu in het zaad die u in het aardrijk werpt alle jaren geschieden ziet gelooft u dan in een vlees dat uit gebod van God in het aardrijk gezaaid wordt niet kunstig is, wat bent u een zwakke achter het goddelijke geweld en macht dat u niet gelooft dat het verstrooide poeder van elk vlees in zijn stand tezamen brengen en weer terug maken kan. Maar nu zo de dodelijke menselijke zinnelijkheid de metaal aderen in die diepte van het aardrijk verzonken opgraaft en in de vorm van het aardrijk alle metalen herkent en elk metaal van de anderen af te zonderen weet wie wil dan niet geloven dat de goddelijke kracht elk verstrooid lijf zich weer vinden en onderscheiden kan. Zulks is ook uit natuurlijke oorzaken te begrijpen dan zo iemand vele zaden in zijn hand vermengd heeft en ze tezamen of apart in het aardrijk zaait en waar dat zaadkoren geworpen wordt zo brengt het op de behoorlijke tijd naar de vorm van zijn natuur en vrucht weer terug de stand en wezen van zijn gestalte en lijf. Alzo wordt ook het lijf en substantie van elk vlees naar Gods wil in het eerste van hem zijn waarvan het vernuft onsterfelijk is en weer in de gestalte die de dood opgelost heeft verzameld en verenigd worden en als dan elk vlees met zijn ziel weer vanwege verdienste bekroond is of om beschuldiging gepijnigd, maar die zullen niet weer geboren of opstaan en daarom met lijf bekleed en het vorige leven en alle geschiedenis gedachtig zijn en het hemelse goed met onuitsprekelijke aanlokking de tegenwoordige God van verdelging van alle kwaad en onheil in het eeuwige leven dank zeggen. Deze dingen zijn (zoals de profeten zeggen) alle kunstig en daarom hier de getuigenis te zetten niet nodig want de maat van het boek kan dat niet omvatten, welke….[17]

Kolophon.

Hie ist entlich beschlossen das buch der Cronicken und gedechtnus wirdigern geschihten von anbegynn d werlt bis auf dise unszere zeit von hohgelerten mannen in latein mit groszem fleisz und rechtfertigung versammelt, und durch Georgium alten deszmals losungschreiber zu Nrmberg ausz denselben latein zu zeiten von maynung zu maynung unnd beyweylen (nit on ursacht) auszugs weise in diss tetsch gebracht, unnd darnach durch den erbern unnd achtpern Anthonien koberger daselbst zu Nrmberg gedruckt, auf anregung und begern der erbern und weysen Sebalden schreyers und Sebastian kamermaisters burgere daselbst, und auch mitanhangung Michael wolgemtz unnd Wilhelm pleyden wurffs maler daselbst auch mitburger die diss werck mit figuren wercklich geziert haben. Volbracht amm xxiii, tag des monats Decembris Nach der gepurt Cristi unszers haylands Mcccc xciii, iar. ( 1493)

Colofon.

Hierin is eindelijk besloten het boek der kronieken en gedachtenis waardige geschiedenis van het begin der wereld tot op onze tijd van zeer geleerde mannen in Latijn met grote vlijt en rechtvaardiging verzameld en door Georgius de oude toen hof schrijver van Nürnberg uit hetzelfde Latijn soms van mening tot mening en soms (niet zonder oorzaak) op een ander wijze in dit Duits gebracht en daarna door de eerbare en begaafde wijze Sebalden schrijver en Sebastian kamermeester van de burgers daar en ook met medewerking van Michael vol goede moed en Wilhelm bij de werf schilder daar en ook medeburger die dit werk met figuren opmerkelijk versierd heeft. Volbracht op de 23^ste op de dag van de maand december na de geboorte van Christus onze heiland in het jaar 1493.