De wonderlijcke historie van de Noordersche landen

Uit: https://www.dbnl.org/tekst/groo126wond01_01/

Door: Nico Koomen.

Privilegie en voorbericht slaan we over. Ook de namen van veel plaatsen zijn onzeker.

[1r] Het eerste boeck van Olaus de groote vvt Gotlant Aertsbisscop van Vpsalen, int corte begrepen, inde welcke beschreuen worden, de nature, seden, ende manieren van oorloghen vanden Noorderschen natien, ende volcken.

Vande gheleghentheyt vanden lande van Biarmen.

ONder den landen Noordtwaerts, gheleghen is een lantschap, datmen heet Biarmen dwelcks zenith is den Noorderschen Pole, ende sijnen Orizont is den circkel equinoctial, dewelcke is deelende den Zodiack in twee ghelijcke deelen, makende den dach ende den nacht elck een half iaer lanck gheduerende, soo dat int selue landt, tganssche iaer anders niet dan eenen natuerelijcken dach en is. Dit landt van Biarmen, alsoo ons Saxo Silandricus beschrijft, wordt ghedeelt in twee deelen: het een deel wordt ghenaemt Biarmen op dese sijde vanden gheberchten, ende het ander deel Biarmen ouer tgheberchte. Int landt dat gheleghen is op dese sijde, staen hooghe berghen die altijts bedect sijn met sneeu, dwelcke nochtans vander hitte der Sonnen nimmermeer en smelt, soo datse gheen schaede oft letsel by en brencht. Tusschen dese berghen ligghen veel groote wijde ende dicke bosschen, inde welcke gheen weghen oft passagien en ligghen die bekent sijn, ende oock veel lustighe bemden, met een groot ghetal van veelderande wilde beesten die op ander plaetsen niet bekent oft te vinden en sijn. Bouen desen soo sijnder oock veel riuieren oft beken, de welcke loopen al ruysschende ende schuymende, duert ghemoet dattet water vindt teghen die steen rootsen, die [1v] inde selue beken staende ende ghelegen sijn. Int landt van Biarmen ouer tgheberchte, woont een seltsaem ende wonderlijck volck, maer luttel menschen vindt men diet auentueren willen al daer te reysen, om die ongheraekelijcke weghen ende sorghelijcke passagien die daer ligghen, soo datter nauwe yemant is die de reyse aenveerden wilt. Vvant het meestendeel vanden weghen is seer diepe van sneeu, ende het isser seer periculues ouer de sneeu te passeren. Maer die in dat landt willen trecken, die moeten ghebruycken tamme herten, die gheleert sijn in sleden te loopen (diemen daer vindet in alsoo groote menichte alsmen esels in Italien doet) die welcke loopende met een onghelooflelijcke snelheyt, voeren ende trecken die sleden ouer die hooghe vervroesen sneeuberghen. Die voornoemde Saxo die beschrift ons, hoe dat in dat lant ouer tgheberchte woonachtich was, inde bosschagien eenen Satyrus die wter maten rijcke was, Memmingus ghenaemt, die welcke by hem een seer grooten schat hadde vergadert. Twelcke vernemende Hotherus die Coninck van Sweden, dede inspannen sijn tamme herten, ende reysde alsoo ouer die hooghe sneeuberghen totter plaetsen daer die voorseyde Satyrus woonachtich was, ende beroefde hem van sijnen grooten rijcdom die hy vergadert hadde, dwelcke hy mede in Sweden brochte, wesende daer duere seer machtich ende rijcke. Gheen van dese twee contreyen worden ghebauwet oft besaeyt, nochtans soo ligghender veel schoone ende lustighe velden ende valleyen, dwelcke waert datmense ackerde ende besayde, souden seer veel goede vruchten moeghen voortbringhen. Maer duer die groote menichte vanden visschen die daer gheuanghen werden, ende oock die oueruloedicheyt vanden wilde beesten die sy daer hebben om by te leuen, soo en passen sy niet veel opt graen, ende maken luttel wercks vant broot. Tvolck van desen lande alst ter oorloghen gaet, soo ghebruycket [2r] meestendeel cunsten, in steede van wapenen, ende met seker besweeringhe oft toouerye, soo doen sy comen een onweder, hoe claer ende suyuer dat die locht oock wesen mach, ende maekent reghende, al oft men twater met akers wter locht gote. Dat volck van Biarmen ende die Moscouiten sijn aenbidders der afgoden, ghelijck die Scythen sijn, ende sijn veruaeren meesters in alle manieren van tooueryen: want sy weten een mensche te betooueren, sy metten ghesichte, oft duer woorden, oft andersins: dat hy gheheel ende al buyten sijn weten ende verstant is, wesende ghelijck een wtsinnich mensche. Iae dat meer is, sy doen dickwils duer haerlieden duyuelsche toouerije, dat een mensche gaet al quelende ende allencskens wtdrooghende tot dat hy doot is.

Vande gheleghentheyt van Finlandt.

Finlandt in een lantschap Noortwaerts gheleghen ende is een deel van Noortweghen, dwelcke soo groote wyde ende lengde is begrypende, dattet in voorleden tijden pleecht te wesen een Conincks rijcke op hem seluen. Dit landt wordt ghebauwet ende besaeyt, nochtans is een vanden coudsten landen die inde werelt sijn: ende wordt bewoont van seer cloecke ende vrome mannen, die tot andern tijden haerlieder vianden vromelijck pleghen te wederstaen, ende haerlieder landt te beschermen, ende vromelijck te bewaeren teghen den aenstoot en oploop van haerlieder vianden. In Finlandt soo is die locht seer coudt, alst oock is in anderen landen daer ontrent gheleghen sijnde: maer sy isser seer suyuer ende claer, ende seer selden reghenet daer inde somer, soo dat daer is een seer ghesonde locht voor tsmenschen lichaeme. Vvant die locht isser soo ghetempert datmen die visch, die alleenlijck inde sonne is ghedroocht, daer bewaeren ende houden mach [2v] sonder souten, al waert x. iaer lanck sonder bederuen oft rotten. Vanden xxv. dach van Meerte totten achtsten dach van September, soo ist daer eenpaerlijck dach, sonder eenighe duysterheyt van auentstonden te hebben: ende vanden vierden dach van Meye totten eersten dach van Oogst, soo en gaet die Sonne daer niet onder, maer wordt altijts ghesien bouen der eerden. Het Noordt eynde van Finlandt is gheleghen wel drye hondert vijftich Gotsche mijlen vant Suydt eynde van Gotlandt, al waer te seker plaetsen (als te Lincopen ende Scaren) die Sonne wesende int beghintsel van Cancer, men soude mueghen ter rechter middernacht lesen oft schrijuen, sonder eenich licht, de minste lettere diemen vinden mach, oft oock sien alderhande ghelt te ontfanghen ende tellen. Tot welcker plaetsen, ende oock ander daer ontrent gheleghen, al daer die Noorderschen Polen bouen den Orizon, verheuen staet lx. graden, soo en sietmen van het eerste van Meye tot int beghintsel van Oogst gheenderhande sterren inden hemel, dan alleene die mane: Die welcke vol wesende ghesien wordt, als een brandende doorenhaeghe, drayende ontrent het vlacke vander eerden, waer af die vanden lande veruaert ende seere verwondert sijn.

Vande gheleghentheyt van Scricfinlant.

Scricfinlandt is een lantschap ligghende tusschen Biarmen ende Finlandt, streckende met eenen hoeck Suytwaerts tot aen de see van Bothnien. Ende wort meestendeel gheheeten de steyrt, om dat die lieden vande lande ghebruycken seker lange effen houten, die voor crom sijn ghelijck eenen boghe, dwelcke zij binden onder aen tplatte vande voeten, ende loopen daer mede als sy willen ouer die hooge sneeuberghen, opwaerts ende nederwaerts, lancks ende [3r] dweers, al daer hemlieden belieft, haer seluen voerende ende regeerende, met eenen stock die sy inde handt hauden: maer het een hout moet eenen voet langher wesen dan het ander, ende dat naer proportie vander lenghde van man oft vrouwe: te weten, is een man oft vrouwe lanck acht voeten, soo moet het een houdt wesen effen lanck acht voeten, ende het ander neghen. Ten anderen soo becleeden sy dese houten van onder met een dun velleken van een Rangyfer calf welcke sijn beesten van haere ende forme ghelijck herten, maer sy sijn veel hogher ende grooter van lichame. Dat sy dese houters van onder aldus becleeden met dese dunne vellekens, dat gheschiet wt diuersche oorsaken: ten eersten om dat sy te ghemackelijcker ende te glatter hem seluen souden mueghen voeren ouer die hooghe sneeuberghen: Ten anderen om haer seluen te lichtelijcker ende beter te keeren ende wenden, als sy comen ontrent het hanghen vanden berghen ende steenrootsen: ten derden om dat sy niet int opwaerts loopen vanden berghen van bouen af vallen, oft te rugghe achterwaerts af schieten en souden: want die haeren die noch aen die vellekens sijn, rechten hen op ghelijck borstels van een echel, ende steken inde sneeu ghelijck oft houte priemen waren, ende duer een wonderlijcke [[3v] cracht der natueren, soo houden sy teghen, datmen niet achter ouer vallen en mach. Daeromme als sy gheleert sijn ende ghewoont met sulcken instrumenten te loopen, soo en isser gheenen berch soo hooge, oft steenrotse soo steyl, oft dal soo diepe, principalijck inde winter, sy en gheraken daer lichtelijck op ende af, ende loopen waer dat hen belieft. Maer inde Somer soo vallet henlieden wat lastiger, doer dien dat de sneeu wat saechter gheworden sijn vande warmte der sonnen, terstont wat wijckt int aendrucken vanden houten die onder aen die voeten vast ghemaect sijn. Niet te min daer is gheenen berch soo hooghe noch soo steyl, sy en gheraeckender bouen op met practijcke van loose omweghen ende cromme ommeloopen diese ghebruycken. Want int scheeden vander valleyen, soo en loopense niet terstont strackx opwaerts, om bouen opden top vanden berch te gheraecken, maer loopen drayende rents omme den voet vanden berghe, continuerende tselue tot dat sy sijn opt opperste vanden berghe oft steenrootse, oft daer sy begheeren te wesen: het welcke sy seer ghewonelijck sijn van doene, oft als sy ter iacht loopen daer sy seer curieus af sijn, ende groote ghenoechte in hebben: oft altemets oock dat sy wt ghenoechten om rasch loopen, ghelijck die ghene die ter baren loopen, niet soekende dan den prijste hebben van rasch te loopen.

Vanden ghewelt ende groote cracht vanden Noortwesten windt.

In ijslant (twelcke een lant is gheleghen vast aen die veruroesen see, onder die subiectie vanden Coninck van Noorweghen) is een hauen vander see, gheheeten in haerlieder ghemeyne taele westrabord, al waer opt platte landt ende velden gheleghen ontrent den oeuer vander see, die windt Circius oft Noortwesten windt, soo gheweldich waeiet ende blasende is, dat hy die ghewapende mannen die daer ontrent ouer en [4r] weder rijden, vanden peerde neder worpt ter eerden, soo lichtelijck al oft een bout vlas opt stoppelen waren. Tselue gheschiet oock den ghenen die passeren doert landt vanden Portucriptiken (dat is te segghen vanden lieden die inde hollen vanden steenrootsen ende cauernen woonende sijn) ende dat principalijck in dien tijt vande winter, als die Sonne haeren loop heeft int teecken van Capricornus, tot welcke tijden die winden daer soo gheweldich oft stormachtich niet en sijn op see. Bouen desen, daer sijn oock in ierlandt te veel plaetsen, berghen die niet te seer hooghe en sijn, ouer dewelcke ist datter yemant passeren wilt, als desen Noortwesten windt wayende is, die en sal niet alleene wesen in perijckel van ter neder te vallen, oft vanden berghen af te rollen, maer oock van tleuen daer te laten ende te versticken inde diepten ende holen vanden berghen. Ten anderen wat een vreesselijcke ende schadelijcke winden datter wayen int west quartier van Noortweghen ontrent die waeter canten, is den inwoonders vanden lande ende oock den vremdelinghen die haeren handel daer hebben ende daer verkeeren seer wel kennelijck. Want duert groot ghewelt ende cracht van dese winden, soo en can daer boom oft struyck ghewassen noch voortcomen. Daeromme soo ghebruycken die vanden lande groote vischbeenen in stede van hout om vier te maken, daer sy by warmen ende oock haerlieden spijse mede coken. Desghelijcks hoe gheweldich ende schaedelijc dat desen wint is, ontrent den oeuer vander see int west quartier van den lande van Bothnien, dat worden die lieden die daer ontrent woonachtich sijn, tot haerlieder grooter schaeden seer dickwils wel ghewaer. Want met sijnder grooter cracht soo voert hy weech gheheele daeken vanden huysen, dewelcke hy verstroyet ouer al wijdt ende breet, die selue destruerende ende te niete brenghende. [4v]

Vanden ghewelde ende cracht vande Noorde winden.

Gheen mensche ter werelt, die eenichsins ondersoecket oft gheleert heeft die secreten vander natueren, en isser soo slecht oft bot, die niet en weet, hoe vreesselijc, geweldich ende periculues dat die stormen ende ongheweeren sijn inde Noordersche landen aenghesien dat daer ghemeenelijck seer veel oorsaken gheuonden worden, ende datter nimmermeer stoffe oft materie ghebreck en is, om die selue te doen op rysen ende verwecken. Daeromme die winden sijnder dickwils soo gheweldichk dat sy het water van onder die schepen wech nemen houdende die schepen hanghende inde locht, seer hooghe ende verre wten water op gheheuen. Desghelijcks soo nemen sy oock vander eerden steenen ende ander ghedierte dat sy ghemoeten, ende voerent inde locht een deel weechs, eer datse die selue weder ter eerden neder laten vallen. Ende en voeren oft en nemen niet alleene op steenen ende beesten, maer oock loode daeken van kercken ende ander diuersche huysen, iae dat meer is, seer groote stercke balcken daer die daeken op rustende sijn, voeren sy oock mede op inde locht, ende met hulpe van eenen anderen stercken windt, die daer toe compt, soo draeghen sy die selue seer verre van daer, eer datse weder neder ter eerden comen. Daer gheschiet oock seer dickwils datten windt muelens met muelen steenen, ende al dat op die muelen is, vande draeyende winden op ghenomen worden ende soo wecch gheuoert duer die locht, die welcke een verre strecke van daer wederom neder ghestelt worden, sonder dat die lieden die op de muelens sijn eenich letsel oft noot vanden lijfue daer af en hebben: iae dat noch meer is den storm ende het ongheweerder isser somtijts soo groot ende gheweldich vanden drayende winden, dwelcke dorpen, sloten ende steden beuanghende [5r] sijn, soo dat sy (als voor gheseyt is) die daeken vanden huysen wech draghende, seer wijdt ende breet lancks den velden ouer al verstroyen. Die winden waeyen daer inde somer wt den westen ende Noorden soo sterck ende soo gheweldich, datter steenen alsoo groot als men inde handt soude mueghen houden, vander eerden op ghenomen worden, die op eenen hoop worden vanden windt vergaedert, ghelijck oft sant ware: soo dat sy altemet die menschen daer mede wapenen ende cleederen vanden lijfue afruckende sijn, oft somtijts een man met ghewelt vanden peerde om leech worpen. Iae dat meer is, soo ghebuert somwijlen te Dichien int Coninckrijcke van Noorweghen, dat wt die plaetsen ende huysen vande rijcke visschers, den visch die inde Sonne ende locht aen langhe pertsen ende stocken te drooghen ghehanghen wort, met ghewelt vanden drayende winden met grooter menichte wech gheuoert wordt, al oft lichte barders waren, ende wordt alsoo gheworpen inde huysen vanden aerme lieden, dwelcke tselue ontfanghen, als een gaue haer van Godt ghesonden.

Vanden donder, blicksem ende weerlichten die men siet gheschieden inde Noordersche landen, ende vande diuersche operatien, ende effecten van dien.

Den donder, blicksem ende weerlichten sijn seer te vreesen inde Noordersche landen, principalijck inden landen die teghen Zuyde ouer staen, om die groote cracht ende operatien die sy daer ghebruyckende sijn. Men siet seer dickwils gheschieden Noortwaerts, dattet in September, die locht wesende seer suyuer ende claer, gheheele nachten ouer, eenparich blixsemt sonder ophouden, dewelcken blixsem meer veruaerende is, dan lettende den ghenen diet aensien. Maer den blixsen ende het weerlichten dat metten donder [5v] wter natueren vanden doncker wolcken ghegenereert wordt ende voort comt, is den menschen ende anderen dinghen daer groote schaede ende letsel aendoende. Want veel menschen ende beesten die op hooghe plaetsen daer woonachtich sijn, worden vanden donder ende blixsem ter doot ghebrocht, ende oock hooghe toorens ende huysen die met harten pecke besmeert sijn (welcke niet seer te verwonderen en is) met een vier dat onblusselijck is, worden te niete ghebrocht ende te puluer verbrant Desghelijcks die hooghe boomen worden daer van bouen tot beneden gheschuert in twee stucken vanden donder, oft worden duer een dweerse afbijtinghe in stucken ter neder ghesleghen.

Vande scherpe ende bijtende coude.

Die groote cracht ende scherpheyt vande vorst oft coude die daer is inde Noordersche landen, als wesende in haer eyghen huys ende heerlijckheyt, is beter te betooghen met veel redenen duert gheuoelen, dan met veel ghetuyghen oft schrijuen vanden Autuers. Want men siet datter groote menichte vanden ghedierten, die veel honder milen van daer woonen, worden beuende duert gheuoelen vande scherpe ende bijtende coude, diet lichaem ende alle die leden terstont is soo benauwende, datse staen en scudden ende rijderen vande coude die sy allenskens worden gheuoelende: wat en soude dan die coude daer niet doen, daer sy alle haer cracht ende ghewelt ghebruykende is, woonende ende dominerende, wt beuel ende duer tghebot der natueren? Vanden welcken saeken ick meyne dat ick hier ende in veel ander naeruolghende capitulen beter bescheet sal moeghen schrijuen, ick die daer gheboren ben ende verkeert hebbe (iae tot ontrent daer den Noorden Pole verheuen staet bouen den Orizont lxxxvj. graden) dan sommighe ander die van hooren segghen, wt onseker opinien schrijuende sijn, ende veel claerder betooghen [6r] hoe crachtich ende scherp bijtende dat die vorst oft coude daer mach wesen: dewelcke allenskens van daer, die gheheele werelt ouer ghespreyt wordt, ghelijck die radien oft linien die wt een centre ghetrocken worden rontomme inden circkel, als alle nacien van volcke die de coude gheuoelende sijn, daer af goede ghetuyghenisse moeghen gheuen.

Vandem rijm ende sneeu.

Inde Noordersche landen valt den rijm ende sneeu altemets soo oueruloedelijck, ende het stormter soo vreeselijck, ende den mist valt daer soo dicke, dat de locht gheheel ende al soo verduystert is, dat de reysende lieden die ouer wech gaen, malcanderen te ghemoete comende niet en kennen oft en sien hoe naer dat sy deen den anderen sijn, noch weten oft vrinden oft vijanden sijn, maer loopen teghen malcanderen eer dat sy deen den ander ghewaer worden. Het welcke een oorsaecke is van veelderande moite ende perijckel, midts dat ouer beyde sijden vanden weghen plaetsen syn, daer men lichtelijck van bouen af tumelen soude, of groote ende hooghe sneeu hoopen die daer soo vast ende hooghe opghehoopt ligghen, dat die ghene die daer gheladen comen met eenighe packen, ter eender noch ter ander sijden nauwe daer duer en cunnen geraeken. Niet te min ghemerckt dat men hen qualijck soude mueghen wachten van te vallen van bouen af, om staen vande beesten soo helpense malcander seer nerstelijck die sneeu hoopen in stucken te breken ende weluen oft keeren daer ouer haerlieder waghens, om te beter met haerlieder beesten daer ouer te passeren, ende alsoo de begonste reysen te mueghen volbringhen. Het welcke sy doen met sulcker nersticheyt ende haeste, al oft achter brant waere: oft dat sy om eenich ander seer groot perijkel te ontgaen daer toe ghedwonghen waren: ende haesten hemlieden [6v] dus seere, wt vreese dat de weghen ende bosschen midts haerlieden langhe draelen, souden mueghen duert haestich vallen vanden rijm ende sneeu veruult worden ende bedeckt: soo dat sy daer duer seer qualijck souden mueghen weten te onderscheyden den wech, wt den velden, ende alsoo ten eynde gheraken op eenen verdoolden wech. Maer aengaende de reysen die opt ijs gheschieden, daer is seer luttel perijkels oft gheen met allen inne gheleghen, om dat die weghen ouer al seer effen ende bloot ligghen, anders niet dan dat sy hen wachten moeten voor die schueren oft spleten die int ijs sijn, het welcke seer goet om doen is, ghemerckt dat ouer al aen de canten vanden schueren teeckenen ghestelt sijn. Welcke sijn oft ghebroken stucken vanden ijse die aende canten ghebleuen sijn, oft groene tacken van abeel boomen oft geneuer boomen die int ijs ouer eynde veruroosen staen, soo datmense dan verre sien mach: die welcke daer ghehouden worden staende lancks de canten vanden ghebroken ijs by goeder ordinancie en thoe veel mijlen verre, duer vliticheyt ende oock met cost vanden visschers seer ghetrouwelijck, om dat den reysende man niet en soude gheraken wten weghe te gaen oft te verdolen. Maer het meeste letsel dat de reysende lieden daer hebben dat is inde bosschen, als sy malcanderen te ghemoete comen, duert breken ende roeren vanden boomen. Vvant die boomen, sonderlinghe die popelieren ghelaeden sijnde metten sneeu, staen ghespannen ende neder gheboghen ghelijck eenen ghespannen boghe duer tgroot ghewichte vanden sneeu: van die welcke, hoe luttel datse gheroert worden, valt soo grooten hoop sneeus op die ghene die daer ontrent passeren, dattet henlieden seer lettet ende verachtert: iae ende dat meer is, soo ligghen de boomen cruys wijs ouer malcander somtijts gheuallen, oft die tacken die afghebroken sijn duert swaer ghewichte vanden sneeu, dat den wech niet te passeren en [7r] is, ten sy dat die ghene die lancks dien wech gaen met bijlen, die sy daer toe mede draghende sijn, die tacken in stucken houwende den wech wederomme ganckbaer maeken, ghelijck ick wel versekeren mach, dat my ende mijn gheselschap dickwils ghebuert is.

Vande diuersche ende vremde ghedaenten vanden sneeu ende glasen.

In dese voorseyde landen, soo worden tusschen dach ende nacht meer dan xv. oft xx. derande verscheyden ghedaenten van sneeu gheuonden. Niet min vremdicheyts en worter oock ghesien inde glase vensters, die daer inde drooghe stouen ghemaeckt sijn, om die coude wt te sluyten. Want van datmen die stoouen beghint te heeten teghen die groote coude ende vorst, ende dat die glasen die waermte gheuoelen, soo sietmen dat die glasen duer een wonderlijcke cunste der naturen, vande coude die van buyten daer aen comende is, met diuersche manieren van schilderyen ende figuren soo beschildert ende verciert worden, dat die excellentste constenaers diemen ter werelt mach vinden, eer souden verwondert wesen vande groote excellente ende wtnemende conste der naturen, dan dat sy tselue souden naer connen maken. Nochtans soo heeftmen daer wel cloecke gheesten gheuonden, die duer grooten arbeyt ende subtijl verstant veel van desen dinghen naer ghemaeck hebben, tot een fraeyheyt ende vercieringhe vanden huysen, die in ander landen nauwe noch doer bidden ende smeeken, noch om gheen ghelt en souden te coopen wesen oft te vercryghen. Waer doer dat comen is, datmen in die landen, seer veel silueren vaten ende schalen, die naer dese patroonen seer constich ghewrocht waeren, tot anderen tijden heeft gheuonden. Desghelijcx oock soo heeft men daer gheuonden veelderande schoone ende costelijcke wercken, soo wel op wullen als op lijnen lakenen ghemaeckt, [7v] ende oock wunderlijke ende fraye schilderijen, ghelijck wy breeder sullen hier naer verhalen als wy vande schilderije ende gheweuen wercke sullen schrijuen.

Vanden sloten ende blockhuysen van sneeu ghemaeckt, ende hoe datse vanden ionghers bestormt ende ghewonnen worden.

Die lieden ende inwoenders vanden Noorderschen landen houden voor een maniere, wt een voorsichtighe cloeckheyt, dat sy iaerlijcx haerlieder iongers verwecken ende oeffenen met diuersche oeffeninge ende manieren van vechten, ende cunsten om steden ende sloten te bestormen, ende sonderlinge duert welcke die ionghers leeren moeghen den crijchandel niet alleene sonder bloetstortinghe, dootslaghen oft oock eenich perijkel vanden lijfue, maer oock het selue wt ghenoechte bestaen mueghen ende malcanderen beuechten: ende daeromme soo vergaederen die ionghers jaerlijcx met groote hoopen by een inde winter alsoo langhe als die sneeu is gheduerende, daer toe vanden ouders verwect sijnde op eenige hooge plaetsen, al waer dat sy tsamen bringhen, een yeghellick om meest groote hoopen van sneeu, waer af datse principallick sondaechs ende shelichdaechs seer nerstelijk maken casteelen ende bollewercken met vensteren ende biegaten ghelijck die sloten ende bollewercken ghemaeckt worden. Dewelcke sy eenpaerlijck nat maken met water, om dat de sneeu alsoo metten water wel vast in een gedronghen wesende, duer die coude ende vorst soude moeghen te harder ende te stercker worden. Duert welcken nat maken de sneeu altemets soo hart ende vast verurosen wort ende soo sterck, datse niet alleene en soude moeghen verdraghen, ghemeyne slaghen met stocken oft dierghelilcken, maer oock indien dat van noode ware, metalen clooten, ende staen teghen tghewelt vanden oorloechs instrumenten daermen hier voortijts die mueren vanden steden mede pleecht te vellen ende om leech te worpen. Nu naer dat alle saken soo bereet sijn, soo deelen henlieden [8r] die ionghers in diuersche verscheyden benden ende hoopen, waer af het een deel hem is stellende binnen besluyt vanden voorseyde blockhuysen om die teghen die vianden te houden te beschermen ende te bewaren: ende het ander deel dat blijft buyten om het blochuys te bestormen ende inne te nemen. Daer en sijn oock in dese witte leghers soo wel buyten als binnen gheen swarte oft tanneyte vaendelen ghebreck, oft groene tacken ende meyen van geneuer boomen, onder dewelcke eenen lustighen ende ghenoechelijcken strijdt begost wordt, niet om eenich ghelt oft goete vercrijghen, maer alleene om prijs ende eere daer duer te behalen. In dewelcken strijt ouer beyde sijden niet anders ghebruyckt en wort dan sneeuballen die sy metten handen naer malcanderen worpende sijn. Want daer wort scherpelijc gheboden op de pene van naect in cout water ghesteken te worden, dat niemant hem en veruoordere in aldusdanighen sneeuballen daer hy mede wilt worpen te voederen, steenen, ijser, hout oft stucken van ijse. Ten anderen ter wijlen dat die van buyten aldus sterckelijck tblockhuys sijn bestormende, soo sijnder ooc sommige van henlieden, die ghelijck conijnen het fondament van den blockhuysen onder duerboorden, ende soo daer in comen om datse die ghene diet blockhuys van

binnen staen en beschermen souden moeghen, veriaeghen wt haerlieder plaetsen. Maer van dat die van buyten binnen sijn gheraeckt, soo en vertoeuen sy niet langhe sy en rechten teghen malcander met goede vuysten ende dat soo lange tot dat de vaendelen van die van binnen ghenomen sijn ende die nederlage hebben verwonnen sijn, ende als dan houden sy op van vechten hopende ter naster reysen als sy weder vergaderen sullen by een om stormen dat sy haerlieder schade verhalen sullen, ende haer wterste beste doen om de plaetse soo verre alst henlieder moegelijc is, weder met stormen in te nemen. Voorwaer dese stormen ende strijden worden met sulker nersticheyt gedaen, ende en gaen anders niet te werke dan ofter huys ende hof, ende het weluaren vanden [8v] lande aen gheleghen waere, sulcken aerbeyt ende moite doen sy in dese spelen. Ten anderen oft gheuiele datter yemant ware die wt vreese wech liepe wt een gheuechte, datse dan ghecreghen worden, soo steeckense die den hals vol sneeu tot opden rugghe toe, ende geuense daer en bouen veel quade ende straffe woorden, ende bespottense, ende alsoo ghestraft wesende soo laten sy die loopen, om dat sy op een ander tijt als sy weder te strijde comen te vaster souden blijuen staen, ende die legher te vromer ende stercker souden beschermen. Andere die droppense allenskens van dat coudt ende half veruroosen water alst seer afgrijsselijcken coudt is tusschen hals ende hooft, ende straffen die alsoo, ghelijck wy breeder sullen verclaeren daer wy schrijuen sullen vande correctien diemen ten ijse is ghebruyckende. Twelcke al tsamen wt ghenoechten gheschiet ende ghedaen wordt, om dat die plompe ende rebelle ionghers souden ghecastijt worden, met een saechte maniere van correctien ende pijne.

Hoe datmen ten ijse loopet metten peerden ende vande prijsen die daer mede sijn te winnen.

Die oude Gotten hadden voortijts voor een maniere, dat sy inde winter int eynde van December als [9r] alle staende wateren, riuieren ende aerde wel stijf ende hart toegheuroosen waren, in alle landen ende prouincien by een lieten vergaderen alle die beste ende schoonste peerden die sy hadden, om daer mede spelen te maken ende openbaerlijck daer mede opt ijs te loopen, om prijs daer mede te winnen: ende aengaende die spelen die wt ghenoechten ghedaen werden, soo quamen by een in elcker prouincien den xxvj. dach van December een seer groote meninchte vanden ingheseten vanden lande, ende vergaderden ten ijse op die riuieren oft staende wateren die seer stijf ende hart toe gheuroosen waren, blinkende ghelijck eenen spieghel, seer wel ghemonteert sijnde ende voorsien van stercke ende snelle peerden, in verscheyden benden ghedeelt, een yeghelijck goede hope ende moet hebbende om eere te behaelen ende den prijs te winnen van seerst te loopen, die daer toe ghestelt was. Die langde vander plaetsen daer men het loopspel houdende was, die was ontrent een iiij. oft vj. Italiaensche mijlen verre. Maer den prijs die daer mede was te winnen, waren en thoe vele maten saey coorne ende meydobe cleederen, ende daer toe het peert dat totter ghestelder maten toe niet loopen en conste, twelcke toe behoorde den ghenen die den prijs ghewonnen hadden. Dese ghenoechelijcke loopspelen die men inde Noordersche landen is ghewoone te doene en worden nerghers soo seer ghebruyckt als in Oostgodtlant ende in weestgodtlant. Want het landt is vol vruchtbarighe ende vette weyden, ende al waer een wter maten goet ende natuerlijck gars is wassende voor die peerden, daer men seer veel duysent peerden soude moeghen in houden gaende, niet alleene op een weyde, maer op groote wyde ende verscheyden velden die daer seer wijdt ende breet van malcanderen gheleghen sijn. [9v]

Hoe dat die lieden ten ijse loopen om prijs te winnen.

Inde figuere die ghestet is aen tvoorgaende Capittele, worden ghesien tweederande manieren vande welcke, die ten ijse loopende sijn om met seerst te loopen den prijs die daer toe gestelt is te winnen. Deerste dat sijn die wilde lappen, die met cromme houten oft langhe platte stocken die sy onder aen die voeten vast ghemaeckt hebben seere snel loopende sijn ouer die sneeuberghen ende dal op ende neder lancks ende dweers alsoo sy willen, ende dat seer veerdich, het sy int vechten, oft int iaeghen vande wilde beesten (daer mede dat sy den cost winnen ende rijcke door worden) oft oock dat het sy om eere te behaelen ende prijs te winnen met seerst te loopen. Maer bouen alle ander soo sijn die van Scrickfindlandt die cloeckste in dese maniere van loopen. Ende het is ghenoech dat ick hier segghe, dat dit volck soo behendich ende veerdich is int dit rasch loopen, ouer die hooghe sneeuberghen oft oock om prijs te winnen, dat nauwe yemandt van alle die andere natien van volcke huerlieder volghen, oft achterhaelen soude moeghen, opt effen ende plat ijs, daer sy nochtans stuenennende sijn op effender ende veel corter instrumenten dan die ander. Iae dat meer is, men seyt dat die ghene die aldus ouer die sneeu loopen, oft om prijs ten ijse totter ghestelder maten toe loopende sijn, datse die wilde beesten die sy int ghemoet vinden met pijlen dootschiedende sijn. Maer die ten ijse loopende sijn, al ist dat sy hem soo wel te weten te regheeren dat sy sonder eenighe sorghe sijn van hemlieden te quetsen oft seer te doene, soo en sijn zy nochtans niet vrye, noch versekert vande [10r] clouen ende scheuren die onder die sneeu bedeckt ligghen, ghelijck wy naermaels breeder verhaelen sullen als wy beschrijuen sullen die manieren van orloghen die men daer ten ijse is ghebruyckende. Die ander soorte van volcke, dat sijn die ghene die onder aen die voeten vast ghemaeckt hebben gheslepen ijsers wesende eenen voet lanck, oft effen herts beenen oft osse schenen, dewelcke een natuerlijcke glatticheyt hebben vande vetticheyt die daer in is, met dewelcke sy alleene op glatte ijs wonderlijcke rasch loopende sijn, continuerende huerlieder loop alsoo verre alst ijs effen ende onghebroken is. Dese maniere van volcke wordt ouer al ghenoch gheuonden, dewelcke seere lustich loopende sijn opt ijs den prijs die daer toe ghestelt is, te moeghen winnen: Wesende die langhde vanden loope ghestelt van beyde sijden, op die vast toegheuroosen waeteren blinckende soo claer als eenen spieghel, ontrent een acht oft twelfue Italiaensche mijlen, oft oock wat min altemets. De prijs die met rascht loopen is te winnen, dat sijn siluere lepels, coper vaten, sweerden, nieuwe cleederen, ende ionghe peerden. Maer ghemeynlijck soo winnen den prijs van loopen bouen alle andere, die onder aende voeten vast ghemaeckt hebben herts schenen die breet ende effen sijn gheschaeft ende ghesmeert met vercken smeer: want die beenen die alsoo ghesmeert sijn, die en moeghen int loopen niet gheledt worden oft verachtert, vanden verurosen druppels die door die gaten ende spleten vanden ijse, door die groote coude ende vorst oprijsende ende doordringhende sijn bouen opt ijs, ghelijck wel ijser mach worden hoe seere oock dat gheslepen oft ghesmout is. Maer gheen smeer en isser nutter oft bequaemer om alsulcke ijsers mede te smouten dan van herten oft van ossen beenen, die een natuerlijcke glatticheyt in hen hebben. Ende alsoo gheschieden dese loopspelen ten ijse, maer alder meest ende sonder perijkel alst ijs blinckende ende claer is een twee oft drye vingheren dicke, ende bloot vanden sneeu. Want anders soo ist seer sorghelijck, ende principalijc als dijs met een dunne sneeu bedeckt is, door dien dat die beken ende loopende wateren die in staende wateren sterckelijck vallende zijn, het ijs doort eenpaerlijc loopen minerende ende etende sijn, twelcke een oorsaeke is dattet ijs niet dicke ende sterck mach worden, ten sy dattet een seer grooten vorst ware, soo dattet vallen seer sorghelijck ende periculues is. Want het ghebuert somtijts datter comen sommighe die onbesuijst ende sonder voorsichticheyt ouer het ijs loopen, niet kennende die nature ende gheleghentheyt vanden ijse, oft niet achtende eenich perijkel datter in soude moeghen gheleghen sijn, loopende meer door vermetenheyt ende stouticheyt dan met voorsichticheyt, de welcke door het breken vanden ijse gheraeken te verdrincken het lichaeme schietende doort ijs onder int water, ende het hooft bouen blijuende opt ijs af ghesneden sijnde door die scherpicheyt vanden ijse als oft met eenen bijle oft schaers afghesneden ware. Maer nochtans seer selden blijuender door alsulken oft dier ghelijcke perijckelen eenighe vanden ingheseten vanden lande, maer veel vremde die daer comen om het landt te bespieden. Dewelcke groote nersticheyt doende om haestelijck ouer wech te wesen ende haerlieder voornemen te volbringhen, worden altemets haestelijck doort breken vanden ijse verslonden.

Vandem herberghen die op het ijs ghemaeckt worden tot behoef vanden reysende man.

Daer is oock een maniere ende ordinancie inden Noorderssche landen dat die inwoonders, die weghen als sy ghesloten ende bestopt sijn vanden [11r] ommegheuallen boomen ende afgheuallen tacken die ommegheuallen sijn ende afgebroken by ongheweerte ende groote cracht vanden storm ende windt met ghemeynen arbeyt ende cost, met bijlen ende houmessen die boomen ende tacken in stucken houwende, wederomme veyl ende schoon maken. Maer als sy verstopt ende veruuylt ligghen vande sneeu, soo worden sy gheopent ende ghemaeckt door het treden vanden beesten oft passeren vanden sledden, die deen naer dander daer ouer varende sijn: maer ist dat het is aenden oeuer vander see oft op die toegheurosen see, soo worden daer ghemeyne vaer weghen ghemaect ende gheordoneert, midts stellende teekenen op het ijs, waer lancks de reysende man vrijlijck ende sonder perijckel gaen mach van deen plaetse totten ander. Voorts soo worden desghelijcx ghemaeckt door een seer groote behendicheyt op den oeuer vander see, oft effen steenrootsen ende oock op het vlacke ijs, herberghen om den reysenden man in te moeghen logeren, om dat die neder duytsen die inden landen ende steden vanden Vandelen woonende sijn, door die groote menichte vande sneeu die alle weghen bedeckende sijn, gheen letsel noch achterdeel en souden hebben inde tractatie ende coophandel die sy hebben met veelderhande cooplieden. Want sy nemen balcken van drye oft vier voeten lanck, dewelcke sy stellen opt ijs ouer eynde als een fondement vanden huyse, waer op datse haerlieder herberghen timmeren van barderen die sy dweers daer op legghende zijn: Inden welcke huysen ouer al stoouen ghemaeckt sijn die heet ghemaect worden met colen, hebbende daer oock al dat men soude begheeren moghen oft van noode hebben om goede ciere te maken ende vroolijcck te wesen, gheen vreese hebbende voor eenighe listen ende practijcken van boeuen, moorders, dieuen oft bespieders, want sy houden hemlieden beter bewaert ende versekert te wesen [11v] inde huysen die sy opt ijs hebben ghetimmert, dan oft sy waren in eenighe vaste en groote huysen opt landt. Ende hoe dat die coude ende vorst stercker is, ende stercker oock waeyet hoe dat sy vrolijcker ende gheruster sijn. Want die winden van onder blasende aende fundamenten van haerlieder huysen die aldus ghetimmert sijn op die voorseyde balcken, maken het fundement maer te stercker. Dewelcke daer aldus bliuen staende, tot ontrent het begintsel vander Lente als den Suyden windt met sijnen warmen asem begint het ijs sacht ende cranck te maken, want als dan soo worden sy weder ghebroken ende wt een ghedaen ende ghedreghen op het vast landt, sonder iet te betalen voor die plaetse daer sy op ghestaen hebben. Albrecht Crantz dewelcke seer nerstelijck ende curieuselijc heeft gheschreuen vande conditien van allen landen, schrijft dat int Iaer M.CCC.xxiij. soo harden vorst heeft gheweest dat die duytsche oft deensche see soo vast heeft toegheurosen gheweest, datmen drooch voets vanden hauen van Lubeec tot in Denemarcken, ende in Pruissen, ouer see gaen mochte, ende dat tot gherief vanden reysende man op plaetsen die daer toe bequame waren opt ijs herberghen ghestelt waren.

Int iaer M.CCC.xcix. soo was die winter soo cout ende de vorst soo groot dat die see soo hart toegheurosen was, datmen ouer zee droochs voets van Lubeke tot inde stadt vander Sonde, ende van daer tot in Denemarcke gaen mochte.

Int iaer M.D.xxiij. soo was die coude ende vorst soo wter maten groot inde winter, dat men des ghelijkx te vooren noyt en hadde gehoort, want men mochte van Dansijck in Pruyssen comen tot Lubeck ouer het ijs te peerde sonder eenich perijckel, ende van Mecchelenborch tot in Denemarcke ouer see lancks den seluen wech dat die scepen inde somer varende sijn, staende ouer al herbergen opt ijs om te logieren den reysende man [12r] Int iaer M.CC.xciiij. is die Sleeswijckse oft Deensche see soo vast toegheurosen gheweest datmen van Iuthen landt tot in Aushlou daer ouer te peerde rijdende was.

Daer hebben oock bouen dese die wy hier verhaelt hebben noch wel veel ander groote ende stercke vorsten gheweest inde winter dat die zee ende riuieren daer door toegheurosen sijn gheweest, maer om dat soo dicwils heeft te doene gheweest, soo vindt men daer seer luttel af gheschreuen.

Hoe dat men ouer het ijs gaende is tusschen die open plaetsen ende scheuren.

Al ist dat wy int voorgaende Capittele gheschreuen hebben ende vermaent vande herberghen die op het ijs ghemaeckt sijn, soo en hebben wy nochtans niet ghenoech verclaert, door wat teeckenen ende middelen dat den reysende man sonderlinghe als doncker, mistich oft sneeuwende weer, den rechten wech houden mach om te comen totter herberghen ende plaetsen daer hy wesen wilt. Dewelcke teeckenen daer seere van noode sijn, mids dat het ijs soo wijdt ende breet is daermen tot allen canten ouer mach rijden ende gaen soo datmen meestendeel niet dan hemel, ijs ende sneeu is siende, sonderlinghe als men int herte vande winter ende inde sterckste vorst, den seluen wech seer haestelijck [12v] ouer loopen wil te peerde daer inde somer door sterck blasen vande winden die groote schepen snel doorseylende sijn. Daeromme moetmen verstaen dat die ghene die gheordineert sijn om het ijs te visiteren, al achtendeel vande mijlen, sonderlinghe daer sy het ijs sterck vinden te wesen, doen maken cleyne gaten int ijs, dewelcke gheplant oft ghestelt worden, abeel boomen oft geneuer boomen die terstont ouer eynde staende daer stijf in veruroosen worden, makende ende ordonerende soo eenen wech ouer see. Want waer dat dese teeckenen daer alsoo niet ghestelt en waren, daer en soude niet min perijckels gheleghen wesen int gaen tusschen die open schueren alser is inde vlacke see voor die schepen die niet toegherust en sijn ter oorloghen, comende onder die wreede see roouers, oft alsser is inde groote ende woeste wildernissen wesende onder die wreede wilde dieren. Daeromme wordt daer wel scherpelijck verboden dat hem niemant en verwordere aldusdanighe teeckenen wt te trecken oft te veranderen, ten ware in tijden van oorloghe, om de verraders ende bespieders te beletten ende te doen verdoolt gaen om die groote perijkelen die daer door souden moeghen comen, ende oock om diuersche redenen die ick v hier sal verhalen. Maer voor al soo moet ghy verstaen, dat generalijck ouer al alle loopende ende staende wateren inde maent van October beginnen toe te vriesen, ende in sommighe plaetsen met verstercken vanden vorst het ijs wordt soo dicke dat inde plasschen ende staende wateren daer van onder gheen leuende aderen in en comen, die visschen naer dat ijs ghedoyet is, doot geuonden worden. Maer om te ontgaen die groote schaede diemen lijden soude door steruen vanden visschen, soo wordet ijs door nersticheyt ende toesien vanden visschers daghelijcx in stucken ghesmeten, ende alsoo open ghehouden, ghelijck wy hier naer breeder verclaren sullen, daer [13r] wy schrijuen sullen vande wintersche manieren van visschen. Nu voorts, het ijs vande voorwinter ende midwinter is soo sterck, datter een mensche van dat twee vingheren dicke is soude moeghen op wandelen: ende dicke wesende drye vingheren, soo ist sterck ghenoech om te draghen een ghewapende man te peerde daer ouer rijdende: dick wesende onder halue palme, soo macht verdraghen een deel ruters te peerde, oft een grooten hoop van voetknechten: maer alst drye oft vier palmen dick is soo macht verdraghen eenen gheheelen legher oft eenen hoop van thien dusent mannen, ghelijck wy breeder sullen verhalen, als wy schriiuen sullen die manieren van oorloghen die men inde winter daer is ghebruyckende. Maer al ist dat dit ijs soo sterck is soo siet men nochtans dat te diuersche plaetsen vande leuende aderen ende opblasinghe die te veel steden van onder is opcomende, ghespleten ende gheopent wordt seer wijdt ende breet, ghelijck een groote heirbane oft wijde strate. Nochtans en wordt die reysende man dien de natuere vanden lande wel bekent is daer door niet beledt oft verachtert in sijn reysen, maer gaet al draeyende laucks die spleten, vanden ijse tot dat hy die voorby is, om dat hy gheenen tijt en soude verliesen. Maer als die schueren vanden ijse by nachte is gheschiende (ghelijck meestendeel gheschiet) soo hoortmen het ghecraeck seer verre twelke min noch meer gheluyts gheuende en is dan oft groote donderslaghen waeren, oft een groot gheluyt van aerbeuinghe. Maer van dat het ijs int beghintsel van April beghint te smelten ende broosch te worden, soo en isser niemandt die hem voorts aen betrauwen wil op die dickte oft cracht vanden ijse, om daer ouer te gaen ten ware inden dagheraet: om dat sdaechs doort schijnen vanden Sonnen het ijs seer broosch ende cranck wort, dat nauwe eenen onghewapende man draghen mach, daert onlancks te vooren eenen grooten hoop [13v] ruyters te peerde sonder perijckel souden hebben moeghen ouergaen. Niet te min die winter weghen die opt ijs gheweest sijn, die doort ouergaen harder dan het omligghende ijs gheworden sijn ende vaster ende dicker, die blijuen veel langher onghedoeyt, ligghende opt water als brugghen om ouer die plasschen ende staende wateren te passeren. Maer die ouer dese brugghen passeren willen die behoeuen te hebben een planke om die brugghe daer mede op ende af te gaen, mits dat het aertrijck aende canten vande water, door die hitte der Sonnen warm ghemaeckt sijnde, het ijs verliesende is ende allenskens doet smelten. Hier en wil ick oock niet onuermaent laten, datter is int Coninck rijcke vanden Oostgotthen een staende water dat Veter gheheeten is, lx. Italiansche mijlen lanck wesende ende twintich breet, twelcke van sulcker aert is, midts dat met stormende winden toegheurosen is, dat het teghen dat den tijt van doyen is nakende met een groot ghetier ende gheluyt begint van onder inden gront op te sieden ende soo beroert te worden, dat het water met grooten ghewelde door die cleyne spleten ende schueren die int ijs comen, begint door te breken, dewelcke in corter tijt seer wijdt ende breet worden niet teghenstaende dat het ijs een waeme oft twee dicke is. Ende dan met hulpe vande stercke winden die van bouen comen, soo wort het ijs gheschuert van malcanderen in veel stucken, soo dat die aerme lieden die als dan daer op sijn in grooter auenturen vanden lijfue op die ijs schollen drijuende, anders niet dan door enckel ghenaede Gods, met die schollen aen den oeuer vanden watere comende, af springhende te lande, ten eynde ghesalueert worden. Waer wt dat wel te bemoeden is dat in dit staende water de cracht der natueren secretelijcker ende wonderlijker werckende is, dan elders in ander staende wateren. Daer staet ooc een staende water niet verre van Nidrosien [14r] twelcke die hooft stadt is int Coninck rijcke van Noorweghen dat nimmermeer tot vriesende en is.

Vande instrumenten die men ten ijse is gebruyckende.

Gheliickervviis dat die lieden die woonende sijn in die heete oft ghetemperde landen niet ghemolesteert en worden vanden vorst, coude, sneeu, rijme, ijse ende ander wintersche gheruysche: alsoo oock cunnen sy seer qualijck begrijpen, met wat en diuersche consten, remedien, ende instrumenten dat die lieden die in dese coude Noorsche landen woonachtich sijn, hem seluen wapenen ende behelpende sijn teghen die straffe coude, ghemerckt dat niet moghelijck en is ouer en weder te loopen op het glatte ijs, oft groote swaere packen daer ouer te sleypen seer wijdt ende verre ter plaetsen daermen die begheert te hebben, ten sy dat gheschiede met wetenschap en cunste die men daer toe mach ghebruycken om hen seluen onderstant te doene ende te helpen. Ghy moecht hier sien in dese figure die hier ghestelt is voor dit Capittele, houte schoenen met scerpe ijsere tanden onder daer aen, dewelke den reysende man, den visschers ende crijchslieden seer nut ende bequaeme sijn. Noch sijnder ooc drye hoecken met ijsere pinnen, dewelcke alsoo met drye hoecken ghemaeckt sijn om te vaster mede te gaen. Daer sijn oock ronde ijser reepen ende

ringhen rontomme met scherpe tanden [14v] ghemaeckt, aenden welcke voorseyde instrumenten sijn vast ghemaect seer stercke riemen, daermense mede vast aende voet is bindende, op datmen alsoo te vaster ende sekerder gaen oft loopen soude het ijs, ende dat te ghemackelijcker alle swaere packen van een oft twee souden moeghen voortghetrocken worden, die men anderssins te lande doort sandt oft sneeu met cracht van peerden qualijck souden wech ghecrijghen. Noch sijnder bijlen oft haumessen die de beste instrumenten sijn die men hebben mach om het ijs te breken ende in stucken te smijten: want met dusdanighen instrumenten worden die toegheuroosen riuieren open ghebroken seker mijlen verre, als men die schepen in see bringhen moet die toegherust sijn ende op ghereet teghen die see roouers: oft als men eenighe boden wt wilt schicken ende senden ouer see om nootsaekelijcke affeeren den ghemeynten ende lande aengaende. Het ghebuert ooc wel altemets alst noot is dat men die schepen op waghens wt die steden ende sloten voerende is ouer het ijs tot inde see, op dat sy door de cracht vande winden seer snel ende haestich soude moeghen door seylen ende vaeren opt corter tijt, daer men op veel daghen te peerden niet en soude connen gheraeken. Daer sijn oock ijser pijken daer mede dattet hart ende dick ijs, dat men met ander instrumenten niet breken en can, seer lichtelijck ghebroken wordt: Want ander ijser bijlen ende hawmessen die met stael ghetempert sijn, die springhen terstont alst seer hart is vriesende, metten eersten slach die men opt ijs oft op eenen groenen boom daer mede slaet gelijck een glas in stucken, daer dese pijken gheheel ende onghequetst blijuen. Ghy moecht daer oock sien ijseren ryecken ghelijck dregghen ghemaeckt, daer men die ijsscellen die in stucken ghesmeten sijn mette voorgaende instrumenten, trecken oft steken mach daer men begheert ende van noode is. Welcke instrumenten [15r] sy oock ghebruyckende sijn inde maent van December wesende in vlacke see, niet alleene om die ijs schollen vanden schepen te weeren op datse niet ghebroken oft bedoruen en worden: maer oock om die verborghen steenrootsen te moeghen scouwen die int water bedecckt ligghen ende ooc als noot is om daer mede teghen die vianden te vechten. Noch sijnder te sien hooghe schoenen oft socken, die men ghebruyckt int vechten, om dat men opt ijs te vaster staen soude ende alsoo te vromer sijnen viandt soude moeghen wederstaen, oft oock alst noot is om int vlieden te beter te moeghen loopen.

Vande viercante steenen ende teeckenen die vanden Gotthen opgherecht sijn, tot memorie van eenigher victorie.

Die oude Gotthen ende die van Sweden hadden van outs voor een maniere, dat sy ghemeynelijc stelden in velden oft op berghen, teeckenen van hooghe opgherechte steenen ghelijck die Piramiden van Aegypten sijn, ende dat der plaetsen oft daer ontrent dat sy groote slaghen ghesleghen hadden ende victorie ghecreghen, hopende daer door haerlieder naemen onsterffelijck te maken ende een eeuwighe memorie achter te laeten van vrome feyten van oorlooghe die sy bedreuen hadden, dewelcke sy met corte woorden deden graueren oft hauwen inde voorseyde viercante steenen. Desghelijcks soo hebben sy tot opden dach van heden ouer veel hondert iaeren den naercomelinghen een memorie acchterghelaten vande vrome feyten die sy ghedaen hebben, met liedekens die men in dien tijden ghewoone was te singhen, die in dichte haer hooghe daeden waren besluytende. Daer worden oock noch ter tijt gheuonden inden Noordersche landen seer harte berghen aschuerwich van coluere die onghelijck veel harter sijn dan eenich marbersteen: [15v] dewelcke ghemeynelijck soo gheraeckt ende gheroert worden vande aertbeuinghe donder ende blixsem oft door eenich ander ghewelt der natueren, datter af vallende sijn groote steenen, die sommighe lanck en spits wesende ghelijck pyramiden, dander ghelijck viercante colummen, sommighe als die viercante steenen die men oprecht der memorien van eenigher victorien, alle dewelcke soo cunstich ende curieus ghesneden sijn vande natuere, dat te vergheefs soude wesen ende verloren arbeyt, yet meer daer aen te snijden oft doen palijsteren. Dese pyramiden oft colummen daer wy af ghesproken hebben en worden nerghens soo veel inde Noordersche landen ghesien als in Heslinghen landt. Maer die hooghe opgherechte steenen die door cracht vanden ruesen ende vrome campuechters opgherecht sijn tot ghedenckenisse van haerlieder vrome feyten worden alder meest ghesien staende aende weghen daer twee oft drye diuersche weghen in een comen in Oostgotlant, westgotlant ende in hooch Sweden: dewelcke ooc ghesien moeghen worden indie woeste wildernissen, die van ouer ouden tijden door pestilentie, orloghe ende dieren tijt verwoest ende bedoruen sijn gheweest, ende noch ter tijt niet gheoeffent noch ghebouwet en werden, door die onachtsaemheyt ende traecheyt vanden inwoonders van dien lande (hoe wel dat nochtans het lant door sijn natuerlijke goetheyt ende vetticheyt henlieden daer toe ghenoech is verweckende) dan alleene op sommighe plaetsen daert het een iaer gheackert wort ende het ander iaer brake light. Dese oprechte steenen die aldus te diuersche plaetsen opghereccht staen sijn x. xv. xx. xxx. oft somtijts meer voeten hooghe ende vier oft ses voeten dicke, die seer vremdelijck ende met wonderlijcker ordonancien, daer ghestelt sijn wt diuersche redenen waer in dat ghegraueert sijn seer vremde letteren. Die letteren die daer in ghegraueert sijn lancs ende recht op die ghemeyne maniere [16r] van shrijuen, beteeckent die gheuechten vanden campuechters. Die in viercante ordinantie staen, beteeckent die benden vanden ruyters die daer gheuochten hebben. Die int ronde ghegraueert sijn, die grauen ende sepulturen van haerlieder vrienden ende maghen. Die ghelijck wegghen oft beytels gheordoneert sijn, beteeckent dat daer ontrent het heyr vanden ruyters ende voetknechten den slach ghewonnen hadden ende victorie vercreghen, dit gheschrifte is beginnende onder aenden voet vanden steene op de rechte sijde, streckende oppewaerts tot bouen toe, ende alsoo van bouen weder nederwaerts streckende lancks die slincker sijde vanden steenen, ende dan van binnen weder oppewaerts ende nederwaerts gaende totten eynde vanden gheschrifte. Ende elck lettere is eenen duyme lanck ende dicke. Ende al ist dat door reghen ende slijck die letteren die int onderste vanden steenen sijn seer veel wtgegheten sijn, mids die groote lankcheyt vanden tijden die sy daer ghestaen hebben, soo mach men nochtans dese oft des ghelijcken dinghen noch seer wel daer in sien te lesen.

Ick Vffo, die vechtende voor mijn landt, versleghen hebbe xxxij. campvechters, maer ten letsten versleghen vanden vromen Roluo, ligghe hier begrauen.

Ick Ingolt die beschermer hebbe gheweest vanden verdruckten lieden, ende een verwinner vande wederspannighe ende tyrannen, vol lickteeckenen ende oudt van iaeren, met mijn sweert ghegort ligghe hier begrauen.

Daer ander hebben ghesocht prijs ende eere te verweruen door vrome feyten van wapenen, daer hebbe ick Halsteyn eenen onsteruelijcken lof vercreghen, nersticheyt doende om peys te onderhouden. [16v]

Vande hooghe viercante steenen die opgherecht staen op die grauen ende sepultueren vanden oude Gotthen.

Die oude Gotthen ende ander Noordersche natien, hebben altijts seer curieus gheweest, van op te rechten in ghedenckenisse van haerlieder ouders die sy begrauende waren, ende tot haerlieder eere, hooghe ende eerlijcke teeckenen, van hooghe opgherechte steenen ghemaeckt, als men noch op den dach van heden sien mach. Dewelcke wter maten groot wesende, seer wonderlijck by een sijn gheuoecht, hooghe ende dweers ghelijc een seer hooghe ende wijde duere door die cracht ende sterckte vanden ruesen opgherecht sijnde. Het welcke principalijck ghesien wordt ontrent twee groote mijlen vande stadt van Scaren alsoo men gaet ter kercken waert vanden dorpe van Kelby. Want daer staen op eenen dryehoeckieghe wech (als vooren gheseyt is) drye seer groote steenen, daer seer curieuselijc in gegraueert sijn Gotsche letteren. Maer waerder yemant die seer curieuselijc begheerde te ondersoecken der ghelijcker steenen ende teeckenen, die soude moeghen ouer al veel van sulcke sien, waert dat hy woude doorwandelen ende doorlopen soo wel die woestijnen als die velden: twelck hier al te beschrijuen soude te lanck vallen. Die principale oorsaeke is, datter ontrent die seer oude stadt van Scaren soo veel gheuonden wordt, om dat niet verre van daer tanderen tijden pleecht te staen een Conincx hof ende sterckte, Aaranen ghenaemt (daer af dat wy op ander plaetsen breeder mentie maken sullen) waer vooren dat voortijts ouer seker hondert iaeren te diuersche stonden, veel vreeselijcke slaghen ende betaillen sijn gheuochten gheweest: vanden welcken mijnen wel beminden broeder ende voorsaet Ian Aerbisschop van Vpsalen wonderlijke dinghen heeft gheschreuen [17r]

Daer sijn oock in Oostgotlant ende in hooch Sweden ouer al wijdt ende breet, groote ende edel heeren huysen ende sloten, dewelcke ghebouwet sijn ende ghestelt in plaetsen die seer sterck sijn van hem seluen, al waer dat men sien mach soo wel ontrent die mueren als inden velden seer groote steenen ouer eynde inder aerden staende, die vande ouders daer opgherecht ende ghestelt sijn, eenighe daer af wesende lanckworpich, ander ghelijck beytels, ende sommighe ront, op dewelcke int opperste eynde staen met Gothsche letteren gheschreuen goede onderwijsinghen ende leeringhen als dat men soude aenueerden die duecht ende laten varen de sonde ende het quaet, alleleens al oft die ouerleden ende dooden begheerden te onderwijsen haeren naecomelinghe, ghelijc oft sy leuende waren, tghene dat sy behooren te doen oft te laten. Ende sonder twijfelen, het is blijkelijck ghenoech datter in dien tijden is inde noordersche landen een generaele ordonantie gheweest dat men gheen tyrannen ende quader Coninghen soude begrauen om dat sy gheen heerlijcke sepulture en souden ghebruycken. Maer goeder Coninghen sepulturen siet men daer ghenoech, want die hooghe steenen die tot haerlieder memorien daer ghestelt sijn, sijn dat bewijsende, inde welke men vint cruycen staende, die daer in ghehouwen sijn gheweest eer dat het Christen ghelooue inde Noordersche landen heeft gheplant gheweest als men noch op den dach van heden claerlijck sien mach, door dese oft des ghelijcken tijtels die in die steenen ghehouwen sijn.

Naer dat ick Germund langhe ghedoelt hadde verleit sijnde door des viants bedroch, ten letsten bekeert wesende totten Christenen Godt ben ick ghestoruen, ende hier begrauen: verwachtende sijn oordeel.

Elders op eenen anderen steen worden gheuonden dese naeruolghende woorden. Verlaten hebbende der afgoden dienst ben ick Holstan ghestoruen, maer doort [17v] ghelooue in Christo leuendich soo ruste ick onder desen steen.

Vande ghebeelden steenen.

Op ander diuersche plaetsen worden oock gheuonden steenen tafelen die seer breet ende hooghe sijn, die door cracht vanden ruesen vast in daerde gheplant sijn: inde welcke men ghehouwen siet figueren van dracken, serpenten ende beerren, tot eender ghedenckenisse dat sy al daer, teghen soodanighen venijnighe ende wreede beesten vechtende, victorie verworuen hebben. Twelcke sy niet minder eeren en rekenden te wesen, dan oft sy die ouerhant hadden ghehadt van haerlieder vianden wel ghewapent sijnde: ghelijc wy hier naer verclaeren sullen, daer wy vanden ruesen ende vrome campuechters schrijuen sullen. Ten anderen soo sijnder ooc groote steenen ghestelt lancs den oeuer vander zee, daer in dat seer oude letteren sijn ghehouwen, dewelke te kennen gheuen dat op sulcke plaetsen bleuen sijn seer edel persoonen, door een vremde auentuere vander zee, by ongheweerte, blixem oft drayende winden, oft vanden zee roouers vermoort. Daer af dat de plaetse ten eeuwighen daghe den naeme is houdende. Men vindt daer oock noch ander hooghe steenen, dewelcke daer ghestelt sijn als palen vanden landen, heerlijcheden, sloten, ghemeynten, ende [18r] oude possessien ende eruen van edelen ende onedelen lieden. Dewelcke als sijn eyghen goet een yeghelijc van desen, vredelijck sonder proces oft wetten oft ander querelen, door het onderscheeden van desen palen, is besittende ende ghebruyckende: betooghende hier door alle ander natien tot een goet exempel ende leeringhe, dat onder dese simpel ende ongheleerde menschen meer rechts ende gherechticheyts gheuonden ende onderhouden wort met dese steene palen, dan elders onder ander die hen seluen rekenen veel wijser ende gheleerder te wesen, met alle haerlieder boecken van rechten. Noch sijnder oock ander groote ende hooghe steenen staende aende cant vander zee, daer gheen letteren in ghegraueert sijn: die door gheschicktheyt vanden ouders daer ghestelt sijn hellende metten oppersten eynde naer die periculeuse hauens, op dat hen die schippers souden door dat merckelijck teecken weten te wachten voor die perijkelen ende haerlieder schepen niet en souden bederuen. Daer is oock eenen seer grooten ende ronden steen die men heet Morasteen, niet verre van Vpsalen die hooftstadt van dien landen, dewelcke een luttel verheuen light wter aerden, hebbende rontomme hem ligghende twelf ander steenen die minder sijn, ende ghemaect als beytels: op welcken steen den nieuwen toecomende Coninck in presentie van een seer groote menichte van volcke ontfanghen wordt, die welcke daer naer met triumphelijcke cerimonien, eerst ghedaen hebbende den eedt vande kercke te beschermen, vanden Christelijcke Bisschoppen gheconfirmmert wert.

Die ingheseten van het wterste eynde der Noordersche landen daer die Noorschen Pole verheuen is bouen den Horizont meer dan lxxxvi. graden, enghebruycken

gheen sonnewijsers, ghelijc Anaximenes Milesius van Lacedemonien, alder eerst (soo ons Plin. beschrijft) heeft gheinuenteert, noch oock eenighe ander manieren [18v] van vrewercken die met raders ende ghewichten ommegaen, oft met wateren te wercke gaen oft met onderscheydinghe van linien ghemaeckt sijn: maer sy ghebruycken alleene seer hooghe ende leeghe hoecken van steenrootsen, die eens deels door consten, ende eens deels vander natueren daer toe gheordineert sijn, dewelcke hemlieden wijsen sonder falgieren door de schaduwe vander Sonnen den tijt vanden daghe. Maer inde winter soo wel by daghe als by nachte, als die mane niet en schijnt, soo wetense aent ghetier ende manieren vanden voghels ende ander wilde dieren (die daer in grooter menichte sijn) seere perfect wat tijt dat vanden daghe is. Ende met sulcken vrewijsers ende groue teeckenen sijn sy te vreden sonder voorder eenighe ander die subtijlder sijn veel te soecken.

Vanden stocken daer mede men weten mach die tijden vanden iaere.

Gheliickervviis als ons die Grieksche ende Latijnsche Authueren ghetuyghen dat die Gotthen hebben een sonderlinghe groote experientie ende practijcke inden handel vanden criich ende oorloghe: alsoo ghetuyghen ons die Gothse Authueren datse groote experientie ende wetenschap hebben van [19r] veel saken die seer profitelijck sijn soo wel thuys als buyten, ende principalijck inde conste der Astrologien, waer duere datse moghen voorsegghen seer veel vanden toecomende dinghen: ghelijck eens deels dese figuere hier vooren aen gheset ghenoech is bewijsende. Inde welcke men siet eenen ouden man ende een ionck knecht, hebbende elck eenen stock inder handt, die gheteeckent is met Gotsche letteren: Dewelcke alsoo daer in ghesneden oft gheteeckent sijn om dat men sien soude, met wat instrumenten dat sij wetende waren hier voortijts seer vastelijck als die boecken noch niet int ghebruyck en waren, den loop, crachten ende influentien vander Sonnen, ende Mane, ende van alle andere sterren, ghelijck noch op den dach van heden bycans alle die ingheseten vanden lande wetende sijn. Desen stock is ghemaeckt alsoo lanck als een mensche, waer op dat staen ouer beyde sijden die weken vanden iaere, ende voor elcke weken seuen Gothsche letteren, by dewelke tgulden ghetal ende de sondachs lettere (na der tijt dat sy Christenen sijn gheweest) in huerlieder ghemeyne tale met figuren onderscheyden worden. Noch sy en hebben in seer langhe tijden anders gheen boecken ghebruyck, om te leeren ende ghebruycken die conste der Astronomie. Maer die vaders die leerent soo wel huer soonen, iae oock die moeders haer dochters des sondachs ende heylich dachs thuys wesende, oft als sy ter kercken waerts gaen, dat sy daghelijcks door onderwijsen ende experience daer in meer ende meer perfect worden. Want die werelijcke lieden hebben daer voor een maniere als sy op die dorpen ter kercken gaen, dat sy dese stocken mede draghen ende daer op rustende sijn als die wech verre is: ende als sy dan by een vergaert sijn, soo weten sy door seker redenen die sy voorts bringen beter te voorsegghen die ghestaltenisse vanden toecomende iaere, dan dickwils doen die ghene die door obseruatie oft [19v] gheleertheyt hem veruoorderen te maken Almanacken ende Pronosticatien. Ten anderen sy nemen wtermaten seer waer den Noordersche Polen, als wesende die wijser vant ghanssche vrewereck. Desghelijcs soo doensy oock op den grooten ende cleynen waghen, opde spille ende spinrocke van Venus, als eyghen teeckenen vande oude goden: vande welcke gheconsidereert hebbende die naturen ende significatien, door een wonderlijcke voorsichticheyt soo voorsien sy henlieden teghen die toecomende fortuynen die te gheschien staen.

Vanden A.B.C. oft letteren der Gotthen.

Van seer ouden tijden alst al ruesen waren inde Noordersche landen, dat is te segghen, seer langhe eer dat die latijnsche letteren waren gheuonden, ende

eer dat Carmenta met haren soone Euander ghecomen was wt Griecken in Italien op die Roomsche aerde, ende veriaecht hadde die eerste ende oudtste inwoonders vanden lande, oft oock dat grof ende wilt volck gheleert hadde lesen ende schrijuen, ende steetsche manieren van leuen, soo hebben die Noordersche landen ghehadt haer manieren van letteren. Twelcke ghenoech te kennen gheuen die seer groote steenen die aen die speluncken ende sepulturen daer die ouders in begrauen sijn vast ghemaect staen. Ende [20r] ist datter yemant is die hem laet duncken dat het ghene dat ic hier schrijue soude bueselen sijn, ende dat het selue door die cracht vanden ruesen ouer seer oude tijden niet en soude ghedaen wesen, dat hy daer gae, ende selue besie, ick versekere hem dat hy daer noch onghelijck meer sien sal ende saken daer hy seer af verwondert sal sijn, dan hy in eenighe boecken soude moghen vinden gheschreuen. Daeromme als men beschreuen mach vinden by mijnen seer lieuen broeder ende voorsaet Ian die groote Aertsbisschop van Vpsalen in sijn eerste boeck int seuenste Capittel, soo hebben die ouders in voorleden tijden haer vrome feyten ghehouwen in dusdanighe steenen, tot eeuwighe ghedenckenisse achterghelaten. Sommighe hebben oock op haerlieder selfs hant, op die Egypsche maniere, diuersche figueren van beesten, voor letteren ghebruyckt, ghelijckerwijs datter noch daghelijcks oock sijn tselue doende, ghelijck terstont hier naer sal verclaert worden. Des ghelijcks oock machmen noch sien te Roomen in die oude groote steenen die tot eenigher memorien daer ghestelt sijn, inde welcke elcke figure van eenighe beeste, een woordt is beteeckende, ghelijck eenen wolf, een gierich mensche, eenen vos, een loos doortrapt schalck, een bie, een Coninck, om dat een ouerste vanden volcke behoort met die scherpheyt der iustitien ghemenght te hebben het honich der goedertierenheyt. Ten anderen ghelijck nu ter tijdt die missiuen die wy senden gheschreuen worden in papier, alsoo hier voortijdts inde Noordersche landen werden sy ghesneden op houdt die sy ghemeynelijck deen den ander sonden: het welcke noch ter tijt in leeghers oft steden die beleghert sijn ghedaen werdt, by ghebreke van papier ghebruyckende schorssen van bercken hout, dewelcke ghesneden worden in seer dunne platen, waer in datsy die brieuen schrijuen: Welcke schorssen daer seer wel toe dienen, om datse niet lichtelijc vanden reghen ende sneeu [20v] bedoruen worden. Daer sijn oock sommighe lieden onder die Noordersche natien, die soo cloeck sijn van gheeste, dat sy ordineren voor haer eyghen ghebruyck eenighen A.B.C. van diuersche figueren oft instrumenten, met twelcke sy stellen in memorie ende by gheschrifte op vellen, papier oft boom scorssen dat sy willen, al ist dat sy van te vooren gheen Gothsche oft Latijnsche letteren gheleert en hebben. Welck secreet sy niemant en gheuen te kennen dan die van haerlieder huysghesin sijn. Ende den inct daer sy mede schrijuen die is ghemaeckt van ghewreuen colen met melck oft ghemeyne water ghetempert.

Het tvveede Boeck van Olaus de groote, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen int welcke verclaert wordt die wonderlijcke nature oft eyghentschap vanden Noorderschen landen.

Vanden solfer aderen ende brandende hitte der wateren.

OP sommighe plaetsen van dese Noordersche landen, werden gheuonden solfer aderen ontrent die canten vanden wateren ende riuieren, dewelcke dickwils ontsteken sijnde ende barnende, werpen een vlamme wt seer wijde ende breet, verbrandende ende verderuende al datter ontrent staet. Het welcke men daghelijcks mach sien in Ijslant ende in Scotlant met een gheduerige ende eenparighe vermeerderinghe der flammen diese wt worpen, niet teghenstaende dat seer coude landen sijn. Ten anderen soo isser [21r] in Suydt Gothlant niet wijdt vander stadt Vexionen, ligghende int velt een slijmachtich staende water twelck soo heet is dat al tghene datter raeu met een coorde in ghehanghen wordt, terstont in een oghenblickk tijts ghesoden wtghetrocken wordt, oft houdt men te langhe daer in soo ist al verbrandt. Daer is oock in Noorweghen ontrent die stadt van Nidrosen dat die hooft stadt is vanden lande, een staende water dat seer vander seluer naturen gheuonden wert, ende dat principalijck door dien datmen siet, dat het nimmermeer hoe sterck dat vriest toegheurosen en werdt.

Vande wonderlijcke ende vremde natuere van sommighe berghen.

Ick laet my wel duncken dat ouer al ghenoech bekent is, van wat naturen dat die berghen sijn in Isslant: ghemerckt dat wy (voldoende tghene dat Ptolomeus achterghelaten hadde (ghenoech beschreuen hebben (bouen tghene dat alle die ouders stellende sijn) in ons Chaerte van Gothlant, hoe dat die gheleghentheyt ende eyghenschap van desen berghen seer wonderlijck is: want bouen opden top vanden bergen [21v] ligghet altijts vol sneeu, ende onder aen den voet vanden berghen is altijts een solferachtighen brant, eenpaerlijck brandende sonder ophouden: soo dat seer periculeus is daer ontrent te comen: want die daer wat te by comen worden seer lichtelijck vanden gheinsteren ende stof verstickt: Ten anderen soo sijnder veel dorre putten ende doolaeghen die vol asschens ende stof sijn vanden berghen ende dalen die wtghebrant sijn, dewelcke wederom worden ghereet ghemaeckt door die solfer aderen die van onder op wassen om by tijden wederomme te ontsteken ende branden. Daer sijn ooc binnen die palen van Noorweghen seer woeste ende hooghe berghen, soo dat men vier daghen behoeft te gaen eer dat men opden top vanden berghe comen mach ende wederom vier daghen om van bouen af tot beneden te gheraken.

Vande gheleghentheyt van Ijslant ende manieren vanden volcke.

Iislant is een lantschap dat gheleghen is onder die Noorderschen Polen ende principalijc teghen den Noortwesten, vast aende gheuroosen see, soo dattet daer door wel Ijslant heeten mach, ende is het letste vanden eylanden Tyle daer die ouders soo veel af gheschreuen hebben. Tvolck van desen lande (ghelijcck ons Saxo Sialandic beschrijft) sijn lieden die seer sijn schouwende luxurie, ende redelijcke goede Christenen, hebbende haer eyghen maniere van schrijuen, dewelcke seer curieuselijck altijts hebben beschreuen die vrome feyten die in haer lieder lant ghedaen sijn gheweest: ende sijn oock noch ter tijt seer curieus int beschrijuen tghene dat in haerlieder tijdt is ghebuerende. Ende om dat in te vaster memorien soude blijuen, soo maeken sy liedekens ende refereynen daer af, oft doen het houwen inde hooghe clippen [22r] ende rootsen die tot inde zee toe streckende sijn, soo dat die memorie daer af nimmermeer en mach vergaen ten ware door quaetheyt ende ghewelt der naturen. Die gheleghentheyt van desen eylande is hem wt streckende tusschen Suyden ende Noorden ontrent honder duysche mijlen verre. Die meesten deel van desen lande is berchachtich ende onbewoont, principalijck aent Noort eynde, ende dat om die strafheyt ende hartheyt vanden voorseyden Noortweesten wint die daer soo coudt is waeyende datter boomen noch vruchten wassen en moghen. In dese eylanden sijn seer veel sonderlinghe ende vremde dinghen die seer te verwonderen sijn. Ende onder ander, soo isser een seer hooghe steenrootse die tot in die zee comt, die altijts staet en brandt ghelijck die berch Ethna doet. Ende die vanden lande laten hen duncken dat daer het vagheuier is, daer die sielen ghepijnicht ende ghesuyuert worden. Want sy segghen dat men ghemeenelijck daer siet sielen oft gheesten vanden lieden die door menschen toedoen oft anderssins eenighe violente doot ghestoruen sijn, hen openbaren: iae comen soo opentlijck ende claerlijck bijden ghenen die sy kennen, dat die ghene die niet en weten van haerlieder doot sijn meenende datse noch leuende sijn, gheuen hemlieden de handt. Ende en worden oock niet gheware dat gheesten sijn, voor datse wten ooghen verdwynen. Die ingheseten vanden lande weten ghemeynelijc te voorsegghen die doot van groote princen, oft weten tghene dat in ander verre landen ghedaen wort, door die gheesten die henlieden dat openbaren.

Vanden vreeselijcken gheluyde datmen hoorende is inde hollen vande steenrootssen die vast aende zee staen.

In de Noordersche landen is ooc een seer schoone [22v] prouincie die Angermanien is ghenaemt: daer die ingheseten vanden lande seer subtijle iaghers sijn, winnende daer door grooten rijckdom, want sy vercoopen die costelijcke vellen vanden beesten die sy vanghen ende makender groot ghelt af. Het sijn ooc seer goede ackerlieden: want sy en weten niet alleen die platte velden ende valleyen vruchtbaer te maken, maer oock die hooghe sijden vande berghen, ende dat door hulpe van vier ende sneeu. Want alsoo haest als den herft oft half September comen is, soo steken sy den brant inde dicke haeghen ende cruyden, ende vergaderen die asschens daer af by een, dewelcke sy weten alsoo te schicken teghen dat die sneeu vallende is, dat het lant door die vetticheyt vander asschen vet wordt al oft met mest bestroyet hadde gheweest, soo dat sy daer door veel meer ende veel beter vruchten winnende sijn. Maer hier af sullen wy breeder verhalen daer wy vande lants neeringhe sullen schrijuen. Daer sijn oock in dit landt seer veel hooghe berghen, die den top tgheheel iaer lanck bedect hebben met sneeu, diewelcke seer wel te passe comen den ghenen die seylende sijn inder zee van Bothnien, soo datse door het afsien vanden witten berghen seer veel sorghelijcke ende groote perijckelen weten te ontgaen ende die sekerste hauens in te nemen. Ten anderen als die schepen comen gheseylt tot ontrent den voet van dese berghen het sy by gheualle oft anderssins, dewelcke staende sijn in een seer groote diepte: soo worden die lieden die inde schepen sijn soo verbaest ende veruaert door tgroot gheluyt van tslaen vanden baren teghen die steenrootsen, datse half doot sijn van inckel vreese, ende soo beroert van herssenen, dat sy wel veel daghen sijn eer dat sy weder tot hem seluen comen, ten ware dat sy door cracht van riemen oft door eenen stercken wint terstont daer af drijuende waren. Inde voet van dese berghen sijn veel cromme ende stomme spleten ende gaten [23r] die seer vremt vander natueren ghemaeckt sijn: inde welcke door die baren vander zee daer wt ende in slaende, midts oock die groote diepte vanden gaten is soo vreesselijcken gheluydt, dat schijnen te wesen groote donderslaghen die onder daerde ghegenereert worden. Daer hebben somtijts dwaese ende brootdroncken ionghers gheweest, die hebben willen ondersoecken meer dan hem van noode ende goet was, de oorzake van dit vreeselijck gheluydt, maer als sy ghegaen sijn tot aen den voet vanden berghen om tselue te weten ende te ondersoecken, siende inde spleten, soo hebbense terstont oueruallen

gheweest van het water dat wt den bouensten gaten ende spleten soo oueruloedelijck inde schepen is gheuallen, ende oock vanden gheruysch vanden winden, dat die schepen vol waters sijnde, sy seer auentuerlijck het leuen daer hebben ghelaten. Daeromme die schippers die wijs ende voorsinnich sijn van dat sy gheware worden ende van verre siende die hooghe ende witte sneeuberghen, soo nemen sy die vlucht met neersticheyt, wel wetende dat sy vander natueren vermaent sijn niet naerder te comen maer te vlieden ende ontloopen alsulcken vreeselijck gheluydt, aenghesien datter anders gheen remedie vander natueren toe gheordineert ende ghegheuen en is: om datmen niet en soude claghen ouer die natuere die dat vreesselijck gheluydt daer is genererende, ende segghen dat sy gheen middel daer toe ghestelt en hadde om tselue te ondergaen. Iae dat meer is, soo wordt dit grouwelijck ghetier dat wt den berghen comt een deel mijlen van daer ghehoort vanden schippers inde locht, soo dat sy in tijts die wete hebben dat sy scouwen souden dat vreeselijck gheluydt, twelcke sy van by niet en souden moghen verdragen. Maer wat vander ghelijcker saken is gheuoelende ende schrijuende Vincent in sijnen spieghel der historien int xxxvi. Capittel van sijnen xxiiij. boeck, stellende die selue woorden [23v] die hy daer heeft gheschreuen sal ick v betooghen. Int landt vanden Tartaren is eenen cleynen berch, inden welcken men seyt datter een gat is oft hol, waer wt dat inde winter soo stercken gheblaes van winden comt, datter nauwe eenich persoone sonder groot perijckel, daer ontrent gaen oft voorby gaen mach. Maer inde Somer soo hoort men altijts daer inne eenich gheruysch van winden, maer wt het hol en comt niet dan een soet windeken. Insghelijcks inde Noordersche zee oft wateren die toegheuroosen sijn, soo hoort men tieren onder het ijs, ende een vreeselijck gheluydt vanden winden die daer onder besloten ligghen, al oft groote ende vreeselijcke donderslaghen die inde locht blijuen hanghende, dewelke door die dichticheyt vanden wolcken niet en connen doorbreken. Maer hier af sullen wy breeder schrijuen daer wy mentie maken sullen vande maniere van visschen die men ghebruyckt ten ijse.

Vande Rootse die See Monick.

Ontrent den eylande van Faren, twelcke voortijts subiect is gheweest den rijcken lande van Noorweghen, is ghestaen ende gheleghen eenen seer hooghen berch, inde groote zee Oceane, die vanden [24r] schippers te rechte den Monick wort ghenaemt. Want in alder manieren soo hy staet ende ghesneden is soo representeert hy natuerlijck eenen Monick, ende sonderlinghe aenden top, dewelcke natuerlijck schijnt met een Monincs capproen bedect te wesen. Welck rootse van sulcker naturen is dat alle die ghene die door storm ende ongheweerte in perijckel van verdrincken seylende sijn, ende by hem connen ghecomen wt den noot sijn ende van perijckel versekert. Iae dat meer is het is groot ongheluck voor den ghenen die door stormende winden hier ende daer gheiaecht ende gheworpen worden, als sy niet en connen ghewinnen den boort oft schoot van desen Monick. Want die Noorde ende Noortweste winden blasen daer ontrent soo gheweldich dat die schippers ende piloten ghewonghen sijn, om te gheraeken ende ontgaen wt den ghewelt ende roumicheyt vanden winden, allen haer sinnen, verstant ende nersticheyt te wercke te stellen ende haer wterste beste te doen om in alder manieren gae te slaen ende middel te vinden om haeren toeulucht te hebben tot dien Monick, als een hauen daer sy van alle perijckelen in versekert sijn. Daer sijn oock noch ander diuersche seer hooghe rootsen inde Noordersche zee, totten welcken die schippers seylende sijn hoe grooten storm dat oock is, wel wetende dat sy wt allen perijckel sijn als sy daer moghen aencomen ende versekert. Maer int aencomen van desen steenrootsen, ligghen int water verborghen veel blinde clippen, op dewelcke veel schepen bedoruen worden, sonderlinghe alst niet sterc en waeyt: maer als die windt gheweldich is ende stormende soo dat die zee verheuen ende opgheswollen is, soo worden die schepen seer auentuerlijck door ghesalueert, ende van alle perijckelen versekert. Ten anderen soo sijnder oock ander berghen sommighe vol valcken, ander vol rauen ende ander [24v] met aernen, die door haerlieder ghetier ende sanck den schippers te kennen gheuen wanneer dat goet weder sal wesen om van daer te seylen, oft oock wijsen den ghenen die in see door den storm in perijkel sijn, oft daer ontrent comen datse daer niet aencomen en souden. Daer sijn oock berghen van twiste, opde welcke ghebouwet sijn seer stercke sloten, principalijck in oostfinlandt, die ghestelt sijn opden inganck vander steenrootse ter causen vander oorloghen vanden Moscouiten, dewelcke soo vast ende sterck sijn ghemaeckt door conste ende van natueren, datmen eer die berghen innemen soude dan dese sloten van wat sijde datse oock bespronghen waren.

Vande ghecroonde rootse ende groote menichte van visschen.

Om dat wy niet achterlaten en souden eenich wonder ende vreemdicheyt der natueren: soo wort v hier ghetoocht een groote zee rootse die staende is in west Bothnien, ontrent het wterste vanden Noorderschen landen, inde procchie van Lul, int Bisdom van Vpsalen die in haerlieder ghemeyne tale wort genaemt Biuraklubben, dewelcke schijnt den ghenen die van verre daer voorby varen opden top gecroont te wesen [25r] oft drye tanden te hebben. Dese rootse is den ingheseten vanden lande, twelcke seer cloecke visschers sijn seer nut ende bequame: Want als sy in zee sijn waert dat sy niet en ghebruyckten tghesichte, scaduwe oft hauen van deser rootse, sy en souden niet vry moghen tzee varen noch niet wel haeren cost winnen. Want alsser eenen dicken neuel ende mist opgheresen is, sy en souden niet weten waer dat sy waren oft varen souden, ten ware door die schaduwe van deser seer hooghe rootse, dewelcke ghesien wort int middel vande wateren, soo dat daer door die schepen, die dickwils niet en weten waer sy sijn, gheborghen ende ghesalueert werden, ghelijck my selue gheschiet is int iaer M.D.xix. Want daer ontrent is altemets soo grooten ende donckeren neuel, dat die vooraen in een cleyn schip sidt niet sien en mach den ghenen die achter aen het roer sidt. Maer comende inde hauen, soo siet men aen den voet vander rootsen ouer al soo groote menichte van visschen ligghen, dat een mensche daer af verbaest is, ende ghenoech heeft aen het ghesichte. Want eens deels soo ligghense daer besproiet met zee water lancks het vlacke vanden voet vander rootsen ende twee oft drye bunderen landts wijdt ghespreyt, om te drooghen inde windt. Ander ende principalijck die meeste siet men daer hanghen aen hooghe ende langhe stocken te drooghen inde Sonne ende locht. Dewelcke voorseyde visschen sy bewaren oft om selue in haerlieder huys te ghebruyken, oft om te vercoopen den vremde cooplieden die wt verre landen daer comen om die selue te coopen: ende nemen in manghelinghe voor die visschen, coren, door dien dat graen niet seer wel rijpen wilt in haerlieder landt door die groote coude die daer is. Sy draghen oock van dese visschen voor een sonderlinge spijse byde wilde lieden die inde wildernisse woonende sijn, ende vermanghelen die ouer seer costelijcke [25v] vellen, daer sy voort groot ghelt af crijghen. Van dese visschen die daer hanghen te drooghen aenden voet van deser ghecroonder rootsen, comt soo stercken rueke, dat die ghene die derwaerts varende sijn, noch verre van daer sijnde die ruecke gheware werden. Die welcke een oorsake is dat altemets die schepen wesende in perijckel vander zee, die schippers salueren tschip lijf ende goet.

Vande vloet ende Ebbe inde Zee Oceane.

Inde Chaerte van Gothlant die ick ghemaeckt hebbe, oft in mijn descriptie vanden Noorderschen landen, hebbe ick ghestelt seker hoeken vander zee Oceane, aende canten van Noorweghen te weten Roest ende Loffoeth tusschen welcke twee is ligghende een drayende wiel, twelcke soo sorghelijck ende periculeus is, dattet alle schepen die onuersiens daer ontrent comen met sijn rasch ende hastich ommedrayen in een ooghenblijck tijts is verslindende, niet teghen staende wat cracht ende nersticheyt dat die schippers daer teghen sijn doende: ende sonderlinghe die ghene die de natuere vander plaetse niet kenne n, oft door stormende winden daer gheiaecht sijn, oft die het nakende [26r] perijckel door vermetenheyt niet achtende en sijn. Daeromme die cooplieden van Duytslant, die desen wech op willen seylen, hueren die gheschickste schippers ende piloten die sy weten te ghecrijghen, die dicwils die reyse al daer ghedaen hebben, ende door langhe experientie gheleert hebben, hoe datse nu crom, nu rechte varende, alderbest die periculen ontgaen ende schouwen moghen. Dese weten hen soo te gouuerneren met hulpe vanden compasse, in huerlieder reysen dat sy nimmermeer en vallen in dit draeyende wiel: want sy en nemen die rechte streke niet van het quartier daer sy begheeren te wesen, maer veranderen dickwils den wech van herwaerts, dan derwaerts varende, ende dat principalijck als sy comen ontrent die seer bewoende plaetsen Andan ende Trondan, ende ontrent die ander drye eylanden die gheleghen sijn aen het deel vander zee dat Mostastrom heet, daer de zee onghelijck veel rouwer ende holder gaet dan op ander daer ontrent ligghende plaetsen: Want daer sijn groote diepe hollen inde welcke als het water metten vloet in is comende, soo verheft ende blaest hen op den stroom, ende metter Ebben soo schiet dat water soo snel ende vreeselijck weder wt die hollen als eenighe riuiere ter werelt mach loopen. Daeromme (gelijck wy gheseyt hebben) soo ist seer sorghelijck te seylen door dese zee, want daer blijft veel volcs in dese drayende wielen als sy met quaet weer ende storm daer ontrent varende sijn. Ende dat meer is, seer selden comender eenighe stucken vanden verdroncken schepen te voorschijne, oft ist datter comen, soo sijnse soo ghemalen ende soo ghebroken van het slaen teghen die clippen, datse schijnen met haer ouertrocken te wesen [26v]

Vande groote perijckelen die inde Noordersche see gheleghen sijn, ende vande wonderlijcke nature vanden ijse.

Int voorgaende capittel, hebben wy verclaert hoe sorghelijck dat te seylen is inde Noorweghsche zee, ende sonderlinghe ontrent dat wijde drayende wiel, daer soo veel schepen in verdoruen worden, ten sy dat die schippers ende piloten seer nerstelijck toesien. Ende datse noch veel sorghelijcker is makende, sijn die seer langhe nachten, die stercke coude ende vorst ende op sommighe plaetsen die blinde clippen ligghende onder het water als hooghe torens, ende oock die groote wreede ende afgrijselijcke monstren ghelijck wy breeder verclaren sullen daer wy vanden monstren sullen schrijuen. Ten anderen soo sijnder oock groote schollen aen een gheplact ouer eynde staende als mueren van groote huysen die vanden stormende winden verdestrueert sijn, hellende al oft sy terstont die schepen te gronde vallen souden. Maer noch sijn al dese periculen veel lichtelijcker te verdraghen, dan te vallen inde handen vande ianckers van Yrlant. Dewelke (als wy met veel exemplen souden moghen ghetuyghen, die hier lanc souden vallen te verhalen) hebben voor een maniere als sy sien sommighe lieden die benaut [27r] sijn ende ghequelt door die toormenten vander zee, dat sy die roepen al weenende ghelijck oft sy medelijden hadden met henlieder ongheluck. Maer soo haest als sy te lande comen sijn, soo nemen zy al datse hebben ende beroouense van huer goet, ende sendense dan half doot wederomme in haerlieder ghebroken schepen. Voorts aengaende nu datter seer is te verwonderen, vande natuere vanden ijse, men hout voor warachtich dat aende canten van Iislandt (soo ons Saxo beschrijft) het ijs met seer grooten hoopen aencomt: maer ist datter yemant is die van dat ijs neemt ende steket in eenen pot om te bewaren, hoe groote nersticheyt dat hy daer toe doen mach, soo salt nochtans terstont verdwijnen ende quijt wesen, ende die reste van alsulcken maniere van ijse, scheet terstont vande rootse die daer in zee staet, ende treckt inde vlacke zee. Maer het wordt wel bewaert inde woeste ende groote wildernissen, iae als die sonne is int teecken Leo dat is inde Hoymaent ende inde Oostmaent ende dat principalijck onder die dornen vanden Ieneuer boomen, oft onder het caf inde groote schueren, ende onder die latten oft tacken vanden pijn boomen ende int herte vande Somer soo halent van daer die wellustighe dronkaerts ende legghent int bier oft inde wijn als sy begheeren te drincken. Maer daer en is niemant die hen verwondert eenighe sneeu te doen in sijnen dranck, wat dranck dattet sy, om datse niet en is ghesuyuert van haer slijmicheyt ende vuylheyt, want daer ghemeynelijck motten ende ghewormte in sitten ghelijck inde lakens doet.

Vande lere schuyten vanden seeroouers van Groenlandt.

Als men wil varen wter hauen van Westerbort die in Iislant is gheleghen naer Groenlant, soo moetmen passeren die seer hooghe steenrotse die in see light Hutisack ghenaemt, twelcke half weghe is tusschen die voorseyde hauen ende groenlandt: al waer dat woonachtich is een soorte van zeeroouers, dewelcke ghebruyckende sijn leren schuyten om te varen soo wel onder als bouen opt water, alsoo sy willen: laghen legghende om van buyten te doorboorden het onderste vanden schepen met coopmanschap gheladen sijnde. Ick hebbe ghesien twee van dese leren schuyten int iaer M.D.V. inde Bisschops kercke van Aushlou, bouen die kerck deure aende west sijde, die aende muer daer hanghende waren datse alleman sien mochte, dewelcke sint Haluart daer gheoffert waren, ende men daer seght datse Haquin die Coninck vanden seluen lande vercreghen hadde als hy met sijn oorloochs schepen was varende voor by die canten van Groenlandt vanden zeeroouers, die by auenturen in meyninghe waren ende aerbeydende om sijn schepen te doorbooren. Want die ingheseten van dien landen die pleghen ghemeynlijck eenen grooten schat te vergaderen met roouen, door dusdanighe listighe pracktijcken oft dierghelijcke bedrieghelijcke consten, doorboorende als vooren gheseyt is van onder die barders vanden schepen, soo dat die schepen terstont vol waters comende haestelijck verdrincken.

Vande ongrondelijcke diepte, die aende canten van Noorweghen is.

Ande canten van Noorweghen is op sommighe plaetsen, sonderlinghe ontrent die hooghe rootsen soo grooten diepte, datter de grondt niet te vinden en is, al warender soo veel coorden aen een vast ghemaeckt ende met een loot neder ghelaten als men in een seer groot schip soude moghen laden. Het welke gheschiet wter natueren vanden rootsen. Want [28r] hoe die berghen ende rootsen hoogher inde locht opstekende sijn, hoe dat die diepte aenden voet vander rootsen onmetelijcker ende ongronderlijcker is, soo dat het minste deel vanden berghen bouen die wateren staende is. Ten anderen soo sijn die voeten van dese berghen soo vol diepe ende cromme loopende spleten ende holen, dat niet wel moghelijck en is te ondersoecken met coorden die met een loot nederghelaten worden waer lancks dat die gaten ende holen streckende sijn. Daer werden oock gheuonden int eylandt van Bornholm het welcke subiect is den Coninck van Denemarcken, meers die niet wijdt en sijn, maer soo diepe dat die grondt niet metelijck en is. Int landt vanden Dalkeerlen is oock een meer dat Runden is ghenaemt om dat rondt is, daer gheenen grondt gheuonden en wordt. Int Coninckrijck van Sweden niet wijdt vande Conincklijcke stadt Stocholinen tusschen die steenrootsen is een plaetse ghenaemt Rondisualia, dat is te segghen, een rondt wiel, daer men oock gheenen grondt en can gheuinden. Noch sijnder oock veel putten ende cleyn staende wateren, daer men dickwils te vergheefs heeft gheaerbeyt om die grondt te vinden. Inde berghen ende rootsen sijn oock seer langhe ende enghe spleten al oft sy met ijsers ghehouwen ende wtgheholt waren, loopende in doncker afganghen: Inde welcke een soo vreeselijck gheluyt verweckt wort alst water al ruysschende daer in loopt, weer dat stille water oft storm is, dat die ghene die ontrent die gaten sijn, met soo gheweldighen gheclanck oueruallen werden datse langhen tijdt beswijmt ligghen sonder iet te hooren, ten sy datse seer haestelijck die ooren achterwaerts trecken [28v]

Vande hauens mette ijseren ringhen.

Naer dat wy gheseydt hebben int voorgaende capittel, wat ongrondeerlijke diepte datter is aende canten van Noorwegen tusschen die seer hooghe berghen ende steenrootsen, soo willen wy nu beschrijuen die maniere, hoe dat die ghene die daer aen comen gheseylt, sullen moghen sonder ancker wt te worpen tusschen die cromme ende rootsachtighe diepten metten minsten perijckel ende al daer sekers vast maken haerlieder schepen. Om deser saken wille soo siet men daer groote ijseren ringhen die meerder ende wijder sijn dan eenighe grooten schilt lancks de zeecant inde sijden vanden berghen met ghesmolten loot inghesedt ende vast ghemaeckt: die in voorleden tijden door liberalicheyt ende ten coste vanden goede Coninghen van Noorweghen daer ghemaeckt sijn, principalijck lancks den canten die streckende sijn nae die rijcke stat Berghen in Noorweghen: om dat die schippers alst noot is ende vanden storm ghedwonghen worden te comen onder die rootsen om die schepen te salueren, souden terstont de touwen moghen worpen door die ringhen ende vast maken, ende alsoo hen seluen berghen tusschen die diepte vanden rootsen. Niet te min tis seer van noode dat hy seer wel kenne die ghelegentheyt [29r] van desen Noorweechsche canten eer hem yemant veruoordere in dese hoecken tusschen die rootsen te steken: midts die blinde clippen die daer ontrent verborghen ligghen. Want die de gheleghentheyt niet en kennen van desen, en sullen daer nimmermeer wt oft inne gheraken, maer wel teghen die clippen die schepen te groonde seylen, als breeder hier naer sal verclaert werden datter wy sullen schrijuen vande zeeroouers ende ander vianden orloochs schepen. Daeromme ist datter eenighe orloochs schepen oft zeeroouers met ghewelt willen aen lant comen, oft door storm inne gheiaecht worden, ende niemant en hebben inde schepen die de gheleghentheyt vander plaetsen kennende sijn, soo blijuen sy seer dickwils daer te pande, ende ligghen en steruen van hongher dat een scherp sweert is, oft bederuen van coude, oft werden van die vanden landen iammerlijck doot gheslaghen, soo dat sy sonne ende mane schijnen teghen te hebben. Maer die van dusdanighen ellendighe fortuynen meerder bescheet begheert te weten, die mach lesen die Cronijke van Denemarcke ende van Noorweghen, ende sonderlinghe van Coninck Christierne die tweede van dien name, ende sal vinden dat hen groote ende deerlijcke fortuyne in alle saken is gheschiet. Ende daeromme soo vreesen ghemeynlijck die vianden tusschen dese steenrootsen te comen, op datse niet argher ghetraciert en werden vande blinde clippen inde gront gheworpen, dan vanden openbare vianden wesende inde vlacke zee.

Vanden periculeusen doorganck op die berghen Scars en Sula, staende tusschen Sweeden ende Noorweghen.

Inden Noordersche landen is een landtschap gheleghen dat Iempthia is ghenaemt, het welck van ouden tijden metten houe van Westerhuysen heeft [29v] toebehoort den Aertsbischop van Vpsalen. Die ingheseten van desen lande soo wel als die vremde, begherende te reysen wten lande inde somer, moeten reysen door eenen vreeselijcken ende periculensen wech ouer die seer hooghe berghen Scars ende Sula, daer sy inde winter veel corter ende naerder met minder perijckel ouer die veruroosen meersschen, staende wateren ende riuieren reysen moghen daer sy willen. Want dese seer woeste berghen (soo dat des ghelijcs gheen en sijn in gheheel Europen) hebben deuren oft groote gaten die ghehouwen sijn inde voet vanden berghe om door te passeren in seer harden steen, op de oost sijde vanden berghen, dewelcke daer ghemaeckt sijn eens deels door nature ende oock eens deels ten coste vanden Coninghen vanden lande, diese hebben doen door houwen tot oerboor ende profijte vanden ghemeynen lande. Maer als men ghepasseert is door desen inganck, soo gheuoelt men al ist int middel vande somer tusschen die sijden vanden berghe soo grouwelijcken coude, dat die ghene die daer door gaen, ten sy dat sy wel ghedost ende voorsien sijn van cleederen ghelijck oft winter ware, comen in sulcken perijckel ende extremiteyt midts die haestighe veranderinghe vander locht, datter bycans gheen hulpe oft remedie toe te doene en is: het welcke gheduerende is tot dat sy comen ten einde van desen weghe door die diepte vanden berghe ende valleyen tot bouen op de hoochte vanden berghe. Ende naer dat sy bouen comen sijn, soo gheraken sy altemets int afgaen vanden berghen (twelke seer veel daghen is gheduerende) te comen in meerder perijkel dan sy te vooren ghehadt hebben, principalijck als die hanghende brughskens die met houters vast ghemaeckt sijn aende sijden vanden berghe, ghebroken sijn doort vallen vander snee, oft vanden boomen die door ongheweerte omme ghewaeyt sijn, oft vanden steenen die den berch af gheuallen sijn: [30r] want dan en hebben sy anders gheenen troost noch hulpe, dan dat sy wachten tot dat die vanden lande comen ende vermaken versaemder handt die ghebroken brughskens, aenghesien datter anders gheenen wech elders en is ligghende, om ouer die hooghe berghen ende seer diepe dalen te passeren. Daeromme om dese ende der ghelijcken saken dinckende, soo draghen sy met henliden als sy van huys reysende sijn cost ghenoegh om te eten, niet meer oft min dan oft sy van stonden aen gaen souden om een slot te bewaren dat beleghert soude werden: maer voor die beesten en behoeuen sy gheen prouisie, om dat sy ouer al garsen waters ghenoech vinden. Want onder wegen soo springhen tallen canten wt den gheberchte seer oueruloedighe goede fonteynen, die om die soeticheyt vanden water seer ghepresen worden. Ten is niet te verwonderen dat die reysende lieden soo veel aermoede ende swaricheyt hebben int afgaen van desen berghen: want sy moeten seer scherp toe sien ende behendich wesen als sy comen opt hanghen vanden berghen, twelcke sy niet wel schouwen en moghen, dat sy niet en vallen, sonderlinghe daer op deen syde gheenen wech en is ligghende, oft daer den wech vol steenen light die van bouen den berch afgheuallen sijn. Ten anderen de weghen sijnder soo smal, dat die lieden ende beesten die niet ghewoone en sijn alsulcken weghen af te gaen, gheraken te crijghen een drainghe int hooft ende schemelinghe inde ooghen datse dickwils van bouen af vallen sonder opstaen.

Vande steenen beelden die op die hooghe sneeuberghen ghestelt sijn.

Daer sijn oock noch ander berghen ghestaen ende gheleghen, die welcke scheydende sijn Sweden vanden rijcke van Noorweghen, geheeten inde ghemeyne tale Dorffrafiel, oft (soo ghy lieuer hebt) Dofrini [300v] die soo groot ende soo hooghe sijn, dat die ghene die naer Oosten oft westen reysende sijn, veel dachreysen noch van daer wesende, midts de sneeu die altijts onghesmolten daer op ligghende, die selue sien moghen ligghen blinckende, al oft witte wolcken waren die seer dicke hanghende waren int hoochste vander locht. Ende voorwaer die sneeu light daer soo dicke op die berghen, dat altemets die ghene die den berch opgaende sijn doort onuersinnich afuallen vanden sneeu op den wech besloten werden, daer sy meer arbeyts ende last lijden om wt te gheraken, dan oft sy tusschen die schollen op eenen ijs ganck waren besloten. Dese inconuenienten considererende die seer goede Coninghen die voortijts in Noorweghen gheregneert hebben, soo hebben sy door goede voorsichticheyt ende liberaelheyt gheboden, dat men seer hooge steenen beelden soude maken wt eenen steen ghehouwen, dewelcke men soude ouer eynde stellen wel vast met loot oft ijser inghesedt (om datse door ghenen storm om verre soude wayen) lancks de weghen vanden berghen. Ende is oock warachtich, dat men heeft beuonden int Coninckrijck van Sweden, dat die voghelkens vlieghende ouer die sneeu, doort slaen vanden vlueghelen hebben gheroert cleyn clonterkens van sneeu, die welcke int nederuallen vanden berghe ghedreuen sijnde vanden Suyden windt soo groot sijn gheworden, datse huysen ende sloten ter neder gheuallen hebben ende ghedestrueert. Daer staet op dese hooghe berghen, een herberghe, daer hem den reysende man die moede ende mat is mach rusten ende vermaken, maer daer en is gheenen wijn te coope.

Hoe dat men gaet door die doncker weghen.

De Noordersche natien hebben gheuonden behendighe middelen om altemets alst van noode is oft [31r] profijt, te passeren by nachte die dicke bosschen, iae ende oock by daghe, sonderlinghe die woonende sijn int wtterste vanden Noordersche landen, daert langhe vooren ende naer het wintersche Solstitium eenpaerlijck nacht is. Daeromme die dese remedien hebben van doene, die gaen soecken verrotte scorssen van eecken boomen, ende stellense op diuersche plaetsen lancks die weghen daer sy gaen willen, om dat sy doort licht dat die schorsse van hem is gheuende, souden moghen haerlieder reyse volbrenghen. Ende niet alleene en is die schorsse hier toe dienende, maer oock het hout alst verrot is, ende het duyuels broot, (dat men Agaricus heet) dwelcke op opperste vande eecke boomen is groyende: ende alle drye dese saken sijn lichtende by nachte, ghelijck sommighe vlieghende wormkens doen, die ontrent het beghintsel vanden Herft vlieghende sijn. Maer door datse terstont van dat die coude aencomt vergaende sijn, soo en worden sy nerghens toe ghebesicht. Ende daeromme vergaren sy ghemeynlijck verrotte eecken houdt op schorssen, ende Agaricus (twelcke sy doort lichten terstont vinden inden bosschen ende velden) niet alleene om achter lande door die doncker passagien mede te gaen, maer oock om achter huyse tselue te ghebruycken, ende daer mede gaende als met een barnende keersse, op plaetsen daer veel brandelijcke ware, die terstont soude moghen ontsteken ligghende is, ghelijck inde winter schueren die vol hoey ende stroo ligghen. Daer worden oock wel lieden gheuonden die soo scherp van ghesichte sijn, dat sy hen derren vermeten alle dinghen te siet oft te doen sonder eenich licht van keerssen oft ander dinghen.

Vanden lichten ende tortsen van pijnboom haut ghemaeckt.

Aenghesien dat die Noordersche natien [31v] subiect sijn ende ghewoonlijck hebben seer langhe nachten, soo ghebruycken sy veelderande manieren van lichte, om huerlieder huyswerck ende andere saken die sy te doene hebben te moghen doen. Die ghene die onder den Noorderschen Pole woonachtich sijn, ghebruycken inde winter, int barnen

vanden lichte, smout van groote zee visschen, om te doene al dat sy doen moeten. Het welcke sy in haerlieder ghemeyne sprake heeten traen oft lyse, om dat wel lichtende is: Twelcke alder meest wort ghebruyct daer groote huysghesinnen sijn oft in kercken daer altijts licht moet ghehouden worden ter eeren van dat waerdich lichaem Christi. Maer om dat by nachte vanden kerckhulen ende nachtrauen niet en soude wtghesopen worden, soo wort die mont vander lampe met een ijseren trailliken oft roosterken ghedeckt. Men ghebruyckt oock ouer al inde Noordersche landen in stede van keerssen tortsen die van pijnboom hout ghemaect sijn (dat een natuerlijcke vetticheyt in hem heeft) tot allen dinghen die sy te doene hebben ende dat in deser manieren. Sy nemen een deel dunne latten van desen houte ghemaect ende stekense in haerlieder riemen: ende ist dat sy beyde de handen onledich hebben, soo steken sy een van dese houten latten aen het een eynde ontsteken sijnde inde mont oft aen haerlieder hoet, ende gaen alsoo daer sy wesen willen sonbesloten [33r] ligghen veel diuersche eylandekens. In dit staende water comen gheuallen meer dan xxiiij. groote riuieren, dewelcke al tsamen maer eenen wtganck en hebben, alsoo wy hier naer sullen beschrijuen. In dit Meer ende daer ronts omme staen veel triumphante huysen, dewelcke toebehooren edel lieden vanden lande, maer het principaelste ende schoonste van allen is het castel Lectio ghenaemt het welcke staende is op een hooghe rootse, ende is daer doen maken gheweest bijden bisschoppen van Scaren, int welcke staet eenen put diepe wesende meer dan CC. voeten die ghehouwen is in een harde steenrootse. Ende en is niet alleene met ijseren instrumenten soo ghehouwen, maer ooc metter vlammen van CCC. sijden vet specks, die daghelijcx ende dach voor dach int gat onsteken werden ende wederomme gheblust. Want die lieden van dien lande hebben met experientie beuonden dat gheen dinghen ter werelt die hartheyt vanden steenen soo haest dooretende ende doortreckende is dan speck oft smeyr vanden verckens. Ontrent dit meer sijn oock gheleghen twee seer oude steden als lidecopen ende Tinguallien, dewelcke seer rijcke ende machtich sijn, door sommighe mijnen van ijser ende stael dat wter maten goet is, die daer ghegrauen werden. Het tweede Meer is Vether ghenaemt, int welcke een water is dat groene schijnt te wesen maer soo claer ende doorluchtich dat men eenen haluen stuuer soude moghen sien ligghen op de gront. Vast aen dit Meer staet een vermaert clooster van S. Brigitten ende haerder dochteren S. Cateline, dewelcke dat clooster ghefondeert hebben ende seer rijckelijck begaeft ende voorsien van renten. Aende suydtsijde niet verre van desen staende water is ghestaen ende gheleghen een stadt Ianocopen ghenaemt, dewelcke seer vermaert is door dat die Coninghen vanden landen altijts daer houdende sijn die ghemeynen raet aengaende die ghemeynen saken [33v] vanden lande. Opde Noort sijde van desen Meer, sijn goede mijnen, die nummermeer wt ghegrauen sullen werden. Ten laetsten, soo staet daer oock een clooster Aluastra ghenaemt, dat ten tijden van S. Bernaert daer ghefondeert is gheweest ende seer costelijck ghesticht, ende wel begaeft met goede renten. Niet verre van desen clooster in een dorp ghenaemt Tolstada, wert Coninck Suercher op eenen Kerstnacht metten toom vanden peerde van sijnen stalknecht doot gheslaghen. Het derde Meer is ghenaemt Meler: ontrent het welcke lancks den oeuer steden, sloten, ende triumphante huysen vanden edel lieden ghestaen ende gheleghen sijn. Bouen dien niet verre van daer soo sijn opt vaste landt sommighe rijcke Mijnen van siluer, coper ende ijser die tot gheenen daghen en sullen wt gheput worden, dewelcke gheenssins en sijn te schatten wat sy waerdich sijn. Ende hier om ist dat die Coninghen van Sueden ende van Gothlant, niet minder van rijckdom ende schats haluen gherekent en wort, dan eenich Conink die in Europa wesen mach. Int gheberchte vanden wilde Lappen sijn oock Meers van soet water, dewelcke ghenaemt sijn Lulatresch, ende sijn lanck CCC. Italiaensche mijlen ende C.xx. breet. Noch sijnder veel ander die daer ter sijden af ligghen, dewelcke niet wt soo lanck en sijn noch soo breet, maer soo vol visschen, datter in Europen iae inde ganssche werelt gheen der ghelijcken en sijn. Onder den Polen is oock een seer vermaert Meer, het witte Meer ghenaemt: ende een in Finlant dat Pienthen heet met ontallighe ander Meers, staende wateren, riuieren ende ander fonteyn aderen.

Van de speluncken der roouers ende Moorders.

Int voorgaende capittel is gheseyt als dat int Meer Vener ghenaemt gheuallen comen die seer hooghe [34r] berghen van Noorweghen ende Sueden xxiiij. groote riuieren: ende al ist dat sake datse met een groot gheruysch al drayende vallende sijn in dit Meer, nochtans door die berghen die daer ronts omme staen soo en isser maer eenen wtganck, die welcke soo snel is ende met soo grooten ghetier en gheruysch dat men weel twintich Italiaensche mijlen verre tselue hoorende is: ende werdt in haerlieder ghemeyne sprake ghenaemt Trolhetta, twelcke is te seggen capproen vanden duyuel: ende dat by auentueren om de vreese ende veruaerheyt diet door sijn groot geruysch den lieden aendoet, vallende in vlacke marassche, oft om dat onder den afganck vanden berghe daer sy ouer comt gheuallen, is een vermaerde spelunke van roouers, dewelcke maer eenen secreten ende nauwen inganck en heeft, die alleene vande roouers ende straetschenders bekent ende ghehanteert wort, om des wille dat die riuiere, die seer gheweldich ende al drayende is loopende, is een yeghelijck benemende die suspicie die hy soude moghen hebben van dat daer eenighe vergaderinghe van schelmen ende dieuen gheschieden soude. Dewelcke principalijck inde somer daer ghehouden wert. Maer inde winter soo worden sy terstont ghemelt door den roock diemen daer siet wt vlieghen, ende van stonden aen gheuanghen ende gheiusticeert, ende den roof vanden costelijcken huysraet, siluer ende gout ende van costelijcke vellen wort gheconfisqueert tot behoef vanden Prince, ten sy datter binnen veerthien daghen iemant wettelijc comparere, die doen blijken mach den rechte ghenoech wesende dat hem tselue ghesloten ende ontweldicht is: den welcken (in sulcken gheuallen) naer wettelijcke statuten ende ordonantien weder ghegheuen wort dat hem ghesloten is gheweest. Maer alsoo verre dat daer niemant en compareert, soo wordet vercocht door beuel vanden Coninc ende tghelt daer van comende wort geimploieert totten gemeynen profijte als in scepen [34v] te reeden, dewelcke gheleyt worden inde riuieren die in zee vloyende sijn, oft het wort bijden officiers gheimployeert totter fortificatie ende reparatie vanden mueren ende vesten van steden ende sloten vanden lande.

Vande groote excellentie ende scoonheyt vanden huyse ende slote Aranes ghenaemt.

Al is dat sake dat die Coninghen van Gothlant in voorleden tijden meer gheneghen sijn gheweest tot orlooghen dan tot eenighe ander saken ter werelt, meynende datter gheen meerder ghenochte noch recreatie en was, dan die wapenen te hanteren, ende door periculeuse ende schare bataillen, victorie te vercrijghen ende prijs ende eere te verweruen: nochtans soo hebbender sommighe van henlieden gheweest, die ghedacht hebben noch wat hofuelijckers daer by te voeghen, als hueren naercomers achter te laten, seer triumphante ende oock profitelijccke huysen, ghelijck men beuindt dat ghedaen heeft eenen ghenaemt Scarin, dewelcke een seer machtich prince was ende heere ouer gheheel Gothlant, die tot een sonderlinghe exemple ende memorie in Westgothlandt een seer schoon ende hofuelijcck huys heeft doen maken, daer hy ghemeynelijck sijn hof was houdende: ende dat ter liefden van Sidagher die Coninck van Noorweghen die sijn naghebuer was ende oock van sijnen bloede ende maechschap: begherende hem van wooninghe ende vrientschap alsoo naer te wesen, als hy hem naer van bloede was. Dese heeft seer voorsichtich ende wijselijck ghebouwet die stadt van Scaren in westgothlant, die van hem die naeme is voerende, op een seer bequaem plaetse, die wel beset was met staende wateren ende meersschen, dewelcke sijn naercomers door onachtsaemheyt hebben laten vergaen ende vervallen. In [35r] dese stadt soo pleghen die oude Coninghen van Gothlant haerlieder hof altijs te houden. Niet verre van daer soo siet men noch die lickteeckenen van een ander seer triumphant huys dat gheheeten is Aaranes, waer af die gheleghentheyt, mueren fatsoen sulcs is, dat hem een yeghelijck diet siet daer van niet ghenoech en kan verwonderen, ende daer toe derren wel stoutelijc segghen dat te dien tijden in alle de Noordersche landen, iae in geheel Europen gheen costelijcker noch triumphanter huys en is gheuonden gheweest. Maer wat isser dat by lanckheyt van tijden niet en verandert oft en vergaet. Niet te min die teeckenen vanden veruallen huysen, die moghen den naercomers ghenoech ghetuyghen vande groote pompuesheyt ende hoflicheyt vanden ouden Coninghen ende princen. Dit voorseyde huys ende hof hadde ronts omme ligghende alle die commoditeyt ende gherief, die oyt plaetse ter werelt soude moghen ghehadt hebben. Want op deen sijde tusschen Noorden ende westen soo staet dat groote ende breet Meer Vener ghenaemt, dat seer vol visschen is, dewelcke te passe comt om te stofferen van alderhande goede visschen het hof vanden Coninck. Op dander sijde int suyde light een slijckachtich marasch dat seer wijdt ende groot is, tot een eeuwich bewaren ende sterckte van desen huyse, het welke bouen ghedeckt staet met dunne gras ende cleyn ionghe boomkens: ende is soo saechte dat die ghene die daer op tredet niet allene metten voeten inschiet, maer oock gheheel ende al verslonden wordt. Want het slijck dat tot den gronde toe is sittende wesende niet dan een vuyle modder ende doolaghe, treckt naer hem die ghene die daer opcomen. Bouen dien soo loopender seer veel diepe beeckskens ghelijck fonteyn aderen door dese marasschen, soo dat men aen tslot niet gheraken en mochte, dan met menichte van brugghen, (die daer wel en veertich waren) ende door veel [35v] ommeloopens ghelijck in een doolhof ende anders niet: ende dat en was niet alleene inde soomer, maer oock inde winter: want hoe seer ende hoe sterck dat vriesende was, soo een veruroosen die marasschen niet toe, om die heete dompen vanden solfer aderen die onder die marasschen ligghende sijn. Op die Oostsijde teghen die voorpoorte vanden huyse, die ouer landt maer eenen toeganck en hadde, waeren soo lustighe beemden ende goet vruchtbaer landt tot recreatie ende onderstant van desen slote, dat men gheen meerder lusticheyt en soude connen begheren: daer waren oock schoone weyden, ende hupsche iagherijen in velden ende bosschelkens, soo men noch ter tijdt aenden gront mach mercken, niet teghen staende dat het landt ouer veel ende langhe iaeren is onbewoent gheweest ende al ouerdeckt met seer dicke bosschen, ende ongheoeffent heeft gheleghen midts oorloghe, dieren tijdt, pestilentien ende mueterijen. Want soo een yeghelijck sien mach, men vindt daer noch staende die voren vanden ploechcouters in d’aerde, ende ouer al tusschen die hooghe boomen groote hoopen steenen, die wt den ackeren daer sijn ghedraghen om dat landt ghesuyuert wesende, te meer vructen soude moghen voorbringhen. Het welcke een merckelijck ende vast teecken is datter onghelijck veel meer volcs heeft gheweest in voorleden tijden dan daer nu is, ende datse met minder ackers oock waren te vreden. Dit slot heeft in sijn meeste triumphe ende weluaert gheweest ontrent den iaere ons heeren neghen hondert ende vijfenvijftich, als die machtighe Coninck Olaus die men hiet Schotkoninck ghedoopt werdet van S. Sigfrit Aertbisschop van Wincester, die ten versoecke vanden Coninck van Enghelant Eldred oft Mildred ghenaemt, wt Enghelant was ghecommen totten seluen Olaus om hem het Christen ghelooue te vercondighen: die soo langhe op dit huys [36r] was blijuende, tot datter een ander huys ghenaemt Husaby ghereet was ghemaeckt voor Sint Sigfrid ende sijnen medeghesellen om het selue te wyen ende heylich te maken. Dat ghedaen sijnde soo doopte hy die heydenen ende afgoden dienaers, die gheleert ende ontfanghen hadden het Christen ghelooue. Het selue deden oock sijn drye neuen int landt van Verendien, te weten Vnaman, Sunaman ende Vinaman, die hy int passeren daer ghelaten hadde, vanden welcken den eenen priester was, die ander diaken, ende die derde subdiaken, die ten laetsten noch alle drie ghelijc S. Ian Baptiste metten sweerde sijn ghestoruen, ter belieften van eender vrouwen die in ouerspel was leuende. Ende haerlieder lichamen sijn rustende inde groote kercke van Vexonien, daer sy van een yeghelijck in grooter waerdicheyt, ghehouden sijn. Maer van deser saken is breder mentie ghemaeckt inde historiën die mijnen seer beminden broeder ende voorsaet Ian die groote wt Gothlant heeft beschreuen.

Vanden lustighen hof die opden hooghen berch Kindaber is ghestaen niet verre vanden voorseyden huyse.

In westgothlant staet een seer hooghen berch, niet verre vanden voorseyden slote, byden Meer Vener ghenaemt, die in haerlieder ghemeyne sprake Kindakulle is ghenaemt: Die welcke is soo hooghe dat hy ghesien wort vanden ghenen die int voorseyde Meer varende sijn, staende ghelijck een doncker wolck tusschen die ghespleten locht meer dan veertich Italiaensche mijlen verre. Ende daeromme sijnder vele als sy door storm ende ghewelt vanden winden gheiaecht worden varende in dit Meer Vener, die welcke alle nersticheyt doen ende wterste cracht om te moghen seylen tot aen den voet van desen berch, om datse wel weten dat daer een goede ende stille hauen is. Op den top van desen berch is een seer lustige plaetse, daer sulke [36v] lusticheyt is van bladeren, vruchten, cruyden, ende diuersche boomen die van selfs wassende sijn (wt ghesteken den wijngaert) ende spruytende wter aerden, dat men qualijck lustigher plaetse in alle den Noorderschen landen soude cunnen gheuinden: ende dat niet alleene om dat sulcken vruchten ende cruyden op ander plaetsen niet wel te vinden en sijn, maer oock om die soeten ruecke vanden boomen ende cruyden. Ende dat noch meer is, daer is een onsprekelijcke lusticheyt ende ghenoechte door den soeten sanck ende accoort van diuersche voghelen die daer singhende sijn in grooter menichte behaluen den papegay. Maer luttel sijnder die van deser plaetsen weten te spreken, want sy is alleene den ouders bekent. Ende ten ware oock niet goet datmense der ionckheyt soude wijsen ende te kennen gheuen: want hadde die ionckheyt eens die wete ende tgheuoelen van deser ghenoechten ende lusticheyt, het ware te sorghen dat sy souden verlaten die oude maniere van leuen ende haer seluen tot wellusten, iae tot oneerlijcheyt ende oncuysheyt begheuen daer sy naermaels seer qualijck oft nimmermeer en souden moghen afghetrocken werden ende weder tot eerbaer manieren ghebrocht werden. Want wellust bringht in ghewoonte, ghewoonte nootsakelijckheyt, ende die nootsakelijcheyt desperatie. Men vindt oock op ander plaetsen dan op desen berch, goet fruyts ghenoech als van appelen, peeren, criecken ende prumen, maer gheen en isser rijpe voor half Hoymaent, ende noch niet wel rijpe ghenoech. Iae dat meer is som van desen vruchten, soo wel in houen als inde velden int wilde, werden eerst rijpe alst begint te vriesen, soo datse blijuen hanghende aende boomen het meesten deel vande winter gheheel bloot van bladeren sijnde. Maer dese vruchten sijn cleyne, ende scherper van smake dan eenighen asijn, om die coude diese belet te rijpen. Ende daeromme soo bringht men daer van ouer zee wt [37r] duytslant veel wtlantsche appelen ende vruchten die rijpe sijn, die vanden ingheseten om haeren soeten smake seer beghert ende seer ghierich gheten worden, waer door dat sy dickwils vallende sijn in groote ende swaere siecten ende dickwils steruen.

Van het schoone ende vruchtbaer eylant Elant ghenaemt.

Elant oft oelant is een vanden eylanden die gheleghen sijn inde Gothsche zee, ende is het lustichste van die eylanden die daer ontrent sijn ghelegen, het welcke werdt ghescheyden van Suydtgothlandt met een cleyn armken vander zee. Ende al ist datse vanden alder meesten niet en is (die men in twee daghen soude moeghen door reysen) nochtans soo verbetert die duecht ende vruchtbaerheyt die corticheyt vande lande. Ten is niet te segghen hoe soeten ende welriekende cruyde dat inde beemden daer wassende sijn. In dit eylant wordt ghehouden ende opgheuoedt een groote menichte van cleyne peerdekens, die seer sterck sijn: iae die in cracht ende snelheyt veel ander groote peerden verre te bouen gaen: dewelke daer ghehouden worden tot dat die ingheseten oft vremde cooplieden die comen coopen voor huerlieder [37v] ghenoechten, ende wt voeren in verre landen om voorts te vercoopen voor een wonder der naturen. Want het sijn seer gheestighe peerdekens, die opt blasen vander trompette ende slaen vande trommel gheleert werden te springhen ende te danssen vanden camerspeelders die met sulcken guyghelinghen die cost winnen. Men leertse oock wel springhen ghelijck men die honden doet door ijser oft houten reepen die niet seer wijdt en sijn, ende oock al huppelende ende seer snel drayende, seer cort omme keeren. Als mense roept oft nompt met haerlieder name, soo doen sy tghene dat hemlieden gheboden wort vanden meester, soo luttel oft soo veel als den meester selue wil. Dese peerdekens eten wel als noot is drooghen visch die inde Sonne ghedroocht is oft abeelen hout, ende drincken wel wijn ende bier, iae datse droncken werden, ghelijck wy naer sullen verhalen als wy vanden wilde esels sullen schrijuen. Dit eylant is soo oueruloedich van vruchten, weyden, schaepen, ossen ende koeyen, ende visschen, dat machtich is niet alleene die ingheseten vanden lande te spijsen, maer oock ander landen mede: ende die ossen, schapen ende boter van desen lande sijn soo gheyresen als mense ouer see is voerende in ander landen, al oftse medicinael waren. In dit eylant hebben voortijts gheweest sommighe sterckten ende sloten, die soo wel die gheleghentheyt vander plaetsen als door conste van bouwen sterck ende vast varen: dewelcke som sijn verandert in kercken om den dienst Gods in te doene, ende oock dienende sijn tot beschermen vanden lande, ende die ander ligghen al door die orloghe woest ende verdoruen, wtghenomen een dat tot noch toe is ongheschent ghebleuen, het welcke het hoochste ende stercste was van desen lande, Borcholin ghenaemt, dat seer wel te passe comt met sijnder hoochte, den ghenen die hanterende sijn die Gothsche see, om die winden ende hauens [38r] te moghen onderscheeden, ende sonderlinghe den Inghelscen, Scotten, Zeelanders ende Hollanders, denwelcken die kennisse vande vermaerde plaetsen ende hauens van deser see seer van noode sijn. Dit eylandt is bijcans lancks die canten vander zee ronts omme bouen ende beneden met marbersteen besedt en xx. oft xxx. voeten al oftse seer curieuselijck met handen daer gheleyt ende ghemeist waren. Iae dat meer is soo ligghen Oostwaerts op het wterste van desen eylande veel lustighe hauens, daer men wt die vlacke see incomen mach; daer niet alleene van noots haluen, maer oock wt curieusheyt die vremde cooplieden ende schippers inne comen gheseylt, om te sien een sonderlinghe werck der naturen. In tijdt van paeys soo pleghen die Coninghen van Sweden ende Gothlandt in dit eylandt inde somer te comen passeren den tijt, om sijnder groote lusticheyt wille ende den tijdt ouer te bringhen met iaeghen ende vlieghen ende oock om dat die princen die woonende sijn ouer zee, als sy eenighe saken van importantie met malcanderen te tracteeren hadden, midts die gheleghentheyt vander see, te ghereeder souden by een comen. Op die Noort sijde aen den oeuer van desen eylande staet eenen seer hooghen berch, die vanden schippers gheheeten is die maeght, om dat sy daer door souden alle quade fortuynen ende stormen der see ontgaen ende ontcomen moghen. Want die inde hauen van desen berge ligghende sijn, beschenckense met seker ghiften ghelijcmen den meyskens placht te schincken als hantschoenen, sijde riemen ende ander ghelijcke dinghen, ende stellense met een vriendelijcke ghifte te vreden. Ende voorwaer het schijnt dat hy verstant heeft naer dat sommighe vanden ouders segghen willen ende dat dien God vanden berghe niet ondancbaer en is. Want sy segghen dat wel altemets heymelijck sonder gheaduerteert sijn gheweest den ghenen die haer wat hadden [38v] ghegheuen, dat sy in een ander hauen vertrecken souden, om datse in gheen perijckel en souden comen: twelcke doende sijn gesalueert gheweest, daer ander die daer noch bliuende waren verdoruen ende verdroncken sijn gheweest. Men seght oock dat op een sekeren tijt vanden iaere op desen berch by een vergaderen alle die toouererssen vanden Noorderschen landen, om haerlieder besweeringhe ende toouerye te moghen proeuen ende ondersoecken: maer die alderlaetst ter feeste is comende, die wort vanden quaden gheesten seer swaerlijck ghepuniert. Niet te min ick en wil dit niet voor warachtich affirmeren, maer die ghemeynen roep die is daer alsoo.

Vanden vermaerden Eylande Gothlant ghenaemt in Oostgothlant gheleghen.

Dit eylandt is een deel van Oostgothlant, ende is alsoo ghenaemt, al oft men segghen wilde goet landt. Want Goth is te segghen in Gothscher talen alsoo veel als goet oft Godt. Ende ooc om die waerheyt te segghen het is een goet lant om veel oorsaken wille. Want daer woont goet volck inne, ende het heeft ronts omme goede hauens: het heeft oock wter maten goede landouwen, daer sijn goede ossen, koeyen, peerden, visscherijen, iachten, wateren, bosschen ende weyden seer goeden marber steen, ende ten cortsten gheseyt alle dinghen die een mensche soude moghen van doene hebben. Inde Noort contrye staet een seer schoone stadt Visby ghenaemt, inde welcke een seer vast ende sterck slot is staende. Dese stadt heeft in voorleden tijden gheweest die principale coopstadt van alle die Noordersche landen, al waer soo grooten rijckdom was ende sulcken handel van coopmanschap datter in geheel Europen qualick een der ghelijcken soude ghewest hebben te vinden.Want daer vergaderen by een Gotten, Sueetsche, Russen, [39r] Denen, wt Pruyssen, Inghelschen, Scotten, Vlaminghen, Walen, Finlanders, wt Sassen ende Spaengiaerts, ende elcke natie hadde sijn eyghen plaetse ende strate daer sy thuys waren ende woonden, niemant en werdt die vrijheyt gheweyghert, al datter comende was het sy te water oft te lande, en vonden daer niet dan paeys ende vrede: maer ghelijck gheen sake ter werelt eeuwigh is gheduerende, soo is daer allencskens den twist (die de verderuenisse is van landen en steden) ghecomen, door dewelcke datse vergaen is ende verdoruen, als veel ander nacien, landen ende steden die metten eersten seer ghefloreert hebben dicwils gheschiet is gheweest. Niet te min men mach daer noch sien aende veruallen plaetsen ende huysen schoone marbersteenen, dewelcke ghenoegh sijn betooghende, wat een edel vermaerde ende triumphante stadt, datse gheweest heeft. Want men siet daer noch huysen die ghewelft sijn, met ijser oft coperen deuren, metalen vensters, die voortijs hadden versiluert oft vergult gheweest, gheuende goede ghetuyghenisse vanden onschattelijcken rijcdom die daer in voorleden tijden gheweest is. Maer naer dat den twist door haet ende nijdt met bedroch opgheresen is gheweest, soo sijn die ingheseten wt vreese van haerlieder goet te verliesen, allenskens vertrocken ende in ander omligghende steden gaen woonen, soo dat die Vandalen seer rijcke gheworden sijn, door den rijcdom die dese lieden daer ghebrocht hebben, ghelijck in voorleden tijden door die destructie van Cartago, Roomen op is ghecoomen ende rijcke is gheworden. Die eerste orlooghe die sy ghehadt hebben is gheweest als die armeye vanden Gotthen die wten lande soude trecken in Asien ende Europen om nieu lant te gaen soecken, midts die onuerdraeghelijcke menichte van haeren volcke, in dit eylant alder eerst neder gheslaghen hadden. Seer langhen tijdt daer naer, soo sijn die [39v] Lombaerden treckende wt den eylande van Scandien om derghelijcke oft meerder oorsake, in dit eylandt ghecomen met een groot heyr van volcke, om voorte doore te trecken in vremde landen: die welcke ten laetsten ghecomen sijnde in Italien sijn daer nederghesleghen ende blijuen woonende ende hebben daer oprecht een Coninckrijcke, ghelijck Paulus die diaken, int eerste boeck van sijnder historiën is ghetuyghende.

Bouen desen int Iaer M.CC.lxxxviij. soo heeft Magnus die Coninck van Sueden gheslist die quade ende schadelijcke oorloghe, die tusschen die borghers van Visby was ende den anderen vanden seluen eylande: ende consenteerde die van Visby datse die veruallen mueren ende vesten vander stadt wederomme vermaken ende stercken souden. Albrecht die Coninck van Sueden ghebeden versocht sijnde bijden Heeren ende Vorsten van nederduytslant dat hy soude willen eenich middel vinden om te veriaeghen wt haerlieder zee die seer machtighe zee roouers die Vitalianen, versette dit eylant aenden grooten meester van Pruyssen voor twintich duysent duplons, dat is te segghen, nobels: welcke penninghen werden naermaels weder ghegheuen ende betaelt van die Coninghinne Margriete, die naer hem was succederende int rijcke van Sueden. Ende aenghesien datse dese penninghen hadde vergadert wten lande van Sueden, soo heeftse het selue eylandt wederomme ghebrocht aen die croone van Sueden, om ten eeuwighen daghen als eyghen patrimonie vanden Coninghen van Sueden beseten te worden. Saxo Gramaticus die gheschreuen heeft die Cronijcken van Denemarcke, schrijft in diuersche boecken hoe dat sonder eenich twijfel dit eylant altijts heeft gheweest vanden rijcke van sweden: proberende het selue door veel redenen: ten eersten om dat sy altijts een sprake ghehadt [40r] hebben, eenderande wetten, ordonantien ende manieren van leuen ghehadt hebben. Ten anderen om dat sy den Bisschop van Lincopen in Gothlant, als den ghenen die tChristen ghelooue daer int lant eerst ghebrocht ende gheplant heeft, onderdanich sijn: vanden welcken sy haer oordenen ende wyinghen heesschende sijn ende ontfanghen. Alle die gheschillen die onder den schippers ter zee rijsen moghen, die worden in dit eylant ende sonderlinghe voor die wet van Visby bedinght, die welcke sententie gheuende sijn ter diffinitien van dat een yeghelijc naer zee rechten toe te laten oft af te nemen is. Ende voorwaer dit recht vanden cooplieden alst wel ende rijpelijck ouerleyt is, slist veel eer die twisten ende gheschillen die ter zee onder den schippers souden moghen rijsen, dan die processen van ander lieden die den landtsrechten aengaende gheschieden souden moghen.

Vande wapenen vanden Coninghen ende princen van Gothlandt die ghehouwen sijn inden berch Hangoe.

Die nersticheyt ende sorchuuldicheyt die de Coninghen van Gothland voortijts ghehadt hebben ende ghedaen om haeren name ende hooghen lof eeuwich ende [40v] onsteruelijck te maken, wordt claerlijck ghenoegh bewesen by die wapenen, schilden ende teeckenen die sy hebben doen houwen inde vermaerde plaetsen huerlieder naercomers tot een memorie ende ghedinckenisse vanden vromen feyten die sy ghedaen hebben: sonderlinghe in oostgothlant ende weestgothlant, ende in suydtfinlant in die seer triumphante hauen Hangoe ghenaemt, dewelcke die schoonste ende beste is die in alle die Noordersche zee wesen mach, ende by auentueren in alle die groote zee Oceane en is gheen die dese soude wesen te ghelijcken. Want alle schepen van waer datse comen gheseylt moghen vrij daer inne comen, ende daer wesende soo sijn die bewaert niet alleene van storm ende ongheweerte, maer oock versekert voor den aenstoot der vianden ende zeeroouers (soo veerre dat sy hem seluen eenichsins willen helpen) door die natuerlijcke sterckte ende gheleghentheyt van deser hauen. Ende dese hauen is seer lustich ligghende als een gheweldich casteel, int middel vanden berghen ende valleyen, inde welcke in die steenrootsen ghehouwen staen die oude wapenen vanden Coninghen ende vrome princen van Sueden ende van Gothlant in goeder ordonantien, ende dat principalijck om die naercomers te betooghen hoe dat hier voortijts tot bewaringhe vanden landen, teghen alle vianden die huerlieden souden moghen eenighen aenstoot doen ende oueruallen, altijts ghereet heben gheleghen die schepen van orlooghen, op dat sy alst noot ware, terstont souden moghen wtsteken in zee met open vaendelen ende banieren den vianden te ghemoete. Iae noch opden dach van, soo heden houden ghemeynelijck soo wel die Coninck als die edelen vanden landen wt der ghelijcke oorsaken ligghende haerlieder schepen van oorloghen altijts verdich in de selue hauen, ende dat principalijeck om datse terstonts midst die vruchtbaerheyt vanden omlighende landen, alst van noode waere [41r] huerlieder schepen van oorloge, ende oock de schepen vanden gealierden, ende die met henlieden verbont hebben souden moghen, voorsien ende stofferen van als dat sy van noode hebben, ende alsoo tsamen den vianden oueruallen, die in dese hauen souden willen vallen om de landen te hinderen ende te bederuen. In voorleden tijden soo heeft den goeden Coninck van Sweden ende Gothlant S. Erick, die van Tauestre, Carele ende Bothnien ghedwonghen te aenueerden ende te ontfaen het heylich Christen ghelooue, naer dat hyse met een armeye te water ende lande hadde verwonnen, die den peys die henlieden ghepresenteert was, gheweyghert hadden te ontfanghen: want dat grof ende bot volck en mocht anders niet bedwonghen, ghetrocken ende ghebrocht worden totten ghelooue Christi, dan met cracht van wapenen. Ende sonder twijfel (ghelijck Albert Crantz is schrijuende int .ix. boeck ende .xxxvij. capittel vande Cronijcke van den Wandalen) seer groot is die liefde diemen heeft totten leeringhen ende traditien vanden ouders, soo datse qualijck moghen ghelaten ende vergeten worden. De Coninghen van Sweden als henliedeu eenich groot onghelijck ghedaen wort vande vreemde Coninghen ende Princen, die pleghen in dese hauen te doen publiceren ende wtroepen openbare oorloghe teghen die selue, ende daer ghereet te maken zijn armeye ende schepen van oorloghe, sonderlinghe tegen de Russen ende Moscouiten. Op dese selue plaetse soo worden oock onder behoorlijcke conditien weder omme byden ambassaeten vande vremde Princen de contracten van peys voor ghehouden ende gheconcludeert. Dat dese voorseyde tractaten meer op dese plaetse worden ghedaen dan op eenighe andere plaetsen vanden lande, dat geschiet wt ouder costuymen ende reuerencie die sy altijts totten ouders ende voorsaten hebben, ende dragen die daer inde rootsen [41v] vanden berghen hebben doen houwen haerlieder wapenen tot een ghedenckenisse dat sy altijds daer waren vergaderende, om te tracteren saecken totten ghemeynen weluaert ende profijt: op dat die ghene die naer comen souden, aenmerckende die groote gestadicheyt vanden ouders, voor het weluaren ende profijt vanden ghemeynen landen, met eendrachticheyt tsamen spannen souden, ende de oorloghen aenueerden voor de liberteyt ende vrijheyt vander ghemeynten, ende het selue met eede vast maecken ende sweeren altijts te onderhouden. Maer hoedanighe wapenen ende schilden dat die oude Gotthen ende Coninghen van Sweden gheuoert hebben soo wel buyten als binnen haren landen, machmen ghenoech sien ende bekennen by de wapenen die men inde bouen ghestelde figueren siet ghefigureert, ende oock waert noot met redenen tselue te proberen ende goet doen; die oude Gotthen voerden hier voortijdts in haer wapenen eenen ghecroonden leeu seer gheweldich springende in een blau velt met dry witte baren achterwaerts siende: maer nu ter tijt voeren alleene dese wapenen die woonende zijn int oude ende oprechte Gothlant, betooghende door dese wapenen de nature vanden lande, dat is als sy die ouerhant hadden, dat sy den verwonnen souden sparen ende gracieus ende ghenaedich zijn, ende dat sy achterwaerts siende altijdts een ooghe int seyl souden hebben, ende weten wanneer dat sy behooren op te houden van ghewelt te doen. Maer Methodius die wil segghen dat die Princen van Gothlant als sy oorloghe voerden in haerlieden banieren ende standaerts een beerinne. Niet te min die van de selfste Gotthen haer afcoemste ghenomen hebben ende rekenende zijn, die hebben ghefingeert diueersche wapenen, elcke nacie naer dat haer belieft heeft. Want die van Denemarcken [42r] ofte van Slesien hebben ghenomen eenen stier, die van Schlauonie eenen draeck, die Scythen een schipken, die Alanen, Bourgoignons ende Swauen hebben gheuoert een catte in haerlieder banieren ende standaerts, gehelijck Plutarchus dat is beschrijuende. Maer die Coninghen van Sweden pleghen in voorleden tijden te voeren in haer wapenen twee ghecroonde maechden int goude laken gecleet, staende ende omhelsende malcanderen in een groen wout oft bosch, hier door betooghende de excellencie ende hoocheyt vanden water Goddinnen die in haerlieder landt woonende waren. Maer nu so voeren sy dry gouden croonen in een blau velt, om dat sy betooghen ende bewijsen willen die ongronderlijcke wijdde ende grootheyt van haeren Coninckrijcken, de sware ende triumphante oorloghen die sy vromelijck gheuoert hebben, ende die oueruloedighe ende oneyndelijcken rijckdom die sy crijghende zijn wt haerlieder minen, die seer vele daer int landt zijn. De ghemeyne edel lieden hebben oock diuersche wapenen seer vremdelijck onderscheyden, insghelijcks soo hebben oock die Steden ende landen op datse te beter souden moghen ghestelt worden in slach ordene, als men slach is leuerende, den vianden int beschermen vanden landen ghelijck wy hier naer breeder sullen verclaren, daer wy sullen beschrijuen die ordonnancie die sy hebben int stellen vander armeyen.

Vande ghehelmde steenrootsen.

Seylende wt de Duytsche zee naer het Noorden, ontrent dry daghen seylens, ende eer dat ghy coemt in de riuiere om te varen ende te comen nae die Coninclijcke ende triumphantelijcke stadt [42v] Stocholmen int rijcke van Sweden, soo light daer een seer wonderlijcke hauen, de welcke in haerlieder ghemeyne sprake wort gheheeten Hielmsnabben oft Elgxnabben, om dat die wilde esels diemen heet in haerlieder tale Elga, daer by een plegen te vergaderen, ghetrocken wesende door die soeticheyt vanden winde: oft om dat die rootsen de welcke ter sijden van deser hauen staen, so schijnen ghemaeckt te wesen wt der naturen al ofter helmetten bouen op den top ghehouden waren: alleleens oft de mensche gheen weten ghenoech en hadde om harnas ende wapenen te smeden, ten ware dat hem de natuere dat oock leerende ware, ende wijsende wat den vromen crijchslieden, die inde Noordersche landen woonende zijn, van noode is totten crijchshandel. Maer voorwaer gelijck dese hauen seer wel vermaert is om de bequaemheyt ende gheleghentheyt vander plaetsen, soo dat des ghelijcken niet en soude wesen in gheheel Europen daer de schepen soo versekert ende bewaert zijn voor storm ende ongheweerte: also is de selue seer periculeus geweest den vianden, soo dat daer ghemeynlijck altijts het beghinsel, middel ende eynde van alle den oorloghen die inde Noordersche landen gheweest zijn met groote bloetstortinghe vanden vianden. Ende dickwils soo heeft die armeye ter zee vanden vianden, die door den storm ende ongheweerte inde vlacke zee niet en hebben moghen slach leueren, in dese hauen gheiaecht wesende, van haer vianden moeten bestant begheeren, oft haer ouergheuen van selfs oft door simulatie in ghenade van haren vianden, oft int perijckel staen van gheuanghen oft doot gheslaghen te worden, aenghesien dat sy anders niet en weten om ghesalueert te wesen. Want ist datse vande canten oft wter hauen in zee steken, so seylen sy opde blinde clippen ende rootsen met een cleyn stormken in gronde. Ende ist datse inde vlacke zee varen, so hebbense daer [43r] den storm soo vreeselijck, dat sy gheensins ontcomen en moghen, soo gheweldich zijn daer waeyende de Noorde ende Ooste winden. Bouen dien so trecken die ingheseten vanden lande alle die teeckenen af die ghemeynlijck ghestelt worden ontrent die diepten ende hauens, om dat de vianden gheen middel en souden hebben om te moghen gesalueert worden: want andersins soo souden sy altijdts in perijckel wesen om van den zeeroouers oueruallen te wesen, die dese hauen souden willen innemen om haer quaetheyt te beter te ghebruycken: Niet te min desen niet teghenstaende, soo is het voorspel vander oorloghen daer ghemeynlijck altijts beghinnende.

Vande enghe passagien tusschen de rootsachtighe hauens.

Boven tghene datter vooren gheseyt is, soo ligghen inde Noordersche zee seer veele nauwe wtganghen ende inganghen die seer periculeus zijn ende te vreesen, ende sonderlinghe alsoomen wt de vlacke zee is comende nae die Coninclijcke stadt van Stocholmen, dat die hooftstadt vanden rijcke van Sweden is, de welcke seer sterck ende onwinnelijck is, so wel wter naturen ende ghelegentheyt als door fortificatie, soo datse wel te rechte moghen vreesen die dese stadt souden willen aenuallen ende bestormen, sonderlinghe als sy niet versekert en zijn ende voorsien van goede piloten ende ghetrouwe schippers, diese door dese enghe passagien souden mogen brenghen sonder eenighe schade. Maer de periculeuste ende alder sorghelijckste passagie van allen is Steendor, dat is te segghen de steenen deure, also genaemt, om haren enghen inganck, de welcke staende is ghelijck een halue Mane, wesende aende eynden seer scherpe hoecken ghelijck den punct van een sweert, daer de schepen tusschen duer varen, ende is op sommighe [43v] plaetsen crom gaende ghelijck eenen torckschen boghe, het welcke oorsaecke is dat die schippers soo grooten vreese hebben als sy daer door varen: want alst mistich ende doncker weer is soo is men daer in veel meerder perijckel dan men is inde vlacke zee als daer opcomende is eenen verleghen ende gheweldighen storm. Niet verre van daer ligghen oock veel blinde clippen onder het water verborghen, soo wie dat daer op gheseylt comen, varen min oft meer dan oft sy al leuende in een graf ghesteten werden. Men vindet oock ghenoech beschreuen in de Cronijcken van Gothlant, dat voortijdts tusschen dese clippen veel duysenden Duytschen ende Denen, die onuersiens daer op gheseylt quamen, verdroncken gheweest zijn. Want sy quamen gheseylt in dese rootsachtighe enghe straten, meer met een opgheblasen hooueerdicheyt dan met voorsichticheyt, dat een oorsaecke is gheweest van haerlieder bederffenisse. Des ghelijcks is oock gheschiet op veel ander oorten vanden Noorderschen landen, daer veel blinde clippen ligghende zijn, de welcke van verre te sien schijnen den schippers te wesen seer groote balcken die wt den water kijckende zijn, soo datse veruaert zijn alleene vant ghesichte. De welcke clippen houdende zijn de namen naer de saecken ende feyten die daer gheschiet zijn oft naer de natuere ende gheleghentheyt vander plaetsen, ghelijck wy voren in dit selue boeck ghenoech verclaert hebben, daer wy gheschreuen hebben van het inbreken der riuieren. Ende dese clippen zijn meer gheureest vanden zeerouers, dan oft sy voren hadden eenen grooten hoop volcks ghereet staende om vechten. [44r]

Vanden Steenrootsen ende periculeusen wech tusschen de rootsen van Idebencken.

Noch sijnder oock ontrent den canten van Oostgothland ende Sweden groote steenrootsen ende clippen, de welcke eens deels kijckende zijn wt den water, ende oock eensdeels niet, ende staen neffens malkanderen in een langhe rechte recke, al oft bancken waren die daer al willens ghemaeckt waren, ende sijn gheheeten in haerlieder ghemeyne spraecke Idebencken, op de welcke men altemets siet sitten die arme ende ongheluckighe schippers, als het schip ghebleuen ende verdroncken is: de welcke my oock ghereet soude gheweest hebben int iaer ons Heeren M.D.XVII. ten hadde gheweest dat ons Godt gheholpen hadde wt den noot, want ons schip wert gheiaecht door het ghewelt vanden stormende winden recht op dese blinde clippen, de welcke men siet staen in een langhe recke, steyl nederwaerts gaende int water ghelijck oft mueren waeren van eenighe slot oft stadt. Daeromme moghen wel seer ongheluckich gheheeten wesen die door onachtsaemheyt oft storm vander zee op dese clippen gheseylt comen, ende principalijck die oorloch schepen ofte zeeroouers die daer comen wt ghiericheydt, om de ghene die ontrent den zeekant woonende zijn te beroouen van ghelt ende goet, wel wetende datse rijcke ende machtich zijn, als sy sldus omcinghelt sijn van de stormende zee ende blinde clippen, soo datse ergher ende meer benaut zijn, dan oftse laghen in scherper gheuanckenisse, hebbende aldus zee ende aerde te viande. Want loopense te lande, soo moetense van hongher ende groote coude steruen ende vergaen (dat de meeste pijnen zijn diemen vindet) midts dat die lieden die daer ontrent [44v] woonende zijn met ossen, schapen, ende huysraet gheuloden ende wech geloopen zijn om den onuersienighen aenstoot der vianden. Ende blijuense tschepe, soo verdrincken sy, aenghesien dat op dese plaetse (ghelijck gheseyt is) ghemeynlijck eenen stercken storm is wayende: ende al waert datse wilden oncoemen door aerbeyt ende behendicheyt oft conste, so en connen sy nochtans niet wederstaen die wreetheyt der naturen van deser plaetsen, want (als wy gheseyt hebben) bouen den grooten storm, so en staen daer niet dan rootsen ende clippen ghelijck scherpe torens wt den water stekende daer het perijckel door coemt: de welcke men moet al crinckel ende wrinckel omme varen met grooter voorsichticheyt, ghelijck het schuym vanden water is wijsende. De capiteynen vanden oorlooch schepen pleghen in tijden van oorloghen op dese plaetse een aerdicheyt ende practijcke van crijchs ghebruyck te bedrijuen ende voorts te stellen, legghende al willens sommighe schepen van oorloghen, de welcke besteken ende becleet zijn met vendelen ende banieren vanden vianden, te legghen tusschen dese clippen, om dat die vianden, meynende dat van haerlieder oorloch schepen waren te stoutelijcker sonden daer by comen gheseylt, ende alsoo verderuen op die blinde clippen. Hoe ende wanneer dat sulcks soude moghen gheschiet zijn, vintmen genoech beschreuen inde Cronijcken vanden lande: ende oock de beenen vanden vianden die daer gheworpen ligghen op dese bancken ende rootsen, gheuen ghenoech te kennen het perijckel dat daer gheleghen is.

Vanden seer snel loopende beecken.

Inde Noordersche landen zijn ouer al seer snel loopende beken, sonderlinghe int laetste vanden April als het ijs ende de sneeu smeltende wordt, de welcke den lantsaten groote schade doen. Want sy vloeyen [45r] met sulcker cracht ende ghewelt datse wech draghen ende mede sleypen dorpen, straten, huysen, steenen brugghen, iae de boomen wter aerden, ende niet alleene die daer gheplant zijn, maer oock van selfs gewassen ende wel sterck ghewortelt zijn, ghelijck voren oock verhaelt is, daer wy schreuen vanden inbreken der staende wateren. Van dese snel loopende beken so hebben sommighe steden ende plaetsen daerse wt gheuallen comen de name ontfanghen, ende dat naer de geweldighe nature ende cracht die sy hebben: gelijck die seer oude stadt Scheningen in Oostgothlant, dewelcke also den name heeft behouden vande riuiere oft snel loopende beke, die om datse so geweldich vloeyende is in haerlieder gemeyne tale wort genaemt de Schene al oftmen segghen woude een peert dat loopende is metten hanghenden toome. Bouen dien soo isser een ander riuiere niet verre van daer ghelegen, de welcke om haer eenparich gheruysch ende ghekners wort gheheeten Tanna. Insghelijcks int lant te Middelpaden is een snelloopende beke (als voren is geseyt) die ghenaemt wort den Knoop: om datse de groote ijs schollen die op een ghevrosen zijn, ende met boomen ende groote steenen die ghelijck met cnoopen tsamen ghecnoopt zijn, int doeyen vanden ijse ouer haren crachtigen ende snellen loop mede sleypet: ia dat noch vreeselijcker is, om dat sy pleecht seer onuersienich landen ende lieden te ouerloopen ende wech te voeren. Ende tot noch toe soo en heeftmen daer tegen anders geen remedie gheuonden, dan dat die lieden met versaemder hant doorgrauende zijn berchskens ende houels, om haeren loop elders ende eenen anderen wech te leyden. Ende al ist dat die vanden lande haren loop op sommighe plaetsen eenen anderen wech doen nemen, so en benemen sy haer het ghewelt niet, maer latense ghelijck eenen rasenden ende onbeslisten viant seer snel loopen, open doende de sluysen die op sommige plaetsen [45v] ghemaeckt sijn. Maer al ist dat wy vooren gheseyt hebben dat dese sterck loopende wateren die name behouden datter door gheschiet is (ghelijck wy nae verhalen sullen, als van Bisschoppen die verdroncken werden daer sy stonden en vercondichden den volcke het woort Gods: oft van bruyloften die men houdende was, oft maeghden ontschaeckt waren, soo heeft nochtans den wijsen ende voorsienighen lieden belieft, datmense heeten soude naer de victorien ende triumphen die daer ontrent souden moghen geschiet sijn, ende niet naer die verdrieten ende cranke auentueren.

Vande diuersche figuren van steenrootsen die aende canten van Oostgothlant staen.

Opde canten vander zee Brauiken ghenaemt in Oostgothlant (daer oock een sneelle ende gheweldighe beke is comende door die stadt van Norcopen gehuallen in zee) worden ghesien ende gheuonden seer vremde ghedaenten van steenrootsen, dewelcke men soude meynen datse met handen van menschen soo ghehouwen waren oft ghesneden: dat sonder twijfel gheschiet door een heymelijcke cracht ende inuentie [46r] des hemels inde elementen. Want sommighe van dese steenen hebben het faetsoen van het hooft van een mensche, handen, voeten, vingheren ende teenen, maer soo niet aen een gheuoeghet ende ghebonden ghelijck een lichaem van een mensche, maer met onderscheet elck op hem seluen vander natueren voort ghebrocht. Niet te min het volck vanden lande, diet selue daghelijcks ghenoech sien, en achtense niet vele, dan alleene als sy moghen te passe comen om te metsen inde mueren vanden huysen die sy doen maken. Men vindet daer oock inden gheberchten die verre vander see staende sijn, rootsen die wter natueren soo rondt ende hol ghemaect sijn datmen segghen soude dat het seer groote coperen ketels waren oft batstouen. Als men sien mach in Oostgothlant bijde stadt van Lincopen van waer dat ick gheboren ben, inden ketelberch. Men vindet oock in veel diuersche dalen oft valleyen seer veel steenen die wter naturen sijn ghelijck ronde clooten alsoo groodt als een calfs hooft, oft een gansen ey oft meerder ende minder, dewelcke wel dienen sonder iet aen te polisteren om met grooten bussen daer mede te schieten. Noch vindtmen daer langhe ende effen wet steenen, die men sonder slijpen terstont mach ghebruycken. Desghelijcks in Westgothlant is een maniere van marbersteen in seer grooter menichte, die seer ghespickelt is, die welcke soo effen is datmense sonder houwen ende slijpen legghen mach van stonden aen op die grauen, ghelijck wy int xij. boeck sullen verhalen, daer wy schrijuen sullen vande natuerlijcke diuersicheyt vanden steenen, die men is ghebruyckende in alle manieren van metserije. Ontrent die stadt van Suidercopen in Oostgothlandt vintmen Christallijn steenen die ses hoekich zijn alsoo groot als een vuyst oft eenen vingher oft oock grooter afhanghende: met den welcken die ingheseten van [46v] dien landen souden midts haer claerheyt, haerlieder huysen seere vercieren, waert dat si niet meer en sochten haerlieder huysen sterck te maecken dan verciert. Iae als sy beginnen te ouerleggen de dullicheyt van den vianden, datse om de fraeycheyt vander timmeragien te meer souden geneycht zijn om die te destrueren ende bederuen, soo maecken sy haerlieder huysen onghelijck veel stercker dan lustich ende verciert. De welcke nochtans van binnen ghemeynlijck seer curieuselijck ghemaect zijn ende verciert, ende dat principalijck als naer sal beschreuen worden, met blinckende harnas ende wapenen, als borst stucken, helmetten, ende schilden. Want die lieden van dien landen meynen dat alle cieraet ende fraeyheyt daer in ghelegen is, om dat seer wel te passe coemt ende nut is om het lant, vryheyt ende preuilegien te beschermen ende bewaren. Niet te min si en hebben niet alle gelijck witte ende blinckende wapenen, want de sommighe ghebruycken swert harnas dat so bepect is, ende dat wt redenen die ick hier naer sal verclaren, schrijuende vande manieren die sy hebben van oorloghen.

Vanden steenen der reusen, ende vanden fonteyn aderen.

VVy hebben vooren verhaelt int eerste boeck hoe dat die heydensche Coninghen, campuechters ende ruesen in groote ende hooghe steenen pleghen te doen houwen die vrome feyten van wapenen die sy ghedaen hadden, ende de victorien die sy vercreghen op haerlieder vianden: om datse de naecomers die souden te kennen gheuen, ende haerlieder namen eeuwich ende onsterffelijck maecken: ghelijck dat ons Saxo Sialandick is beschrijuende van zijnen Coninc van Denemercken, Reynier ghenaemt, die vijf Iaer lanck oorloghe was voerende teghen die Russen [47r] ende Moscouiten inde Noordersche landen: die welcke heeft doen houwen tot een eeuwighe memorie die vrome feyten die hy bedreuen hadde in die harde steenrootsen: om dat niet en soude vergheten werden, het ghene dat hy met soo grooten aerbeyt ende benautheydt tot vermeerderinghe van sijnder eeren ghedaen hadde. Desghelijcs ooc soo beuinden wy dat het selue ghedaen hebben seer veel vanden Coninghen van Sueden ende Gothlant ende ander vrome mannen, soo dat die memorie van haerlieder vroome daden noch mach ghesien worden staen ghehouwen inde hooghe steenrootsen vanden Noorderschen landen. Maer bouen al soo sijn die vermaerste gheweest, die haerlieder feyten van orlooghen soo hebben weten te modereren, datse oock hebben schijnen te soecken die weluaert ende het profijt vanden ghemeyne lande. Twelcke ghedaen heeft die seer edelen Coninck Vbbo, die welcke ghesticht heeft die seer oude stat van Vpsalen. Desghelijcks oock Scarin ende Erick ende sommighe ander, waer van de vrome feyten niet alleene en worden gheuonden ghehouwen in die hooghe rootsen ende berghen oft in steenen die opgherecht staen lancks den velden, tot een eeuwigher memorien, maer oock noch daghelijcs op feest daghen ende triumphen worden ghesonghen met liedekens in haerlieder ghemeyne sprake, oft op instrumenten ghespeelt om daer op te danssen. Want die principale sorghe die sy hadden, dat was in tijden van paeys, dat sy haerlieder officiers ende den gouuerneurs vanden landen beualen (bouen tghene dat der wapenen mochte aengaen) dat sy souden die fonteyn aderen die sy vonden, bringhen onder die water muelens, ten behouue vanden lantsaten: oft dat men daer fonteynen af maken soude, daert tot het ghemeyne weluaert soude moghen van noode wesen. Bouen dien soo vloet te diuersche plaetsen wtten rootsen ende besloten aderen een seer [47v] groote oueruloedicheyt van wateren, die welcke met behendicheyt vander consten ende naturen soo gheleyt verden, datter xxv. oft xxx. water muelens, dewelcke seer lustich op den rey staen achter malcanderen moghen by malen. Alsoo men int lant van Falon een seer vermaert Lantschap dat gheleghen is in Westgothlandt, ende oock Helsinghen, twelcke een seer ghepuepleert landt is ghenoech sien mach, ghelijck breeder verclaert sal wesen, daer wy schrijuen sullen vanden water muelens daer men het ijser smedet.

Het derde Boeck van Olaus de Groote wt Gothland, Aertsbisschop van Vpsalen int corte gheredigeert: het welcke sprekende is vande afgoderijen ende aenbiddinghe der duyuelen vanden Noordersche natien.

ande afgoderije der heydenen van Letauwen.

ALbrecht Crantz, die een oprecht historie schrijuer is vander Duytsche natien, die welke seer vermaert was int iaer M.D. ende naer hem Mechouite die Polacke, ghetuyghen ende schrijuen dat die van Letauwen, ten tijden dat sy noch waren inde dwalinghe der heydenen aenbaden principalijck drye goden: te weten, het vier, die bosschen ende die serpenten. Het vier om dat in alle sacrificien ghebruyct wert: oft om dat sy bedroghen waren door die opinie van die van Persen, die welcke meynden dat het vier Godt selue was, ghelijc ons Herodotus is beschrijuende, oft door die leeringhen van die van Egypten, dien haer lieten [48r] duncken dat het vier een leeuende beeste was, die alle wassende dinghen was verslindende: ende naer datse daer af vervult was, datse starf tsamen metten dinghen diese verslonden hadde. Die bosschen hielden sy voor heylich ende ghewijde plaetsen, ende alle ghedierte dat inde bosschen hem houdende was hielden sy voor Goden. Ghelijck die Poete seght: Die Goden hebben oock inde bosschen ghemaeckt haer wooninghen. Ende dat meer is soo hebben veelderhande natien van volcke hier door bedrooghen sijnde huerlieder Coninghen ende princen van dat sy ghestoruen waren verbrant, oft inde bosschen gaen hanghen met grooten staet, met een goude keten om den hals, om dat sy Goden souden oft onder tgheselschap vanden Goden opghetrocken werden, hoopende dat sy door dese sacrificien ende eere die sy hem bewijsende waren, souden vercrijghen die gratie van sijnder valsche Godtheyt. Daer en bouen soo eerden sy als heylighe dinghen die serpenten als sy niemant hinder en deden: want sy meynden dat waren bewaerders vanden huysen ende huys Goden. Maer al schijnt dat dese valsche afgoderije gheheel ende al te niet ghegaen is, nochtans soo wortse noch doort ingheuen des duyuels op sommighe plaetsen ende heymelijcke huysen staende in wildernissen, ghebruyckt: als inde Noordersche landen, int landt van Noorweghen en vermelanden. Niet te min wt deser dwalinghen sijn ghebrocht gheweest die van Letauwen int iaer M.CCC.lxxxvj. als haerlieder seer vroome Prince Iaghello met zijn acht ghebroeders (ghelijck ons Mechouite beschrijft) totten Christen ghelooue bekeert werden. Int welcke die van Letauwen daghelijcks noch perseuereren ende voortgaen. Die voorseyde Mechouite beschrift oock, dat op die frontieren van Moscouien ende Letouwen op die ghemeyne heyrbane een beeldt staet, twelcke in [48v] haerlieder ghemeyne tale wordt gheheeten: Zlotaba dat is te segghen die goude quene: Dese wordt ghegheuen van een ieghelijc die daer voor by gaet een present hoe cleyne oock is, al waert maer een haer waerdich: oft anderssins souden sy meynen dat sy eenich ongheluck onder weghen souden crijghen

Vande valsche afgoderije vanden ghenen die onder den Pole woonende sijn.

Die lieden die woonachtich sijn int wterste vanden Noorderschen landen (het welcke soo sommighe segghen willen dat onbewoont soude wesen om die seer stercke coude die daer regnerende is) hebben oock haer valsche cerimonien ende afgoderijen die welke sy op ghesette tijden vanden iaere doende sijn. Want dese wilde menschen hebben gheen cleyn oorsaecken (alsoo wel als ander natien die coelder ende ghemanierder schijnen te wesen dan sy sijn) waer door dat sy dese ghemeyne dwalinghen van afgoderie gheneghen sijn te onderhouden ende die saken die van gheender waerden en sijn voor Godt te houden ende aenbeden. Dese aenbidden die Sonne den gheheelen Somer lanck, om dat sy hemlieden is lichtende, ende dancken haer dat sy henlieden verleent dat seer schoone licht voor die donckerheyt die sy ghehadt ende gheleden hebben, ende van die warmte die sy by bringht in stede van excessiue ende sware coude die sy gheleden hebben: ende al ist dat dese coude onuerdraghelijck schijnt te wesen die sy inde winter gheuoelende sijn, nochtans en vloecken sy noch en verwijten oft en bannen niet ghelijck dat sommighe Indianen doen: maer segghen simpelijck. Dese dwase ende sotte coude, ende dese te seer langhe duysterheyt, oft dierghelijcke woorden, sonder te laten blijcken dat sy anderssins qualijck te vreden sijn. Desghelijcks soo aenbidden [35r] sy die mane, om datse inde winter inde absentie vander Sonnen haerlieden dickwils is lichtende: ende als die Mane haerlieden gheen licht en is gheuende (twelcke gheschiet ontrent den tijt vander nieuwer manen) soo ghebruycken sy het licht vanden sterren die seer claer ende blinkende sijn om alle dinghen die sy te doen hebben te beschicken. Daer en bouen soo worden dese botte ende groue menschen die woonende sijn onder den Pole, tot noch een slechter dwalinghe vanden duyuelen ghebracht. Want sy hanghen om hooghe aen een pertse oft hellebaerde een stuck root lakens, twelcke sy met grooter deuotien aenbidden, ende met grooter ceremonien eerende sijn: meynende om root coleur twelcke den bloede vanden beesten ghelijck is, dat eenighe Gotheyt in hem heeft. Ten anderen soo laten sy hemlieden duncken dat sy doort aensien van desen rooden laken sullen te gheluckigher wesen int iaeghen vanden wilde beesten, daer af dat sy het bloet drincken als sy die gheuanghen hebben, ghelijck wy hier naer breeder sullen verhalen daer wy schrijuen sullen vanden manieren ende conditien vanden wilde lappen. Noch sijnder sommighe vanden Noorderschen natien die voor ghewoonte hebben, dat sy aenbidden tghene dat sy smorghens vroech inden dagheraet alder eerst leuende sien, het sy inde locht, op der aerden oft int water, als voghelen, ghedierten, visschen, serpenten ende wormen, ende sonderlinghe den vlieghenden hert: denwelcke sy groote eere sijn bewijsende, om die hoornen, daer mede dat die hoofden vanden ionghers verciert worden. Ende om dat dese voorseyde lieden niet en souden comen met ydel handen

voor haerlieder Goden, soo offeren sy hemlieden seker offerhanden van den ghebeenten vande wilde dieren, oft groote waluisschen van ander visschen, die welcke sy gheiaecht ende gheuanghen hebben. Die welcke beenen sy nochtans inde somer niet en verbranden om datse [35v] niet schijnen en souden met het licht ende hitte der sonnen te spotten ende te gecken: maer vertoeuen tot dat die coude winter begint aen te comen, ende als dan soo vergaderen sy seer statelijck by een naer die hoocheyt vanden daghen, ende verbranden dese beenen die sy den Goden hebben gheoffert, meynende dat sy door dese sacrificien den Goden bewijsende sijn die eere die haerlieden toebehoort. Soo grooten eeren zijn sy bewijsende den saken die onnut sijn ende nergens toe en dienen.

Vande dry Meeste Goden der Gotthen.

In voorleden tijden als die Gotthen noch heydenen ende ongheloouich waren, soo hadden sy drye Goden dewelcke sy bouen alle ander eerende waren, ghelijck Ian die Groote mijnen seer beminden broeder ende voorsaet Aertsbisschop van Vpsalen int begintsel van sijnder historien is beschrijuende. Den alder eersten ende oppersten dat was Thor: dewelcke wert gheleyt int middel van een groote sale op een ghedeckt bedde, hebbende neffens hem ligghende op elcke sijde eenen anderen Godt te weten Odhen ende Frigga, ende daer soo quamen die Gotthen dese Goden aenbidden. Thor (alsoo sy seyden) hadde sijn rijcke ende heerschapie inde locht, donderende ende blixemde, regerende die winden ende wolcken ende het schoon weer, verleenende ende gheuende coren ende alle andere vruchten, ende wech nemende de quade siecten ende pestilentien. Odhen dat is te segghen die stercke, was de Godt der orlogen, die den menschen bystant dede ende hulpe was sendende

teghen haer vianden: ende desen was ligghende ter rechter sijden vanden grootsten Godt Thor: denwelcken ouer al soo vermaert ende gheoeffent wert, dat hy van allen menschen anders niet en wert ontfanghen dan oft hy het licht hadde gheweest dat ter werelt is ghesonden, soo datter (als ons Saxo is ghetuyghende) gheen volck en was inde wereldt, die desen Godt [36r] Thor niet onderdanich ende aenbiddende en was. Die derden Godt was Frigga, de welcke was gheuer vanden paeys ende ghenoechten: ende oock sijn beeldt was ghemaect ghelijck de schamelheyt van een mensche: die in soo grooter eeren ende reuerentie wert ghehouden vanden Gotthen, als hier voortijts Venus is ghehouden gheweest vanden Romeynen: soo dat tot noch opden dach van heden den vrijdach van hem die name is houdende. Hy wert gheschildert met een sweert ende eenen boghe inde handt, ende ghewapent, om dat in dien lande alsoo wel die vrouwen als die mans altijts ghereet sijn om vechten. Maer Thor wert gheschildert, met een croone opt hooft, ende een scepter inde hant, ende xij. sterren: ende waren vander opinien dat gheen dinghen en waren ter werelt, die by sijnder hoocheyt ende maiesteyt waren te ghelijcken. Hy hadde eenen dach inde weke, iae dat meer is die eerste maent vanden Iaere, die wy Ianuarius heeten, hadde sijnen name. Odhen werdt ghemaeckt staende int volle harnas, ghelijc dat Mars was bijden Romeynen: ende hadde oock tot eeuwighe memorie, eenen dach inde weke die naer hem ghenaemt was. Ende om dat hy in sijnen leuen, ghehouden was voor die vromste ende cloeckste man die in gheheel Europen was te vinden: soo meynt een yeghelijck dat wt deser oorsaken die Gotthen sustineren willen ende segghen (naer dat ons Dion wt Griecken, Ablabius ende Iordanes ghetuyghen) dat Mars gheboren is gheweest in haerlieder lant, dewelcke vanden ouders ghenaemt is gheweest die Godt vander orloghe: ghelijck oock die Poete het selue is beschrijuende, by desen woorden. Gradiuumque; patrem Geticis qui praesidet armis. Den welcken die Gotthen altijts deden seer wreede ende bloedighe sacrificien, hem offerende die aerme geuanghen, meynende dat hy (die Godt ende opperste vander oorloghen was) nerghens beter en mochte door te vreden ghestelt worden dan door menschen bloet: die welcke hemlieden daer teghen soo volcomelijc gheleert heeft alle behendicheyt ende practiken om oorlooghe te voeren, dat sy verwonnen hebbende die machtichste rijken van Europen ende Asien, den prijs ende name hebben vande vromste ende cloecste mannen ter wapenen die men ter werelt mach vinden.

Vande drye Minder Goden.

Die Gotthen hadden bouen die drye groote Goden voorseyt, sommighe ander Goden die sy aenbaden: dewelcke (ghelijc ons Saxo beschrijft) wesende in haeren leuen groote tooueraers, hadden soo wel connen door haerlieder wonderlijke toouerije, tot haer trecken vanden simpel ende slechte menschen, dat sy ghehouden werden voor Goden. Ende en hebben niet allene die Gotthen, door haerlieder valsche toouerije ende duyuelrije bedroghen sijnde, verwect om haerlieden te aenbidden ende sacrificie te doene, maer ooc alle die ander Noordersche natien. Want sy hadden door haerlieder bedroch die lieden soo verre ghebrocht dat sy hen lieten duncken dat Goden waren, oft medeghesellen vanden Goden haerlieden die eere bewijsende die Godt alleene toebehoort, doende sacrificie seer solemnelijck desen Valschen tooueraers. Vanden welcken een was Methotin ghenaemt die een seer groot meester was inde Nigromantie, dewelcke door een hooch vermoeden dat hy hadde van hem seluen om sijnder digniteyt ende hoocheyt, brochte die simpel lieden, door sijn duyuelsche consten ende toouerye verleet sijnde, soo verre dat sy hem aenbaden, valsche ende onbehoorlijcke sacrificien deden. Desen was den oppersten Bisschop oft priester vanden Goden, dewelcke stelde een ordinantie hoe dat men [37r] diuersche Goden, diuersche ceremonien ende sacrificien doen soude, soo dat elck een vanden Goden sijnen dienst ende bequame offerande op hem seluen hadde: Want hy seyde dat die sonden die men teghen die Goden misdaen hadde, niet en mochten versoent werden met ghemeyne sacrificien oft ghemenghde ceremonien. Maer ten laetsten, naer dat sijn valscheyt bekent ende openbaer was, soo heeft hy met eenen oploop vanden volck doot gheslaghen gheweest: ende een wijle tijdts daer naer soo hebben sy sijn lichaem ghetrocken wten graue, twelke met zijn smettelijken stanck veel menschen doodende was, ende hebbent ghehanghen aen eenen stake ghelijc hy met sijn valsche ende duyuelsce toouerije wel verdient hadde. Desghelijcs soo woonde niet verre van Vpsalen eenen grooten priester vanden Goden Froe ghenaemt: dewelcke daer dede veranderen die oude ceremonien ende manieren van sacrificie te doene, die van soo veel natien ende ouer soo langhen tijt ghebruyckt ende onderhouden hadden gheweest, in een seer quade ende wreede maniere: Want hy begoste die Goden een sacrificie van menschen te doene. Dewelcke naer dat hy ghestoruen was, wert ghehouden voor een vande Goden: ende om dat hy ghehouden soude werden voor een bloetghierighen godt, soo werden hem gheoffert doncker ende swarte offeranden, ende iaerlijcs soo hilt men sijn feesten ende spelen by nachte, ende maeltijden in sijnen tempel met opgeruste sitcussens, ghelijc somtijts te Roomen ter eeren van God Dis ende Proserpina ghedaen is gheweest. Desghelijcs soo werden gheeert Vagnosthus ende Hadingus, om dat die lieden meynden dat sy die principaelste waren die henlieden hulpe ende bijstant mochten gheuen in tijden van orloge. Rostieps wt Finlandt is naer sijn doot voor eenen Godt aen gebeden geweest, om dat hy als hy noch leefde, seer excellent hadde gheweest in alle dinghen te voorsegghen. Rostar hebben sy ooc voor eenen Godt ghehouden” [37v] wiens wreetheyt soo groot was, dat hy versoent woude wesen met sacrificie van menschen bloet, ende datmen hem offeren soude die ghene die souden willen zijn dienaers oueruallen. Ende metten cortsten gheseyt, soo warender noch veel ander, die sy aenbaden ende sacrificie deden, die welcke sy seyden te wesen die kinderen vanden seer mahtighen Godt Thor oft Odhin. Maer hoe ende duer wat middelen dat dese lieden aldus aenbeden ende voor Goden ghehouden gheweest sijn, sult ghy vinden hier nae int vijfste boeck in laetste vanden eersten capittel, daer wy schrijuen vanden Ruesen ende campuechters, breeder beschreuen.

Vande costelijcke ende triumphante kercke vande Noordersche Goden.

Aenghesien dat hier voortijts bijcans ouer al die geheele werelt, doort ingheuen vanden duyuel, het volck leuende was in afgoderije, soo heb ic hier willen noch claerlijcker beschriuen, op wat plaetsen dat die Gotthen ende Sueetsche, ten tijden datse noch heydenen waren ende die houten ende steenen afgoden eerende ende aenbiddende waren: om dat een yeghelijck soude moghen weten, datter diuersche plaetsen zijn geweest, (ghelijck datter diuersche duyuels sijn) daermen den onbehoorlijcken ende valschen dienst ende eere den afgoden heeft bewesen. Onder ander soo isser een seer costelijcke ende seer vermaerde kercke ghestaen vanden Keyser Ninus tijden af, ontrent die riuiere Sala (vande welcke mijnen wel beminden broeder ende voorsaet heer Ian aertsbisschop van Vpsalen int eerste boeck van sijnder historien heeft gheschreuen) daer nu ter tijdt is staende die Bisschops kercke van Vpsalen ende principale kercke van Gothlant ende Sweden. Desen tempel was soo costelijck toeghemaect ende verciert, datter niet en was, noch aen muren, noch aent welfsel, noch aen columnen, ten was al blinckende [38r] vanden goude: iae dat meer is tgheheel dack vander kerken was al vergult: vant welcke nederhanghende was een keten van fijnen goude, die welcke soo groot ende lanck was, datse van buyten desen tempel van onder tot bouen was omgordende ende ronts omme bindende: soo dat desen tempel, dewelcke staende was op een breede ende wijde pleyne door haer groote costelijcheyt ende blincken vanden goude, was verweckende inde menschen die daer quamen om die afgoden te aenbidden een sonderlinghe vreese ende deuocie. Ontrent der kerckdeuren stont eenen grooten boom, die niet bekent en was, seer wijdt ende breet sijn tacken wtspreyende, staende winter ende Soomer altijts euen groene: nochtans soo en wast niet vanden boomen die wt haerlieder eyghenschap ende natueren altijs groone staen, ghelijck Lauwerboomen, olijfbomen, palmboomen oft myrte: want men heeft noyt in de Noordersche landen olijf boom oft lauwer boom sien wassen, dan alleene te Vasthene, daer sommighe cleyne lauwer boomkens voor een nieuwicheyt gheplant waren. Niet verre van desen tempel ter plaetsen daer men die sacrificien dede, stont een fonteyne die daer van onder op springende was, waer af wy terstont hier naer schrijuen sullen. Ende hier mede sy den vreemde natien ghenoech gheseyt vande supersticien ende ceremonien oft abusen vander Gotscher natien: die welcke niet alleene en hebben verwarret ofte bedroghen gheweest met deser ydelheyt ende afgoderije, maer oock alle ander natien vander werelt. Niet te min Godt sy ghelooft ende ghedanckt soo wordt nu ter tijdt inde stadt van Vpsalen iaerlijcks den neghenthiensten dach Meye ghehouden een seer groote vergaderinghe van volcke, den welcken men is leerende ende preckende goede vermaninghen ende het woordt Gods ter presentien vanden Coninck princen ende edelen vanden lande [38v] soo wel vrouwen als mans, op die selue plaetse, daer voortijts soo grooten ongoddelijckheyt, onbehoorlijheyt ende afgrijselijcheyt als van menschen, iae haer lieue ouders ende vrinden den afgoden te offeren geschiet is.

Vande sacrificien ende offeranden der Gotthen.

Men vindt beschreuen int eerste boeck ende twelfste capittel vande Cronijcken van Gotlant ende Sueden, dat in voorleden tijden die Gotthen seer nauwe gheobserueert hebben in haerlieder offeranden het ghetal van neghen: ende dat by auenturen, ghenomen hebbende wter leeringhe van Pytagoras (die welcke sy van Salmoxes ende Diceneus ontfanghen hadden) die seght dattet oneffen ghetal, het edelste ende excellentste is onder die getallen. Ende al was dat sake dat sy alle weken, iae daghelijcs, den Goden groote eere waren bewijsende ende seker offerande doende, nochtans soo hielden sy veel solemnelijcker feesten ende deden grooter offeranden alle neghen maenden, neghen daghen lanck seer deuotelijck ende met grooter reuerentien den Goden sacrificien doende, offerende alle daghen neghen diuersche manieren van ghedierten vande welcken die mensche een was. Ende naer dese neghen daghen soo was daer een groote beganckenisse vanden ingheseten vanden lande die in grooter menichten desen tempel van Vpsalen quamen besoeken ende als dan soo werden daer wederom als vooren neghen daghen lanck den Goden sacrificien ghedaen van neghenderhande soorten van ghedierten. Die mensche op wien dattet lot gheuallen was om gheoffert te wesen den Goden, die werdt leuende ghesteken inde fonteyne die ter plaetsen daermen die sacrificien dede opspringhende was: ende in dien hy lichtelijck ende terstont doot was, soo seyden die Priesters dat die offerande den Goden bequamelijck was ende aenghenaeme: ende treckende hem wederomme wten water, soo ghinghen sy hem hanghen int [39r] naeste bosch aen eenen boom, segghende dat hy van den Goden in haerlieder geselschap was ontfangen: waer door dat soo verre ghecomen was dat een yeghelijck hem voor geluckich ende salich hielt, die den Goden gheoffert sijnde mochte steruen. Ende het gebuerde oock wel altemets, het lot gheuallen sijnde op die Coninghen, dat sy oock den Goden seer statelijck gheoffert waren. Want sy meynden alle ghelijc dat sulcken offerhanden den Landen seer geluckich waren, ende daeromme soo volchde alle het volck met grooter blijschap dese groue offerande: wel meynende dat die ghene die aldus den Goden gheoffert waren niet en storuen, maer datse onsterffelijck waren ende niet alleen die ghene die alsoo steruende waren, maer sylieden selue: het welcke henlieden geleert was van Salmoxes, Zenta ende Diceneus, ghelijck ons Dion, Ablabius, Iordaen ende Strabo zijn ghetuyghende: segghende noch daer toe dat die Gotthen seer gheuerseert waren inder Philosophie: waer door datse beuonden ende vastelijc gheloofden dat die siele onsterffelijck was: ende seyden (soo ons Herodotus beschrijft in zijn vierde boeck) dat die ghene die deser werelt ouerlijden, niet en steruen, maer datse verhuysen ende gaen woonen op een ander plaetse die veel lustigher is, al waer si segghen datter regneert eenen Godt Bleyxen ghenaemt, tot den welcken sy ghemeynlijc sonden een van henlieden in ambassate met een schip met vijf riemen, ende dit bouen alle tghene dat wy vooren verhaelt hebben, belastende den bode op wien dat lot gheuallen was, het ghene dat hy in haerlieder allen namen van desen Godt begheeren soude. Dwelcke op deser manieren te wercke ginck: Sommighe van henlieden hielden haer iauelijnen recht ouer eynde metten scherpen om hooghe, ende die ander grepen den bode met handen ende met voeten, ende wierpen hem om hooghe: dat hy vallende was [39v] int scherpe vander Iauelijnen: ende indien dat hy terstont doot was van dat hy int scherpe vander Iauelijnen gheuallen was, soo waren sy seer verblijt, ende seyden dat desen Godt hemlieden seer gunstich was, dat hy den bode die sy hem ghesonden hadden terstont was ontfanghende. Maer ter contrarien als den bode niet terstont doot en viel inde iauelijnen soo waren sy seer qualijck te vreden, ende seyden hem aen dat hy een quaet mensche was, die niet waerdich en was den Goden ghesonden te werden. Daeromme sy verstaken hem ende sonden terstont eenen anderen, hem eerst belastende tghene dat hy by desen Godt soude veruolghen ende vercrijghen: ende alsoo wierpen sy hem op die voorseyde iauelijnen, ende indien hy terstont doot was, soo voerden sy hem op zee in een schipken met vijf riemen daer wy vooren af gheseyt hebben ende sonden hem inde grondt vander zee,

Vande superstitien der Gotthen die sy ghebruycten alst donderde.

Die Gotthen begheerende in alder manieren te betooghen die groote liefde die sy hadden tot haerlieder Goden, soo namen sy haer pijlen ende boghen (ghelijck dat wy beschreuen vinden int eerste boeck ende twelfste capittel vander Cronijcken van Sueden ende Gothland) als begonst te donderen ende schoten tegen die locht, betooghende alsoo dat sy haerlieder Goden helpen wilden ende bijstant doen teghen haer vianden, meynende dat sy alst donderde van haer vianden beuochten waren. Ende noch met deser superstitien niet te vreden wesende, soo hadden sy noch seer groote ende swaere hamers die met coper bedect waren (de welcke sy heeten Iupiters hamers) die sy hielden in grooter waerden, die nerghens toe en dienden dan om gheconterfeyte donder slaghen te [40r] maken, meynende dat dit hemels ghecraeck ende gheluyt vanden donderslaghen, alsoo met hamers te wercke ghinck, hopende door sulcker geclop ende groot gheluyt dat sy maeckten al oft smeden gheweest hadden, die Goden vrientschah te doene, ende hulpe en bystant te doene teghen haer vianden in haer oorloghen. Dese maniere van cloppen heeft gheduert ende onderhouden gheweest, tot inden iaere vander gheboorten ons Heeren elfhondert dertich, als Magnus die Coninck van Gothlant tot vermeerderinghe van den Christen ghelooue ende wt haet ende nijt die hy hadde tot der Heydenscher wet, te niete dede die afgoderie die men in dien Tempel was doende, beroouende Iupiter van synen dienst ende eere, ende van den donderhaemers die daer waren, de welcke ter causen van desen eenen seer langhen tijdt daer naer voor een kerckdief ende beroouer vanden heylighen gheacht is gheweest. Noch hadden die Gotthen voortijdts voor manieren als sy ten strijde ghinghen, dat sy den Goden peerden offerden voor haerlieder outaers: de welcken sy het hooft af sloeghen, ende steldent op spiesten naer dat sy het backhuys wijdt op ghestelt hadden met stocken, ende voerdent soo al gapende voor de armeye. Ende en hebben niet alleene den Goden sacrificie ghedaen eer dat sy ghinghen ten strijde, maer oock naer dat sy victorie ghecreghen hadden teghen haer vianden, ende daer en bouen soo hebben sy oock ghespeelt seer ghenoechelijcke spelen ter eeren van haerlieder Goden van danssen ende springhen: int welcke sy veel lichte manieren hadden, dansende ghelijck sotten met bellen ende cymbalen oft ander coperen instrumenten daer sy op speelden. Dese ende ander dier ghelijcke spelen ende sacrificien deden sy principalijck, om datse midts hulpe vanden Goden, gheensins en souden moghen door eenich gheweldt [40v] vander oorloghen verwonnen worden. Want sy hielden den crijchshandel in sulcker estimen, dat sy gheen ander saken ter wereldt die een mensche soude moghen ter hant trecken, daer by ghelijcken en wilden. Maer om haerlieder offerhanden te doene, soo hadden sy Priesters van diueerschen state, die een hoogher dan dander, te weten, Bisschoppen, Suffragaens, Priesters, Priesters die schilden draghen, ende waersegghers. Vande welcke die eerste te weten die Bisschoppen, hadden alsoo grooten macht ende authoriteyt als die Coninck selue, soo dat al tghene dat sy beualen ende radende waren, niet alleene ghedaen en wert vanden volcke, maer oock vanden Conick, al oft wten hemel ontboden hadde gheweest. Dese Bisschoppen leerden ende onderwesen het volc in alle wijsheyt ende philosophie, sy ordineerden die Priesters, ende de ceremonien ende superstitien vander offerhanden ende sacrificien der Goden. Dion die beschrijft ons dat dese nacie van volcke, nimmermeer en is gheweest sonder Bisschoppen die henlieden hebben onderwesen in alle philosophie ende wijsheyt. De principaelste ende die weerdichste van alle den bisschoppen waren die ghene die groote bonetten droeghen oft Pius ghenaemt waren, ende van desen werden byde Coninghen gheuoecht ende Priesters, ghelijck dat Iordanes breeder is beschrijuende, de welcke seyt datse Pius gheheeten werden, ende dat sy pleghen den Gotthen tot buyten der poorten teghen te gaen int witte ghecleet, spelende op herpen, als sy victorie vercreghen hadden teghen haer vianden, om die Goden te vreden te stellen.

Hoe dat de Gotthen die Goden beuochten.

De Gotthen ghebruyckten noch een ander sotte ende dulle superstitie dat sy de Goden ginghen beuechten als sy haerlieden gheen hulpe ende bystant [41r] en hadden ghedaen teghen die vianden, noch victorie verleent inden strijden: want sy schoten met alderhande gheschut naer den hemel, meynende alsoo de Goden te moghen verdrucken, oft ten minsten met dreyghementen soo verre brenghen dat sy wt vreesen souden doen moeten alle dinghen naer haerlieder wille. Ende hoe wel dat sy hier inne seker sottelijck deden ende te vergheefs, nochtans soo meynden sy wel alsoo grooten macht te hebben om haerlieden te doen vreesen ende eeren hier op der aerden, als die Goden hadden om henlieden te doen vreesen inden hemel oft inder hellen. Maer sy en peysden noch en ouerdachten niet het oudt seghwoort vanden Gotthen, datmen gheenen stock en soude worpen in de locht, van waer dat wederomme vallet een swaere colue.

Vande dry ghesusters gouuernanten van des menschen leuen, ende vande Nymphen oft water Goddinnen.

Inde Noordersche landen waren oock sommighe kercken gesticht ter eeren vanden Goddinnen Diana ende Ceres: ende oock een kercke, ter eeren vande dry ghesusters (die men heet Parcae) de welcke sonder toedoen van menschen handen door een wonderlijcke maniere van toouerie ghemaeckt ende ghesticht is gheweest. In dese kercke soo ginghen die ouders om henlieden te beuraghen aen dese ghesusters vanden ghelucke ofe onghelucke van haerlieder kinders, eerst seer reuerentelijck ghedaen hebbende haerlieder ghebet ende ghelooften, naer ghemeyne ordonnancien ende costuymen: daer naer soo sagen sy in een cappelleken, int welcke sy saghen staen altemets drye stoelen ende altemets meer, ende op elcken stoel sittende een vanden Goddinnen. De welcke aen ueerdende die nieuwe gheboren kinders, so warender [41v] sommige van haerlieden diet kint begaefden met grooter schoonheyt: ende dat alle menschen soude behagelijc sijn ende liefgetal, ander die begaefdent met liberaelheit, oft met eenige ander sonderlinge gaue. Daer waren ooc somtijts andere die quaet van naturen waren, de welcke benijdende die goede gauen daert kint mede be gaeft was, gauen hem daer tegen eenich quaet ghebrec, gelijc van vreckheyt, aermoede, ofte diergelijcken, om datse daer door besmetten souden die goede gauen die dander Goddinnen den kinde hadden gegeuen. Ende is beuonden gheweest dat dese Nymphen ofte Goddinnen niet alleene bedroghen hebben door aldusdanighe manieren van toouerie die ionghe kinderen, maer oock oude lieden, iae somtijts oock de Coninghen vanden lande. Want Hother die Coninck van Sweden ende Denemercken, sijnde op eenen tijt met sijn volck ter iacht ghegaen, wert door eenen donckeren neuel, verre wten weghe rijdende, afghetrocken van zijn gheselschap, soo dat hy ten laetsten is onuersiens gecomen in een schoone camer daer dat vergaert waren sommige schoone bosch maechden ofte Goddinnen, die hem met sijnen name seere ghegroet hebben. De Coninck hoorende datse hem groetende waren, heeft haerlieden gheuraecht wie datse waren. Sy hebben gheantwoort dat sy die ghene waren die de fortuynen vander werelt ende sonderlingen vander oorloghen waren geuende daert haerlieden beliefde, ende datter gheenen strijt en geschiede sy en waren daer present (maer van niemant gesien) heymelijck haren vrienden helpende ende geuende die ouerhant. Ende met den cortsten geseyt, datse de macht hadden gheluc ende voorspoet te doen hebben diet henlieden beliefde, ende ooc tegenspoet daer sy wilden: ende daer toe so hebben sy hem vermaent, dat hy niet beuechten en soude oft oorloge voeren tegen Balder, dewelcken sy seyden gewonnen te wesen vanden sade der Goden. Maer so haest als [42r] sy dit geseyt hadden so heeft de Coninck Hother hem seluen gheuonden onder den blauwen hemel, staende seer verwondert, niet wetende waer hy dese maechden ende die schoone sale daer hy in geweest hadde so subijt verloren hadde, so dat hy niet en wiste wat hem gheschiet was, noch ooc denckende was, dat dit door bedroch ende toouerie al gebuert was. Sommighe iaren daer na so geschiedent dat den seluen Coninc Hother (seer tonder wesende door groote ende

sware oorlogen die hy gehat hadde) was dolende achter lande, soeckende alle onbekende ende onbeganghen wegen, so dat hy ten eynde geraecte in een foreest, daer gheen menschen ter werelt wt noch in en ghinghen, ende heeft daer inne so verre ende diepe gewandelt, dat hy ten laetsten is gecomen seer auentuerlijc, daer hy geuonden heeft de speloncken ende wooningen vande voorseyde onbekende maechden, ende wert siende dat die selue waren die hem tanderen tijden geschoncken hadden zijn cleet daermen niet door houwen en conste. Dese maechden hem siende hebben hem geuraecht waerom dat hy daer gecomen was. Hy antwoorde dat was door het groot ongeluck ende tegenspoet dat hy gheleden hadde int strijden tegen zijne vianden, ende dat hem anders vergaen was dan sylieden hem belooft hadden, ende begonste seer iammerlijck te beclagen den teghenspoet die hy ghehadt hadde met haerlieder raet te gheloouen. Dese Goddinnen hebben hem daerop geantwoort dat hy geensins en heeft bedrogen geweest, ende dat syne vianden, (hoewel hy selden victorie heeft vercregen) dickwils also groot verlies van volcke ghehadt hebben als hy ghehadt heeft, soo dat synen viant hem niet en derf beroemen vanden voordeel dat hy op hem gehadt heeft: niet te min dat hy de victorie soude crijghen, waert dat hy middel conste gheuinden, om te ondergaen ende te ontrecken sinen viant die spijse die hem bereyt was tot vermeerderinghe van sijnder sterckheydt: [42v] want also soude hy moghen comen tot sijnder meyninghen ende synen viant te bouen gaen, ende alle dinghen souden dan comen tot zijnen wille. Dit verstaen hebbende den Coninck Hother, heeft oorlof van haerlieden ghenomen, ende is gereyst naer zijn lant, daer hy van stonden aen vergaert heeft eenen grooten hoop volcks, ende synen viant ontseyt ende te velde beroepen: ende wel neerstelijck doen gade slaen ende laghen gheleyt ronts omme den legher van synen viant, om te moghen beclippen ende betrappen de ghene die de spijse der sterckheyt die van den Goddinnen bereyt was draghen soude: soo dat hy ten laetsten heeft ghewaere gheworden drye Nymphen oft Goddinnen, de welcke die secrete spijse dragende waren: ende heeftse seer neerstich geuolcht opde voetstappen die hy sach staende opt lant door den daw, so dat hy ten laetsten is ghecomen ter plaetsen daer sy woonden: daer hy so veel heeft ghedaen door zijn soet ende lustich spelen opter herpen (daer hy een seer expert ende groot meester af was) dat sy hem schoncken dien schoonen blinckenden rieme ende crachtigen gordel der victorien: metten welcken ghegort synde, niet en mochte verwonnen wesen in eenighen strijde. Ende also is hy lancks den seluen wech die hy comen was weder ghekeert in sijnen legher, ende heeft met synen volcke ghetrocken den viant te ghemoete, den welcken hy heeft gheslaghen ende ter doot toe ghewont, so dat hy sdaechs daer nae heeft gaen besoecken Proserpinen, die hy des snachts in synen slaep ghesien hadde by hem staen.

Vanden aluen dans by nachte.

Die lieden die by nachte achter lande reysende waren, ende die herders die by nachte de wacht hielden van haerlieder ossen, koeyen ende schapen, pleghen dickwils te sien veel diueersche visioenen ende [49r] seltsame grillen van gheesten, ghelijck (als ons Saxo is beschrijuende) dat ghebuert is den Coninck Hother, de welcke volghende de drye Nymphen tot in haerlieder speloncke, vercreech den rieme ende gordel der victorien. Maer altemets soo saghen sy sommighe dansers, de welcke soo stijf de voeten ghedruckt hadden inde aerde, dat men tsanderdaechs de voetstappen al ront sach staen ter plaetsen daer sy gedanst hadden, ende het aertrijck soo verbrant ende dorre, datter nimmermeer meer gras daer na op ghewassen en is gheweest. Het volck vanden lande heeten dese nacht spelen van dese seltsame grillen oft geesten, den aluen dans: ende zijn vander meyninghe, dattet gheesten zijn van menschen die al haer leuen lanck niet ghesocht en hebben dan alle wellust ende ghenoechte vander werelt, ende hen seluen gheheel ende al daer toe begheuen hebben ende onderworpen den vleeschelijcken begheerten, leuende teghen alle Godlijcke ende menschelijcke statuten ende gheboden, die naer datse ghestoruen sijn, aldus ontrent der aerden ligghen en wroeten. Het selue segghen sy oock vanden Cabouter mannekens, die noch heden sdaechs regnerende sijn: de welcke comen by nachte in gedaente van menschen, dienende die lieden int ghene datter te doene is, besorghende die peerden ende beesten ghelijck stalknechten, als wy hier na int selue boeck breeder sullen verhalen, daer wy sullen schrijuen vanden dienst der gheesten.

Vande maniere van vechten teghen die bosch gheesten.

Aenghesien dat die oudees die voor ons in voorleden tijden gheweest zijn genoech ghetuycht hebben dat hier voortijts ouer al de werelt wonderlijcke grillen van gheesten ende ander guychelrijen ghesien sijn geweest, als van Cabouter mannekens, [49v] bosch gheesten, Satyren, Bommeleers, bloeyloosen, aluinnen, vrouwen die by nachte quamen de kinderen de borst gheuen, huys gheesten, ende eenen grooten hoop acker geesten, waer af dat sommige de menschen met vleyen ende schoon spreken bedroghen hebben, ende oock sommighe andere door een onsprekelijc verschricken ende veruaertheyt, oft ooc verscheurende seer onghenadelijck ter doot ghebracht hebben: soo en hebbe ick niet willen laten te schrijuen met wat middelen ende wapenen dat die Noordersche natien, dese gheesten ofte tooueraers wederstaen ende veriaecht hebben. Men seyt voorwaer dat die edel ende vermaerde campvechters wt Gothlant seer dickwils hant teghen hant gheuochten hebben, tegen de monstren ende seer vremde beesten, niet alleene om te verlossen ende te behouden die arme ende crancke menschen, maer oock om te proeuen haerlieder stercte ende vromicheyt, ende en wilden ooc niet dat yemant anders met henlieden soude vechten teghen dese stercke ende wreede monstren. Den vromen ende stouten campvechter Reynier, die namaels wert Coninc van Sweden, heeft eens eenen geheelen nacht ouer staen vechten tegen eenen grooten ende seer leelicken hoop vandoisen oft nachtgheesten, de welcke sijn stiefmoeder Thorilda, dat een seer wreet wijf was, daer vergaert hadde ende by een doen comen om hem te vernielen oft bederuen: maer als den dach comen was, so vontmen hier ende daer lancx den velde seer vremde ende leelicke ghedrochten doot liggende, ende onder andere so wert daer gheuonden liggende sijn stiefmoeder Thorilde, de welcke het aensicht ouer al doorhouwen ende doorkerft hadde. Het welcke feyt ouer al het lant bekent wesende, so heeft hy gehouden geweest voor een vroom ende edel campioen, ende is een oorsaecke gheweest dat hy met hulpe van synen vrienden wederomme genomen heeft wten handen van synen vianden het [50r] Conincrijcke van Sweden dat synen vader voortijts beseten hadde. Insgelijcx ooc so heeft de Coninck Gormon met eenen genaemt Broder, ende een ander Buchix geheeten dat zijn medegesellen waren, een wter maten stout feyt bestaen, waer by hy betoonde dat hy was vanden stouten bloede vanden Coningen van Gothlant. Want om te ondersoecken de secreten der naturen, so nam hy aen met sijn twee medeghesellen sonder eenich achterdencken ofte te ontsien eenich perijkel een reyse die seer periculeus was, ende eenen wech die bycans den menschen onmogelijck was te passeren. Dewelcke om haren wech te beginnen sijn tsamen tschepe gegaen, ende hebben geseylt so verre lancx de groote zee Oceane dat sy verliesende Sonne ende ander sterren sijn ghecomen voor by het lant Biarmen in een lant daert altijdt nacht is (als int eerste capittel vanden eersten boek voren geseyt is) ende nimmermeer Sonne en schijnt, ende daer so hebben sy tegen een groote menichte ende diuersche soorten van monstren ende ghedrochten seer vromelijc gheuochten. Want sy ginghen die vandoisen ende ander ghedrochten die henlieden van alle kanten op liepen, te keere met boghen, pijlen, ende slingers, ende vernielden also dat heyr vanden vandoisen ende vreemde ghedrochten, ghelijck ons dat Saxo int achste boeck vander Cronijcken van Denemercken is beschrijuende, daer hy schrijuende is vanden Coninck Gormon. Men vint oock in oude historien beschreuen dat Hother des Conincks sone van Sweden, daer hy veel muyse nesten hebbende in zijn hooft, de gheheele nacht ouer wacker lach dat hi werdt siende de schaduwe van eenen Satyrus die Memming was genaemt, niet verre van zijnder tenten, den welcken hy veruolchde ende stack met sijnder speeren dat hy onder de voet viel, soo dat hy hem vast mochte binden: ende brocht hem ten laetsten soo verre door veel straffe ende dreyghende woorden, [50v] dat hy hem gaf het sweert ende den halsbant dien hy van hem was begheerende. Waer wt dat wel blijckelijck is, dat niemant ter werelt gheen saken soo lief en heeft als zijn eyghen leuen.

Vande waersegghers.

Om datmen te beter verstaen soude wat desen tijtel in heeft, soo sullen wy voor al voortbrenghen, het woort vanden Christelijcken Leeraer Chrysostomus, het welcke hy seyt in zijn Homelie die hy gheschreuen heeft op het Euangelie: Daer sullen wesen teeckenen inde Sonne ende Mane &c. datter gheen creature ter werelt en is die meer begheert te weten vanden toecomenden dingen dan die mensche. Het welcke woort wel ouerleyt sijnde: soo salmen bekennen dat noyt gheen nacie van volcke so grof noch onghemaniert en heeft gheweest, de welcke niet en heeft begheert te konnen voorseggen toecomende dinghen, oft ten minsten door een ander toecomende sake te weten: ende sonderlinghe meer dan eenighe ander nacien van volcke, die Noordersche nacien, de welcke men beuint groote neersticheyt ghedaen te hebben, om te moghen connen ende weten te voorsegghen toecomende dinghen. Ende lieten hen seluen duncken dat men die mochte weten door diuersche middelen, als door het vlieghen ende singhen, ofte ghetier vanden voghelen, duer het springhen ende gheluyt vanden visschen, ende roocken oft dompen die opresen wten gheberchten, &c. de welcke sy meynden seker teeckenen te wesen van toecomende dingen. Iae dat meer is, gheen oorloghen, gheen saken den ghemeynten aengaende, iae oock gheen particuliere saken waer dat sy oock waren oft thuys oft buyten, en warender begonst oft aengheleyt sonder aduijs van waersegghers, die de toecomende dingen wisten te voorsegghen wt den voghelen sanck, oft duer tbesien [51r] vanden inghewande vanden beesten die de afgoden gheoffert werden. Ende niet alleene en waren dese voorseyde manieren van waersegginghen ontfanghen ende gheobserueert vanden Princen ende Heeren vanden lande, maer oock alle manieren van waersegghen die door lotinghe gheschieden, oft door aeromancie, geomancie, piromancie, nigromancie: oft oock alle de droomen oft visioenen die si meynden dat den ghemeynten aengaen mochten. Othin die voorseyde den Coninck Hading, als hy oorloghe voeren wilde teghen den tyran Iocher Curet, dat hy soude gheuanghen worden, het welcke gheschiede alsoo hy voorseyt hadde. Gouar de Coninck van Noorweghen was so gheschict in alle consten van te voorsegghen toecomende dinghen, datmen in Sassen lant niet en conste teghen hem practiseren ofte voort stellen hy en wist wel daer hi in Noorweghen was, dat nochtans wel hondert duytsche mijlen van daer is. Gormo diemen hiet den godtlosen droomende, wert siende in sijnen slaep, dat sijn huysvrouwe barende was twee voghels, den eenen meerder wesende dan den anderen: de welcke seer snel op vloghen in de locht dat hyse niet meer en sach: ende corts daer naer wedercomende soo quamen sy beyde gheuloghen op sijn vuysten sittende, d’eene op die een sijde, ende de ander op dander sijde, maer naer datse wat gherust hadden ende eens oft tweemael wat gheslapen, soo hebbense haer vlueghels wtghestrect, ende zijn weder wech gheuloghen. Ten laetsten soo is de minste van tween, zijn vederen bebloet sijnde weder thuys ghecomen alleene, hebbende achter ghelaten synen medegheselle. Nu de waerheyt van dien droom is dese: Beyde zijn sonen hadden seer langen tijt grooten voorspoet ghehadt ende victorie teghen haerlieder vianden, so datse verwonnen hadden ende onder haerlieder subiectien ghebrocht die Enghelschen, Sclauonien ende die Ierschen: maer ten laetsten soo heeft haerlieden de fortune teghen gheloopen, so dat den oudtsten broeder inden strijdt doot gebleuen is, ende die ionckste is alleene weder ghekeert tot synen Vader: het welcke beteeckende dat zijn pluymen bebloet waren. Magnus die Coninck van Noorweghen ende van Denemarcken des nachts eer dat hy den slach soude leueren den Schlauoenen, soo werdt hy siende in sijnen slaep eens Mans figuere, de welcke hem voorseyde dat hy zijn vianden soude verwinnen ende onder brenghen, ende dat in dooden van eenen arent soude ligghen de sekerheyt ende tgeluck vander victorien. De Coninck op ghestaen zijnde heeft dit visioen vertelt alsoo dat gheschiet was, waer af een yeghelijck hem seer verwonderde: ende ghestelt hebbende zijn volck in slach orden, so werdt hy van verre siende den aernt die hem in sijn visioen vertoocht was, ende op een snel peert rijdende naer den aernt, heeft hem met een jauelijnken doorschoten ende ghedoot eer datse conste op vlieghen. Die vander armeye nemende dat tot haerlieder voordeel ende voor een teecken van de toecomender victorien, zijn den vianden vromelijck aengheuallen ende hebben soo cloeckelijck ghestreden datse de vianden verwonnen hebben ende het velt behouden, ghelijck dat den Coninck in sijnen slaep vertoont ende gheopenbaert was. Insghelijcks die Coninck Valdemar treckende met sijn armeye in slachorden tegen den Coninck Sueno, so quamen gheulogen so grooten hoop rauen ouer zijn heyr, datter sommighe vloghen int scherpe vanden spiesien, oft so nae datmense steken mochte. De Coninck Sueno met alle sijn armeye van hem verwonnen sijnde ende verslaghen, ghelaten zijnde den rauen om te verscheuren, betoonde wat dat dit vlieghen vanden rauen was beteeckenende. Een seer vermaert campvechter die Biorno [52r][51v] was ghenaemt, de welcke met eenen wtgelesen hoop van campvechters inghenomen hadde een eylant, dat met een gheweldighe riuiere ronts omme bewaert ende beset was, werdt siende op eender nacht in synen slaep datter quam wten water een seer leelicke ende vreeselijcke beeste, spouwende vier ende vlamme, de welcke ten naesten daghe het aertrijck gheheel ende al verbrande. Des daechs daer na so is ghecomen de Coninck Fridleue, met grooten arbeyt ghepasseert hebbende dese riuiere, ende heeft alle die campvechters verslaghen wtghedaen Biorno, het welcke synen droom was bediedende.

Vande toouerie vanden Coninck Eric, diemen hiet winthoet, ende meer anderen.

Desen Coninck Eric was soo excellenten ende grooten meester inde conste van Nigromancie, datter in synen tijdt niemant en was sijns ghelijcken: want hy hadde die quade gheesten (de welcke hy sonderlinghe eerende was ende aenbiddende) soo wel tot synen wille ende ghebode, dat van sulcker sijde als hy zijn hoyken hielt, ende keerde, terstont de wint waeyende was naer sijnder begheerten, so dat hy wt dier oorsaken ghenaemt is gheweest Winthoet. Veel lieden hebben oock willen segghen dat de Coninck Reynier van Denemercken, heeft met raet van desen Eric synen neue, seer langhe ende met grooter voorspoet, gheseylt tot in verre landen, ia tot int wterste vander werelt, brenghende onder sijn subiectie, ende berouende veel landen ende vaste steden, ende dat door de subtijlheyt van synen neue, ten laetsten so heeft desen Reynier synen neue Eric oock behulpich geweest, ende

so vele gedaen dat de edel lieden vanden lande hem ghecoren hebben tot eenen Coninc van Sweden, welck Coninckrijcke hy heeft seer [52v] langhe beseten in peys ende vrede, ende met goeden voorspoet, tot dat hy van ouderdom is Coninck ghestoruen. Daer heeft oock noch eenen anderen Eric gheweest die men hiet Emont, de welcke seer gheschickt is gheweest, niet alleene in toecomende dinghen te voorsegghen: maer oock inder nigromancien. Desen Eric op eenen tijt dat hy voor hem hadde ghenomen tschepe te gaen om in eenighe plaetse te gaen seylen, soo hoorde hy een vanden schippers vertrecken hoe dat hy ghedroomt hadde in synen slaep, dat hy was sittende op een brootdroncken peert, het welcke hem voerde teghen sijnen danck ouer die hooghe berghen: ende dat het peert soo seer ende sterck wert loopende, dat hy van bouen af gheuallen was tot in de doncker valleyen, daer hy verschuert werdt vanden steen crijters ende wlen. De Coninck dit ghehoort hebbende desen schipper synen medeghesellen wt ghenoechte vertrecken, heeft terstont verstaen het bedietsel van desen droome, ende mercte dat hy ghewaerschouwet was vanden toecomenden perijckel, soo dat hy desen schipper niet en heeft willen hebben int schip daer hy wesen soude, maer heeft hem doen gaen in een ander schip: ende also is het schip vanden Coninck gesalueert gheweest, daer het ander schip metten schipper door den storm vander zee bleuen ende bedoruen is gheweest. Na dat Frotho de Coninc van Denemercken hadde synen eygen broeder Haralt doen vermoorden, so hebben de bewaerders ende momboors vande twee kinderen van synen broeder, Haralt ende Haldan (so ons Saxo beschrijft) genomen ende versteken in een hol oft speloncke ende opgheuoet voor ionghe beesten, ende hebben den Coninck Frotho te verstaen ghegheuen (om dat hy die twee onnoosel kinderen syne neuen niet en soude doen dooden) datse by nachte vanden woluen sijn verslint gheweest. Maer Frotho geensins willende [53r] gheloouen datse doot waren, hadde achterdencken datse erghens waren versteken ende gheborghen, ende is ghegaen tot een waersegghersse om te moghen vernemen waer dat dese kinderen souden moghen versteken oft gheborghen zijn: dewelcke soo subtijlen toouerersse was ende hadden soo crachtighen coniuratien, datter gheen dinghen ter werelt en was (hoe verre dat oock van huer gheleghen was) soo seere verborghen noch soo besloten, sy en deet wel voor haer comen als sy wilde maer dat niemant en sach dan sy alleene. Dese seyde den Coninck dat eenen ghenaemt Regnon verborghen ende opgheuoet hadde dese kinderen, de welcke hy om te beter moghen verborghen te houden, ghegheuen heeft elck die name van eenen hont. Maer als dese tooueresse aldus besich was om door cracht van haer besweeringhe die ionghe kinderen te doen comen wter plaetsen daer sy verborghen waren te voorschijne, soo waren daer die edelmannen vanden Coninck present. Die momboor kennende dese oude tooueresse ende haer groote conste ende behendicheyt, hadden die kinderen ghegheuen een groote somme ghelts, dewelcke sy souden worpen inde scoot van dese tooueresse, als sy henlieden souden vinden door cracht ende bedwanck vanden coniuratien voor haer ghestelt, op datse van haer niet en souden verraden worden. Het welcke sy alsoo deden. Dese oude tooueresse siende ende ontfanghen hebbende dit gelt, gheliet haer terstont oftse seer sieck gheweest hadde ende viel van haer seluen: maer soo haest als sy was weder tot haer seluen comen, soo vraechden die dienaers vanden Coninck, hoe dat sy soo haest van haer seluen in onmacht viel: Sy betaeldese met een buesel ende seyde dat was om dat die kinderen wech gheloopen waren ende niet om vinden: want sy hadden van natueren, dat gheen coniuratien oft toouerije henlieden letten oft dwinghen en mochte. Ende alsoo [53v] bleuen dese twee kinderen verborghen voor den Coninck, ende die oude toouerersse was te vreden metter ghifte die haer die kinderen hadden ghegheuen, sonder voorder te dincken op die groote ghiften die sy vanden Coninck soude hebben moghen ontfanghen, hadde si hem die kinderen gheleuert. Ende aldus is ghenoech te mercken wt dese ende derghelijcken saken, in wat estimen ende eeren dat die Magie in voorleden tijden ghehouden is gheweest, dewelcke nu ter tijt niet met allen gheacht en is: ende dat door eenen hoop bueselaers die meer door duyuelrije ende toouerije hebben toecomende dinghen willen voorsegghen, dan door die rechte Magie: als door het vlieghen vanden voghelen, doort besien vanden inghewanden der beesten, doort branden vanden viere, wten water, door lotinghe, ende duysent ander soorten van wichelrije, die den duyuel om die menschen te bedrieghen te voorschijne ghebrocht heeft. Niet te min men ghebruyckt noch ter tijt seker manieren van toecomende dinghen te voorsegghen, die met natuerlijcke redenen ghefondeert sijn. Men ghebruyckt oock noch lotinghe int scheeden ende deylen van goet ende erue, nemende twe oft drye oft meer stocskens diuers van coluere, die men is worpende in een kanne, waer door int wttrecken een yeghelijck weten mach sijn part ende deel dat hem toebehoort.

Vande toouererssen.

Noch wil ick betoonen met sommighe exemplen, hoe gheschict dat hier voortijts sommige vrouwen inde Noordersche landen inde toouerije oft Nigromantie gheweest hebben. Hagberte die dochter vanden Reuse Vagnost, wist haer seluen te veranderen in veel diuersche ghedaenten ende figueren: Want somtijts soo maeckte sy haer soo groote ende [54r] lanck, datse scheen metten hoofde den hemel te gheraken: ende altemets maeckte sy haer soo cleyne als een dwergh oft een Naenken. Dan was sy een vande schoonste vrouwen diemen vinden mochte, ende terstont soo veranderde sy haer in een oude leelicke ende verrimpelde quene. Dese toouerersse wiste soo crachtighe ende stercke coniuratien, datse scheen den hemel te bringhen op daerde, ende die aerde op te heffen inde locht ende verheuen houden hanghende inde locht. Die wateren scheen sy hardt te maken ende de berghen te doen verdrincken, ende die schepen voeren inde locht: die Goden doen beneden comen wten hemel ende beneden het licht vanden sterren ende planeten, ende metten cortsten gheseyt die duyuels trecken wter hellen. Op eenen auont dat die Coninck Hading ouer tafel sadt, soo vertoonde haer een toouerersse inde selue camer, stekende haer hooft wter aerden ontrent den heerdt met een groen riet in haer handt: dewelcke biedende haer aensicht ende boesem, vraeghde den ghenen die daer stonden, op wat plaetsen der werelt, dat int middel vanden winter alsulcken groenen cruyt wassende mochte sijn. Die Coninck dat hoorende, was seer greetich om dat te weten: ende sloech sijnen mantel om zijn lijf, ende is ghecomen by dese toouerersse, die welcke hem ghenomen heeft met haer ende gheleyt onder die aerde, ende als sy hem ghetoocht hadde die leelicke ghedrochten ofte monsters vander hellen, soo heeftse hem onghequetst wederomme ghebrocht bouen der aerden. In Noorweghen was oock een vrouwe Craca ghenaemt, dat een seer gheschieckte vrouwe was inde conste vander Magien: dewelcke hadde ghereet ghemaeckt een pappeken voor haeren soone Roller, int welcke drupte het fenijn van drye slanghen die met een dunne coordeken hanghende waren bouen het [54v] papken: het welcke van sulcker cracht was dat die ghene diet eten soude, een vande wijste ende gheluckichste wesen soude vander werelt. Maer Erick haers mans soone vindende dit papken heeft het ghenomen ende selue gheten, waer door dat hy gheworden is een vanden wijsten ende gheleertsten vander werelt. Want die cracht van deser spisen heeft in hem ghegenereert ende ghestort in alle scientien vander werelt, iae sulcke dat hy verstaende was alle ghesanck der voghelen, ende tghetier van alle beesten ende ghedierten: ende daer en bouen wert hy soo eloquent ende wel sprekende, ende wiste sijn dinghen soo net met bedecte woorden als hy wilde te belegghen, dat hem een yeghelijck daer af verwoonderde. Door den raet van desen Erick, soo verwan die Coninck Frotho het seer machtige heyr vanden Hunnen int welcke dat waren vergaert hondert ende seuentich Coninghen met hueren volcke. Ten laetsten soo heeft Gestelblint die Coninck van Gothlant desen Erick ghemaeckt zijn erfghename ende oock vanden Coninck rijcke van Sueden: het welke geschiet is inden tijden dat Christus gheboren was. Maer die Coninck Frotho wert van eender tooueressen die haer verandert hadde inde ghedaente van eenen osse, daer hy was gaende lancks den oeuer vander zee, metten hoornen doot ghesteken. Noch isser een gheweest die Guthruna genaemt was, dewelcke die ooghen vanden voorvechters vanden Coninck Larmerick terstont soo wiste te verblinden door sijn toouerije, datse teghen malcander vechtende werden, ende deen den ander dootsloeghen. De pot plaecht het ghemeyne instrument te wesen uan alle toouererssen daer in dat sy haer sop, cruyden, wormen ende darmen oft inghewant onder een soden ende cokende waren, met welcke spijse sy treckende waren die simpel lieden tot haerlieder begheerten ende wille: ende oock ghelijck eenen pot die staet en siet, soo [55r] deden sy die schepen, die lieden te peerde, ende de boden rasch ouer ende weer loopen.

Vande Tooueraers van Finlandt.

Nv sullen wy gaen verclaren alsoo coort alst moghelijck is, wat cracht dat die tooueraers hebben in te bedwinghen die elementen, ende daer mede te doen dat sy willen, weer datse van hemlieden oft van ander beswooren oft betoouert sijn gheweest: maer voor al soo moet men verstaen dat in Finlandt ende inder Lappen landt (die welcke gheleghen zijn in de wterste vanden Noorderschen landen) in voorleden tijden, (alst noch al heydenen waren) gheweest sijn alsoo experte meesters inde magie ende Nigromantie, al oft sy Zoroastes wt Persen in dese vermalendijde scientie tot eenen meester ghehadt hadden. Ende en hebben niet alleene die van Finlandt met deser duyuelrije ende dullicheyt besmet ende verblint gheweest, maer oock alle ander natien die ontrent der zee Oceane woonachtich sijn ghewest: ia die gheheele werelt heeft met deser oft der ghelijcke valsche consten behanghen ende gheabuseert gheweest. Die Finlanders pleghen somtijts, onder ander heydensche dwalinghen, den cooplieden die aende canten van hueren landen door die contrarien wint verleghen waren den wint te vercoopen die sy van doene hadden, ende als sy tghelt ontfanghen hadden soo gauen sy henlieden een coordeken met drye betoouerde cnoopen, die van sulcker naturen waren, dat als men den eersten knoop ontdeden, soo creghen sy een ghemeynen ende redelijcken stercken windt: ende als den tweeden ontdaen was, soo creghen sy noch een sterckeren windt: maer als die derde knoop ontdaen was soo hadden sy eenen soo stercken ende gheweldighen windt, dat die vooren int schip stont, niet eens wt sien en conste om die clippen te schouwen, noch die aen het seyl stonden, vast op haer voeten staen om [55v] het seyl neder te laten, oft aen het roer om tselue te regeren. Twelcke wel gheproeft hebben tot hueren grooten perijckel, ende schade, die wt een verachtinghe dese knoopen hebben ontdaen, segghende datse gheen macht en hadden. Niet te min naer dat die Noordersche natien het Christen ghelooue hebben ontfanghen, soo en hebbense dese conste niet openbaerlijck derren ghebruycken, wt vreese vander punitie ende straffinghe die daer toe ghestelt was. Siualt die Coninck van Sueden dewelcke een naeruolgher was vanden Coninck Haldan, hadde seuen soonen, die soo gheschickt waren in alle maniere van toouerie, dat sy dickwils door cracht van een hastighe ende inwendige raserije soo beweeght sijn gheweest, dat sy seeuerden ende schuymbecten ghelijc een dul mensche, ende beten op haerlieder tanden, ende stucken wt haer schilden, ende slicten oock in gloiende colen, iae dat sy niet en vreesden te loopen door vier ende vlamme hoe groot dat was: ende en costen niet ghestilt worden van dese gramschap ende raserije, ten ware datse vast gheketent oft ghebonden werden, oft dat sy eenich mensche ter doot ghebrocht hadden.

Vande instrumenten der tooueraers int lant van Bothnien

Int landt van Bothnien hier en daer in [56r] voorleden tijden gheuonden tooueraers ende Nigromanciers, dewelcke door een seer sonderlinghe conste vande toouerije, wisten te verbinden der menschen ooghen, dat sy haer eygen oock ander lieden aensichten wisten soo te verscheppen ende ontkennelijck te maken dat sy van niemant ghekent en mochten worden. Twelcke niet alleene ghedaen en hebben die campuechters, maer oock die vrouwen ende ionghe dochters, die welcke haer aensicht wisten te veranderen ende verscheppen met een dootuerwich coluer ende seer vreeselijck ghesichte, oft met een valssche coluer ende bleecke verwe dat sy wisten te nemen vande subtijlheyt des lochts: het welcke alsse wilden, wederomme deden vergaen, comende weder tot haer eerste schoone ende claer coluer. Die coniuratien van dese lieden werden soo crachtich beuonden, dat sy alle dinghen die sy wilden voor haerlieden deden comen hoe verre datse oock van daer waren oft hoe vast datse besloten waren. Ende met sulcken toouerijen soo weten sy oock het selue te laten sien: dat in deser manieren te wercke gaet. Alsser iemant was die begheerde te weten in wat staet dat sijnen vrient oft viant was, die vijf hondert oft en duysent mijlen, het sy meer oft min van daer was, ende wat hy dede: soo ginck hy by een Finlander oft wilde Lappe die dese conste wetende was, ende gaf hem een lijnen cleet oft een booghe, en begeerde van hem dat hy soude willen besien ende hem weten te segghen, waer dat den vrint oft viant die hy hem noomde, wesen mochte ende wat hy maecte. Dit ghedaen sijnde soo ghinck die Finlander in zijn contoor, nemende met hem sijn huysurouwe oft een ander medegheselle, ende nam eenen coperen vorsch oft een slanghe, op dewelcke hy seker slaghen sloech liggende op eenen aenbeelt, sprekende daer en tusschen binnens mons sekere coniuratien, keerende den coperen vorsch nu op deen sijde, nu op dander sijde, ende terstont vallende [56v] neder ter aerden soo crijcht hy een ontsettinghe der herten: ende blijft daer ligghende een luttel tijts oft hy doot ware. Daer en tusschen soo wort hy bewaert van zijn medeghesellen, dat hem gheen leuendich dier, het sy mugghe, vlieghe, oft eenich ander ghedierte en gheracke. Want door die cracht van sijn coniuratien soo wort zijnen gheest gheleyt vanden quaden gheest ter plaetsen daer sy sijn, daer men hem na ghevraecht heeft, en bringht met hem wt verre landen eenen rinck oft mes tot een lickteecken dat hy zijn bootschap voldaen heeft. Ende alsoo opstaende soo verclaert hy denghenen die hem ghehuert heeft, al dat hy ghesien ende ghehoort heeft met alle andere circunstantien, ende gheeft hem het licteecken dat hy mede ghebrocht heeft. Men segt oock dat dese toouerijen een wonderlijcke cracht hebben om die menschen met diuersche sieckten ter doot te bringhen. Want sy maken loode pijlkens vande langhde van eenen vinger, die besworen ende betoouert sijn, dese worpense op wat verscheyden plaetsen dat sy willen op die ghene daer sy die wrake af nemen willen. Die welcke crijghen terstont de Cancker inde aermen oft inde beenen, ende binnen dry dagen daer naer soo sijn sy doot van pijnen. Int landt van Helsinghen pleghen ooc groote tooueraers te wesen. Want Vitolf huerlieder Prince, maeckte alle diet hem beliefde terstont soo blint, dat sy niet eenen steke en sagen, ia dat sy niet en costen in eenich huys gheraecken hoe naer dat sijt oock waren, iae al stonden sy voor die deure, soo fraey wist hy tghesichte vanden menschen te verdonckeren. Ten anderen die vromen campioen Vesin, hadde oock een conste dat hy alleenlijck metten ghesichte alle pijlen ende scherpe dinghen terstont bot maeckte ende die snede benemende was dat snijden noch quetsen en mochte: nochtans soo wert hy doot gheslaghen metten sweerde vanden Sueetschen reuse Starchater (vanden welcken wy hier naer [57r] sullen) die welcke altijts met een dun velleken sijn scheert ouertrocken hielt, het welcke een sonderlinghe remedie was, teghen betooueren vanden scherpte der messen. Maer die steenen en heeft hy noch niemant weten te betooueren datse int worpen niemant hinderen oft quetsen en souden.

Vande zee tooueraers.

Die Noordersche natien hebben met meer ander afgoden seer langhen tijt ooc aenbeden eenen tooueraer Holler ghenaemt: dewelcke door een sonderlinghe bedroch ende veel superstitien, hem dede aenbidden van dit grof ende curieus volck als eenen Godt. Want hy was soo vermaert ende bekent gheworden door zijn toouerije ende feyten van wapenen, dat hy gherekent was te wesen onder die Goden, ende alsoo groot gheacht, als den God Odhin: desen Holler hadde een been het welcke hy soo belesen ende beswooren hadde, dat hyt ghebruyckte int stede van een schip om ouer zee mede te varen: ende vloech alsoo sterck op dat been ouer het water als eenich schip ter werelt met voor wint soude hebben moghen seylen. Maer ten laetsten om dat blijcken soude dat sijn Godtheyt steruelijck was, soo heeft hy van sijn benijders seer wreedelijck ghedoot geweest. Daer heeft oock gheweest in Denemarcken een seer groot zeeroouer die Oddo was ghenaemt, dewelcke soo geschieckt heeft gheweest inde Magien oft Nigromantie, dat hy loopende was sonder schip ouer die vlacke zee, daer hy sijn vianden met zijnder toouerije ende coniuratien door storm ende ongheweerte heeft doen verdrincken. Want om dat hy niet en soude ter zee teghen den vianden moeten vechten, soo dede hy oprijsen met sijn toouerije een groot onghewerte, soo dat die schepen vanden vianden verdoruen ende verdronken. Desen Oddo al was hy den cooplieden seer hart [57v] ende onghestadich, soo was hy nochtans den lantslieden seer goedertieren: Want hy estimeerde veel anders die eerlijcke winninghe vanden lantslieden, dan die vuyle winninghe vanden cooplieden. Desen hadde oock een sonderlinghe conste om te besweeren het scherpe vanden messen, datse snijden oft quetsten en mochten. Niet te min alle sijn consten en hebben niet gheholpen, want ten laetsten beclipt wesende van eenen subtijlder meester dan hy was, soo is hy ghesoncken te gronde, die te vooren wiste op die baren vander see sonder sincken te treden ende loopen.

Vande ghelijcken toouerijen.

Othim dat die outste ende pricipaelste toouenaer was van dien landen, vindende eenen Coninck Hading van Denemarcken, die door toouerije seer leelijc bedrooghen sijnde, verre van alle sijn vrinden ende volcke verdoelt was, heeft hem ouer zee te peerde wederomme thuys ghebracht. Niet te min als Hading aldus gheleet wert, soo wert hy siende door die spleten van sijnen mantel daer hy onder al beuende ghedoken sat, ende sach merckelijck, dat die voetstappen van sijnen peerden int water stonden ende dat hy rijdende was ouer die zee: daer hy seer af verwondert was: ende niet meer connende ghesien den periculeusen wech daer hy door reysende was gheheel verbaest sijnde heefter zijn ooghen afghekeert, ende niet meer naer ghesien. Item die Coninck Haquin van Noorweghen als hy eenen slach soude slaen teghen die van Denemarcken, soo dede hy vallen door sijn toouerije een grooten slachreghen met groote haghelsteenen ghemenght, dewelcke soo hart vielen opt hooft vanden vianden datse wten ooghen niet ghesien en costen, te wijlen dat hijse met sijnen volcke was beuechtende, soo datse meer last waren lijdende [58r] vanden elementen dan vanden vianden. Die van Biarmen (dewelcke woonende sijn onder den Noorderschen Pole) wesende beslooten vanden seer machtighen Coninck Reynier van Denemarck (dewelcke was ghecomen in haerlieder landt) comende teghen hem ten strijde hebben met haerlieder toouerije doen comen ouer zijn armeye een seer groote doncker wolcke, ende terstont doen vallen wter maten grooten slach reghen soo dat alle sijn volck door nat heeft gheweest. Terstont daer naer soo hebben sy den reghen verdreuen, ende hebben doen comen een seer stercke hitte der Sonnen, soo dat die Denen werden staende braende inde Sonne. Ende alsoo wert desen Coninck Reynier bedroghen ende ghefrustreert van sijnder victorien, ende sijn volck sieck van die onghetempertheyt der hitten ende waters.

Van Gilbert die tooueraer, dewelcke betoouert sidt in een diepe Cauerne.

In Oostgothlant is een Meer van varschs water dat wter maten groot is Veter ghenaemt, daer wy vooren genoech af hebben gheschreuen. Inde rechte middel van dit Meer een eylant dat seer lustich ende lancworpich is, int welke twee procchiekerken staende sijn: ende [58v] onder die eene van dese twee kercken soo staet een groote ende diepe speluncke, die een seer langhen ende diepen inganck heeft, daer dat veel lieden wt curieusheyt ende nieusghiericheyt wt ende in gaen. Niet te min eer dat sy daer in gaen soo maken sy vast een clouwen garens aenden inganck vander speluncken om dat sy den wech souden vinden connen om weder wt te comen: ende nemende een barnende keersse in een lanterne gaen tot beneden inde speluncke daer niet te sien en is dan eenen toouenaer die Gilbert heet, die daer vast betoouert ouer langhen tijdt heeft gheseten. Dat hem gedaen is gheweest van zijnen meester Catillus, om dat hy hem vermeten hadde sijnen meester te bedrieghen ende betooueren daer hy nu selue betoouert is sittende, het welcke het begintsel was van zijnder ellenden. Die welcke toouerije is gheschiet inde naeruolghende maniere. Catillus hadde een bardeken daer hy seker Gothsche oft Russen letteren op hadde ghesneden, het welcke hy toe wierp desen Gilbert om dat hijt vanghen soude: maer soo haest als hijt hadde gheuat tusschen beyde sijn handen, soo bleef hy vast staende crachteloos ende machteloos sonder hem eenichsins te connen roeren, ende was dit bardeken soo vast houdende aen zijn handen, dat hijt metten tanden niet en coste af ghetrecken, noch ooc metten voeten daer hijt door den raet van sijnen schalcken ende loosen meester aenghebrocht hadde, niet en coste af ghecrijghen, maer wasser soo vast aenhoudende al oft met een sterck cement daer aen ghelijmt hadde geweest. Maer al ist dat veel dwase ende roeckeloose menschen gaende zijn in dese speloncke, om desen tooveraer te sien, nochtans soo en derren sy niet te naer comen oft te diepe daer inne gaen, mits den grooten stanck die daer binnen is, ende quade dompen die daer ontrent vlieghen, om dat sy niet en souden versticken. Ende oock om datter niemant van desen rookeloosen [59r] die haer leuen niet en achten daer niet en souden ingaen ende vergheten wederomme wt te comen, soo die ingheseten vanden eylande het gat vander speloncken, afgheschut ende met dijcken beset. Ten anderen soo ist wel scherpelijck verboden dat hem niemant vande ghene die dit perijckel wel wetende sijn en veruoorderen yemant by te bringhen het sy met schoone woorden oft anderssins om te gaen in dese speloncke, oft ooc yemant daer inne te leeden om desen tooueraer te gaen sien op de pene van ghestraft te wesen ghelijck die ghene die hem seluen verdaen hebben. Dit eylandt is ghenaemt Visingror ende is seer wel vermaert, om des wille dat die Coninghen daer seer dickwils pleghen om die lusticheyt ende versekertheyt vander plaetsen haer hof te houden, ende oock dickwils ghestoruen ende begrauen sijn.

Vanden tormenten dat die toouererssen vanden quaden gheesten aenghedaen wert.

Om datmen niet en soude meynen dat alleene die toouererssen vanden Noordersche landen seer qualijck ghehandelt werden vande quade gheesten: soo sal ic hier verhalen tghene dat Vincent is beschriuende int xxv. boeck ende xxvi. cap. van zijnder historien, van eender toouererssen dewelcke naer grouwelijcke tormenten met een grouwelijck ghetier inde locht vanden quade gheesten wech gheuoert is. Ende seght aldus. Daer was in Enghelant op een dorp Bethiel ghenaemt, woonende een waerseghster ende toouerersse, die welcke op eenen noene, alsoo sy was haer maeltijt houdende, hoorde haer crayken daer sy haer ghenoechte ende wellust in hadde, ick en weet wat snateren luyder danse ghewoone was van doene. Twelke als sijt ghehoort hadde, soo viel huer het mes wter hant, ende wert gheheel doot verwich in haer aensicht, ende seer [59v] swaerlijck versuchtende soo seyde sy: Heden is mijn clouwen ten eynde gheloopen: ick sal noch heden hebben oft verstaen eenich groot ongheluck. Maer het woort en was haer noch niet wten monde, als daer een bode quam, die haer tijdinghe brochte ende seyde: Heden soo is v soone met sijn huysghesin seer haestelijck ghestoruen. Dese vrouwe dat hoorende, was seer verslaghen, ende is van droefheyt sieckt te bedde gaen ligghen, ende ontboot terstont by haer te comen huer ander twee kinderen die noch leuende waren een monick ende een nonne den welcken sy seyde seer suchtende ende snorckende. Mijn kinderen ick hebbe alle mijn leuen lanck duer ick en weet wat ongheluck gheneghen gheweest tot alle quade ende duyuelsche wercken ende geweest die quaetste ende snootste vrouwe vander gheheelle werelt, ende een meestersse van alle sonden ende quaet, stellende alleene mijn betrouwen op haerlieder bidden ende heylicheyt: maer van mijnen tweghen soo wanhop ick ende en ghelooue niet dat ick mach behouden worden. Ende daeromme soo ben ick nu wel versekert dat ick nu sal gheleeuert werden den duyuelen om te worden ghepijnicht, die welcke ick in mijn quaet ghehadt hebbe tot raetslieden. Nu bidde ick v op alle liefde die ghy tot my waerts draeghende sijt, dat ghy Godt soo hertelijck voor my wilt bidden, dat myn tormenten ende pijnen wat moghen verlicht werden. Want ick weet wel dat ghijlieden die sententie van mijnder verdommenisse niet en moecht verbidden noch wederroepen. Daeromme van dat ick doot ben soo sult ghijlieden mijn lichaem naeyen in een herts vel ende legghet dan in een steenen tombe, legghende het decksel daer op wel vast ghemaeckt met ijser ende loot. Dan suldy die tombe ouerslaen ende binden met drye groote ende stercke ijseren ketenen, ende ist dat ick olsoo mach blijuen [60r] drye daghen lanck, soo sult ghy my op den vierden dach doen begrauen. Niet te min ick vreese dat my die aerde niet en sal willen ontfanghen, om alle die valsche toouerijen die ick ghedaen hebbe. Vijftich nachten suldy oock ontrent mijn graf Psalmen doen singhen, ende soo veel daghen sult ghy oock missen doen singhen ouer mijn siele. Alle dese saken hebben ghedaen gheweest, ghelijck sy beuoelen hadde, maer ten heeft al niet moghen helpen. Want die twee eerste nachten, doen die priesters stonden rontomme het lichame met vollen choore en songhen die Psalmen soo zijn ghecomen die duyuels deen vooren ende dander naer, ende hebben die kerck deure die wel vast ghesloten was ende met een seer stercken grendel ghegrendelt terstont opgheloopen ende opghebroken, ende sijn alsoo ghecomen tot aende tombe, ende hebben die twee wterste ketenen in stucken ghebroken: maer die middelste die wat stercker ende subtijlder ghemaeckt was, en constense niet ghebreken, soo datse bleef gheheel ende onghequetst ende sijn alsoo weder wech ghegaen. Den derden nacht ontrent der middernacht, soo zijn die quade gheesten met sulcken gheruysch weder ghecomen, dat men meynde dat clooster neder soude gheuallen hebben. Want die eene van huerlieden die de vreeselijckste was van ghesichte ende die lancste van staturen, loopende met een groot ghewelt op die kerck deuren heeftse in stucken ter neder gheworpen: ende is soo voort ghetreden seer houerdelijck ende ghegaen tot tomben, ende roepende haer met hueren naeme, heeft haer beuolen datse opstaen soude. Maer sy heeft hem gheantwoort, ick en can om die keten daer ick mede ghebonden ben. Ghy sult ontbonden werden sprack hy tot uwer grooter schaden ende achterdeel: ende nemende die keten, dewelcke dander niet en hadden connen breken heeftse terstont ghelijck snot in stucken ghetrocken, ende settende [60v] zijnen voet aen het decsel vander tumben heeft het afghesteken, ende haer metter hant ghenomen daer een yeghelijck sien mochte, heeftse ghesleypet tot buyten der kerck deuren, waer dat ghereedt stont een swart peerdeken seer moedich ende briessende ghedeckt met een decksel vol ijseren haecken ouer al doorstekende, opt welcke sy hebben ghesedt dese ellendighe vrouwe, ende is alsoo met alle den gheselschap seer deerlijc roepende terstont verdwijnt wter ooghen ende wech gheuaren. Niet te min men hoorder een groot ghetier ende gheroep, seer derlijcken roepende om hulpe wel vier mijlen verre. Saxo beschrijft ons oock int xiiij. boeck van sijnder historien, daer hy schrijuende is van het bedroch der duyuelen, wat een leelicke bespottinghe dat den Rugianen gheschiede, in de stadt van Karenten, om die afgoderie die sy ghedaen hadden: Dese waren doort ingheuen vanden duyuel seer leelicke hoererije bedrijuende, maer oock terstont noch wesende int werck seer scherpelijck ghepuniert. Want de mans van deser stadt, van dat sy metten vrouwen oneerlijck hadden ghemeynschap bleuen ghelijck honden soo vast aen malcander ghecoppelt, dat mense van den ander niet gherucken en coste, iae datse dickwils werden elck aen een pertse ghehanghen deene hier dander daer, blijuende vast ghecoppelt aen den ander, met grooten spot van alle mensche. Door sulcken oneerlijcken miraculen begonst men houten ende steenen beelden te aenbidden, ende groote eere ende sacrificien te doene. Want die meynden dat dese beelden wt haerlieder macht ghedaen hadden, het ghene dat gheschiet was door toedoen ende bedroch vanden boosen gheesten. Dese ende dierghelijcke dinghen worden altemets (ghelijck ons S. Augustijn is beschrijuende in sijn achtste boeck vander stadt Gods) toegelaten doort hooge ende rechtueerdich oordeel Gods, die om haer groote ende leelike stinckende sonden den menschen laet [61r] quellen ende bedrieghen vande quade gheesten. Daeromme die hier niet en begheert wel te leuen op der aerden, om namaels te besitten dat eeuwich leuen, die mach door alsulcke sacrificien de doot gaen soecken inder hellen. Maer die met de quade gheesten niet en begheert te doene te hebben, dat hy hem wachte van quaet te doene, ende alle afgoderie, ende dat hy bekenne de waerachtighe ende oprechte eere Godts, waer door dat die quade gheesten ghemelt ende verwonnen worden.

Vande groote schade die de quade gheesten doen.

Inde Noordersche landen (daer naer de letteren vander heyligher schrifturen de wooninghe van Sathan is) soo quellen ende bespotten die quade gheesten het volck in menigerhande manieren: want somtijts so verscheppen sy haer in diuersche formen ende door schoone woorden so bedrieghense de menschen: altemets oock soo doen sy den lieden groote schade, ende worpen die huysen ter neder, sy dooden ossen ende schapen, ende bederuen de vruchten opt lant: sy doen de wateren de dijcken door breken ende steden en sloten inden gront bederuen. [61v]

Het vierde Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, het welcke is inhoudende vanden oorloghen, leuen ende manieren vanden wilde heydenen ende omligghende ghebueren.

Vanden ongheluckighen strijdt van Coninck Reynier van Denemercken.

DIE seer vermaerde historie schrijuer Saxo, beschrijft ons inde Cronijcke van Denemercken, dat de Coninck Reynier van Denemarcken, naer dat hy vijf iaer lanck oorloghe gheuoert hadde ende ghestolen ende gherooft inder Russen landen, soo nam hy voor hem dat hy soude gaen bestooten die van Biarmen sijn ghebueren, die woonende zijn inde Noordersche landen in velden ende berghen, ende met geweldighe armeye die te brenghen onder sijn subiectie. Die van Biarmen van datse gheware werden sijnder coemste, soo hebbense met coniuracien de locht te keere ghegaen, soo datter gheuallen is eenen slachreghen, al oft water met akers wter locht gegoten hadde gheweest op haerlieder vianden: het welcke een oorsake was dat de Coninck Reynier soo haest niet en conste weder van daer reysen, soo dat hem sijn victalie begonst te begheuen. Ten anderen terstont verdrijuende het groot ongheweerte, soo hebbense doen comen een seer stercke brandende hitte der Sonnen, dat zijn volck heeft staen roosten ende braden inden velde: soo dat dese groote excessiue hitte der Sonnen synen volcke veel swaerder was om verdraghen dan die voorgaende reghen ende ongheweerte. [62r] Ende aldus soo werdt desen Coninck door die tweederhande onghetempertheyt ende onuerdraghelijcke hitte ende vochtighe coude, faillerende in zijn opset, ende sijn volck van siecten ende onghemake bedoruen ende tonderghebrocht. Niet te min die Coninck siende dat hy belet was in sijn voornemen meer door toouerie dan door natuerlijck beweghen oft veranderinghe vander locht ende ongeweerte, so nam hy voor hem dat hyse wederomme seer onuersiens soude bestooten ende oueruallen, om hem te wreken vanden hoochmoet die sy hem ghedaen hadden. Maer die Coninck van Biarmen, bystant ghecreghen hebbende van synen gebuer den Hertoghe van Finlandt, de welcke hem ghesonden hadde eenen hoop seer goede ende subtijle schutters, heeft tonderghebracht het heyr vanden Coninc van Denemarcken, dat hi daer ghelaten hadde om den winter ouer te blijuen ligghen, sonder dat hy eenichsins daer af ghestraft heeft gheweest. Want die Finlanders (als int beginsel vanden eersten boeck gheseyt is geweest) zijn lieden die ghewoone zijn op glatte houters ghelijck schricschoenen ghemaect, die si onder aende voeten hebben ghebonden, seer snel te loopen al waer dat sy willen, ende seer cort af ende aen te loopen alsoot henlieden belieft: ende van dat sy op hare vianden hebben geschoten, so weten sy also snel af te loopen als sy aencomen zijn, ende wel dapper wederomme de vianden te comen bestooten. Voorwaer het is wel te bemoeden (als ons Saxo beschrijft) dat dese seer machtige Coninc, siende sijn crancke auonture, seer verwondert heeft geweest, dat hy hen so geringhelt sach ende tot een extreme oft wterste benautheyt ghebrocht, van een onghewapent wilt ende ongefaetsoneert volck, dat geen wete en hadde vanden crijchshandel, die onder die voet ghebrocht hadde die triumphe ende fluer vanden Romeynen. Dat zijn de treken vander fortuynen, dat die ghene [62v] die de vroomste crijchslieden van Roomen, ende die groote macht vanden edelsten ende vermaerden capiteynen seer vromelijck hadde verwonnen ende tonderghebracht, hier heeft moeten wijcken voor eenen hoop bot grof ende vuyl ongheleert volck: iae wiens prijs ende eere vande cloecke ende vrome feyten die hy ghedaen hadde door cracht vande vroomste mannen des werelts niet en conste verdonckert worden, die wert hier van eenen cleynen hoop veracht volcks gheheel verduystert. So dat die armeye daer hy de bloeme vander werelt, ende het aldervroomste crijchsvolck mede vernielt hadde, ende soo grooten hoop voetvolcks ende peerdevolcks ende legers ouerrumpelt ende met groote strijden verwonnen hadde: hier heeft moeten wijcken, ende niet derren opentlijck hen stellen teghen desen armen hoop, maer alleene heymelijck ende met verraderien alle middelen soecken, om die te beclippen ende so tonder te brenghen, hem niet schamende synen hooghen name, lof ende eere, die hy by daghe ende vromelijck hadde vercreghen, met nachtelijcke aenslaghen ende listighe laghen te legghen seer oneerlijck te besmetten ende verdonckeren. Niet te min ghelijck dese dinghen vuyl ende oneerlijck zijn van haer seluen, soo hebben sy oock een quaet ende leelick eynde ghehadt. Soo dat hy wel mochte segghen het ghemeyne veersken:

Eylaes hoe haest sietmen seer groote saken,

Door cleyne oorsaken tot niet gheraken.

Ick late staen dat Arngrim heeft verwonnen Tangilt ende Egbert Coninghen van Finlandt ende van Biarmen, dewelcke soo sterckelijck ende obstinatelijck hadden wederstaen den Coninck Frotho van Denemercken. Ende hoe dat Frotho gaf ten houwelijcke zijn dochter, de welcke hy wter maten lief hadde, den seluen Arngrim, dewelcke beroepen hebbende den Coninck Egbert in eenen camp (om hant teghen [63r] hant met hem te vechten) heeft verwonnen: meynende dat wel behoorlijck was, dat hy soude sijn dochter hebben te houwelijcke, die hem hadde gewroken van synen grootsten viant die hy hadde, ende so grooten dienst ende eere hadde aenghedaen.

Vande groote wreetheyt vande wilde menschen.

Gheliickervviis dat die Oostersche nacien die woonachtich sijn inde gheberchten van Caspien, teghen het opgaen vander Sonnen, vlieden inde cuylen ende cauernen onder die aerde, stoppende haerlieder ooren, om datse niet en souden hooren het vreeselijck gheluyt dat gecauseert wort door het oprijsen vanden dompen, die rijsende zijn wt het diepste der aerden, ende henlieden so teghen dat gheschiet salueren ende versekeren: alsoo oock het volck dat woonende is ontrent die wterste costen van de Noorwechsche zee, heeft sijn hollen oft kelders onder die aerde, om bewaert te wesen voor het ghewelt vande Noortweste winden ende de groote menichte vanden sneeu die daer ligghende is op die hooghe berghen, leuende by de visschen ende wilde beesten die sy vanghen. Dese lieden vreesen seere de zeeroouers, so datse alle die ghene die van ergens daer aen lant comende zijn, meynen zeeroouers te wesen, de welcke daer souden comen om haerlieden gheuangen te nemen ende slauen te maken. Niet te min sy ontfanghen in haerlieder gheselschap, om henlieden te helpen, die ghene die daer comen geuloden wt vreese vanden tyrannen, ende leeren ende onderwijsense, hoe dat sy die zeeroouers als sy daer aen lant comen, souden moghen beclippen ende dootslaen, het welcke sy doen in tweederhande manieren: oft sy maken de maniere dat sy vlieden van henlieden, om dat syse also te dieper opt lant souden crijghen, oft sy comen [63v] aende hauens als sy sien datse in eenich perijkel zijn ende de hauens niet en kennen, al oft sy wilden bystant doen en helpen den genen die sy willen bederuen ende dooden. Maer als de zee toeghevrosen is ende datter gheen vreemde lieden aen en comen die welcke sy in deser ofte diergelijcke manieren souden beclippen moghen, soo moeten sy henlieden houden in haerlieder holen ofte kelders, oft hutten die van groote waluisch beenen ghemaect zijn, om het groot gewelt van de Noortweste winden, ende groote menichte vanden sneeu. De hutten die sy hebben, sijn bouen ghedeckt met zeemosch, ende behendich genoech gemaect, staende bouen al oft een schip waere datter ouerghewelft laghe, het welcke ghedaen wort teghen dat groot ghewelt vanden winden, die daer so vreeselijck stormende zijn al oftse comende waren wten diepsten vander zee. Daer ontrent is noch een ander soorte van volcke, de welcke seer ghelijck zijn van manieren den Scythen, die nerghens geen vaste woonstadt en hebben, maer gaen herwaerts ende derwaerts dwalende met haer lieden vee ende beesten, voerende met henlieden op waghens ende karren haer wooningen ende tenten, Dese sijn woonende ontrent de costen vander zee van Caspien, ende weten met risschen oft met zeemos oft berchmos ende wissen onder een gheulochten, af te sluyten den inganck ende toeganck van haerlieder hutten, om datter niemant wter zee comende henlieden ofte haerlieder secreten soude comen ondersoecken ende sien wat sy maken. Voorwaer ick laet my duncken dat sy dese rouwicheydt der locht ende onghemack der aerden ende holen ghewillich ghenoech lijdende ende verdraghende sijn, om dat sy souden moghen vry wesen vanden onuersadelijcke ghiericheyt ende onuerdraghelijcken tribuyt der tyrannen, den welcken die diepe zee schijnt te wesen maer een noot schelpe vol. Plinius beschrijft oock vele ende [64r] vremde dinghen vande Noordersche nacien die woonende zijn in cuylen ende grauen onder die aerde om het gheruysch ende ghetier vander zee, in sijn sestienste boeck ende tweede capittel vander historien der natuerlijcker dingen, ende seyt dat een arm ende catijuich volck is, die woonende sijn op hooghe hueuels van aerde, hebbende daer sidtsteden rontsomme half boochwijs opghemaect, daer sy in sitten, om henlieden te beschermen voor den hooghen vloet vander zee. Want als de zee seer hooghe vloeyende is, soo schijnen dese hutten te staen ghelijck verdroncken schepen die rontsomme met water beset, int water ligghende zijn. Ende als het water weder afloopende is, soo vanghen sy die visschen die ontrent haerlieder hutten metten water afloopen, ende droogen die selue, meer metten winde dan inder Soonnen.

Noch van de wreetheyt vande wilde menschen.

Int wterste eynde vanden Noordersche landen, ontrent ende lancx het witte Meer, daer dat de heerlijckheydt van hen Coninckrijcke van Sweden seer wijde ende breet is streckende, woonen ouer al seer wreede ende straffe lieden, de welcke anders gheen wapenen en zijn ghebruyckende dan vellen van wilde esels oft wilde muylen, ende hantboghen oft lancien die aen beyde eynden wel dunne ende scherp zijn. Dit volck is seer snel ende behendich van loopen (ghelijck wy int eerste boeck hebben geseyt vanden Scricfinnen) ende sijn seer dapper int keeren ende wenden herwaerts ende derwaers ouer de sneeu loopende, sonderlinghe lancks de valleyen, soo dat sy alle slaghen ende schueten weten te ontsetten ende ontgaen. Men soude bycans van desen lieden wel mogen het selue segghen dat die groote Philosophe Anacharsis was scrijuende van zijn volck te weten die Schyten: [64v] als dat niemant vande ghene die in haerlieder lant waren comende, henlieden ontvlieden ende ontgaen mochten, ende dat sy gheensins dan met haren wille en mochten gheuonden, beclipt oft gheuangen worden: aenghesien datse gheen steden, wallen oft mueren en hebben, maer dat een yeghelijck waer dat hy gaet, zijn huys ende wooninghe mede is voerende. Het zijn al schutters gaende te voet, ende en eten gheen broot, maer leuen vande visschen ende wilde beesten die sy daer vanghende zijn. In stede van huysen soo hebben sy waghens ende tenten, de welcke ghedect zijn met hert gedroochde vellen van beesten, oft schorssen van boomen. Inden winter houden sy henlieden ontrent die canten vanden wateren, maer inden Somer soo woonen sy meest onder die hooghe haghen ende in plaetsen daer geen Sonne en coemt, seer dickwils veranderende van plaetse. Het hooft hebben sy ghemeynlijck ghedeckt met huyden van wilde gansen, eyntvoghels oft van hanen, de welcke daer ghelijck oock alle ander vogelen in grooter menichte geuonden worden. Sy hebben oock een groote menichte van costelijcke vellen, de welcke sy niet en vercoopen, oft selden selue ghebruycken, maer vermanghelen die selue op ander ware ende coopmanschap teghen de vreemde cooplieden die daer comen.

Vande vijf diuersche spraken vande Noordersche landen.

Door de verscheyden cleederen ende gheweeren diemen ghefigureert siet in dese figuere, so wort te kennen ghegheuen die differencie vanden landen, nacien, spraken, ende oeffeninghe vanden Noorderschen volcke: want Noortwaerts liggen veel groote ende machtighe landen, als Lappen lant, Moscouien, Sweden, Gothlant, Vermerlant, Dalcarlen, Berghlant ende Noorweghen: de welcke al tsamen [65r] inde langde ende breedde meerder zijn dan Italien, Spaengnien, ende Vranckrijck tsamen gherekent: so dat Plinius niet te vergheefs en heeft gheseyt dattet een ander werelt is, om dat die grootte noch onbekent was. Daeromme en ist gheen wonder dat in dese landen worden gesproken ende gheuonden vijfderhande talen, als van de wilde Lappen ofte van Bothnien, der Moscouiten, vanden Russen, vande Finlanders, Sweetsche oft Gothsche, ende Duytsche tale. Hoewel dat dese landen wter maten cout zijn, nochtans soo sijnder wel sommighe menschen gheweest, die gheleeft hebben hondert ende tsestich iaren, oft daer ouer, het welcke in Enghelant ende Schotlant oock wel gheschiet is: want daer is gheweest een Bisschop Dauid ghenaemt, de welcke gheleeft heeft tot ouer de hondert en tseuentich iaren. Het hantwerc vande Noordersche nacien die woonende zijn inde groote ende woeste bosschagien is wilde beesten iaghen oft visschen vanghen, de welcke sy vermanghelen teghen die Moscouiten op ander ware. Die Finlanders doen lantneeringe, oft zijn visschers, oft sy schauen berders ende houters. Het selue doen oock die Gotthen ende Sweetsche. De Duytschen die daer int lant comen woonen doen handel van alderhande coopmanschap, ende vande winninge so leuen sy: de wetten ende [65v] ordonnancien vanden lande aenueerden ende accepteren sy, ende brenghen int lant alderhande coopmanschap die schijnt te dienen tot een saechter ende netter maniere van leuen als goude laken, sijde laken ende diuersche soorten van wijnen. Het fatsoen vande wapenen ende gheweire datmen in dese Noordersche landen is ghebruyckende sal eens deels hier, maer de meesten deel sal hier nae daer wy sullen scrijuen vanden veltslaghen ghetoocht werden. Hier wort alleenelijck te kennen ghegheuen dat die Gotthen hebben altijts de cloecxste ende de subtijlste gheweest onder alle de Noordersche nacien int schieten metter voetboghen, ghelijck de Finlanders gheweest sijn metter handtboghen. Die van Sweden ghebruycken inde strijden hallebarden, spiessen ende bijlen. De cleederen pleghen sy op die oude maniere seer cort ende enghe te draghen, wtghedaen die coussen die wat ruymer ende wijdachtich waren. Die van Sweden draghen wijde cleederen seer ghelijck die Duytschen. Die Moscouiten hebben langhe cleederen ghelijck de Griecken doen. Die wilde Lappen sijn ghecleet met costelijcke vellen van diuersche wilde beesten, de welcke sy draghen niet wt grootsheyt, maer teghen die groote coude.

Vande handelinghe der coopmanschap ende dat sonder ghelt, manghelende waere om waere.

Aenghesien dat een quade ende

veruloecte sake is yemant wie dat oock sy te bedrieghen in eenigher manieren, inden handel vander coopmanschap: so ist noch so veel te quader ende onuerdraghelicker, als die lieden die men is bedrieghende, slechter ende simpelder sijn, ende sonderlinghe als men die is bedrieghende met valsche munte, ghelijck naer breeder sal verclaert worden int .vi. boeck daer wy sullen scrijuen vande diuersche soorten van munten. Daeromme die wilde Lappen, die van Bothnien ende ander [66r] nacien die woonende sijn inde wilde ende woeste landen ghelijck sy stille ende vredelick leuende sijn in huerlieder landen, also oock en sijnse niet bekent in ander vreemde landen, noch en worden oock niet bedroghen met valsche munte, aenghesien dat sy meer metten stucken gheuende goet voor goet, handelende sijn die coopmanschap, dan met ghelde, vercrijghende alsoo lustich ende rustich alsulcken waere als sy van doene hebben. Daeromme midts datse niet soeckende en sijn tgheclanck vanden ghelde, noch gheltghierich en sijn, soo leuen sy onder malcanderen eendrachtich, sonder haet ende nijdt, oft eenighen oproer te maken, ende handelen met den anderen sonder eenich bedrogh, want sy en soecken gheenen grooten schat ende rijckdom te vergaderen, dan alleene te leuen sonder armoede oft ghebreck te hebben. Sy en weten niet wat ghiericheyt is, dat een principale oorsake is dat sy niet listich en sijn oft practijcken en soecken om yemant te bedrieghen: ende daeromme leuen sy gherustelijck sonder oproer, niet soeckende dan eerlick ende tamelick door de werelt te gheraken, makende groote sonde van yemant het sijne te stelen oft ontweldighen, ghemerct dat sy niemant en willen bedrieghen. Maer ghelijck datter gheen dinghen ter werelt so perfect oft gheluckich en sijn, sy en hebben altijts yet van doene, alsoo oock hebbense van doene ende van noode sommighe vreemde waere, die ander nacien daer brenghende sijn, metten welcken sy handelende sijn sonder ghelt, seer ghetrouwelick manghelende goet voor goet sonder eenich woort te spreken, maer gheuende alleene een teeken als sy van beede sijde te vreden sijn: twelcke niet en geschiet om dat sy niet en souden cloeck oft verstandich genoech wesen ofte te grof ende bot van manieren, maer alleene om dat haerlieder eygen tale den omliggende gebueren niet wel bekent en is. Sy hebben oock iaerlicx seker iaermercten op ghesette plaetsen, op [66v] velden oft op toegheuroosen staende wateren, daer veel nacien by een vergaderen om met malcanderen te handelen, waer dat een yeghelijck voort doet ende laet sien tghene dat hy veyl heeft ende begheert te vermanghelen op ander ware, het welcke sy thuys oft buytens huys door haerlieder behendicheyt ende vernuftheyt hebben vercregen. Noch daer en tusschen so en houden sy niet op van der gelijcken handel als henlieden gepresenteert wort datse van noode hebben ende begeeren. Sy hebben oock heeren ende ouersten den welcken si eere ende onderdanicheyt bewijsen, die met gemeynen voys vanden volcke gecoren zijn, ende werden gheheeten Bergchara, dat is te segghen berchmannen. Desen gheuen sy wt een liberaelheyt (int stede van tribuyt dat sy gheuen souden den Coninck van Sweden) costelijcke vellen ende veelderhande soorten van vissche. Dese heeren worden wten anderen gekent door die roode cleederen die sy dragende zijn. Sy geuen oock dergelijcken tribuyt den Coninc van Noorweghen ende de grooten ende machtigen heere van Russen lant, den welcken sy oock onderdanich zijn. Nimmemeer en sullen sy tegen eenighe nacien het sy ghebueren oft verre van daer woonende, oorloghe aenueerden, ten sy dat henlieden eerst groot ongelijc heeft gedaen gheweest. Ende dan so gaense haer vianden te keere, niet alleene met fortse ende craht van wapenen, maer oock met toouerien, waermede sy ontsetten die leden vanden vianden in sulcker manieren dat sy niet een arm opgheheffen connen om henlieden te weeren metten sweerde, ia datse qualick moghen ontvlieden haerlieder gramschap, die seer qualic te vreden mach ghestelt worden.

Vanden Iaermercten ten ijse.

Met dese figuere so wort betoont die oude maniere vande Iaermercten diemen in diuersche plaetsen [67r] ende landen houdende was opt ijs, daer by een waren vergaderende veel rijcke cooplieden om coopen ende vercoopen. Maer de principaelste van alle die iaermercten ende die vermaerste wert gehouden inde stadt van Vpsalen, daer den Aertsbisschop van Sweden is residerende, daer loopende is een seer wijde riuiere midden door die stadt, die iaerlijcx ontrent lichtmisse so dick van ijse toegheurosen is, datse mach draghen een ontallighe menichte van volcke, van beesten ende van alle soorten van coopmanschap. Dese iaermercten hebben van ouer ouden tijden en noch zijn gheheeten Dysting, dats te segghen, de plaetse vander sentencien vande wijse ende voorsienighe Coninghinne Dysa: om dat dese seer cloecke ende wijse vrouwe, merckende dat door die groote menichte vanden volcke, si alle gelijck souden in perijckel moghen comen van te bederuen van hongher, door faute van alderhande vruchten der aerden, die door de stercke ende harde coude niet wel ghewassen en waren ende ooc wt gheteert, den volcke (op dese plaetse bi een vergadert wesende) gheraden heeft ende gheseyt, dat beter was dat sy souden loten wie van henlieden souden trecken in vremde landen ouer zee, ende soecken eendrachtelijck ende ghesaemder hant plaetsen ende landen daer sy [67v] souden moghen nederslaen ende blijuen woonen: de welcke gheuonden hebbende, sy souden neerstelijc oeffenen ende bewaren: dan datse door sommige dwaser lieden sentencien seer wreedelijck souden ter doot ghebrocht werden. Twelcke alsoo ghedaen wert. Maer dit en is niet gheweest het volck daer Pauwels die Diaken af schrijft, sprekende vande Lombaerden, want die quamen wten halfeylande van Scanzianen. Niet te min het mach wel wesen dat die selue wt der ghelijcken oorsaken ooc wt haren lande ghetrocken zijn, maer den tijt dat deene ende dander wt getrocken zijn, is seer diuers ende langhe verscheyden vanden anderen geweest, ende ooc van dese Coninginne Dysa, ende haren gouuernemente, ordonnancie ende manieren van leuen, ende de menichte ende macht vanden volcke die wt trocken is seer diuers geweest deen vande ander. Ende aenghesien dat mijn seer beminde broeder ende voorsaet Ian de groote, Aertsbisschop van Vpsalen in zijnder historien, van deser saken genoech heeft geschreuen, so en wil ick daer niet meer af roeren, maer sal weder keeren tot onse iaermerckten diemen houdende is opt ijs, ende latent gaen soecken den genen die breeder bescheet van der saken wil weten in sijnder historien. Nu comende tot onser materien, so segge ick dat alle Noordersche ende ander omliggende nacien seer scherpelijck pleghen te onderhouden dese iaermercten sonder tijt oft plaetse te veranderen door een seker teeken dat sy hadden, in dese nauolgende maniere. Dat die eerste volle manen, de welcke comende was na den dach ende middernacht vanden derthien dach oft dry Coningen was als een ghewis teeken beschrijuende den rechten tijt van deser iaermerckt, op de welcke alderhande nacien comen mochten ter plaetsen die een yegelijc seer bekent was: wel verstaende dat sy hebben moeten gade slaen datse voor de merct, inde merct, ende nae de merct, hebben het licht van desen Maneschijn moghen gebruycken [68r] int comen ende handelen, op dat met het licht vander brekender Manen een yeghelijck soude mogen sien, weder te keeren ter plaetsen van daer hy comen was. De coopmanschap die meest op dese iaermercten verhandelt wort, is een groote menichte van costelijcke vellen van diuersche wilde beesten: siluer werck dat men ter tafel is ghebruyckende ende ander diuersche bagghen ende iuweelen, de welcke dienende sijn tot die onuersadelijcke curieusheyt ende costelijckheyt der vrouwen. Men brengt daer oock veelderley graen, ende metalen, als coper ende ijser, ende lakenen, ende alderhande etelijcke ware. Ende alle dese dinghen en worden daer niet vercocht metten ghewichte, maer vermanghelt stucken voor stucken na dat een yeghelijck dunct dat hy toecomen mach, met consent oft wille van beyde partien. Niet te min het gebuert wel altemets dat die officiers ende ouerste vanden lande als sy vreese hebben voor oorloghe, ordineren ende ghebieden datmen gheen ware en soude wten lande laten voeren die int lant soude moghen ghebreck worden, als coorne, hauer, oorloochs peerden, boter, caes, ende speck, ende dat op groote pene oft amenden. Men houdt oock noch op een ander meer dat Meler is ghenaemt, iaerlijcx een merct op het ijs, int eynde van Februarius, lancks de vesten vander Stadt van Strengenen. Noch houdtmen oock opt ijs een iaermerct telcken half Meerte op een plaetse Ouiken genaemt, die gheleghen is int lant van Iemptien aen de gheberchten van Noorweghen ende Sweden. Ende dat meer is soo zijn de wateren op diuersche plaetsen soo langhe toegheurosen, dat die Ruyters benden tsy peys oft oorloghe, ten haluen oft int eynde van Meye daer ouer trecken ende rijden, als men te Roomen is etende veelderhande nieuwe ende goede vruchten. [68v]

Hoe dat die wilde Lappen haer houwelijcken maken metten viere dat wt eenen keysteen gheslaghen wort.

Die wilde Lappen die maken de verbonden van den houwelijcke van haerlieder kinderen in presencie van vrienden ende magen, slaende het vier wt eenen keysteen metten ijser, want sy meynen dat gheen dingen bequamer en is om geleken te worden byden houwelijck dan de keysteen metten viere datter in verborgen is. Ia niet selfs die Noordersce nacien die inde steden woonende zijn, en sullen sonder vier de ceremonien vanden houwelijcke niet volbringen. Want een yeghelijck bruydegom ende bruyt, naer den edeldom, staet, oft rijckdom die sy hebben, doen voor haerlieden draghen groote keerssen oft tortsen seer constich ghemaect van diuersche coleuren van wasse als sy gaen ter kercken waert om die benedictie te ontfangen van den priester, de welcke tortsen ouer al sijn behangen met stucken van sijde laken van diuerschen coleure, die sy daer laten staen met noch ander schoone giften die sy daer offerende zijn, inde kercke als de ceremonien vanden houwelijck volbrocht zijn. Dan comen die ghene die dese toortsen ghedragen hebben, ende trecken om dlanckste na dat sijde laken al oft sy dul waren, ghelijck oftet eenen grooten rijckdom weert ware. Ten anderen als die vrouwen op ghestaen zijn wt den kinderbedde ende ter kercken gaen, soo gaen sy met een bernende wassen keersse inder handt Godt louende ende danckende van zijn gracie. Ia ooc alle geloouige Christenen worden met licht ter aerden gedragen, gelijc sy voortijts ter werelt gecomen zijnde, het doopsel met lichte ontfangen hebben. Nu aengaende de wilde Lappen ende haerlieder ceremonien, so hebbense voor costuymen na dat het houwelijc als voorseyt gesloten is, dat die vrienden vanden brudegom [69r] aenuerden die bruyt dewelcke fraey toeghemaeckt is ende ghecleet met vellen van ermijnen ende sabels, ende settense op een rangifer (twelcke een dier is ghelijck een tamme hert) en leyden haer verselschapt met eenen grooten hoop vrinden ende maghen (naer datse groot zijn van gheslachte) al dansende ende springhende, tot inde tente oft slaepcamer vanden bruydegom, wenschende haer veel ghelucks, ghesontheyt ende vruchtbaerheyt. Den bruydegom die gaet te voet ghecleet met vellen van lossen oft martres, met sulcker grauiteyt, al waer hy een vander Seigneurie van Venegien: wesende alsoo wel te passe, verciert sijnde met dese costelijcke vellen, als ander die met costelijcke ghesteenten ende goude ketenen behanghen ende verciert sijn. Voorwaer dese bruydegoms ende bruyts sijn wel alder eeren waerdich ende alle dese gheheele natie van volcke waerdich datmense prijst, dat sy niet wt een vleesschelijcke begeerte tsamen loopen, maer met grooten staet ende grauiteyt willen seer eerlijck tsamen gheuoecht werden.

Vande druckelijcke danssen.

Die lieden die woonende zijn int wterste ende alder coutste vande Noordersche landen, die niet meer dan eenen dach ende eenen nacht en hebben int gheheel iaer, leuende deen helft vanden iaere in eenparighe claerheyt, ende die ander helft in gheduerighe duysternissen, en leuen niet altijts in droefheyt ghelijc hermijten, maer zijn oock somtijts vrolijck ende ghenochte bedrijuende met wat droefheyts ghemenght. Want sy houden altemets blijde ende vrolijcke maeltijden (al ist met groue ende harde spijse) daer sy doen comen spelieden, om die gasten te verhueghen ende te veruecken tot dansen. Maer als sy een wijle tijts vrolijck ghedanst hebben ende dat die harpenaer wat stijuer ende luyder beghint te slaen sijn snaren soo [69v] beghinnen sy oock op zijn spel te singhen liedekens in haerlieder ghemeyne tale, inde welcke sy verhalen die vroome ende hooghe daden vande oude Coninghen, Princen ende Reusen, verclarende wat prijs ende eere datse door haer vroomicheyt hebben verdient: maer terstont daer naer seer suchtende ende oock weenende, soo latense het dansen staen ende vallen deen hier dander daer alle tsamen ter aerden. Het selue doen oock veel vanden anderen die daer ontrent staen om te betooghen dat sy oock droeue sijn metten anderen. Ten laetsten die spelieden hemlieden verweckende met eenich blijde spel soo staen sy weder op, ende gaen wederomme sitten wel vroolijck aende tafel, ende op een nieu goede chiere maeken. Die oorsaecke van deser droefheyt is comende principalijck, om dat sy gheenssins en connen naeruolghen die hooghe ende vroome daden van huerlieder ouders, oft datse soo grooten name niet en moghen achterlaten den naercomers, als van cloeckheyt ende vromicheyt in te beschermen die eere vande ionghe maeghden, oft van te helpen ende bijstant te doen den ghenen die vanden quaden menschen ende tyrannen verdruckt werden: iae dat sy noch sien moeten ende lijden die fortse ende het ghewelt dat die quade menschen doende sijn sonder daer af ghestraft te wesen door die dissunulatie vanden rechters ende ouerste vanden lande. Ende daeromme meynen dese voorseyde lieden dat onghelijck beter is het steruen dan te blijuen leuen: soo dat sy meestendeel weenen als die kinderen gheboren werden, ende blijde en vrolijck sijn singhende van blijschap als yemant begrauen wert.

Vanden hantwercke dat sy doende sijn bijden lichte vander Manen

Daer wert dickwils geuraeght wat die Noordersche natien moghen doen, als daer eenparich nacht [70r] is, ghelijck langhe vooren ende naer half December, ende sonderlinghe die onder den Noorderschen Pole sijn woonende, als ander natien diet licht vander Sonnen hebben sijn werckende oft iet behooren te doene: Desghelijcks oock wat sy doen moghen inde Somer als daer eenpaerlijck, ontrent ses maenden lanck dach is sonder eenighe duysterheyt. Maer om te weten wy dat dese sijn, soo waert wel van noode dat men hier aenmercte tghene dat Ptolomeus is schrijuende int tweede boeck ende seste capittel van sijn Almagestum, hoe dat die ghene die woonende sijn onder die xxxix. parallelle, den dach hebben ses maenden lanck gheduerende: ende onder desen parallelle woonen ende sijn gheleghen die lieden ende landen die int wterste vanden Noorderschen Pole staende zijn: als die wilde Lappen, die van Bothnien, ende die eylanden van Isdalen. Die woonende sijn onder die xxxviij.parallelle hebben den lancsten dach vijf maenden eenparich gheduerende: onder dese ligghen hooch Sweden, Helsinghen, Angermannie, ende het Noort einde van Noorweghen die onder die xxxvi. parallelle woonende sijn hebben den lancsten dach drie maenden gheduerende: onder dewelcke dat ligghen Gothlant, Moscouien, Russenlant ende Liiflant. Nu dese die welcke hebben dese langhe daghen, ende oock ter contrarien die langhe nachten en sitten niet leech, maer weten naer den tijt vanden iaere huer affairen ende hantwerck wel ende profijtelijc te doene. Want in die langhe nachten soo ghebruycken sy in stede vanden dach fmout ende vet vande groote zee visschen ende walvisschen met lement in een lampe ghesedt, met welcken lichte sy niet alleene werckende sijn binnen den huyse, maer oock in velden ende bosschagien. Het werck dat sy inde winter ter handt trecken is dat sy nemen die senuen vande wilde beesten, en de sonderlinghe vanden Rangiferen (daer wy naer sullen [70v] af schrijuen) dewelcke sy reeden ende maken soo dunne als gaeren met het welcke sy naeyen haer cleederen ende sonderlinghe die van wullen laken ghemaect werden. Sy ghebruycken oock dit selue gaeren om lijwaet af te weuen in stede van vlassen gaeren, om dat daer gheen vlas groyende en is (midts die stercke coude) oft niet ghesaeyt en wort. Ten anderen die ghene die int velt werckende zijn die ghebruycken traen oft smeer vande visshen (het welcke staen mach teghen den windt) oft het seer claere licht vander Manen, oft het seer blinckende licht vanden claeren sterren, dewelcke schijnende zijn op die witten sneeu. Ende voorwaer sy doen onghelijck veel meer wercks inde bosschen, velden, opt ijs ende sneeu by het licht vander Manen, in dese langhe nachten, ende oock veel langher reysen ende ghemackelijcker, dan si doen inde Somer by tlicht vander Sonnen. Want inde winter soo sijn die weghen ouer al effen ende die wateren toegeuroosen, soo dat seer bequame is om ouer al ghemackelijck te reysen. Iae dat meer is men soude meer ghewichts (als vooren gheseyt is ende noch hier naer sal worden als wy sulllen schrijuen vanden orloghen ten ijse) voort ende ouer wech crijghen met twee beesten, ouer het glat ijs ende ghetreden sneeu inde winter, dan men soude inde somer op waghens ouer den velden met thien peerden trecken. Nu aengaende tgroot licht vander Sonnen, om dat hemlieden inde somer niet en soude letten te slapen, soo hebben sy in haer tenten ende huysen goede remedien daer teghen: maer het claer licht ende die groote hitte vander Sonnen en is henlieden soo seer niet quellende, als die verdroefde mugghen, die welcke henlieden by auentueren lastigher vallen, danse die van Egypten deden, ghelijck wy breeder hier naer sullen verhalen metten remedie daer teghen. [71r]

Vande timmeragie van haerlieder schepen.

Om dat tot noch toe int wterste van dese Noordersche landen gheen siluer, coper oft ijseren mijnen en sijn gheuonden gheweest, dewelcke sy wel behoeuen souden, mits dat sy grootelijck schepen van doene hebben (om die menichte vanden wateren die daer ontrent gheleghen sijn) die teghen het water behoeuen wel vast ghesloten, ende ghenaghelt te wesen: daeromme als sy schepen willen timmeren, principalijck om te gaen visschen, soo nemense ghespleten pijnboomen oft dennen die ghehouwen oft gesaecht sijn tot plancken, dewelcke sy weten in een te voeghen (sonder eenighe ijseren naghels) met seer dunne ende taye wortels van boomen, die varsch ghetrocken sijn wter aerden al oft sy met tente coorden aen een ghebonden waren. Ander die nemen wissen van poplier boomen oft van eenighe ander, wtghedaen van eecken boomen (die op twee hondert Duytsche oft Gothsche mijlen daer ontrent nerghens wassende

en sijn) daer sy die schepen mede vast in een vergaeren ende binden. Maer die pijnappelboomen ende dennen wassen daer soo hooghe ende rechte, datse bequame sijn ende te passe comen tot allen dinghen te maken dat men van doene heeft: ende waer dattet lieden waren die gheltghierich waren ende soekende haer eyghen baete, sy souden die mogen vercoopen den vremde cooplieden van ouer zee, ende groot ghelt daer maeken. Daer sijn ooc anderen die int timmeren vande schepen die barderen oft plancken tsamen voeghen met senuen van beesten ende bysonder van Rangiferen die inde Sonne ende metten winde ghedroocht sijn ende dan saechte gheclopt ghelijck men het vlas clopt. Maer die men hier toe ghebruyct en sijn maer die grofste, die vanden subtijlste ghescheyden sijn, ghelijck het vlas ghescheyden wort wten wercke, als wy breeder sullen verclaeren int boeck vande [71v] wilde dieren, daer wy sullen schrijuen vande profijtelijcheyt der Rangiferen. Dese schepen aldus ghetimmert sijnde waer mede datse ooc ghebonden moghen wesen ende tsamen gheuoecht, werden seer wel beset ende ghesmeert met pijnboom harst (dat sy daer hebben in grooter menichten) ende van buyten ende binnen ouer al daert noot is met houten naghels vast ghemaeckt ende doorsleghen. Dese schepen sijn seer cort ende ondiepe, maer seer breet ende wel gheproportioneert ghemaect, om als noot is int stormen vander zee, tseyl te moghen daer op ghebruycken: ende werden alsoo ghemaect, om dat die wateren niet seer diepe en zijn, maer seer schumende, om datse slande sijn teghen die clippen die onder het water ligghen verborghen. Dese schepen wijcken ghemeynelijck metten stroom ende het slaen vanden baeren, drijuende opt water ghelijck eenen leeren sack, om datse met taey wissen oft senuen, ende niet met naghels vast in een gheuoecht en sijn. Sy en bederuen noch en verotten niet haest vanden water, om datse met harst oft peck wel besedt sijn. Haerlieder anckers makense van ghecromde wortels van stercke boomen, die welcke vast blijuen sittende op die gront doort swaer ghewichte vanden steenen die daer aen ghebonden sijn. De touwen sijn ghemaect van poplier oft bercken boomen, naer die lengde die sy van doene hebben. Het seyl dat sy ghebruycken is van wullen laken ghemaect oft van groote boomen, principalijck als sy varende sijn, inde staende wateren, maer seer selden ghebruycken sy die op zee. Dese corte scheepkens worden schuten ghenaemt ghelijck die ander langhe ende smalle die men is ghebruyckende inde Bothnische zee ende soete wateren Haapar ghenaemt sijn, die welcke oock sonder eenich yser seer constich ende behendich in een gheuoegt sijn: Maer g helijck datse seer lanck zijn, soo seylense seer snel voort, soo datse met een cleyn windeken [72r] schinen te vlieghen. Dese worden alleene ghebruyckt op snelle riuieren die af comen gheloopen wten gheberchten, oft inde Soomer om daer mede te gaen visschen. Int iaer M. D. Xviij. doen ick in dat landt was reysende, quam ick gheuaren in groot perijckel van mijnen lijue, den reuieren af die wten berghen comen gheloopen op een van dese langhe schepen, waghende mijn lijf ende leuen voor tghemeyne welwaert op soo broosschen houdt: ende dat my noch alder meest dede vreesen, waren die teeckenen dewelcke staende waren lancs die canten vander riuieren, tot een memorie dat daer tanderen tijden groote personagien waeren verdroncken gheweest.

Hoe dat sy die Iongers leeren schieten.

Alle die Noordersche natien sijn van natueren seer geneghen tot het schieten metter boghen, ende sonderlinghe metten hantboghe, al oft sy expresselijck daer toe waren gheboren. Want al datter is het sy ionck oft oudt wert toeghelaten, op alle plaetsen, tot allen stonden ende tot alderhande oorsaken het ghebruyck vander hantboghen: het welcke die ouders seer neerstelijc haer kinders leerende sijn soo wel dochters als soonen, maer principalijck die soonen, den welcken sy wijsen hoe dat sy die hantboghen moeten houden (want anders gheen boghen en ghebruyken sy daer) opheffen, neder laten sincken ende crommen int afschieten vanden pijlen. Ende ist dat den pijl niet en heeft gheraeckt den doel oft teecken daer si naer schieten, maer is verloren gheuloghen int gars oft sneeu, oft hanghende inde boomen, oft eenige haeghen, soo leeren sy den ionghers hoe datse die weder sullen crijghen in deser manieren. Sy doen die ionghers schieten een oft meer ander pijlen inde selue maniere dat die ander is gheschoten geweest, slaende gae [72v] waer dat die pijlen vallende sijn, soo datse daer door die verloren pijlen weten te vinden. Dese maniere van pijlen te soeken ghebruycken oock alle die metten voetboghen schieten ouer al die Noordersche landen. Ende om dat die ionghers te nerstigher souden schieten naer die ghestelde mate, soo hanghen sy prijsen op als witte riemen ende nieuwe boghen, dewelcke ghegheuen worden die best hebben gheschoten. Maer voor die meyskens hanghen sy op een lijnen cleet. Het welcke een oorsake is dat sy soo gheschickt werden int schieten, dat sy van soo verre als sijt ooghen moghen, weten te gheraken sonder eens te missen een mijte oft een naelde, ghelijck ick selue wesende in die landen, int iaer M.D.xviij. met mijn ooghen ghesien hebben. Dit volck is meestendeel cleyn van stature ende cleyn van moede, niet wonende in steden ende sloten, maer op dorpen, ghehuchten, in tenten oft op waghens, oft inde woeste wildernissen: Ia dat meer is sommighe van hemlieden maken hutten oft loghien op groyende boomen die int viercant gheplant sijn, om datse inde velden woonende niet en souden verstickt worden vanden swaeren sneeu, oft vande wilde hongherighe beesten die met grooten hoopen tsamen loopende sijn lancks den velden niet en souden verslindt worden. Het welcke oock een oorsake is, dat sy seer nauwe gae slaen moeten ende bewaeren de beuruchte vrouwen ende ionghe kinderen, die voor een delicate spijse vanden wilde beesten seer ghierich ende nerstich ghesocht werden, ghelijck wy noch breeder sullen verhalen daer wy schrijuen sullen vande natuere der woluen. Die vrouwen ende meyskens van dien lande sijn seer vruchtbaer ende schoone, sonderlinghe om datse seer wit sijn van natueren met een scoon blosende verwe daer onder ghemenght. Sy en weten van gheen blancketten, oft en begherent oock niet te weten al ist oock datse van natueren niet schoon en [73r] sijn. Sommighe vanden ouders decken ende cleeden haer kinders met ghedrooghde vellen van wilde beesten ende sonderlinghe van ionghe beerkens, het welke hemlieden tot gheen schande en wert gherckent, die in onnoselheyt opgheuoet zinde soo simpel ende slecht sijn van wesen ende manieren.

Vande maniere van Iaeghen der wilde Lappen.

Naer dat wy vooren int eerste boec ende tweede capittel hebben ghescreuen vanden Scricfinnen, Finlanders ende van die van Biarmen, ende van huerlieder manieren ende oeffeninghen: soo sullen wy hier nu beschrijuen hoe dat sy met breede ende crommachtighe houters oft barders, die sy onder ghebonden hebben aende voeten, seer snel loopende sijn ouer die hooghe berghen ende diepe dalen die met sneeu bedect sijn, lancks ende dwers alsoo sy willen, met pijlen ende boghen soeckende ende iaeghende die wilde dieren, om die te schieten. Het welcke niet alleene en doen die mans, maer oock die vrouwen, die metten hanghende haere, loopen ende schieten. Niettemin dat en is niet seere te verwonderen, want inden landen die onder den Pole gheleghen sijn, die vol woeste ende groote wildernissen sijn is soo grooten menichte van wilde beesten, dat daer die mans sonder hulpe vande vrouwen niet en souden ghenoech wesen om die te iaeghen: soo dat wel te bemoeden is dat die vrouwen alsoo cloeck ende rap, oft rasscher daer sijn int iaeghen als die mans. Maer als sy wiltbraet gheuanghen hebben, soo oordoneert die man wat men daer af sal gheuen wt liberalicheyt die vrienden ende ghebueren, ende oock wat men voor haer huysghesin houden ende braeden sal. Dese lieden en iaeghen oock niet alleene die wilde aertsche dieren, maer oock seer behendich diuersche manieren van voghelen die daer ouer al inde groote ende wilde bosschen in grooter [73v] menichte vlieghende sijn: waer af dat sy nemen die edelste ende sachtste plumen om haerlieder bedden te vullen, ende die hartste om te weuen haer lijwaet vande subtijle senuen. Het vlees van alle dese ghedierten die sy vanghende, etense veel meer ghebraden dan ghesoden. Metten vellen ende huyden van dese beesten cleeden sy die kinderen, ende die vellen vanden voghelen ghebruycken sy voor bonnetten ende hoeden: soo dat hier door sommighe seer sottelijck ghemeynt hebben datse rou sijn gheweest van lijue ghelijck die beesten. Twelcke by auenturen comt wt onwetenheyt, oft datse ghenoechte hebben in lueghens te versieren segghende saeken die sy noyt ghesien en hebben voor warachtich te wesen in verren landen, dinckende dat men lieuer heeft te gheloouen dan te gaen besien, gelijck Paulus Iouius wel ghedaen heeft.

Hoe dat men die peerden doet gaen ouer die hooghe sneeu berghen.

Die menschen ende die peerden, hebben onder aende voeten als sy passeren moeten ouer die hooge sneeu berghen, ronde instrumenten oft bueckelaers waren. Want inde Noordersche landen tusschen Sweden ende Noorweghen ligghen ende staen als frontieren seer hooghe berghen, die gheheeten sijn Doffrins, met noch ander dyerghelijcken, die welcke inde winter soo diepe ende dicke van sneeu ligghen datter seer qualijck vanden ghenen die daer ghewonelijck zijn ouer te passeren eenen sekeren ende vasten wech gheuonden mach werden. Niettemin die cooplieden vanden lande, hebben seer behendich daer teghen remedie gheuonden, om dat sy te ghemackelijcker souden moghen daer ouer comen: want sy maken ronde roosterkens, oft bochskens met breet ende licht corck, oft linden schorssen daer tusschen gheulochten die sy vast maken onder soo wel aen huerlieder voeten als aende [74r] peerden voeten, met welcke sy stoutelijck ende sonder vreese gaen ende passeren ouer die hooghe berghen, sonder te sorghen dat sy inde sneeu sincken sullen, daer sy nochtans wel swaer gheladen zijn, gaende alsoo niet meer dan twee mijlen berchs (dat wel xii. Italiaensche mijlen sijn) op eenen dach, om die cortheyt vanden daghen. Maer snachs gaen sy ghemackelijck metter Manen wel vier oft ses mijlen berghs, midts dat die Mane schijnende seer claer op die sneeu, die berghen is verlichtende onder ende bouen, soo dat men van verre sien mach het hanghen vanden berghen, ende oock die wreede wilde dieren die seer te vreesen ende te schouwen sijn, principalijck die bergh woluen die dalder quaetste sijn, die met groote cudden tsamen loopen sonderlinghe inde maent van Ianuario alst soo sterck is vriesende, ghelijck noch breeder sal beschreuen worden, daer wy schrijuen sullen vanden perijckel der woluen. Maer dat aldus behendich ghedraghen wort oner die berghen, is sout, ijsere platen, lijnen ende wullen laken, ende oock op sommighe plaetsen siluer ende coper aerts, ende costelijcke vellen. Ende om dat die peerden te beter souden weten te gaen aldus gheladen ouer die hooghe sneeuberghen soo worden sy van ioncks op gheleert te gaen inde dalen ouer de sneeu, met cleyn teenen corfkens die vast ghemaect sijn onder aende voeten, ende dat allenskens ende dagelijx wat, seer licht gheladen, om datse meer en meer souden ghewoone werden swaerder last te dragen. Insghelijx hebben ooc die ghene diese aldus leyden ouer de sneeu, gheulochten corfkens onder aen de voeten ghebonden, ende inde handt een stock die onder breet is daer sy op stuenen, om dat sy alst noot is door dese ghewoonte, souden weten gheladen te gaen ouer die sneeu berghen als vooren gheseyt is, ende alsoo vrij wesen ende ontgaen die perijckelen des doots. Want het ghebuert wel somtijts als [74v] sy op die reyse zijn, dat die sneeu gheheel ontlaet ende weeck wordt als den Suyden wint wort wayende, datse gheheel ende al (ten sy datter op versien wort als vooren gheseyt is) is wijckende ghelijck een doolaghe onder die voeten vanden menschen ende beesten: soo dat dan wel souden moghen begrauen blijuen man ende peert, waert dat sy gheen goet ende ghetrouwe gheselschap by hemlieden en hadden om huerlieden te helpen wter noot.

Vanden sorghelijken doorganck tusschen die gheberchten.

Die reysende lieden comen noch in veel meerder perijckel, die reysende zijn ouer die hooghe berghen, daer veel cuylen ende cauernen in staen ende gheleghen zijn, om dat die winden daer schijnen verweckt te worden ende seer gheweldich blasende, dragende den sneeu inde weghen, daer door datmen moet passeren: soo dat niet moghelijck en is dat sy wter valleyen oft vanden berghen gheraken connen ten sy datse schuppen oft spaden by hen hebben om den wech te openen ende te maken. Die principale ende sorghelijckste bergen sijn Doffra, Schars, Sula, Horuille, ende meer ander der ghelijcken: wten welcken onder aenden voet of wt het middel vanden berghen comen gheuloyet seer groote ende stercke riuieren, die eens deels sijn loopende naert Oosten, ende eens deels naert westen. Want dese berghen staen al oftse op eenen draet waren ghetrocken vant Suyden int Noorden inde middel wtpuylende ghelijck eenen bulte: Welcke berghen ghegheuen zijn diuersche namen, naer den landen, riuieren oft situatie vander plaetsen, oft naer die dieren die daer op verkeeren, als beeren, woluen, herten, beuers ende ander derghelijcke beesten die gheheel lanck van haere sijn, ende wel ghewapent naer die gheleghentsijn [76r] vander Christenen kercken, soo dat sy midts den verren wech seer selden connen ghecomen ter kercken. Niettemin die ghene die aenueert ende aenghenomen hebben het Christen ghelooue ende totten cerimonien der Christen henlieden hebben begheuen, worden beuonden seer onderdanich te wesen. Want al ist datse seer verre woonende sijn vander kercken, nochtans soo comen sy eens oft twee mael des iaers besoecken die kerken daer sy ghedoopt gheweest sijn, ende bringhen huer lieder kinderen die noch die borst suyghen ghedraghen in eenen corf op haerlieder rugghe, om te doen doopen, met noch ander presenten ende ghiften sonderlinge van costelijcke vellen, dewelcke sy den priesters gheuen in stede vanden tienden. Voorwaer dat ongherief van dat verre woonen vander kercken (het welcke de principale oorsake is dat niet alleene die van Noortbothnien, maer ooc die van Vermelanden die westwaerts woonen niet en worden bekeert totten Christen ghelooue) is seer te beclaghen: ende soo veel te meer dat seer selden eenighe priesters ende nimmermeer Bisschoppen daer te lande en comen, om die groote perijckelen die int passeren vande groote woeestijnen ende wildernissen die onder de weghen ligghen, gheleghen zijn.

Hoe dat Noort ende Oostfinlant is bekeert gheweest totten Christen ghelooue, ende hoe eerlijck dat sy de vremde lieden tracteren.

In voorleden tijden soo heeft dese natie van volcke die woonende sijn int wterste vanden Noortsche landen, ghelijck wel meer ander vanden omliggende landen, door die heydensche superstitien ende ceremonien verleet sijnde, ghedoolt vanden wech der waerheyt, ende Godt lasterende gheweest, ende force ende ghewelt ghedaen hueren gebueren. Maer naer dat sy den paeys die henlieden vanden twe seer blinckende lichten ende heylige mannen den Coninc Eric van Sueden ende s. Hendrick aertsbisschop van Vpsalen [76v] ghepresenteert was hadden gheweyghert, ende seer victorieuselijck ontrent den Iaere ons heeren M. C. Lv. werden tonderbrocht ende onderdanich ghemaect der kercken ende den Coninckrijcke van Sweden, ende datse ontfangen hadden doort vercondighen vanden woorde Gods het Christen ghelooue, kercken gemaect sijn gheweest ende priesters ghestelt om haerlieden te onderwijsen ende leeren die wet Gods, soo is dese natie gheworden die principaelste van allen, die dueghden beminnende, ende sonderlinghe die liberalicheyt, ende het vrindelijc ende eerlijck tracteren vande vremde lieden, die daer sijn comende wt verre ende vremde landen. Onder malcanderen leuen sy seer vrindelijck ende manierlijck ende niet haest en worden sy gram: maer als sy seer langhe ghetercht sijnde tot gramschap verweckt worden, soo en sijn sy oock niet haest te stillen ende te vreden te stellen, maer soecken in alle manieren huerlieder leet te wreken. Sy woonen op dorpen ende ghehuchten, by procchien ende dorpen onderscheyden. Haer kercken hebben sy seer costelijck op ghetimmert ende verciert, ende doen noch daghelijcks groote nersticheyt om ander nieuwe kercken te stichten ende timmeren. Den priesters doen sy groote eere ende reuerentie, ende gheuen henlieden thienden van alle saken. In recompense van desen soo worden sy vanden priesters gheleert ende onderwesen inde wet Gods, den predikant staende naer ghemeyne costume, opden precaerstoel, soo dat sy hier door seer ghewillich ende blijdelijc hem seluen begheuen wt goetheyt ende edelheyt van herten totter duecht ende een eerlijck leuen, wtroyende alle voorgaende ende oude dwalinghen ende ghebreken. Vander seluer conditien ende natueren worden oock beuonden te wesen die van Westbothnien. Want al en hebben sy gheen predicanten ende gheleerde lieden die henlieden onderwijsen ende leeren, nochtans sijn sy soo goet ende [77r] oprecht van naturen, datse de sonden ende het quaet verachten ende versmaden, ende de duecht aenueerden. Want sy beuinden by experiencie dat die ghene die wel ende eerlijck leuen ende niemant te cort en doen seer rijcke ende machtich worden: ende ter contrarien, dat dickwils om de groote sonden wille als hoererie, ouerspel, dieuerie, dootslaghen ende ander groote sonden die daer bedreuen sijn gheweest, de beesten ende voghelen verlaten hebben die bosschen, ende de visschen het water ende riuieren, ende oock niet eer wederghekeert, voor dat door bedinghen vanden heylighen dienaers Gods, ende benedictien, Gods gramschap te vreden ghestelt was, ende tlant ghebenedijt.

Het vijfste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, het welcke is tracterende vande vrome daden der Reusen ende cloecke campuechters.

Vanden Reusen

AL ist dat sake dat die heylighe schrifturen so wel als die heydensche historien claerlijck ghenoech mencie maken vande hooghe ende vrome daden der reusen ende campuechters, ende opentlijck ghenoech zijn ghetuyghende, die vromicheyt die sy ghedaen hebben, wanneer ende op wat plaetsen ende hoecken vander werelt: soo dunct my nochtans niet quaet te wesen, noch wat meer daer toe te schrijuen, twelcke ghetrocken is wten hooghe rootsen ende steenen van den Noordersche landen, ende ouer al de werelt noch [77v] meer openbaer te maken, dat vanden seer ouden ende excellenten autheuren beschreuen is geweest. De landen die ghelegen zijn int wterste vanden Noordersche landen, als Finlant, Biarmen, Scricfinnen, Helsingen, ende

ander die in mijn Caerte van Gothlant gheteekent staen, geuen so merckelijck te kennen ouer al den genen diet neerstelijck besien, de groote cracht vanden reusen, datse par fortse moeten geloouen met een groot verwonderen, dat so grooten hoogen ende swaren hoop van steenen, ende stucken van rootsen, daer niet gegroeyt en sijn wter naturen, maer door ongelooflijcke crachten vanden reusen daer by een gedragen ende gestelt geweest zijn, so wel in de platte velden ende bosschen, als opde geberchten vanden Conincrijcken van Sweden, Gothlant ende Noorwegen, waer datter worden gheuonden in grooter menichten. Ende die begeert te weten wat en menichte van alsulcken steenen geuonden worden in Denemarcken, die daer opgherecht zijn geweest ende ghestelt vanden reusen ouer al ontrent die grauen van den ouders, dat hy ouerlese (ist dat hem belieft) de prologhe vander Cronijcken van Denemarcken die Saxo seer neerstelijck heeft beschreuen, ontrent den eynde, ende sal sien dat in voorleden tijden Denemarcken seer ghehanteert heeft gheweest vande vrome ende stercke reusen, de welcke die sware ende hooghe steenen daer ghestelt hebben. Maer ist datter yemant is die soude willen segghen dat niet mogelijck en is dat eenich mensche het selue souden moghen ghedaen hebben: dat hy besie wat daer ghedraghen staet opt hoochste vanden berghen, ende dat hi dan segghe ist dat hijt weet wie so grooten stucken daer bouen op heeft ghedraghen. Niet te min ick ghelooue datter luttel wesen sullen, die gheloouen sullen te wesen mogelijck, dat men oyt mensche geuonden heeft die sulcken swaren gewichte van steenen soude hebben connen dragen opt hoochste vanden bergen, gemerct dat [78r] onmoghelijck schijnt te wesen datter oyt mensche geboren is geweest, die de selue, staende op een effen ende plat lant, soude mogen verroert hebben vander plaetsen. Desen Autheur en derf oock niet wel segghen oft selue is ghedaen gheweest vanden reusen oft ander vrome mannen die bouen ander een onghelooflijcke cracht hebben gehadt, die gheweest zijn na de diluuie, segghende dat hy seer luttel daer af vint geschreuen inde oude Cronijcken van Denemarcken. Maer hadde hy by auenturen wel ouersien die groote steenen ende stucken van rootsen die staende zijn in Gothlant ende hooch Sweden, hy soude wel door sijn seer cloec verstant, den nacomers hebben te kennen gegeuen die vrome ende hooge daden vanden ouders, ghemerct dat in Gothlant ende Sweden Coninghen ende Princen gheweest zijn, derthien hondert ende seuentich iaren, eer dat den eersten Coninck van Denemarcken Dan ghenaemt, heeft begonst te regneren: de welcke hebben haer vrome ende hooghe daden voor een memorie achter gelaten, ghehouwen ouer al in die hooghe steenen ende rootsen, als een yegelijc noch ter tjjt mach aenschouwen. Saxo die figureert ons ooc dry soorten van natuerlijcke Philosophen onder het decsel vanden reusen ende campuechters, de welcke voortijts met onderscheyden toouerie, wonderlijcke ende noyt gehoorde dinghen souden gedaen hebben. Deerste waren wonderlijcke groote mannen reusen geheeten, om datse alle ander menschen in grootheyt van lichamen veel te bouen gingen. De tweede waren tooueraers ende waerseggers, de welcke alle ander menschen soo veel te bouen gingen in cloecheyt van geeste ende verstant als die reusen deden in grootheyt van lichame. Tusschen dese twee was eenen eewigen strijt om douerhant te houden in feyten van oorloge, noch en hielden niet op voor dat sy tgeslachte vanden reusen hadden tondergebracht, ende heeren waren vanden landen ende aenbeden voor Goden. De derde soorte [78v] was gelijck een middelmate tusschen die twee eerste, wesende niet al wt soo grof ende groot van lichame als die Reusen, noch soo vernuft ende cloeck van verstant als die tweede. Nochtans so worden dese door haerlieder toouerie vande verblinde menschen ghehouden voor Goden.

Van diuersche Reusen ende campuechters.

In voorleden tijden heeft gheweest int Coninckrijcke van Holsinghen (dat nu onderdanich is den Coninck van Noorweghen, int Noorden ghelegen eenen Reuse Hartben ghenaemt, de welcke was soo wter maten groot, dat hy negen cubitus lanck was. Dese hadde twelf campuechters tot medeghesellen, de welcke (al wast dat sy oock groot waren) maer half soo lanck en waren als hy was. Daer is oock noch een ander gheweest Starchater ghenaemt, die ouer al Europen in voorleden tijden, duer sijn vrome daden ende groote victorien seer vermaert is gheweest, als hier naer sal verclaert worden. Insghelijcx soo sijnder gheweest Arngrim ende Arnerod, der welcken vrome feiten ick hier nae sal verhalen. Maer om dat ick niet schijnen en soude vanden ouden tijden te ontleenen exempelen van die vrome ende excellente daden, so sal ick hier aenteeckenen sommige vrome mannen van onsen tijden, die ick ghehaelt ende ghetrocken hebbe soo wel wtten gheberghten als wtten anderen landen van Sweden ende Gothlant, dewelcke alsulcken cracht ende stercheyt ghehadt hebben, dat een yeghelijck van henlieden machtich was te draghen een seker hondert stappen verre, op sijn schouderen een peert oft eenen grooten osse, iae een vat ysers van ses hondert, acht hondert, oft duysent ponden swaer. Dwelck oock sommighe meyskens wel hebben connen opheffen. Daer is oock eenen ghesien gheweest die eenen ghewapenden ruyter te peerde, die hem onuersiens [79r] int ghemoet comende was, niet alleene en heeft duer behendicheyt maer met cracht ende ghewelt ter aerden gheworpen oft gheuelt.

Van de soberheyt der Reusen ende campvechters.

Die vermaerde Cronijck schrijuer vanden Coninckrijke van Denemarcken Saxo, die wy voren hebben gheallegeert ende noch dicwils allegeren sullen, ghetuyghet ende bescrijft dat onder ander seer vrome mannen vanden Noorderschen natien, die groot ende sterck sijn gheweest als Reusen, soude gheweest hebben eenen Starchater Thauest, wiens wonderlicke ende groote vromicheyt hy soo hooghe is verheffende, dat sijns ghelijcken seer luttel in sijnen tijden gheweest sijn in gheheel Europen, oft inde gheheele werelt, ende by auenture noch niet en sijn noch comen sullen. Ende naer dat hy den seluen vromen ende cloecken man veelderhande dueghden is toeschrijuende, so dunct my oock goet wesen daer by te stellen onder veel ander, de soberheyt die desen ghebruyct heeft (de welcke alle vrome ende cloecke mannen seer van noode is) als een spieghel, om dat de brootdroncken ioncheyt van desen tijden, haer daer in soude spieghelen. Want (ghelijck ons Saxo beschrijft) soo was desen vromen Starchater seer beminnende die soberheyt, ende seer haest te vreden, hatende alle ouerdaet in spijse ende dranck. Altijts was sijn herte treckende tot duecht, ende verachtende de wellust des werelts, hem gheheel ende al regulerende naer die oude manieren van soberlick ende tamelick te leuen: want die walge stack hem vande costelicke maeltijden, ende met boeren cost was hy te vreden. Ende aldus versmadende alle ouerdaet ende leckernie van spijsen heeft hem gheleden met gherooct ende gherstich speck, veriaghende [79v] met soo veel te beter appetijt ende smaecke synen hongher, als die spijse ghemeynder ende slechter was. Want hy vreesde dat hy door teere ende delicate spijse, als door een bedrieghelijcke soeticheyt, soude verliesen ofte verminderen van sijnder sterckte ende vromicheyt, ende te niete doen door die onghewoonelijcke gulsicheyt, die oude reghel van soberlijck ende tamelijck te leuen. Ende dat meer is hy was seer qualijck te vreden als hi op een maeltijt ter tafel sach brenghen ghebraden ende ghesoden spijse, noch en mocht niet sien eenighe spijse, die met veelderhande saussen curieuselijck ende leckerlijck ghestoffeert ende bereet waren, hatende de selue als een sake teghen naturen. Daeromme om dat hy soude den ouerdaet ende leckernie vanden Denen die sy vanden Duytschen gheleert hadden, soude afbrenghen ende te niete doen (vreesende dat sy daer door souden slap ende swack worden) soo heeft hy ghedicht in haerlieder ghemeyne tale een liedeken, waer af onder ander tselue dat hier naer volghende den sin ende het begrijp is.

Gheen lecker morseelkens en heeft hy van doene

Die met vromer herten, en als de wijse

Wil oorloghen en strijden hier int saysoene

Want rouwen cost is den cloecken goede spijse.

Onghelijck beter soude hy brenghen ten ruwijne

Bijtende metten tanden synen straffen baert

Dan hy sijn cracht en macht tot eenighen termijne

Soude verliesen door eenen gulsighen aert.

Alle delicate spiise in tijden voorleden

Wert veracht vanden cloecken verstanden

Met wermmoes en speck waren sy te vreden

En gulsicheyt sy schouden in alle landen. [80r]

Gheenderhande cruyt en brachtmen in schotels daer

Maer hamel vles en speck sachmen haer voor dienen

Het welck werdt noch soberlijck eenpaer

Van haer ghebruyckt als verstandighe ingienen.

Dees soberheyt voor elcken laudable

Oft matelijckheyt vaet mijn intentie

En sal niemanden als die onable

Beswaren oft besmetten zijn conscientie.

Ghy die v als kinders met weeke spijse sijt voeyende

Met een vroom herte wilt v vercleeden

En als Frothon v vader sijn in vroomheyt groeyende

En om sijn doot te wreken wilt v bereeden.

Die cleynmoedighe vol vreesen abundant

Al ist dat hy hem bercht voor die doot misprijselijck

Soekende speloncken en holen aen elcken cant

Hy moet nochtans proeuen haer stralen afgrijselijck.

Wy waren eertijs elf edel Baroenen excellent

Vromelijck volghende den Coninck Hachon ghepresen

Helgo Begath was auent en noen present

Deerste van ons aent tafel gheresen.

Alle ons gherechten diemen ons brochte

Was een dorre hespe daer wy ons aenstieten

Vullende voorts met broot corsten onsochte

Onsen hongerighen buyck sonder verdrieten.

Niemant en socht eenighe werm soppen

Elck was content met den cost ghemeyn

Op der Vorsten tafelen en sachmen ooc niet om te croppen

Diuerse gherechten oft bancketten certeyn.

Ghemeyn volck en socht gheen vremde spijse

Noch van die Edele wert gheen leckernije bemint

Die Coninck selue doende als die wijse.

Altijt maetelijck te leuen was hy ghesint.

Gheen soete drancken en mochten hem vermaken

Maer was te vreden met een dun bierken ient

Naer eenich ghebraet en sachmen hem haeken

Want met half ghesoeden spijse was hy wel content. [80v]

Met cleyn ghereetschap sachmen daer inde sale

Maer doude eewe die tafelen beslest

Met slechte vaeten dienden sy den Coninck loiale

Want sulcken manieren dochten hem dbest.

Scalen oft croesen van siluer oft gout

Oft vergulde coppen fraey van fatsoene

En quamen daer ter tafel voor ionck oft out

Maer met potten ginghen sy te vaet telcken saisoene.

Noch wijn stoopen oft flesschen en waren sy vremde

Want niet dan drinckpotten sy en vserden

Noch opgehoopte schotelen daer ouerdaet is wt spruytende

En quamen op haer tafel dies die duecht in haer florerde.

Met gheen tresooren van croesen oft schaelen

En vercierde die weert zijn cameren ient

Maer dese nieuwe werelt pompieus sonder falen

Nieu manieren in brenght voor elcken present.

Met dese ende derghelijcke onderwijsinghe ende leeringhe heeft hy seer veel vrome mannen ghebrocht tot soberheyt ende maticheyt ende ander diuersche dueghden: soo datmen daer naer seer veel heeft gheuonden, die nimmermeer en hebben dronken ghesien geweest, wel wetende datter gheen meerder middel en was om te crancken die natuerlijcke sterckte als ouerdaet in spijse ende dranck ende die wellusticheyt des vlees te volghen. Ende haerlieder herte heeft soo verre verscheyden geweest van alle dertelheyt ende brootdronckenschap, dat sy in gheender manieren en mochten sien eenighe bootsen ende guychelinghen oft camerspelen, oft eenighe delicate spijse ghereet maken, oft oock in ander lieden huysen door eenen fraeyen cock ghereet ghemaeckt hebben, iae dat meer is niet eens daer af proeuen, als men henlieden erghens sulcks voor stelde om te eten: want sy en wilden huerlieder herte ende gheest gheensins begheuen tot eenighe welusticheyt, waer door dat huerlieder vromicheyt ende mannelijc [81r] herte soude hebben moghen verflouwen, om dat sy niet en souden besmetten ofte verdonckeren, de glorie prijs ende eere die sy hadden vercregen door de hooghe ende vrome daden die sy ghedaen hadden, met eenighe bleuheyt oft ander ghebreken.

Vande vromicheyt vanden seer vromen ende stercken Starchater.

Alle die lesen ende ouerleggen die hooghe ende vrome daden vanden ouden Heydenen behooren wel te bekennen hoe bequame dat desen Starchater gheweest is door sijn soberheyt (als voren geseyt is) om te vercrighen alle ander deuchden, dewelcke onghelijck veel meer soude vermaert ende bekent gheweest hebben, hadde hy soo nae gheweest de leeringhe Christi, als hy was den tijt van sijnder gheboorten. Nochtans so heeft hy gheweest drye menschen leuen, altijts seer vromelijck, als een cloeck ende onuerwinnelijck campuechter, begaeft met een onnatuerlijcke ende ongelooflijcke cracht: in langden te bouen gaende de ghemeyne statuere vanden menschen, wesende seer ghelijck een reuse: want die proporcie van synen lichaemen was accorderende met die vromicheyt ende grootmoedicheydt van sijnder herten, soo dat hy ghehouden wert voor die vroomste man vander werelt, iae dat sijns ghelijcken nerghens te vinden en was. Sijnen hoghen name is so wijt ende breet ouer al bekent ende vermaert gheweest, dat noch toe op den dach van heden sijn stoute ende vrome daden gheduerende ende leuendich sijn. Want in alle die Noordersche ende ooc omliggende landen heeft hy van hem achtergelaten seer schoone ghedenckenissen. Ten alder eersten heeft hy verwonnen ende verslagen Vichar den Coninck van Noorwegen, twelcke het eerste feyt van sijnder vromicheyt gheweest is dat hy ghedaen heeft. Daer na heeft hy [81v] met een armeye ter zee wijt ende breet veel landen bestooten ende bedoruen, ende ten laetsten ghecomen ende geuallen in Russen lant, daer dat hy verwonnen heeft den Coninck Floccus, ende hem afghenomen eenen grooten schat. Die Campuechters van Biarmen, (die te dien tijden waren gheacht ende gehouden voor die cloeckste ende vroomste vande Noordersche nacien) hoorende die hooghe ende vrome beghinsels van sijn feyten van wapenen, hebben hem ontboden: ende naer dat hy onder henlieden seer veel vromicheden hadde bedreuen, soo is hy ghetrocken in Sweden, daer dat hy seuen iaer lanck heeft gheuolcht den crijch ende veel vromicheyt ghedaen: van daer is hy ghereyst in Denemarcken ende so voorts in Ierlant, om datter gheen lant in dat deel vander werelt wesen en soude, daer hy sijn vromicheyt niet en soude ghetoocht hebben: daer dat hy een gheuecht hadde tegen twee vrome campuechters, die hy heeft verwonnen ende de victorie vercreghen. Van daer is hy terstont ghereyst in Oost Russen lant, om te beuechten eenen seer vermaerden campuechter Visin ghenaemt. Want desen Visin was ouer al soo wel sijn ghebueren als andere grooten ouerlast doende, ende in alle manieren veronghelijckende, nemende met ghewelt die edel vrouwen, de welcke hy in presencie van haerlieder mans vercrachte ende misbruycte. Daeromme als Starchater dat ghehoort hadde, so heeft hy als den tweeden Hercules voor hem genomen alsulcken ouerlast te gaen wreken, ende is gereyst naer Oost Russen lant om dien wreeden tyrant vander wereldt te helpen, want soo haest als hy daer comen was, heeft hi hem ontseyt ende beroepen om te vechten hant teghen hant, ende ten laetsten verwonnen ende tonderghebracht. Daer na is hy noch meer oostwaert ghereyst ende gecomen te Constantinopolen, dat te dien tijde Bizancen ghenaemt was, [82r] waer dat hy met worstelen verwan eenen reuse Tanna ghenaemt, den welcken men hielt voor de stercste ende vroomste man vander wereldt, ende bedwanck hem als een gebannen man te gaen besoecken vremde ende onbekende landen. Also siende dat hy gheensins en const verwonnen worden, soo is hy voorts ghereyst tot int lant van Polen, daer dat hy verwan vechtende hant teghen hant eenen seer cloecken ende vrome Campuechter ghenaemt Vasche oft Vaszam. Onlancks daer naer heeft hy aenueert een gheuecht int landt van Sassen, teghen eenen seer vermaerden Campuechter Hama ghenaemt, de welcke vechtende ongewapent noyt en hadde sijn meester gheuonden, maer altijts selue behouden die ouerhant. Desen Hama gaf Starchater int aencomen so vromen ende geweldighen slach metter vuyst, dat hy met sijn knien die aerde raecte, ende metter nuesen tsant: maer hi betaelde hem met goet ghereet ghelt sonder langhe borghen. Want springhende op sijn beenen ouer eynde, heeft terstont sijn sweert ghetrocken wter scheeden, ende met eenen slach midden doorhauwen ende in twee stucken ghedeelt: ende met deser victorien so maecte hy die van Sassen den Coninck van Denemarcken subiect. Het welcke niet lange en geduerde om de groote exactien ende ouerlast vanden Denen: want sy dwonghen die van Sassen, iaerlijcx voor elck mensche te betalen in een teecken van slauernie voor tribuyt eenen sekeren penninck voor elcken cubitus dat een mensche lanck was.

Vande hulpe ende bystant die Starchater dede den ghenen diemen ouerlast was doende.

Die Coninck Helgo van Noorwegen aenueert hebbende te vechten tegen negen vrome ende seer stercke campuechters, die hi hooft voor hooft hadde beroepen, om dat si hadden opten dach van sijnder bruyloft willen sijn bruyt hem ontweldigen, heeft Starchater [82v] ootmoedelijck ghebeden dat hy hem soude willen behulpich wesen in soo grooten perijckel: het welcke hy hem seer ghewillich heeft toegheseyt ende belooft te doene. Ende naer dat Coninck Helgo vooren gereyst was ten strijde, vertoeuende noch seker daghen daer nae, soo heeft hy met sulcker neersticheyt hem gheuolcht, dat hy op eenen dach te voet alsoo veel weechs af gheleyt heeft, als die andere die voren ghereyst waren ghedaen hadden te peerde in twelf daghen. Ende als hem die campuechters vraechden oft hy hem cloeck ghenoech kende ende sterck ghenoech gheuoelde om te vechten, soo antwoorde hy dat hy hem niet alleene vroom ghenoech en gheuoelde, om tegen een alleene te vechten, maer teghen also veel alsser comen souden. Des anderdaechs so is hy ghegaen ter plaetsen daer hy sijn teghenpartie soude beuechten, ende om te betooghen dat hyse seer luttel oft niet met allen en vreesde, soo heeft hy hem gaen sitten te water ende te winde aent hanghen van eenen berch, ende wtghedaen sijn cleederen (al oft hy hadde inde Lente gaen sitten inde Sonne) ende maniere gemaeckt al oft hy vloeyen hadde willen vanghen. Daer nae so heeft hy genomen die schaerlaken mantel, die hem Helga, de bruyt vanden Coninck Helgo ghegheuen hadde, ende werpen op die haghe, om datmen niet en soude meynen, dat hy hem erghens mede soude willen beschudden teghen haghel ende sneeu. Ten laetsten sijn ghecomen ter ghesetter plaetsen die negen campioenen, daer hy teghen vechten soude, ende hebben gaen sitten op een plaetse vanden berge, daer sy alder best beschut dachten te wesen teghen wint ende sneeu, daer dat sy vier makende henlieden hebben gewermt ende metten cortsten geseyt als si daer niemant en sagen, so hebben sy een gesonden bouen opten berch, die hen lieden soude de wete doen als haerlieder tegenpartie daer comen ware. De bode gaende bouen ten berch op [83r] heeft aent hanghen vanden berghe van verre sien sitten eenen ouden man, wesende vanden schouders opwaerts bedect met sneeu, den welcken hy heeft gheuraecht oft hy die gene was die tgeuecht doen soude. Ende also dat Starchater geantwoort hadde, dat hy de man was, so hebben hem die ander te naerganghe comende geuraecht, oft hy henlieden alle gelijck tseffens beuechten wilde oft elck alleene. Soo wanneer (antwoorde Starchater) dat eenen vuylen hoop honden tsamen comen op my bassen, soo en plege ick niet elck op hem seluen wech te iaghen: geuende henlieden daer mede te verstaen dat hy alsoo lief vechten wilde tegen henlieden al tsamen, alstegen elck een bysonder: ende ooc te kennen geuende, hoe luttel wercks dat hi van henlieden makende was. Ende

aldus beginnende tgheuect, hy heefter terstont de ses van henlieden ghecuyscht, eer dat hy oyt eenighe quetsure ontfanghen hadde: ende die ander dry, na dat sy hem veel speels gemaect hadden, ende te diuersche plaetsen seere gewont, heeft hyse ooc by haerlieder broeders gheleet ende versleghen. Starchater aldus ghequetst sijnde, en heeft niemant by hem gehadt dan een lantmans sone om hem te genesen van zijn quetsuren, dewelcke hem terstont die stucken vlees, die aen sijn borst hanghende waren, weder ingheset heeft op haer plaetsen, ende de dermen die hem wten buyck hangende waren weder inghesteken, ende met eenen wissen bant verbonden. Maer om dat hy de beleeftheyt van desen ionghen niet en soude ongheloont laten, so heeft hy hem voor sijn moeyte gheschoncken den scharlaken mantel die opde haghe was hanghende.

Van des selfs Starchaters oeffeninghe.

Als Starchater volghende was den crijch onder den Conick van Sweden, ende verstaen hadde dat Inghellus de Coninc van Denemarcken hem [83v] begeuende was tot alle brootdronckenschap ende ouerdaet, ende verlatende alle vromicheyt ende eerlijckheydt, leuende was in wellusticheyt des vlees, verachtende tghene dat een Coninck behoort te doene, ende alsoo gheworden was een onnutte slaue der sonden ende der wellusticheyt, heeft seer qualick te vreden gheweest, dat alsulcken vromen mans sone als hy was, hem so leelick draghende was, ende niet naeruolgende de eerbaerheyt ende vromicheyt van synen vader. Daeromme so heeft hy ghenomen een grooten sack colen op synen hals, ende isser mede ghetrocken naer Denemarcken: ende als hem yemant van die hem te ghemoete quamen, vraechden, waeromme dat hi dat onghewoonlijck pack draghende was, heeft hem geantwoort dat hy die beesticheyt ende botticheyt van den Coninck Inghellus daer mede verscherpen wilde. Want die goede vermaninge van desen seer vromen ende wel sprekenden man, heeft soo veel crachts ghehadt byden Coninck Inghellus, dat hy van een onnutte slaue der wellusticheyt des vlees, is geworden een vroom ende groot liefhebber van alle deuchden, ende daer en bouen dat hy de ghene die synen vader vermoort hadden (de welcke hy houdende was als speciale vrienden) ter doot heeft doen brenghen, ende alsoo ghewroken sijns vaders doot. Dese saken aldus volbrocht sijnde, soo heeft Starchater seer blijde gheweest, om dat sijn voornemen soo goeden voorspoet ghehadt heeft, ende naer dat hy den Coninck seer bedanct hadde, soo heeft hy ghedicht veel schoone veersen, tot lof ende eere vanden ouden Crijchshandel, ende onder andere die ghene die hier na volghen.

Noch sonder baert sijnde heb ick den crijch vaillant

Gheuolcht onder v Coninck Hacho eersame

Alle wellusticheyt stelde ick vander hant,

Vechten en strijden was my alleen aenghename [84r]

Exercerende alle vromicheyt sonder blame

Hatende alle ghemack als bitter conseruen

Want al wat soeticheyt gheeft den lichame

Daer moet hem een vroom ruyter in leeren steruen.

Alle vrome feyten om eere te verweruen

Socht ick te bedrijuen in alle wijcken

Van dat ick eerst den crijch volchde int swereltseruen

Groue cleederen sachmen aen my blijcken

Niet ghebont oft ghegraut slachtende den rijcken

Die niet dan in alle hooueerdie en gauderen

Want die eere int velt wilt winnen sonder beswijcken

Die moet hem in armoede leeren exerceren.

Menigen nacht heb ic sonder slapen moeten passeren

Al was ick vermoeyt door arbeyt met pijne

En altijt sachmen my neerstich solliciteren

Om soberlijck te leuen telcken termijne

Niet in wellusten oft gulsicheyt van wijne

Ghelijcker nu veel haren tijt verquisten

Leuende als beesten in gulsicheyt ten fijne

Dies een vroom ruyter hoort te schouwen alle epicuristen

Daer sijnder vele van sulcken sophisten

Die naer alle ouerdaedt hercken

En crancken haer sinnen door sulcke listen

Verlatende alle duecht ende eerbaer wercken

Ander hebben ghenoechte als hooueerdighe clercken

In costelijcke cleeren vreemt van faetsoene

Maer een eerbaer ruyter vroom in alle percken

En heeft met defe glorieusheyt niet te doene.

Nu isser ander die auont en noene

Int peertberijden oock scheppen ghenuechten

Om dat te doen keeren en te loopen int groene

Ander om den crans te cnoopen in alle ghehuchten

Oft te ontcnoopen en in sulcke cluchten

Rapen sy solaes als vrouwen ruyters pompieus

Maer die prijs soeckt sal sulckx vluchten

Volghende ons voorganghers in feyten coragieus. [84v]

Noch sijnder van moede seer glorieus

En om procederen syt stadthuys wt en in loopen

Doende met haer valsche tonghe menighen onheus

Den eenen si trompen en den anderen brillen vercoopen

En tot haerder baten sy lieghen met hoopen

Niet tot profijt vander lieden saecken

Maer dat sy de menschen dus scheeren en stroopen

Is om te vullen haer ghierighe caecken.

Noch vintmen menschen die om aen tgoet te geraken

Met fortse en ghewelt teghen statuten oft rechten

De onnoosele arm ende bijster maken

Teghen haer opponerende met kijuen en vechten

Haer goet ontweldighende ia maerten en knechten

Niet aensiende de rechtueerdicheyt laudable

Waerdoor int verdriet coemt den armen slechten

Dus schout fortsich ghewelt voor elcken onable.

Ouerspel en gulsicheyt sijn nu amiable

En van elcken bemint tsy groot oft cleene

Der sonden manieren zijn seer variable

De bloode van herten sietmen int ghemeene

Wel steruen in tijden van peyse reene

Al ist dat oorloghe slaept ghelijct blijct warachtich

Want die meest beureest is voor de doot onsachtich

Die sal eerst proeuen haer stralen crachtich.

Die de doot vreest sijt dit ghedachtich

Al sliep hy in die wilde velden bloot

Oft int sterckste van sConincks palayse machtich

Dese en wort nochtans niet ghespaert vande doot

Want de doot en spaert noch cleyn noch groot

Maer verslindet al soo wel de ionghe als douwe

Sy en aensiet gheen plaetse int swerelts conroot

Noch gheen persoonen tsy heer oft vrouwe.

Al wat leuen heeft ontfangen hoe rijck van gouwe

Het moet al steruen sonder appellatie

Daerom ick voor my sulcken memorie bouwe

Door vrome daden en mijn sonderlinghe gratie [85r]

Dat ick doot sijnde noch leuen sal int swerels statie

Door mijn loffelijcke fame reyn boouen schreuen

Dus worde ick door die fame eewich verheuen

Want doot sijnde doet die fame noch leuen.

Hier wt mach men mercken dat die vroomen Starchater, altijts gheweest is een groot viant van alle brootdronckschap ende vleesschelijcke wellusten: haetende ledicheyt die moeder van alle quaet is, soekende altijts yet om hem seluen besich te houden ende te exerceren: die onnutte oncuysscheyt was hy vliende, ende tgheselschap van alle veruaerde ende bloe menschen. Gheen lichte manieren en mocht hy ooc gheluchten: want waer dat hy was vindende onder die crijslieden eenighe Camerspeelders, bootsmakers, tailloorleckers, pluym strijkers ende derghelijcke soorte van volcke dede hy wel te deghe gheesselen: dinckende dat beter was te gheuen ouer sulcken lichten hoop een belacchelijcke sententie van een gheesselinghe, dan datmense soude lijfuelijck straffen ende dooden : ende oock was beter te breden dat dese bueselaers aldus bespot ende begheckt werden, dan ofter een vroom man om die te dooden soude moeten hebben sijn handen vuyl maken. Desen Starchater was als opperste Capiteyn inde vermaerden ende dootelijcken strijdt ende slach, die tusschen Ringo den Coninck van Sueden, ende Haralt die Coninck van Denemarcken ghestreden ende gheslaghen wert, waer dat die Coninck van Sweden het velt behielt door die groote vromicheyt ende hooghe daden vanden stercken ende vroomen Starchater. Noyet en isser grooter slach gheslaghen geweest dan dese in alle die Noordersche landen: door die welke die Coninck van Sweden conquesteerde ende onder sijn subiectie gebrocht heeft het lant van Denemarcken. In desen strijt werden verslegen vande Sweetsche sijde twelf duysent edel mannen ende van die van Denemarcken dertich duysent: ende ghemeyn volcs van beyden sijden sonder ghetal .

Een cort verhael van Starchaters vrome ende cloecke feyten van wapenen.

Saxo beschrijft ons, dat Starchater, naer dat hy een groote name, lof prijs ende eere ouer al vercreghen hadde door sijn hooghe ende vrome daden, dat hy totten ouderdom comen sijnde, ghemaeckt ende ghedicht heeft in sijnder ghemeyne tale dese naeruolghende verskens, met dewelcke hy int corte is verhalende die maniere van sijnen leuen, die vrome feyten die hy hadde bedreuen.

In mijnder gheboorten hoort wat ick vte

Soo is my gheiont vande Goden loiale

Alle pracktijken der orloghen groot van virtute

Cloeckheyt ter wapenen als Mars Vassale

En te exerceren een bloedich leuen principale

En metten sweerde mijn leuen te laten

Int verwert te stellen berch en dale

Die den crijch volcht moet rust en vrede haten

Altijts heb ick gheweest van Mars ondersaten

Dies altijt leghers te regeren was mijn begherren

Iae tot in den Ouderdom wilt dit vaeten

En mocht my aermoede oft pijne derren

Volghende Mars vendelen sonder verueeren

Dies my die Victorie oock noot en falgherde

Want het is een out seggen naer der poeten vercleeren

Dat die fortuyne den stouten oyt meest assisteerde.

Dickmael nochtans my adhererde

Groot dangier, maer vroomheyt doch my te wesen

Werdich verheuen hier in ick glorieerde

Want die ledicheyt werdt van my mispresen

Houwende en kernende soo werdt ick ghenesen

Van alle pijnen, en als ick in den strijdt crachtich [86r]

Veel volcx mocht vernielen soo men mach leesen

Dat doch my eenen offer voor Mars warachtich.

Noch heb ick ghesien van Coninghen machtich

Groote slaghen deen den anderen doen int velt

Helmen en schilden door houwen onsachtich

Pansier en hernas scheuren met ghewelt

Die swaer slaghen als my waren verselt

Maeckten die velden vanden bloede root

Die dooden onghegrauen het wort v vertelt

Verscheurt vande beesten ele onele minoot.

Als ick Olo bracht int dangier groot

Hem verwinnende alleen door mijnen persoone

Mijnen stercken arm was doen alleen int bestier bloot

Door die sware slaghen die ick hem gaf te loone

En heb ick oock niet versocht het volck idoone

Ontrent die dijcken van Iupiters priesters excellent

Daer ick eerst leerde een practijcke schoone

Ouer minck ijsers gaen met houten schoenen gent.

Hier naer heb ick gheweldich het sy v bekent

Den stercken Haman ter doot bracht

Den volcke van Eschien oock comende ontrent

Met Hertoge Rinus en hem verwonnen met macht

Doort besoekende die van Semgalen onsacht

Haer tonder brenghe met grooter victorie

Dus moet een vroom ruyter dach en nacht

Roetsen en reysen om te crijghen eere en glorie.

Van daer besocht ick stelt dit in memorie

Die van Tylemarck daer ick vant

Een hert gemoet proeuende (schier in doots mortorie)

Die sware slaghen der ijseren hameren abundant

Crijghende veel quetsueren aen elcken cant.

Leerende wat sulcken wapenen vermochten

Dies ickse prijse voor een volck valiant

Want sy int velt gheen tracheyt en wrochten.

Die Duytschen wy oock voort besochten

Die ick wel cost castijen alleene [86v]

Als ick die kinders van Suertinck (dwelcke my goet dochten)

Om den hals bracht door haer verraderije onreene

Die sy aen Coninck Frothon int ghemeene

Bedreuen hadden, hem brengende in doots consuys

Waer door ick seuen broeders bracht int gheweene

Want die eenen anderen bedriecht dien naeckt abuys.

Iust te passe gheraeckte ick int huys

Daer sy tsamen maeckten goede siere

Haer altsamen min achtende dan een gruys

Inde presentie van een maghet fiere

Bracht ickse ter doot met grooten dangiere.

Waer door die aerde my haet aen alcke sije

Want sy en wilt niet (door sulcken bestiere)

Dat op die plaetse vruchten wassen tot eenighen tije.

Daer naer stelden wy ons al die vrye

Op die zee teghen Hertoghe Kerrij die ick verwan

Hem afslaende al was hy omblij

Menighen vromen ende cloecken man

Van daer liep ick besoecken Vasian

Dien ick ter doot brocht tot dien fijne

Den brootdroncken smit ick oock zijn macht benam

Hem doende gheesselen al deet hem pijne.

Voort liep ick tot dien termijne

Ouer die sneeuberghen hooghe verheuen

Ende den tyran Visin (met cloecken schijne)

Met sijn toouerije te brenghen omt leuen

Noch hebben haer ter doot moeten begheuen

Door mijn wel snijdende sweert goet

Die soonen van Lerus vrij sonder sneuen

Sijnde nochtans de vroomste campers van Biarmen vroet.

Wt Duffla heb ick eenen grooten vloet

Van rijckdoem gherooft als ick hadde in banden

Den Coninck van Yerlant qualijck sijnde ghemoet

Oock is ons cracht ghebleken in die landen

Van Bauellinen met cloecken verstanden [87r]

Ghelijckt blijckt aen die teeckenen der victorien eenpaer

Door onse vroomheyt (slachtende die valianden)

Voor elcken te aenschouwen ghelaten daer.

Wat wil ick veel segghen het sou vallen te swaer

Om alle mijn feyten int langhe te vertellen

Want die feyten die ick heb bedreuen claer

Sijn sonder ghetal en quaet om spellen

Ghelijck dat kennelijck is myn ghesellen

Ende aen mijnen hooghen verheuen name

Dus en wil ick doort langhe verhalen niemant quellen

Want het is my een vruecht mijn loffelijcke fame.

Sonder twijfel desen vroomen man is weerdich dat men hem alle eere, lof ende prijs van vromicheyt toe schrijue: niet allene om sijn groote coragie ende stouticheyt, maer oock om sijn groote vromicheyt en sterckte van lichaeme, ende sijn sonderlinghe snelheyt van voeten: Die welcke soo groot was dat hy op eenen dach, is ghecomen te voet wt hooch Sweden tot in Denemarcken: twelcke ander lieden eenparich gaende qualijck souden connen doen in twelf daghen.

Vanden grooten ende vreeselijcken slach der Gotthen ende Sueetschen teghen die Denen, daer Sterchater Capiteyn generael was vanden Sueetschen ende Gotthen.

Aenghesien dat Saxo Sialandrie, dien vromen ende gheschickten historie schrijuer vanden handel der Denen, int langhe ghenoech beschreuen heeft ende den naercomers vercondicht den oorspronc begintsel, voortganck ende eynde vanden seer vreeselijcken strijdt die gheweest is tusschen Haquin Ringo Coninck van Sweeden ende Gothlant, ende Haralt Hildetan Coninck van Denemarcken: vande welken strijdt Albert Crantz ontrent vijftich iaeren naer [87v] Saxo oock heeft incidentalijck vermaent: ende oock ten alder laetsten mijn seer beminden boeder ende voorsaet Ian die Groote Aertsbisschop van Vpsalen, heeft in sijnder historien van Sweden ende Gothlandt wt nootsaeckelijcke oorsake seer lanck en breet warachtelijck (als een oprecht historiographe toebehoort) van desen grooten ende vreeselijcken strijdt gheschreuen: soo dunckt my oock wel van noode te wesen dat ick ten minsten van dien seer vreesselijcken strijdt wat mentie maken, nu ick schrijuende ben vande vrome daden der Reusen ende campuechters, ende oock sonderlinghe om dat in gheen slaghen (die oeyt inde Noordersche landen: iae in gheheel Europen gheslaghen sijn geweest) by een vergadert sijn geweest, soo veel vrome ende cloecke Capiteynen als in dese batalie, soo wel te water als te lande (om dewelcke gereet te maken men seuen iaer gheaerbeyt hadde) die tegen malcanderen met een groote furie ende viericheyt hebben gheuochten: als ghenoech beuonden wordt inde Cronijcken van desen landen eenuerdichlijck, ende tsamen ouer een comende beschreuen. Inde welcke alder eerst gheschreuen staen die namen vande seer vermaerden campioenen vander Deensche sijden die in desen strijt gheweest sijn, ende oock van wat plaetsen, huys oft gheslachte dat sy waren. Onder dewelcke dat waren twee edel vrouwen die vander naturen met mans herten begaeft waren, ende oock door langhe experientie inden crijchshandel seer veruaeren, wesende beyde vanden seer edelen gheslachte ende huyse van Sclauonien, waer af die eene ghenaemt was Hetha ende die ander Visna: Hetha die wert ghestelt Capiteyn generael vander armeye, ende dander die seer veruaren was inden crijchshandel, voerde die Conincklijcke banieren van Denemarcken die haer metter rechter hant, daer sy die banieren mede houdende was vanden vromen Sterchater wert afgheslaghen, [88r] alsoo sy doordringhende was die slach oordenen vanden Sweetschen ende Gotthen als hier naer sal verclaert worden. Insghelijcks soo werden daer ghenaemt die vermaerste Capiteynen vanden Sweetschen ende Gotthen, ende sonderlinghe die stercken ende vromen Sterchater die Capiteyn ghenerael was vander Sweetscher armeyen, inde welcke oock was een ionge dochter Vegtbiorg ghenaemt die wonderlijcke stranghe was ter wapenen, alst naer oock sal verclaert worden. Die armeyen ter zee waren oock seer machtich, want Ringo die Coninck van Sweeden hadde in sijn armeye wel en twee duysent vijf hondert schepen, ende die van Denemarcken haddender niet min. Alle dinghen aldus ghereet sijnde, naer dat tvolckt oock ouer beyde sijden in slachoorden ghestelt was, ende datmen die Claroenen ende trompetten begost te hooren, soo wert daer begost eenen vreeselijcken strijdt onder alle die vrome mannen, daer men soo langhen tijdt te vooren ouer vergaert hadde, die om te bewaeren ende beschermen een yeghelijck sijn sijde ende die ouerhant te vercrijghen, met sulcken furien ende ghetier malcander te keere ghinghen, dat men (als ons Saxo beschrijft) soude ghemeynt hebben, dat die werelt soude vergaen hebben, oft den hemel gheuallen, ende dattet aertrijck dat op dat neder soude ghekeert gheweest hebben. Want van dat tgheschut begost af te gaen, soo hoorde men daer soo gheweldighen geraeck van pijlen vlieghende teghen het harnas, ende sulcken gheroep vanden ghequesten lieden, dat men niet en soude ghehoort hebben, al hadde Godt neder wten hemel ghecomen. Ten anderen soo vlooch daer op soo grooten domp vanden bloede dat wt die wonden was vloiende, datter scheen te wesen eenen donckeren neuel inde locht bouen die armeyen, ende het gheschut was daer oock soo dicke vlieghende, dat benemende was die claerheyt vanden dage. Insgelijcx soo deden oock die steenen [88v] die metten slinghers werden gheworpen een groote moort van volke. Maer die principaelste blootstortinghe geschiede alder eerst, als men begost te vechten met sweerden, brandereelen, ijseren vuysthamers ende coluen handt tegen handt, daer sachmen gheschien een groote moort volcke. Daer sachmen het sweet wtbreken vande vermoyde lichamen, men hoorder van verre een vreeselijc ghetier ende ghecraeck vant slaen metten sweerde, op die schilden ende buekelaers. Daer was dat Starchater (die in sijn ghemeene tale alder eerst int langhe het veruolch van desen strijt heeft geschreuen) vechtende alder voorst inde bataylie, vier edel heeren vanden Coninck Haralt, te weten Hun, Elli, Hort, ende Burgha heeft verslaghen, ende Visna die rechte hant afghehouwen. Desghelijcs die ionge dochter Vegtbiorg die opde Sueetsche sijde was, versloech daer den vromen campuechter Goth, ende wert daer ooc van een ander terstont verslagen. Daer mocht men sien wat die vrome scutters de Guthons doen costen, dewelcke die boghen so geweldich intreckende waren, dat sy schooten door schilt ende harnas, soo datter niet en was dat daer teghen houden mochte: dewelcke die meeste moort van volcke doende waren. Want sy doorboorden helmetten, rinckcraeghen, buffelsculders ende ander wapenen, doodende het volc al oft sy niet ghewapent en hadden gheweest. Daer wert naer den strijdt een doot gheuonden Vbbo ghenaemt die seer vromelijck hadde ghestreden, dewelcke hondert vierenueertich schueten in sijn lijf ontfangen hadde. Ende door die groote cracht ende fortse die de schutters deden mits hulpe vanden Dalcarlen soo wert telcken den strijdt vernieut teghen die Denen. Ten laetsten soo wert die Coninck Haralt van sijnen eyghen wagheman met eenen ijseren vuysthamer die herssenen ingheslaghen, soo dat hy doot viel van sijnen waghen, ende alsoo nam die strijdt een eynde: inde [89r] welcke dat versleghen bleuen vande Deensche sijde, wel dertich duysent Edelmannen: ende van den Sweden ende Gotthen twelf duysent, maer vanden ghemeynen volcke van beyde sijden een ghetal sonder eynde. Daer naer soo heeft Ringo die Coninck van Sweden ghegeuen het regiment vanden Coninckrijcke van Denemarcken die Coninginne Hetha, met xlvj. groote personagien voor hueren Rade. Naer haer doot soo wert Olo Coninck, die van Starchater wert ghedoot, die welcke vanden verraders daer toe ghehuert was ende int landt ghebrocht.

Vande doot van Starchater.

Naer dat Starchater seer out is gheworden, ende sijn leuen verdroot soo wert hy paeysende dat een seer excellente sake wesen soude, waert dat hy hem seluen al willens liet dooden, om dat hy door die crancheyt vanden ouderdom niet en soude verliesen die glorie, prijs ende eere die hy vercreghen hadde, door sijn vroome ende cloecke daden. Want het was voortijts tot een groote schande gherekent, dat een vroom Campioen ende crijghsman soude steruen van siecten. Ende daeromme soo hinck hy aen sijnen hals die hondert en twintich ponden gouts, die hy te vooren hadde gewonnen met doot te slaen den tyran Olo, welck gout hy alsoo ouer al met hem was draghende om yemant daer mede te hueren, die hem soude willen dooden. Denckende dat wel behoorlijc was, dat hy metten goude twelcke hy onfaen hadde voor het dootslaen van een ander, coopen soude sijn eyghen doot. Ende als hy aldus was langhe gaende achter lande, soo is hem ten laetsten op eenen tijdt int ghemoet comen Hather, dewelcke van edel gheslachte was, wyens vader hy voortijts verslaghen hadde: Desen beghost hy te segghen ende te raden dat hy soude willen wrake nemen vanden ghenen die sijnen vader ter doot hadde ghebrocht, [98v] belouende hem soo verre als hy dat dede, tgout dat aen sijnen hals was hanghende. Ende om dat hy hem te meer daer toe soude verwecken ende tergen soo heeft hy hem dese naeruolghende vermaninge aldus ghedaen.

Voorwaer Hather aensiet hier present

Die v berooft heeft van uwen vader Lenno loiale

Begherde te wreken die doot ws vaders excellent

Soo coemdy nu iust te passe principale

Want ick gheue my v ouer teenemale

V biddende dat ghy my laet verweruen

Den doot van uwen handen, want als een vroom vassale

Begheer ick ghewillich van v te steruen.

Want nu ter tijt en begher ick int swerels eruen

Niet dan die doot van edel handen tontfaen

Maer niet van eenen vileyn broos als sceruen

Dus wilt den ouden grijs sijn hoof af slaen

En om dat te volbrenghen wilt v spoeyen saen

Want het dunckt my een werck van meerder eeren

Die doot te verweruen door een stout bestaen

Dan haer te verbeyden diemen niet en can keeren.

Den boom die ionc is salmen op voyen sonder verseeren

En den ouden salmen wthouwen en roegeren

Want hy toont hem der naturen dienaer die int verheeren

Seluer af hout sonder eenich delaieren

Dat niet langher en mach staen oft cresseren

Want die doot is soet alsmense is begherlijck

Haer soeckende om te schouwen der fortunen domineren

Die menighen brengt int verdriet veruerlijck.

Ende te wijlen dat hy dese woorden aldus was segghende, soo track hy vast het ghelt wter borsen. Hather hoorende tghene dat Starchater was op hem begheerende, heeft hem gheloeft te volbringhen dat hy was versoeckende, accepterende die presentatie die hy hem dede, maer niet soo seer om het ghelts wille, als om die doot van sijnen vader te wreken [90r] Starchater nemende sijn eyghen sweert, heuet hem seer vlitelijck ghegheuen in die hant, ende heeft sijnen hals lustich wt ghestreckt, om dat hijt hem te fraeyer soude cuysschen, hem gheuende moet dat hy niet slappelijck maer vromelijck soude slaen als een man, segghende dat hy alsoo verre hy spronghe als den cop af ware, tusschen het hooft ende lichame doore eer dattet lichaeme neder ter aerden viele, dat hy sijns doots soude onbeschuldich wesen. Aldus so heeft Hather wel dapper metten scherpen sweerde Starchater den grijsen cop af gheslaghen: dewelcke ghescheyden zijnde vanden lichame ende gheuallen ter aerden, heeft die aerde gheuat metten tanden, te kennen gheuende die wreetheyt des herten mette wreetheyt des monts. Hather wel twijfelende dat inde woorden vanden ouden man bedroch was gheleghen, en dede den spronck niet die hy begheert hadde. Want hy dachte waert dat hy hem sottelijck dede, dat hy soude moghen onder het lichaem doot blijuen, dat op sijn lijf soude vallen, ende alsoo op hem seluen wreken den ouden mans doot. Maer om dat desen vromen campuechter niet en soude blijuen onbegrauen, soo heeft hy hem doen begrauen int velt dat in ghemeyne tale wort ghenaemt Reling.

Vande vromen Haldan ende ander vrome Campuechters die van hem sijn verwonnen geweest.

Naer dat wy gheschreuen hebben van Starchater, soo sullen wy hier by voeghen eenen anderen seer vermaerden Campuechter wt Gothlant Haldan ghenaemt, dat den sone was vanden Coninck Kaerle van Gothlandt, die ten seluen tijden was florerende, wiens hooghe ende vrome daden hier alsoo nerstelijck sijn beschreuen, als hy die vromelijck ende cloeckelijck ghedaen heeft. Desen Haldan nae dat hy [90v] sijn longen tijdt hadde ouerghebracht met zeeroouen, soo is hy ten laetsten ter orlogen ghetrocken teghen die van Sweeden: maer als hy hoorende was dat int Sweedsche heir was eenen Campuechter Haquin ghenaemt, dewelcke met besweeringhe wist het scherpe vanden gheweeren bot te maken ende die snede te benemen, soo heeft hy doen maken een groote colue vol ijseren knoppen, omdat hy soude moghen te pletter smijten, tghene dat men niet quetsen en mochte met scherpe messen, alleleens al oft hy hadde willen die cracht der toouerije, door tghewelt vanden houte verwinnen. Daer naer om dat hy soude laten blijken dat hy die vromste ende cloeckste vanden hoop was, soo heeft hy hem ghestelt sonder schilt met een helmet op sijn hooft onder die vromste van sijnen vianden, ende heeft met beyde handen ghedreuen zijn colue op helmen ende schilden van sijnen vianden, met sulcker cracht dat hijt alle in stucken ende te pletter sloech dat hy gheraecte. Ende is ten laetsten soo verre ghecomen onder die vianden, dat hy ghemoette den voorseyden campuecther, den welcken hy met een seer vromen slach van synder coluen, doot ter aerden heeft gheuelt. Niettemin ten laesten ghewondt sijnde ende den slach verliesende soo heeft hy moeten wijcken die macht vanden Sweetschen, ende is gheuloden in vremde landen, daer dat hy was vindende een oudt crijchsman, die seer expeert was inde Chyrurgie, (dewelcke hy int ghenesen van sijn selfs wonden hadde gheleert) die hem heeft sijn wonden ghemeestert ende weder opde beenen gheholpen. Haldan aldus ghenesen sijnde heeft in sijn gheselschap ghenomen een seer cloeken ende vermaerden Campuechter Thoro ghenaemt, ende met een armeye ter zee die Sweetsche bestooten seer practijckelijck, ende hebbende die ouerhant, soo is hem te ghemoete ghecomen een ghenaemt Siualt met sijn seuen sonen, dat alle tsamen [91r] seer wreede lieden waren van wesen ende van natueren, dewelcke daer quamen gheloopen om hem op een nieu te bestooten, maer heeftse al tsamen beroepen ende met een onghefatsoneerde colue verslaghen. Eenen tijdt daer naer soo heeft hy oock eenen Reuse wt Helsingerlant Hartben ghenaemt, die neghen cubitus lanck was (als vooren is gheseyt gheweest) seer vromelijck verslaghen: om dat hy hem was gheneerende ende sijn ghenoechte nemende in te ontschaken ende te violeren Coninghen ende Princen dochters, ende hoe datse edelder ende van grooter afcomste waren hoe dat hijse lieuer hadde, houdende hem seluen soo veel te meer edel wesen, als hy meer edel dochters was settende met ghewelt van haer eere. Desen heeft Haldan verwonnen ende dootgheslaghen met een seer swaren ende grooten hamer, met noch ses ander van zijnen medeghesellen die derghelijcken stucken ende vilenien waren oock bedrijuende. Bouen dat voorseyt is soo heeft hy oock vechtender hant ter doot ghebrocht Egther van Finlandt, die gheensins ter zee en const verwonnen ende tonderghebrocht werden, den welcken hy beriep om handt teghen handt met hem te vechten, om dat hy door sijn zeeroouerije ouer al veel menschen was groote schade ende ouerlast doende. Hier naer vernomen hebbende hoe dat een cloeck ende seer sterck Campuechter Grimmo ghenaemt begheerende was Thorilde die dochter vanden Coninck Hather van Norweghen, beroepende alle die ghene diet wilden beletten hooft teghen hooft ten strijde, ende datter van des Conincks weghen een ghebot ghedaen was, soo wie desen Campioen soude verwinnen dat hy die dochter soude hebben ten houwelijcke: niet teghen staende dat Haldan tot in sijn ouden daghen hem onghehouwet hadde ghehouden, is alsoo wel ter causen vander beloften als oock om die hoochmoet ende [91v] brootdronckenschap vanden campioen te castijen daer ghereyst om hem te beuechten. Ende ghecomen sijnde ter plaetsen vanden strijde, soo heeft hy desen Grimmo toe ghegaen, ende soo vroomen slach ghegheuen dat hy hem afhoudende was het onderste van sijnen schilt ende eenen pant van zijn pansier. Grimmo seer verwondert zijnde van desen slaghe, seyde dat hy noyt ouden man soo vromelijc ende cloecker hadde sien vechten. Ende terstont wt treckende zijn sweert, sloech naer Haldan soo swaren slach, dat zijn mes bleef vast houdende in Haldans schilt, dewelcke hem (alsoo hy treckende was aen sijn mes om wt te ghecrijghen) die handt afsloech: ende verhalende die steke, stack hem int dickste vanden beene, dat hy zijn leuen lanck verminckt bleef: ende soude hem voorts ghecuyscht hebben, maer Grimmo die composeerde met hem voor een groote somme van ghelde om zijn lijf leuende te mogen behouden. Ten alder laetsten soo heeft hy verwonnen eenen zeeroouer Ebbo ghenaemt, dewelcke wesende van onedel gheslachte, hem verlatende op sijn groote sterckte ende vromicheyt, dorste wel begheren ende versoecken ten houwelijcke die dochter vanden Coninck van Gothlant, met die helft van den Coninckrijcke: maer Haldan hem berispende van zijn vermetenheyt, verweet hem zijn onedel gheslachte segghende, dat hy sijn vileyn saet niet en soude presumeren te mengen met soo edelen gheslachte, ick late varen te willen wesen een medegheselle int rijcke van eenen Coninck. Ende naer dat hy hem aldus straffelijck ouergaen hadde ende ghedreycht, soo heeft hy hem beropen ten strijde, ende midts dat den dach te cort was, soo heeft hy hem by het licht vander Manen verwonnen ende doot gheslaghen, al oft hy by nachte verslaghen hadde eenich monster oft ander vremt ghedrochte. [92r]

Van eenen anderen Haldan ende zijn vrome daden.

Noch isser oock geweest eenen anderen anderen vromen Campuechter Haldan ghenaemt, die de sone was van Borchant van Noorweghen ende Dorothea, dewelcke een Conincks dochter was: desen en heeft niet min vermaert geweest door sijn vrome feyten van wapenen, als eenich vanden anderen vrome Campioenen. Desen Haldan was in zijn ionghe daghen seer vol dweperije, maer van dat hy te manne was comen, soo wert hy seer vermaert ende gheacht door die feyten van waepenen die hy was doende. Doen desen noch een ionghelinck was, soo sloech hy doot met het ghene dat hy in zijn handt hadde een edel campuechter, om dat hy in spel ende wt ghenoechten, als men metten ionghers ghemeynelijck is spelende, ghegheuen hadde eenen oorbant: waer wt een ieghelijck was bemoedende dat hy een seer stout ende vroom man ter wapenen soude werden, ende sijn vianden tonder bringhen. Ontrent desen tijden soo wasser een zeeroouer wt Russen landt Rheto ghenaemt, die welcke wijdt ende breet veel landen was met roouen ende ander ouerlast persequerende ende qualijck tracterende: wiens wreetheyt soo groot was, dat hy die aerme lieden die hy was vangende niet haer selfs cleederen en liet, ia niet soo veel om haer schamelheyt mede te bedecken. Ende was sijn tyrannije soo verre inder lieden mont comen, dat als sy wilden noemen eenighe seer groote ende wreede schelmerije, soo hieten sy die Rhetosche schelmerije ende dieuerije. Desen seluen zeeroouer hadde noch een ander maniere van onmenschelijcke wreetheyt daer hy die lieden mede pijnichde, dewelcke om der eerbaerheyt ick late te schrijuen. Borchart die vader van desen Haldan hoorende van desen tyranne was seer ontstelt, ende heeft desen Rheto gaen beuechten, ende hebben malcanderen [92v] ter doot toe ghewont, ende alsoo ghestoruen. Haldan seer ghewont sijnde, ghinck wten gheuecht, hebbende onder ander een groote wonde ontrent den mont vande welcke soo grooten licteeken bleef midts dat het vlees daer nimmermeer en volwies, dat hy daer naer alsoo langhe als hy leefde wert gheheeten scheeuen mondt: hem bliuende tot een lasteringe daer hy een eeuwighe lof ende eere verdient hadde, om dat hy soo vromelijck hadde beschermt ende sijn lijf gheauentuert voor die eerbaerheyt ende ghemeyne weluaert vanden landen. Maer wat dinge sulcks is altiits gheweest den aert vanden boose ende quaden menschen, die noyt eenich vroom feyt oft die duecht hebben gheacht, iae dat meer is keeren altijts ten archsten alle dinghen hoe vromelijck datse oock werden ghedaen. Des niet teghen staende soo heeft hy soo veel vromicheyts ende groote feyten van wapenen bedreuen, dat hy in alle plaetsen heeft door sijn vromicheyt seer ontsien ende gheureest gheweest: twelcke een oorsake was dat hy, hem verlatende op sijn groote vromicheyt, hem veruoorderde te vrijen een seer edel maeght van Conincklijcken gheslachte Biuritha ghenaemt, de welcke naeste erfghename was vander croonen van Denemarcken. Dese maghet hadde altijdts ontrent haer camer eenen hoop vrome ende wtghelesen mannen, die haer bewaerende waren, om dat haer gheen ghewelt oft oneere soude gheschien. Maer op eenen tijt dat die wacht van daer was, soo is Haldan daer ghecomen ende siende dat die campuechters, wiens broeders als hy ionck was hy versleghen hadde, daer niet en waren, heeft dese maeght aenghesproken segghende dat betamelijcker ware dat sy liete varen dit vast voor nemen van te blijuen leuende een maegdelijck leuen ende datse soude aenueerden een eerlijck houwelijck, om dat se gheen oorsake wesen soude dat die Croone versteruen soude [93r] by faute van kinderen op vreemde, offerende hen seluen ende haer biddende datse wilde regart nemen op die edelheyt van sijn gheslachte: de welcke hem dede verstouten om haer te versoecken ter eeren, dwelcke doende sy haer een groote ghenoechte ende ruste aen doen soude. Maer als hy verstaen hadde die antwoorde die sy hem was gheuende, als dat hy niet alleene en was gheensins by haer te ghelijcken van edeldoms haluen, maer oock dat hy eenen scheeuen mont hadde, so heeft hy haer ghebeden datse niet en soude willen houwen voor dat hi weder comen ware oft datse seker tijdinghe hadde van sijnder doot. Die campuechters die wachtende waren die camer vander princerssen, wederomme ghecomen sijnde: waren niet wel te vreden dat hy ghesproken hadde met die maghet Giurithe, ende so hi wech ghaende was, hebben sy hem begonst te volghen. Het welcke Haldan gewhare wordende, heeft terstont een ionghe eycke afghehouwen, ende daer af ghemaect een colue, metter welcker hy alleene heeft ghevochten teghen die twelf campioenen, ende alle ghelijck ten laetsten verslaghen. Van daer is hy ghereyst in Russen lant om synen name ende fame te vermeerderen, daer hy seer eerlick van een yegelijck wert ontfanghen: ende midts datter groote oorloghe was tusschen de Russen ende Sweetsche, soo heeft hy op corten tijt veel Sweetsche Campioenen verwonnen ende ghedoot, de welcke hy hadde hooft voor hooft beroepen om teghen hem te vechten. Ten laetsten so heeft hy synen eyghen broeder Hildegher (de welcke verwonnen hadde tseuentich Campuechters in sijn leuen) met een sweert dat met een dunne doecsken ouertrocken was tegen tbetooueren vanden messen, verslaghen, meer achtende de vromicheyt dan de broederlijcke liefde. Corts hier na so is hy seer haestelijck ghereyst naer Denemarcken, om dat hy vernomen hadde dat eenen Siuart [93v] wten lande van Sassen soude ten houwelijcke nemen sijn lief Giuritha, den welcken hy heeft verslagen daer hy ter tafel was sittende onder sijn vrienden: ende heeft also met grooter blijschap genomen sijn bruyt, aende welcke dat hy heeft gewonnen Haralt Hildetan, daer wy int achste capittel hebben af gheschreuen. Maer ten laetsten heeft hy verslaghen gheweest vanden vermaerden ende vromen Campuechter Vesetus, in Sialandien, vechtende voor die restitucie ende reparacie van synen lande.

Van Olo Vegetus.

Olo Vegetus en was nauwe vijfthien iaer out, als hy seer vromelijc begonst de wapenen te hanteren. Want als hy ghehoort hadde, dat Gunno was stelende ende roouende seer wreedelijc inde bosschagien, die niet wijt van sijnder wooningen gelegen en waren, die lieden die daer door waren passerende, ende ooc doodende, so en was hy niet wel te vreden dat sulcken leelicke stucken daer gedaen werden: ende omdat hi alsucken quaet soude wreken, so heeft hy versocht ende begeert van synen vader (dat een Prince in Noorwegen was) wapenen: ende heeft met hem genomen een quaden hont, ende een peert, ende is also getreden tot int diepste vanden bosch, volgende der menschen voetstappen, die hy inde sneeu gheprent sach staen. So dat hy ten laetsten na grooten arbeyt ende perijckelen, is gecomen ter plaetsen daer de moorders woonachtich waren, maer vont haer woninghe rontsomme wel begrauen. Ten eersten vindende den stalknecht die heeft hy ghedoot ende instucken gehouwen, ende de stucken dweers opt dac vanden huyse geworpen. Daer na so heeft hy den vader metten sone die daer qaumen geloopen om te wreken dien ouerlast die henlieden ghedaen was, den eenen gedoot metten sweerde, ende den anderen vanden hont laten doot bijten. Niet te min hy en is oock van daer niet geraect onghequetst, maer hadde ontfaen een wonde op sijn [94r] borst, dewelcke lichtelijck ghenesen wert, midts datse den hont dicwils was leckende met sijn tonghe. Als hy dese moorders aldus hadde ghedoot, soo dede hy terstont haerlieder hoofden stellen op hooge staken om dat een yegelijc soude sien dat den wegh wederomme veyl ende sonder perijkel was. Desen Olo heeft ooc verwonnen ende ghedoot op een cleyn eylant twelf campuechters, dewelcke met ghewelt wilden vercrachten ende tot haren wille hebben de dochter vanden Coninc van Tronden, gelijc wy int nauolgende capittel sullen verclaren. Dese Olo en was ooc niet alleene vroom ende cloec van lichame, maer ooc seer subtijl ende listich, so dat hy met luttel volcs seer lichtelijc verioegh ofte vernielde eenen grooten hoop wreede ende stoute vianden. Want somtijts so ginck hy met eenen dienaer achter lande, dewelcke was gecleet in vrouwe cleederen, hebbende elck inder hant eenen hollen stoc, daer haerlieder geweer in was verborgen, twelcke si nimmermeer wt en trocken voor datse so na haerlieder viant waren dat syt hem terstont mochten int lijf drijuen. Ende met sulcken practijcken, heeft hi veel van sijnen vianden dat vrome ende cloecke mannen waren, die hun daer voor niet en wachteden, verwonnen. Daer na so heeft hy toegerust een armeye ter zee, ende ouer al wijt ende breet gheweest roouen ende stelen ende wel tseuentich Coningen die lancks de zee waren woonachtich, verwonnen ende tondergebrocht. Twelcke een oorsake was dat die vroomste Campioenen versochten te hebben sijn aliancie, ende dat veel wulpsche ende ongebonden ionghe lieden begheerden te wesen zijn dienaers ende hem te volghen. Waer door dat hy sonder slach oft stoot seer heeft ontsien ende gheureest gheweest, vande Coningen ende Princen die ontrent sijn landen waren woonende, so dat geen van henlieden en heeft derren hem opsteken oft roeren om hem te beuechten. Ten laetsten is hy gecomen totten Coninc van Sweden Ringo genaemt, die hem om sijn sonderlinge [94v] vromicheyt seer lief heeft ghehadt, soo dat hy hem maecte Capiteyn generael van sijn gheheele armeye ter zee, dewelcke groot was van en twee dusent vijf hondert schepen als voren gheseyt is, dewelcke hy met hulpe ende raet van seuen seer cloecke Coninghen so gheregeert heeft, dat hy seer victorieuselijck heeft verwonnen die groote armeye ter zee van die van Denemercken, opten seluen tijt dat die Coninck Ringo het velt was behoudende ende victorie vechtende te lande teghen die Coninck van Denemarcken. Ten laetsten, als voren gheseyt is, so wert hy Coninc van Denemarcken, ende om sijn groote tyrannie vanden Sweedtschen Campuechter Starchater ghedoot gheweest.

Vanden strijdt die de voorseyde Coninck Olo hadde teghen twee Campuechters dat ghebroeders waren, om te beschermen de eere van eender Maecht.

In voorleden tijden waren woonachtich twee Campuechters dat ghebroeders waren int geberchte van Noorweghen op die frontieren van Westgothlant, die ghenaemt waren Schatus ende Hiallus, dewelcke soo verwaent ende hooghmoedigh waren, dat sy hun lieten duncken wt wulpscheyt ende brootdronckenschap datse alle dinghen sonder yemants toesegghen naer haerlieder belieften doen mochten: soo dat sy den ouders haer schoone ionge maechden ontweldichden ende schoffierden. Ende is ten laetsten soo verre comen, dat sy voor hun hebben ghenomen te ontschaken ende setten van haer eere Esa de dochter vanden Coninck Olauus van Vermerlant, ende ontboden den Vader, so verre hy henlieden niet en wilde gheuen sijn dochter tot haerlieder belieften, dat hy hem soude voorsien van eenen Campioen die sijn dochter tegen henlieden soude beschermen, oft dat hy selue [95r] quame sustineren sijns dochters querele, ende met wapenen haer beschermen. De Coninck seer droeue wesende van dese nieumaren, was seer qualijck te vreden, dat hy midts sijnder ouderdom dese oneere soude moeten verdragen: nochtans hem seluen bepeysende, met hulpe ende behendicheyt van sijn beste vrienden, nam hy voor hem den strijdt te aenueerden teghen dese Campioenen om te beschermen ende bewaren de eere van sijnder dochteren. Hier en tusschen so heeft een ionck man wt Noorwegen Olo ghenaemt, van edelen gheslachte gheboren, hooren vermanen van deser saken: ende was seer qualijc te vreden van sulcken ouerlast, maer daer teghen wederomme verblijt dat den strijdt was gheaenueert ofte gheaccepteert: ende hem vercleet hebbende met boeren cleederen is ghegaen ten huyse vanden Coninck Olauus: maer als hy daer sittende was ter tafelen aen het leechste eynde, siende het gheheel huisghesin vanden Coninc bedroeft sijnde, heeft wetens ende willens des Conincks sone wat naerder roepende gheuraecht de oorsake vander droefheyt. Waer op hem werdt gheantwoort, dat was ter causen van sijnder suster, die cortelinghe soude moeten geleuert worden twee seer stercke ende cloecke Campuechters, om gheuioleert ende van haer eere gheset te worden, ten ware dat eenich vroom ende stout Campioen haer beschermen wilde teghen die voorseyde boeuen. Olo heeft weder gheuraecht, wat loon dat hy soude hebben die sijn leuen soude auenturen voor die eere van sijnder susteren. Twelcke den Coninck gheuraecht sijnde van sijn sone, antwoorde, datmen hem soude gheuen dese maecht ten houwelijck. Olo hoorende die belofte vanden Coninck heeft begheert den strijdt te aenueerden ende belooft die twee Campioenen te beuechten. Dese ionghe maecht hadde voor een ghewoonte (ghelijck dat noch ter tijdt de maniere is inde Noordersche [95v] landen) datse seer scherpelijck was altijt besiende het aensicht vande vreemde gasten die daer quamen, hebbende voor haer ghedraghen bernende toortsen, om dat sy te beter ende sekerder soude moghen dorsien haerlieder manieren, wesen, ende cleedinghe, ende alsoo alle die teeckenen ende ghedaenten vanden lichaeme wel ouersien hebbende, haren ouders soude moghen te kennen gheuen, om haerlieder goetduncken daerop te segghen. Maer als dese Maecht was ghecomen by desen Olo om hem wel neerstelijck te besien, wert verschrict van sijn vreeselijck ghesichte, soo datse van veruaertheyt bycans doot van haer seluen was vallende, geuende haren vader terstont te kennen de oorsake van haer veranderinge. Twelcke Olo considererende ende gheware wordende en heeft sijn oogen niet meer wijt open gedaen, om dat hy niet en soude veruaren de gene die op hem siende waren, ende af doende synen hoet daer sijn aensicht geheel mede bedect was heeft gheseit den genen die daer present waren dat hy niet vreesen en souden maer goeden moet nemen ende vrolijck sijn. Twelcke ooc gedaen wert also hy henlieden hadde beuolen, aldus so heeft een mans goetwillige belofte de vreese wt henlieden allen veriaecht. Corts daer na sijn daer gecomen Hiallus ende Seatus met thien van haerlieder knechten, meynende terstont sonder eenich wederstoot des Conincx dochter wech te voeren, beroepende den Coninc seer grammelijck te strijde, so verre hy henlieden sijn dochter niet en wilde geuen tot haerlieder wille. Olo hoorende dese gasten so hoomoedich spreken, spranc wten

huyse ende aenueerde den strijt, op condicien dat hem niemant verradelijck van achter soude beuechten ende bespringhen, maer alleenlijck van voren. Twelcke gheaccoordeert sijnde, track wt sijn sweert dat hem van sijn ouders sijnde was achter gelaten, ende brachtse alle twelue ter doot. Dat voorwaer een vroom stuck was ende qualijck om [96r] gheloouen, om gedaen te wesen van so ionghen man als hy was. Dit geuecht is geschiet in een eylandeken int welcke een dorp is dat noch ter tijt is heetende na den name vande twee verslagen gebroeders. Na dat Olo aldus gecregen hadde dese victorie, so heeft hy gehat dese dochter te houwelijcke ende heeft by haer gehadt eenen sone genaemt Odmundo. Daer na soo heeft hy daghelijcks meer ende meer vrome feyten bedreuen, ende ouer al bekent ghemaect, maer ten laetsten verradelijck ghedoot gheweest in een bat, gelijck hem langhe te voren van eenen ouden man ghepropheteert was, doen hy Conincsken Thoron dien hy vriendelijck in sijn huys ontfanghen hadde, verradelijck was dodende.

Van de vrome feyten van Arngrim ende Arnarod.

VVY en willen oock hier niet laten te schrijuen hoe dat een vroom ende vermaert campuechter wt Sweden Arngrim ghenaemt door den raet vanden Coninck Erick de welsprekende (vanden welcken wy hier naer sullen mencie maecken) is gheworden schoon sone vanden Coninck Frotho van Denemarcken, ende dat ter causen vander victorien die hy gehadt hadde tegen die Coninghen van Scricfinnen ende Biarmen woonende int wterste vande Noordersche landen, waer door dat hy dese landen vereenichde ende brochtse aen het Coninckrijck van Denemarcken tot grooter eeren vanden Coninck Frotho, die daer door ouer al seer vermaert werdt. Saxo beschrijft ons hoe dat Arngrim twelf sonen heeft ghehadt by sijn huysurouwe Osura, de welcke hen stelden van ioncx af totten

crijchshandel ende zeeroouen, die alle twelue tsamen wesende in een schip aengecomen zijn in een eylant Sampse genaemt waer datse vonden aen strange liggende twee scepen van oorloge, waer af capiteyns waren twee zeeroouers wt noorwegen genaemt Hialmer ende Aluerod: welcke scepen [96v] dat sy beuochten in absencie vanden Capiteynen, ende versloeghen alle die soldaten ende bootsghesellen die daer op waren, seer droeue wesende dat die Capiteyns daer niet gheweest en hadden, so datse luttel achtende waren dese victorie, wel denckende dat sy noch eens souden moeten strijden met meerder perijkel, ende vreesende dat henlieden de fortune niet en soude by auenturen soo gunstich wesen als sy te voren geweest hadde. Dese voorseyde Capiteynen mits dat het roer vanden schepe door tempeest ende storm ghebroken was, waren gegaen int bosch om een ander hout te houwen, dwelcke sy daer wt den rouwen wat ghecuyscht hadden, ende metter schauen wat ouerloopen, tot dat de forme van een roer hadde. Het welcke also sijt brenghende waren op haer schouderen, niet wetende vande doot van haer lieder ghesellen, hebben terstont van Arngrims kinderen beuochten geweest, die noch bebloet waren vande moort die sy ghedaen hadden, so dat dese twee Capiteynen hebben henlieden moeten ter weere stellen tegen dese twelf gebroeders. Niet te min al was de partie onghelijck ghedeylt, soo en heeft nochtans de meesten hoop de victorie niet behouden, want sy werden alle twelue van Arnarod doot gheslaghen, naer dat sijn medegheselle Hialmer int eerste aenuallen ghebleuen was, die alleene is ghebleuen te lijue van also grooten gheselschap. Want hem siende te wesen alleene, soo heeft hy dat swaer ende onghefaetsoeneert hout ghenomen in beyden handen, ende heuet met sulcken ghewelt gheworpen op sijn vianden, datse met dien worp alle twelue doot bleuen ligghende ter aerden.

Vanden seluen Arngrim, ende van de toouerie der Finlanders.

Desen voorseyden Arngrim heeft oorloghe gheuoert (als wy voren int beginsel vanden vierden [97r] boeck hebben gheseyt) tegen twee machtighe Coninghen, woonende in wterste vanden Noordersche landen, te weten Egbert Coninck van Biarmen, ende Tengild die Coninck van Scricfinien, op hoope dat hy voor synen aerbeyt ende loon, na dat hy die victorie soude vercregen hebben, vercrijgen soude te houwelijcke Osura de dochter vanden Coninck Frotho van Denemarcken, twelcke oock also gheschiet is. Desen Arngrim hebbende by een vergadert eenen geweldighen hoop van volcke, is ghereyst daermede om dese wilde mensen te beuechten: maer so haest als hi daer was comen soo wert hy gheware dat hy niet alleene met menschen soude te doene hebben, maer oock metten elementen, die hem veel meerder letsel doende waren dan die mensen, gelijck hier na int elfste boec sal betoocht worden daer wy sullen schriuen vander oorloghen vande wilde mensen. Dit wilt volck is seer gheschict ende gheuerseert int schieten, gebruyckende int strijden seer breede ende groote pijlen: ende daer toe so gebruycken sy niet te min int aencomen vande vianden toouerien ende besweeringhen: ende sijn oock loopende op breede houters af ende aen seer snellick ouer de sneeu int vechten tegen de vianden. Arngrim heeft dit volc (als ons Saxo bescrijft) willen gaen beuechten, om dat hy eenen grooten name ende lof soude vercrijghen, hebben verwonnen een volck datmen hielt te wesen onuerwinnelijck. Dit volck siende dat sijt te quaet hadden ende datse de vlucht moesten nemen, hebben gheworpen drye steenkens achter ouer den rugghe, waerdoor dat die vianden verblint waren, want sy meynden dat sy voor henlieden hadden staende dry groote berghen. Daeromme so heeft Arngrim, meynende dat hyse niet voorder en mocht veruolgen, mits die bergen die hem dochten voor hem te staen, heeft sijn volck by een vergadert ende op ghehouden vande vianden te veruolgen. Sanderdaechs so sijn die Finlanders [97v] weder te velde gecomen, ende wederom verwonnen sijnde, hebben gheworpen wat sneeus tegen die aerde, ende terstont so heeft daer schijnen te wesen een groote riuiere, so dat die Sweetsche opgehouden hebben, niet wetende vander toouerie daer si door bedroghen waren, van de vianden te veruolgen. Ten derden daghe sijn sy weder te velde comen om te strijden tegen die Sweetsche, maer als sy siende waren dat haerlieder hoop bijcans al gebleuen was, so en hebben sy niet meer genomen de vlucht, maer hebben hen ghegeuen in genade van haerlieder vianden. Daer nae so heeft Arngrim beroepen hant tegen hant ten strijde Egbert de Coninck van Biarmen, den welcken hy heeft verwonnen. Ende dese saken aldus geschiet sijnde is weder gekeert met eenen grooten roof victorieus in sijn lant, ende heeft door toedoen vanden Coninck van Sweden, vercreghen ten houwelijck Osura des Conincks van Denemarcken dochter, dewelcke hem heeft ghebaert (als ons Saxo is getuygende) twelf sonen , waer van die namen hier gestelt worden: Brander, Biarbi, Brodder, Hiarrandi, Tander, Tiruingar, Hiorthuar, Hiartunar, Rani, Angantir, ende twee Hadings: dewelcke al tsamen zeeroouerie hanterende ten laetsten als voorseyt is, ghedoot sijn gheweest.

Hoe dat Biarcho doot stack eenen beyr, ende dede sijn medegheselle het bloet van den beyr drincken.

Onder die Noordersche Campuechters heeft geweest eenen genaemt Biarcho, die altijts was dragende een wonderlijck lanck sweert voor sijn genoechte, om daermede te castien sommige Campuechters, die niet en leefden alsoo sy behoorden, om dat sy niet door haer oneerlijck leuen ende brootdroncken manieren en souden schande aendoen die hooge ende edel hanteringe der wapenen: het welcke een orsake is geweest [98r] datter veel hebben moeten laten haerlieder oneerlijck leuen ende onbehoorlijcke manieren, oft hemlieden moeten teghen hem verweeren, ende het leuen verliesen. Ende hem verblijdende int excerceren van deser saken, op eenen tijt gaende achter lande, is hem te ghemoete ghecomen eenen seer grooten beyr tusschen die haghen, de welcke hy doorstack ende doode: ende om dat sijn medegheselle Hialtho te stercker soude worden, dede hy hem metten monde opsuypen het wt geloopen bloet. Biarcho sittende aen de tafel met meer ander Campuechters, soo wasser een die alderhande brootdronckenschap voort stelde, nemende sijn ghenoechte int worpen ouer maeltijt met knoeselen van beenen, soo dat hy onder ander was gerakende desen Biarcho aen sijn hooft dat hem wel seer dede. Biarcho niet wel te vreden wesende, en heeft de hant niet willen aen sijn sweert steken, maer om hem te wreken, heeft ghenomen een been, twecke hy hem weder wierp naer synen cop, ende gheraecte hem in sulcker manieren dat hy hem dat achterste voren stelde: het welcke altijts alsoo is blijuen staende, by auenturen wt verschricktheydt van het worpen vanden beene. Daer is gheweest noch een ander vroom Campuechter wt Noorwegen Reynier ghenaemt, die in sijn ionckheyt hanterende die wapenen, om prijs ende eere te ghewinnen, siende werdt een ionghe dochter seer vromelijck vechten teghen sijn medeghesellen, ende seer cloeckelijck voor haer drijuende: van dewelcke hy soo amoreus wert, dat hy niet op en hielt voor dat sy hem haer liefde heeft ghegheuen ende dach ghesteldt om met haer in haer camer te comen spreken. Maer om datse soude moghen sien die vromicheyt vanden ghenen die sy haren maechdom, den welcken sy soo langhe bewaert hadde, gheuen soude heeft ghesteldt om haer camer te bewaren, eenen groote beyr ende eenen seer quaden hont voor die [98v] camer deure, die hy doode. Dese Maecht wert ghenaemt Lagerthe, wiens vromichheyt corts hier naer sal beschreuen worden, als wy mencie maken sullen vande vrome vrouwen.

Van Reynier Rouwen broeck ghenaemt.

In Sweden was eenen Coninck Heroth genaemt, die seer beladen was, hoe dat hy sijn dochter die wter maten schoone was soude moghe bewaren, datse niet gheschoffiert en wert: ende was in twijfel oft hy haer soude doen bewaren (als sommige groote personagien doen ter tijt voor maniere hadden) van wreede beesten, oft van vrome ende cloecke mannen. Maer ten laetsten hem meer betrouwende op die wreetheyt der beesten, dan op die vromicheyt ende ghetrouwicheyt der menschen, heeft het sorghelijckste voort beste ghenomen. Ende also hy op eenen tijt was ter iacht ghegaen om te vinden dat hy sochte, so hebben sijn dienaers gheuonden twee ionghe slangen, dewelcke hy droech tot synder dochter, ende beual haer die op te voeden. Die dochter haeren vader onderdanich sijnde, heeft met haer maechdelijcke handen dese slangen op geuoet: ende om datse gheen gebreck van spijse en souden hebben, heeft haer doen geuen eenen geheelen baeck van een osse, niet peysende dat hy also heymelijc was voedende de bederffenisse van sijn ghemeynte ende lande, dat hy namaels wel gheware werdt als sy grot waren. Want sy infecteerden met haren feninighen aessem al tlant dat daer ontrent was gheleghen. Den Coninck leet sijnde tghene dat hy gedaen hadde, heeft terstont laten wt gaen een ghebot, dat die dese feninighe beesten soude ter doot brengen, ten houwelijck soude ontfaen sijn dochter. Dat heeft vernomen eenen wt Noorwegen, die van Coninclijcker afcoemste was, Reynier genaemt, die de principaelste vrijer was van deser dochter, dewelcke voor hem nam [99r] te gaen beuechten dese twee slanghen, het welcke hy niemant en gaf te kennen van sijnder voester, begeerende van haer een grof en rouharich cleet, met een broeck vanden seluen, om daer mede te moghen wederstaen het bijten vanden slangen. Ende also hy aengecomen is inde hauen Sueden, so heeft hy wetens ende willens op dese rouwe ende haerachtige cleederen water gegoten, ende wel stijf laten veruriesen: metten welcken gecleet sijnde is alleene gegaen naert Coninc palays, geen wapenen met hem dragende dan sijn sweert ende een jauelijnken. Maer also hi derwaerts was gaende, so sijn hem comen te ghemoete twee wter maten groote slangen, dewelcke desen ionghen man terstont aengeuallen sijn, ende

hebben haer gewonden rontsom sijn lijf, meynende hem metten douwen ende ooc met haer lieder fenijn also te dooden. Maer Reynier bewaert sijnde tegen tfenijn door de hardicheyt van sijn verurosen cleet, ende metten schilt tegen het bijten, heeft seer lange tegen dese slangen geuochten, ende ten laetsten seer geweldich worpende sijn jauelijnken, heeftet gedreuen die slangen int vlees. Daer na so heeft hy ghenomen sijn sweert dat ouer beyde syden was snijdende, ende heeftse den buyck opgeschrabt, ende also victorieuselijck synen strijt ten eynde gebrocht. Die Coninck seer scherpelijc besiende sijn cleederen, siende dat hy al harich was tot opten rugge, ende sonderlinghe zijn broeck die seer harich was, heeft hem wt genoechten geheeten Lodbroch, dat is te seggen haren broec: ende om dat hi hem soude comen rusten ende vermaken, heeft hem ontboden om met hem ende sijn vrienden te comen eten. Maer hy antwoorde, dat hy eerst soude gaen by zijn geselschap dat hy tschepe hadde gelaten, ende dan comen: de welcke hy heeft met hem al tsamen wel fraey gecleet sijnde, gebrocht aen des Conincx tafel. Ende na dat de maeltijt gedaen was, so heeft hi ontfangen den prijs van sijnder victorien des Conincx dochter, dewelcke hem [99v] voort gebracht heeft veel schoone ende edel kinderen: haer so veel te meer beminnende als hy haer met grooten perijckel hadde ghewonnen ende vercreghen. Ten laetsten naer dat dese edel vrouwe Thora ouerleden was, so is hy gecomen in veel verdriets, ende gehadt veel teghenspoets, soo dat hy die de vroomste vander werelt hadde doen leuen ende verwonnen, achter na seer leelick van eenen hoop Finlanders ende Biarmers dat een onghewapent volck is gheweest verwonnen, als voren gheseyt is. Ende ondancks daer naer, gheuangen sijnde vanden Prince van Yerlant Hello ghenaemt, werdt gheworpen onder die slanghen: ende also seer deerlijck sijn leuen ghelaten ende ten eynde ghebrocht.

Van Alfo een beschermer der maechdelijcker eere.

Sivard die Coninck van Gothlant hadde twee sonen Vemund ende Osten ghenaemt, ende een doochter die Aluide hiet. Dese dochter was van ioncxkints af soo eerbaer ende weselijck met een maechdelijcke schaemte, datse altijts het aensicht met eenen fijnen doeck ouercleet droech, om dat si met haer schoonheyt niemant en soude verwecken tot oncuyscheyt. Dese dochter groot sijnde, so heeft de vader haer seer nauwe willen bewaren, ende heeft haer ghegeuen op te voeden een Vipere ende een slanghe, om dat dese beesten souden moghen worden als een bolwerck om sijn dochter te bewaren ende te beschermen tegen die ghene die haer souden moghen ter oneere begheeren. Ende om dat niemant dan vrome ende cloecke mannen sijns dochters liefde en souden begeeren, dewelcke te bouen comende desen perijckel haer souden moghen spreken, so heeft hy een ghebot laten wt gaen, dat soo wie hem soude auonturen om sijn dochter te gaen spreken, ende het selue niet en dede, dat hy den hals soude [100r] verliesen, ende het hooft op eenen stake gheset worden, om dat niemant wt brootdronckenschap en soude bestaen saken die onbehoorlijck ende tot cleynicheyt waren van een Coninclijck geslachte. Dit vernomen hebbende Alfo die sone van Sigar Coninc van Denemarcken, hem seluen so seere niet betrouwende op sijn vromicheyt als op sijn vernuftheyt ende cloeck verstant, heeft voor hem ghenomen te willen vrien dese dochter, ende te gaen beuechten dese feninige beesten, die dese maecht waren bewarende, hopende dat die victorie so veel te eerlijcker ende glorieuser soude wesen, als tgheuecht periculeuser was: ende dat hem aldermeest daer toe verweckte ende oock moet gaf, was dat die ghene die dese beesten verwinnen soude, dese Maecht soude ten houwelijcke hebben. Alsoo gaende tot desen strijde, om dat hi te beter soude mogen wederstaen die wreetheyt van dese beesten, soo heeft hy hem ghecleet met een rou ende bebloet vel, ende is alsoo binnen tbesluyt ghegaen, draghende met hem een gloeyende yser dat hy was houdende met een tanghe, twelcke hy den Vipere die terstont op hem al gapende quam geloopen, heeft ghesteken int bachuys, ende also ghedoot. Daer na soo heeft hy die slanghe die al crinckelende naer hem quam ghestreken, met sijn jauelijnken midden inde kele gheschoten, ende alsoo ghedoot: oft ghelijck die oude historien van Gothlant sijn getuyghende, met een gloyende speere, ghelijck met eenen moort priem ghedoot. Als hy dese auentuere aldus was te bouen ghecomen, so heeft hy begheert te hebben den prijs die ghestelt was met Conincks ghebot voor den genen die dese beesten soude dooden. Waer op die Coninc Siuard heeft geantwoort dat hy geen ander soude hebben voor schoon sone, dan die sijn dochter selue soude hebben. De moeder geen groot behagen hebbende in desen vrijer, ginck heimelijc ondertasten dese ionge dochter, om te hooren hoe dat sy tot desen vrijer [100v] gesint was: maer als sy hoorende was dat haer dochter onuoorsichtich desen iongen man

was prijsende om sijnder vromicheyt heeft haer bekeuen, ende verweten hoe datse vallende van het stantaftich propoost van haer maechdelijcke reynicheyt altijts te bewaren, haer hadde laten verwinnen door een schoon wtwendich wesen van een ionc man, die tselue dat hi gedaen hadde, anders niet en heeft gedaen dan wt een vleeschelijcke wellust ende begeerte die hy tot haer was dragende. Die dochter by haerseluen ouerleggende de woorden van haer moeder, heeft gedacht dat sy de waerheyt seyde, ende heeft geimagineert een practijcke waer door datse niet alleene, al waren de beesten ghedoot, bewaren soude haer maechdelijcke reynicheyt, maer ooc waerdoor datse soude mogen gewinnen prijs ende eere, ende in vromicheyt de mannen ghelijck wesen. Ende terstont vergetende die liefde, die sy hadde tot den iongen Prince van Denemarcken, heeft haer vrouwelijck herte ende cleederen verandert in eens mans herte ende couragie, ende is van een seer eerbaer ende weselijcke maget terstont geworden een cloecke ende straffe zeeroouige, achtende meer arbeyt ende cloecheyt dan de ledicheyt, ende versmadende alle wellust ende ghenoechte die sy int hof van haren vader soude mogen gehadt hebben: dewelcke haerseluen lieuer heeft willen begeuen tot onghemack, ende stellen in alle auenturen vander orloghen, met een vast voornemen van nimmermeer te trouwen eenich man, iae so obstinatelijc versmadende alle mans dat sy niet alleene gheen man haer onderdanich heeft willen maken, maer ooc voort aen met een cloeck hanteren der wapenen ende zeerouinghe die mans te bouen gaen, oft ten minsten ghelijck te wesen.

Van de orloochsche practijcken van Fridleue.

Men vint oock beschreuen seer veel vrome ende hooghe daden, die ghedaen soude hebben eenen vromen [101r] Campioen ghenaemt Fridleue: die welcke niet allene vroom ende stout was wter natueren, maer hadde oock wapenen die hem noch stouter maeckten, om datse met gheen iser mochten beschadicht werden. Dit harnas ghebruyckte hy ghemeynelijc soo wel in velt slaghen als in particuliere gheuechten tot beschermen van sijnen lijue, soo dat hy door middel van desen harnas menich vroom Campioen verduert heeft ende verwonnen, ende onder ander eenen ghenaemt Gunholin die door coniuratien wist te betooueren het scherpe vanden gheweere van sijnder vianden, het welcke hem vechtende teghen Fridleue niet en heeft moghen helpen. Want van dat hem Fridleue onder die voet hadde, soo sloech hy hem metten appel van sijnen messe, tot dat hy was gheuende sijnen gheest. Maer alsoo hy seer hittich was nemende het scherp van sijnen sweerde wat te vast in sijn handt, soo queste hy ende doorsneet die senuen van sijnder hant, soo dat hy daer naer soo langhe als hy leefde die hant crom was draghende. Op eenen tijdt als hy beleghert hadde die stadt van Duffla in Iirlandt, ende dat hy siende was dat onmogelijck was die stadt te winnen om haer groote vasticheyt ende stercte, soo heeft hy te wercke ghestelt een practijcke die tanderen tijden ghebruyct hadde eenen Coninck Hading, doende vangen seer veel swaluwen die in stadt nestelende waren inde huysen, dewelcke hy heeft doen binden aende vloghels voos houdt daer vier in verborghen was, doort welcke, van dat die swaluwen weder in haeren nest gheuloghen waren, die huysen vander stadt ghestelt waren in brande: ende alsoo die borghers loopende waren om den brant te blusschen, gheen achterdincken hebbende om die vianden van de vesten te keeren, soo heeft Vridleue daer en tusschen die stadt inghenomen. Eenen sekeren tijdt daer naer, verloren hebbende in eenen strijdt in Enghelant veel [101v] van sijnen volcke, ende siende datter niet wel middel en was om weder te gheraken in sijn schepen, midts dat hy wat diepe int lant was, ende dat die vianden sterck op die beenen waren, soo heeft hy doen stellen ouer eynde, zijn volck dat versleghen was, in slachoordene, soo dat die vianden meynden dat hy op een nieu alsoo veel volcs hadde, als te vooren. Het welcke niet alleene en was die vianden benemende die wille van hem op een nieu te comen beuechten, maer oock soo veruaert ghemaect dat sy die vlucht hebben ghenomen.

Van der ghelijcke practijcken met voghelen.

NAer dat ick int voorgaende capittel gheseyt hebbe vande pracktijcke van Hading, soo sal ick v die selue hier verhalen. Hading Coninck van Denemarken, ouer ghebrocht hebbende sijn ionckheyt in ghenoechte ende wellust, ende ghecomen sijnde te manne, heeft alle wellusticheyt laten varen ende hem ter wapenen begheuen, anders niet imaginerende, dan hoe dat hy voort aen sijn leuen soude mogen doorbringhen seer vromelijck midts bedrijuende seer cloecke feyten van wapenen. Desen Hading beleghert hebbende den Coninck Hadrian van Moorenlant binnen sijn stadt van Duna, ende merckende dat die stadt onwinnelijck was, om die groote sterckte van de vesten ende mueren, ende oock die groote hoochte, soo datse in gheender manieren en was te beclimmen, heeft by sijn voghelaers doen vanghen diuersche manieren van voghelen, die nestelende waren in de daeken vanden huyse binnen der stadt, den welcken hy heeft doen binden aende vloghels ontsteken vunckhout, ende alsoo wederomme thuys laten vlieghen in haerlieder nesten, dewelcke die stadt hebben int brande ghestelt. Die vander stadt den brandt gheware gheworden sijnde, hebben terstont al tsamen gheloopen om den [102r] brant te blusschen, laetende die poorten vander stadt sonder volck om die te bewaren. Coninck Hading tselue wel bemoedende is met sijn volck naer die stadt ghetrocken, ende heeft sonder ghemoet die stadt in ghenomen ende den Coninck Handuan ghevangen. Dewelcken hy heeft ghestelt op een ransoen van een seker ghewichte gouts. Ende hoe wel dat hy sijnen viant hadde moghen vander werelt helpen, soo heeft hy hem nochtans lieuer willen te lijue laten ende laten leuen, soo sachtmoedich ende goedertieren was hy van natueren. Maer van dien tijt voort, van dat eenighe stadt beleghert was, soo gheboot men van des Conincs weghen dat alle voghelen die inde huysen van der stadt nestelende waren souden gheuanghen ende ghedoot werden.

Vanden strijt die Coninck Haralt hadde teghen eenen tammen draeck.

Die seer doorluchtighen Coninck Haralt van Noorweghen, woonende in sijnder ionckheyt metten Coninck Bysance, beteghen sijnde met eenen dootslach, wert verwesen ter doot, ende datmen hem soude gheuen te verschueren eenen tammen draeck. Ende alsoo men hem was leydende inde gheuangenisse, soo was daer een van sijnen dienaers die hem seer ghetrouwe was, dewelcke met hem ghinck willende met hem steruen. Die steenwaerder naer dat hy dese twee wel scherpelijck ondersocht hadde, heeftse doen gaen int hol van den draeck naeckt sonder eenich gheweer, stellende die knape gheheel naeckt daer inne, latende Haralt niet meer dan een lijnen cleet, om sijn schamelheyt mede te decken. Haralt gaf desen steenwaerder secretelijc een gouden brachelet dat hy hadde verborgen: dewelcke willende betoogen dat hy dancbaer was, stroyde int hol opde vloer een groot deel witte vischkens, om dat den draeck wat hebben soude, daer hy sijnen meesten hongher soude [102v] mede moghen stelpen, ende oock om dat die verwesen persoonen in dat doncker hol souden moghen wat lichts hebben, doort blicken vanden visch schellen. Haralt beneden wesende vergaderde terstont een deel vanden grootsten doots beenderen die daer laghen, dewelcke hy tsamen bant met den lijnen douck die hy aen hadde, ende maecte daer af een gheweer ghelijck een colue. Den draeck hem siende meynde seer gierichlijck naer hemlieden te schieten, maer Haralt spranck terstont metter vlucht op den rugghe vanden draeck, ende nemende een vliem dat hy tot allen ghelucke secretelijc mede ghebrocht hadde, stackt inde nauel vanden draeck, want hy op gheen ander plaetse, om de harde schelpen daer hy mede ghecleet was, en mocht ghequest worden. Ende oock soo en mocht Haralt gheen letsel gheschien vanden draeck, noch metten tanden gheuat worden oft metten steert af ghesmeten, midts dat hy sittende was opt hoochste vanden rugghe. Daer en tusschen soo nam sijn dienaer die beenderen die by een ghebonden waren, ende sloech daer mede op des drakens hooft, soo dickwils ende soo langhe, tot dat hy thooft te pletter sloech, ende dat den draeck daer doot bleef ligghende. Die Coninck dat verhoort hebbende, liet sijnen grammen moet sincken, ende vergaf hem die misdaet, keerende die wrake in vrientschap, om sijnder vromicheyt, ende versach hem van een schip ende volck, om weder te keeren in sijn landt.

Vanden strijdt die Frotho ende Fridleue hebben ghehadt teghen een serpent.

Frotho een vroom Campuechter ende Coninck van Denemarcken, qualijck twintich iaer oudt wesende, dorste wel gaen vechten tegen een wter maten groot ende wreet serpent, twelcke hy gheenssins [103r] metten eersten mochte quetsten. Want alle die pijlen die hy daer op worpende was, spronghen wederomme al oft sy teghen eenen aenbilt hadden gheworpen geweest. Twelcke siende heeft zijn sweert ghenomen, ende seer vromelijck, met grooter vliticheyt springende naert serpent, ghesteken inden buyck van het serpent, dat doot ter plaetsen bleeft ligghende. Der ghelijcken een vroom ende stout stuck heeft ghedaen Fridleue: dewelcke soo wel om te proeuen sijn cracht, als om te vercrijghen eenen grooten scat die verborghen lach ter plaetsen daer dat een seer vreeselijcke slanghe, soo wel om haer grootheyt als om haer fenijnich bijten, haer was houdende. Fridleue is dese beeste seer dapper te keere ghegaen, ende met worp pijlen seer langhe beuochten, maer al te vergheefs. Want ten was hem niet moghelijc dat hy door die harde huyt vander slanghen soude ghesteken hebben. Die slange ghetercht sijnde werdt keerende ende slaende met hueren steert, soo datse om leech smeet al die boomen die sy gheraecte. Ende met datse haer seluen soo dickwils was keerende ende roerende op en neder springhende, soo maeckte sy onder haer eenen diepen put, midts haer swar ghewichte, in die aerde: al oftse gheleghen hadde in een valleye tusschen twee cleyne berchskens. Fridleue siende dat al verloren arbeyt was dese beesten aldus van bouen te steken op den rugghe, heeft ghenomen zijn sweert, ende ghesteken inder slanghen buyck: ende aldus doorboort hebbende het dunste vanden buycke heeft allencsken het fenijnich bloet laten wt comen, tot datse doot is geweest. Daer naer soo heeft hy ghenomen die schat wten put, ende mede ghedraghen. Fridleue heeft oock gheuochten teghen eenen reuse Hithin ghenaemt, dewelcke een seltsaem wesen ende cleedinghe ontleent hadde, als hy wech hadde gheleyt die sone vanden Coninck van Tylemarck, die metten kinderen was spelende, dewelcken hy hadde [103v] ghestelt aent royen wel vast aermen ende voeten gheketent sijnde, die van Fridleue verlost wert als hy den reuse doot slande was.

Vanden seluen Fridleue.

Desen Fridleue heeft oock op eenen tijt twelf vrome Campuechters wt Norweghen ghedoot, die nochtans door diuersche vrome feyten seer vermaert waren, als van reusen ende ander die sy hadden verwonnen, dewelcke oock vanden roof die sy ouer al hadden ghecreghen seer rijcke waren. Maer om datse seer dickwils waren ouerlast doende ende beroouende huerlieder ghebueren, soo en heeftse Fridleue niet soo seer wt ghiericheyt om haeren rijckdom te vercrijghen gaen beuechten ende ter doot ghebrocht, als om te bewijsen dat hy een liefhebber der duechden was, ende een viant van een quaet ende onbehoorlijck leuen. Hy heeft vechtender handt versleghen eenen Hiarnon genaemt, om dat hy so wel als Fridleue was stekende naer het Coninckrijcke. Want Fridleue was gheaduerteert, dat desen Hiarnon onder het decksel van vrientschap ende dienst die hy hem was bewijsende, soeckende was niemants doot meer dan die zijne. Daeromme alsoo hy hem was te ghemoete comende ontrent het bat, soo heeft hy hem vromelijck vechtender handt verslaghen.

Vande zeeroouerije die sommighe edel maeghden waren bedrijuende.

Die seer edel maeght Aluilda begost met sommighe ander edel dochters, die sy tot huer opinie ghebrocht hadde seer straffelijck ende wreedelijck te roouen op zee, dewelcke ten laetsten by vremde auenturen is aencomen op een plaetse daer sy was vindende eenen grooten hoop zeeroouers, die seer droeue waeren om die doot van haerlieder Capiteyn. [104r] Aluilda dat siende heeft huerlieden gepresenteert dienst, soo datse terstont om haer wtnemende schoonheyt ende cloecheyt ghemaeckt is gheweest, huerlider Capiteyn, dewelcke met desen volcke daghelijcks meer ende meer vrome feyten was bedrijuende, meer dan die nature vande vrouwen wel toebehoorde. Alsoo seer lief hebbende Aluiden heeft haer ouer al soo langhe veruolcht ende gheweest soekende, tot dat hy by fortuynen is ghecomen inde winter onder die armeye vanden Blackmans, ende inden tijdt dat die schepen niet meer voort en mochten vanden ijse, twelck soo groot was ende soo moylijck, dat sy gheenssins meer eenighe riemen mochten ghebruycken. Alfon siende dat die vorst was continuerende, ende dat sy stoutelijck mochten ouer het ijs loopen, soo beual hy sijn volck dat sy souden wt doen haerlieder schoenen, ende loopen alsoo op die solen vanden coussen opt ijs, dat sy alsoo te beter souden moghen trauailleren ende verwinnen huerlieden vianden die metten ghesmoute schoenen niet vast costen opt ijs staen. Ende naer dat hy aldus sijn vianden hadde verwonnen, het ijs ghedoyt wesende, heeft sijn begoste reyse veruolcht, ende is gheseilt naer Finlant. Maer alsoo hy was comende inde riuiere ende enghde vande hauen van Hangoe, wt sendende bespieders, heeft vernomen datter ander schepen waren ligghende inde hauens. Want Aluilda was eerst comende gheseylt door die enghe strate in dese hauene ghecomen: die welcke van verre siende dese onbekende schepen van orloge, heeft seer sterck royende haerlieden te ghemoete gheuaeren, lieuer hebbende te vallen midden onder die vianden, dan inde hauen vanden vianden ouerrimpelt te worden. Waer als nu dese schepen waren aen malcander comen ende begost den anderen te beuechten, ende dat een yeghelijck wel in meyninghe was ende sijn beste doende, om sijnen viant te verwinnen. Alsoo hebbende in sijn gheselschap [104v] varscher, ende oock veel meer volck dan die ander, naer datse langhe ende vromelijck teghen een gheslaghen hadden, heeft sijn schip tallen ghelucke vast gemaeckt aen het schip daer Aluilde stont int voorcasteel seer vromelijck vechtende: ende springhende int schip vernielde daer seer veel volcks. Sijn medegheselle Borchar vechtende teghen Aluilde, sloech haer met eenen slach het helmet vanden hoofde. Maer als hy wert siende dat schoon ende lieflijck aensicht, soo wert hy gheware dan van ghenen noode en was meer met wapenen te vechten, maer de paeys met cussen te maken, ende neder legghende alle wapenen, den viant met vriendelijcke woorden te tracteren. Alsoo seer blijde sijnde dat hy soo auentuerlijck gheuonden hadde, die hy met soo grooten aerbeyt te water ende te lande ghesocht hadde, verghetende alle traueyl ende ongemaeck, nam haer seer vrindelijck metter hant, ende dede haer terstont vercleeden met seer costelijcke vrouwen cleederen, ende achteruolghende die eerlijcke manieren vanden ouders, heeftse ghenomen voor sijn bruyt ende huysvrouwe, by dewelcke hy naermaels heeft ghehadt een dochter Giurithe ghenaemt, dewelcke ten houwelijcke was ghegheuen Haldan, die aen haer wan een sone Haral Hildetan ghenaemt, die het Coninckrijke van Denemarcke dat soo seer door mueterije verdestrueert was, weder heeft ghestelt op zijn eerste ployen, wesende vijftich iaeren in paeyse. Desen Haralt verwan twee vrome maeghden Sticla ende Rusille, die met een armeye ter zee waren ghecomen om den Coninck van Tronden wt sijn lant te veriaeghen, dewelcke hy met behendicheyt heeft tonderghebracht. Maer sijnen neue Odmund die sone van Olo, en hadder soo grooten eere niet af, als hy een ander maeghet Rusla ghenaemt (dewelcke met een armeye ter zee was orloghe voerende teghen hueren broeder om het Coninckrijcke van Noorweghen) [105r] met een groote ende machtighe armeye ghinck beuechten, dewelcke hem verwinnende dede die vlucht nemen, waer af hy hem was wrekende op een ander maniere. Want hy dede soo veel met heymelijke conspiracien, dat haer volck ende lant teghen haer opstont ende rebelleerde, soo dat sy heef moeten die vlucht nemen, dewelcke int vlieden is ghecomen in haer broeders handen, die haer wreedelijck heeft doen dooden. Wy en willen hier oock niet achter laten hoe dat die seer machtighe prince van Hollant Huiruil ghenaemt, verwonnen heeft met een seer machtighe armeye, een maecht wt Noorweghen Rusila ghenaemt, dewelcke veel hooghe daden van oorlooghe hadde bedreuen.

Het seste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, tracterende vanden Metallen ende minerale saken.

Voorreede des Auteurs.

OM dat het quaet ende onbedwinghelijck orlochs volck vanden Noorderschen landen, dat hem is houdende int gheberchte van Sweden ende Gothlandt, wel te recht gheleken mach werden den

Reusen ende Campuechters, om haer groote sterckte van lichaeme ende wreetheyt van herten, ende oock om die seer lastighe exercitien die sy daer doende sijn: Daeromme ist wel betamelijck, dat men van henlieden schrijue, in deser historien vanden Noorderschen landen, naer dat wy vanden Campuechters ende Reusen hebben gheschreuen: ende oock datse om die diuersche manieren van wapenen die sy van beyde sijden ghebruyckende [105v] sijn, voor allen aenderen naeruolghende saken hier ghestelt werden. Daeromme niet willende volghen die ordonantien ende manieren van schrijuen vande andere historie schrijuers, soo sullen wy in dit boeck schriuen vanden minerale saken ende berchwerken, op dat wy hier naer daer wy sullen schrijuen vande orloghen ende strijden niet en behoeuen te laten stille staen ons principale materie, om te verclaeren van waer dat hun die wapenen ende ghereetschap van orloghen comende sijn. Inde Noordersche landen sijn seer hooghe berghen, maer sy sijn meest alle ghelijck dorre ende onuruchtbaer, inde welcke tot ghebruyck ende commoditeyt vanden lantsaten anders niet en is voort comende, dan een onendelijcke oueruloedicheyt van costelijke metalen: dewelcke suffisant ghenoech sijn om den inwonders te doen crijghen al dat hun van noode is om by te leuen, ende oock alle ander dinghen, die totten leuen niet van noode en sijn, dewelcke wt vremde landen daer ghebrocht worden, met allen anderen saken die sy souden moghen van noode hebben, om eendrachtelijck in alder manieren henlieden met cracht ende ghewelt te verweeren teghen huerlieder vianden als sy bestooten ende beuochten werden. Want het is een seer hart ende straf volck, gheen aerbeyt noch onghemack vander orloghe vreesende, noch oock het weder hoedanich ende hoe quaet dat mach wesen, ende seer luttel achtende der vianden dreyghementen, als wy hier naer sullen betooghen, daer wy vanden strijden ende velt slaghen sullen vermanen. Albert Crantz, al ist een wtlansche historie schrijuer, gheeft ghenoech te kennen, hoe hart ende straf, dat dit volck Dalacarlen ghenaemt, den vianden met een gheweldighen hoop voet volcks is oploopende ende beuechtende, daer hy is schrijuende die wonderlijcke vrome feyten van orloghe die sy gedaen hebben vechtende teghen die Coninghen van Denemarken: sonderlinghe teghen Coninck Christerne die eerste van [106r] dien name, ende teghen Coninck Ian. Iae dat meer is Coninck Christerne die tweede heeft oock wel geuoelt huerlieder ghewelt ende vromicheyt, als hy int iaer M.D.xxi. veriaecht wert wten lande van Sweden ende Gothlant, vanden Coninck Gostauus die Capiteyn ende leytsman was van desen volcke, dewelcke daer comende waeren om hemlieden te wreken vanden grooten ouerlast ende tyrannije, die Coninck Christerne door quaden raet hemlieden ghedaen hadde. Maer wat tyrannie ende wreetheyt dat hy inde Noordersche landen in sijnen tijden heeft bedreuen, sal hier naer, alst pas gheuen sal, claerlijck beschreuen werden, ghelijck ick het selue met mijn eyghen ooghen ghesien hebbe: al oft my Godt hadde bewaert, om alsulcke groote tyrannije ende wreetheyt te anschouwen die men onser natien was doende.

Vanden Mijnnen ende hoe datse gheuonden worden.

Inde Noordersche landen werden gheuonden seer veel, groote, diuersche ende rijcke Mijnnen. Ick segghe veel, om datter op diuersche plaetsen worden geuonden, soo wel inde berghen als inde Dalen, daerse daghelijcs wt gegrauen worden. Seer groot om datter in hooch Sweden, Gothlant, Vermerlant, tot aende frontieren van Noorweghen seer wijde ende niet om eynden werden gheuonden. Diuersch, om datter sijn siluer, coper, stael, ende seer goede ijser Mijnen. Rijke, om dat (als naer verclaert sal worden) die principalen schat ende innecomen vanden Coninck daer wt ghehaelt ende ghegrauen wort. Maer al is dat sake dat inde voorseyde landen een seer groote menichte is van desen Mijnen ende berchwercken: nochtans soo worden daer noch daghelijc nieuwe gheuonden, die de natuere door diuersche teekenen is wijsende, den genen diese soecken, sonderlinghen in berghen die bouen ront sijn, [106v] ende int middel oft inde rondicheyt niet ghespleten: daer die sneeu inde winter door die wermte vanden sulferachtighe dompen ghemeynelijck is smiltende. Ten anderen den blicxsem ende donder geraeckende den top vanden berghe, oft inde sijden oft beneden aende voet, ontdect die blinkende siluer aederen doort splijten vanden berghe, dewelcke lockende sijn die gierighe menschen, ende meer ende meer verweckende tot een onuersadelijcke ghiericcheyt, tot dat sy sonder te aensien eenich perijckel, wtholende sijn die steenen tot datse comen int binnenste vanden berghe: daer dat sy die siluer aderen sien ghedeelt ende wtghestrect staen aen alle canten rechs, slincs, oppewaerts ende nederwaerts, meer nocht min als die aderen in des menschen leden: Dewelcke hoe dat sy naerder den suyuer steenen ende marber ghewassen sijn, hoe datse claerder ende blinckender sijn van metal. Die aderen die haer stralen streckende sijn westwaert, ende het dickste Suydtwaert oft Noorwaert bughende, sijn die alder beste ende niet om estimeren: want alsoomen die van verre siet staen, soo en schijnent anders niet te wesen dan eenen hoop blinckende ghewapende mannen, die in slachordine lustich ghestelt sijn. Soo dat dit lustich opsicht metten profijt datter van comt, een oorsake is dat een yeghelijck wonderlijcke ghenoechten is nemende in sijn werck ende aerbeyt.

Vande ghelegentheyt der aderen inden berghen.

Die aderen dewelcke strecken wten Oosten vanden berghe ende wten Suyden, vergaderen by een int Noortweste, sijn ghehouden voor die alder beste: maer die anders loopende sijn, en sijn soo goet niet. Want die metalen die vant Ooste ende Suyde tot Noorde sijn wassende werden veel eer vander Sonnen ghecoockt dan die ander. Die aderen worden [107r] oock gheheeten hanghende ende ligghende. Die hanghende die decken van bouen: die ligghende, sijn beneden ende loopen lancks op het platte vander aerden, dewelcke vanden wtganck hueren was ende duecht sijn ontfanghende. Daer sijn oock ander die crom soo wel opwaerts als nederwaerts loopende sijn, dewelcke hueren oorspronck nemen vanden anderen die vooren gheseyt sijn.

Hoe datmen die Metalen wter aerden graeft.

Die berchwerckers die maken inde berghen seer veel vauten ende welfsels ende stellen beneden ende oock inde sijden vanden berghe groote houten om dat sy te beter souden verwaert ende versekert sijn voort inuallen vanden berghen: ende alsoo hemlieden betrouwende op dat onseker ondersetten vanden bergen, soo laten sy hemlieden neder met coorden door een subtijle behendicheyt inde gaten vanden berghen, daer gheen bekende weghen en sijn tusschen die rootsen, om die metalen wt te grauen, oft die siluer aderen wt te nemen, dewelcke achter naer met vier ende water worden ghesuyuert. Ende ghemerckt dat die winninge niet veel te bedieden en heeft die sy doen int ghene dat bouen ende alder eerst wt ghegrauen wert, int welcke dat nimmermeer oft seer selden, ghelijck in een schorsse, eenighe groote profiten inne te soecken sijn: soo maken sy noch ander welfsels die veel stercker sijn dan die eerste, stellende inde sijden vanden berghen colomnen, om dat sy wel weten dat die principalen rijckdom te soecken ende te halen is int binnenste ende diepste vanden berghe, daer die natuere stercker is cokende, dan op ander plaetsen, ende sonderlinghe siluer ende coper, dat daer in grooter menichten wort wt ghegrauen meer dan elders [107v]

Vande differentie der berch aderen.

Die afdeylinghe ende onderscheyt vanden aderen inde berghen, oft vande putten oft eruen, wordt ghemeynelijck ghedaen met seker teeckenen die inden berch gheordoneert worden ende ghestelt vanden ghenen diese eerst gheuonden hebben, het sy by fortune, oft door natuerlijcke gheleghentheyt ende proprieteyt: dewelcke oock seer wonderlijck sijn gheuonden gheweest ende noch daghelijcks (weer dat is tot weluaer oft qualickuaer vanden menschen dat en wet ick niet) werden gheuonden. Ten eersten doort ghewelt vanden blicxsem ende ongheweerte, dat die boomen is verbrande waer door men dat blinckende siluer aders wort gheware. Sy werden oock altemets ontdeckt vanden ackerlieden metter spaede, als sy sijn grauende het opperste vanden berghen die inder aerden verborghen ligghen, soo dat hun terstont openbaren die blinckende siluer aderen, dewelcke een voorsichtich ende wijs ackerman terstont weder is deckende met mest, beter te vreden wesende met een landt dat hy mach met vreden ghebruycken, waer op dat hy voor hem ende sijn kinderen die cost mach winnen dan met een siluer Mijnne die haer van selfs is presenterende. Want een sorchfuldich lantman, vreest terstont [108r] dat die Coninck oft den proprietaris vanden lande, hem soude willen weren vanden lande ende pachtgoet, als hy wiste datter siluer Mijnen waren, om dat hy veel meerder profijt vanden silueren berchwerke soude hebben dan vanden pachter, ende niet meer willen laten ackeren. Ende daeromme soo heeft den lantman als voorseyt is veel lieuer te kiesen de vruchtbarheyt vanden lande dan het siluer berchwerck. Daeromme hier voortijts, soo hebben die ackers daer hun die siluer aderen aldus ontdeckende waren verlaten gheweest, ende ongheackert bleuen, ende oock noch op den dach van heden worden wel nerstelijck verborgen ende ghedeckt ghehouden ende oock die onuersadelijke ghiericheyt vanden regenten ende ouerste vanden lande, heeft soo veel hinders ende quaet ghedaen, datter nu ter tijdt qualijck drie hondert berchwercken totten ghemeynen profijten sijn, daer voortijts gheweest sijn ses hondert oft meer, ijser, coper ende siluer Mijnen: waer af van gheenen noode en is dat wy die namen hier schrijuen, want die vanden lande als sy daer op dincken worden seer bedroeft, siende dat die werelt soo verre comen is, dat niemant teghen de tyrannie vanden princen yet segghen oft doen mach.

Vanden raders, instrumenten, ende periculen der berchwerckers.

Het groot Rat datmen in de voorgaende figure siet staen bouen op der aerden, het welck altemets met peerden, somtijts van menschen omme ghedrayt wort die daer inne gaen, is dienende om met coorden op ende neder te laten die ghesellen die beneden inde berghen werckende sijn, ende oock om die tonnen ende emmers vol waters oft aerts op te trecken: soo datmen daer aen wel mercken can (als oock een yegelijc genoech bekent is) dat dit instrument den berchlieden

nootsakelijc is [108v] om te onderhouden haerlieder maniere van wercken: iae dat meer is, soo gaen altemets by ghebuerte die beesten als peerden ende groote beeren, oft somtijdts neuen malcander in dese wielen, om seer swaer ghewichte op oft neder te laten, als men door heymelijcke gangen, oft met leeren, van onder die metallissche aerde niet ghemackelijck en kan wt crijghen. Dese berch ghesellen sijn een herdt ende sterck volck, ende ghewoone om grooten ende swaren aerbeit te doene: de welcke meesten deel daer ghestelt sijn ende ghebannen om de quade feyten die sy ghedaen hebben, leuende daer alleenlijck op ghenade vanden Coninck, om dat sy ghebannen sijnde wten lande, tot gheenen daghen souden begheeren weder int lant te comen. Dese berchlieden hebben haerlieder berchrechten, den welcken sy moeten onderdanich sijn. Want al ist dat sy van naturen tot beroerten, oploopen, dootslagen, ende alderhanden ouerlast te doene, gheneghen zijn, nochtans so worden sy door die straffe ordonnancien also bedwonghen, dat sy niemant ouerlast oft te cort en doen. Voorts aengande haerlieder hantwerck, so en vreesen sy gheen perijckel te bestaen van datter soude moghen ouercomen, het sy doort inuallen van de Mynen, oft stucken van steenen inde berghen, oft int vast maken vande houten binnen inde sijden van den berghe, oft vanden dootlijcken ende feninighen stanck vande dompen die wt den bergen rijsende sijn oft vande locht die daer inne besloten is. Ende daeromme so blijuender seer dickwils veel auontuerlijck doot in de gheberchten. Want als sy hastelijck ende sonder voorsichticheyt seer sterck werckende ende grauende sijn, doort breken vande stellinghen, ende vallen vanden steenen, worden sy te bersten geuallen oft terstont doot: ende altemets (als voren gheseyt is) so blyuen sy ligghende seker daghen lanck seer deerlijck roepende ende tierende, tot dat sy verstict zijn oft van [109r] hongher ghestoruen. Ende die gheensins moghen leuende wt ghetrocken worden, die worden alle ghelijck begrauen in eenen put, oft graf, daer op dat gheteeckent wort hoe ende hoe vele, het sy dertich, sestich oft hondert, datter op eenen tijt also ghebleuen zijn. Maer al ist dat saecke dat het selue aldus ter eender plaetsen is gheschiedende int gheberchte, soo blijuen nochtans die ander stoutelijck werckende, gheensins verueert sijnde van die oft dier ghelijcken auenturen. Dier nochtans somwijlen met eenen cleynen slach vanden hameren, seer sware ende groote stucken van den berghen inuallende sijn.

Vande conste ende behendicheyt vande Smeden.

Al ist dat te diuersche plaetsen inde Noordersche landen alderhande grofsmeden, het sy van ghesmeden yser, ghegoten oft ghedraeyt, seere plegen geacht te wesen om haerlieder behendicheyt ende conste, sonderlinghe die woonende waren inde gheberchten ende onder dat stout ende onuerwinnelijck volck Dalacarlen ghenaemt. Nochtans Noortwaerts int lant van Helsinghen, dat voortijts heeft geweest een Coninckrijck: worden gheuonden de geschickste meesters van smeden ende die meeste constenaers, so dat in alle die Noordersche landen dierghelijcken niet te vinden en zijn. Want sy weten wt te recken het rou ongefaetsoeneert yser dat sy daer seer oueruloedich hebben, door een behendicheyt van smeden met watermuelens, ende ander instrumenten, soo dat si op corten tijt seer veel wercks aflegghende sijn, ende oock potten en kannen ende alderhanden huysraet van gesmeet coper oft yser tot ghebruyck vanden menschen dienende: waer aen dat sy groot profijt ende winninghe pleghen te doene. Noch waren sy oock seer constich in te maecken yseren deuren ende vensters van [109v] yser tralien, dewelcke sy seer vast wisten in een te setten ende binden, soo dat dies ghelijcken in gheheel Europen niet te vinden en is.

Vanden onderscheet der smiltelijcke metalen.

Inden seer rijcken berchwercken van siluer, coper oft yser, soo hebben die constenaers vande Noordersche landen een ander maniere van smilten oft smeden, dewelcke yeghelijck metael op hem seluen seer profijtelijck ende oock lichtelijck also bringhende sijn yeghelijck naer synen eysch in een masse. Om het siluer te smelten ghebruycken sy hooghe ende diepe forneysen ende claer vier, als het costelijckste metael, om dat het ghesmolten siluer door lanckworpighe oft ronde goten, die onder aen het forneys ghestelt worden, in diuersche formen naer beliefte vanden wercklieden soude moghen wtghetrocken worden. Tgene dat sy aldus van siluer makende sijn is siluerwerck om te ghebruycken, als tafelkens, viercante setels, beuckelaers ende ander dier ghelijcke iuweelen: ende dat principalijck om dat die rijckdom ende magnistcentie vanden Coninck ende vanden lande soude moghen ghetoocht worden, so wel den inwoonders vanden lande, als den ambassadeurs vanden grooten ende machtighen Princen, den welcken dese ende dusdanighe silueren massen worden ghegheuen. Het coper oft dierghelijcken metael, wort ghesmolten in lanckworpighe forneysen, die hooghe op ghemaeckt zijn van pot aerde, stroo, yser draet ende coorden rontomme hebbende veel blaesbalcken, om het vier te heeter te doen branden: ende wort ghegoten oft laten loopen, sonder eenighe goten in putten die inder aerden ghegrauen sijn, in diueersche ende seer groote massen. Maer onghelijck veel lichter wordet ghesmolten in wint ouens, daer dat die wint van onder continuelijck ende eenparich opcomende met continuacie [110r] van vier het metael dat midden is ligghende inde vlamme doet smelten ende also gebrocht wort in diuersche massen, als van hondert, twee hondert, ses hondert oft duysent ponden oft meer weghende, ende oock schipponden oft ander groote stucken die niet te weghen en sijn.

Noch van de selue metalen.

Die yser mynen en moghen niet ghesmolten sijn dan door hulpe van water muelens, de welcke de blaesbalcken roerende sijn, om dat die yser mijne soude worden een saechte masse diemen soude mogen met ysere spaden oft ander instrumenten in stucken houwen, houdende altijdts de proporcie dat elck stuck ysers sy ghelijck een halue vuyst groot, oft oock viermael meerder, ende dat iaerlijcs tot een seer veel hondert duysent: de welcke met een vijfhondert ponden oft meer ghewichts seffens worden ghedaen in lange vaten, ende also gheuoert soo wel buyten als binnen de Noordersche landen, tot seer grooten profijt ende winninghe. Men vint daer ooc so grooten menichte van seer fijn stael, dat niet alleene die vanden lande ghenoech hebben, maer oock die wtlanders om daer af te smeden alderhande instrumenten, wapenen, harnas, helmetten, sweerden, ende alderhande soorten van gheweere. Maer hoe dattet stael heeter ghetrocken wort wten gloeyenden forneyse, ende allenskens, ende niet subijt, int water gheblust is, hoe dat beter is van greme, stercker int werck, ende handelijcker int menghen metten yser. Want alst terstont gheheel ende al wort gesteken int water, soo wordet soo breckich, dat gheensins en mach gheboghen worden. Die berchsmeden vanden Noordersche landen maken stucken van yser die gespleten staen gelijck twee vinghers die neffens een staen, gheteeckent met diuersche ghetalen, als hondert, duysent, ende so voorts, dewelcke seer goeden coop vercocht worden. [110v]

Vanden berchmannekens.

Om metten cortsten te segghen, soo moetmen weten dat inde Noordersche landen seer veel gheesten sijn, de welcke den menschen ende inwoonders vanden lande seer veel wercks te voren doen ende grooten dienst: maer alder meest inde stallen ende berchwercken, daer dat sy af breken wt houwen ende splijten die steenen, dewelcke sy oock legghen ende dragen inde eemers: ende maken seer neerstelijck gereet die wielen ende cadrollen, daermede datmen die steenen ende aerde is opwindende. Dese berchmannekens laten hun sien als sy willen vanden berchwerckers ghelijck schaduwen in alderhande ghedaenten, ende staen en lacchen ende schateren, ende stellen voort boerdelijcke guichelrien ende ander ontallige pitsen, met gheconterfeyte stemmen, die aerme lieden bedrieghende. Maer dese bedrieghelijcke diensten en doen sy niet dan tot eenen quaden eynde, ende ten laetsten tot een bederffenisse vanden menschen, want doort breken vande calomnen, oft door het vallen vanden steenen, breken vande leeren, oprijsen vande stinckende dompen, versticken vanden winde, oft breken vanden coorden soo dooden sy die lieden, oft makense beroert dat sy van bouen neder vallende den hals breken, oft ten minsten door pijne vanden vallen, end perijckelen daer sy in comen, Godt vermaledien ende lasteren, en brenghense also veel vaster in des duuels banden. Ende dit gheschiet meestendeel inde rijcke berchwercken van siluer, daer dat de meeste apparentie is van te vinden eenen ontallighen schat. Ende wt der oorsaken soo sietmen seer vele ende rijcke berchwercken verlaten ende gheheel desolaet ligghen, sonderlinghe om dat inde berchwercken worden geuonden ses soorten van gheesten, die argher sijn dan eenighe vanden anderen gheesten, ende seer periculeus: so dat sy den aermen berchwerckers groote vreese, quellinge [111r] ende aenstoot sijn doende, waerdoor datse comende sijn in groot perijckel van den leuen.

Vanden blicxem ende zijn operatie inden metallischen berghen.

Die ghene die woonende sijn inde minerale berghen, worden seer dickwils ghequelt vande dompen die door donder, blicxsem ende weerlicht wt den berghen oprijsende sijn, te weten eenen grooten rooc die wten holen ende putten vanden berghe rijsende, de gheheele locht verduystert: ende met een groot getier ende gheluyt dat hy bouen is makende int gat vanden berghe, daer dat die locht wt ende inne gaet, is wech iaghende die ghene die daer ontrent comen: ende dat meeste van allen is een onuerdraghelijcken stanck ghemengt met eenen solferachtighen reucke, dewelcke ist dat yemant diet niet ghewoone en is, daer ontrent comende is vattende, die crijcht een siecte, daer hy qualick mach af genesen worden, te weten een verstooppinghe inde kele, die welcke ghelost wort ist datmen terstont drinct werm bier met boter ghemengt, ende daer na soo wort die kele met ander remedien diemen daer toe is doende, allenskens ghesuyuert. Niet te min die ghene die aldus ghequetst sijn, ghenesen meer door de natuerlijcke sterckte die sy hebben, dan door cracht vander medicinen diemen daer toe is nemende. Daer worden oock somtijdts vanden blicxsem ontdect inde sijden vanden bergen, nieuwe siluer aderen die seer clear blincken, waer door dat die proprietaris ofte heeren vanden seluen berghen seer rijcke worden. Daer teghen soo doen oock op sommighe iaren die donderslagen ende blicxsems dickwils seer groote schade: soo datse seer gheweldich wijdt ende breet lancks de velden met hulpe van eenen stormenden wint, grooote hoopen van beesten doot slaen. [111v]

Vande goutsmeden.

Na dat wy metter voorgaender figuren genoech bewesen hebben, dat inde gheberchten van Sweden een seer groote ende oneyndelicke menichte van siluer is: ende oock hoe ende in wat manieren dat gheuonden ende wt ghehaelt wort: so sullen wy nu hier te kennen geuen hoe dat ghebruyct ende misbruyct wort, om dat het edel metael niet en soude onbekent blijuen den ghenen diet niet en hebben ende wel souden weten te gebruycken. Daeromme verhalende wederomme die manieren ende costumen vanden ouden tijden, so machmen lichtelic betoogen wat en grooten rijcdom datter is geweest van gout ende siluer ende ander costelijc metael, als die kercken der afgoden (gelijc int eerste boec is geschreuen) die salen vande Coningen ende Princen, ia die wiegen vande ionghe kinderen, ende het getuych ende geuest vande peerden, ouer al waren blinckende vanden gouwe. Maer ghelijc dat te dien tijden die goutmynen oueruloedich waren, also sijn die namaels door seer groote sterften, pesten, oorlogen, ende dieren tijt door quaet weder verwect sijnde, door onachtsaemheyt vergaen. So datter op sommige plaetsen niet dan de litteekenen bleuen sijn, daert wt gegrauen is, ende den nacomers die niet wel te versaden en zijn achtergelaten (gelijc voren verhaelt is) int wterste eynde van de Noordersche landen. Niet te min ic en wil niet loochenen datter seer veel gouts is int Sweets coper het welcke gecocht ende wten lande geuoert sijnde, oft dicwils gecregen duert verderuen vande schepen, door conste metten viere gesuyuert sijnde, zijn meesters groot profijt ende gewin is by brengende. Ic houde voorwaer dat die goutsmeden van Hongarien dat seer wel weten, diet seer root cooper eerst wel gefinieert sijnde, ende in dunne platen geslagen den vreemde cooplieden vercoopen: dewelcke ten laetsten het selue voeren met lange schepen lancx die riuere de Weycxsel genaemt (die loopende is doort lant vanden Coninc [112r] van Polen) te coopen inde stadt van Dansick int hertoochdom van Pruyssen, daer dat syt vercoopen. Maer het ander laten sy thuys haerlieder fineerders om te versoecken oft sy door eenige secrete consten

wat goets wten coper ofte latoen soude mogen crijgen. Aengaende nu het gebruyc vanden siluer, so en isser geen plaetse ter werelt daer dat so ghemeyne is, oft ouer al van alderley volck ghebruyct wort, als in Sweden ende Gothlant, daer nauwe eenich huysgesin wort geuonden, dat niet iaerlijcx wat nieus van siluerwerck is makende. Daer is oock groote winninge te doen aen groote silueren beelden van santen, sonderlinghe dat patroonen sijn vande kercken vanden lande, die daer riuen hebben ende cassen van siluer ende gout gemaect daer sy seer eerlijck inne ghecleet sijn. Bouendien soo wort daer een groot siluer gebruyct om te maken ciraet ende die costelijcke cleederen vanden maechden, als groote croonen diese opt hooft dragen, kerckanten borstlappen, braceletten, ketenen soo wel om aenden hals te dragen als om te gorden, ringen ende ander iuweelen, dewelcke haerlieden vanden ouders, oft van den vrienden, oft van des bruydegoms naeste vrienden worden gegeuen. Ende dat seer wijselijck ende met goede redenen: want sy hebben veel lieuer haerlieder kinders te geuen yet dat van siluer gemaect is, het welc mach ghedueren haerlieder ende haer kinderen oft erfghenamen leuen lanck, dan costelijcke sijden cleederen die haest versleten worden oft vande motten geten ende verdoruen worden. Ia dat meer is de groote heeren pleghen in voorleden tijden te draghen breede silueren riemen (die men hiet in haerlieder ghemeyne tale Silffschenen) ende ronde silueren cnoopen om de cleederen mede toe te cnoopen. Insghelijcks den peerden hanghen sy silueren bellekens aende steerten, om dat de gene die hun te ghemoete quamen hun soude wachten, hoorende tgheluyt vanden bellen, voort slaen [112v] vanden peerden. Die steghelreepen, tgheluyt ende borstghetuych vanden peerden waren oock van siluer ghemaect, het welcke ghedaen wert meer wt hoouerdie ende ouerdaet, dan wt nootsakelijcheyt.

Vande costelijcke ende rijcke cleederen der ionghe dochteren binnen die stadt van Scheninghen.

In Oostgothlant is een seer oude stadt Scheninghe ghenaemt, om dat de snelloopende beke Schena iaerlijcks op seker tijden seer gheweldich vast aen dese stadt coemt geloopen: maer op sommighe tijden van den iare is dese gheweldighe beke so cleyn van water datter nauwe ghenoech en is om de beesten te drincken ende te wateren. Niet te min dese droochte en is niet veel lettende deser stadt, want daer ontrent zijn ouer al seer veel fonteynen, die van onder op sijn spruytende met leuende aders, die nimmermeer wt en drooghen, de welcke recompenseren de droochte vander voorseyder beke. Nu al ist dat dese stadt door ouderdom schijnt gheheel ende al te veruallen, nochtans van gheleghentheydt weghen, vruchtbaerheyt ende rijckdom en is haers ghelijks niet gheweest in alle de Noordersche landen. Want van gheleghentheyt weghen is sy seer ghesont, als liggende tusschen seer vruchtbaer ackeren, beemden ende eycken bosschen, die seer lustich doncker ende profijtelijc sijn. De straten van dese stadt sijn vanden eersten fondateurs so rustich ende behendich ghetrocken ende gheordineert datse bycans van allen hoecken vander stadt, hoe datse oock moghen keeren, comen te vergaderen aen de merct ende stadthuys, als in een centre oft middelste punt van eenen rinck. Op dese merct pleech te staen een beelt van eenen Reuse, twelcke ghenaemt wert de langen Turo, gelijck te Bremen den grooten [113r] Roelant: aen wiens knien werden openbaerlijck ghecastijt die quaetdoenders, ende sonderlinghe die ouerspel deden, dat nochtans seer selden daer beuonden wort. Dese aldus ghestelt sijnde aen dit beeldt, moeten metten schouderen ende metten halse van onder op heffende die seer groote steenen die vast ghemaeckt waren met ysere ketenen, tusschen die aermen vanden beelde, daer dat sy waren lijdende een ontsprekelijcke beschaemtheydt ende diuersche bespottinghe vanden lieden: het welcke principalijck ghedaen wert, om te doen vreesen die ghene die met schoone woorden, soecken die vrouwen die broosch van naturen sijn te bedrieghen. In dese stadt so was voortijdts een groot ghetal van borghers dochters, de welcke op hooghe daghen ende feesten waren draghende breede siluer vergulden croonen van een palme hooghe: ende oock alle haerlieder cleederen waren seer costelijck ende rijckelijck met siluer verciert, ende niet alleene vande ionghe dochters, maer oock van alle ander vrouwen, soo wel op die dorpen daer ontrent woonende als binnen der stadt, ghelijck men segt dat noch opden dach van heden daer die costuyme is: ende gaen aldus costelijck ghecleet, ter eeren vanden Coninck oft Prince van den lande, om dat eerlijcker is datmen segge dat hi een Coninck is van een rijck volck, dan van aerm volck, ghelijck een Coininck vanden schaeckspele. [113v]

Het seuenste boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande oorloochiche instrumenten, costuymen, oorsaken ende practijcken van oorloghen.

Vanden Boochmakers die Cruysboghen ende pijlen maken.

DIe nacien die woonende sijn in de Noordersche landen, ghebruycken seer veel hantboghen, voetbogen ende pijlen: want daer en is nauwe een vanden inwoonders vanden lande, hy en is van sulcken wapenen voorsien, soo wel om te wederstaen ende te veriaghen de vianden die hun comen bestooten, als om die schadelijcke beesten als sy henlieden comen te ghemoete te dooden ofte veriaeghen, als wreede ende groote beyren ende woluen: op de welcke sy schieten om de dicte van hare pijlen met seer brede ysers, snijdende ghelijck een schaers. Sy ghebruycken oock groue bouten als sy schietende sijn naer maertres, zabels, ende teuetten: ende oock vorck pijlen om te schieten de wilde voghelen, ende ander pijlen die seer scherp sijn daer sy mede schieten de water voghels die seer hart van vederen sijn. Noch hebben sy oock ander scherpe pijlen, daer sy mede schieten die wilde muylen ofte esels, brassers, vossen of dierghelijcke beesten. Maer van dese ende dier ghelijcke pijlen om metten hantboghe te schieten ende niet metten voetboghe, sal hier naer ghenoech ghetoocht worden, als wy sullen schrijuen van diuersche beesten te iaghen. [114r]

Vande pijlen ende worp pijlen dienende ter oorloghen.

Voor also veel als den strijden aengaet, sonder twijfel soo gaen die Gotthen alle ander nacien te bouen int ghebruycken van stercke voetboghen, pijlen, lancien ende sweerden, ghemerct datter nerghens ter werelt gheen sterker voetboghen ghemaect worden, noch oock gheen meerder sweerden: de welcke sy seer curieuselijck bewaren, ende by versterffenisse van ouders totten kinderen comende, worden ghehouden in meerder estimen ende meer begeert dan een costelijcken huysraet ende tresoor van siluer. Insghelijcx oock so begheeren sy wter maten seere die stercke voetboghen ende windasen vanden ouders achter ghelaten sijnde, daermede dat sy die boghen ghemackelijck spannen: welcke bogen met sulcker cracht die yser pijlen af schieten, datse loopen door harnas, pansier, ende buffels colders in een menschen lijf, ghelijck oft harnas van wasse ghemaeckt ware. Daeromme so ghebruycken sy meer onder het oorloochs volck dusdanighe voetboghen dan eenich ander gheweere, ende dat wt veel ander oorsaken, ghelijck wy hier na sullen verclaren. Ende om dat die capiteynen hebben seer grootelijcks van doene als sy ten strijde gaen van desen yseren pijlen, soo doen sy brenghen inden legher oft met hen lieden voeren een seer veel duysent, ghemerckt dat sy goet om draghen sijn, ende seer selden te vergheefs gheschoten. Sy draghen oock mede pijlen die drye scherpe ysers hebben met fenijn besmeert, dewelcke sy ghebruycken teghen die wrede ende onghenadighe vianden, ende dootlijck mede wonden. Maer sy en schieten dese feninighe pijlen niet, dan als sy wel versekert sijn, dat die vianden soo straf ende wreet sijn, dat si niemant en souden sparen waert datse die ouerhant creghen. [114v]

Hoe dat de ghemeynte seer haestelijck in de wapenen is ende op die beenen.

soo wanneer datmen is vernemende dat die vianden ter zee comende, nakende zijn die oeuers van der zee: oft te lande comende die frontieren vanden lande vande Noordersche rijcken, soo wordt terstont door beuel vanden ouersten vanden lande, met raet ende consent vanden ouden crijchslieden, die in sulcken saken seer gheschict zijn, gesonden een ionck man die seer wel te voet is, tot eenich vande naeste dorpen, draghende in sijn hant dat een yeghelijck sien mach eenen stock die dry palmen lanc is, waer dat hy openbaerlijck is wtroepende dat binnen dry, vier, oft acht daghen wt elck huysghesin een, twee, oft dry, of al dat wapenen draghen mach, wesende bouen de vijfthien iaren, souden hun vinden met gheweere, wapenen ende victalie voor thien oft twintich daghen, aen sulcken water, oft in sulcken velt oft valleye, op de pene (als het stocsken dat hy is draghende bouen aent eynde verbrant is) vanden brant in haerlieder huys ghesteken te worden: oft als aenden stock een coorde ghebonden is, op de pene dat de meester van den huyse soude ghehanghen worden: om dat si daer souden hooren ende verstaen die oorsake ende redene waeromme dat sy bi een daer ontboden ende vergadert sijn, ende oock te weten die ordonnancien die by de ouersten vanden landen daer te kennen ghegheuen sullen worden, waerdoor een yegelijck weten sal wat hy sal te doene hebben. Desen bode als hy is draghende sijn commissie, loopt veel snelder dan eenich post, tot dat hy die volbrocht heeft: maer als die ghedaen is, soo coemt hy op sijn ghemack wederomme, brengende met hem bescheet dat hy sijn saken wettelijck volbracht heeft: maer terstont van dat hy sijn bootschap heeft ghedaen, so wort gesonden een oft twee ander boden wt die plaetse in ander omligghende dorpen, om die [115r] tijdinghe te draghen ende te laten weten waer dat sy comen moeten, ende alsoo voorts van dorp tot dorpe, tot datse alle ghelijck die wete hebben. Ende aldus soo worden by een vergadert binnen eenen dach oft achte, een ontallighe menichte van ionghe lieden ende vrome mannen dienende ter orloghen, met wapenen ende victalie: ende niet alleene de ionghe, maer oock die oudtachtighe boeren, die door experiencie vanden voorleden orloghen gheleert zijn, comen daer inden legher om raet ende daet te gheuen. Insghelijcks die vrouwen loopen op die vesten ende mueren vanden sloten ende steden om te worpen met steenen, ende heete calckachtighe pappe, op die vianden in het bestormen van den sloten ende steden.

Hoe dat die weghen beset ende bewaert worden voor de bespieders.

Om dat die vianden niet weten en souden noch vernemen wat die ingheseten vanden lande practiseren ende voorstellen, so worden ghestelt op alle passagien ende bequame plaetsen, mannen om die te bewaren: dewelcke niemant en laten passeren die gaen oft comen van ontrent der plaetsen daer dese vergaderinghe is gheschiedende: iae niet selfs die boden oft ambassaten vanden vianden als men beuint dat sy meer comen om te bespieden, dan om eenich tractaet van peys te maken. Want die vanden lande en willen in gheender manieren dat die vianden weten hoe sterck sy zijn, noch oock wat wapen, gheweere, spiessen, oft gheschut dat sy ghebruycken sullen in den strijt. Want somtijdts soo hebben sy spiessen die twee oft dry voeten langher sijn dan die spiessen vanden vianden, ghelijck dat gebuert is int iaer M.D.XXI. als Coninck Cristierne van Denemarcken de [115v] tweede van dien name veriaecht werdt van de ghemeynte wesende Capiteyn die seer edel Gostauus Ericsone, die naer der hant Coninck ghemaect werdt: dewelcke comende met twintich duysent mannen wten gheberchte, Dalacarlen ghenaemt, die alle ghelijck met dusdanighe langhe spissen comende waren inde pleynen van Arosien, om teghen die vianden vromelijck te strijden, heeft int laetste van Meye, terstont die victorie vercregen. Dese tyrannie die de Coninck Christierne was voort stellende, en hadde niet alleene een huysghesin oft lantschap tot gramschap verwect, maer alle die inwoonders vanden gheheelen lande, soo dat sy alle ghelijck ter wapenen liepen ende by een vergaderden om te wreken die afgrijselijcke tyrannie: waer door dat gheschiet is dat de voorseyde Gostauus, vander gantscher ghemeynten, die van allen sijden daer by een comen waren, ende oock met consent vanden edelsten ende machtichsten vanden lande, ten eersten werdt ghepubliceert Prince: ende daer naer van de dry Bisschoppen niet wille ende consent vander Roomscher kercken Coninck gecroont van wiens vrome feyten wy op een ander plaetse sullen breeder schrijuen. Daeromme als voren gheseyt is dese boden oft posten aldus wt ghesonden sijnde, om die tijdinghe te draghen dat de ghemeynte op een seker plaetse by een soude vergaderen om te strijden teghen die vianden, loopen soo neerstich dat niet moghelijck en is datmen rasscher soude loopen mogen. Want noch om sneeu, noch om reghen, hitte oft coude oft duysterheyt en houden sy niet op van loopen tot dat sy volbrocht hebben het ghene dat henlieden beuolen is. Van welcke boden die eerste ten naesten dorpe die tijdinghe draecht: ende van daer soo wordt terstont een ander wt ghesonden totter naest gheleghen plaetse oft dorpe, ende van daer weder een ander: ende alsoo voort tot dat alle die plaetsen [116r] vanden lande die wete hebben, waer, wanneer, ende wederomme dat sy by een moeten vergaderen. Maer die ouerste moet alle sijn voornemen wel veerdich hebben, als sy ter ghesetter plaetsen ende daghe by een comen sijn, ende wel toesien dat hy van stonden aen een yeghelijck beuele ende te kennen gheue wat hi doen moet, oft anders ten soude hem niet wel vergaen. Want ghemerct dat sy op haer eyghen cost te velde comen om te beschermen haerlieder lant, soo willen sy oock terstont bescheet hebben van dat sy doen moeten.

Vande ordonnancien van dese vergaderde ghemeynte.

Als dese menichte vanden ghemeynen volcke aldus by een vergadert is, soo comen daer terstont by henlieden vande gheschictste ende voorsienichste Capiteynen, die van stonden aen yeghelijck ghebieden wat hy doen sal, deylende het volck in scharen ende benden oft legioenen, beuelende een yeghelijck dat hy blijuen soude staen in slachordene, ordinerende vaendraghers ende hooftmannen ouer elcke bende, ende gheuende oock te kennen die redene ende oorsake van der oorloghen, belouende haerlieden vrijen roof in stede van soudie, ist dat sy victorie verweruen: verclaren daer oock die ongetijdicheyt ende brootdronckenscap vanden vianden, ende die schade diese ghedaen hebben: gheuende voorts te kennen hoe nootsakelijck dat is die vrijheyt ende preuilegien vanden lande te beschermen. Ende met desen ende dier ghelijcken remonstrancien ende vermaninghen, so worden sy alle ghelijck seer greettich, om den ouerlast ende het onghelijck te wrecken, sonderlinghe ghemerckt dat sy gheen leer kinders en sijn in sulcken saecken, maer van ioncks op onder malcanderen geleert hebben den crijchshandel, ende de vianden te beuechten met spiessen, gheschut, slinghers ende sweerden, daer mede sy [116v] de vianden pleghen te dooden oft te doen vlieden, ende te veriaghen: ende weten hun seluen te stellen in slachorden, alsoo wel oft henlieden van ander ghewesen ware. Twelcke een oorsaecke is dat sy met een groot ghedruysch vallende sijn onder die vianden, niet anders dan oft een groot tempeest oft ongheweerte ware, terstont middel vindende om die vianden te slaen, ter neder te worpen, te vanghen oft den gheheelen legher vanden vianden te destrueren ende te schande te maken, naer dat die ghelegentheyt vander plaetsen gheuende is. Want dit volck heeft voor maniere met een ghedruysch ouer een loopende die vianden te beuechten. Nu die ghene die de spijsen voerende sijn, ende alder best den crijchshandel weten: ende die slachorden te bliuen houdende, worden ghestelt op hen seluen in ordonnancie om die ander te helpen ende onderstant te doene, waert datse vanden vianden te rugghe ghedreuen worden, oft inde vlucht ghestelt. Daer sijn oock ander die gaen met grooten hoopen te samen om die passagien ende weghen te bewaren, om dat sy die vianden souden brenghen op quade weghen ende in handen vanden ghenen die heymelijck verborghen ligghen: ende oock om te nemen die prouande, oft oock te beletten datter gheen en souden comen, om dat die vianden souden laf worden van ghebreke, ende niet langhe verdraghen moghen het vechten ende strijden: ende oock om die vianden te bedwinghen te loopen int wterste perijckel vande doolhagen, ende alsoo met cleynder moeyten souden moghen tonderbrenghen, dooden ofte vanghen, sonderlinghe daer sy besloten sijn tusschen de berghen. Sy sien oock altijts wel neerstelijc toe, dat sy versch volck ghereet hebben, om int hertste vanden strijde de vianden te wederstaen oft te oueruallen, ende die ghene die moede van vechten sijn te moghen helpen vertrecken ende te salueren. [117r]

Hoe datmen is vechtende op die oeuers vander zee.

Die Noordersche natien en sonderlinghe die Gotthen, Sweetsche ende Finningen doen een wtermaten groote nersticheyt, als sy bestooten werden vande zee canten, om die vianden te beletten op landt te comen, oft tlant ghenomen hebbende, om die te slaen oft weder te rugghe te iaegen. Want sy sijn staende bouen op die rootsen, wel bewaert door die natuerlijke sterckte ende gheleghentheyt vander plaetsen, ende drijuen die vianden te rugghe schietende van verre met pijlen ende boghen: oft is dat die vianden naerder comen, soo worpen sy van bouen af groote steenen, soo datse niet wel derren voorts comen. Sy ghebruycken oock noch ander practijcken, want int gat vander hauen steken sy scherpe stijlen oft staken int water datmense niet en siet, om dat sy sonder eenighe weere die vianden souden moghen beletten aent lant te comen. Altemets oock soo maken sy die maniere al oft sy veruaert waren, ende vertooghende hemlieden den vianden vooren aende bosschen, loopende terstont binnen inde bosschagien, om dat sy souden moghen sien aen wat eynde dat die vianden hem stellen tot stelen ende roouen, ende het selue ghesien hebbende soo steken sy den hooren om terstont by een te vergaderen die ghene die int diepste vanden bossche verborghen ligghen, dewelcke al tsamen comende slaen die vianden doot. Want op veel plaetsen ontrent die oeuers vander zee, soo hebbense die inganghen vande bosschen, met cleyne boomkens af ghesloten, ende met die tacken die breet wt wassende sijn met doornen daer onder ghemengt, wel dicke in een gheulochten alsoo af ghetuynt, dat sy daer inne verwaert waren al oft sy mueren ghehadt hadden tot huerlieder bewaeren. Welcke tuynen niet alleene belettende en waren datter [117v] niemant incomen en mochte, maer oock datmen niet lichtelijck in sien coste. Aldus in dese bosschen die bijcans staen teghen ouer alle hauenen, soo light verborghen een grooten hoop van die vanden lande, dewelcke van huerlieder bespieders gheaduerteert sijnde, comen wt ghespronghen te velde om die vianden te slaen: principalijck alssy beghinnen te branden die huysen, ende die velden te beroouen vanden vruchten. Want gheen dingen en verweckt die ingheseten vanden lande meer tot wrake, dan brantstichten: noch oock en doen ouer gheen saeke straffer punitie dan ouer het branden.

Vande slinghers daer sy steenen ende gloyende ijsers mede worpen.

Die Noordersche natien als sy willen der vianden legher bestooten, ghebruycken seer veel slinghers van ijser ketenen ghemaect, die met houten stocken sijn vast aen malcander ghebonden, meer dan eenige aender gheweere, principalijck als daer ontrent een steenachtich velt is ligghende. Maer als daer ontrent gheen steenen en ligghen, dat selden ghebuert, soo nemen sy gloiende stucken van ijser, die sy met ijseren tangen inde slinghers leggen, ende worpense alsoo met louter ghewelt inder vianden leger. Want sy hebben altijts by hun ghereet staende groote tonnen vol ijseren stucken, dewelcke sy int vier gloyende maken, ende inde slinghers legghen, ende worpen die onder de vianden met sulcker cracht, datse die seer quetsen ende groote pijne aendoen, iae datse seer selden oft nimmermeer van eenich surgijn oft meester connen ghenesen worden: want het swaer vallen vanden gloiende ijsers, maeckt ongheneselijcke wonden, soo dat sy hier door veel vanden vianden ter doot bringhen. Twelcke men nu onlancks heeft sien gheschien den Coninck Christierne van Denemarcken die tweeden van dien name, die [118r] door sulcken wapenen heeft verloren binnen die stadt ende slot van Arosien, een seer groote menichte van volcke. Hy wert oock seer bestormt met gloyende ijser pijlen, dewelcke sy met tanghen namen en leydense op die staleboghen, dewelcke gheschoten sijnde den gequetsten seer veel hinders deden, om datse met handen niet en mochten wt ghetrocken worden om der hitten wille. Maer het alder deerlijcste van allen, was dat die gloyende ijser pijlen ende stucken van ijser vallende inde tonnen met buscruydt, op eenen ooghenblick tijts doort ontsteken vanden puluer, seer veel vanden crijchsknechten die daer ontrent stonden ter doot brochte: ende soo veel te meer om dat die berch lieden, twelck een wreet volck is, ende tot aerbeyden ghewoone, als inden mineralen handtwercken opgheuoet, soo vreeselijck waren schietende ende worpende met slingers, pijlen, steenen ende gloyende stucken van ijser, al oftse gheregent hadden wten hemel. Want daer naer soo heb ick ghesien int selue iaer tschepe bringen te Stocholmen (dat een CCL. Italiaensche mijlen light van Arosien) seer veel vander lansknechten die alsoo seer deerlijc ghewondt waren, iae die nuesen, ooghen, aermen ende voeten quijte waren, dewelcke ten laetsten seer deerlijck, mits dat die wonden ongheneselijck waren, sijn ghestoruen: ende sonderlinghe die Duytschen, Denen ende Scotten. Welck ongheluck ende harde doot is den voorseyden lantsknechten gheschiet, ende sonderlinghe die van Iuthlant ende Holsten, om datse die berghlieden te weten die Dalacarlen wt een groote verachtinghe hieten te wesen eenen hoop onghewapende boeren, ende niet gheleert te wesen ten strijde, die selue houdende voor een bot ende cranck volck, wenschende daghelijcs dattet met duysenden sulcke boeren reghenen mochte, dewelcke sy meynden terstont gelijc sprinchanen doot te staen: ende met sulcken dwase ende ijdel worden waren sy die Dalacarlen dreyghende. Maer corts daer [118v] naer hebben sy wel geware gheworden, dat die woorden daer niet toe en deden, als die ghene comen waren, die met slaghen huerlieden die doot waren bringhende. Want op den middach van Sinxen dach als die Dalacarlen metten anderen inwoonders vanden lande waren afcomende om te wreken al het onghelijck dat henlieden was ghedaen, ende dat sy seer vromelijck den voorseyden crijchsknechten aenuallende waren, die nochtans seer sterck waren van voetuolck ende peerde volck, ick late vaeren dat sy die eens souden weder staen hebben, soo liepen sy seer snellijck in huerlieder schanssen sonder ordonantien om huerlieder leuen te salueren, daer dat sy ghelijck wy gheseyt hebben, met gloyende pijlen ende stucken van ijser gheschoten ende ghedoot werden.

Vande velten die van hondert mannen voort gerolt werden.

Al ist dat sake dat veel lieden meynen, dat dese boeren ende slechte ghemeyne lieden niet seer te vreesen en sijn om dat sy niet en weten vanden crijchshandel: nochtans wordet onder die Noordersche natien al anders beuonden, die met hun draghende voor sekeren tijdt prouande ende wapenen, gaen alsoo lustich [119r] ende vroolijck ter orloghen als oft sy ghinghen ter bruyloft. Want het sijn seer vrome ende cloecke mannen, sonderlinghe die Sweetsche ende Gotthen, in steden sloten ende sterckten te belegghen, ende in veelderhande manieren te bestormen, ghelijck hier naer in dit boeck op diuersche plaetsen sal betoocht werden. Maer dese maniere die in deser figuren ghefigureert staet, sal by auenturen ghehouden worden voor die periculeuste. Want als die lantsaten worden ghetercht door groot ouerlast, onghelijck ende tyrannie, soo en vreesen sy niet terstont te vergaderen by een, om hemlieden te verlossen wter tyrannien, ende die wrede tyrannen te dooden oft te veriaeghen. Daeromme als sy die verwonnen hebben, ende bedwonghen te vlieden in steden oft sloten, soo belegheren sy die plaetse, ende vergaderen met grooter nersticheyt boomken ende af ghehouwen tacken, diese met groen Ieneuer hout dat ouer al, daer ghenoech groyende is, met peck ende schorssen van bercken boomen seer behenlijck al tsamen met coorden in een: soo datse daer af bonden soo groot maken ende soo hooge, dat schijnen te wesen langhe torens: ende elck van desen bussels, (dewelcke sy Velten heeten) behoeft om voorts te rollen hondert mannen oft meer, naer datse groot zijn. Welke Velten soo dick sijn dat die ghene diese voorts rollen daer achter gheborgen gaen soo dat sy bewaert sijn ende vrij voor alle gheschut van pijlen, armborsten ende ander instrumenten daermen mede schieten mach, dat sy gheenssins int aenbringhen moghen ghequetst worden.

Vande maniere ende tijdt om die Velten aen te bringhen.

Om dat dese natien te beter ende volcomelijcker met hulpe vander naturen hemlieden souden moghen wreken ende huerlieder herte te vreden stellen, soo [119v] wachten sy al willens en wetens naer die windt, ende daer toe stormende winden, eer dat sy dese velten willen te wercke stellen. Want die stercke winden, die slaende sijn in dese velten die onsteken sijn, iaeghen ende drijuen den roock ende vlamme ter stadt waerts inne, soo dat die daken vanden huysen daer af ontsteken. Ter wijlen dat die velten aldus die binnen seer molesterende sijn, soo comen van een ander sijde vander stadt, die schutters die metten schieten die van binnen noch veel lastigher vallen: want sy houden die vander stadt soo benaut, datter niet een sijn hooft erghens ter vensteren wt darf steken, oft hy en wordt gheschoten: ende ist dat sy buekelaers inder handt hebben om hun te bedecken ende te beschudden vanden gheschutte, soo worden die terstont soo vol pijlen gheschoten, dat schijnen te wesen eghels. Ende desen storm gheduert soo langhe, tot dat ten laetsten die van binnen geheel ende al ghetraueilleert sijn ende moede, oft door den roock ende vlamme verwonnen sijnde, gheen macht meer en hebben om hun te verweeren ende sonder eenighe ghenade doot gheslaghen worden. Want het dulle ende onwetende ghemeynte, en weten anders gheen accort te maken, dan die van binnen doot te slaen: om dat sy dickwils onder het decsel van accoort, hun hebben bedroghen gheuonden, ende vanden quaden ende doortrapte ouersten ende tyrannen ghecastijt geweest: daeromme hebben sy lieuer eens vromelijck vechtende te steruen, dan door langhe ende sware veruolginge ende ouerlast der tyrannen bespot ende ghequelt te wesen. En wt deser oorsaken is die wreede costume, soo wel inden crijchslieden als inden boeren, soo verwortelt ende verouders dat sy deen den ander int strijden sonder ghenade dootslaen, ende principalijck die inwoonders van Sweden ende Gothlant, sonder eenichsins yemant gheuanghen te nemen: maer dooden malcander ghelijck [120r] dulle ende rasende beesten, ghelijck men ouer al inde velden ende steenrootsen aende dootbeenderen die daer by een vergadert ligghen ghenoech sien mach ende bekennen. Niettemin dese ellende ende crancke auenture valt ghemeynelijck op die vremde crijchslieden, die daer comen om een cleyn ghewin hun leuen waghen, meer dan op die vanden lande: dewelcke dagelijcs stercker ende cloecker worden, straffer ende wreeder om hemlieden te verweeren teghen den vianden. Dit weten oock wel te seggen die vremde lantscnechten die door Gods ghenade sulcke perijckelen ende ellendicheyt ontcomen sijn, allen anderen te kennen gheuende ende leerende, dat den roof vanden Swetschen siluer niet en is te coopen voor die vremde natien dan metten bloede ende leuen, twelcke een onghelijcke cause is.

Vande listighe putten om de vianden te bedriegen.

Die crijchslieden oft ghemeynten vande Noordersche landen, ghebruyken soo wel als alle ander natien, diuersche listige practijcken, om den aencomende vianden te wederstaen ende te bedrieghen, soekende tijdt ende plaetse om met luttel volcks die vianden te slaen ende te verwinnen nemende consideratie oft inde lente, somer, herft, oft winter is. Want ist dat winter is, soo sijn hondert mannen machtich, door hulpe vanden ijse ende sneeu, te wederstaen duysent, ghelijck hier naer sal gheseyt worden. Maer inde Lente, soo soecken sy alle middelen om die vianden te bringhen in steenachtighe plaetsen, die daer int landt seer veel sijn: dewelcke soo glat sijn vande coude ende vorst, dat het peerde volck gheenssins vast can staen, noch vrij wesen van vallen, hoe vromelijck dat sy ooc strijdende sijn. Ende inde Somer grauen sy diepe putten om die vianden te bedrieghen, inde welcke sy stellen staken ende stocken die bouen scherp sijn, ende deckense [120v] bouen met tacken van pijnboomen: dan soo doen sy alle listen om die vianden daer op te bringhen int parket, oft sy leydense met practijcken op doolaghen ende marasschen, ende alsoo beclippende, slaense doot. Inden herft soo bringen sy die vianden met practijken tusschen die gheberchten ende inde dalen, daer datse worden crachteloos ende sonder gheuoelen vanden grooten slach reghen, datse ten laetsten bedwonghen sijn op een cleyn plaetse ghedronghen in een te staen, soo datse hun seluen in gheender manieren en connen behelpen, maer deen den anderen letten ende quetsen. Want gheen dinghen en zijn den peerde volck meer leets doende ende letsel, noch oock sorghelijcker: dan in een enghe plaetse in een ghedronghen te staen, sonderlinghe daer veel putten ende dolaghen ligghende sijn: dewelcke vanden stouten ruyters seer qualijck gheschouwet moghen sijn, als sy gheweldich sonder eenich achterdincken van perijckel ouer al volghende sijn, haerlieder Capiteyn oft leytsman vooren is ridende: ghemerct dat sy niet en connen te rugge trecken noch gheulieden, om die ander ruyters die hun volghende zijn: noch oock op deen sijde oft op dander aftrecken, om die hooghe berghen, oft marasschen, diepe doolaghen, bedrieghelijcke putten ende holen, water oft bosschen, soo dat sy gheenssins die perijckelen moghen ontgaen. Ende dan beuinden sy dat niet alleene en helpen int vechten die sweerden, lancen, pijlen, spiesen ende dagghen, maer oock die gheleghentheyt vander plaetsen ende die oneffen ende quade weghen, daer sy door presumtie ende groote onuoorsichticheyt ingheuallen sijn. Ten anderen ist dat die vanden lande alsoo die ouerhant crijghen, soo en is huerlieder wreetheyt niet te bedwinghen, ghelijckerwijs oock dat sy niet en moghen wederhouden werden als sy die vlucht nemen, want sy meynen van allen canten oueruallen te worden, hoorende tghetier vanden [121r] volcke, ende het schieten, ende alle ander orloochschen handel, ende terstont doot te blijuen.

Vande orloochsche practijcke die Coninck Hacho dede met tacken van boomen.

Ick sal v in dit Capittel eens deels te kennen gheuen, met wat nersticheyt ende hitte, dat die Gotthen pleghen te wreken het groot onghelijck dat hun ghedaen wort. In voorleden tijden was in Gothlant een seer machtighen Coninck Hacho ghenaemt, dewelcke van natueren soo seere gheneghen was tot alle vrome ende hooghe daden, dat alle ander Coninghen ende Vorsten meer daer af hun waren verwonderende, dan hem int selue naeruolghende. Want hy was hem in alle sijn saken, soo wel den ghemeynte aengaende als den crijchshandel, seer wijselijck regerende: ende ghelijck hy seer stout was ende onuersaecht inden strijden teghen sijn vianden: alsoo was hy oock goedertieren sijn ondersaten ende vrienden, doende al dat een sachtmoedich prince schuldich was te doene. Dese Coninck Hacho deelde alle sijn macht van volcke in twee deelen: laetende het een deel sijn broeders om daer mede vromelijck te beschermen het lant ende frontieren, twelcke sy seer ghetrouwelijck deden. Het ander deel heeft hy met hen ghenomen, ende ghinck orloge voeren op de Westersche eylanden die ligghende sijn aen de groote zee Oceane. Ende wesende aldus in sijn affeeren soo heeft hy tijdinghe creghen, door seker boden, hoe dat twee van sijnen broeders waren doot ghebleuen in eenen slach die sy ghehadt hadden teghen die Denen, ende dat sijnen derden broeder vanden Denen seer schandelijck ter doot ghebrocht was, tot spijte ende lasteringe van sijnen gheslachte ende vanden Coninghen van Sweden. Den Coninck dit verhoorende dochte dat gheen tijdt en was langher te [121v] vertoeuen, maer lichtende sijnen legher wt Iierlant, is schepe ghegaen ende met alle sijn volck gheseylt naer Denemarcken. Ende al was dat wt seker redenen Starchater die vromen Sweetsche campuechter met sommighe ander vrome mannen hem verlieten, nochtans soo track hy voorts mette reste van sijnder armeyen, ende is met voor windt alsoo aenghecomen aende canten van Zeelandt: ende van stonden aen tredende opt landt, is met alle sijn volck stracks ende seer haestelijck ghetrocken door haghen ende bosschen naer des Conincks hof, daer hy verstaen hadde dat doen ter tijt die Coninck Sigar hem was houdende. Twelcke hem niet qualijck en gheluckte. Want wesende ghepasseert die eerste ende tweede wake, gaende soo stille alst moghelijck was, is ghecomen ten wtersten vanden bossche: daer dat hy heeft beuolen, dat een yeghelijck soude af snijden eenen tack oft mey vande boomen, ende draghen inder handt. Maer als die knechten die de derde wacht hielden dit gheware werden, soo hebben sy terstont den Coninck Sigar te kennen ghegheuen, hoe dat sy een wonderlijck ende schrickelijck visioen ghesien hadden. Want het bosch was vertreckende van sijnder plaetsen ende comende naer des Conincks palaeys. Die Coninck Sigar dat hoorende, heeft terstont ghedacht dat hy bedroghen ende beclipt was, ende heeft gheseyt dat het naerder comen vanden bossche, hem was beteeckende die doot. Ende terstont by een vergaderende het crijchsuolck dat hy by hem hadde, is sijnen vianden te ghemoete ghegaen: daer dat seer vromelijc ende wreedelijck vanden Swetschen wert gheuochten, die seer ghierich ende greettich waren om te wreken, naer oude costumen het leet ende die schande die vanden Denen den hueren aenghedaen was. In desen slach soo bleef versleghen die Coninck Sigar van Denemarcken: hocho daer mede noch niet te vreden [122r] wesende, veranderde zijn victorie in wreetheyt, en spaerde man noch vrouwe, ionck noch oudt, maer wat hy vant dat vernielde hy metten sweerde, soo dat wel blijckende was dat hy in Denemarcken niet ghecomen en was, om het landt te bringhen onder sijn subiectie, maer om gheheel ende al te destrueren ende woest te maken. Ende hy en soude oock niet eer op ghehouden hebben, voor dat hy het meestendeel vanden lande soude ghedestrueert hebben, hadde hy niet moeten reysen om de doot van zijnen vader in Gothlandt. Niettemin hy stelde in zijn plaetse eenen anderen Capiteyn die ghenaemt werdt den hooch moedighen Hacho. Die van Denemarcken siende dat desen Capiteyn luttel volcks by hem hadde, ende dat die van Sweeden vertrocken waren, hebben hun wederomme te velde ghestelt ende by een vergadert, met goeder meyninghen van hun seluen weder in haer eersten vrijheyt te stellen, ende te verlossen wten dinst vanden Sweetschen: ende hebbende ghecozen voor hueren Coninck Siuald die sone van Sigar, sijn ghecomen om te beuechten den houerdighen Hacho, daer van beyde zijden soo vromelijck wert ghestreden, datse meest alle doot bleuen: iae selue beyde die Capiteynen Hocho ende Siuald bleuen daer versleghen, soo datter seer luttel waren diet leuen ontdroeghen met vlieden. In desen ongheluckighen slach werden versleghen alle die ghene, die van des Conincks bloet waren, soo dat die croone van Denemarcken was comende op een edel dochter Gyrithe ghenaemt, die wten gheslachte vanden Coningen van Gothlant comende was.

Hoe dat die vianden die brantstichten ghepuniert worden.

Die seer vermaerden historie scrijuer van Denemarcken [122v] Saro beschrijft ons, dat Sueo die Coninck van Denemarcken hadde voor hem ghenomen te voeren soo straffen orloghe teghen die van Sweeden ende Gothlant, ende met soo grooten haet ende nijt, dat hy in gheender manieren met henlieden soude tracteren van paeys, oft verbont maken, maer destrueren al metten viere ende sweerde, iae al wilde die Coninck van Sweeden ende Gothlant in alder manieren ghelijck hy selue begheeren soude met hem ouercomen ende verbont maken. Aldus die winter comen sijnde, dat den rechten tijt was om sijn voornemen te volbringen, soo heeft hy den cortsten wech ghenomen, ende is gheuallen in Finnenlant dat nu Finuiden heet, twelck een lantschap is in Suytgothlant, daer hy was roouende ende brantstichtende. Die vanden lande siende dat sy aldus ouervallen waren, sijn hem oetmoedich te ghemoete ghecomen, presenterende hun seluen ende het landt in sijnen handen: ende daer mede noch niet te vreden sijnde, ghauen sijnen volcke al wat sy behoefden, herberghende die selue in huerlieder huysen. Maer als sy saghen dat al den dienst die sy deden niet helpen en mochte, noch daer door vrij wesen van schaden, soo lieten sy hun dincken dat huerlieder oock gheorlooft was te castijen die groote wreetheyt ende onbeleeftheyt vanden vianden. Daeromme op eenen tijdt als die edelen ende hun medepleghers hadden bijcans die gheheele nacht ouer sitten drincken ende maken goede ciere, ende dat sy wel droncken wesende waren gaen slapen inde ijdel schueren, soo hebben die Finnen tsamen vergadert sijnde, eendrachtelijck het vier ghesteken inde schueren, ende met vier ende vlamme ter doot ghebrocht, die henlieden te vooren inde groote coude ende vorst, in huerlieder huysen het vier hadden verboden ende benomen. Want als die Denen wel vast in slape waren, soo grendelden sy die dueren van buyten toe, ende stroyden het vier lancs den [123r] dake van der schueren, ende steldense in brande: soo dat die meestendeel die daer binnen als beesten laghen en sliepen, verstickt waren ende doot, en de huysen bycans ghehel verbrant eer dat sy wacker werden. Ten laetsten gheuoelende die vlamme van de viere, soo sijnse op ghespronghen meynende al naeckt ter schueren wt te loopen, maer sy beuonden dat die deuren van buyten ghesloten ende vast toe ghemaeckt waren, waer af dat sy waren seer versleghen, om dat sy van allen canten benaut waren. Want van binnen soo werden sy oueruallen van het vier, ende van buyten stonden die vianden, belettende ende wachtende dat sy niet wt gaen en souden. Maer die vreese vanden brant die sy voor ooghen saghen, dede hemlieden vergheten die vreese vanden toecomende perijckel, dinckende dat die pijne die sy voor ooghen hadden, veel meerder was dan tghene dat sy vanden vianden souden moghen lijden: soo dat die Denen lieuer hebbende te steruen metten sweerde dan metten viere, stieten met alle ghewelt op die deuren ende wierpense om leech ter aerden, loopende wt een perijckel int ander.

Van het selue.

Dese groote heeren ende Capiteynen aldus ghedoot sijnde, soo hebben die van Finuiden ghenomen die pagien ende edel ionghers, die dese groote heeren waren volghende, dewelcke sy ghenomen hadden in huerlieder bewaringhe, om dat sy van haerlieder gheslachte waren, ende dese ionghers oncleet hebbende, soo hebben sy die sonder eenich medelijden hebbende op haerlieder ionckheyt, ghesteken onder het ijs inde riuiere Nicee, ende daer verdroncken ende begrauen. Aldus door listen ende practijcken van luttel boeren, soo wert te niete ghedaen ende belet het hooch ende groot voornemen van soo grooter armeyen ende van soo machtighen Coninck, twelcke voorwaer [123v] was een oprechte ende rechtuerdighe straffinghe ende plaghe Gods. Nu dusdanighe saeken en hebben in ouden tijden niet slechtelijck eens te doene gheweest, maer alsoo dicwils ende soo menich warf als die Denen hun veruoordert hebben ghewapender hant ende met ghewelt te comen in Sweden ende Gothlant roouen ende brantstichten, soo hebben sy telcker reysen ghesloten sijnde inde schueren, eens deels metten viere, ander metten water, ende metten sweerde, het sy met practijcken oft met ghewelt meestendeel al ghedoot gheweest. Twelck niemant en darf wonder geuen dat alsoo gheschiet, aenghesien dat sy in houten huysen die van verbrandelijcke materien ghemaeckt sijn, vol ende sat wesende, wel vast ligghen en slapen. Voorwaer sy sijn wel sot dat sy meynen vrij te wesen wt alle perijckelen, wesende onder het volck, dien sy alle ghewelt ende ouerlast seer wreedelijck ghedaen hebben. Ende daeromme hoe dat sy meer onghetijdicheyt ende wreetheyt doende sijn den ghemeynte, nemende huerlieder goet ende bederuende haer huysen, hoe dat sy eer ende vreeselijcker ghestraft ende gepuniert worden. Nu dese die aldus berooft worden ende gheiaecht int coutste vanden winter wt hueren huysen, die berghen vrouwen ende kinderen inde bosschen, in holen ende speluncken, daer naer soo keeren sy wederomme met een ghedruysch rasende ghelijck sinnoloose ende desperate menschen, doot schietende met voetboghen die ghierighe brantstichters waer dat sy die buytens weechs moghen crijghen: om dat sy ghedoot hebbende dese lieden, souden moghen wederomme gaen besitten haer huysen ende goeden die sy hebben verloren. Maer door seer dickwils gheschiet, dat dese brantstichters seer wreedelijck ende sonder ghenade ghedoot werden, oft dat sy seer leelijck moeten vlieden, willen sy wt den boeren handen gheraken, ende achter latende den roof [124r] onder hun vianden handen, soo en worden sy niet alleene bespot ende begeckt vanden vremden, maer oock van huerlieder eyghen volck, als sy berooft, naect ende meest ghewont thuys comen. Daeromme ist groote dwaesheyt, dat sy inde winter die orloghe beghinnen teghen die boeren, die doort beuel vanden ouersten niet en vreesen te verbranden huysen ende schueren die vol ligghen vanden vianden, wel vast van buyten toe ghesloten ende ghegrendelt sijnde.Want mits die menichte vanden bosschen, die sy ouer al hebben, soo helpen sy malcanderen terstont nieuwe huysen maken. Huerlieder huysen en hebben oock nimmermeer vensters ter sijden, maer alleene bouen int opperste vanden dake: daeromme als die dueren ghegrendelt sijn van buyten, ende dat die vianden wel vast ligghen en slapen, soo worden sy terstont verbrant.

Van het garnisoen dat in tijden van orloge ghestelt wort ontrent het Meer van Meler.

In hooch Sweden is een seer vermaert laec Meler ghenaemt, waer af dat wy vooren int derde boeck veel wonderlijcke dinghen hebben gheschreuen ende onder ander, dat bouen alle ander staende wateren die inde Noordersche landen sijn, seer oueruloedich is van visschen, ende dat daer vast aen sijn staende veel costelijcke huysen ende sloten, die toebehooren den edeldom vanden lande, die naer die costume vanden lande ghenoech verciert sijn ende ghestoffeert. Bouendien soo sijnder oock sommighe Bistchops kercken, als te Arosten ende Strenghene, daer in ouden tijden staende waren die kercken der afgoden. Ontrent dit Meer hebben die groote heeren, vrome Campuechters ende die Reusen veel strijden geuochten als men mach sien aende seer groote steenen, die wten velden ende vanden bergen genomen sijnde, inde mueren vander kerken [124v] ghemetst sijn: inde welcke men mach lesen die vrome daden vanden Reusen ende Campioenen, die met Gothsche letters int langhe ghegraueert staen. Aen het gat van dit Meyr staen hooghe rootsen, daer men gheensins en can by comen, die vanden ingheseten vanden lande worden gheheeten kiecken iongen. Want die middelste rootse heeten sy die Hinne: ghelijck men oock in Noorweghen rootsen vindt die genaemt worden eyers oft Eggiaford. Bouen dien alsoo men is comende wter zee in Gothlant ende Sweden, sijn seker hoecken ende rootsen comende ende staende in zee, die gheheeten worden tafelen, bancken, rauen, verckens, valcken, rootsen, oft hebben die namen vanden strijden die daer ontrent gheschiet sijn: onder welcke rootsen die vanden lande verborghen ligghen met schepen daer toe dienende, als sy weten dat die vianden daer aen lant comen sullen. Ende bewaren alsoo seer wel die canten vanden landen ende oeuers vander zee, nerstelijc toesiende, dat sy die vianden die sottelijc daer willen lant nemen, moeghen beclippen. Ende hebben niet alleene volck ligghende tusschen dese rootsen, maer oock een groote menichte van ghewapent volck ouer al ghereet staende lancks die seecant, om het lant te beschermen ende te bewaren, ghelijck dat sonderlinghe int naeruolghende boeck sal betoocht worden. [125r]

Het achtste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, trackterende in wat manieren die Coninghen gecoren worden, ende vanden staet vanden Officiers, ende vanden Crijchshandel.

Voorrede.

NAer dat mijn seer beminden broeder ende voorsaet Ian de groote wt Gothland, Aertsbisschop van Vpsalen in sijn historien, die nu onlancks te Roomen ghedruct sijn, verclaert heeft die seer machtighe Coninghen die in voorleden tijden gheregneert hebben in Gothlant ende Sweden: so zal ick hier nu beschrijuen int corte, hoe ende in wat manieren dat die Noordersche nacien kiesen haerlieder Coninghen, ende oock wat volck dat sy voor Coninghen nemen. Men houdt voor warachtich te wesen, dat naer die diluuie, Noe ghetreden sijne wt der arcken, sijn kinderen heeft beuolen te gaen woonen aldereerst in dese Noordersche landen, eer dan op eenighe ander hoecken vander werelt, daer dat sy door ordinancie van haerlieder vader, haerlieder Regiment hebben ghehadt ende haer namen achter ghelaten: de welcke ten laetsten seere vermenichuuldicht sijnde van daer wttreckende, sijn verspreyt ghewest al die werelt deure, als namaels is beuonden, dat wten Noorderschen landen comen sijn meer dan XXXIIII. Coninghen, ghelijck ons veel treffelijcke historie schrijuers sijn ghetuyghende: die seer wijt ende breet ghestelt ende verbreyt hebben hun Coninckrijcken, ghelijck seer claerlijck wort betoocht in mijn chaerte van Gothlant, die int [125v] iaer M.D.XXXIX. te Venegien is gheweest. Welcker Coninghen vrome ende hooge daden, ende hoe groot ende triumphant dat die gheweest sijn, beschrijft mijnen voorseyden broeder in sijn historien, die hy seer warachtich heeft beschreuen. Ende nu dat wy dese dinghen aldus hebben wat wtgheleyt, soo sullen wy voorts schrijuen van de ceremonien ende manieren, hoe dat die Coninck ghecroont wort ende ghecoren, het sy door successie oft anders, ende oock vande Capiteynen ende ouersten die het regiment hebben van ouden tijden vanden Crijchshandel, ende ooc hoe dat die Officiers vanden lande geordineert worden, ende die officien onderhouden sijn geweest.

Hoe dat de Coninck ghecoren wort.

Byde loflijcke statuyten ende ordonnancien der ouders, ende lantsrechten, die met gemeynen consent vanden lantsaten, van ouders tot ouders ende van geslachte tot gheslachte sijn ghecontinueert gheweest ende onderhouden, wort geboden ten alder eersten, als die van Sweden kiesen willen eenen Coninc, dat die raetsheeren ende ouerste vanden lande, ende die ghedeputeerde vande prouincien, gemeynten ende steden vanden Coninckrijcke sullen gehouden wesen te vergaderen inde stadt van Vpsalen, daer die Aetsbisschop is residerende, [126r] daer niet wijt van daer is liggende inden velde eenen seer breeden steen, die van ouden tijden af by den inwoonders vanden lande is genaemt geweest Morasten: rontomme den welcken dat liggen noch twelf ander steenen, die niet al wt so groot en sijn, vast gemaect inder eerden, op welcke plaetse den raet vanden Conincrijcke met de gedeputeerde vanden landen ende steden pleecht by een te vergaderen. Ende daer so coemt die opperste vanden rade, die daer proponeert met een seer schoon oracie seer wel ende wijselijck, hoe nootsakelijck dat is, tot onderhouden vander liberteyt ende weluaert vanden lande ende gemeynte, dat sy consenteren willen te hebben ende te kiesen eenen Coninck ofte Prince, gelijc dat vanden ouders op sulcken steen, die vasticheit beteekent, altijts seer wijselijc ende seer voorsichtich onderhouden is geweest: ende so voorts biddende ende vermanende den ghedeputeerden, datse so haest alst hun mogelijc is kiesen willen ende oock namen de gene die henlieden dunckt te wesen alderbest daer toe dienende. Twelcke sonder lange toeuen daer terstont geschiet, want diet gemeyne weluaer ende die eere vanden lande altijts heeft beschermt, peys ende eendrachticheit altijts heeft meest ghesocht, die best heeft onderhouden die statuten ende ordonnancien vanden lande, niemant ouerlast oft te cort gedaen, die meest voorspoets ghehadt heeft ter oorlogen int strijden, die de religie heeft beschermt ende door sijn eerlijck leuen de ionste ende het herte vander gemeynten heeft vercregen, die wort met gemeynen voys van alle die ghedeputeerde vanden lande, eendrachtelijck ghecoren ende verheuen tot eenen Coninck: wel verstaende dat sy altijds respect hebben op den ouerleden Conincx sone, broeder oft maechschap indien hi daer to bequame is. Want is dat men die voorseyde deuchden in hem is beuindende soo wort hy voor allen gheprefereert, niet wt crachte van successie, maer vander electien [126v]

Ick en wil oock niet loochenen oft ontkennen, dat sulcke persoonen, met alder neersticheyt, sorchuuldicheyt, heerlijcheyt, lieflijcheyt, beden ende beloften in alder manieren sien te vercrijghen het herte ende ionste vanden ghemeynen volcke. Daer sijn oock sommighe ander die door dreyghementen van vreemde Princen, oft oock met ghewelt ende ghewapender handt hun seluen Coninck maken vanden lande, maer die sijn seer ongheluckich: want haerlieder rijcke dat sy vercreghen hebben teghen den wille ende danck van der ghemeynte, ende oock haerlieder gouuernement en gheduert niet langhe, iae al hadden sy haerlieder hof ghestelt inde sterckste ende alder vaste sloten ende steden der werelt, oft haren stoel ghestelt inden hemel onder die sterren. Niet te min in wat manieren dat gheschiet, so blijft altijts die Coninck alder lanckst dominerende, ende best versekert, die met ghemeynen voys vander ghemeynten wijselijck is ghecoren, gelijck een die ghehouden is voor die edelste ende cloecste onder sijn vrienden door sijn vromicheydt ende cloecken moet, gheen vreese hebbende voor sijn vianden: dewelcke anders niet en heeft te sorghen dan toe te sien dat de officiers ende gouuerneurs eerlijck het lant regeren ende haerlieder officien bedienen ghelijc dat behoorlijck is, ende sijn volck alsoo te houden in gheduerighen peys ende vrede. Het welcke doende so en salt de ghemeynte gheensins verdraghen dat een ander hem sal toeschrijuen die Conincklijcke eere.

Hoe dat die edelen worden vanden Coninghen gheadopteert door vrome feyten van oorloghe.

Om dat Dietrick die machtighe Coninck van Gothlant, in synen tijden heeft noch blijuen onderhoudende die oude costuymen vanden seer ouden Princen van Gothlant, int ontfanghen van yemant [127r] voor sijn sone: soo en hebbe ick hier niet willen laten by te stellen, sijnen sendtbrief die hy ghesonden heeft den Coninck van Herulen. Men heeft (schreef hy) altijts ghehouden voor een seer eerlijck ende loflicke sake onder alle nacien ter werelt, te moghen worden door vrome feyten van wapene niemants sone ende erfghename: aenghesien dat niemant en is weerdich ontfanghen te wesen van yemant voor sone, dan die door sijn vromicheydt ouer al bekent is. Ende aengaende ons eyghen kinderen, daer worden wy dickwils in bedroghen. Maer die wy kennen ende verkiesen voor vrome ende cloecke mannen, die en connen niet bloode ghewesen ende traech in haerlieder saken: gemerct dat die eere ende lof die sy hebben, hun niet en coemt by successie oft vander naturen, maer door haerlieder verdiensten, verwonnen wesende ende ghehouden in vreemde lieden. Welck verbont van so grooter cracht is, dat sy lieuer souden de doot steruen, dan lijden dat haerlieder vaders souden moeten lijden eenich ongemack ofte verdriet. Ende daeromme achteruolghende die oude costuymen ende mannelijcke condicien, so make ick v, met deser ghiften ende brief mijn sone, om dat ghy ons door vrome feyten soudt behoorlijck worden gheboren, die ouer al bekent sijt voor een vroom ende cloeck man van oorloghe :wy gheuen v peerden, sweerden, schilden ende alle ander oorloochs gheweer, ende dat het principaelste ende meeste van allen is, onsen voys ende oordeel van vromicheyt. Ende ick wil v wel versekeren dat ghy seer groot onder alle nacien sult gheacht worden, als ghi vanden Couinck Dietrick voor sulcks sijt gehouden. Daeromme soo neemt die wapenen, die v ende my moghen profijtelijck wesen, ende hout v ontfanghen te wesen voor sone van alsulcken, wiens volck v sal ontsien ende beminnen. Het is wel waer dat wy v nu de wapenen gheuen, maer het ghemeyn volck [127v] heeft v die van te vooren ghegeuen als een pant van deuchden ende vromicheyt. Wy seynden v hieromme ons Ambassaten met behoorlijcke brieuen die geschreuen sijn in onser ghemeyne spraken, v seer vriendelijck groetende: de selue sullen v gheheel ende al verclaren ons meyninghe, ende het inhout vanden brieuen, ende voorts te kennen gheuen die liefde ende die goede ionste die wy tot v draghende sijn, om ons vrientschap die wy hier mede sijn gheuende te vestighen, ende voorts al de reste segghen, van datter te doene is.

Vande selue maniere van adopteren.

Die oude Coninghen van Gothlant hebben altijts in soo grooter weerden gehadt die hooghe ende vrome feyte van wapenen, dat haerlieder eyghen sonen niet ghelooft en waren int secreet noch int openbaer te sitten eten aen haerlieder vaders tafel, voor dat sy door getuygenisse van vreemde Princen waren gehouden voor vrome ende cloecke mannen: het welcke oock Pauwels de Diaken is beschrijuende int eerste boeck ende xxiij. capittel van sijnder historien. Want als die Lombaerden, vercreghen hebbende die victorie weder thuys ghecomen waren, soo baden sy den Coninck Oduin, dat hy soude willen synen sone toelaten te sitten eten met hem aen sijn tafel, die door sijn vromicheydt hadde verslaghen die sone vanden Coninck van Gepiden, waer door dat sy die victorie hadden vercreghen: segghende dat wel behoorlijck was, dat hy die synen vader inden perijckelen hadde by ghestaen ende behulpich gheweest, oock soude sitten eten aen sijns vaders tafel. Die Coninck Oduin dit hoorende heeft gheantwoort, dat hijt gheensins doen en mochte, ende dat hy die costuymen vanden lande niet en mochte breken. Ghy weet wel seyt hy dat onder ons gheen [128r] ghewoonte en is ende costuyme, dat eens Conincks sone mach sitten eten aen sijns vaders tafel, eer dat hy van eenen anderen vreemden Coninc ridderschap heeft onfanghen. Albuin dat verstaen hebbende van synen vader, heeft met hem ghenomen vier hondert ionghe mannen, ende is ghegaen tot den Coninck Turismond van Gepiden, wiens sone hy tot anderen tijden hadde verslagen inde oorloghe, ende heeft van hem begheert die wapenen ende ridderschap te ontfanghen. Die Coninck Turismond hem vriendelijck ontfanghende, heeft hem die maeltijdt ghereet sijnde, neffens hem aen sijn rechter sijde doen sitten, op de plaetse daer sijn sone die hy hadde verslaghen, ghewoone was te sitten. Het welcke nochtans die vader ghedenckende, wert seer swaerlijck versuchtende, om dese wisselinghe van synen sone. Maer als des Conincks ander sone met ander edelen dit waren considerende, niet wel te vreden wesende dat hy was sittende op die plaetse vanden ghenen die hy verslaghen hadde, so sijn sy ghecomen met worp pijlen om te wreken die doot van synen broeder: ende alsoo hy was opheffendende die pijl om te worpen, soo heeft die Coninck hun wel straffelijck dreyghende verboden ende bedwonghen, segghende dat een seer oneerlijck ende leelijck stuck soude wesen, synen viant de dooden dien hy vriendelijck in sijn huys hadde te gaste ontfanghen: ende heeft voorts yeghelijck beuolen dat hy soude blijdelijck weder comen sitten aen die tafel, ende maken goede ciere: ende naer de maeltijdt soo heeft hy ghenomen de wapenen van synen dooden sone, ende Albuin die ghegheuen, ende alsoo wederomme ghesont thuys ghesonden by synen vader. Als Albuin nu weder comen was int hof van synen vader, ende geseten was aen sijns vaders tafel, soo heeft hy int langhe verhaelt al dat hem in sijn reyse gheschiet was: waer dat hy om sijn groote [128v] stouticheydt seer wert ghepresen ende eenen grooten lof vercreghen: maer noch veel meer wert ghepresen die Coninck Turismond, om die ghetrouwicheyt die hy ghedaen hadde synen viant, die hem soo grooten leet ghedaen hadde. Het is oock in dese landen een oude costuyme, ende als een wet vanden crijchslieden die niet en mach ghebroken worden, dat die Coninck eenen mach ridder slaen, al ist dat hy selue voor sijn Croonement gheen ridderschap ontfanghen en heeft. Want dat wort besloten inde macht ende autoriteyt vanden Coninck, ghelijck eenen roosen hoet op die Conincklijcke gouden croone.

Hoe dat die edel ende hooch gheboren kinderen worden gheleert inden crijchshandel.

Die oude Gotthen droeghen hier voortijts een sonderlinghe sorghe, om haerlieder kinders, die sy wilden naer ghemeyne ordonancien vanden lande, doen volghen den Crijchshandel, in grooter aermoede ende onghemack op te voeden: om dat sy altijdts souden hebben int lant vrome mannen om het lant te beschermen, waert dat sy die opghebrocht hadden, op de maniere van haerlieder ouders. Ende die selue maniere die men noch ter tijdt is onderhoudende, wert seere in voorleden tijden onderhouden. Want die kinderen van datse wter wieghen quamen, soo proefdense die roeden ende soghen noch die borst.

Ten eersten soo worden sy in seer werme stouen oft baden ghegheeselt tot datse bloeden: daer naer soo wordense ghesteken in seer cout water, niet sonder groot perijckel van steruen, om dat sy te herder van leden souden wesen ende ghewoone sijn te lijden hitte ende coude. Bouen dien soo leydense die kinderen voor den outaer, daer dat sy die soo gheesselden, dat men altemets meynde datse doodt waren, soo veel bloets liep hun af. Maer nochtans soo en was daer [129r] niet een van allen die eens daeromme suchte, ick late varen roepen oft crijten. Ende werden in deser manieren opgheuoet, om datse van ioncks af souden indrincken ende ghewoone sijn alle pijnen ende arbeyt te verdraghen. Iae sy naemen wel altemedts die nieuwe gheboren kinders, ende hielden die eerste voor een goet vier, daer naer soo staken sy die int ijs cout water, ende maecten die alsoo seer hartbarich van naturen. Maer als sy wat ouder geworden waren, so sloeghen sy die int aensicht ende opt lijf seer onghenadelijck, twelcke die ionghers so pacientelijck waren verdraghende, datse niet eens een ooghe en dorsten roeren, waer by datse souden hebben laten blijcken dat sy beureest oft veruaert waren. Nimmermeer en mochten sy slapen op pluymen. Sy werden ghecleet met groue ende harde cleederen. Sy aten oock seer grouen ende harden cost, ende droncken stercken dranc. Sy sliepen op berders: ende andere dierghelijcken harde dinghen hebben sy moeten verdraghen ende ghewoone worden, om datse te hardtbarigher ende stercker van leden souden wesen, ende te beter verdraghen allen onghemack ende teghenspoet. Die Coninck Lodewijck van Hongarien berispte seer dickwils sijn Cueckenmeesters, om dat sy hem te seer leckerlijck ende delicatelijck waren voedende: want hy seyde, het mochte comen dat ick by auontueren soude moeten vlieden wten strijde, ende dat ick seer blijde soude wesen mijnen honger te stelpen met boeren cost ende alderhande groue spijse: twelcke na der hant hem geschiede.

Hoe datmen die ede Ionghers leert rijden te peerde.

Als de Ionghers so groot gheworden zijn datse moghen rijden te peerde, soo worden sy seer neerstelijck onderwesen ende gheleert hoe dat sy de peerden [129v] moeten handelen ende dwinghen, ende oock hoe datse die pijlen sullen worpen, ende schieten metten boghen: welcke oeffeninghen ende exercicien in grooter estimen behooren te wesen onder die Princen.

Ten eersten soo steltmen hun eenen swaren helm opt hooft, ende men gheeftse een langhe spiesse in de handt, de welcke men haerlieder leert seer fraey draghen, ghelijck dat behoort, op de schouderen ouer eynde, ende alsoo metten peerde seer lustich loopen, keeren ende weynden, om dat sy altijts daer naer al haerlieder leuen lanck souden wel rechte te peerde sitten, met opgehehuen hoofde sonder te bucken.

Voorts soo hangt men hen eenen schilt oft beuckelaer opten rugghe, om dat sy souden ghewoone worden achterwaerts siende, hen seluen te wachten van achter voor die vianden, waert dat sy onuersiens besprongen waren: ende oock om dat een oude costume is onder den edeldom van Gothlant met sulcken teekenen, als helmet, lancie ende schilt te comen in tornoyen ende steeckspeelen, oft vergaderinge der Princen ende Coninghen, ende oock met sulcken wapenen te beschermen die vrijheyt ende gerechticheyt vanden lande. Ten anderen soo seynden sy dese ionghers in verre landen in ander Coninghen ende Princen houen, om te leeren de manieren van leuen, van ander nacien, de sprake, het onderscheet der persoonen, den Crijchshandel ende behendicheydt van ander landen int vechten, van slachordens te maecken, ende ander dierghelijke dinghen, om datse niet ongheschickt en souden wesen als sy comen te regeren eenighe landen oft tot eenighen staet ende officie te bedienen. Want het ghebuert wel altements dat sy Coninck sijn, eer dat sy weder int lant comen sijn. Die oude Princen hadden oock voortijdts voor een maniere dat sy malcanderen sonden haerlieder sonen, den welcken sy deden het hayr af scheeren, ende bewaerden [130r] dat hayr: om dat sy den crans af snijdende, souden worden vaders van deen danders kinderen: ende dan so sonden sy die weder thuys, seer grootelijck begift met Conincklijcke ghiften. Die Gotthen en scheeren het hayr niet af, maer sy nemen enghe helmetten oft tophuyuen die sy wel vast sluyten opt hooft, ende doense een pansier aent lijf, ende doense alsoo sitten op stercke peerden, ende int herte vanden winter ter iacht loopen. Altemets oock soo blijuen sy stille ligghende te velde al ghewapent alst wter maten cout is, al oft sy vanden vianden belegheert sijnde souden moeten eenich groot perijckel bestaen af te keeren: twelcke meer inde winter, dan inde Somer daer pleecht te gheschieden.

Hoe dat die Ionghers ghecoren worden om te gaen ter oorloghen.

Hier sal ick v gaen verclaren in wat manieren dat hier voortijdts die Coninghen van Gothlant, Sweden ende Noorweghen, ende ander Princen van de Noordersche landen, pleghen te ordineren die Conincklijcke officien, ende staten vanden prouincien ende landen, ende oock noch ter tijdt noch ordinereren ende stellen. De ionge crijchslieden die henseluen inde iuecht van haerlieder ionckheyt consten bedwinghen, ende rijpe van manieren waren verachtende alle wulpscheyt, hielden sy te wesen die edelste ende die cloeckste in den Crijchshandel: om datter niet arghers en mach wesen, als die ioncheyt haer quade manieren ende gheneghentheyt niet en is bedwingende. Want men laet hem niet duncken, dat sulcken den Prince ghetrouwe sal wesen, oft den lande profijtelijck, oft haerlieder medeghesellen behulpich ende verdraghelijck, ende yemant aenghenaem, voor dat sy henseluen weten te bedwinghen [130v] ende begheuen tot eerlijcke ende vrome manieren, door een deghelijcke ende statelijcke maniere des crijchshandels daer toe ghebrocht sijnde: ende dan soo worden sy gheordineert ende ghestelt voor vrome vooruechters ende beschermers vanden lande, den welcken met meerder versekertheydt mach ghegheuen worden eenich gouuernement vanden lande Maer om dat dese Ionghers door eenparich riguer vander oorloochscher discipline niet en souden te seer bedwoonghen wesen, soo gheuen die Coninghen henlieden sommighe ghiften, waer door dat sy te meer verbonden werden den Coninck ghetrouwelijck te dienen, ende altijdts seer onuersaecht hun leuen in allen strijden voor hem te waghen. Daeromme soo gheeft hy henlieden sweerden, voetboghen, pijlcokers, helmetten, harnas, pansiers, beukelaers, worp pijlen ende oorloochs peerden, leengoeden met goeden brieuen ende bescheet, waer in dat gheschreuen wort, naer die oude costuymen, de redene ende oorsake waeromme dat die Coninck dese dinghen henlieden is gheuende.

Vanden seluen door een wtwendighe ceremonie.

In Gothlant soo worden die Ionghers gherekent te hebben haerlieder behoorlijcke iaeren, ende voor mannen gherekent, als sy vroom ende cloeck ghenoech sijn om hun vianden te beuechten ende te doorsteken, ende dan soo moeten sy hun wachten van yet te doene dat niet behoorlijck en is, ende gheensins lijden datmen haerlieder onghelijck doen soude. Het selue is oock Pauwels die Diaken schrijuende vanden Lombaerden: dewelcke sommighe van haerlieder slauen vry maken, om dat sy souden vermeerden den hoop van haerlieder crijchsvolck. Maer als sy dese vrijheyt den slauen gheuen, so ghebruycken [131r] sy seker ceremonien tot een vaste versekeringhe vander liberteyt: want men gheeftse eenen pijl inde hant, segghende binnens monts sommige woorden in haerlieder ghemeyne tale: die soo vele te segghen sijn als die Goden willen v met desen pijl vrymaecken ende edel, ende oock dooden soo verre dat ghy den lande ende den Coninck niet ghetrouwe en sijt. Men behoort oock hier niet vergheten te schrijuen het ghene dat Saxo is verhalende int tweede boeck van sijnder historien: Dat hier voortijdts die groot heeren als sy quamen te houe om den Coninghen ende Princen eenighen dienst te doene, verbonden hun seluen by gheloofte, dat sy voor hun eerste beghinsel, tot dienste vanden Coninck eenich eerlijck ende vroom feyt souden bedrijuen. Maer nochtans in ander Conincks houen dan in Sweden ende Gothlant, soo en houdtmen niet vele vander beloften van getrouwicheyt die een man is doende, ten sy dat hy bijder handt vanden Coninck uoor een ghifte ontfanghe, naer dat hy den eedt ghedaen heeft van ghetrouwicheyt, een bloot sweert oft dagghe metten punte, om dat hy het mes ontfanghende byden hecht, niet en soude drijuen int lijf vanden genen diet hem is gheuende: ghelijck den sommighen eertijts wel geschiet is, die veranderende die oude maniere van doene, gauen het mes metten hechte, in stede vanden punt, maer werden daer mede vanden ondanckbaren doorsteken. Den vaendraghers ende hooftlieden die met sonderlinghe vromicheyt begaeft sijn ende door haerlieder vrome feyten seer vermaert gauen sy simpelijck sonder eenighe ander ceremonien, het vaendel inde handt: hen betrouwende dat nae ghemeyne ordonnancien ende statuyten van crijchshandel, sy lieuer het leyen souden verliesen, dan eenichsins haerlieder eere te cort doen. De welcke sy oock besetten tot haerder hulpe ende bewaringhe met [131v] seer vrome ende stoute mannen, die voerende waren slachsweerden ende hellebaerden, met brandereelen hanghende aenden rieme, metten welcken alst noot was sy de vianden seer naer wesende ter aerden velden, sonderlinghe als sy die met slachsweerden niet en mochten verwinnen.

Vande wapenen ende gheweere van oorloghe vande oude Gotthen.

Die oude Gotthen droeghen in voorleden tijden seer swaer helmetten, die na die oude wet seer bot ende qualijck ghefactsoneert ghemaeckt waren: bouendien hadden si dicke harnas lijuen, som van yser, ander van leyr, ende som van vilten die met wullen ende lijne garen ghenaeyt waren. Sy hadden oock yser arm schenen ende hantschoenen. Sy voerden stercke ende langhe spiessen, als Procopius dat is verhalende in tweede boeck van sijnder historien, daer hy is schrijuende, dat die van Persen niet en consten wederstaen den eersten aenual der Gotthen, die aldereerst ter oorloghen waren gebruyckende stercke ende langhe spiessen, so dat die Persen moesten de vlucht nemen. Haerlieder ruyters voeren oock lange spiessen oft lancien, ende decken de borst vande peerden gheheel ende al met coperen baerdeersel, maer aenden breydel ende peerts ghetuych doen sy gout voor yser: gheen yser oft siluer daer toe ghebruyckende. Want al hebben sy gout ende coper mynen ghenoech in haerlieder lant, soo en hebben sy nochtans gheen siluer noch yser. In haer eyghen lant van daer dat sy aldereerst ghecomen sijn, te weten Gothlant, so hebben sy voortijts (ghelijck int eerste boeck gheseyt is) verdaen ende ghebruyckt seer veel gouts, als wesende het edelste metael in te vercieren met een ongheloouelijcke costelijckheyt den principalen tempel ter eeren vanden afgoden. Daer [132r] sijn oock noch op den dach van heden wettelijcke ordinancien, datmen de peerden die wt smijtende sijn, soude corten den steert, ende coper oft silueren bellen daer aen binden, om dat den ghemeynen man hoorende het gheclanck vanden bellen, daer vooren hem soude weten te wachten. Sommighe die groote ghenoechte hadden in siluer, droeghen seer breede siluer riemen, die tot half den rugghe quamen (de welcke sy Silff schenen heten) niet alleene tot een cieraet, maer oock tot bewaringhe van haren rugghe, ende noch meer ander iuweelen, daer hun die houelinghen mede pleghen te vercieren.

Van andere oude costuymen vanden ruyters.

Die ruyters ghebruycten voortijts wter maten groote ende langhe sporen, de welcke de sterre seer breet hadden. Bouendien soo hadden sy groote leersen, die seer plomp waren ommeslaende met eenen grooten lap voren op de schene, dat nerghens toe te passe en was comende, ghelijck dat ick in mijnder ionckheyt ouer tsestich iaeren ghesien hebbe: vande welcke men oock noch ter tijt is bewarende voor een antiquiteyt opde huysen ende sloten van sommighe edel mannen. De wapen rocken droeghen sy seer cort so dat de ployen nauwe bedeckende waren het onderste vande billen: maer bouen waren die soo doorhackelt ende doorsneden, dat die schouderen bycans bloot waren: soo dat sy niet en hadden, dat hun voor de coude was beschuttende. Want ten was niet geoorlooft den ghemeynen lansknechten te draghen lanck haer, hangende tot die schouders, het welcke alleene die Princen was gheoorlooft, ende sonderlinghe Conincks kinderen, die van ioncx kints af nimmermeer het haer ghecort wert, om dat hun soude hangen tot achter opten rugge, afhangende van beyde sijden van [132v] het voorhooft, maer niet verwerret oft onghekemt, ghelijck die turcken dat draghen, oft vuylick hanghende met stroo geulochten, maer wel rieckende van de costelijcke olie die daer op gheghoten wort.

Vande oeffeninghe der ruyters.

Die ouders hadden voortijts voor een costume, de welcke men noch ter tijdt wel vast is onderhoudende onder die Noordersche nacien, dat die ruyters sijnde in het volle harnas, sprongen van op der aerden hoe qualijck dat die plaetse gheleghen was, op haer peerden, sonder voet in de steghelreep te stellen oft eenich ander voordeel te nemen: ende principalijck staende opt glat ijs oft inde sneeuvelden, waer dat gemeynlijck die principaelste strijden worden geuochten (als hier na sal verclaert worden, daer wy schrijuen sullen vande wintersche oorlogen) ende dese ruyters sijn seer swaer gewapent, voerende seer stercke lancien om de vianden daer mede te beuechten: welcke saecke voor gheen ongheschictheyt onder henlieden gherekent wort. Die Gotthen hadden oock noch een ander crijchs gebruyck dat te prijsen was, als dat sy seer sterck rennende metten peerden int volle cuers, wisten te springhen van het een peert opt ander, ia altemets alst noot was int hartste vanden strijde, tot op een derde peert, sonder voet op die aerde te stellen. Het is een volck dat wel vast te peerde is, keerende ende wendende, hunseluen opheffende, achterwaerts oft voorwaerts hellende ende buyghende, ia rapende een lancie vander aerden ende weder opheffende, ghebruyckende als nu de lancie, als dan de heyrhamers ende brandereelen.

Vande wapenen ende practijcken der ruyters.

Die ruyters vande Noordersche landen als sy treckende sijn ten strijde, soo binden sy aent yser uan [133r] huerlieder stercke ende dicke lancien, vossen oft wolfs steerten, tot een verachtinghe van alle hun vianden, wie dat sy oock sijn. Ende en voeren nimmermeer wimpels aen huerlieder lancien als die Griecken ende die van Persen. Maer sy ghebruycken voetboghen oft staleboghen, oft van hoornen ghemaeckt, dewelcke door haer groote cracht soo harde slaghen gheuen datse door loopen: want sy sijn seer ghetrouwelijck ghemaeckt, ghelijck oock sijn alle huerlieder soorten van pijlen. Metten cortsten gheseyt, soo draghen sy soo veel langhe als smalle messen, ende oock cromme, mette welcken, als die lancien ghebroken sijn, sy steeken oft houwen. Ander hebben breede slaechsweerden, die sy met beyden handen sijn ghebruyckende: sommighe nemen vuisthamers met haecken, dewelke sy drijuen door die helmetten, beter dan eenich ander gheweer dat sy hebben: iae met dusdanighe hamers trecken sy die ruyters vanden peerde, oft sy slaender mede het peert den cop in, om te beter die meester wten sadel te stooten. Ende als sy onder malcander verwart sijn, soo ghebruycken sy veel ende diuersche soorten van dagghen, corte messen ende ander gheweer, als breet, smal, ouer beyde sijden snidende, crom ende oock ghemaect met haecken. Die peerden sijn ghebardeert met staelen oft ijseren bardeersels, oft oock met leyr dat ghereet is ende gheuet met ongheblusten calck, ende beset met ijserdraet teghen het snijden vande sweerden. Nu aldus toegherust sijnde soo stellen sy hun seer wijselijck in diuersche hoopen ende benden, niet verre staende van malcanderen, om dat sy malcanderen alst noot ware souden moghen onderstant doen teghen die vianden. Sy doen oock groote nersticheyt int aenuallen, om die vianden ghelijc met een drayende windt, in eenen rinck te besluyten ende omcinghelen, om dat sy door subtijlheyt ende listen vande vianden niet en souden selfs worden besloten: ende om dit [133v] te beter moghen te passe bringhen soo hebben sy seker teeckenen die hun vanden trompetten ende verspieders worden ghegheuen.

Vande groote exactien ende wreetheyt van sommige officiers ende gouuernuers.

Gheliick dat inde Noordersche landen sijn seer veel ende machtighe prouincien, soo werden daer ghestelt vanden princen, om die te gouuerneren, ouersten van diuersche spraken ende conditien, ghelijck diuersche radien comende van een sonne, om dat ouer al recht ende iusticie souden worden onderhouden, ende het ghemeyne volck sonder vreese soude moghen in ruste ende vrede blijuen leuende. Maer het ghebuert dickwils dat dese gerustheyt van leuen dewelcke spruytende is wt een rechtuerdich gouuernement, door quaden raet van sommighe boose menschen, niet langhe en blijft gheduerende, sonderlinghe als erghens ghestelt worden officiers ende gouuernuers, die verblint zijnde van een ghierighe boosheyt, die goede lieden quellen, die quade schelmen verheffen, ende het recht crom makende het gheheel lant bederuen, bringhende hun seluen in tribulatie ende verdriet ende den Coninck tot schande, aermoede, ende tot een spot van alle menschen, iae somtijdts op corten tijdt doen veriaeghen wt sijn rijcke. Daeromme soo wil ick hier by voeghen voor een exempel, het gouuernement van eenen officier, die bouen alle ander die tot noch toe gheweest sijn, bloet ende gheltghierich geweest heeft: die welcke int gouuernement was ghestelt bijden Coninck Erick van Sweeden die vanden afcomste was vanden Hertoghen van Pomeren, om het lant van Sweden totten beenen op te eten ende gheheel ende al te scheeren: ende was gheheeten Iusse Erick sone gheboren in Denemarcken, gouuernuer ghemaect vanden lande van Dalacarlen. Dese was soo straf [134r] ende wreet teghen alle menschen, dat men meynde dat alle die boose gheesten van alle die wreede tyrannen, die oyt te vooren gheweest hadden, al te samen by een vergaert waren in desen alder wreetsten ende quaetsten schelm ende tyrant. Cicero schrijuende vande tyrannije van Verres, verhaelt voor een seer groote wreetheyt, dat hy metten roock vanden verrotten houte eenen onbeschuldighen man hadde ter doot ghebrocht: maer desen Iusse die vanden seluen boosen gheest beseten was, en heeft niet eenen onbeschuldighen mensche vanden Dalacarlen in der manieren doen steruen, maer wel een seer groote menichte, die hy inden roock hanghende ghedoot heeft: dewelcke nochtans hadden sy willen rebelleren hun seluen wel souden met gewelt verlost hebben van desen tyran. Ende om datmen hem niet naer segghen en soude dat hy niet subtijl ghenoech en was om nieuwe ende vreemde manieren van pijnen ende tormenten te inuenteren: soo en heeft hy hem niet gheschaemt die huysurouwen vande mans, die hy soo wreedelijc hadde doen dooden, in stede van beesten te doen spannen inden ploech om het lant te ackeren. Iae dat meer is, soo was die meeste genoechte die hy hadde, te hooren ende sien dese vrouwen wesende in soo grooten benautheyt baren ende van hun worpen die doode kinderen die sy barende waren, dewelcke hy dede terstont op een nieu inden ploech spannen, ende trecken tot dat sy ter aerden doot vielen, oft gheheel ende al van hun seluen ghinghen. Ick soude hier noch wel verhalen veel afgrijselijcker stucken die te dien tijden niet alleen by desen Iusse, maer oock by alle ander officiers ende ouersten die vanden Coninck daer gheordoneert waren, bedreuen werden: maer het is genoech, dat ic bewijse dat sy door dit tyrannich leuen, hem seluen gebrocht hebben om den hals, ende haeren seer Godloosen Coninck als ballinck wten lande doen veriaeghen. Want [134v] die boeren vergadert wesende by een sijn ghecomen ghelijc dulle ende rasende menschen, ende hebbense seer onghenaedelijck ter doot ghebrocht, ghemerckt dat sy veel cloecker hadden gheweest inde ghemeynte te beroouen, dan om hun seluen te beschermen. Die Coninck Erick wt Pomeren verlaten sijnde vande Denen, welcker raet dat hy tot sijnder ende veel ander lieden bederuenisse hadde gheuolcht, wert wten lande veriaecht van eenen rijcken ende seer machtighen heere, Engelbert ghenaemt, die met hondert duysent mannen teghen den Coninck te velde was comende, alle ghelijck seer greettich zijnde, om huerlieder leet opden Coninck te wreken: soo dat hy heeft moeten ruymen het landt in zijn oude daghen, ende vlieden int cleyn eylant van Gothlant, daer hy als ballinck die reste van sijn leuen ten eynde ghebrocht heeft.

Noch vande boose ende wreede Gouuernuers.

Al ist dat schijnt by tghene dat wy int voorgaende capittel geseyt hebben dat het lant gesuyuert was van alle tyrannije der booser officieren ende gouuerneurs: nochtans soo was daer noch bleuen een vermaledijde reste in huerlieder medeplegers, die by henlieden hadden opgheweest, dewelcke door listighe practijcken noch bleef gheduerende. Want dese waren den princen door gheueinstheyt goeden dienst in onderdanicheyt bewijsende, om te ghecrijghen die vrientschap vanden Coninck hoopende met sulcken middelen te werden die meeste ende best ghesien bijden Coninck, ende alsoo te vercrijghen eenighe grooten staet, ende te worden vanden secreten raet des Conincks. Ende sy en waren oock in huerlieder meyninghe niet bedroghen. Want door dat sy metten eersten seer ghetrouwelijck den Coninck ghedient hadden, sonderlinghe int onfanghen vanden tribuyten, tollen ende confiscatien des Conincks, soo werden sy terstont, sonder voorder te vernemen [135r] van huerlieder qualiteyt, ghemaeckt ouerste ende goeuernuers ouer tghemeyne volck. Maer als sy nu comen waren tot huerlieder meyninghe, soo ghebruycten sy groote tyrannije ende exactien op de ghemeynte, ende waren oorsake dat de ghemeynte opstont teghen den seer machtigen Coninck Caerle van Gothlant, Sweden ende Norweghen, die ghecomen was inde plaetse vanden Coninck Erick voorseyt, den welcken sy soo verre dwonghen, dat hy ten laetsten moeste vlieden wten lande. Want desen Coninck beleghert sijnde van sijnen ondersaten seer sterckelijck in zijn Coninclijcke stadt, om die grooten ouerlast ende wreede exactien van sijn Officiers, siende dat hy gheen hulpe noch bijstant van henlieden was crijghende, die ghemackelijck waren loopende hier en daer achter lande: was in grooter twijfelinge, wat hy in sulker benautheyt alder best soude doen moghen: ende heeft op een nieu wederomme boden heymelijck wt gheschickt aen sijn officiers ende stadthouders, henlieden onbiedende op den eedt van ghetrouwicheyt die sy hem ghedaen hadden, ende op huerlieder eeren, dat hy hem van stonden aen souden comen helpen in sijnder noot, ende ontsedt doen. Maer het was al te vergheefs: Want sy en hadden anders niet geleert, dan in grooter hoouerdije te gouuerneren ende ouerlast te doene die ootmoedighen, ende met ghewelt ende transoneren het ghelt te crijghen vanden ondersaten, den onnoselen te veronghelijcken, ende den onschuldighen te pijnighen ende dooden. Die Coninck hem seluen vindende in grooter benautheyt heeft anders gheenen raet gheuonden die hem goet dochte, dan te doen ghereet maken sommighe schepen int coutste vanden winter ende maent van Ianuarius, waer inne hy liet draghen een seer grooten schat, om daer mede te vluchten wten lande. Maer als alle dingen gereet was, ende dat die Coninck schepe ghegaen was, soo datter [135v] anders niet en was te doene dan die anckers inne te halen, ende het seyl op te trecken, soo vraghde hem een van sijnen officiers, oft hy niet en hadde in stadt vergheten. Die Coninck dat hoorende wert versuchtende, ende heeft hem gheantwoort. Voorwaer ick hebbe vergheten v ende ws ghelijcken ouer lanck te doen cnoopen aen een galghe: want hadde ic dat ghedaen, soo soude ick gherustelijck in paeys ende vrede blijuen sittende onder mijn ondersaten. Ende die seylen op ghetrocken sijnde, soo is hy terstont af gheuaren ende met meerder voorspoet dan blijschap aenghecomen te Dansijck in Pruyssen lant, daer hy seer vriendelijck wert ontfanghen vanden Coninck Casimer van Polen, die hem seuen iaer lanck eerlijck heeft ghehouden in sijn lant, tot dat hy weder ontfanghen wert van sijn ondersaten, ende ghestelt in sijnen eersten staet ende hoocheyt, wesende van alle sijn volck alsoo seer bemint, als hy te vooren van henlieden ghehaet was. Want hy stelde henlieden eerlijcke mannen tot ouersten die meer beminnende waren die duecht dan het quaet, die rechtuerdicheyt dan onrechtuerdicheyt, ende die eere meer dan haer eyghen profijt. Het is oock een yeghelijck ghenoch bekent, die van sijn leuen heeft ghelesen wat Coninck Christierne van Denemarcken die tweede van dien name inde Noordersche landen heeft gheleden, om die wreetheyt van sijn officiers. Want onder ander soo was daer eenen blootgierighen ende Godloosen officier Niclaes Holsten ghenaemt: dewelcke den wreeden Coninck vooren gaende, alle sijn ghenoechte hadde, in te doen oprechten seer hooghe galghen, daer aen dat hy die aerme lantsaten seer onghenadelijck wilde doen hanghen, ten ware dat sy hem sonder vertoeuen een seker ghewichte van goude ende siluer brochten, om haerlieder leuen te salueren: ende seyde dat langhe dieuen behoefden seer hooghe galghen. Twelcke hy te recht van hem seluen was voorsegghende. Want [136r] beclaecht sijnde voor den Coninck, dat hy seer grootelijck die ghemeynte was transonerende, ende den onnooselen het ghelt af nemende, soo wert hy by sententie vanden Coninck verwesen ter doot, ende selue ghehangen aende galghe, die hy voor ander hadde doen maken. Niettemin dat en heeft niet mogen te vreden stellen oft stillen die gramschap vanden volcke, maer heeft hem moeten voorsien ende alle ooghen blijck stellen op die vlucht. Van desen Coninck Christerne ende van sijn leuen, sal ick hier naer wat schrijuen, ende verclaren die groote wreetheyt die hy heeft bedreuen, ghelijck dat ick selue met mijnen ooghen ghesien hebbe: Want voorwaer ick hebbe hem grouwelijcke saeken sien voortstellen.

Vande eeuwighe viantschap die de Swetsche ende Gotthen sijn draghende tot die van Denemarcken.

Saxo die seer nerstelijck heeft gheschreuen die Cronijcken van Denemarcken heeft hier en daer in alle sijn sestien boeken van sijnder Cronijcken genoech verclaert die oorsake waeromme dat die van Sweden ende Gothlant soo seer ghebeten ende hatende sijn totter doot die van Denemarcken. Want ouer al soo is hy verhalende het straf ende wreet gouuernement van sijnen volcke ouer haerlieder ondersaten: ende hoe dat sy altijts het verbont ende vrintschap die sy hadden met haerlieder ghebueren, met listen ghebroken hebben, bedrieghende alle die ghene daer sy oyt mede hebben eenich verbont ghemaect ende vrientschap ghehouden: soo dat een yeghelijc verstandich man seer nerstelijck wel behoeft toe te sien, als hy met henlieden is verbont oft aliance makende, dat hy wel versekert sy ende te wachten dat hy in haerlieder geselschap niet bedroghen en worde, weer dat contract by eede gheconfirmeert is, oft dat die vrienschap is comende by natuerlijke aliance. Want hy schrijft in sijn eerste boeck, dat die [136v] Coninck Lother hielt voor wel ende eerlijck ghedaen te sijn, dat hy wat edelman dat was, iae die principaelste heeren nemen dede het leuen ende confiskeren huerlieder goet, oft sijn lant ledich te maken van goede borghers. In tweede boeck, hoe dat die Coninck Helgo, soo blakende in oncuyscheyt, datmen qualijck ghesegghen conste, oft hy hem seluen meer was begheuende tot tyrannije oft tot wellusticheyt des vlees. Want door sijn vleesschelijcke begheerten soo fortseerde hy ende vercrachtede een schoon maghet Thora ghenaemt, dewelcke daer naer wt der oorsaken voor huer nam soo leelicken ende grouwelijcken feyt, dat Saxo selue seer wonderlijck op huer is tierende. Int derde boeck verhaelt hy, dat die Coninc Fengon heeft verradelijck sijnen broeder ghedoot, ende misbruyckt sijns broeders huysurouwe, doende het een quaet op het ander. Maer hoe fraey dat hy die moort van sijnen broeder heeft weten te decken, wert int vierde boeck wel beschreuen. Want onder het decksel van liefde ende vrientschap, die vrouwe van haer eere ghesedt hebbende, die seer sachmoedich was, niemant leet doende, een vrouwe sonder galle, heeftse met schoone woorden soo verre ghebrocht, dat sy bekende hueren man selue ghedoot te hebben, om dat hy den Coninck wilde verradelijck vermoorden. Twelcke men terstont gheloofde ende principalijck die groote heeren, die terstont een leughen meynen warachtich te wesen, daer die plumstrijckers willecome sijn, ende die achterclappers in eeren ghehouden. Saxo schrijft int laetste blat vanden vierden boeck, dat die van Denemarcken, gheen sonde noch schande en maken van te lieghen ende te bedrieghen, niet te meer dan die van Parthen doen. Int tweede blat van sijnen vijfsten boeck seght dat hy die houelinghen van Denemarcken soo bot ende vuyl van manieren sijn, ende soo wtermaten wulps oft brootdroncken, ende daer toe soo [137r] fortsich, dat alle die werelt iae die onghemaniertheyt selue daer af die walghe steeckt. Int seste boeck vermaent hy hoe dat die van Sassen, ghecomen sijnde onder subiectie vanden Denen, naer dat sy verloren hadden haerlieder campioen, seer rouwelijck ende qualijck werden getracteert: want sy moesten iaerlijcks betalen voor elcken cubitus datse lanck waren een sekeren penninck voor tribuyt, tot een teecken van seruituyt, ende dat soo lange, tot dat eenen ghenaemt Suerting, medelijden hebbende op die benautheyt vanden ghemeynen volcke, den Coninck te gaste ghenoot hebbende, hem seluen metten Coninck int huys daer men het bancket was houdende, liet verbranden. Int eerste van het seuenste boeck soo schrijft hy dat Frotho sijn eyghen broeder heeft heymelijck doen vermoorden by een van sijnen huysghesinne. Maer om dat die selue die moort niet en soude wt bringen, soo heeft hy dien verrader heymelijck doen dooden. Niettemin hy heeft, ten laetsten sijnen loon ghecregen naer sijn verdienste. Want die twee kinderen van sijnen broeder die vermoort was, dewelcke secretelijck werden opgheuoet als honden in een speloncke, groot sijnde hebben hem doen verbranden.

Van dierghelijcke saken.

Onder ander saken soo beschrijft Saxo ghenoech int langhe die ongelooflijcke wreetheyt vanden Coninck Iarmerijck, die hy van ioncs op tot dat hy starf seer wreedelijc was continuerende, dewelcke meerder was dan alle die wreetheyt vande wilde dieren. Want sy was so groot dat gheen mensche die selue lesen oft hooren en mochte die haeren moeste hun ouer eynde staen: aenghesien dat hy met een tyrannije die noyt ghehoort en was, ende met nieuwe geinuenteerde tormenten die aerme benaude menschen ter doot dede bringen. Ende onder ander soo heeft hy door een die alder meeste ondanckbaerheyt vander werelt, verradelijck [137v] het vier int huys stekende, verbrant die Coninck metter Coninghinne, die hem in rechter oorloghen gheuangen sijnde, niet alleene van slauernije vrij ghemaeckt hadden, maer oock waren houdende als die principaelste van alle haerlieder vrinden, hem bewijsende groote eere ende seer eerlijck trackterende. Daer nae dede hy veertich duytschen die hy gheuanghen hadde, met stroppen verworghen, stellende daer by soo veel woluen om die te verscueren. Maer hier mede en mocht sijn blootghierich herte niet versaet wesen. Want op eenen tijdt gheuanghen hebbende vanden edelsten vande Duytschen, dede henlieden trecken coorden door die beenen, ende terstont vast maken aende voeten vande stieren, dewelcke hy dede iaghen met groote dogghen, soo dat die stieren seer sterck loopende sleepten die aerme menschen door dick door dunne, door slijck ende marachssen tot dat sy seer iammerlijc haeren gheest gauen. Daer naer soo dede hy die grauen, hertoghen ende princen vander Duytsche natie die hy gheuanghen hadde, trecken coorden dweers door die beenen, ende voorts met peerden van een trecken. Noch en was hem alle dese wreetheyt niet ghenoech. Want sijn huysurouwe dat des Conincks dochter was vanden Hunnen, ende een seer eerbar vrouwe, heeft hy sonder eenighe oorsake doen vast binden tegen daerde, ende eenen hoop peerden ende merien ouer ende weder ouer huer lichaeme loopen, tot datse doot ghetreden was ende te pletter van een. Iae dat meer is hy heeft verradelijck doen vanghen sijn susters sonen, ende met eenen strop doen verworghen. Daer naer heeft hy ter maeltijt ghenoot die edelen, die mombors waren van dese kinderen, ende doen suypen van den seluen sope. Int selue boeck wordt oock beschreuen die groote tyrannije ende wreetheyt van eenen Coninck Haquo van Denemarcke, soo dat met goeder redene een yeghelijck wel vreesen mach eenich verbont met die Denen [138r] te maken oft te comen onder hun subiectie. Int beginsel vant negenste boeck soo schrijft die selue Saxo dat die ghemeyne liefde ende vreese Gods, wert te niet ghedaen, om die gramschap van eenen Coninck: ende naer veel ander woorden soo seght hy dat die Coninck Haralt die langhen tijdt een groot liefhebber hadde gheweest van heylicheyt, wert een groot ketter ende apostaet, verlatende sijn goet leuen. Int thiende boeck, hoe dat die Denen inghenomen hebbende die stadt Sembie, alle die mans ghedoot hebben ende huerlieder vrouwen ghenomen teghen haeren danck te wijue, verlatende alsoo haerlieder eerste huysurouwen die sy in Denemarcken ghelaten hadden ende brekende die belofte die sy eerst ghedaen hadden, bleuen veel lieuer bijde vreemde ende wtlantsche vrouwen. Voorts corts daer naer verhaelt hy dat Coninck Haralt die menschen heeft het goreel aen doen trecken ende in stede van beesten die waghen ende den ploech trecken. Daer naer hoe dat S. Olaus ghedoet wert van sommige moorders die met gelt daer toe gehuert waren: ende ten laetsten ooc S. Canut, door middel ende toe doen vanden verraders Baccho. Int elftste boeck hoe dat Coninck Sueno lieuer te verlaten hadde het Christen gelooue, dan dat hy soude scheyden van hem die vrouwe die hem niet en was georloft te trouwen. Int twelfste hoe dat die Denen seer wreedelijc ghedoot hebden die duytschen die sy hadden gheuangen. Want sy bondense die handen op den rugghe, ende stakense aen eenen houten spit: daer naer soo schrobden sy hun den buyck op met een mes, ende ghebloot hebbende het inghewant, soo hebben sy allinskens die darmen wten buyck ghetrocken, ende die reste vanden lichaem wt ghespannen met stocken: ende en hebben niet opghehouden vande aerme menschen te pijnigen en te tormenteren, voor dat sy geheel ende al het inghewant wten buyck ghetrocken hadden ende met een grouwelijcke wreetheyt doen steruen [138v] Maer ghelijck het selue seer deerlijck om sien was, alsoo oock soo heuet onser natien seer profijtelijck geweest. Want niet allene en heuet den quaden tot een straffinge gheweest, maer oock dat die ander hun ghewacht hebben voor alsulcken wreeselijck torment. Aldus soo heeft dit groot torment alsoo grooten exempel gheweest den ghenen diet sagen, alst pijne was den seluen diet lijden moesten. Nu hoe wel dat ick wten anderen naeruolghende boecken wel soude moghen wt trecken seer veel grouwelijcke saken die onder luttel goede saken daer verhaelt staen, soo hebbe ick nochtans die lieuer te laeten tot goetdincken vanden goeden leser, dan hem daer mede hier langhe te quellen, oft breeder af te schrijuen, meynende dat hier ghenoech van ons gheschreuen is om te betooghen die oorsake, waeromme dat die van Sweden ende Gothlant, oft ooc alle ander natien gheenssins en soecken verbont ende vrienschap te maken, met deser natie van volcke. Want soo wie henlieden vrientschap ende beleeftheyt is bewijsende, die doet (als Saxo selue is belijdende by de voorseyde redenen) den ondanckbaren duecht.

Vande groote tyrannije van Coninck Christerne die tweede van die name.

Die Coninck Christerne van Denemarcken die tweede van dien name, dewelcke door diuersche listen, te diuersche stonden by sommige edelen van Scheden ende Gothlant, die vanden bloede waren ende maechschap vande Denen, houdende die partije van Denemarken (vande welcke een was die seer ongheluckige Gostauus Trolle aertsbisschop van Vpsalen) was doen comen inde landen van Sweden, heeft ghedaen voor sijn eerste comste seer wreeden ende onghenadighe stucken, niet achtende op den eedt die hy ghedaen hadde, noch op die gheseghelde brieuen die hy gepasseert hadde, noch op het weerdich lichaeme ons heeren dat hy [139r] daer op ontfanghen hadde, sonder eenich medelijden ter werelt met yemant te hebben. Want op den achtsten dach van Nouember int iaer M.D.xx. soo dede hy vergaderen xciiij. mannen van diuersche staete als princen, groote heeren, burghemeesters ende poorters, dewelcke hy heeft in mijn presentie ende daer ick by stont die seer veruaert was, door quaet ingheuen van seer quade menschen, doen den hals af slaen, latende haerlieder lichamen drye daghen lanck ligghen onbegrauen voor het stadthuys binnen der stadt van Stocholmen, tot datse gheuoert werden buyten die stadt ende verbrant. Voorwaer het was een deerlijcke ende grouwelijcke sake om sien, ende die den seluen Coninck Christerne achter naer met duysentich pijnen gequelt sijnde sonder twijfel wel mocht te vooren comen, dat hy door quaden raat, soo wreedelijck hadde ghestraft de ghene die hy in genade hadde van te vooren ontfanghen, ende op een Coninclijck bancket soo vriendelijck te gaste ontfanghen, ende daer en bouen met een onghewoone maniere van wreetheyt ter doot gebrocht. Want hy dede eenen Magnus die ouerste was van S. Ians, vast maken aen een cruyce, om dat hy een groot beschermer was vanden lande: ende ghebonden op een platte tafel ter aerden gheleyt, heeft hem ten eersten doen afsnijden sijn mannelijcheyt, daer naer het herte wten buyck doen halen, ende met veel schimpighe woorden doen werpen int aensicht vanden patient, om te beter te bewijsen die verwoetheyt ende dullicheyt die hem was quellende. Snachts daer naer soo sant hy sijn onuersadelijcke officiers wt Denemarcken gheboren, ten huyse vanden ghene die voort stadhuys, voor die beesten doot laghen, om te halen het goet ende ghelt vande aerme weduwen die seer bedroeft waren ende niet om te troosten, om die onbedachte doot van haerlieder mans. Voorwaer het mochten wel wesen officiers ende dienaers van alsulcken heere, vol vileynije ende [139v] ontghenadicheyts, die alle menschen waren quellende, ende nemende het goet vande ghene diet niet en hadden verdient, gheen acht hebbende op die eerbaerheyt der vrouwen, ende henlieden niet schamende van een ieghelijck te beroouen ende met ghewelt te nemen sijn goet: iae dat meer is die weesen en hadden niet meer voordeels, dan die ander, want bouen datse seere bedroeft waren om die doot van haerlieder ouders, soo werden sy noch berooft van alle haerlieder goet. Maer soude ick moeten af schrijuen ende int langhe verhalen alle die tyrannije ende wreetheyt die ick al weenende met mijnen ooghen daer hebbe sien doen, ick soude wel behoeuen een groot boeck daer van te schrijuen: sonderlinghe hoe dat die wet Gods ende wettelijcke statuten werden gheconfundeert: want gheen ghelofte die hy ghedaen hadde en wert daer ghehouden, maer sonder conscientie soo werden alle dingen daer ghedaen ende sonder redenen soo wel geestelijck als weerelijcke goeden ghenomen. Wat wil ick v segghen ouer al was groot verdriet, ouer al gheschieden daer dootslaghen, iae die doot selue was daer, want niemant en mochte wter stadt vlieden, ende het was onmogelijc onder dat boose ende wreee volck, ende die bloote sweerden te mogen blijuen leuen. Die stadt wert seer scherpelijc gewacht, om dat niemant vande borghers, die ghelijck geuanghen lieden in stadt saten, souden wt gaen: om datse niet en souden te kennen gheuen ouer al het lant, die groote tyrannije, die daer was bedreuen. Want hadden die vanden lande het selue gheweten, ten soude nimmermeer van henlieden ongewroken ghebleuen hebben.

Noch vande wreetheyt vanden seluen Coninck.

Die van Sweden ende Gothlant ten laetsten verstaen hebbende de tyrannije vanden Coninck, hebben hun terstont op die beenen gemaeckt om die wreetheyt te wreken. Het welke die Coninck vernemende en heeft geenen [140r] beteren raet ghesien om hem te salueren, dan die vlucht te nemen naer Denemarcken, soo dat hy luttel daghen daer naer seer haestelijck hem op die reyse maeckte: maer onder weghen soo heeft hy veel volcs doen dooden, ende som op raders doen setten, ander hanghen, oft vierendeelen, oft een ander wreeden doot aen doen: ende principalijck in Oostgothlandt inde stadt van Vastene ende lande van S. Brigitten. Ten laetsten ghecomen sijnde int clooster te Nydalen, soo heeft hy, niet teghenstaende dat hy seer vriendelijc te gaste wert onfangen, op een Lichmissen dach, naer dat den dienst inde kercke solemnelijck ghedaen was, ghenomen den Abt met seuen monicken ende doen binden die handen op den rugghe, ende alsoo doen verdrincken inde snelloopende riuiere die aent clooster was passerende. Maer alsoo den Abt door zijn natuerlijcke cracht ghebroken hadde die banden van sijnen handen, ende swemmende was tot aenden oeuer vander riuieren, soo wert hy van des Conincs truwanten die herssenen inne gheslegen. Daer naer soo heeft hy in sijn presentie doen onthalsen die ionghe kinderen vanden edelen geslachte vande Ribbingers in westgothlant, den welcken die wreetheyt vande vianden pleecht te laten leuen. Het welck een oorsake heeft gheweest dat terstont hun by een vergadert hebben een dertich duysent mannen vanden lantsaten, om die groote wreetheyt te wreeken: maer terstont soo vloot hy seer haestich door die heymelijcke weghen, meer by nachte dan by dage tot dat hy was binnen die palen van Denemarcken: daer hy oock niet lange sonder ghelijcke vreese heeft versekert ghebleuen. Want die fame van sijn groote wreetheyt, was ouer al sijn landen verbreet eer dat hy daer quam: ia dat meer is in Hollant, Brabant en ander landen die de Keyserlijcke maiesteyt onderdanich sijn: inde welcke hy also seer veracht wert, als hy te voren eer dat hy dese tyrannie bedreuen hadde [140v] seer gheacht ende in eeren ghehouden was. Dat my Saxo nu segge die soo wijfelijck in sijn twelfste boeck heeft gheschreuen, ghelijck vooren verhaelt is, oft die spectacle den Denen alsoo profijtelijc is gheweest, alst deerlijck is gheweest om sien: ende oft die landen meer te vercrijghen sijn, oft vercregen sijnde bewaert worden met wreetheyt ende tyrannije, oft met sachmodicheyt, lieflicheyt, rechtuerdicheyt ende ander duechden die een Coninck behoort te hebben. Voorwaer hy sal by experience beuinden, ist dat hy ouerlect die tyrannije van Denemarcken die hy in sijn voorgaende boeken heeft gheschreuen, ende daer noch toeuoecht die wreetheyt vanden Coninck Christerne, datse den Coninck ende lande van Denemarcken meer tot schande, grouwel ende verachtinghe sijn gheweest, dan oft sy gheweest hadden sachtmoedich ende rechtuerdich: ten sy trouwen dat sy hun verblijden in haerlieder quaetheyt, als sy met bedroch ghelijc scheersen die heymelijck snidende sijn, hun laten duncken seer machtich te wesen int quaet doen: dat verre van hun moet wesen. Want wie souder wesen die eenich vast verbont met huerlieder soude maecken oft blijuen houdende: die (als Saxo int laetste capittel van sijn vierde boeck is schrijuende) lieghen ende bedrieghen voor gheen sonde oft schande en houden? Maer dat haerlieder woort iae, iae sy: ende neen, neen: en alle menschen sullen henlieden gheloouen. Ick en wil oock niet dat lieden van eeren hun laten dincken, dat ick wt haet ende nijdt, oft oude viantschap die ick op die Denen soude moghen draghen, haerlieder oude wreede feyten, oft die tyrannie vanden Coninck Christerne aldus verhaelt ende gheschreuen hebbe: voorwaer ick hebbe noch onghelijck veel grouwelijcker dingen al willens laten te verhalen, want sy sonder weenen ende grooten grouwel, niet en souden mogen ghelesen worden, ick laet staen het schrijuen. Nittemin den edeldom van Denemarcken naer dat die voorseyde Coninck [141r] veriaecht was, hebben tot haerlieder ontschuldinge wt laten gaen binnen die stadt van Romen ende voorts alle die werelt deure. xliiij. articulen, met welcke sy te kennen gheuen die redenen, waeromme dat sy haren Coninck verlaten hebben ende af gheuallen sijn. Het selue hebben oock ghedaen te diuersche stonden so wel voren als naer, die raetsheeren van Sweden, Gothlant ende Noorwegen, met brieuen ende boecken die sy hebben laten wtgaen. Maer dat ick met meerder bitterheyt hier af ben schrijuende dan eenich vanden anderen, nochtans warachtiger ende met min woorden, dat is een merckelijck teeken, dat ick seer bedroeft sijnde in groot perijckel van mijnen leuen, met mijnen ooghen ghesien hebbe, ende present geweest daer dese tyrannighe wreetheyt ghebuert is, ende met grooter benautheyt moeten sien het groot verdriet van mijnder nacien. Het welcke nu onghelijck veel meerder is ia dat schijnt te wesen onmoghelijck daer teghen remedie te moghen vinden, om die onbeboorlijcke statuyten ende wetten die al daer nu ter tijt ghemaeckt ende gheordineert sijn, ende oock om den ouerlast diemen den ondersaten is doende.

Het neghenste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, twelcke is tracterende vander oorloghen te velde, ende haerlieder istrumenten van oorloghen.

Vande draeyende sweerden die op raders ghestelt, ende draeyende ghemaect sijn.

DIe oude Gotthen hadden in ouden tijden oorloochsche instrumenten draeyende op raders ghemaect, om te breken die ordinancie soo wel vanden voetvolcke, als vanden ruyters, als sy seer haestich af [141v] ende aen wilden wesen onder die vianden. Welcke instrumenten noch ter tijdt oock alst noot is somtijts worden ghebruyct in strijden, naer de gheleghentheyt vander plaetsen: maer niet so dicwils als men voortijts heeft gedaen: van welcken instrument ick v hier wil stellen het faetsoen ende figuere. Ten eersten siet men hier drye wielen, waer af die twee hoochste sijn draeyende op die asse, ende het derde staet inde middel tusschen dese twee hoochste, rontomme ghemaect vol tanden, de welcke stekende sijn teghen het een vande twee grootste wielen: doende also draeyen het ront hout dat inde middel is liggende vanden instrumente dat voren aent eynde vast gemaect hadde een scherp sweert dat ouer beyde sijden was snijdende: met welck sweert die ordinancie vanden vianden geschuert ende ghebroken worden, als vande ghene diet regiment daer af hadden sijdelincks verheuen sijnde aengedrongen wert. Maer een sake sloegen sy nauwe gade, als dat die tanden van het middelste rat geheelijck met effen berders bedect waren, datmen die niet sien en mochte: om dat die vianden stekende haerlieder spiessen tusschen de tanden, niet en souden beletten het draeyen van desen wiele. Voorts hoe dat die twee sijdewielen hooger gemaect sijn ende rasscher ommeloopen, hoe breeder gaten dat sy maken metten sweerde [142r] inde slachordenen vanden vianden. Die stock daer het sweert aen is vast ghemaect, is dry oft vier voeten langher dan eenighe spiesse, om dat die meesters diet regeren, souden vry wesen voor het inuallen vanden ruyters: daer en bouen sijn sy van achter beset met busgheschut ende stalen boghen, om hun te bewaren. Ende om dat die raders te rasscher souden omme drayen so pleghen die assen gesmeert te wesen met smout van zeecaluen, dat eerst van sijn onreynicheyt wel gesuyuert is, het welcke men byde Noordersche cooplieden ghenoech te coope vint: die het selue met grooten aerbeyt ende neersticheyt by een vergaderen, ende met groote vaten in grooter menichte voeren ouer zee, soo wel in Hoochduytslant als inde Nederlanden, tot grooten profijt ende ghewin. Alsoo dan met desen instrumente soo pleecht ghemeynlijck het heyr vanden vianden ghescheurt ende gebroken te worden, ghelijck een seer dicken block met scherpe ende stercke yseren wegghen in stucken wort ghespleten ende ghebroken.

Vande waghens met seysenen toegherust.

Sy hebben oock hier voortijds als een vanden principaelsten instrumenten van oorlooghen ghehadt waghens die met seysenen ende haecken [142v] becleet waren, dewelcke die van Sweden ende Gothlant ghebruyct hebben inde dapperste strijden die sy ghehadt hebben teghen de Duytschen, Denen ende Russen, te weten op dese manieren. Als sy by haerlieder bespieders hadden vernomen wat wech dat die vianden souden comen, soo namen sy ydel waghens die sy aen stercke balcken met coorden vast maken opt hanghen vande berghen: ende die assen wel gesmeert sijnde, hebbense gheuult met steenen, ende verheuen ghehouden met coorden, ghelijck hanghende brugghen, van allen sijden wel ghedeckt met groene bladers oft tacken, tot dat die vianden seer haestich daer ontrent waren comende, het welcke siende, hebben achterwaerts ghetrocken, al oft sy hadden de vlucht ghenomen, om dat si de vianden souden te meer verwecken om hun te volghen, ende alsoo te beter moghen locken int verborghen perijckel ende ghecrijgen int net. Want als die vianden gheheel by waren, so maecten sy de waghens los, dewelcke seer geweldich afloopende vanden berghe, liepen onder de voet al dat sy ghemoetende waren, scheurende ende brekende die ordonnancie vanden vianden, ende het volck verstroyende. Terstont soo sijn weder ghekeert die eerst vloden, met huerlieder ander medeghesellen die gheborghen lagen so wel ruyters als knechten, ende sijn met grooten hoopen gheuallen onder den verstroyden hoop, ende op die ghene die hen wilden stellen ter weere. Ten laetsten soo sijn henlieden dese waghens noch te passe comen, om den legher te beschanssen alst noot was, ende hun te bewaren in ander nauolghende strijden die sy hadden teghen die vianden. Daeromme die ghene die dese waghens waren stierende oft mennende, hadden altijts tweemael soo veel soldts als die ghemeyne ruyters hadden, ende dobbel porcie vanden roof die sy vercregen hadden. Insghelijcks hadden oock die andere diet [143r] voorseyde instrument metten sweerde waren stierende ende indruckende onder die vianden, om te breken die slachordenen, ende te verstroyen die vianden

Vande Coperen vierspouwende peerden.

Hier dient oock seer wel by gheset, dat Saxo is schrijuende in sijn neghenste boeck, vande listighe ende loose practijcken van oorloge die Coninc Reynier van Denemarcken ghebruyckt heeft, want hy schrijft dat Dian ende Daxon (naer dien dat haerlieder vader Dian die Coninck van Hellespont, van den Coninck Reynier door langhe ende sware slaghen tonderghebracht was ende verslagen) den Coninck Reynier seer grootelijck veruolcht hebben, ende teghen hem een straffe oorloghe gheuoert. Want dese twee Princen hadden ghetrout die dochters van den Coninck der Russen: die vercreghen hebbende van haerlieder schoonuader een seer groote armeye ende menichte van volcke, sijn seer greettich ghetrocken om te wreken die doot van haerlieder vader. De Coninck Reynier gheaduerteert sijnde vande groote menichte van synen vianden, hem niet wel genoech betrouwende op sijn armeye, heeft doen maken coperen peerden die vier spyghen, staende op cleyne [143v] rolwagens, diemen stierde keerde ende weynde alsomen wilde, om de selue met seer grooter cracht te drijuen onder die vianden: welcke instrumenten so seer doorbraken die scharen vanden vianden, dat hy ende sijn volck meer hope hadden victorie te vercrighen door dese peerden, dan door haer eyghen cracht. Want dien onuerdragelijcken last vanden peerden brochten te niete wat hun int ghemoet was.

Vande Noordersche artillerie.

In sommighe steden ende sloten van Sweden ende Gothlant sijn seer groote stucken artillerie, die langer ende wijder sijn dan een wijnvat: de welcke gheuult worden met eenen grooten yseren cloot, ende ander stucken van yser alsoo groot als vuysten, tot een seshondert pont ghewichts oft meer, ende buscruyt: het welcke ontsteken sijnde worden afgheschoten met sulcken ghewelt, dattet schijnt te wesen het ghetier van seer groote donderslaghen ende een tempeest, soo dat gheen dinghen ter werelt staen en moghen tegen de cracht van deser artillerie. Ende en worden niet alleene ghebruyct te velde, maer oock op schepen ter zee, ende ten yse alst noot is, ghelijck hier na sal gheseyt worden. Daer sijn oock middelbaer stucken ende slanghen, metten welcken sy schieten yseren clooten. Noch sijnder mortieren, daer si steenen clooten mede schieten, ende oock muerbrekers die veel meerder sijn ende gheweldigher dan die ander, de welcke seer sijn te vreesen: want men schieter dickwils mede op een plaetse, soo datse niet met eenen slach oft ghecraeck, maer te diuersche stonden gheschoten worden, het sy op mueren oft ander datmen wil breken in stucken. Maer als den slach op die mueren ghegheuen is, so rijst dat stof vande ghebroken mueren oft van daer dat sy op afgheschoten worden om hooge inde locht, dat schijnt te wesen eenen seer grooten roock oft doncker wolcke [144r]

Van het drycantich gheschut.

Die van Sweden ende Gothlant hebben voortijts veel meerder neersticheyt ghedaen dan men nu doet, om te inuenteren drycantich geschut. Want dit geschut was seer wel dienende om te breken: die slachorden vande vianden ende weder te verstroyen alsoo dickwils als sy weder by een vergadert waren, so dat eenen cleynen hoop volcks met desen instrumenten die draeyende waren op wielen, mocht beletten het ghewelt van een groot heyr van ruyters, die wel vast in een gedrongen haestelijck waren aenuallende. Maer het is altemets wel ghebuert dat door bedroch vanden busmeesters die in stede van yseren clooten dese stucken hadden geuult met werc oft papier, de vianden seer stoutelijc aenuallende hun lancien gesteken hebben tusschen die sporten vande wielen, ende also belet het ghebruyck van desen stucken oft artillerie, houdende de selue vast staende dat mense niet en heeft moghen roeren vander plaetsen.

Vande orghelbussen.

Die Noordersche nacien hadden ooc onder ander oorloochsche instrumenten, sonderlinge als sy strijden moesten tegen een heyr van ruyters, te weten veltgescut oft bussen die sijdelincks neffens malcander laghen [144v] tsamen ghebonden ghelijck orghelpijpen oft fluyten: om dat sy die al tsamen oft elck op hemseluen op die vianden souden moghen af schieten, ende oock terstont op een nieu met cruyt ende clooten te gherasscher souden moghen laden, om tot allen stonden alst noot soude wesen te moghen los schieten, de selue lichtelijc keerende ende wendende op alle canten ende sijden daer lancks dat die vianden hun souden moghen omuallen. Niet te min al ist dat sy veel schoone ende groote victorien vercreghen hebben, sonderlinge met schoon ende drooch weder, door aldusdanighe instrumenten ende oock haer steden ende sloten seer vromelijck beschermt ende bewaert: soo en worden nochtans dese so seer niet ghebruyt te velde, om dat de orloghen ende die principale strijden meestendeel gheschieden in de Noordersche landen inde seer harde winters, als de sneeu seer dicke is vallende (ghelijck hier na sal verclaert worden) de welcke lettende is om het vier van de bussen te ontsteken: soo dat gheschut meestendeel wort gheleyt op die sloten, om die vianden daer van te keeren.

Van het waghen gheschut.

Noch hebben sy daer, bouen al dat voorseyt is, een ander soorte van gheschut, om te ghebruycken te velde, het welcke is ligghende op waghens. Ende voeren dese artillerie mede int velt, als sy dach gheset hebben malcanderen slach te leueren, oft dat sy op eenen tocht malcanderen comen te ghemoete, want die vanden lande om dat sy te stoutelijcker de vianden souden aenuallen, oft oock alst noot is te beter vertrecken, soo ghebruyckten sy velt gheschut dat ligghende was op waghens, twelcke oock waghenborghen ghenaemt waren. Die waghelieden die dese waghens mennende waren, werden ghewapent soo wel als de vaendraghers oft ander Capiteynen ende [145r] hooftmannen vander armeyen, iae dat meer is die peerden waren becleet op den rugghe ende aenden hals met harde buffels vellen. Ende als men soude gaen strijden, so steltmen vier geschicte meesters oft meer die dit gheschut weten te ghebruycken, om van beyde sijden het selue af te schieten: dewelcke met hulpe ende behendicheit vanden wagheman, weten dit gheschut soo te handelen, ende te schieten van voren ende inde sijden, de ordinancie der vianden scheurende ende brekende, dat haerlieder ruyters vallende op die vianden, terstont die ouerhant crijghen enden doen die vlucht nemen.

Hoe datmen die sloten ondergraeft ende ruineert.

Die oude veruallen plaetsen inde Noordersche landen gheuen ghenoech te kennen dat seer vele ende stercke plaetsen, die ghetimmert waren op steenrootsen ende ander plaetsen daer niet aen te gheraken en was, met artificiael vier dat ghesteken wort onder in de ghemineerde plaetsen ghelijck met eenen donderslach ter neder sijn geworpen gheweest. Want mits dat dese stercten ende sonderlinge die staende waren op die palen vanden lande, beuonden worden te wesen roofnesten daer die snaphanen ende straetschenders hen op houwende waren, soo werden sy vander gantscher ghemeynten, die door beuel vanden rechter by een waren ghecomen, eendrachtelijck beleghert, ende met wonderlijcke behendicheydt bestormt sijnde, geruineert. Want sy ginghen onder die rootsen soecken die plaetse die ghereetst mochte wesen om vallen, om daer met hamers, breeckysers, beytels ende ander instrumenten die steenen wt te houwen ende die mueren te breken, twelcke sy deden met groote macht van volcke: Maer ist datter was eenige natuerlijcke speloncke in dese rootse, soo ginghen sy daerinne met [145v] haerlieder instrumenten, ende hieuwen af het opperste vander rootsen tot dat sy vonden het fondament van den sloten, het welcke sy terstont scheurden met dicke ende stercke balcken, om dat het slot niet inuallen soude ende sylieden daer onder versmooren, met de welcke sy hielden die mueren ouer einde staende, so datse terstont niet en souden scheuren ende inuallen. Ende om dat die van binnen niet en souden hooren het geluyt vande neder vallende afgehouwen steenen, so maecten die vanden leger op dander sijde vander plaetsen met een hoop gewapent volcks een groot ende vreeselijck ghetier ende valschen alarme, ende altemets oock wt neerste, om de plaetse te bestormen. Als nu de mueren geheel ondergrauen waren, ende hanghende bouen die speloncke, so datse nergens op rustende en waren dan op die houten balcken daer sy mede gheschoort waren: soo vergaderden sy alderhande drooge materien die terstont ontsteken mochten wesen, ende droegense inde myne, ende staken het vier daer in, verbrandende alsoo die balcken daer die mueren mede gheschoort waren, soo dat die mueren ende torrens ingeuallen sijn ende scheydende van malcanderen om leeghe gheuallen, ende die poorten ende mueren die vast in een ghebonden waren, tsamen ter aerden comen.

Van de groote tyrannien die dicwils bedreuen sijn gheweest vande vreemdelinghen ende verraders binnen Stocholmen.

Die stadt van Stocholme is de vermaertste coopstadt van tgeheel Coninckrijcke van Sweden, ia ooc van alle die Noordersche landen: inde welcke dat dat pleghen tot borghers ontfangen te worden alderhande nacien van volcke, ende principalijck wt de Nederlanden: onder dewelcke datter dickwils sijn gheweest die elders banckeroete gespeelt hadden, oft die om eenich ander leelijc feyt dat si in hun lant bedreuen hadden [146r] wten lande hadden moeten vluchten. Dese als si met haerlieder behendicheyt ende practijcken wat hadden geprospereert, lieten dicwils blijcken haerlieder aert, die sy door aermoede voor eenen tijt hadden binnen gehouden, practiserende om die landen daer sy so wel onthaelt waren inden gront te bederuen, sonderlinge als sy een Prince gheraect hadden, die hun liet doen onghestraft, al dat hun goet dochte ende beliefde. Ten tijden vanden Coninck Aelbrecht so waren geuonden binnen der stadt van Stocholmen hondert seuentich sulcken Duytschen, dewelcke heymelijck tsamen spannende, hieten henseluen Cneuelbroeders: maer achter na so wert desen hoop ouer de vijfthien hondert sterc, Alle het voortstel van desen volcke en was meestendeel anders niet dan die ingheseten ende die Sweetsche te beschimpen ende te lasteren om dat si die tot gramschap ende twist souden verwecken, om datse ten laetsten den Coninck ouerghedraghen sijnde, souden berooft worden van lijf oft van goet, iae dickwils van lijf ende goet tsamen, ghelijck dat namaels is geschiet. Want om dat sy die borghers met wonderlijcke pijnen souden ter doot brengen, so maecten sy houte sagen, waer mede dat sy vande beste vander stadt ter doot toe seer grouwelijc waren pijnende, so datmen beter behoorde om die grouwelijcheyt vande wreede feyten te versuchten ende weenen, dan het selue te schrijuen. Ten laetsten hebben sy gehaelt die reste vande borgers die opt slot geuangen saten ter middernacht als yegelijc was in ruste, ende leuende gheuoert met een schip in een cleyn eylandeken, Keplingen genaemt, dat een stale boochscheute is gelegen vander stadt, ende hebbense gesteken in een ydel huys, ende met houten priemen hun vingeren vast gemaect, die sy gesteken hadden in gaten die inde weech vanden huyse geboort waren, ende dan het vier int huys stekende, hebbense al tsamen in meerder ghetale verbrant, danmen wel ghesegghen can [146v] Want sy werden ghelijck schapen aen een ghecoppelt ende also verbrant. Van deser stadt so schrijft Aelbrecht Crantz dese nauolghende woorden: Stocholm die vermaerde coopstadt van Sweden heeft geleden seer groote schade, want ontsteken sijnde vanden blicxem, wert bycans geheel af gebrant, daer dat doot bleuen duysent seshondert mannen. Maer veel deerlijcker is datter nauolcht. Die vrouwen, kinders ende ionghe dochters sonder ghetal droeghen inde schepen hun goet metten ionge kinderen: maer het ghedrang vander menichte diet schepe gheloopen quam om te ontgaen wten brant, was so groot dat sy op een ooghenblick tijts al tsamen verdroncken.

Vande fondacie ende gheleghentheyt vande Coninclijcke stadt van Stocholmen.

Die principale hooftstadt van Sweden ende Conincklijcke stadt Stockholmen heeft wt den gront op ghemaect geweest vanden seer vromen ende edelen heer Birger Ierl, die doen ter tijt momboor was vande iongen Coninc, ende rontsomme met stercke mueren ende vesten bewaert ende gesloten, ende dat op so bequamen nootsakelijcke ende onwinlijcke plaetse, dat noyt beter inuencie van hem en hadde moghen gheuonden worden. Want op allen hoecken isse beset met loopende beken (die voortijts alleene was dienende totter visscherie) ende so gheleghen tusschen het sout ende soet water, datse wel met recht mach heeten die deure oft sleutel van gheheel Sweden. Eer dat dese stadt daer gemaect was, so quamen altijts van dier sijden heymelick gheloopen int lant, die van Esthen, Moscouiten, Russen ende Tauesthen, het lant beroouende: daer hun die lantsaten van Sweden niet wetende van eenige oorloge, niet voor en wachten. Dewelcke veel volcks doot gheslagen hebbende, liepen onghestraeft met een grooten roof vry ende vranc in haerlieder lant [147r] Ende met sulcken tocht wert vanden vianden onuersiens oueruallen ende doot gheslaghen Ian de tweede, aertsbisschop van Vpsalen, met noch andere groote ende edel heeren op sijn huys Almersteck genaemt. Maer van dat dese stadt van Stocholmen gemaect was, so heeft alle het lant seer langhe in vrede geseten, want die vianden en dorsten niet meer bestaen daer lancks int lant te comen. Dese stadt van Stocholmen is so gheweldich, dat al waerder yemant diese wilde belegheren ende met ghewelt in nemen, hy en soude niet op doen, iae al mocht hy noch daer toe altijts synen legher daer voren blijuen houden sonder op breken. Want sy is gheleghen tusschen seer diepe wateren ende sterckloopende riuieren, hebbende niet meer dan twee poorten met seer langhe bruggen, de welcke staen int Suyden ende Noorden. Welcke poorten ende brugghen hebben de Coninghen van Denemarcken diese met ghewelt hebben willen innemen, meer gecost dan thien de meeste steden van haeren rijcke. Ende en mach oock niet beleghert sijn dan met dry gheweldighe leghers, die eerste te lande, die tweede te water, ende die derde op die eylanden: die oock nimmermeer en sullen onghequelt wesen vant gheschut vanden lantsaten die hun terstont bi een vergaderen. Daeromme hy mach proeuen die wil, maer hy sal veel vreeselijcker dinghen noch vinden dan ick hier schrijue.

Vanden berch Bruncaberch, die ghelegen is buyten de Coniclijcke stadt van Stocholmen, ende vanden campen die daer gheschiet sijn.

Op die Noort sijde buyten die Coninclijcke stadt Stocholmen staet eenen berch oft hoogen sandtachtighen heuuel, daer dat soo wel bouen op platte als op die sijden ende cromten vanden berge niet alleene in ouden voorleden tijden, maer oock cortelingen seer veel wreede gheuechten van Princen, edelen, borgheren, [147v] ende gemeyne lieden, so wel van buyten als van binnen den lande gedaen sijn. Maer om dat mijnen seer beminden broeder heer Ian de groote, aertsbisschop van Vpsalen, vande selue seer warachtelijck ende particulierlijck in sijnder historien van Sweden ende Gohlant heeft geschreuen: so en ist niet van noode dat ick den goeden leser hier quelle met het selue te verhalen: wtgedaen een sake die ick seggen sal, als dat Coninc Cristierne deerste van dien name, int vertrecken van desen berge, ende vliende na sijn schepen van oorloghe, seer dapperlijck voort ghedreuen sijnde vanden Dalacarlen, met een hantbusse wt geschoten worden vier van sijn opperste tanden, als men noch op den dach van heden hooren mach aende liedekens, die daer lancx der stadt ende op de ghelagen wt genoechten inde herbergen werden gesongen. Coninc Cristierne de tweede hadde ooc groote aermoede om sijn armeye te gecrijgen van desen berge (die daer vergaende was van honger ende siecten) in sijn schepen van orloge, die geborgen lagen achter die bergen, dewelcke staende waren aende Suytsijde vander stadt van Stocholmen. Ende en soude daer oock sijn hongerich volck niet hebben mogen spijsen, ten hadde gheweest dat hy met geueynstheyt presenteerde te accorderen met die vander stadt, met den Prince vanden lande, ende lantsaten (gheensins meynende sijn gheloofte te houden) vande licht gheloouende sotte borgers, niet alleene voor sijn huysgesin, maer voor alle sijn volck seer oueruloedich hadde gespijst gheweest. Maer om datter voor my genoech ghescreuen hebben hoe dat hy (niet achtende watmen namaels van hem soude moghen seggen) synen eedt ende eere heeft bewaert, ende dat hy brekende den eedt die hy gedaen hadde, heeft met hem in Denemarcken gheuoert tegen haerlieder danck sesse van den edelsten vanden lande in Ostage, so en wil ick niet meer daer af hier schrijuen. Desen berch heeft haren namen [148r] ghecreghen naer eenen verrader des lants ende vuylen ouerspeelder Broncho ghenaemt. In voorleden tijden was een groote speloncke in desen berch, waer eenen langhen tijt in woonachtich waren heremiten, die den volcke vander stadt als sy daer quamen ghewandelt, waren prekende het woort Gods: dewelcke daer bleuen woonende tot dat sy door orloge die den landen was ouercomende (om dat dese stadt gemeynlijck den aenstoot hadde vanden vianden) een ander plaetse ende wooninghe ghinghen soecken. Welcke speloncke namaels werdt eenen cuyl der moorders: maer weder ghesuyuert sijnde, werdt opgheuult met aerde, om datter gheen quade boeuen ende moorders meer en souden in schuylen ende verborghen blijuen.

Hoe dat die schapen weyden op die huysen, als de stadt beleghert is.

Het gebuert wel altemets dat die steden so sterckelijc belegert sijn te water ende te lande, dat die vander stadt geensins en connen van buyten geuictaliert worden, maer wort met grooten perijkel ende ghewelt van de vianden gescut ende genomen van all canten: so dat wt dier oorzaken seer dickwils so vreeselijc geuochten wort, dan om te nemen een cleyn hoopken schapen, veel [148v] duysent menschen verslagen worden. Ende al ist dat meestendeel die vander stadt de quaetste coop houden so en houden sy nochtans niet op van dickwils wt te trecken, om de vianden af te halen eenighe prouande. Int eerste iaer nemen syt met ghewelt van volcke: maer achter na, als hun volck meest af gheslagen is, so maken sy die te ghecrijghen met loose ende listighe consten ende practijcken, ende sonderlinge de schapen dewelcke sy ghebrocht hebbende binnen der stadt, stellen bouen op die groene daken vanden huysen, ende latense daer weyden. Twelcke niemant en derf wonder gheuen, want die huysen in Gothlant sijn daer naer ghemaect. Sy maken daer hooghe ende breede steenen oft houten huysen, die sy bouen decken ende behendich beleggen met abeele ribben ende schorssen van bercken boomen, waerop dat sy legghen viercante groene russen die sy steecken buyten int velt: waer onder dat gesaeyt wort hauer oft gherste: om dat vanden wortels dese voorseyde aerde te vaster in een soude ghebonden worden. So dat die daken worden ghelijck groene beemden. Ende om dat gras niet en soude verdroghen eer dat af ghesneden werdt, soo beghietense neerstelijck die aerde met water, alst niet en reghent. Aldus so leert die noot dat die vrome lieden belegert sijnde, bouen menschelijcke crachten die vianden wederstaen ende verschalcken, ende verachtende alle teghenspoet aermoede verwinnen.

Hoe dat die steden die beleghert sijn, water vergaderen teghen datter ghebreck mach wesen.

Naer dat wy verhaelt hebben hoe dat hun die steden die belegert zijn reguleren op die versche spijse, so comet hier wel te passe te vermanen hoe dat sy hun weten te voorsien tegen tgebrec van water dat sy souden mogen crijgen, het welcke veel swaerder is om lijden dan het ghebreck vanden verschen vleessche: so dat [149r] bouen alle andere saken als die steden beleghert sijn groote nersticheyt ghedaen wordt inde Noordersche landen om water de vergaderen. Want het ghebuert dickwils dat die vianden benemen die oorspronck vande putten ende fonteynen die int stadt comen, soo dat die van binnen dickwils soo groot ghebreck waters hebben, dat sy bedwonghen worden den vianden die stadt ouer te gheuen, oft met een ongheneselijcke siecte ghequelt sijnde sonder remedie te steruen. Daerom soo wordt gheboden ende gheordonneert vande wijse ende voorsienighe heeren ende ouerste vander stadt oft slote, datmen op die hooghe torens, ende daken soude spannen seylen oft lijne lakens met stocken ende litsen seer wijdt wt ghespreyt, onder hanghende ghelijck eenen schoot, om te vanghen den dau ende reghen die wter locht is vallende. Int welcke sy niet en werden bedrogen. Want sy crijgen soo veel waters als die sneeu begint te smelten door die warmte vander Sonnen, dat sy water ghenoech hebben voor hun seluen ende voor haer beesten. Maer ander die aderen wter zee hebben comende onder die aerde tot inder stadt, oft vallende inde fonteynen, suyueren dat water seer dickwils distillerende doort sant, ghelijck niet langhe gheleden sommighe vander Seigneurie van Venegien (die int vuyl ende sout water woonende [149v] sulcken maniere van distilleren van eenen Alchimist om ghelt gheleert hadden.

Hoe dat die Gotthen hun behelpen als sy broot ghebreck hebben.

Die van Sweden ende Gothlant treckende met een armeye inde Moscouiten oft vianden landen: soo beuinden sy dat die Moscouiten wt vreese vande conste van het vreeselijc groot heyr, niet en loopen alleene inde hollen vande bosschen ende steenrootsen, maer oock haer eyghen huysen verbrandende dat sy allen dinghen met hun droeghen, die totter menschen nootdruft souden moghen wesen, inde wijde ende groote woestijnen, niet achterlatende dat die vianden souden moghen eten. Daeromme soo pleghen die voorsichtighe Capiteynen, naer die oude manieren vanden Gotthen, goede ordinantien te stellen in sulcken saken, om dat die ruyters ende knechten niet eer en souden vergaen van hongher dan metten sweerde: ghebiedende dat ieghelijck ruyter soude binden eenen sack vol rogghen meel achter aenden sadelboom van sijnen peerde, ende een isere plate: dewelcke men tertont als noot ware soude moghen heet maken opt vier, ende het deech daer op legghen, om te backen ghelijck in eenen ouen. Ende dese ijsere plate die gehmaeckt was ghelijck een bueckelare, en diende niet alleene, om broot daer op te backen, maer oock om teghen die vianden vechtende, hun seluen te decken ende te bewaren alst noot was soo dat sy een instrument seer behendich ghebruyckende waren tot twee nootsakelijcke dinghen. Sy waren oock broot backende inde asschens, windende eenen hoop deechs in dunne schorssen oft in bladeren van populier boomen, ende decktent met gloyende asschens. Ende hoe wel dat dit schijnt te wesen slecht broot, nochtans soo comet seer wel te passe om den meesten [150r] hongher te verslaen: jae beter dan eenich witten broot oft rogghen broot, voor die groue ende stercke magen. Noch hebben sy een ander maniere van broot te backen die veel lichter is, die sy seer dickwils te wercke stellen op die effen berghen. Sy maken op een oft drie diuersche plaetsen vanden berge seer groot vier (want sy hebben daer ouer al houts ghenoech voor niet) tot datse heet ghenoch sijn: dan trecken sy het vier wech ende maken die plaetse wel schoon, daer dat syt deech dat ront oft plat ghemaeckt is op legghen te backen. Ende binnen den tijdt dat dit broot aldus is backende, soo maken sy op ander plaetsen daer ontrent ander vier, om ander broot daer op te backen, dewelcke sy als voren suyuer en rein maken ende totten seluen wercke seer bequaem, soo dat sy op corten tijt veel duysent broots backende sijn, waer mede dat gheheel ghespijst ende versaet wort, ende voor eenen langhen tijdt teghen den hongher voorsien, treckende alsoo in vianden lant, ouer al roouende ende barnende, ten ware dat eerst met henlieden waren ouercomen. Soo dat wederkeerende in hun lant mede bringhen soo grooten roof, datse niet en achten den aerbeyt ende aermoede die sy gheleden hebben, wesende met soo grooten rijcdom ghecompenseert. [150v]

Het thienste Boeck van Olaus de groote wt Gothland, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vanden strijden ter zee.

Vanden strijden tusschen die marasschen aende ghebroken brugghe.

HET gheheel Noordersche lant is meestendeel al bosch ende berch, en heeft veel plaetsen die seer sterck sijn van nature, soo wel van water als steenrootsen, teghen het inuallen vande vianden, soo dat sy lichtelijck volcs ghenoech vinden om hun lant te bewaren teghen die vianden: ghemerckt dat sy met luttel volcs een groot heyr van ruyters ende knechten moghen midts die gheleghentheyt vander plaetsen wederstaen. Want men vinter seer veel marasschen die seer slijmich, ende diepe van modder sijn, dewelcke nauwe int coutste vande winter soo hart verurosen worden, daer een man alleene properlijck soude op gaen moghen. Ende onder ander soo is een sulcke plaetse gheleghen ontrent twee vren gaens vande voorseyde Coninclijcke stadt van Stockholmen ende is vol doolaghen ende diepe putten, dewelcke is ghenaemt Rotabro dat is te segghen ghebroken brugghe. Ende is ghebuert dat die vianden het sy Duytschen oft Denen die daer aencomende sijn, hun veruoorderen dieper int lant te trecken om te roouen ende

te stelen, soo werden sy terstont te rugghe ghedreuen vande landtsaten, die inde diepe bosschen gheborghen liggen: wten welcken sy schieten met boghen ende ander municien van oorloghe soo gheweldich op die vianden, dat sy moeten wederkeeren van daer sy comen sijn: oft ist [151r] dat die vianden die lantsaten te machtich vallen, soo wijcken die vanden landen op een ander plaetse die sy crijghen connen: ende vlien alsoo (dat selden gebuert) tot aen dese brugghe die aent maras staet, daer dat sy vast blijuen staende teghen die vianden, hoe vreeselijck dat den strijdt oock wesen mach. Want ghebroken sijnde die langhe houten brugghe, soo en ist niet moghelijck dat die vianden voorder doortrecken, om die diepe ende sorghelijcke marasschen die ouer beyde sijden ligghen. Op dese plaetse hebben dickwils seer groote strijden geuochten geweest ten tijden van diuersche princen, als men noch daghelijcks hooren mach by die liedekens die in hun ghemeyne sprake ghedicht sijn, dewelcke sy singhen wesende vrolijc te banckette by een versaemt, aent welcke men mach hooren dat door conste, nature, cracht ende experientie vanden ouden crijslieden, met vernuftheyt ende ghetrouwicheyt vanden Capiteynen, sy dickwils ghehadt hebben seer groote victorien op huerlieder vianden.

Van het faetsoen ende ghebruyck van die oude Noordersche schepen.

Tbeghintsel ende het eynde vanden strijden die men is vechtende inde broeck landen vande [151v] Noorderschen rijcken, hebben ghemeynlijck voor die wtlanders sulcken eynde, dat sy den strijdt verlooren hebbende (ghelijc meest gheschiet om dat syt lant niet en kennen) huerlieder Capiteinen ende ouerste hueren toeulucht nemen tot haer schepen die op seker plaetsen daer ligghende sijn, loopende door haeghen ende bosschen soekende den cortsten wech door sijdt weghen ende onbekende weghen: ende daer dat sy eerst dickwils (altemets wt seer cleyn oorsake) malcander beroepen hebben, oft den anderen seer nerstelijck sonder ophouden veruolcht, als om ontschaeckt te hebben eenighe dochter oft die sy noch ontschacken willen, (ghelijck dat Saxo die Cronijck scrijuer van Denemarcken schrijft dicwils gheschiet te wesen inde Noordersche landen tusschen seer machtighe Coninghen, waer door dat somtijts gheresen sijn seer straffe orloghen ende strijden) ten eynde met schanden ende groote schaede hebben moeten wederkeeren. Die schepen werden voortijdts ghemaeckt breet oft lanck, naer dat die baren ende stroom cort oft lanck vloyende waren: Want inde see Oceane ontrent Norweghen daer die baren lanck ende

breet sijn vloiende ghelijck in die Spaensche zee, gebruycktmen lange ende breede schepen, ghelijck men inde zee van Gothlant ende Sweden besicht corte ende breede schepen, ende sonderlinghe die vracht schepen om die bedwonghen stroom ende crom loopende baren die daer ontrent sijn vloyende. In voorleden tijden soo hadde elck lant, al wast wat verre vander zee gheleghen in eenige vaste hauens ontrent die zeecant, ende gemeynlijck op den oeuer aent stranghe, een plaetse daer datse opt drooghe bewaerden huerlieder schepen ende scheep ghewant: ghelijck dat ick ghesien hebbe aende canten van Norwegen ende Sweden. Dewelcke alst noot was werden terstont met instrumenten die daer toe ghemaeckt waren in zee ghebrocht ende van als voorsien datse behoefden gelijc doen die maniere was van doene, [152r] ende van dien soo veel oft luttel als die prince beliefde wt gesonden daer men die hadde van doene. Welcke schepen met sulcken teeckenen, colueren ende namen onderscheyden waren, datse in alle gheuechten die sy mochten crijghen teghen die vianden, altijts sonder confusie gestiert werden waer datse die Capiteyn hebben wilden, ten ware dat sy vanden Noortwesten wint meer dan vanden vianden in zee verstroyt ende versteken werden. Want desen wint is daer periculeus als den Oosten wint is, inde zee van Leuanten.

Van een ander soorte van schepen.

Al werden inde Noordersche landen veelderhande soorten van schepen ghemaeckt ende ghebruyckt, soo wel als inde ander water landen, gheen onderscheyt hebbende dan van namen om die spraken vande landen soo sullen wy hier alleene, achter latende diuersche soorten van schepen, hier schrijuen vande gemeyne schepen die in dese landen best bekent sijn, als Coopmans schepen, vracht schepen, bargien ende schuyten. Sy hebben daer oock veel groote schepen, die nerghens toe ghedruyckt en worden, dan om die peerden wten Norderschen landen ouer zee te voeren in Duytslant. Noch sijnder diuersche schepen van orloghe, waer af dat een onder ander hadde Coninck Gostauus van Sweden, twelck soo groot was datter op hadde duysent mannen van wapenen, met drye hondert bootsghesellen, dat oock vroome crijchslieden sijn, dat hy met meer ander groote schepen van orloghen, mochte wt senden op zee. Voorts soo heeft die selue Coninck alder eerst ghebruyck inde zee van Gothlant ende Sweden galeyen ende Galeacen, ontent den ieare ons heeren. M.D.XL. die daer ghemaeckt waren van Veneitsche meesters, die hy daer toe ghehuert hadde ende gheuende was groote gagien: het welcke hy principalijck ghedaen heeft om die roouers van Moscouien [152v] ende Esthen, die dicwils brekende het bestant, sijn lant beroouende waren te beter soude betrappen moghen ende vanghen. Maer nu ter tijdt soo weten die Finlanders, (die seer constich sijn van int hout te wercken) hem wel alsoo sterck galeyen maken, ende soo wel oft beter ghebonden, als ic die Venetianen met grooter behendicheyt hebbe sien maken: maer niet soo gherasch als die Venetianen doen, die een sestich galeyen moghen wt rouwen houte binnen eender maent op maken, ende op rusten met seylen ende alle ander gheweere, artillerije ende victalie om terstont te steken in zee. Daer sijn oock, bargien, schuyten, brigantins, iachten, roofschepen, boots ender diergelijcke schipkens. Sy ghebruycken oock seer veel schuyten die wt een hout ghehouwen sijn, om datse seer lichtelijck wt gheholt hebben groote abeelen ende eecken stroncken daer twintich oft dertich mannen moghen insitten. Maer die ghene die minder sijn, en ghebruycken sy niet dan totter visscherije.

Hoe dat die Cooplieden inde hauens van Ijslant om die plaetse te hebben malcander doot slaen.

Het is seer iammerlijc om sien hoe dat die cooplieden malcanderen dootslaen ende om die winninghe hem seluen stellen in groot perijckel van te verliesen lijf ende goet: daer dicwils soo grooten haet wt gheresen is, dat die gheslachten soo wel buyten als binnens lants malcander beuochten hebben, om hun te wreken, sonder eenichsins te ouerdincken een sake die claerder dan den dach is, als dat sy ouer al subiect seer veel perijckelen, ende in vreesen ghenoch sijn van berooft te wesen, al en bedoruen sy malcanderen niet met aldus vreeselijc te vechten. Die principaelste van dese sijn die ghene die inde steden vanden Vandelen, als Bremen, Rostijck, Vismar ende Lubeeck [153r] woonachtig sijn. Daer naer die Engelsche ende Scotten dewelcke samen comende inde hauen van Iislant, seer grooten twist hebben, om te ghenieten die voorhandt ende preuilegie van tghebruyck vander hauen: soo datse dickwils malcanderen te keere gaen ghelijck openbaer vianden die vechtende sijn op zee, ende om die winninghe malcanderen dootslaen oft bederuen. Want soo wel diet quaetste heeft als die de ouerhant heeft, en comter niet af sonder groote schade: midts dat den Officier altijts daer present is ende staet en aensiet het spel, dewelcke beyde die partien wel weet te castien, soo wel aent lijf als inde borse, ende doen betalen die boete het sy ordinaris oft naer sijnder beliefte.

Hoe dat die wederspannige bootghesellen ghepuniert worden.

Gheliickerwiis dat onder alle staten ende natien van volcke ghestelt zijn wetten ende ordonantien, om dat die lieden te eerlijcker, rechtuerdigher ende wijselijcker met malcanderen souden moghen leuen: alsoo oock beuintmen dat onder die schippers behoorlijcke wetten ende ordonantien sijn ghestelt ende wel scherp onderhouden. Vande welcke, om datse sijn sonder ghetal, sal ick hier sommighe vanden principaelsten verhalen. Soo wie in een beroerte ende oploop in die schepen mach wesen, het mes is wttreckende, opden patroon oft meester vanden schepe, ende hem toegaet oft heeft willen toegaen, oft wetens ende willens het compas heeft bedoruen ende sonderlinghe die naelde, daer aen dat hanghende is het weluaer vanden schepe ende al datter in is, oft ander dierghelijcke leelicken ende quade stucken int schepe heeft bedreuen, dien wort ghemeynlijck (indien hy niet ter doot en is verwesen) die hant die hy meest is ghebruyckende vast ghemaeckt met een mes oft platte poinnaert aende mast oft meeste hout vanden [153v] schepe, die hy selue inde middel doorsnijdende moet aftrecken. Maer die niet dan eenighe beroerte ghemaeckt heeft schepe, oft yemant iniurie gheseyt, die wort ghebonden aen een coorde, ende int water gheworpen, ende onder het schip door ghetrocken sijnde weder int schip ghetrocken: ende ist dat hy inden gront te veel waters ghedroncken hebbende, van hem seluen is, soo wort hy metten buyck om hooghe gheleyt, oft nederwaerts, om dat hy vant water niet en soude versticken ende aloo steruen. Maer die openbaerlijck beuonden wert eenich vileynich feyt bedreuen te hebben, het sy van wederspannicheyt oft verraderije sonderlinghe in strijden op zee: die wordt leuendich in zee gheworpen, om dat hy die gheheele armeye niet en soude door sijn verraderije in last bringhen ende bederuen. Die ander die maer cleyn saken ghedaen hadden, werden vrij als sy terstont eer dat sy gegrepen werden costen loopen int voorste vanden schepe: maer als sy gheuat werden van hun medeghesellen eer sy daer comen, soo werden sy drye mael metten billen soo hart aengesedt tegen den mast oft spriet, dattet vier hun dunckt springen wten oogen. Maer die van dese ende dierghelijcke pijnen, oft meerder begeert breeder bescheet te hebben, die mach ouersien die statuten ende ordinantien vande seer oude stadt Visbiick int eyland van Gothlant, dewelcke altijts onderdanich is geweest den Coninghen van Sweden ende Gothlant. Ende al ist sake dat dese stadt, die in voorleden tijden seer rijcke ende machtich is gheweest, om een cleyn sake als om het breken van eender glasen venster, daer nauwe eenen haluen stuuer schade in gedaen was, vergaen is: nochtans soo worden daer gehaelt die zee rechten, ende Decisien van alderhande gheschillen die wijdt ende breet van daer tot die enghe passagie van Gibalterre ende totte wterste zee van Scijthien mogen geschieden, dewelcke oock worden onderhouden, om dat alle [154r] dinghen stille ende met rusten behoorlijck souden gedaen werden, die dienende sijn om een vresamighen handel van coopmanschap te moghen onderhouden

Hoe dat die ruyters metten peerden ouer die riuieren swemmen.

Al ist sake dat also sorgelijc is als groote dwaesheyt, dat een ghewapent ruyter oft voetknecht is swemmende door een diep water: nochtans om dat die Gotthen hun seer waren begheuende tot allen stonden den crijch te volghen soo en hebben sy niet achterghelaten iet te versoecken, dat den crijchshandel soude moghen van noode wesen. Ende daerom soo hebben sy seer groote nersticheyt gedaen om seer geschickt te wesen int swemmen, soo dat sy dicwils wel swaer ghewapent te peerde sittende, een groot deel weechs gheswommen sijn inde riuieren, om te wederstaen die vianden, oft te ontulieden. Ende en hebben niet alleene hun seluen, maer oock met grooter behendicheyt huerlieder peerden swemmen ghelijck dat Cornelius Tacitus vande Duytschen is ghetuyghende, die hun prinicpale werck maecken om haerlieder peerden te leeren swemmen, ende oock selfs op die peerden die swemmen costen sittende stoutelijck bestonden metten peerde te swemmen ouer die riuieren. Hier en dient oock niet vergheten dat Saxo is schrijuende van deser materien. Want hy seght dat een seer vroom ende vermaert Campuechter wt Norweghen Biorno ghenaemt, een peert was ridende dat soo vroom van lichaeme was, ende coraghieus en snel ghelijck een voghel, het welcke hem draghende was sonder moede worden ouer een draeyende ende snelloopende water: het welcke soo gheweldich was nederwaers loopende, dat ghemeynelijck alle beesten daer inne moede werden van swemmen ende tondergebrocht. Niettemin ten laetsten soo heeft hy dat peert verloren, veruolcht sijnde vanden seer vromen campuechter Fridleue daer wy voren int vijfde boeck af hebben gescreuen, endeaen een quade [154v] rootsachtighe passagie achterhaelt sijnde, ten laetsten met practijcken van orloghe, door faute vanden peerde, gheuanghen heeft gheweest. Aldus soo machmen mercken dat ouer al te vinden sijn seer vrome ende cloeke peerden. Maer dat dese Gothsche peerden gheleert worden aldus te swemmen, is seer van noode om die groote ende wijde riuieren, die ouer al daer ontrent sijn gheleghen. Want daer en is gheen orloghe die men ten eynde mach bringhen in Oost oft Westgothlant, Finlant, Russenlant ende Moscouien, ten sy dat men passeert seer breede wateren ende snellopende riuieren.

Hoe dat die lantsknechten sonderlinghe die vet sijn al ghewapent swemmen.

Ick wil een sonderlinghe exempel hier schrijuen, twelcke Saxo beschreuen heeft van eenen Siuard wt Noorweghen: dewelcke, naer dat hy veel vrome ende stoute feyten van wapenen ter orloghen hadde bedreuen, op eenen tijdt onuersiens vanden vianden gheuanghen sijnde, wert in een schip ghestelt ende in volle zee geuoert om te verdrincken. Siuald aldus wesende int schip heeft hem ghelaten al oft hy voor sijn doot hadde willen houden sijn wtuaert, ende voorslaechs daer toe ghecocht hebbende dranck, heeft die bootghesellen ghetoeft tot dat sy by drancke waren: ende siende datse verhuecht waren, soo heeft hy op huerlieden begheert dat sy hem voor sijn doot noch eens souden willen aen het roer laten staen ende stierman wesen, twelcke sy hem consenteerden. Daer naer hemlieden vermanende dat sy sterck royen souden, ende siende dat schip seer gheweldich doorschietende was, het roer van hem worpende, is van bouen neder in water ghespronghen, swemmende veel eer aen lant, dan eenich schip met riemen voort ghetrocken sijnde, soude mogen varen. Siualt aldus aen lande comen sijnde, heeft den Coninck Haralt op sijn onuersienste doot geslagen [155r] Daer naer op eenen tijdt met een armeye vechtende ter zee, naer dat hem sijn volck al af gheslegen was, met een ongelooflike cracht soo heeft hy alleene seer vromelijc een langhen tijt sijn schip vanden vianden vrij ghehouden. Maer siende dat hem ten laetsten niet mogelijck en soude wesen te moghen blijuen staen tegen die groote menichte van sijnen vianden, ende dat hy soude moeten wijcken, hem betrouwende op sijn sonderlinghe conste van swemmen, heeft hem seluen alsoo swaer ghewapent ende daer toe int eerste vande winter in zee gesprongen, ende ghswommen onder het water, latende een yeghelijck in twijfel, oft hy meer stouticheyts ghetoocht hadde int schip met hem te verweeren, oft onder twater lichticheyts ende behendicheyts int swemmen. Want wesende onder int water, soo track hy wt sijn harnas ende wapenen, om dat hy te beter soude mogen wt swemmen: ende ten laetsten bouen comende om sijnen aessem te verhalen soo wert hy gesien ende gekent van een van sijnen huysghesin, dewelcke den vianden hem heeft ghewesen. Maer als hy gheware wert dat hy verraden was, soo heeft hy hem weder int water ghedoken, ende vermoeden hebbende dat hy aen sijnen rock bekent wert, heeft den oock wt ghedaen. Ende als alsoo noch niet bedrieghen en coste sijnen verrader, mits dat hy alleene was te lijue bleuen van alle sijn volck, ende dat hy geware wert, dat alle sijn behendicheyt ende practijken die hy gedaen hadde noch niet en mochten helpen, soo heeft hy hem seer langhe onder twater gehouden, soo dat die hem wachten anders niet en meynden dan dat hy verdroncken was. Ten laetsten bouen comende om sijnen aessem te verhalen, soo heeft hy gheuat het roer van een schip, ende seer vast ghehouden, en wel stillekens seer langhe daer aen ghehanghen tot datter een was die naer hem scherpelijck siende hem ghewaere werdt, ende alsoo onuersiens gheuanghen sijnde wert verwesen ter doot. [155v]

Het elfste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vanden orloghen ten ijse.

MEn vint beschreuen inde Cronijcken vande Noordersche landen dat van ouden af seer dickwils sijn geweest sware oorlogen ende treffelijcke oorsaken, tusschen die Russen oft Moschouiten ende die van Sweden oft Finlant, dewelcke tot diuersche tijden hebben ghehadt diuerssche eynden, soo dat die fortuyne als nu den eenen als dan den anderen die victorie heeft ghegheuen, alst gemeynlic pleecht te ghebueren: dewelcke weder verwonnen zijnde was comende in een groot verdriet ende ellende. De oorsake hier af is spruytende wter gheleghentheyt vander plaetsen ende tijden, ende oock wten Capiteynen ende ouerste, die haest een oorsake gheuen in sulcken saken van een subijte veranderinghe. Op die frontieren van Lijflant ende Russien staen twee seer stercke casteelen, van dewelcke het eene dat af gescheyden is met een diep ende drayende water is toebehoorende den grooten meester van Lijflant (want alsoo wort geheeten die prince wien dat groot lant subiect is) ende het ander is onder die heerschapije vande grooten Russi oft hertoghe van Moschouien. Het ghene dat den Christenen van lijflant toebehoort is geheeten die Narue: maer het ander dat den ketters van Moschouien onderdanich is, dat is door gelegentheyt vander plaetsen omloopende wateren ende oock munitien van orloghen daert mede versien is in voorleden tijden ghehouden geweest soo vast ende onwinnelijc, dattet gheenen viant hoe machtich dat hy was, soude geureest hebben, die souden moghen hebben beuechten ende bestormen. Maer ghelijck [156r] dat een dwase ende dulle opinie ende vermetenheyt was, alsoo heeft het oock seer haestich ende swaerlijck ghedestrueert geweest ende bedoruen. Want die twee doorluchtighe princen van Sweden ende Gothlant, Steno Stur die oude ende Suanto, wesende verwect door veel ende groote iniurien ende ouerlast oft verraderijen tot orloghe vanden Moschouiten, sijn naer veel groote ende swaere strijden die sy teghen den Moschouiten ghehadt hadden, ende seer groote schade die sy inder Moschouiten landen gedaen hadden, getrocken met een heyr van vijftich duysent mannen om dit slot te bestormen ende inne te nemen, het welcke sy met gewelt hebben gewonnen daert hun vrienden die van Lijflant aensaghen, vernielende ende destruerende al datter was metten viere ende sweerde, soo dat die Moschouiten seer ghewont sijnde, hebben nauwe eenich moghen ontulieden en hun salueren, maer meest doot ende verbrant geweest. Dit slot aldus ingenomen sijnde, haelden daer die voorsz princen van Sweden ende Gothlant ende alle haerlieder volck een ongelooflijcken ende onschattelijcken roof van siluer ende costelijcke zabels vellen, soo datse altijts daer naer hun bedancken

vande goeder fortuynen ende grooten roof die sy daer ghehaelt hadden, ende hielden hun voor wel betaelt van alle die groote sorghelijcke strijden die sy geuochten hadden ende ongemaect van hitte ende coude die sy hadden geleden. Maer ghelijc desen seer grooten ende costelijcken roof den vianden een groote schade ende verdriet is gheweest ende meerder dan men wel soude mogen seggen: alsoo oock heeftse een oorsake geweest van eenen onsteruelijcken twist ende viantschap tusschen die twee voorsz princen dat groote vrienden waren ende huerlieder landen mits dat sy niet en costen ouer een comen int deelen van desen costelijcken roof, maer trocken van beyde sijden om het lancste, waer wt dat naermaels is gesproten die bederuenisse van haerlieder landen. Als nu dit voorseyde slot aldus met gewelt was ghewonnen ende ghenomen [156v] wten vianden handen, ende dat die groote meester van Lijflant den welcken dat om niet wert voor een ghifte ghepresenteert van die van Sweden diet ghewonnen hadden heeft gheweyghert te nemen ende niet derren aenueerden ende annex maken aen sijnen lande, hebben wt ghedraghen een seer grooten roof, ende voorts het vier daer inne gesteken ende verbrant, ende ten laetsten zijn sy door Finlant weder ghekeert int Gothlandt ende Sweden. Niettemin sy lieten soo groote menichte van wasse in dit slot (waer af eenen grooten handel is onder de Oostersche cooplieden, ende eenen grooten tribuyt voor die heeren) om dat te swaer was om mede te sleypen, het welcke gesmolten wesende van den brant was bloyende een groot stuck weechs verre soo hooghe ende diepe, datter een schip soude moghen hebben in varen ghelijck in een riuiere.

Vanden strijden ten ijse.

Die van Sweden ende Gothlant en laten gheenssins te beuechten inde winter den Moschouiten die wt ghiericheyt van roouen ende stelen ter zee op die canten van Finlant brekende sijn den paeys ende het verbont dat sy hebben met die van Sweden en Gothlant, soo dat die Gotthen hun met gheen minder viericheyt te keere en gaen opt glatte ijs, dan sy doen souden opt vast lant: ende dat meer is, als vooren is gheseyt, daer inde somer seer vreeselijcke strijden met een armeye van schepen worden geuochten, op de selue plaetsen toe geurosen wesende, wort inde winter opt ijs, het volck in slachorden gestelt ende geschut verdich sijnde vromelijck ende cloekelijck ghestreden. Want het ijs is soo sterck ende vast dat mach verdraghen die scharen ende benden vande ruyters ende knechten weer dat sy wijt van den ander oft ghedrongen in een staen. Ende ten darf niemant gheen wonder gheuen oft ongelooflijck schijnen, dat die peerden niet alleene moghen vast staen opt glat ijs, ende seer [157r] geweldich loopen: die oock keerende, weyndende ende loopende moghen draghen een ghewapent man. Want der peerden voeten sijn so vast beslaghen ten yse met een crom yser ende ander scherpe nagels, dat die ghene die opt peert is rijdende, hoe glat dat ys oock mach wesen, niet vreesen derf van te vallen: iae dat meer is de naghels sijn soo sterck ende vast ghemaect, datse stucken vant ys oplichten int vlieden met den peerde: de welcke springende int aensicht vanden ghenen die veruolghende is, hem so gheraken: dat hy terstont doot vallet vanden peerde, oft ten minsten so is ghewont, dat hy niet lichtelijck en is te genesen.

Vande tochten der Moscouiten oft Russen.

Die Moscouiten trecken ter orloghen met eenen grooten hoop van volcke: maer niet so seer om vechten als om roouen ende stelen, ende ooc meestendeel ouer hoop houdende luttel oft gheen ordinancien, sonderlinghe die comende sijn om roouen, ende te bestooten de frontieren van Sweden int groot Hertoochdom van Finlant, ghelijck men vint gheschreuen inde Cronijcken van dien lande, ende principalijck ontrent de iaren M.CCCC.XCV. waren sy daer doende eenen tocht met en tsestich duysent mannen. Den oorspronck van deser oorloghen was alsoomen seght, comende van dry prochien, die opde palen van Sweden ende Russen ligghen: te weten Egrebpe, Lasche, ende Saualax, de welcke wilden vastelijck segghen ende houden staen, dat het ghebruyck vande riuieren meer henlieden toebehoorde dan die van Sweden. Maer als men die warachticheyt soude segghen, soo ist comen doort stoken van den Coninck Ian van Denemarcken, dat soo grooten hoop rappalien daer int lant ghecomen is, om dat hy als de meeste ende principaelste prouincie van Sweden tondergebrocht ware, soude het selue lant ghedeylt hebben met den [157v] Russen, so dattet eensdeels soude subiect geweest hebben den Russen, ende eensdeels den Coninck van Denemarcken, ghelijck dat luttel iaren daer na is gebleken, als int iaer vijftien hondert binnen de Coninclijke stadt van Stocholmen die ambassaten vanden Moscouiten inde vasten den seluen Coninc Ian sterckelijc voor hielden, seggende dat het contract tusschen hem ende den Russen was solemnelijc gemaect, ende geratificeert met cussen vanden heyligen cruyce, dat sy twee Princen souden sien te vsurperen ende te vernederen die Croone van Sweden. Maer haerlieder voornemen wert ouer beyde sijden terstont te niet gedaen. Want Coninck Ian van Denemarcken (achterlatende sijn Coninginne Cristine die seer goede vrouwe de welcke was vander afcoemste vanden Hertogen van Mysnen) was bedwongen te vlieden in sijn Denemarcke: ende die Moscouiten waren verwonnen ende gelijck roouers veriaecht, so dat sy moesten wederkeeren in hun lant, wesende so hatelijck ghecrant dat sy niet meer door raet vanden Denen oft ander nacien, oft oock van hun seluen sullen bestaen aen te tasten oft te bestooten eenighe landen der croonen van Sweden toebehoorende. Niet te min sy hoe dat mach, al ist Conincrijcke van Denemarcken een seer cleyn lant, als ons Saxo dat beschrijft, nochtans so can die Coninck van Denemarcken so veel doen door sijn practijcken, dat hy met onderstant van veel Princen daer hy aliancie ende verbont mede maect, sonderlinge metten Russen oft Moscouiten oostwaerts, met de Scotten ende Francoisen westwaerts, ende Duytschen Suydtwaerts, dicwils soect te vsurperen die groote ende wijde Conincrijcken ende landen van Sweden, Gothlant ende Finlant: want die voorseyde nacien by een geuoecht sijnde, comen in Sweden, om het land te crijgen onder hun subiectie, maer sy vinden daer veel eer haerlieder graf, dan eere ende prijs te behalen [158r]

Van het grouwelijck gheluyt int hol van Smellen.

VVy hebben int voorgaende capittel verclaert, hoe dattet ys so gheweldich ende sterc is vriesende inde Noordersche landen, dat mach verdragen een groot heyr van ruyters ende knechten. Maer hier sullen wy schrijuen hoe datter een hol is loopende onder die aerde, ontrent die Zeestadt van Viburgh, liggende niet verre vander Moscouiten landen. Dit hol heeft een sonderlinge ende secrete cracht: want alsmen een leuendich dier daer in worpt, so comter soo vreselijcken gheluyt wt, dat het ghehoor van alle die daer ontrent sijn, soo verdooft wort, dat sy hooren, spreken, noch op hun beenen blijuen staen connen: so dat door dat geweldich gheluyt veel meer volcx gedoot wort oft terstont machteloos dan een seer groot stuck artillerie. Maer dit werc der naturen en schijnt daer niet te vergeefs also gemaect wesen. Want als die vianden int lant comen geuallen, so doet die gouuerneur vanden lande een yegelijc sijn ooren stoppen met wasse, ende gebiet dat een yegelijc die begeert te blijuen leuen, hem borge in kelders ende hollen onder die aerde: daer na hemseluen ooc bewaert hebbende tegen dat getier, so neemt hi aende punt van

sijn lancie een leuende dier, oft aen een coorde gebonden, het [158v] welcke hy worpt van bouen int hol oft speloncke: wt het welcke terstont soo vreeselijcken gheluyt coemt, dat die vianden die niet wijt van daer rontomme sijn ligghende, nederuallen ter aerden ghelijck een beeste diemen doot slaet, blijuende soo een langhen tijt ligghende ter aerden, soo dat die vanden lande de selue souden mogen wt schudden ende beroouen indien dat sy wilden. Maer sy en hebben gheen ghenoechte om wrake te nemen van haer vianden als sy sien datse door de cracht der natueren alsoo verdruct ligghen. Ende oock de vianden als sy weder comen sijn tot hun seluen, en soecken niet meer te vechten, maer alleene van daer te vlieden, om dat sy ten laetsten niet en souden steruen, oft crijghen een dootlijcke siekte, waert dat sulcken gheluyt noch eens voort comende ware, maer dat sy door luttel vlieden souden mogen blijuen te lijue. Aldus die ghene die niet en vreesen door ghewelt der oorloghen verwonnen te worden, ende niet bedwonghen worden van haerlieder gramschap: die worden soo ghetracteert alleene door verueertheyt van het ghebuerl der naturen, datse gaen verdwijnende ende in langhe oft nimmermeer weder crijghen haerlieder eerste cracht ende sterckte.

Van het grouwelijck gheluyt int hol van Smellen.

VVy hebben int voorgaende capittel verclaert, hoe dattet ys so gheweldich ende sterc is vriesende inde Noordersche landen, dat mach verdragen een groot heyr van ruyters ende knechten. Maer hier sullen wy schrijuen hoe datter een hol is loopende onder die aerde, ontrent die Zeestadt van Viburgh, liggende niet verre vander Moscouiten landen. Dit hol heeft een sonderlinge ende secrete cracht: want alsmen een leuendich dier daer in worpt, so comter soo vreselijcken gheluyt wt, dat het ghehoor van alle die daer ontrent sijn, soo verdooft wort, dat sy hooren, spreken, noch op hun beenen blijuen staen connen: so dat door dat geweldich gheluyt veel meer volcx gedoot wort oft terstont machteloos dan een seer groot stuck artillerie. Maer dit werc der naturen en schijnt daer niet te vergeefs also gemaect wesen. Want als die vianden int lant comen geuallen, so doet die gouuerneur vanden lande een yegelijc sijn ooren stoppen met wasse, ende gebiet dat een yegelijc die begeert te blijuen leuen, hem borge in kelders ende hollen onder die aerde: daer na hemseluen ooc bewaert hebbende tegen dat getier, so neemt hi aende punt van sijn lancie een leuende dier, oft aen een coorde gebonden, het [158v] welcke hy worpt van bouen int hol oft speloncke: wt het welcke terstont soo vreeselijcken gheluyt coemt, dat die vianden die niet wijt van daer rontomme sijn ligghende, nederuallen ter aerden ghelijck een beeste diemen doot slaet, blijuende soo een langhen tijt ligghende ter aerden, soo dat die vanden lande de selue souden mogen wt schudden ende beroouen indien dat sy wilden. Maer sy en hebben gheen ghenoechte om wrake te nemen van haer vianden als sy sien datse door de cracht der natueren alsoo verdruct ligghen. Ende oock de vianden als sy weder comen sijn tot hun seluen, en soecken niet meer te vechten, maer alleene van daer te vlieden, om dat sy ten laetsten niet en souden steruen, oft crijghen een dootlijcke siekte, waert dat sulcken gheluyt noch eens voort comende ware, maer dat sy door luttel vlieden souden mogen blijuen te lijue. Aldus die ghene die niet en vreesen door ghewelt der oorloghen verwonnen te worden, ende niet bedwonghen worden van haerlieder gramschap: die worden soo ghetracteert alleene door verueertheyt van het ghebuerl der naturen, datse gaen verdwijnende ende in langhe oft nimmermeer weder crijghen haerlieder eerste cracht ende sterckte.

Vande strijden tusschen die Finlanders ende Moscouiten.

Gheliick dat die heerschappie vande grooten Hertoge van Moscouien ofte Russen seer groot is, ende seer wijt streckende, alsoo oock verbreyt hy ende geeft hemseluen een seer grooten titel van alle sijn landen: ghelijck dat sijn laetste brieuen die hy met eenen Demetrius heeft gesonden aenden Paus Clement de seuenste, inder nauolghender manieren sijn ghetuygende: Die grooten Heere Basilius door Gods ghenade Keyser ende Dominateur van gheheel Russien, groot Hertoghe van Voldermaren, Moscouien, Nieugroden, Plescouen, Smolenen, Isferien, Iugorien, Permnien, Vetchen, Bolgarien &c. Dominateur ende groot Prince vanden nederlande van Nieugroden, Cernigonien, Razanien, Volorchen, Rozeuien, Belchien, Roscouien, Iaroslauien, Belozerien, Vdorien, Obdorien, Condinien, &c. Ghegheuen in onser stadt van Moscouien, int Iaer vanden beghinsel der werelt, duysent ende seuenendertich, den derden dach van April. Niet te min desen seer grooten ende wijdtstreckenden tijtel, wort vanden omligghenden landen oft nacien, meer verwondert dan gheureest: want principalijck die Finlanders dickwils daer toe verwect sijnde, en houden niet af van met listen ende practijcken sijnen tijtel die so machtich is, oft sijn volck te betrappen ende verminderen: maer niet so seere te velde (ten waer [159v] dat seer sterck winterde als op wateren die in diuersche riuieren ende staende wateren gedeylt sijn. Niet te min het sijn ghemeynlijck ouer beyde sijden niet dan roouers, dewelcke (ghelijck voren geseyt is) wt giericheyt van roouen ende stelen malcander sijn beuechtende. Maer om sulcken cleynen saken so en aenueerden die Princen vande Noordersche landen terstont teghen malcanderen gheen orloghe.

In wat manieren dat die Moscouiten gaen roouen

Met dese voorgaende figure wort ghenoech betoocht hoe listich schadelijck ende geschict dat die Moscouiten oft Russen sijn int zeeroouen ende stelen. Want als sy die van Carelen oft ander omliggende nacien, willen ghelijck roouers gaen bestooten, soo maken sy tsamen compaignie ende seker verbont ende condicien ghesloten hebbende, trecken sy in woestijnen daer sy seer neerstelijck timmeren van essen ende dunne dennen berders, lange ende lichte schuyten daer xx. oft xxv. mannen moghen in sitten, daer dat een yegelijck weet wat hy doen moet: want sommige sijn besich met schauen ende binnen effen te maken die schuyten: ander die sieden daer en tusschen van pijnboomen hout oft [160r] latten in kelders oft speloncken (om dat sy door den roock niet en souden ghemelt worden) het peck om de schuyten van buyten mede te pecken: ander die branden die eynden vande worppijlen, om dat sy te herder souden wesen: ander maken gereet bogen pesen ende pijlen. Ende om alle dier gelijcke instrumenten te maken so vinden sy seer bequame materie in dese wildernissen. Als nu dese schuyten aldus volmaect ende ghereet sijn, soo draghense dese roouers alle gelijck int water, ende doen daer inne van alderhande wapenen om mede te vechten ghelijckmen op schepen van oorloghe is ghebruyckende. Daer na so gaen sy aenuallen ghehuchten, dorpen, sloten ende vracht schepen om te beroouen, de welcke op haer ancker ligghende sijn opt wit meyr oft aende costen van Venegien, ende Lijflantsche zee. Ende sy en sijn noch niet te vreden als sy het goet hebben ghestolen ende gherooft, maer oock soo worpen sy wt een natuerlijcke wreetheydt, sonder eenich onderscheet ende discrecie van persoonen ouer boort, die sy met sulcken practijcken verwonnen hebben ende ghecreghen.

Van het selue.

Dese Russen siende altemets dat sy in haerlieder voortstellen goeden voorspoet hadden, worden somtijts so brootdroncken ende stout, dat sy niet en vreesen om te vallen ende te quellen die groote schepen die om de calmte bleuen op haer ancker ligghende, ende comende aen die schepen, so deden sy hun beste om beneden te deurbooren die berders vande schepen die naest den water staende waren: ende om dat sy niet en souden afgheweert worden vant volck dat inde schepen is, soo schieten sy seer sterckelijck opwaerts inde schepen met pijlen. Maer seer selden crijgen sy victorie in sulcken stout bestaen: want sy worden ghemeynlijcl [160v] af ghedreuen met gheschut, stale boghen, ende steenen diemen van bouen wten schepe op henlieden was worpende. Als sy aldus langhe gherooft hebben ende geware worden dat sy niet langher meer van het volck souden mogen versekert blijuen die sy hebben berooft ende ghemolesteert, oft dat sy niet meer openbaerlijck en souden moghen zeerouen sonder alle ghelijck te comen in groot perijckel vanden lijue: so trecken sy weder aen lant, ende nemen die schuyten op den hals, ende draghense op seer secrete plaetsen inde bosschen, daer sy weten datse seer wel sullen bewaert worden: om dat sy de selue op een ander tijdt om weder te gaen roouen opt zee, souden moghen ghebruycken. Daer en tusschen stellen sy inde bosschen seer goede wacht om datse daer int secreetste van der woestijnen, met dat sy ghestolen ende gherooft hebben, hun souden vrijlijck onderhouden, ende oock met cracht van wapenen moghen verweeren ende beschermen, indien sy bespronghen werden. Maer ghelijck dat haerlieder wercken grouwelijck ende seer schandelijck sijn: alsoo vinden sy oock haest lieden die wackerlijck van henlieden de wrake nemende sijn. Want ten eersten door vliticheyt ende behendicheyt vanden iaghers, wordt ontdect de wacht die int bosch gestelt is vanden roouers. Daer na so comet volck wt met grooten hoopen met swert harnas ghewapent, om dese dieuen ende moorders te vernielen ende dootslaen. Maer dat en gheschiet niet sonder groote bloetstortinghe. Want die schelmen hun seluen beschuldich kennende, stellen hun seer cloeckelijck ter weere, wel wetende dattet om haerlieder lijf ghedaen is. Niet te min ten laetsten seer moede ende mat gheuochten sijnde, nemen sy de vlucht, loopende som in speloncken ende holen vande bergen, ander in duwieren onder d’aerde, ende sommighe climmen op hooghe bomen die sy van te voren bespiet hebben, ende borghen hun tusschen die tacken [161r] onder die bladeren, meynende so veel te beter bewaert te wesen ende versekert, als sy te voren dese heymelijcke plaetsen inde wildernissen hadden wt ghesocht, om dese quade ende oneerlijcke feyten te bedrijuen. Maer dat en can henlieden niet helpen, want Godt en laet niet gheschieden dat sulcken quaet soude onghestraft blijuen: soo dat sy daer niet vry blijuen moghen, die met soo groote tormenten die onnoosele pleghen te verdrucken. Want sy worden alle ghelijck sonder eenighe ghenade ghesteldt in haerlieder schuyten ende ghesteken in haer roofnesten ende so verbrant. Andere die hun gheborghen hadden in de hollen ende duwieren, werden met houten ende groote steenen besloten in die holen, daer sy ten laetsten van hongher steruen. Maer die meynen seer vry te wesen op die boomen onder die dichte bladeren, worden ghemelt door het bassen vanden honden, ende ten zy dat sy ouercomen metter ghemeynten, ende coopen haerlieder leuen, soo worden sy terstont gheschoten met pijlen, datse van bouen af vallen doot ter aerden. Ende en hebben gheen beter middel om te soecken die moorders ende dieuen inde wildernisse, dan door den reucke ende ghebas vanden bracken ende honden.

Hoe dat vreemde ambassaten vanden Moscouiten worden ontfanghen.

Men vint beschreuen in sommighe oude historien vande Noordersche landen, dat sommighe Princen vande Moscouiten hebben ghebruyct wonderlijcke practijcke int ontfanghen der Coninghen ende Princen Ambassaten, de welcke sy noch ter tijt sijn ghebruyckende. Want sy namen ende nemen oock noch ter tijt alst noot is wt de ghemeynte seer veel frissche langhe mannen die seer langhe ende grijse baerden hadden, ende met princelijcke cleederen seer wel ghecleet [161v] ende verciert waren, om dat dese, sittende onder een seer groot gheselschap van edel mannen, sonder woort te spreken, souden door haerlieder costelijcke cleederen ende groote menichte verblinden die oogen vanden incomenden ambassaten, om dat sy verbaest oft veruaert sijnde van so grooten hoop ende gheselschap van edel mannen, niet straffelijc souden voor houden, oft voor gehouden sijnde, dat sy ten laetsten noch souden accorderen ende sluyten na den wille ende gemeyne sentencie van desen lieflijcken hoop. Maer gelijck alle dese ciraet ende costelijcheyt anders niet en is dan een listighe ende bedrieghelijcke pompeusheyt ende hoflijcheyt: alsoo wortse oock int eynde dickwils seer luttel gheacht: soo dat sy menichwerf niet op en doen het ghene dat sy wel ghemeynt hadden. Want geschicte ambassaten, die somtijts in ander groote Heeren houen hebben gheweest in commissie ende de werelt gesien hebben, die en achten alsulcke bedrieghelijcke costelijcheyt niet, maer versmadense. Bouen dien so hebben die Tartaren noch voor een costuyme: dat sy de ambassaten doen gaen tusschen twee vieren eer dat si haerlieder commissie moghen den Keyser te kennen geuen: het welcke principalijck wort ghedaen, waert dat sy ouer hun droegen fenijn om te vergeuen desen Prince, om dat die hitte vanden viere soude moghen doen wech roocken het fenijn tot bederffenisse vande ghene diet draghen, eer dat sy by desen Keyser comende sijn. Sy en willen oock geen Ambassaet hooren spreken ten zy dat hy ghiften mede brenghe, ende vallende op haerlieder knien hun commissie verclaren, voorts bewijsende hem die een sterffelijck mensche is, alle eere ende reuerencie die men den heylighen, iae Godt selue schuldich is te bewijsen: ende die het selue weygheren te doene, gheraken sonder groot perijckel seer qualick van daer. Maer om dat te claerder hier soude moghen verhaelt worden die ceremonien de [162r] welcke die Moscouiten ghebruycken int ontfanghen vanden ambassaten, soo wil ick hier by voeghen, hoe dat int Iaer M.D.L.I. den ambassaet vanden Coninck van Polen is ontfangen gheweest, comende by den Hertoghe van Moscouien, als hier na volcht. Die ambassaet vanden Coninc van Polen Matheus Barthomieuicza Kneze Gedroitzki, een seer edel man, de welcke treckende wt der stadt van Vilne, een seer vermaerde stadt van Litouwen, een tweehondert Duytsche mijlen verre tot inde stadt van Mosquen, die hooftstadt van Moscouien, ende comende ten eynde van sijnder reysen alsoo hy soude trecken in de stadt, so wert hy ontfangen van sommighe edelen die hem tegen quamen gereden, dewelcke vanden grooten Russe daer toe waren gheordineert. Ende na dat hy sommighe dagen daer stille hadde ghelegen, so wert hy geleyt met eenen grooten staet, tot int hof vanden Hertoge (om te geuen die Coninclijcke brieuen) door twee salen (gelijck den Moscouiten goet dochte) waer dat sittende waren ouer al fray lange mannen met seer langhe baerden, maer meest al slauen oft onedel van gheslachte, op stoelen int ronde, wel gecleet sijnde met costelijcke cleederen die den Hertoghe toebehoorden, twelcke alleenlijck ghedaen wert om te betooghen die grooten staet van synen houe, den ghenen die wt verre landen daer waren comende. Ten laetsten soo werdt desen ambassaet gheleyt int palays, daer den Hertoghe met synen Heeren ende Princen was sittende, wesende al tsamen euen ghelijck ghecleet. De groote Hertoghe sat op eenen stoel, die verre vanden anderen was staende, wesende gecleet met een langen fluweelen tabbaert, met peerlen ende costelijcke ghesteenten geborduert, houdende inde hant eenen stock daer hy altemets op was steunende die bouen vergult was, ende beneden met siluer becleet: ende metten cortsten gheseyt, so hadde hy een Mijtre opt hooft (die sy in [162v] haerlieder spraecke heeten Kalpach) vanden alderbesten swerte vossen vellen ghemaect die men vinden mach, dewelcke daer seer groot gheacht sijn, iae onghelijck meer dan die zabels. Dien ambassaet ghecomen sijnde inde sale daer den Hertoghe was sittende, soo sijn terstont die ghene die hem daer gebrocht hadden ende ghepresenteert den Hertoghe, gheuallen plat ter aerden, ende sloeghen haer hooft teghen die vloer, ghelijck dat de Moscouiten voor maniere hebben als sy haerlieder Prince eere ende reuerencie willen bewijsen. Ende den ambassaet de welcke was staende aen de deure en vijfthien voeten vanden Hertoghe, werdt beuolen byden grooten Russe door eenen taelman die hem gheordineert was (de welcke Przistaw ghenaemt wert) dat hy met sijn twelf dienaers die met hem ghecomen waren daer souden blijuen stille staen: ende en was hem gheensins toeghelaten dat hy hem soude naerder comen. Ende bleef daer staende tot dat hy sijn relaes voor den Conincklijcke brieuen in handen vanden secretaris die daer toe was gheordineert: welcke brieuen den ambassaet vanden grooten Russe, niet en hadde willen aenueerden als hy in Polen was, om dat daer synen heere niet en werdt inne gheheeten, Czar Rusky, dat is te segghen, Keyser van Russien, die vanden Patriarche vanden lande alsoo gheheeten wert ende ghemaeckt, ende daeromme soo hadde die selue Hertoghe na der hant synen eyghen ambassaet weder in Polen ghesonden. Ten laetsten soo werdt den ambassaet van synen taelman met eenen eerlijcken staet weder gheleyt in sijn herberghe, om te betooghen sijn groot hof ende hoocheydt. Ende hier mede sy v ghenoech gheseyt vande ceremonien der Moscouiten, die sy gebruycken int ontfanghen vanden Ambassaten. [163r]

Van eenen Italiaenschen Ambassaet die seer wreedelijck ghedoot wert.

Albert Crantz een excellent historie schrijuer vande Duytscher nacien, verhaelt in sijnder historien vanden Wandalen, hoe dat eenen Italiaenschen ambassaet die ghesonden was aenden grooten Hertoge van Moscouien, seer wreedelijck ghedoot wert, om dat hy niet eenpaerlijck ter wijlen dat hy sijn relaes dede, sijn hooft ontdect hielt. Ende als den Ambassaet tot sijnder defencien allegeerde, dat sulcks de costume was in synen landen, ende dat hy gheensins daer door en meynde sijnder hoocheyt ende maiesteyt te cort ghedaen hebben, so beual die wreede Prince dat men de bonette met eenen yseren naghel soude vast maken aen sijn hooft, segghende schimpelijck dat hy daer door ooc niet en meynde te breken sulcke costuymen van synen lande, maer noch meer te confirmeren.

Vande behendicheyt der Cooplieden van Moscouien.

Die Cooplieden van Moscouien hebben voor maniere dat sy doen maken nieuwe schepen op alle riuieren ende staende wateren daer sy comen, om daer in haerlieder coopmanschap ende goet ouer te schepen. Want die reysen die sy doen inde Noordersche landen om te vercoopen hun coopmanschap, strect CCC. oft CCCC. mijlen verre, waer dat sy dicwils onder weghen vinden, bosschen, wijde riuieren, ende staende wateren die sy moeten passeren, waerinne dat sy dese schepen gebruycken om het goet dat sy mede brengen, ouer te voeren. Ende daer en is niemant die hem beclaecht van dese cooplieden van datse aldus afhouwen die boomen in haerlieder bosschen, oft int reysen uisschen vangen, so verre als sy bouen dese gauen der naturen, niet anders en nemen sonder weten oft tegen den danc van diet toebehoort, als peerden om de schepen voorts te trecken, oft schapen om te eten: niet temin ten is hun [163v] van gheenen noot, want in stede van dien soo eten sy wilde beesten die sy onderwegen met grooten hoopen schieten. De coopmanschap die sy daer voeren sijn van alle soorten van costelijcke vellen, die daer seer groot gheacht sijn, als Zabels, Martres, ende Vermelinen, die men in Italiaens heet Dossi: vande welcke wy voren hebben geschreuen, ende hier na noch meer sullen schrijuen.

Van vreemde ende diuersche manieren van vechten vanden Finlanders.

Al ist dat in Finlant op groote straffinghe wort verboden vanden Coninck om haerlieder strafficheyt ende groote hardtneckicheyt dat sy onder malcanderen niet en souden gebruycken int vechten eenich orloochs gheweere, als lancien, worppijlen, schichten, sweerden, oft langhe poignaerden. Nochtans so wort henlieden

toeghelaten te hebben bijlen ende schauen, om haerlieder hantwerck ende ambacht daermede te doene ende den cost te winnen: met de welcke sy maken wonderlijcke ende sonderlinghe wercken. Maer om datmen niet en soude meynen dat sy geen wapenen en hadden om hun seluen te verweeren alst noot is, tegen die Moscouiten die daer int lant comen geloopen om te roouen ende stelen: so wederstaen si den eersten aenual vande vianden [164r] oft drijuen die te rugghe met slingers, daermede dat sy worpen scherpe ysers. Achter naer comende onder malcander ende vechtende hant tegen hant, so gebruycken sy steenen clooten die sy hebben hanghende aen haerlieder rieme: want sy sijn seer sterck van aermen ende gheschict int worpen, so dat sy selden slach te vergeefs worpen. Sy hebben oock seer lange spiessen van Dennen hout ghemaect, die inde Sonne wel ghedroocht sijn, ende voren aent eynde scherp gemaect, oft ysere pinnen daer inne vast gemaect hebben, daermede sy int eerste wederstaen het gewelt ende aenuallen van den lichten ruyters. Ander die hebben lange coorden daer aen het eynde netten gemaect zijn die sy om hooge worpen om die vianden te vatten: want als sy staen en vechten tegen die vianden, so worpen sy die den vianden ghelijck stroppen ouer het hooft, om also man oft peert na hun te trecken. Sommige hebben stocken daer een coorde aen vast gemaect is, aende welcke gehecht sijn steenen also groot als vuysten, en vier palmen lanc oft yser oft loode brandereelen aen ysere ketenen ghebonden, dewelcke sy worpen om de armen vande ruyters oft peerden voeten, treckende oft worpende alsoo man oft peert int sant. Dese Finlanders nemen oock met henlieden seer groote ende quade dogghen, daer sy groote hulpe ende bystant af hebben: want die peerden vande Moscouiten en vreesen niet min dese doggen, als die peerden van Persen die kemelen vreesen: om dat dese honden gheleert sijn te springen, ende bijten na tbachuys vanden perden, soo dat sy wt vreesen hun terstont op rechten op die achterste voeten, ende worpen also af den man die daer op is sittende, dewelcke terstont ghedoot oft gheuanghen wortt.

Vande wapenen vande Finlanders.

Dese Finlanders gebruycken ooc om hun lichaem te wapenen sommige colders die van zeecalfs vellen ghemaeckt sijn, de welcke ghereyt sijn gheweest met ]164v] calcke: ander die wapenen hun met een rouwe huyt van wilde esels, het welcke (als sy inde winter moeten strijden) met water begieten ende latent veruriesen, soo dat het ijs dat buyten aent haer is hangende, niet en wort smiltende noch doyende vande wermte ende sweete der gener diet aen heeft. Som hebben oock helmetten die gemaect sijn vande voethoornen vande wilde esels, rangiferen, oft ossen seer behendich ghelijck oft vischschellen waren ghemaect ende in een gheuoecht. Ander hebben helmetten van voghelhuyden met pluymen, die van binnen seer wel ende rustich sijn beset met yser draet. Ander hebben helmetten van saecht leyr dat ghereet is met calck: wt een dicke ende vochte huyt, dat ouer een houten helmet is ghetrockn, ende allenskens inde locht ghedroocht, het welcke een seer goet ende seker instrument is om het hooft te bewaren. Maer om dat dese helmetten niet en souden weder saechte worden door die warmte vanden hoofde, soo worden sy van binnen gheuoedert met dunne populier schorssen, ende beset met visch lijm, het welcke teghen die vochticheyt wel staen mach.

Vande gouuerneurs vanden Coninck van Sweden inde Noordersche landen.

Gheliick voren geseyt is vanden officiers van Yslant die de Coninck van Noorwegen daer is stellende, om te ontfangen sijn tollen ende rechten, ende oock te slissen den twist ende het geuecht dat inde hauenen daer soude mogen rijsen onder die Duytsche cooplieden die daer gheseylt comen, ende oock met behoorlijcke correctie te straffen: om dat selue die cooplieden niet en souden verliesen haerlieder behoorlijcke winninghe, noch oock die vanden lande haerlieder gherief ende profijt, oft die Coninck van synen tol ende tribuyt, maer dat een yeghelijck soude moghen lustich ende rustich synen handel doen: alsoo [165r] oock in Finlant dat seer rijcke ende vol volcks is, worden ghestelt officiers vanden Coninck van Sweden dat wijse voorsienighe cloecke ende saechtmoedighe mannen sijn, dewelcke alle twist moeten slissen ende yeghelijck veraccorderen soo wel die ingheseten soo die vremdelinghen met een oprechten treyn van iustitien. Want in die landen hoe dat volck straffer ende hartneckigher is van naturen (ghelijck inder waerheyt daer is) hoe meer dat van noode heeft wijser mannen, die hun meer door goeden raet onderwijsen, dan met quaetheyt (behouden altijts den treyn van iustitien) te dwinghen oft quellen: het welcke gheschiede, soo en betalen sy niet alleene ghewillich ende wt goeder herten die ghesette tribuyten, maer ooc wat men henlieden ghebiet, iae al ist te gaen in perijckel van haerlieder lijf, dat doen sy seer ghewillich wesende daer toe terstont ghereet. Daeromme soo langhe als die Noordersche landen hebben ghehadt wijse, rechtuerdige ende sachmoedighe gouuerneurs, soo hebbense gheweest in fluer ende met haeren Coninghen ende princen wel gheuaren: ghelijck dat was saligher ghedachten die oude Steno Stur, die welcke xxiiij. iaer lanck regierde en twee duysent Italiaensche mijlen lants, daer een hart ende straf volck was in wonende, seer vromelijck ende in vreden. Ghelijck ter contrarien Coninck Kaerle heeft seuen iaer lanck moeten wten lande vlieden, om die ghierighe, vreede ende houerdighe gouuernuers die hy ouer al sijn landen ghestelt hadde.

Hoe dat die sterckten vanden wreede regenten verbant werden.

Die ghemeynten ende lantsaten siende altemets dat sy teghen alle recht ende redene waren verdruckt seer deerlijck sonder ophouden vanden onrechtuerdighen ende quaden rechters oft officiers, wesende daer [165v] door verweckt tot gramschap, gingen alle gelijck tsamen spannen om met menichte van volcke die seer vaste sloten vanden tyrannen die ronts omme int ijs stonden inder manieren naeruolghende te belegghen ende bestormen. Want soo wanneer dat inde Noordersche landen sonder eenighe nootsake seer groote exactien ende

onuerdraghelijcke lasten opde ghemeynte gesocht werden, soo isser die ghemeynte met ghemeyne macht van wapen entegen, om die te beletten ende te niete te doene: soo dat die lantlieden die daer seer machtich ende eendrachtich sijn, om die sloten ende steden vanden tyrannen te gaen ruineren vergaderen op eenen ghesetten tijt by een in eenich bosch oft op het ijs dat naest der seluer plaetsen is ghelegen met veel dusenden, hun terstont tsamen beradende ende ooc sluytende wat dat sy doen willen. Want naer dat een die de gheschickste is oft schijnt te wesen vanden hoope, met een cort vermaen den rasende volcke ghedaen heeft op het groot onghelijc ende schade die sy gheleden hebben ende noch lijden souden moghen: soo neemt men vanden strafsten keerlen wten hoope die men stelt als capiteynen oft hooftmannen ouer eenen hoop volcs, gheuende een yegelijc last van dat hem te doene staet, ende van saken daer hy best schijnt toe te dienen. Den sommighen gheftmen last dat sy terstont seer stercke ende hooge engienen van houte souden op maken, ende die oprechten op het ijs: ander dat sy veel duysent mutsaerden soude houwen int bosch ende by een bringhen. Anderen werden ghestelt met staleboghen ende ander wapenen om die werclieden te bewaren ende te beschermen voor den aenstoot der vianden, tot dat alle dinghen ghereet wesende, sy souden al te tsamen beghinnen te volbringhen huerlieder opstel ende voor nemen. Als alle saken aldus ghereet sijn, soo bringhen sy alder eerst huerlieder engienen ende schanssen om hun te bewaren tegen het gheschut vande vianden, dewelcke sy sonder perijckel steken voorwaerts [166] op het ijs, ende rechtense ouer eynde ontrent die mueren vanden slote, wte welcke sy worpen binnen den slote met hantbollen vande mutsaert die sy gemaeckt hebben ende doen aenbringhen

op karrekens oft metten halse, tot dat die musaert alsoo hooghe oft hoogher comt dan die mueren; ende dan steken sy het vier daer in om alsoo het slot in brande te stellen oft vanden roock te doen steruen die binnen opt slot sijn: dewelcke dan in grooter benautheyt sijn. Want sy en connen dit perijkel niet gheweren, noch oock hun seluen verweeren oft beschermen om die seer grooten hoop vande brandelijke materie, noch en connen oock gheen goet accoort vinden mette rasende ende en onuerbiddelijcke vianden: ende en connen oock niet ontulieden om die menichte vanden volcke die op alle cante bereet staen, om henlieden wreedelijck ter doot te bringhen soo verre als sy wtcomen willen. Dese stercten worden brandende al oft werck ware dat seer lichtelijc ontsteken wert. Want dese sloten sijn meestendeel binnen van hout ghemaeckt om die coude te verdrijuen, ende niet van steenen oft brijcken: welcke hout sy halen wte groote bosschen, gelijck hier naer sal werden verclaert, daer wy sullen schrijuen vanden huysen vande Noordersche landen.

Vande engienen die sy ghebruycken te ijse.

Die van Sweden ende Gothlant ghebruycken oock engienen die crom sijn om hen te bewaren als sy willen bestormen ende inne nemen sloten, casteelen ende steden: Welcke engienen wel sterck ghemaeckt sijn van abeelen balcken, ende oock met gheweldigher hant seer lichtelijcken bringhen opt ijs ende ouer eynde stellen teghen die vesten oft mueren vander belegerde plaetsen, waer mede sy bewaert sijn ende afkeeren moghen alle gheworp van steenen ende balcken sonder eenich letsel daer af te crijghen. Want daer en is niet dat dese engienen door swaerheyt breken oft in stucken mach vallen, [166v] hoe crachtelijck dat geworpen wert, oft oock van hoe hooghe dat vallen mach, ende dat om die crommicheyt wille, ende dat noch meer is noch doort worpen vanden viere van die van binnen verbrant werden. Want inde coude ende stercke vorst soo ghieten sy eenpaerlijck seer nerstelijck water op dese instrumenten, het welcke daer aen seer dicke is veruriesende, welcke engienen sy met gewapender hant allenskens voort stieren tot aende poorten ende mueren vander plaetsen, ende stellen daer inde een deel crijchsuolcks om te bewaren: wesende daer inne ende oock inde legher alsoo wel te passe ende hebbende van als dat sy souden mogen van doene hebben als die ghene die achter lande reysende sijn, mogen wesen inde hutten ende herberghen die opt ijs ghemaeckt sijn: want sy hebben daer houts met hoopen om die coude te veriaghen, ende oock genoech te teeren, ende goede gagien: soo dat sy daer door die vianden te meer sijn verdruckende. Die van binnen siende dat sy soo sterkelijck sijn beleghert, sijn bedwonghen hun seer vromelijc te verweeren van binnen die vesten ende mueren: aengesien datter geen middel en is te vinden om die legher te doen opbreken, oft die vianden van daer te slaen. Want sy en connen die engienen vande vianden, om dat het ijs soo dicke daer aen is hanghende, met gheen brandelijcke materie verbranden: noch oock eenighe wtganghen onder die aerde grauen daer door dat sy souden mogen wtbreken ende ontulieden om dat die aerde soo hardt is verurosen als eenen steen: noch ooc die vianden met gheschut erghens eenich hinder doen, oft met pijlen ende slingers af drijuen, noch oock wtrecken ende haerlieden beuechten, noch wtrecken ende verlaten die plaetsen, om hun te borghen in de speloncken ende secreten van de bosschen, om die stercke vorst ende coude. Niettemin sy houden seer sterck teghen, ende weeren hun seer vromelijck, tot dat die van buyten selue al willens [167r] dese engienen verbranden teghen dat doeyen soude, oft datse die vande mueren trecken tot opt lant ende die selue mede sleipen. Nochtans en sijn daeromme die van binnen niet vry van seer sterckelijc bestormt te sijn: want soo haest als het ijs ghedoeyt is soo stellense dese engienen op seer breede vlotbacken, ende bringense terstont weder op die selue plaetse daer sy te voren ghestaen hadden opt ijs: oft sy maken die selue hoogher ende het ijs ghesmolten sijnde, latense sincken tot op die gront vanden wateren, ende soo vast staen: Dan bringhen sy daer bargien ende schuyten by, ende ander soorten van schepen, inde welcke dat ghestelt worden vande geschickste schutters, om die vlotbalcken ende engienen te bewaren, ende oock snachts seer scherpelijck die wacht te houden, datter niemant by nachte van die van binnen ontulieden mach. Desghelijcks wert oock ghedaen opt lant: want sy veruolghen die van binnen met alsulcken grooter wreetheyt ghelijck dat sy vanden tyrannen tot wrake te nemen verweckt gheweest sijn. Het welcke een oorsake is, dat die van binnen dicwils wt benautheyt niet en weten oft sy malcanderen willen dooden, het sy metten sweerde, stroppe: water, viere, venijn, oft den hals af steken oft wter stadt vallen ouer die mueren dat sy den hals breken souden moghen.

Van de vier waghens.

Als die Moschouiten, Denen oft duytschen met ruyters oft knechten comen bestooten die Gotthen ende Sweetschen ten ijse, oft oock die van binnen slants eenighen oproer maken, soo stellen dese vianden, om dat sy te langher souden ende te beter haerlieder tocht doen, alle haerlieder munitien van orloghe aende inganghen vanden berghen oft vallyen, om daer lancs die vanden lande aen te vallen ende bestooten. Maer [167v] die lantsaten wel wetende van haerlieder comste, sijn met ghelijcke meyninghe vergadert by een, om met fortse van wapenen hun te verweeren tegen die vianden: ende om dat sy gheenen tijdt met allen den vianden souden gheuen, om int lant te loopen, soo gebruyken sy seer bequame behendicheyt ende oock ghewelt: Want sy nemen dan waghens die seer lanck sijn, ende vullen die met drooch rijs, ende ander licht brandende materien om te doen rijsen een seer swarten ende vuylen stinkenden roock niet om te verdraghen alst vier ontsteken is: welcke waghens worden al barnende gheuoert door stouticheyt vanden ghenen

die dese rasende wilde peerden menen die inden waghen ghespannen sijn, stellende alsoo dese waghens teghen ouer die vianden. Ende dat gaet soo veel rasscher te wercke, als die peerden meer worden voort gheiaecht door hitte vanden viere, die sy achter aen tgat gheuoelen: noch en houden niet op tot datse die vianden hebben gebrocht wter ordinancien, ende bedwonghen die plaetse te laten, ende oock wijcken voor die vanden lande, die van voren oft van ter sijden seer geweldich aengheuallen comen om hun te ouerloopen, oft inde vlucht te veruolghen, als versekert sijnde vander victorien. Dewelcke alsoo verstroiet wesende meer doot blijuen inde verborghen doolagen onder het ijs, dan door listen ende laghen vande vianden. Maer somtijds alst noot is soo comender wt ander hoeken vande bosschen ghesprongen met grooten hoopen, die hem teghen die vianden met staleboghen ende worp pijlen ter weere stellen: ende als sy vlieden soo en houden sy niet op vande vianden te veruolghen tot dat sy den viant wech gheiaecht hebben seer onghenadelijc van hem wrake nemende. Maer waer ontrent dat die strijden ten ijse pleghen te gheschieden, oft op wat staende wateren, oft wat plaetsen: sal inde naeruolghende cappitelen breeder verclaert worden [168r]

Hoe dat die artillerije wort gebrocht op het ijs ende vande manier van schieten.

In deser figuren wort claerlijck genoech betoocht hoe constich ende behendich dattet volck vande Noordersche landen pleecht te wesen, om het onghelijck te wreken dat hun vanden vianden gedaen wert, soo dat sy seer onuersaecht waren int voorderen van huerlieder strijden soo wel ten ijse als te velden. Want hier siet men sleden (soo heeten sy die winter oft ijse wagens) die lanckworpich sijn, vooren wat cromachtich ghemaeckt, om dat men die te beter soude moghen keeren daer waerts datmense begheert, ende te snelder mede door varen. Dese sleden sijn seer gemackelijck ende vast loopende int rijden, soo datmer mede is loopende ouer die verurosen sneeu hoopen, die inde wech liggen: met welcke sleden men mach met een oft twe peerden meer last ende ghewichts ouer wech crijghen, dan met vijf oft ses wagenen met wielen, op effen wegen. Niettemin sy gebruycken lieuer maer een peert opt glat ijs ende ghetreden sneeu, dan twee: om dat sy souden

ter sijden wat moghen af wijcken, als henlieden onder weghe ander sleden int ghemoet comen die swaer gheladen sijn, ende niet en souden om die hooghe sneeu hoopen die [168v] geladen slede niet omme worpen, want daer een

groote boete op ghestelt is. Maer als sy loopen ouer het ijs, soo en valt daer gheen swaricheyt, om die groote wijde vanden ijse, ten ware in sommighe scheuren ende wijde spleten die int ijs ghecomen sijn, door cracht van den dompen die van onder op comen, om die vetticheyt vanden gront, ghelijck eenen stercken donderslach. Ick segghe donderslach, om datter soo grooten gheluyt ende soo grouwelijckes ghebuert wordt ghehoort een langhe streke verre onder het ijs, ghelijck oft ware hier en daer inde dicke wolcken: soo dat nootsakelijck is dat dese scheuren int ijs worden ghegenereert een, twee, drye oft ses voeten wijdt, ghelijck doort ghewelt van eenen blicxsem, daer die dompen wt vlieghende sijn, oft die gheesten die inden gront verweckt zijn.

Hoe dat men mach passeren dese scheuren vanden ijse.

Nv om dat die reysende man soude moghen passeren dese scheuren vanden ijse, soo nemen sy terstont die groote ijs stucken die sy vinden aende cromme sijde, dewelcke sy met instrumenten effen houwen gelijck men die steenen doet, ende weder voeghen ende passen inde spleten, makende alsoo een brugghe om ouer te passeren. Maer ist dat inde groote duysterheyt eenighe beeste gheraeckt te vallen onuersiens int water tusschen dese scheuren, soo wort die terstont met coorden ende dunne houten die sy altijts by hun hebben wt ghetrocken, door een gemeyne behendicheyt vanden reysende man. Ende ist datter eenich mensche is vallende tusschen die scheuren vanden ijse, (alst dickwils gheschiet) werden terstont wt ghetrocken, ende voorts volgende den ghenen die hem gheholpen hebben wert van henlieden begheert. Maer al ist dat sy [169r] int cout water aldus gheuallen hebben, soo en sijn sy nochtans niet in beladen oft veruaert, al ist dat sy die clederen terstont stijf veruroren hebben: Want doort eenparich loopen ende

roeren, soo crijghen sy terstont warm. Maer om weder te comen totten sleden, ist dat sy orloghe hebben ten ijse, soo wert in dese sleden vanden lantsaten seer ghemackelijck geuoert victalie, clooten, buscruyt, ende alle ander saken dienende ter orloghen, te meer om datter ghestelt is een sekeren loon voor die ghene diet bringhen: soo dat daer wert alle dinghen ghebrocht op slepen ten ijse, ghelijck dat lancks die selue riuieren ende wateren inde Soomer ghebrocht wert met schepen ende te lande met wagens door nersticheyt ende

behendicheyt vanden schippers ende waghelieden. Iae dat meer is alsser van desen sleypen een seer groote menichte by een is, soo worden die gestelt als schanssen oft een wagenborch teghen die vianden, ghelijck men die waghens stelt inde Deensche orloghen: in welcke steden worden ghestelt die schuters het sy met bussen oft voetboghen, die van daer seer ghemackelijck schieten onder die vianden, tot datter eenich accoort ende tractaet van paeis tusschen beyde partien ghemaect is, ende met eendrachticheyt van malcanderen scheyden: oft oock dat sy seer haestich vertrocken

van daer, wt vreesen dattet ijs soude doeyen: oft dat sy seer obstinaet daer bliuende, ghelijck loot inde gront vande wateren sinckende verdroncken.

Hoe datmen belet het ijs toe te vriesen.

Die seer vaste steden ende sloten daer men inde Somer gheensins en can by gheraken, werden inde winter seer sterckelijc beleghert als alle wateren ende marasschen hart toe geurosen sijn. Daeromme wort hier bewesen inde dese figure, hoe dat sy hun daer teghen bewaren die sulcken perijckelen onderworpen ende [169v] subiect sijn. Want als sy vernemen dat open orloghe sal worden, oft datter eenighen oproer int lant is, ende

dat steden sijn die rontomme int water staende sijn, soo sijn die vander stadt seer sorchfuldich, ende doen groote nersticheyt om met pijcken ende haecksen het ijs open te breken ten minsten xxiiij. oft xxx. voeten wijdt, ghelijck oft vesten waren die rontomme een stadt loopen, innewaerts treckende die stucken vanden ghebroken ijse, om datse ligghende op het ijs souden moghen door die groote coude aen een vriesen, ende staen ghelijck eenen hooghen dijck. Ende als het ijs aldus op ghebroken is, soo ghietense opt water smout van waluisschen oft zeecaluen: ende ghegoten hebbende opt water soo veel tot dat ghenoech is, soo roeren sy dat met een langhe spiese onder het water ende verbreydent soo ouer al. Twelcke aldus gedaen sijnde, ende het water metten smoute ghestijft sijnde is een oorsake dat die vianden den moet verloren gheuen, ende die hope verliesen vande stadt te moghen winnen: ende als sy naerder comen ende die stadt belegheren, soo ghebuert dickwils dat sy eer blijuen verdroncken onder het ijs met te stoutelijck ende vermetelijck aen te comen, dan dat sy comen bijde ghene die belegert sijn oft belegert souden worden. Niet dattet ijs inde diepe [170r] staende wateren oft riuieren onsterck oft cranck sijn: maer by auenturen die stoute ende dreyghende vianden sijn comende op sulcken plaetsen, daer dat loopende beeckskens die van onder wten marasschen comende sijn, die het ijs van onder cranck ende onsterck makende sijn.

Vande vesten oft mueren van ijs ghemaeckt.

Noch hebben sy gehadt een ander maniere vande plaetsen te verstercken als sy ten ijse belegert waren, dewelcke sy noch onderhouden: te weten als die obstinate vianden, achterlatende haerlieder peerden, oft inde putten ende dolaghen die verloren hebbende, comen ende willen passeren ouer dese open plaetsen die met smout ghevult sijn om datse niet toeuriesen en souden, soo nemen sy seer langhe balcken oft plancken die sy leggen by een ghelijck lange leeren, al tsamen vast gemaect, en worpen die met grooter cracht dweers ouer dwater alsoo verre als sy mogen sonderlinghe by nachten, tot datse op beyde die canten vanden ijse vast ligghende sijn, dewelcke sy ghebruycken als stercke bruggen om te gaen tot aende mueren

vander stadt die belegert is. Die van binnen dat siende schieten

seer dapperlijck met bussen ende bogen om het selue te beletten: maer als die vianden so wacker daer aen vallen dat geensins en mach belet wesen [170v] soo gieten die vander stadt water tegen ende neffens die mueren, het welcke terstont daer aen is veruriesende soo dat die mueren allenskens meer ende meer door die harden vorst dicker worden vanden ijse, ende blinckende ouer al ghelijck spieghels. Ende om dat dese vesten aldus ghemaeckt worden van vrouwen iongers ende kinderen die eenparich met cruycken meer ende meer waters daer ouer gieten, het welcke door die coude in ijs verkeert wort: soo oock alsoo langhe als die coude vorst is gheduerende, en ontsien sy niet wat gheschut datter op comen mach ende gheschoten werden. Ende oock die vrouwen op gheschort hebbende haer cleederen tot op die knien staen int water scheppende die cruycken vol waters, dewelcke sy gheuen die ghene die de mueren beghieten. Aldus soo dwincht die noot ende benautheyt den menschen, om die dinghen te bestaen ende auentueren. Nittemin al ist dat dit volck al dese practijcken voortstellen teghen malcanderen, soo blijft nochtans die victorie door eenige nieuwe practijcken op deen sijde oft op dander, diet Godt belieft: maer niet sonder bloetstortinghe, ghelijck die pleecht vercreghen te werden, met alsoo veel dootslaghen als triumphen, als een onuerwinnelijcken hoop crijchsuolcs, is beleghert ende omcinghelt van veel Legioenen orloochs volck. Daeromme als die engienen aldus gestelt sijn op het is, soo doen die van buyten ende van binnen malcanderen groote quellinghe ende moyte met stormen ende vechten veel daghen, weken oft maenden lanck, tot dattet ijs doyende, die van buyten doet vertrecken veel rasscher, dan sy daer ghecomen sijn, ist dat sy hun leuen willen behouden. Het is wel een sake om mede te lacchen voor die ghene die ghenochte nemen in te sien eens anders schande ende qualijck vaer, principalijck als die vianden meer moeten strijden teghen het water, dan teghen die van binnen. Twelcke soo veel te vreeselijcker is om sien ende [171r] benauder, als eenen grooten storm onuersienich oprijsende, het ijs terstont is brekende, soo dat sy gaen te gronde daer sy luttel tijts te voren seer triumphantelijck waren op ende af gaende, al oft sijt alle ghewonnen hadden.

Vande wacht die men is houdende op het ijs.

Die ruyters ende knechten vande Noordersche landen, die voor steden, sloten oft casteelen op het hart ende verurosen ijs ligghende sijn te velde ende houdende die legher, houden alle die langhe nacht ouer (die twintich vren lanck is) seer scherpe wake, veranderende telcken ter middernacht die wacht: niet met hoornen oft bellen al oft sy sliepen, maer met seker teekenen gheuende die loose, om dat die vander wacht daer door weten souden, als yemant op die wacht is comende, van waer ende wie dat hy is. Maer ist dat yemant die loose by auenturen heeft vergheten, die wort door ordinantie vanden Coninck, ist datmen

het spies recht wil ghebruycken, ghepuniert als een verrader, verliesende lijf ende goet: niettemin het is een sake die selden gebuert, ia dat voor een selsaem sake soude ghehouden worden, waert dat iemant soo onachtsaem beuonden wert. Maer die meeste quellinghe die sy hebben, is die onuerduldicheyt vanden peerden, die van coude staen en smijten ende cloppen metten voeten, makende eenparich groot gheluyt metten slaen tegen het ijs. Die ruyters die daer op sitten sijn seer wel gewapent met bonte cleederen teghen die coude, ende doen seer nerstelijc haerlieder beste om sonder slapen te houden de wacht: ende hoe dat naerder den dageraet is, hoe dat sy nerstelijcker ende beter toesien. Want ontrent dien tijt pleghen die vianden heymelijck te comen bestooten ende oueruallen die vander wacht, dewelcke dan meest gheneghen sijn tot slapen ende vakerich ende oock dan soo sijn die bespieders veel nerstelijcker hueren

slach wachtende ende toe siende, dan op ander tijden. [171v]
Vande strijden inden dagheraet.

Die seer vrome crijchslieden hebben voor een costume, dat sy inde morgenstont omme rijden, oft schepe sijnde gaen bestormen ende beuechten die vianden gheenssins passende op eenich quaet weder, als van haghel, neuel, rijm, sneeu, vorst, oft oock eenighe vianden: het welcke sy niet alleene en doen wt liefde die sy hebben tot haeren Prince, maer om naer te volghen die vrome mannen ende alle onghemack te moghen verdraghen. Want sy ghelouen by haeren eedt dat sy wt vreesen wt gheen plaetse en sullen wijcken, oft die verlaten stellende daer op een amende: te weten ist een ruyter die wt rijdet die en verliest niet alleene wapen ende peert, maer oock sijn name ende fame, eere, ende goet vermoeden dat men van hem heeft: iae dat meer is als alle circonstantien wel ouerleyt ende

gheweghen sijn, soo wert hy noch swaerlijck ghestraft ende gepuniert. Ende ist een voetknecht, die werdt ghecorrigeert met een seker ghetal van slaghen dat alle man sien mach, ende daer toe behout hy een eeuwighe schande onder ruyters ende knechten, als een lickteecken dat nimmermeer wt ghedaen mach worden. Maer ist dat hy seer vromelijck vechtende, oft sijn plaetse vast houdende, door die groote coude machteloos wort, soo dat hy daer door alle sijn leuen lanck te crancker is, hem wort dan ghegheuen een eerlijck pensioen om voorts eerlijck ende tamelijck op te leuen, naer tgheslachte daer hy af comen is, oft den staet die hy ghehadt heeft: het welcke hem wordt ghegheuen naer oude costume vanden crijchshandel, vanden Coninck: Welck pensioen altemets door liberalicheyt vande Prince wert vermeerdert. Niettemin sy ghebruycken een speciale medecijne voor remedie totten lichamen die van coude verstijft sijn: te weten asschen van een hasen vel dat verbrant wert tot puluer, het welcke gheleyt sijnde [172r] de op die verurosen voeten seer versoet die pijne. Waer van dat wy hier naer noch wat sullen schrijuen daer wy mencie maken sullen vande simpele ende slechte medecijnen vande Noordersche landen.

Hoe dat die stercke sloten worden bestormt ten ijse.

Sy ghebruycken oock noch een ander maniere van strijden inde Noordersche landen die seer ghemeyne is. Als die vianden inde Somer om die diepte vande wateren niet en connen gheraken aen sommige plaetsen, soo vertoeuen sy tot dat seer cout is ende alle wateren toe gheurosen sijn: sonderlinghe die vanden lande als sy willen wrake nemen van de wreede officiers ende destrueren haerlieder sloten: Want dan soo slaen sy haeren leger voor sulcke sloten, ende opgherecht hebbende haerlieder engienen opt ijs, soo connen sy lichtelijck comen aende stercten: schietende van daer het slot ende volck datter binnen is, anders niet dan oft sy legher hadden gheslaghen op het vast lant. Maer als het slot is staende op een eylandeken, naer dat sy aenghebrocht ende ghestelt hebben haerlieder geschut, soo bestormen ende beuechten sy dat sonder ophouden met een viercant heyr, hebbende soo veel te meer auantagie op die vianden, als sy eendrachtigher, dat is, van eender nacien, ende manieren sijn: malcanderen versterckende ende onderstant doende. Want een heyr dat vergadert is van diuersche nacien van volcke die malcanderen niet wel en verstaen, oft kennen, die en betrouwen malcanderen niet wel, noch en doen niet wel huerlieder besten: iae den twist die wt dier oorsaken is rijsende, maeckt datse niet stoutelijck aen en vallen, oft datse die vlucht nemen, oft eenighe verraderije bedrijuen: principalijck om dat sulcke vremde crijchslieden niet wel gewoone en sijn sulcken coude te verdraghen, soo dat sy niet wel en connen seer loopen oft af ende gaen als sy van verre oft van by moeten strijden [172v] Het is oock al een ander dinghen te vechten op het ijs (ghelijck op ander plaetsen sal bewesen worden) dan op berghen, velden, bosschen, dalen oft opt sant. Want men strijdt ten ijse met wullen socken, ende niet met schoenen van vellen oft vet leyr ghemaeckt: omdat die cracht vander couden alle vette dinghen glat maect gelijck ijs. Niettemin het crijchsuolck dat ghebruyckt meest schoenen daer onder drye ijsere pinnen vast gemaect sijn, om te vaster te staen ende te loopen. Ander als sy te voren weten dat men des ander daechs vechten sal, stroyen des middernachs asschen op het ijs seer wijdt en breet, om dat sy daer souden moghen vast op staen ende loopen int strijden.

Hoe dat die schepen van orloghen worden beuochten die tusschen het ijs veruroren liggen.

Seer dickwils gheschiet dat ontrent den oeuer vande Gothsche zee tusschen het ijs verurosen ligghen die orloochs schepen vande vianden, die welcke inne hebben scherpe ende puntachtighe houmessen, dregghen ende ander vreeselijcke munitie van orloghe ende schadelijcke instrumenten. Welcke schepen daer langhe gheleghen hebbende, ende ghewacht op den wint, sijn ten laetsten door eenen vorst, die hun haestelijc ouer den hals ghecomen is, seer sterck verurosen ghebleuen

tusschen het ijs, ghelijck tusschen twee mueren: soo dat sy gheenssins en connen van daer gheraken, noch hulpe crijghen van ouer zee, noch verwachten oft begeeren: noch oock wat haerlieder ander schepen, daer die victalie in is, die inder seluer manieren erghens vast verurosen ligghen, eenighe spijse ghecrijgen. Waeromme die vanden schepen seer dickwils wt noot ghedwongen werden door dese ende dierghelijcke perijckelen, principalijck door ghebreck van barninge, siende int hartste vanden winter die doot voor ooghen, hem seluen gheuanghen te gheuen, oft seer haestich te [173r] steruen. Maer dickwils so loopen sy totten wtersten remedien om hun leuen te salueren: want om die groote tyrannie die sy den omligghenden volcke ghedaen hebben in dootslaen, roouen ende ander onmenschelijcke wreetheyt, so doen sy alle neersticheit alst doncker is, ende seer grooten arbeyt om het ijs te breken, waer door dat sy (alst ijs ghebroken is, viere, thiene, oft meer Duytsche mylen verre) ten laetsten souden moghen gheraken inde vlacke zee. Maer als sy daer en tusschen werden ghesien vande ingeseten vanden lande, soo worden sy beuochten vande lantsaten, de welcke comen dit volck te verwinnen ende beroouen, met boghen ende pijlen, ende schieten so dicke om hooghe, dat die vande schepen met pijlen bedect worden, die ghelijck eenen slachreghen wter locht neder vallen: soo dat die vanden schepe seer desolaet staen, ende in groot perijckel van gheschoten te wesen: iae dat meer is, als yemandt ghestoruen is tschepe van coude, die wort van synen medeghesellen die metten schepe tusschen het ys verurosen ligghen, door een gat dat sy int ys maeckende sijn int water ghesteken, als sy in de aerde niet en connen begrauen worden. Maer ist dat edel mannen sijn oft eenige ander van grooten state, die worden van hun medeghesellen bewaert tschepe sonder stanck ghelijck groen hout wel stijf verurosen sijnde, om dat sy die eerlijck souden begrauen als sy wten perijckel waren comen, ende niet achter laten souden in vianden lant. Niet te min begheerende ende vercreghen hebbende bestant, ist dat sy hun doode lichaemen begeeren te begrauen, op ghewijder aerden, ten wort henlieden nimmermeer gheweyghert: iae dat meer is, die edelen ende beste van den lande, helpende seer eerlijck begrauen. De selue costuyme wort oock onderhouden met grooter ceremonien inder orloghen die te velde gheschien, ghelijck men onlancks gheleden heeft ghesien aen eener seer [173v] machtighen Ridder Mher Hacho Hanson wt westgothlant int iaer M.D.X. die binnen Schoninghe seer leelick van een wt Denemarcken, dat langhe sijn vrient gheweest hadde, doorsteken wert ende gedoot met eender lancie: de welcke seer statelijc ende eerlijck wert ter aerden ghedaen, met alle den edeldom van den lande.

Vande pijne diemen aendoet die onghetrauwe ende

onghewillighe dienaers met ijs cout water.

Pavlvs Iouius Bisschop van Nuceren, het welcke een man is die seer curieus is geweest int ondersoecken ende beschrijuen van wtlantscher saecken, meynde dat was den dieuen ende moorders ende

dierghelijcke quaetdoenders een seer onuerdraghelijcke pijne, alsinen henlieden ys cout water liet vallen ende druppen inden hals, om te doen bekennen hun quade feyten: al oft dat gheweest hadde het swaerste torment datmen henlieden soude mogen doen. Want hy schrijft aldus in sijn historie van Sarmaten: Die Moscouiten pijnigen de dieuen, moorders, roouers al vraghende op deser manieren: sy laten van hooge allenskens ijs cout water druppen op haerlieder hooft: het welcke sy houden voor een onuerdraghelijcke pijne. Voorwaer desen goeden Bisschop oft hy heeft vanden loosen ambassaet van de Moscouiten, Demetrius ghenaemt die met hem ghecte, ten tijden van Paus Clement de seuenste, qualijck gheinformeert geweest te Roomen, oft neerstelijcker hoorende na ander treffelijcker saken, niet wel verstaen dat desen Demetrius was vertellende vande costuymen van synen lande, dat hy meynde dat sulcks soude wesen voor dat hardt ende quact volck een onlijdelijcke pijne, dat met vlamme oft door eenich torment niet en wil bekennen hoe luttel dat sy vanden quade [174r] stucken die sy bedreuen hebben. Niet te min die van Sweden ende Gothlant gaen die Moschouiten in stercte te bouen. De welcke alleenlijck op den Iaersdach in der manieren corrigeren die onghewillighe, onghemanierde ende brootdroncken dienaers: principalijck om dat sy niet en hebben gheuolcht ende gebleuen by haerlieder Heeren ende Princen in den dienst vander kercken eerst op die kersnacht ende voorts op den dach: ende niet alleene Heeren ende Princen dienaers, maer oock die in ghemeyne borghers huysen woonen: want als sy het selue niet en hebben gedaen, oft onnutte woorden gesproken hebben oft onheusche ende leelijcke stucken bedreuen hadden, soo werden sy van hun medeghesellen diese aenbrengen, als ghetuyghen, ende vanden rechter met trompetten ende trommelen in een langhe recke wt gheleyt tot aen het verurosen water: daer dat sy knielende metten blooten halse: het hooft houdende gheboghen tot aen die knien, worden druppelende begoten met ijs cout water, met goeder ionsten van een yegelijck. Maer die ghelouen dat sy hun sullen beteren, doetmen die gracie om die pijne te corten, datmen die tseffens een canne waters van een seker mate ouer het bloot hooft giet. Die Mooren vreesen alleene seer dese pijne, om dat sy den cop niet wel met haer bedect en hebben: de welcke al ist dat sy selden comen in de Noordersche landen, soo comen sy nochtans onder het crijchsuolck dat gesonden wort den Coninck van Denemarcken vanden Coninck van Vranckrijck, om te orloghen teghen die van Sweden ende Gothlant. Daeromme dese Mooren ende Denen als sy den strijdt verliesen, worden meestendeel niet ghequelt met deser pijnen vanden couden water, maer ghestelt in straffer gheuangenisse, oft begrauen in vreemde landen. [174v]

Vande selue pijnen.

Sy hebben daer noch een ander maniere van te castijen die van ouden tijden daer ghestelt is, om op alle ander tijden vanden winter te castijen die ongehoorsame ende onghewillighe menschen in deser manieren. Men maect twee gaten int ys, staende xx. oft xxx. voeten van malcander, dan bintmen die pacienten met een coorde onder die ockselen, ende worden alsoo duer een gat gesteken in water, ende onder het ys aen het ander gat wt ghetrocken. Nu ist datmen hier mede rasch te wercke gaet, soo bedancken sy de vrienden dat sy haestelijck ende ghetrouwelijck hun proces hebben geexpedieert: maer ist dat syt lancsaem ghedaen hebben (twelcke by auenturen gheschiet om haerlieder groote onghehoorsaemheyt) soo merct die pacient wel, dat hy gheen vrienden en heeft ghehadt int spel, maer straffe partie aenden rechter, om dat hy in groote perijckel gheweest is van verdrincken. Dat alle dese voorseyde dinghen so ghemackelijck schijnen te wercke gaen opt glatte ys, dat blinckende is gelijck een spieghel en is niet te verwonderen: want sy hebben yser dryhoecken oft dry ysere pinnen onder aen de schoenen oft holbloken vast ghemaect, niet alleene om dusdanighe sake te doene, maer oock alle ander saken die sy moghen opt ys te doen hebben, als wy hier naer sullen schrijuen, daer wy verhalen sullen hoe dat sy visschende sijn onder het ys. Niet te min de heretijcksche Moscouiten houden voor groote ceremonien dit doopen int water. Want sy doopen haerlieder kinderkens op haerlieder maniere, stekende die int water door een gat dat int ys ghemaect is: ende ist dat die kinderkens vanden stroom der loopender riuieren onder het ys gheuoert worden, soo laten sy hunduncken, datse terstont inden hemel varen. [175r]

Hoe dat sy met peerden opt ijs loopen om prijs.

Die sledden (so heetmen daer de winterwagens) wesende vol volckʼs, ende inghespannen hebbende maer een peert, soo loopen sy daer mede seer snel ende sterck vijf oft ses Italiaensche mijlen verre, om prijs te winnen: soo dat sy niet en schijnen te loopen: maer seer snel te vlieghen, principalijck midts dat die peerden seer scherp beslaghen ten yse. De prijs die daer mede is te winnen, is (ghelijck int eerste boeck verhaelt is, daer wy schrijuende sijn van der ghelijcke manieren van loopen) een cleet, oft het peert dat traechst is gheweest int loopen ende verwonnen gheweest, oft een seker mate souts, oft graen te saeyen. Dewelcke moet binnen eenen sekeren tijt die sy ordineren betaelt wesen. Want diet verloren heeft en sal nimmermeer van der schult ontslaghen wesen, voor dat hy te vollen heeft betaelt.

Hoe dat die wilde Ezels opt ijs loopen.

In Noort Sweden worden veel wilde ezels oft muylen gebruyct, om te loopen daer mede opt sneeuachtich ys, sonderlinghe bouen die stadt van Stocholmen int wterste van Noorden. Maer nederwaerts op die Suytsijde en machmen die niet ghebruycken, [175v] al worden sy daer gheuonden met grooter menichte inde groote ende wijde wildernissen. Want die Coninck die heuet daer doen verbieden, om dat verraders hun daer mede niet en souden behelpen, ende midts haerlieder snel loopen (want sy int loopen verre te bouen gaen alle peerden) niet en souden terstont die vianden te kennen gheuen die secreten vanden lande.

Dese beesten moghen seer wel teghen het aerbeyden, ende langhe lijden hongher ende dorst, so dat sy binnen dach ende nacht loopen moghen. CC. Italiaensche mijlen weechs sonder peysteren. Die ander eyghenschappen van desen beesten sullen hier naer beschreuen worden, als wy mencie maecken sullen vande ghedierten.

Vande Rangiferen om ouer den sneeu mede te loopen.

Daer is oock een groote menichte van Rangiferen inde Noordersche landen, die niet alleene worden gebruyct (ghelijck hier naer int schrijuen vanden dieren sal betoocht worden) om de sledden voorts te trecken, maer oock om die vrachtsledden te trecken ouer die hooghe sneeuberghen. Die van Suyt Sweden wort vanden Coninck verboden, in geender manieren te ghebruycken dese Rangiferen, om dat sy [176r] wonderlijcke snel sijn van loopen gelijc de wilde esels want op corten tijt moghen sy volbrenghen een seer verren wech. De sledden die dese beesten trecken sijn anders ghemaect, dan de ghemeyne sledden: want voren sijn sy ghemaect ghelijck een scherpen schoen, om te doorsnijden de sneeu, ghelijck die schepen brekende sijn die baren vande vloet.

Hoe de vianden onder den sneeu versmoort blijuen inde diepe dalen.

Als die van Sweden ende Gothlant ghedwonghen sijn oorloghe te voeren inde winter, ende daer toe verwect sijn door groot onghelijck ende veel ouerlast, vanden Denen, Duytschen, oft Moscouiten, so vernemen sy in alder manieren hoe sterc dat die vianden sijn van ruyters ende

knechten. Ende als sy hooren ende versekert sijn dat die vianden comende sijn in grooter menichten seer sterck ghewapent, meest hebbende ghebaerdeerde peerden, so datse schijnen te wesen bycans onuerwinnelijck: ende datse sijn vernielende al dat hem ter weere stelt, so gaen die lantsaten manlijc die vianden te ghemoete, niet soo wel ghewapent als wel ghemoet, sonderlinge om dat sy so wreeden vianden, door vechten ende quade wegen vermoeyt sijnde, souden slaen, kelen, ende beroouen. Want sy weten door seker experiencie dat sulcke vianden, so swaer ghewapent sijnde, goet om verwinnen sijn, inde diepe sneeu, doncker ende dicke bosschen, secrete putten, verurosen ende besneeude marasschen verwarret sijnde. Iae al en ware daer niet een vande lantsaten diese wederstonde, soo souden sy nochtans moeten blijuen in die quade weghen, om die nature ende gheleghentheyt vander plaetsen. Het welcke den vianden so veel eer is ghebuerende, als sy teerder ende delicater opgeuoet sijn, ende min kennende de wegen ende perijckelen. Maer die Noordersche nacien sijn ter contrarien ghewoone te verdraghen alle quaet weder, niet [176v] vreesende te strijden tegen die vianden in coutste vanden winter, noch te loopen door haghe door bosch, ouer berch ende dal: soo dat hier door die onghewapende boeren gheraecken te dooden die hoouerdighe vianden, makende eerst die maniere van vlieden, tot dat sy die vianden hebben in plaetsen daer veel sneeu is ligghende, daer dat sy in blijuen stekende ghelijck in een slijckachtich marasch, ende ghelijck die wilde beesten die int garen verwerret sijn. Oft sy brengense op merschen, staende wateren, meyrs oft riuieren, om datse souden sincken int water dat onder de sneeu verborgen is ende verdrincken. Want de sneeu schijnt wel hardt bouen opt ijs te ligghen: maer onder ist ijs soo cranck doort eenparich cnaghen vande loopende riuieren, dat qualijck machtich is te draghen eenen wolf, hoe soudt dan draghen een mensche, ende sonderlinghe die ghewapent is?

Vande sneeuballekens die hanghende blijuen aen de voeten vande peerden.

De ruyters comen oock noch in een ander perijckel, dat grootelijck is te vreesen: want om dat haerlieder peerden scherp beslagen sijn ten yse: als sy met natten voeten die onder nat gheworden sijn vanden water, oft bouen vanden rijm, comen inde sneeu, soo vergaderen daer aen sneeuballen also groot als eenen bal, oft een kints hooft, dewelcke also ront verurosen sijnde, blijuen vast hanghende aende peerde voeten: soo dat niet moghelijck en is, de ruyter moet vallen vanden peerde, oft metten peerde om leeghe vallen, ende comen also in perijckel van terstont geuanghen oft doot te blijuen. Want ten is niet moghelijck dat een peert lancks oft dweers den vierden oft sesten spronck springhen mach, oft ten sal terstont vallen: ia hoe dat meer ghesteken wordt met sporen om te doen loopen oft springhen, hoe dat eer vallen sal, ende hoe [177r] dat de ruyter eer sijn doot is vindende, ende het lichaem te bersten vallende synen gheest gheeft, oft een ander ghebreck crijcht, dat somtijts argher is dan de doot. Maer de lantsaten die vechtende sijn om haerlieder lant te houden teghen die vianden, die slaghen af die hoefysers vanden peerden onder die vianden, door dat die sneeu niet en blijft hanghende aende peerden voeten: het welcke die vianden gheensins derren bestaen te doen, om dat sy nerghens gheen toeulucht en hebben noch vrienden, ghelijck die vanden lande. Gheen minder perijckel en ist oock voor die vianden, als sy moeten het hanghen vande berghen op ende af rijden, dewelcke blinckende sijn ghelijck spiegels van tglatte ijs datter ouer al rontomme aen hangt: ende principalijck alst met een dunne sneeu bedeckt is, die vande wint daer op gedreuen is, sluytende die gaten ende vullende die holen met sneeu, int hangen vande berghen, soo dat ouer al euen effen schijnt te wesen, ghelijck op een plat velt, waer door seer periculeuselijc vallen van bouen neder die Duytschen, Denen, ende Moscouiten, die de plaetsen niet en kennen oft loopende seer sterckelijck metten peerden, vallen oft sinken in dese holen, suypen alle ghelijck van eenen sope, wesende malcanderen ghetrouwe inder allende, als sy gheweest hadden te voren vriendelijck verbonden. Ende dat meer is, seer veel vrome ende stoute crijchslieden die op ander plaetsen landen ende steden doen beuen, ende metten viere ende sweerde hebben ghedestrueert, blijuen altemets seer lichtelijck inde sneeu daer stekende ende begrauen. [177v]

Het tvvelfste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande huysen ende timmeragien vande Noordersche landen.

Het twaalfde boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, handels van de huizen en timmerwerk van de Noordelijke landen.

Vande diuersiteyt ende faetsoen van steenen.

BOuen die artificiale steenen, so worden in sommighe berghen vande Noordersche landen geuonden groote stucken van steenen, die alsoo vander naturen in diuersche formen, principalijck viercant ende lancworpich ghemaect sijn: iae datter niet veel en behoeft aen ghedaen te wesen om die te pallijsteren. Als men sien mach op eenen seer grooten ende woesten berch, Amabergh ghenaemt, niet verre gheleghen vant seer schoon clooster van Vastenen, het welcke vande seer edel vrouwe S. Brigitte (wiens lichaeme met het lichaem van haer dochter S. Catherijne die eerste Abdisse van desen clooster, tot een sonderlinghe ghedenckenisse daer is rustende ende seer eerlijck bewaert wort) is ghesticht geweest: ende ooc van een ander clooster [178r] van S. Benedictus ordene Aluestre ghenaemt. In welcken berch dat steenen sijn van diuersche coleuren, maer sonderlinghe swert, dewelcke vanden ingesetenen vanden lande moghen voor niet wt ghehaelt worden om daer af te stichten alderhande huysen, brenghende die steenen tschepe oft op waghens, treckende daer af haer gheuels vanden fondamente tot int opperste vanden huyse, het welcke seer lustich is om sien gheuende een yeghelijck te ordeelen, oft die nature te bouen gaet de conste, oft die conste de nature. Ic hebbe gheseyt voor niet: om dat sy niet vercocht en worden om ghelt oft door bidden vanden proprietaris: want men vintse daer in soo grooter menichte: dat se niet alleene gheschict en worden tot gebruyck vanden proprietaris, maer ooc tot orboor vander gemeynte. Desen berch die seer hooghe is ende woest, is seer lustich om sien: want hy schijnt te wesen den ghenen die van verre daer voorby seylende sijn, niet anders dan een seer schoone stadt, die met torenen ende mueren ghesloten is. Int voorseyde clooster van Aluastre ende binnen Lincopen staen noch op den dach van heden seer veel huysen, die van sulcken steenen ouer oude tijden int viercant net genoch ghemaect sijn gheweest, ghelijck ooc op ander plaetsen men sien mach. Men vint oock noch ander berghen in Oostgothland oostwaert gaende, ontrent den oeuer vande Gothsche zee, waer inne dat groyende sijn blinckende ende clare steenen van der naturen van diamanten ende

seshoeckig van faetsoen, hier en daer seer verre streckende ghelijck het cristal: vande welcke men soude moghen metsen seer costelijcke ende blinckende mueren, die seer om verwonderen souden moghen wesen, waert dat men de groote ouerdaet daer achtende ware. In Westgothlant is oock eenen berch Kindaberch genaemt, in den welcken romtsomme wassende sijn marber steenen, die wt der natueren soo diuers ende schoon van coleur [178v] sijn, datse alle dinghen vercieren ende profijtelijc sijn daer sy inne ghestelt ende ghemetst worden. Ten

laetsten inde eylanden die ghelegen sijn onder den Pole, worden gheuonden berghen van seyl steenen, aende welcke ist dat men is houdende op seker tijden buken hout, het wordt soo hart als eenen steen, ende crijcht die natuere van naer hem te trecken ghelijck die seyl steenen. Die natuerlijcke steenen

die inden velden wassen diuersch van fatsoene, worden daer ouer al soo wel in grooter menichten gheuonden, als die ghebacken: ende oock ghebruyckt niet alleene om die huysen te decken, maer oock mueren ende ander dinghen af te metsen.

Vande diuersche timmeragie van huysen.

Die huysen worden inde Noordersche landen ghemaect van veelderande diuersche ende vreemde fatsoenen. Want som makense naelde wijs, ander viercant, ander lanckworpich: som ront, ander bogewijs ende ghewelft. Die naelde wijs ghemaeckt werden, sijn alleenlijck ghemaeckt van lancien die bouen tsamen aen een ghebonden sijn, ende

nederwaerts comende allenskens breeder wtcomende ghelijck een tente. Dese huysen worden ghemaect alleene inde Somer, [179r] om dat die ambacht lieden niet en souden gequelt werden vande hitte der Sonnen, vlamme ende roock seffens. Die huysen die met hanghende daken ghemaeckt sijn, die sijn hooghe opghetrocken, om dat die dicke ende sware sneeu, met waeyen vanden winde, te beter soude moghen af rijsen, ende die daken niet inne weghen, dewelcke gemaeckt sijn van schorssen van bercken boomen, oft ticchelen, oft gespleten latten van pijnboom hout, oft van abeelen, oft eyken oft buken hout: maer rijcke lieden huysen sijn met coper, metalen oft loode platen ghedeckt, ghelijck die kercken. Die ghewelft sijn ghemaect, zijn constelijck genoech gemaect tegen tgewelt vande winden, ende vallen vande sneeu: ende sijn getimmert van hout ende steen, ende seer nootsakelijc voor veelderhande saken te doene. Want sulcke worden gheuonden in groote heeren huysen, om daerinne te bewaren huysraet ende cleederen, oft oock ghereetschap totter lants neeringhe dienende. Seer luttel ronde huysen worden daer geuonden, dewelcke alleene gemaect worden, om dat die werclieden daer inne werckende van bouen euen lichts souden ontfanghen. Maer de viercante huysen sijnder seer ghemeyne, de welcke wonderlijck in een sijn ghebonden gemaect van groote houters inde hoecken in een geuoecht, daer dat de meerschap in ghetoocht wort: ende dese hebben oock die vensters meestendeel staende int dack, waer door dat een yeghelijck licht mach ontfanghen. Die steenen huysen hebben de poorten gemaect naer behoorlijcke proporcie, maer enghe vensters, om die seer stercke coude, sneeu ende rijm. Want waren de vensters groot ende wijt, ghelijck in Italien, soo souden terstont die huysen veruult worden vanden sneeu, de welcke vande stercke wint ghelijck stof ghedreuen soude worden door die vensters, soo datse doort groot ghewichte souden terstont gheraken inne te vallen. [179v]

Van het selue.

De vensters vande Noordersche huysen ende

sonderlinghe vande stouen, worden ghemeynlijck ghemaect inde cromme daken, waer door dat sy ontfanghen een goede ende suyuer lucht. Dese vensters sijn ghemaect van ghelas oft wassen cleederen open ende toegaende, teghen reghen ende sneeu. In de steden worden de vensters ghemaeckt inde sijdtmueren, de welcke sijn met yseren tralien ghesloten, om de engde vander straten. De gene die woonende sijn opt wterste vande frontieren vanden lande, maken wetens ende willens haerlieder deuren enge ende leech, om datter die vianden ende straetschenders niet en souden terstont inuallen. Ia dat meer is om dat sy de vianden te beter souden

wederstaen so hebbense veel gaten inde mueren, daer door dat sy de vianden met geschut te keere gaen. Ten anderen so grauense putten inder aerden, dewelcke sy decken met stroo, oft gebladert ende drooch rijs om datse also souden de vianden leuendich vanghen. De daken vande huysen sijn gemaect van balcken, ende

met berders van dennen oft populier schorssen ghedect, daer sy dan op leggen groene russchen, twee op een, met wat hauers oft gherste daer tusschen ghesaeyt, om datse te beter in een souden ghebonden worden: het welcke ghedaen wort om dat de huysen vanden blicxsem niet en souden verbrant worden: oft dat warachtigher is, om dat sy daerop water ghietende in tijden van orloghe souden wesen weyden om schapen ende lammekens op te houden als voren genoech verclaert is. Sommighe vande ghene die woonachtich sijn inde steden als sy willen huysen timmeren, maken verbont tsamen, dat sy op gemeyne costen sullen timmeren gelijcker hant, makende vijf oft ses huysen neffens een ghelijck een slot, ende maecken in elck huys een seer stercke yser deure, waer door sy hun souden mogen salueren ende sterck houden tegen de vianden [180r] als sy inghenomen hadden de vesten ende mueren vander stadt, ende ten laetsten

noch doen wijcken, alsmen sien mach veel huysen ghemaect binnen die Coninclijcke stadt van Stocholmen, wt de welcke van het opperste vanden

huysen men de vianden mach keeren ende verdrijuen. Die meester timmerlieden sien ooc wel neerstelijc toe ende doen groote neersticheydt om te vinden het hout dat sy weten alder bequaemst te wesen ende

best dienende tot haerlieder werck, om dat die huysen te langher souden blijuen staen ende out worden; ende slaen wel gade datse geen boomen en houwen, de welcke ghewrocht sijnde ende ghestelt inde huysen, souden den vrouwen die beurucht sijn int baren eenighe swaricheyt by brenghen ende deerlijck doen steruen.

Vande groote menichte vande seer groote boomen inde Noordersche landen.

Inde bosschen vande Noordersche landen wassen in grooter menichten, Dennen, pijnboomen, ieneuerbomen ende lercboomen, wesende so hooge als eenige torens: ende daeromme die gene die groeyende sijn niet wijt vander zee, worden gebruyct tot masten ende sprieten van groote schepen, ende sonderlinge die pijnboomen, de welcke om het harst ende termentijn datter in wter naturen is wassende, plegen seer langhe te ghedueren sonder verrotten, ende

seer wel te staen tegen den regen. Maer de vruchten van dese pijnboomen ende

dennen en worden niet gebruyckt in dese landen, gelijck in Italien, daermen is medecijne af maeckende, om te verwecken het vleesch tot wellusticheyt ende oncuyscheyt. Dese pijnboomen worden ghesaecht tot berders ende gheschaeft, waer af men is makende de solderinghe vanden schepen. Int opperste van dese pijnboomen wassen vruchten, dewelcke die lantsaten ende sonderlinghe die wilde Lappen af plucken int eerste van de Somer, ende nemen daer wt die keernen, de welcke sy eten in stede van broot, gelijck die van Parthen eten [180v] die Palmiten. Vande tacken vanden dennen worden ghemaect reepen daermen de tonnen mede bindet, ende latten van cruysboghen, oft tuynen om het lant af te schutten, ghelijckmen doet vande tacken vande lerckboomen, om datse seer wel mogen teghen het buigen. De balcken die ghemaect worden vanden dennen, sijn altijts ghehouden gheweest in grooter weerden, ende om datse seer licht sijn ende gheduriger dan eenich ander hout, so worden de kercken daermede ghedect: ende hoe de gront sauelachtiger is daer sy groeyen, hoe sy langher worden ende hoogher op schieten, maer en worden niet seer dicke, om dat sy gheen voetsel ghenoech crijghen wten sauelachtighen gront: wt welcke boomen men siet vloeyen een seer vette liqueur, als termentijn ende

peck. Bouendien so is ouer al de Noordersche landen een seer groote menichte van bercken boomen, dewelcke sijn van sulcker naturen, datter als mense snijdet tusschen beyde de schorssen een water is wtdruypende, het welcke men drincken mach, ghelijck men oock inden dieren tijt de vruchten van desen boom

is gebruyckende in stede van broot, ende de schorssen om de huysen te decken. Ingelijcks het saet ende wortelen van ieneuerboomen, worden ghebruyct in stede van broot, hoe wel dat quaet om crijgen is, door dat die doornen so scherp stekende sijn: in welcke doornen vier ende

gloeyende colen blijft duerende een geheel iaer: ia ist sake dat die vanden lande het selue niet wt en doen, so ghebeurt somtijts dat van een vreemde ende stormende wint ontsteken wort sulcken brant inde bosschen, dat de vruchten staende op de omligghende velden, verbrant worden vanden viere dat ouer al vlieghende is.

Noch vande Noordersche boomen.

Die eycke boomen liggende onder het water, blijuen altijdts sonder verrotten, en daeromme dienense [181r] seer wel om te maken de ribben vande schepen. Met de schorssen wort het leyr ghereyt, ghelijck hier naer sal verclaert worden, daer wy scrijuen sullen van de timmeragie opt ijs. Daer sijn ooc ander boomen die noch harder sijn wter naturen, vande welcke gedrayt worden ringhen ende catrollen, om de sprieten vande masten mede op te halen. Men maecter oock flesschen ende

kannen af, dewelcke van binnen worden besmeert met harst, om datse niet en souden verrotten. Noch sijnder oock ander boomen van selfs wassende, die niet bekent en sijn, nochtans worden sy gehouden om tgewichte, coleur, hardicheyt, rondicheyt ende vruchten also goet als die ander. Men vint daer oock vlierboomen, ende cornelie boomen met seer soete besien. Insghelijcks oock tweederhande wilghe boomen, vande welcke de hasen eten om den hongher te stelpen, ende al ist datse gheen vruchten voortbringhen, soo worden sy nochtans wel vermenichuuldicht als men de tacken af houwet ende weder steket inder aerden, gelijc die ander bosschen die somtijdts is afhouwende tot aende wortel, weder wt spruyten. Daer sijn oock veel boomen die soo vast ghewortelt sijn inder aerden, datse eewich souden blijuen staende, ten sy datse met eenen draeyenden wint oft vanden blicxem omgheworpen oft verbrant worden; waer af men niet lichtelijck en soude connen ghesegghen die redene, midts dat d’een hier d’ander elders is groeyende. Die vleyende yeste is daer ouer al seer ghemeyne ende soo lastich, datse groote schade doet aende mueren vande steden gheuoert wesende vande sneeu, soo datse de mueren is vernielende, ten zy datse metter wortel wt getrocken wordt.

Van diuersche boomen.

Noch sijnder veel ander soorten van boomen sonder die wy nu geseyt hebben in dese coude landen, [181v] principalijck populieren, esschen ende een ander soorte van ieneuer boomen, dewelcke seer bequame sijn om costelijcke huysen daer af te maken mits datse seer lanck sijn ende wel rieckende ghelijck cijpres hout, soo datse worden ghebruyckt niet alleene in tijden van peste, maer oock om daghelijcks in huys te branden. Want dese boomen die daer van selfs daer wassende sijn vermenichfuldighen seer ende verwortelen soo, datse nimmermeer en moghen wt gheroyert werden: maer alsse volwassen sijn, soo werden (als wy nu gheseyt hebben) vande selue seer stercke balken gemaect, die men ghebruyckt int timmeren, soo wel vanden grooten ende hooghe huysen als vande leeghe. Inde landen daer die Noorderschen Pole is verheuen meer dan seuentich graden en werden gheen eycken oft buken boomen gheuonden vassende, iae dat meer is luttel ander ten ware bercken boomen, die slim ende crom wassende sijn ontrent die wterste canten vande zee van Seythien, door die groote stormende winden die seer dicwils daer wayen. Maer inde landen die Suytwaerts ghelegen sijn, wassen ouer al seer groote menichte van fruyt boomen, welcker vruchten als eeckelen, hasenoten ende buken noten niet alleene dienen om die beesten te voeden, maer oock werden inden dieren tijt vanden ingheseten ghebruykt in stede van broot. Dese vruchten werden teghen dattet dieren tijt sal werden, van sommighe beesten als muysen, ratten ende

vogelen ghedreghen in haerlieder hollen ende nesten, om den

toecomenden hongher te verdrijuen soo dat die beesten hier inne veel voorsichtigher schijnen te wesen dan die menschen. Twelcke merckende die voorsichtige lantslieden, doen oock te meer nersticheyts om hun te voorsien teghen den toecomenden dieren tijt. Die buken noten sijn dryecantich ende hebben een roode schorsse, ende sijn besloten in rouwe huyskens ghelijck castanien, waer mede die verckens seer vet ghemaect werden, soo [182r] wel als metten eeckels, wt ghenomen dat het eeckel speck hart is ende het buken seer saechte.

Vande vruchten oft fruyten.

Die hase noten groyen daer soo oueruloedich ende in soo grooter menichten datter niet alleene ghenoech is voor die ingheseten maer oock voor die vremde: soo datter om profijts wille ende ghewin veel duysent tonnen vol, vanden cooplieden worden gheuoert wten Noordersche landen in Duytslant. Die tacken van het haeselaren hout voeren sy oock wt, dewelcke seer nut ende bequaem sijn om reepen daer af te maken, om alderhande vaten mede te binden. Daer groyen oock appel ende peer boomen van diuersche soorten soo wel die verplant sijn, als wten saede vanden appelen ende peeren voortcomende: onder dewelcke datter sommighe seer excellent sijn die int herte vande winter (ghelijck den olijf boom die nerghens Noortwaerts en is wassende) rijpe vruchten hebben: Insghelijcks die wilde appelen sijn van sulker naturen, datse niet eer rijpe en worden dan in December: ende dese hebben eenen wijnachtighen smake, soo datmen daer wt persset dranck, diemen most heet. Daer sijnder oock die soo serp sijn datse tscherpe van een sweert bot maken met hun sop, vande welcke men is makende

goeden asijn. Sommighe sijn ront, ander sijn lanckworpich ghelijck peeren, ander ghelijck een ey, dewelcke seer geacht ende in weerden

worden ghehouden. Maer die wtlantsche ende die van ouer zee comen sijnder noch veel meer gheacht, om datse grooter ende soeter van smake sijn. Insghelijcks oock ghedrooghde pruymen ende peeren. Want in de Noordersche landen

en groyen maer tweederhande soorten, als witte ende swarte: ende oock maer tweederhande soorten van criecken, als wilde ende hof crieken; dewelcke soo suer sijn datse de [182v] tanden eggherich maken, dewelcke ghebruyckt worden om asijn daer af te maken: Want midts datse groyende sijn op doncker plaetsen daer gheen Sonne is comende soo en rijpen sy niet. Maer die Sonne hebben moghen pleghen lieflijck ghenoech te wesen van smake. Daer sijn oock sommighe boomen die een onbekende cracht hebben, die welcke sonder bloesems vruchten voortbringhen tusschen den sneeu. Nochtans soo beteren die fruytboomen met verplanten, ende brenghen voort te soeter vruchten. Maer het wilde fruyt heeft eenen vremden smake, het welcke by auenturen comt door die oude tacken die vol mosch liggen, ende beletten datter gheen Sonne op en schijnet, want andersins meyne ick dat souden lieflijcker wesen van smaken ende beter om eten.

Vande Gomme die wten dennen comt ende oorspronck vanden Ambre.

Om dat seer veel autueren diuerselijck schrijuende sijn vanden oorspronck, natuere ende qualiteyt vanden Ambre grijs, ghelijck Perottus is beschrijuende, die met grooter nersticheyt die selue heeft willen accorderen: willende betooghen waer wt ende hoe dat dese excellente ende costelijck traen mach voortcomen [183r]

Daeromme soo hebbe ick hier wel willen by voeghen dat men daer af is segghende inde Noordesche landen, twelcke my dunckt der waerheyt meest te ghelijken. Die dennen oft pijnboomen die wter natueren gomme tranende sijn, ende seer hooghe wassende sijn opden oeuer vander zee, oft riuiere, oft int leechtste vande bosschen, sweeten dit Ambre grijs sonderlinge inde Wedemaent ende Hoymaent die Sonne loopende door het teecken Cancer ende Leo, als door die groote hitte vander Sonnen (ghelijck naer breeder verclaert sal worden) die vruchten dorre ende rijpe worden. Dan soo drupt wt dese boomen die splijtende sijn door die groote hitte der Sonnen, dit ambre grijs inde grachten oft riuieren die daer onder staen ende wort daer hart inne: maer int nederuallen, wat dat vatten mach dat houdet vast ende onwindet gelijck lijm mits sijnder tayheyt: twelcke oorsake is, dat vorschen, muysen, mugghen, spinnen, vlieghen, stroo, saet ende dierghelijcke dingen die in dit termentijnachtich lijm besloten werden ende hart: ende oock wat eenparich druppende, is vallende int sant, dat wort door groote slachreghen gheuoert inde beken ende voorts inde riuieren, ende ten laetsten inde zee, daer dat ghelijck ander boomen binnen sekeren tijt hart wordt gelijck steen: het welcke doort groot tempeest vande Gothsche, Finlantsche ende lijflantsche zee, wort gheuoert ende gheworpen aende oeuers van Prussenlant die ligghende sijn op die Suydt sijde recht teghen ouer het Noorde. Twelcke altijts gheschiet als de windt is drijuende die baren vander zee naer Pruyssen lant. Daer dat vande Coninck is verboden dat niemant desen Ambre grijs en mach vergaderen, dan die daer toe gheordineert sijn ende ghesworen werck lieden. [183v]

Het derthienste Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, het welke is tracterende vande landts neeringhe ende vruchten die tot des menschen nootdruft dienende sijn.

Het dertiende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen wat handelt van de lands nering vruchten die tot des mensen nooddruft dienen.

Vande diuersche vruchten die men is inden oogst inne doende.

HET is een wonderlijcke ordinancie der naturen, dat men anders, ende op ander tijden, oock met ander manieren ende

behendicheyt Noortwaerts het lant is acterende, dan in barbarien ende Mooren lant, ende noch anders inde nieuwe eylanden. Aengaende die Nordersche landen het is seker dat op sommige ackers die int Suyde sijn gheleghen in Westgothlant die gerste binnen xxxvi. daghen naer datse ghesaeyt is, rijpe ende

gereet is om picken: twelcke is van het laetste van Wedemaent tot half Oogst, ende altemets noch eer. Maer dat soo haest rijpe werdet comt nootsakelijck door die nature vander aerden, soetichet des lochts ende vochticheyt vanden steenkens die de wortel is voedende, ende hitte vander Sonnen: twelcke een

oorsake is dat soo haest is op groyende ende rijpe wordende: ende sulken stroo heeft ghemeynelijck ses aren by een, maer wat minder dan die ghemeyne aren, welcke gerste seer bequaeme is om mout te maken. Maer ander saet wert ghesaeyt int eerste vanden Mey, ende ontrent half Oogst ghepickt ende inne ghedaen met grooter nersticheyt. Want die lant lieden helpen malcanderen seer ghewillich ende lustich, om dat die coude [184r] die hun soude moghen ouer den hals comen, den Oogst niet en soude verderuen. Noch en begheeren ander gheen dachuere, dan des auonts eene vrolijcke maeltijt, op dewelcke om den goeden ende getrouwen dienst die ionghers ghedaen hebben soo wel knechts als meyssens werden by consent vande wijse ende voorsienighe ouders ghesloten sommighe houwelijcken ende gheloften ghedaen van houwelijcken: niet wt een vleesschelijcke wellusticheyt, al sijn sy oock edel van gheslachte, maer om het profijt ende eere vanden huyse te bewaren, ende het huysghesin wijslijck ende lieflijck te regieren.

Vande backerijen ende backen vanden broode.

Om dat die ouders hebben van ouders tot ouders verstaen, hoe dat Ceres soude geuonden hebben het coorne, ende Pan die maniere van backen: (soo dat naer hem inde Latijnscher sprake het broot genaemt wert Panis) soo heeft Ceres seer vermaert ende ghepresen gheweest om dat sy het graen eerst heeft gheuonden, ende Pan om dat hijt betamelijck heeft weten te bereyden tot des menschen oorboir. Ende daeromme behoort men hier wel te mercken wat soorten van vruchten wort gebruyct totter nootdruft [184v] vanden menschen, ende welcken onder die Noordersche nacien dat hantwerck is toebehoorende. Welcke nacien ghelijck datse veelderhande sijn, diuers ende verscheyden soo wel van gheleghentheyt als van manieren: alsoo oock die vruchten der aerden siet men diuers wesen, naer die gheleghentheyt oft qualiteyt vanden landen. Want hoe meer dat men is Noortwaerts op treckende, hoe min terwe datter is wassende: maer hoe meer Suydtwaerts, hoe datter ouer al meer terwe geuonden wert. Niettemin die van Sweden hebben groote menichte van terwen, ende noch veel meer rogghe. Die Gotthen ghebruycken soo wel in Oostgothlant als in Westgothlant gherste ende hauer, dewelcke henlieden van Godt wert ghenoech verleent niet alleen om eten maer oock om haerlieder bier mede te brouwen. Nittemin men ghebruyct van alle dese vruchten ouer alle die voorseyde landen: maer in Sweden sijnse nerstigher om rogghe te winnen, dewelcke die vrouwen soo weten te suyueren, datse in coluer, smake ende ghesontheyt te bouen gaet die duecht vander terwen.

Hoe die vruchten ghedroocht werden om langhe ouer te houden ende te bewaren.

Op seer heete daghen als die Sonne seer heet is schinende, soo spreyden sy lakenen ghelijck seylen van schepen, oft selfs seylen seer wijdt wt ende breet opder aerden, oft op die effen ende bloote berghen, om dat sy daer op te droogen soude legghen het graen en ses daghen oft meer oft min, naer dat die Sonne heet is schinende. Daer naer alst wel is gesuyuert soo sluyten sijt in eycken kisten, oft sy doent malen ende bewaren het meel opde selue maniere: ende alsoo gedroocht sijnde, soo blijuet goet seer veel iaeren lanck. Niettemin het is seer goet datmen het graen eens iaers te drooghen legghe inde Sonne: ende alsoo machmen [185r] dan daer onder behendelijc mengen als noot is, nieu graen dat wel drooghe is, om dat men gheen oudt graen en soude ghebreck hebben. Maer het meel machmen wel veel iaeren lanck ouer houden sonder bederuen, alst in eycken tonnen oft cuype wel stijf inghestampt is met houten stampers, ende ghestelt op drooghe plaetsen.

Vande maniere van drincken vanden

Noorderschen volcke.

Ick en twijfele niet ten sal die nerstighe Lesers seer wel behagen dat ick hier by schrijue ende verclare, welcke maniere van drincken datter is onder die Noordersche nacien. Ten alder eesten soo maken sy consciencie van te drincken al staende, ter eeren vande Goden ende Princen: ende drincken dat henlieden het sweet afloopt, soo grooten aerbeyt schijnen sy te doen int drincken als sy met eenen treck oft twee oft meer willen wt drincken een groote cruycke ofte eemmer. Ten anderen

als men sien mach in dese figuere, soo schijnen sy ghecroont te wesen sittende aende tafel, ende drincken oock wt sulcke vaten als men hier sien mach: het welcke by auentueren groot wonder gheuen soude den ghenen diet noyt ghesien heeft. Maer het is noch meer te verwonderen te sien hoe dat die dienaers [185v] in een langhe recke ouer ende weder gaen gelijck herders van ghehoornende beesten, om den gasten te vullen dese vaten met bier. Ende met dese cerimonien niet te vreden wesende, soo willen sy oock betooghen dat sy niet droncken en sijn: want sy nemen een van dese hooghe vaten vol biers ende stellent op haerlieder bloot hooft, dansende alsoo een ronden dans. Voorts soo nemen sy een ander met beyde handen twelcke hun ghebrocht wert vol wijns, biers, mee oft most, ende gheuent yemant van die aen tafel sitten wt te drincken ende haerlieden soo goeden toe te drincken oft te bringhen.

Van de diuersche manieren van sout te sieden.

In Sweden ende Gothlant en wert gheen sout ghesoden: niet om dat sy wten gront vander zee het sout water niet en souden connen ghecrijghen: maer om dat volck dat ander goets ende ware ghenoch heeft, lieuer te coopen heeft wtlants sout, dan tot grooter cost dat te sieden op haerlieder oeuers vander zee. Want als die groote hulcken

wt Hollant ende Duytslant comende sijn wt die hauenen van Spaengnien, Vranckerijck, ende Enghelant, ende principalijc van Lisseboenen ende Browagien die sout daer gheladen hebben, soo wordet hun vercocht voor eenen tamelijken prijs. Int lant van Polen sijn seer diepe sout berghen, ende sonderlinghe ontrent Vielisca ende Bochnen, daer dat ick int Iaer M.D.xxviij. op den vijfsten dach Ianuarij, wel vijftich leeren moeste neder gaen om te sien hoe dat beneden int diepste vanden berghe die aerbeyders naeckt stonden om die hitte, daer sy met ijseren instrumenten een seer rijck tresoor van sout wt braken, ghelijck men het gout ende siluer wt is grauende inde diepe berchwercken. [186r]

Hoe datmen qualijck Sout voeren can inde Noordersche landen.

Alst orloghe is op die Noorsche zee, ende dat die Noortsche landen by ghebreke van sout souden schijnen vanden vianden benaut te wesen, soo maectmen met consten sout binnens lants, om dat sy by ghebreke van sout, niet comen souden inde subiectie vande vianden. Maer om dattet selue soude moghen gemackelijcker ende rasscher te wercke gaen, ende oock dat die Nordersche nacien altijts daer by souden moghen profijt doen, soo heeft die eerwerdighe Ian de groote wt Gothlant Aertsbisschop van Vpsalen mijnen seer beminden broeder ende voorsaet, doen hy tot anderen tijden int iaer M.D.xxiij. twee iaer lanck hadde gheweest te Roomen ambassaet bijden paeus Adriaen die seste, ende ten laetsten ghecoren, weder comende om te visiteren sijn kercke ende Bistchopdom van Vpsalen, gheleert den inwoonders ende sonderlinghe die woonende waren op bequame plaetsen, te sieden sout op sijn eyghen cost, gelijck hy van experte meesters hadde gheleert, coopende ende gheuende ouer al instrumenten ghenoech, die daer toe van noode sijn: dat men van der tijt voorts altijts heeft moghen, wat orloghe datter oock wesen mochte, souts genoegh maken sonder eenich perijckel ende met cleynen aerbeyt.

Van de seer groote menichte van boter.

Doorloopende alle die landen vande Noordersche rijcken, van daer die Nortsche Pole staet verheuen lij. graden tot lxxxiiij. so machmen ouer al vinden seer groote menichte van boter, om die seer vruchtbaer weyden ende grote menichte van hoorne beesten die daer sijn: maer nochtans ouer al niet euen

goet, soo wel door die diuerscheyt vanden soute, als oock vande goede cruyden ende garsse, ende oock naer dat die [186v] landen daer die beesten gheuoedt werden verre van malcanderen sijn gheleghen. Want daer die weyden grouer van garse sijn, ende die boter met grouer sout ghesouten is, die en is soo goet niet als ander boter die met schoon sout ghesouten is, ende ghecomen van een goede wijde. Niettemin sy hebben ouer alle die landen voor maniere, weer dat die boter met grof sout ghesouten is oft met fijn wit sout, dat sy den cooplieden van ouer zee die vercoopen met veel duysent vaten het sy voor ghelt oft in manghelinghe van ander ware, ten sy dat van des Coninks weghen om die nackende orloghe verboden wert, als men lijftocht gelijck speck ende ander nootsakelijcke voetsels pleecht toe te sien datse den vianden niet gheuoert en werden. Voorts soo is in Suydtgothlant een eylant Oelant ghenaemt, daer dat die gesonde ende goede locht ouer een comende metter vruchtbaerheyt des lants, cruyden voortbringhet die seer lieflijck ende soet sijn: met welcke een groote menichte van beesten ende coyen gheuoedt sijnde, gheuen een

melck dat soo ghesont is, dat die met veel raets ende hulpe van medecijns niet en connen wesen gheholpen, gheheel ende al met botermelck van desen melck connende ghenesen worden: ende die boter is riekende ghelijck een specie, dewelcke seer ghepresen werdt ende wel diere vercocht, want sy is veel ghesonder dan eenighe boter van alle ander landen.

Van de groote ende goede keesen.

Ist dat Parma, Plaisancen oft eenighe ander stadt oft dorp in Lombardijen ghepresen sijn om die groote menichte ende duecht vanden keesen, voorwaer sy moghent wel danck weten den halfeylande van Scandien, ende sonderlinghe westgothlant inde Nordersche landen, van welcken volcke sy haeren oorspronck hebben. Want die Westgotthen hebben de name bouen alle die nacien vande Noordersche landen, datter [187r] gheen henlieden ghelijck en is in keesen te maken, het schijnt te comen door die goede ende vette weyden die sy daer hebben: in dewelcke oock orloochs peerden, die sterck hooghe ende vroom

sijn, ende oock groote ossen in seer groote menichte worden opgheuoedt. Aldus soo maken sy ghemeynelijck soo groote keesen, dat twee stercke mannen qualijck souden draghen connen die selue een luttel weechs verre. Nochtans en worden die niet ghemaect met handen oft conste van mannen, maer van vrouwen: dewelcke wt diuersche dorpen by een gheleghen sijnde, op een dorphuys by een comen, daer men is gewoonelijck keese te maken, bringhende met haer een groote menichte van melck, ende dat inde Somer: ende heet makende het melck in groote ketels, ende libbe daer toe ghedaen hebbende, soo ghieten sijt meestendeel in een viercante houte forme: dan nemen sy cleyn keeskens die te voren inde locht ende Sonne ghedroocht sijn, ende morselen die wel cleyne, ende worpen die int siedende heet melck, ghelijck men doet inde groote mueren daer men cleyne steenen in metset, om dat die groote steenen te vaster soude blijuen inde mortel. Ten anderen soo en mach gheen man comen daer dese vrouwen aldus desen keese maken, hoe seer oock dat hy daer om soude moghen bidden. Want die cloecke vrouwen hebben bysonder haerlieden huyswerck verscheyden

vande mans, met het welcke die mans hun nimmermeer en moyen: als spinnen, weuen, backen, brouwen, eten gereet maken, kinderen eghenen ende cleeden, bedden maken, ende lammerkens, calueren ende ander ionghe beesten besorghen: ter wijlen dat die mans die meesten aerbeyt doen: als ackeren, dorsschen, peerden berijden (dat die vrouwen oock dicwils doen) harnas schoone maken, tuynen maken, ploeghen ende het lant suyueren ende ghereet maken. Die keesen in Oostgothlant die van schapen melck in grooter menichten gemaect worden, [187v] sijn wter maten seer gepresen: Soo sijn oock die van hoogh Sweden: meer dan die van Noorweghen ende Helsingher lant: daer dat men groot werck maect vande keesen die sy hebben, dewelcke seer vet ende bijcans verot sijn, vol maeyen, soo dat sy seer verblijt sijn van

haerlieder duecht: ia dat meer is als sy het binnenste hebben wt gheten, soo gebruycken sy inde orloghe die corsten ghelijck eenen bukelaer van hart leir ghemaect. In Finlandt is oock een goede smake van keese, dewelcke seer ghesienlijck wort ghemaeckt van geyten melck, weghende veel duysent ponden: ende

datse veel smakelijcker ende meer gheacht maeckt, is dat sy wat mirrhe daer onder laten roocken, om datse sonder verrotten ende sonder maeyen veel iaeren souden moghen bewaert werden, ende sonderlinghe om te mogen verdragen een lange legher voor een stadt. Maer in westgothlant sijnse so goet wter naturen, datse riecken ghelijck een specie als sy oudt worden, met een lieflijke smake. Sulcken ghebruyken oock die schippers als sy vanden storm belet worden wat anders te mogen roken ende gheiaecht werden vanden viere.

Van de weuers.

De vrouwen inde Noordersche landen sijn seer nerstich ende constich int weuen van wullen ende linen laken, wtghenomen die van Lappen lant. Want die maken laken (als op ander plaetsen gheseyt is) vande senuen der dieren, ende cleederen van de vellen van diuersche wilde beesten: om dat in die wterste landen Noortwaerts gheen vlas is wassende, noch schapen gheuoet en werden. Maer Noortwaerts daert lant wat heeter is, ende vlas is wassende, daer verwen sy het lijnen gaeren ende weuent soo constich, dat men segghen soude dat in Italien ghemaeckt ware. Ick hebbe hier voortijts onder dat volck ghesien een werck van gheweuen lijwaet dat seer lustich was gewrocht [188r] vol blaeuwe strepen: sulcks als ick daer naer comende in Italien, tot Romen sach, al oft van een

hant hadde gemaect gheweest, soo wast den anderen ghelijck gheweuen ende geordineert: alleene dat verschil wasser, dat ghelijc die Romeynsche vrouwen, oft dat beter te geloouen is die mans dat weuers sijn, cloecker sijn van gheest, soo worden sy oock beuonden te wesen subtijlder int hantwerck: ende dat by auenturen om datse gheschilderde patroonen hebben daer sy na wercken, daer die Noordersche vrouwen nemen het patroon naer die bloemen als lisbloemen, oft naer de schaduwe vande bladeren der boomen die int schijnen vander sonnen blicken opt water. Maer int ghebreyt werck te maken ghelijck netten, sulcks als men siet te Romen inde Princen huysen, soo schijnen die Noordersche vrouwen lichtelijck alle constenaers der werelt te bouen gaen, ghemerckt dat dit hantwerck ghebruyken in stede van ledich te wesen die edel vrouwen dewelcke seer curieus sijn om te maken ende achter te laten naer haerlieder doot sommighe stucken wercks tot ciraet vanden huyse, die welcke seer constich ghemaeckt sijn. Want sy hebben voor een gemeyne vsancie datse vercieren haer huysen ende camers die sy daghelijcks besieghen, met sulcken seer witten ghebreyden wercke, dat sy heeten Spraangning, iae tot onder het dack vande huyse. Maer die edel heeren vercieren hun palaisen ende salen met side lakenen ende oock die bedden, ende ciraet vande edel vrouwen als men bruyloft, bancketten is houdende. [188v]

Het XIIII. Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, inhoudende diuersche ende vremde manieren vanden Noorderschen volcke.

Het XIIII. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, bevat diverse en vreemde manieren van het Noorse volk.

Voorrede.

NIemant en behoeft hem te verwonderen dat inde landen Noortwaerts ghelegen die seer wijdt ende breet streckende sijn, ende sonderlinghe int halfeylant Scandianen (het welcke Plinius om sijn onbekende grooticheyt heet te wesen een ander werelt: ende Iordanes met Pauwels die diaken die scheyde oft werckhuys vande menschen) sijn veelderhande soorten van habijten ende cleederen, ende oock diuersche manieren ende condicien van leuen, soo wel onder die inwonders vanden lande, als onder die vremde nacien die daer comen woonen oft handelen, ende oock vanden rechten soo wel van die eene als dander: dewelcke onderhoudende die ordinantien vande ouderen ende voorsaten seer lange gheleeft hebben onder malcanderen in grooter vrientschap ende eendrachticheyt: daer men nu siet dat groyende den twist, seer luttel te vreden wesen met tghene dat sy hebben. Niettemin het en is niet seer te veruonderen aenghesien dat die groote valscheyt der menschen soo verre comen is, dat een yeghelijck is gheworden een seer groot meester van hem seluen te bederuen, ghecleet sijnde van buyten met ghescheurde cleederen, ende van binnen hebbende het hert vals ende ghecorrumpeert. Wtwendich schijnen sy te wesen den rechten onderdanich, maer secretelijck saeyen sy ouer al haer fenijn ende valscheyt. Twelcke nochtans sal ten laetsten sulcken eynde hebben, dat sy sullen steruen vol lasters ende van een yeghelijck ghehaet [189r]

Vande diuerscheyt der cleederen.

In voorleden tijden werden inde Noordersche landen die cleederen al anders ghemaeckt dan men nu doet, sonderlinghe der vrouwen cleederen, so wel die opperste als die onderste. Die opperste segghe ick, om dat in voorleden tijden die edelste vrouwen droeghen tabbaerts die seer enghe waren op de borst, ende aen de armen: maer beneden aende voeten waren se wonderlijcke breet ende lanck, soo dat een ionck wijf qualijck machtich was alsulcken steert te dragen: de welcke oock somtijts in dat abuys haer vrouwen eenichsins waren nauolghende. Opt hooft droeghense seer fijn doeck, twelcke om profijts wille vande vreemde cooplieden wt vreemde landen van ouer zee daer te coopen ghebrocht wort. Ende onder dese doecken droeghen sy gulden croonen met costelijck ghesteente verciert, naer tgeslachte ofte macht daer sy af comen waren. Op den nauel haddense in stede van eenen rieme oft gordel, breede gouden oft silueren ghesmedde oft ghegoten platen twee vingheren breet, oft oock van siuer oft gout draet gheweuen. Die ander vrouwen droeghen seer breede mouwen, maer inde middel warense enghe, vast ghemaeckt met siluere oft vergulde cnoppen. Opt hooft droeghense eenen tote van root [189v] laken die bouen scherp ende enghe was, open gaende ende sluytende met silueren cnoppen. Dese droeghen oock vergulden croonen onder seer fijne lijnen doecken. Ende ghelijck dat sonderlinghe die edel vrouwen ende die gemeyne slechte vrouwen tabbaerts seer enghe ende cort ghemaect waren (wtghenomen datse niet euen goet van laken waren) also ter contrarien droeghen die borghers vrouwen seer langhe tabbaerts, hebbende ouer beyde sijden op de canten vanden tabbaerts hangen viercante vergulde platen, vanden hals af tot op de voeten. De maechden draghen een schapelaris, waer aen men kennen mach dat noch ionghe dochters sijn.

Van de eerbaerheyt der Maechden int wesen ende cleeden.

De maechden waren verciert opt hooft met seer costelijcke ende groote goude oft vergulde croonen: ende tot een teecken van suyuerheyt so haddense achter ende voren vanden hals af hanghende een cleet van witte sijde oft lijnwaet ghelijck een schapelaris dat die monicken paciencie heeten: naer welck cleet sy alle de leden haers lichaems stelden ende regeerden ghelijck [190r] met eenen toom int gaen ende wesen in eenich gheselschap, met een wonderlijcke weselijcheyt ende schaemte, gheensins siende op mans persoonen oft toe sprekende, ten ware dat haer vanden ouders toeghelaten werdt. Ende waren soo eerbaer van naturen, datse nauwe een man opentlijck in gheselschap wesende, souden hebben derren aensien, al wast datse daer toe ghebeden waren, voor datse ghehijlickt waren, ende dan noch niet gheerne, soo weselijck ende eerlijck wisten sy ouer al, iae van gheorloofde saecken, haer ooghen te bedwinghen. Die Noortsche vrouwen bewaren sterckelijck ende wonderlijcke seere haer suyuerheyt: iae al sijnse ghehylict, soo hebben sy nochtans seker daghen datse met haer mans niet en conuerseren: ende dat met sulcker gestadicheyt, datse tusschen hun beyden legghen int bedde een bloot sweert. Ghelijck Saxo dat beschrijft van eenen ghenaemt Thira, dochter vande Coninck van Enghelant: ende oock daer en bouen vande sonderlinghe suyuerheyt van veel maechden die te dien tijden waren leuende.

Vande saluinghe der Christen Coninghen.

Die ghene die Christelijck ouer het geloouich volck soude regneren, pleecht met veel ende groote benedictien te wesen gheseghent ende ghebenedijt, om dat hy Godt soude te aenghenamer worden, den volcke nuttelijcker, ende hy selue te gheruster ende beter versekert. Maer alder eerst soo doet hy wt synen eyghen wille den eedt op het heylich Euangelie, belouende voor Godt ende synen Enghelen, dat hy sal onderhouden de Wet, gherechticheydt ende vrede vander kercken Godts, ende dat hy sijn ondersaten sal beschermen ende haerlieder goet, ende onderhouden alle de preuilegien ende statuyten vanden lande [190v]

Daer naer soo begheert hy de benedictie vander kercken, die hem wort ghegheuen, om dat hy soude moghen veruult worden vande gracie Gods, ende ouer al beschermt ende bewaert wesen door de cracht Gods: op dat hy verciert wesende metten gelooue van Abraham, die saechtmoedicheyt van Moyses, ootmoedicheyt van Dauid, ende wijsheyt van Salomon, God soude moghen in alle sijn wercken behaghen, oprechtelijck wandelen, teghen die vianden des cruycen Christi sekerlijck triumpheren ende die ouerhant crijghen, ende eenen goeden peys met een yegelijck houden. Daer naer wort hy ghesalft met sienlijcke olie, die ghewjjt wort met seer heylighe woorden, om dat hy soude moghen ontfanghen die onsienlijcke gauen Gods, ende rechtueerdelijck gheregeert hebbende sijn wereltlijck rijcke, soude moghen namaels met Godt, Coninck bouen alle Coninghen eeuwelijck regneren. Bouen dien so bidt die kercke dat door die cracht van deser heyligher saluinghe, die hoocheyt sy in sijn bewaren, ende dat hy rechtueerdich, sterck, ende ghetrouwe zy den weduwen ende weesen, ende een vroom vooruechter ende gouuerneur van synen volcke, een verwinner der ongheloouigen, een onderhouder van Iusticien, een beschermer der heyligher Kercken ende des Christen gheloofs, ter eeren ende lof vanden eerlijcke name Gods. Ten laetsten wort hem ghegeuen inde cracht Gods het sweert, tot wrake vanden quaden ende lof vanden goeden, om dat hy daer mede soude de rechtueerdicheyt onderhouden, ende het onrecht te niete doen, die heylighe kercke Gods ende die gheloouighe beschermen ende een vooruechter wesen, die valsche Christenen vernielen, weduwen ende weesen saechtmoedelijck helpen ende voorstaen, dat ghedestrueert oft oueruallen is, weder repareren, ende dan bewaren, op dat hy door dese goede wercken ende deuchden met Christo, wiens figuere hy hier is voerende, [191r] soude moghen eeuwelijck sonder eynde regneren. Dan so wort hem ghestelt die croone opt hooft, waer mede beteeckent worden alle eere, lof, ende vrome daden, ende dat hy moet wesen een beschermer vande dienaers der kercken Christi in alle teghenspoet, ende oock een vooruechter vanden Coninckrijcke dat hem van Godt is ghegheuen, ende Pauselijcker benedictien in stede vanden Apostelen, die doort ghelooue verwonnen hebben die Conincrijcken, ende alle heylighen dien den last is ghegeuen van synen gouuernemente, op dat hy so een nuttelijc executeur ende doorluchtich Coninck mach wesen vanden rijcke dat hem is beuolen: ende

op dat hy onder die eerlijcke camp vechters metten costelijcken ghesteenten der deuchden verciert sijnde, ende metten loon der eeuwigher salicheyt ghecroont wesende, soude moghen met Christo sonder eynde in glorie wesen. Daer naer ontfanghen hebbende den scheptre, wort hem te kennen ghegheuen, dat hy den Godtureesende menschen vriendelick doet wesen, de quaden doen vreesen, die verdoelde op den wech te brenghen, die gheuallen sijn weder op te helpen, die houerdighe te vernielen, ende die ootmoedighe te verheffen. Als de Coninck aldus ghecroont is, ende sittende in sijnder maiesteyt, so seyt hem den Aertsbisschop die hem met assistencie van sijn mede Bisschoppen daer inne ghestelt heeft: Blijft staende ende houdt de plaetse die v van God beuolen is, door die autoriteyt vanden almachtighen Godt, ende onsen ordinancien, te weten van alle de Bisschoppen ende anderen dienaers Gods: ende hoe dat ghy de gheestelijckheyt naerder siet wesen den heylighen outaer Gods, so veel te meer sult ghy dencken, dat ghy henlieden te meerder eere ghehouden sijt te bewijsen: op dat Christus Iesus de middelaer is tusschen Godt ende den menschen, v ionne met hem te regneren, ende maken v vast een middelaer tusschen den ghemeynen [191v] volcke ende gheestelijcheyt. Ten laetsten soo spreeckt den Aertsbisschop dit naeuolghende ghebet ouer den Coninck: Heere Godt weest my een pansier tegen die wapenen der vianden, in teghenspoet sijn helmet, in voorspoet sijn wijsheydt, ende int beschermen synen eeuwighen schilt: wilt hem ionnen dat hem het volck ghetroouwe zy, die groote heeren mogen vrede hebben, dat sy de liefde beminnen, die begheerlijckheydt schouwen, de gherechticheydt spreken, ende die warachticheyt voorstaen, op dat sy altijdts moghen wel ghemoet blijuen ende victorieus in peyse leuen. De Coninghen worden oock ghecroont, maer men verandert dat te veranderen is, ende men doeter dat den vrouwen toebehoort, ende veel vande saken die voorseyt sijn wort haerlieder ghewenscht.

Vanden Ridders ende den eedt die sy doen.

Naer dat die Coninck met die voorseyde ceremonien aldus ghecroont is, dewelcke tot allen tijden seere te prijsen sijn voor Godt ende den menschen: so gheeft die Coninck naer die oude costuymen ende ordinancien van synen rijcke, diuersche staten ende soorten uan volcke, nieuwe preuilegien, sulcks als van noode sijn seer liberalijck: oft hy vernieut ende versterckt de preuilegien die ouer ouden tijden van synen voorsaten ghegheuen ende gheconsenteert gheweest sijn. Daer na so slaet hy sommighe Ridders, die hy beghiftende is met leengoeden seer rijckelijck gheuende die met eenen rieme, sweert ende schilt, naer dat sy den naeruolghenden eedt ghedaen hebben in handen van eenich vanden prelaten die daer present zijn. Ick. N. bidde dat my Godt, ende de maghet Maria met S. Eric soo ionstich moeten wesen ende ghenadich sijn: als ick wil naer mijn beste vermoghen met lijf ende goet beschermen het Christen ghelooue, [192r] het heylich Euangelie, die heylighe kercke, ende houden haer dienaers in haer vrijheyt ende preuilegien, ende my seluen stellen teghen al dat onrecht is, om te onderhouden peys ende iusticie, de weduwen, weesen, maechden ende aermen te beschermen: ende mijnen Coninck, den rijcke oft landen ghetrouwe wesen, ende rechtueerdelijck ghebruycken mijn ridderschap, ter eeren Gods naer mijn wterste vermoghen. Soo moet my Godt helpen ende alle sijn heyligen. Amen. Ende desen eedt pleecht soo scherp ende ghetrouwelijck onderhouden te wesen, dat alsmen was roepende oorloghe op die vianden des gheloofs, ende sonderlinghe teghen die Moscouitsche ketters int Oost eynde van Sweden ende Finlant: oft dat van den Paus gheboden wordt een Cruysuaert teghen die Turcken, een yeghelijck hem terstont stelde met grooter macht op die reyse, op synen eyghen cost, om te gaen vechten den strijdt des Heeren: iae sommighe reysende ten heylighen lande, ende ridder gheslaghen sijnde aent graf ons Heeren, hebben henseluen ghewillich geuoecht onder den Christenen hoop, om voor het ghelooue teghen die Turcken te moghen strijden. Waer door dat dickwils gheschiet is, dat sy weder ghekeert sijn met grooter victorien ende eere in haerlieder lant, ende namaels ontfanghen die croone int hemels ende eeuwich lant.

Vande bruyloften vanden ghemeynen volcke.

In Sweden ende Gothlant is de maniere onder het ghemeyne volck als sy willen vergaderen ten houwelijcke, dat sy ghebruycken veel ceremonien, die sy op diuersche tijden, manieren, ordinancien ende met ghetuyghen dickwils herdoen, sonderlinghe wt dier oorsaken, om datse te vaster souden by malcander blijuen, ende geensins scheyden van malcander, [192v] al wordet nochtans vanden rechten dickwils toe gelaten. Want die ouders vander dochteren diemen ten houwelijcke wil versoecken, die vernemen neerstelijck, van wat gheslachte, staet, goede oft quade name eerbaerheyt oft oneerbaerheyt, weselijcheyt, verstant ende condicien dat die vrijer is, ia oock oft hy een ghetrouwet kint is oft niet. Ende als sy beuonden hebben dat hy een eerlijck man is, soo gheeft die vader den vrijer die daer present is, sijn dochter ter presencien van twee ghetuyghen, dat vrienden sijn van des vaders ende moeders gheslachte, met dese nauolghende woorden: Ick gheue v mijn dochter ter eeren ende tot eender huysvrouwen, om te hebben de helft van uwen bedde, vande deuren ende sleutels, metten derdendeele van alle uwe goeden roerende ende onroerende, ende in al dat recht dat hooch Sweden is hebbende van S. Eric, ende dat S. Eric heeft ghegheuen. Inden name des Vaders, des Soons, ende des heylighen Gheests. Amen. Ende in sulcker manieren so worden ghesloten die houwelijcken, dewelcke soo haest alst moghelijck is worden volcomen met noch meer ander ceremonien, principalijck met sulcke dat op den dach vander bruyloft, die vrienden ende maghen ende ander vrienden, alle ghelijck te peerde [193r] wesende, een yegelijck om fraeyst verciert sijnde, leyden die bruyt met grooten state totter prochie kercken, daer dat een wijs man leytsman is vande mans ende een vande heerlijckste vrouwen, is leydende de vrouwen: waer dat de bruyt, ontfanghen hebbende de benedictie vanden Priester, voort ghebrocht wort, metter croonen opt hooft, naer dat die tortsen die seer ureemt toeghemaeckt sijn, ontsteken sijn: ende ghestelt neffens den bruydegom voor den hooghen outaer: ende naer dat sy in handen vanden Priester solemnelijck ghelooft hebben in voorspoet ende teghenspoet malcanderen by te blijuen, soo worden gheconfirmeert alle die voorgaende ceremonien, metten steken vanden rinck aen de vingher ende behoorlijcke benedictie. Ende en is hier oock niet te vergheten, dat als den rinck aende vingher ghesteken wordt, soo slaen die gene die daer ontrent staen hunseluen tot op den rugghe, om dat sy alsoo souden dit houwelijck verstercken, ghelijck men doet als yemandt Ridder wort gheslaghen, om dat hijt soude ghedencken. Die gene die tot sulcken bruyloft comen, als rechtsweers, andersweers, vrienden ende maghen gheuen dese nieu ghehylickte liberalijck seer veel ghiften, als peerden, ossen, schapen, bedden ende coorne: om dat sy met voorspoet aldus souden beghinnen, ende met meerder blyschap haerlieder leuen te samen voleynden. Niet te min de speciale ghiften sijn ghemeynlijck, een peert, eenen osse, ende eenen bijl: om dat sy souden weten, datse samen sijn vergadert, om malcanderen te helpen in allen aerbeyt ende perijckel, hebbende onder hen beyden maer eenen wille om yet te doen oft te laten, tot datse met rechte van malcanderen worden ghescheyden, oft metter doot. Sy ghebruycken oock veel ceremonien als sy te bedde gaen: te weten dat die prochiaen, ist dat hy daer is, oft synen capellaen, singht die Hymne: Veni Creator spiritus. [193v] Ende aenroepende die hulpe Gods, bidt dat hy dese nieughehoude gheuen wil door sijn Godlijcke gracie, voorspoet ende gheluck in alle hun saken. Ten anderen so ist een costuyme, datmen wat lecker gherechten gheue de nieugehoude, daer sy sitten in haerlieder bedde, om dat sy metten ghenen die daer ontrent sijn, een luttel tijts souden bancketeren: ende ten laetsten de vrienden oorlof nemende, latense samen in vreden met malcanderen gheworden. Sdaechs daer naer soo coemt die nieughehoude, het hayr verborghen ende ghedect hebbende, met eenen vriendelijcken ganck, ende presenteert wt goeder herten den gasten siluer croesen vol van seer goeden dranck, tot een teeken datse is gheworden een moeder des huysgesins.

Vanden ouerspeelders ende hoe dat sy ghepunieert worden.

Een vrouwe leuende in ouerspel, ende daer op beuonden ende verdect sijnde met ghetuyghenisse van ses mannen, verliest haer houwelijcksche voorwaerde, ende alle datse heeft ten houwelijcke inghebrocht: het welcke de man neemt tsyne waerts, voor sijn eyghen goet. Iae dat meer is, het is noch in sijnder macht haer met haren boel te doen steruen, ende te nemen haerlieder beyden goet, achteruolghende de borgherlijcke rechten vanden lande van Sweden ende Gothlant. Niet te min ist dat hy hem wil laten contenteren met een breucke, die wordt hem oock naer de lantsrechten toe ghewesen: maer hoe groot dat die is en wil ick hier niet schrijuen, hoe wel datter een deel daer af toecoemt den Coninck, den Bisschop, ende den Officier vander plaetsen, een yeghelijck sijn deel ende recht daer af treckende. Ende ist dat die ouerspeelder gheen ghelt te gheuen en heeft, soo leghtmen dan de vrouwe twee steenen op de schouderen, die met een coorde aen een sijn ghebonden, dewelcke aende [194r] manlijcheyt vanden ouerspeelder vast ghemaect is: ende leydet hem also lancks de straten vander stadt openbaerlijc daert alle man sien mach: ten laetsten so doetmen hem sweeren dat hy die stadt sal verlaten, ende niet meer daer inne comen. Den buel vander stadt die sulcken execucie is doende, wort een sekeren loon ghegheuen ende een somme ghelts toe gheschict.

Het vijfthienste Boeck van Olaus de groote wt Gothland, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende van diuersche oeffeninge vanden volcke.

Het vijftiende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, behandelt van diverse oefening van het volk.

Vande oeffeninghe der kinderen.

OM dat die kinderen ende ionghers van Gothlant, niet en souden vaddich worden van leecheydt, oft haeren ionghen tijt niet en souden onnuttelijck ende met oneerlijcke wercken die verboden sijn ouerbrenghen: soo heeftmen daer altijdts ghehouden voor costuyme, datmen de ionghers soude wijsen ende leeren, diuersche exercitien ofte oeffeninge, sonderlinghe dienende totten crijchshandel, van te schieten metten boghe, naer datse groot ende oudt sijn, ende naer dat een yegelijck mach begrijpen, dat hy hem seluen daer in neerstelijck soude oeffenen: ende dat in deser manieren, datmen den iongers nimmermeer broot en gaf te eten, voor dat sy hadden geraect ende geschoten int wit, dat henlieden vande meesters ghestelt wort, om naer te schieten. So datmen daer kinders vindet die qualijck twelf iaer oudt sijn, de welcke soo wel [194v] hebben leeren schieten, dat sy als ment hun beueelt, sonder eens te missen gheraken ende doorschieten het hooft, borst oft voeten van seer cleyne voghelkens, die verre van henlieden ghestelt worden, het welcke sy oock doen als sy oudt gheworden sijn, soo verre dat sy noch scherp sijn van ghesichte. Saxo die historie schrijuer van Denemarcken, beschrijft een seltsaem exemple van een oudt man, aengaende deser saken. Want hy hadde eenen voetboghe met eenen seltsamen ende wonderlijcken hoorne om spannen, daer hy thien pijlen tseffens met eender pesen mochte af schieten. De welcke met grooter cracht op die vianden ghelost sijnde, en miste niet te quetsen soo veel vianden alsser pijlen waren af gheschoten.

Hoe dat sy de winter veriaghen ende die somer ontfanghen.

Die van Gothlant ende Suidt Sweden, die noch verre vanden Pole sijn geseten, hebben een ander maniere van spelen, het welcke sy spelen altijdts den eersten dach Meye, als die Sonne is loopende door het teecken Taurus. Die Heeren vander stadt ordineren twee hoopen peerdenvolcks, nemende de vroomste ionghers ende mannen die sy crijghen connen, stellende die selue in slachordene, al oft sy souden gaen strijden teghen die vianden: van de welcke deen partie wort gheleyt ende aen gheuoert van haren capiteyn die hun te lote is gheuallen: dewelcke de name ende cleederen draghende vande winter, met diueersche vellen ghecleet ende met herde spiessen gewapent sijnde, rijdt lancks der stadt triumpherende, ouer ende weder, stroyende ouer al sneeuballen ende ijs stucken, om dat hy de coude ende vorst soude verlanghen: ende hoe hy meer ijs keghels siet hanghen aende daecken vande stouen, hoe hy hem straffer is houdende. Ter andere sijden de Capiteyn van die [195r] ander bende ruyters des Somers, wordt ghenaemt de Graue vanden bloemen, de welcke becleet is met groene tackskens van boomen, bladeren ende bloemen die sy met grooten aerbeyt hebben vercreghen: ende oock met somer cleerderen die seer licht sijn, ende niet wel dienende tot desen tijde. Dese twee hoopen ghestelt sijnde in ordene, soo treckt die Graue vanden bloemen, metten Capiteyn vanden winter wt ten velde, yeghelijck op hem seluen, lancks diuersche weghen, ende comen binnen der stadt, daer dat sy malcanderen comende te ghemoete, openbaerlijck met lancien malcanderen beuechten, tot dat de Somer de winter heeft verwonnen.

Van het selue.

Dese twee benden malcanderen aldus sterckelijck beuechtende, ende ouer beyde sijden hun beste doende om die victorie te hebben, soo verdruckt die partie meest dander, de welcke van de strafheydt oft soeticheyt des lochts schijnt te ontleenen haer crachten. Want ist dat het weder noch seer cout is, so leyt die winter sijn lancie wech, ende trect wt sijn sacken oft kannen gloeyende asschens daer vier onder ghemengt is, ende alsoo ouer ende weder rijdende, worptse op het volck diet staen en sien. Die ghene die van sijnder bende sijn ende tot sijnder hulpen by hem gheuoecht, de welcke ghecleet sijn ghelijck hy is, worpen fuseyen onder het volck. Die persoone vande Somer om dat hy niet en soude gheuonden worden in ghebreke van groene tacken ende bloemen, ende dat hy met synen ruyters niet en soude verliesen die eere, de welcke hy seere begheert te vercrijghen, soo brengt hy voort bercken bladeren oft linden tacskens, die hy langhe te voren, door die warmte vander stouen, met begieten heeft doen wt spruyten ende groen worden, al oft sy inde bosschen ghegroeyt waren: dewelcke sy [195v] int wt rijden bedectelijck mede laten buyten dragen, ende openbaerlijck weder int stadt brenghen, al oft sy die buyten ghepluct hadden. De vooruechters van de winter siende dat sy aldus bedroghen sijn, voort ghewelt datmen de nature ghedaen heeft, doen haerlieder wterste beste om te beletten dat die Somer niet en soude behouden de victorie, die hy met bedroch ende listighe practijcken meynt te vercrijghen, oft ten minsten doen stille staen die ghenoechelijcke triumphe. Maer sy worden van alle het omstaende volck, het welcke niet meer en wil verdragen het seer hart ende straf regiment vande winter, met een ionstich vonnisse voor de Somer, ende een goede ende rechtueerdighe sentencie verwonnen: soo dat sy tot blijschap vander gemeynte de Somer moeten

laten houden die victorie ende ouerhant, dewelcke met sijn geselschap gereet hebbende een seer costlijcke maeltijt, gaet goede ciere maken ende met groote droncken de victorie confirmeren, de welcke hy met lancien ende speyren qualijck heeft connen vercrijghen.

Vande Meyfeesten.

De Sonne loopende int teecken Cancer, als alle bosschen, beemden, ende velden groene staen ende bloeyen, op S. Ians gheboorten auont (welcken dach met wonderlijcke feesten die ouders pleghen te vieren, ende haren nacomers oock te beuelen ende

onderwijsen het selue te onderhouden) so pleecht alle het volck, mans vrouwen ende kinderen met grooten hoopen te vergaderen by een inde straten ende op de plaetsen vander stadt, oft buyten inde velden, ouer al seer veel ende groote vieren makende: daer sy rontsomme dansten ende spronghen, singhende liedekens daer sy mede verhaelden die hooge edel daden vanden ouden heeren ende Princen, die sy ouer al so wel buyten als [196r] binnen het lant ghedaen hadden: ende oock vande edel vrouwen wat sy ghedaen hadden int bewaren van haerlieder suyuerheyt, om te vercrijghen eenen eeuwighen lof. Ten anderen oock wat die bloode ende traghe Ridders oft edelen, die wreede tyrannen ende oneerbaer vrouwen haerlieder eere niet achtende, ghedaen hebben ende bedreuen, dat singen sy met liedekens in haerlieder ghemeyne tale, oft sy spelent op herpen ende fluyten, nu singhende dan spelende. Voorts so verhalen die ionghe dochters doort vermaen van haerlieder moeder, singhende met liedekens, wat ende hoe groote ghebreken dat die mans hebben, van spelen met teerlinghen, ghekijf inde tauernen, ouerdaedt in cleederen, quaet gheselschap te hanteren, ende eenpaerlijck schossen ende droncken te drincken. Hier teghen soo weten te singhen die ionghers die wat gheestich sijn, hoe luy, traech, bedrieghelijck, kijfachtich, quaet, comerachtich, diefachtich, leughenachtich, ende onghetrauwe dat die vrouwen sijn, om datse niet alleene ouer de mans souden claghen. Dan wort daer ghesonghen wat die valsche borghers, die listighe ambachts lieden, die reysende cooplieden, die droomende schippers, die ongetrouwe boeren, die alder doortrapste verraders, die schoonsprekende pluymstrijckers, ende die wreede ende gierighe officiers ende gouuerneurs vanden lande bedrijuende sijn. Het welcke sy al tsamen met diuersche liedekens singhen oft spelen op diuersche instrumenten van musicke. Alle het welcke meestendeel ghedaen wort, om dat de ionghers souden weten ende bekennen, hoe hooghe ende schoonen sake dat die vromicheyt ende duecht is, weerdich datmense eeuwelijck prijse: ende om dat sy de goede wercken naeruolghen souden, ende wachten van quaet te doene, hunseluen spieghelende aen een ander. [196v]

Van het schaeckspel.

Die edelste van Sweden ende Gothlant hebben voor maniere: als sy haer dochters eerlijck te houwelijcke willen besteden, dat sy de ghene diese begheeren eerst doen in veelderhande manieren met behendicheyt ondertasten, van wat condicien ende manieren dat sy sijn, ende sonderlinghe met schaecken. Want in dat spel openbaert hun ghemeynlijck die natuere vanden mensche, die liefde, die brootdronckenschap, ghiericheyt, traecheyt, botticheyt, met veel meer andere onbehoorlijcke passien ende gheneghentheden: om dat sy weten souden oft de vrijer boerachtich ende ongheleert ware, dat hy soo haest als hijt beste heft, hem te seere verblijt, ende oft hy wel mach lijden datmen hem onghelijck doet oft iniurie seyt, ende oft hy tselue properlijck weet te slaen van monde.

Vande sweert dansers.

Die van Noort Sweden ende Gothlandt hebben noch een ander spel om de Ionghers te exerceren: dat is dat sy springhen ende danssen tusschen bloote scherpe sweerden ende dagghen, het welcke te wercke gaet met een maniere van schermen, dat sy allenskens leeren van de Meesters, diet henlieden [197r] singhende ende voorspringhende leeren: welck spel sy meest spelen ontrent vastelauent. Want seer veel ionghers oeffenen hem seer voor vastelauent een acht daghen lanck met aldus te danssen: te weten sy hielden haerlieder sweerden hom hooghe stekende inde scheyde, tot dat sy dryemael omme geweest hadden. Daer naer wt treckende haer rapieren, ende om hooge ghesteken hebbende, manierlijck ommegaende, nemen metter hant die puncten van malcanders rapieren ende veranderende van plaetsen, soo vlichten sy hem in een, ghelijck een seshoeckighe figure die sy een roose heeten: dewelcke sy naer hun treckende haerlieder rapieren ende opheffende terstont weder breken, dat op een yeghelijcks hooft comt een viercante roose. Ten laetsten slaende seer sterckelijck met den platte teghen malcanderen messen, seer haest te rugge danssende, nemet spel eynde: het welcke ghemodereert wort met spelen op fluyten oft singhen, oft met sange ende spel tsamen, eerst stillekens gaende, daer naer wat luyder, ende ten laetsten seer luyde. Niettemin ten is niet wel te verstaen hoe lustich ende eerlijck dat dit spel is, ten sy datment sie, als door een cleyn beuel van eender persoonen, een groote menichte van ghewapent volcks lustelijck verweckt wort tot strijden. Dit spel moghen oock wel spelen gheestelijcke persoonen, om dat gheheel ende al seer eerlijck te wercke gaet.

Vande reep danssers.

Noch isser een ander oeffeninghe voor die ionghers, te weten datse met seker manieren met reepen, twelcke seer te wercke gaet ghelijc dat ander daer wy nu af hebben ghesproken, wtgedaen dat sy ghebruyken ander instrumenten. Want eerst houdende reepen inde handt, dansen sy met soeten sanghe, singhende liedekens de welcke te kennen gheuen die hooghe ende vrome daden van sommighe vrome heeren: oft [197v] verweet wesende met pijpen ende trommelen, dansen sy een rondt, alleene hun seluen regierende ende by een houdende op die voys van eenen die de Coninck gheheeten wort. Daer naer ontdoen sy die reepen, ende hun seluen wat meer haestende, boeghen sy neder, ende

maken (ghelijck die ander metten sweerden) een roose oft seshoeckighe figure. Ende om dat te lustiger ende met meerder geluyt soude te wercke gaen, soo hebben sy ghebonden copere bellen tot aende knien. Sy hebben oock noch een ander maniere van danssen oft spelen, met een houten instrument, daer die lieden ghelijck met een wiel mede worden opgeuoert inde locht: oft sy spelen op een ander maniere, om te tooghen die lichticheyt van haerlieder lichame, ghelijck met lancien daer sy hun ronts omme keeren ende wenden: oft met coorden daer sy deen voren ende dander naer ouer ende weder op gaen: ende oock met reepen, daer sy door cruypen ende springen ghelijck visschen: oft met pertsen daer sy inde locht met eenen aerme hun houdende, aen blijuen hanghende: ende dit spel wordt gheheeten int Latijn Petauristicus, om dat die ionghers seer licht op voort springhen. Noch hebben sy veel ander manieren van spelen, ghelijck die bolle worpen, den bal slaen ende meer ander dyerghelijcke spelen, naer dat die gheleghentheyt vanden tijdt is, als loopen, worstelen, springhen, op handen gaen metten beenen inde locht. Daer sijn oock ander manieren van danssen oft spelen, daer datse met rappieren slaen op bueclaers, rasscher oft tragher, naer dat die spelieden haer spel veranderen.

Vande vier danssers.

Het is costume dat men voor die palaisen ende houen vande Noortsche Coninghen ende Princen alst cout is seer groote vieren maeckt, sonderlinghe van dennen hout, twelcke daer seer oueruloedelijc is wassende; [198r] het welcke soo grooten ghetier ende geluyt maect int branden, dat den ghenen diet van verre hoort ende niet en siet, meynt dat daken ende balcken van huysen inuallen. Maer om dat dit gheluyt der naturen niet en soude schijnen te vergheefs wesen, soo springen op alle die seer stercke mannen die ronts omme het vier sitten al oft sy met een trommel verwect waren, ende gaen danssen ronts omme het vier, ende dwingen al danssende malcanderen dat van noode is dat die laetste, ghelijck een seer stercke keten die in stucken sprincht, moet in vier vallen: Dewelcke terstont wten viere springhende, wordt met een groot ghelach ghestelt inden hoochsten stoel, ende om dat hy heeft ghebroken het Conincks vier, soo moet hy wt drincken een groote kanne oft twee vol sterck bier. Want met die seer ghesonden dranck, maer soberlijck gedroncken, soo crijcht hy weder sijnen gheest ende cracht, ende comt seer lichtelijck weder aenden dans by sijn medeghesellen, dewelcke insghelijcks doort danssen ende hitte des viers sulcken dorst crijghen, datse ghewillijch vallen inde selue brueke, wtghedaen die ghene die int danssen ronts omme den viere seer wel gheexerciteert sijn, dewelcke die conste ende cracht hebben datse niet meer int vier moghen ghesteken werden. Want sy sijnt wel gewoone hun vast te houden ende practijckich geworden [198v] door vsancie in sulcke spele. Daeromme als sulcke int vier werden gheworpen soo moeten sy een meerder kanne wt drincken dan een ander, al ist dat hy nochtans minst gebroken heeft des Conincs vier. Voorts die reste eenpaerlijck dansende wel laete inde nacht, werden meest deen voren die ander naer gheworpen int vier. Ende aldus soo crijghen die ionghe crijchslieden door veelderhande ende diuersche exercicien groote sterckte van lichaeme, ende maken hun seluen met dit springhen ende vast houden ronts omme het vier ghewoone te aerbeyden, om dat sy inder orlooghen alst noot ware, souden moghen int vechten ende strijden gheduldich verdraghen meerder moyte ende hooftsweere. Dese loten oock met terlinghen wie al ghecleet sijne, sal springhen ouer het vier. Niettemin waer dat yemant wt vermetenheyt ende quaetheyt te hart stiete aende duere van des Coninck palays, seer qualijck soude hy moghen ontgaen van gheworpen te worden int vier, ende verbrant te worden.

Het XVI. Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande ceremonien der kercken.

Vande manieren van bidden inde kercken.

DIE Noordersche nacien dewelcke woonachtich sijn in dorpen die verre ghelegen sijn vander kercken, ende reysen willen inde procchie kercke daer sy ghedoopt sijn gheweest, draghen anders gheen wapenen met henlieden, dan een stalenboghe, sweert [199r] ende bijl. Die cruysboghen om te schieten die wild wreede dieren, sonderlinghe groote beeren ende onuersadelijcke woluen: dewelcke ghemeynelijck in dese dry maenden als Ianuarius, Februarius ende Meerte, wreeder sijn dan op eenighen anderen tijt vanden Iaere. Dese lieden belouen Godt, dewelcke sy oock houden, dat sy die vellen van alle die wilde wreede beesten die sy doot schieten sullen, offeren ende gheuen sullen der kercken, om die te legghen op die voetbancken, beneden voor die outaeren, daer die priesters op staen als sy misse doen. Waer wt dat comen is dat die priesters staen op beeren vellen als sy misse doen, alst soo afgriselijck cout is. Maer ist dat sy metten nette vanghen woluen, lossen, vossen oft ander soorten van wilde beesten, soo vercoopen sy die vellen, ende gheuen het ghelt der kercken, om wasse keerssen te coopen. Sweerden draghen sy oock mede, om dat sy ghewelt met ghewelt verdrijuen souden, waert datse onder weghen bespronghen werden. Sy hebben oock bylen, om die boomen die onderweghen vant groot ongheweerte omme gheworpen ligghen in stucken te houwen ende wten weghe te legghen, om datse ghemackelijck souden doorgaen: ende oock om die bruggen die door cracht vanden water ghebroken sijn terstont te vermaken. Sy dragen oock iauelijnen in stede van stocken, om ouer die water grachten te springen. Sy hebben niettemin calendrier stocken (daer wy int eerste boeck af gheseyt hebben) die sy inde hant dragen: metten welcken sy leeren wijsen, disputeren, vraghen ende concluderen vande nieuwe ende volle mane, ende vanden loop dese hemels, ende vande heylighe daghen ende sondaghen vanden iaere soo wel van die veranderen als vast blijuen. Sy legghen oock wt ende verclaeren al oft sijt wten eenen boeck waeren lesende, sonder fouten die teeckenen vanden daghe [199v]

Vande sepulturen ende begrauinghe der princen.

Die ouders plegen te hebben voor maniere, dat sy die doode lichamen vande Princen hingen aen boomen die vol bladers waren, ende sonderlinghe aende eycke boomen, al oft die ghewijt ende den goden toe gheschickt hadden geweest: oft sy verbranden die lichaemen in vier van Ieneuer hout ghemaeckt: oft sy beslotense op seker berchskens met groote steenen int ronde oft viercant, legghende die lichaemen plat opder aerden metten sweerde ende heyrhamer, als Saxo is schrijuende in sijn achtste boeck vanden Coninck Haralt van Denemarcken die verslaghen wert: denwelcken Coninck Ringo van Sweden die hem verwonnen hadde, een seer costelijcke sepulture maken

dede. Voorwaer het is een oprecht werck der liefden, dat die verwinner den verwonnen eerlijc doet begrauen: ende (als Saxo schrijft in sijn derde boeck) die sijnen dooden viant ter aerden doet die vercrijcht die vrintschap vanden leuende: ende verwint die leuende met sijnder duecht, die den dooden is beleeftheyt ende vrientschap bewijsende.

Van veelderhande siecten ende medecijnen.

Die ghemeyne siecten die inde Noordersche landen [200r] sijn regnerende, sijn dese: den hoest, graueel, tantsweere, pijne der ooghen, cortsen, de snoter, scurftheyt wintpocskes, masels ende pocken: ende altemets oock peste, dewelcke ghelijck sy selden is comende, soo en dootse soo haest niet die menschen, sonderlinghe die altijts het lijf vol hebben. Daer is oock een andere siecte die inde leghers comt, dwelcke seer is quellende den ghenen die inde steden ghesloten ende beleghert sijn, te weten alsulcken siecte dat die vleeschachtighe leden eenichsins het gheuoelen verliesen, ende verdrooghen tusschen vel ende vlees soo datse gaen al smeltende gelijck was, ende dat die vingheren blijuen in staende alsmen opt vleesch is douwende: Dese siecte maect ooc die tanden bot al oftse wt vallen souden, ende maeket vel wit oft blaeu, die menschen vaddich ende gheeft een walghinghe int nemen vande medecijnen. Welcke in haerlieder ghemeyne tale wort ghenaemt Schuerbuyck, ende in griecx Cachexia: by auenturen om dat vleesch onder het vel sachte is ende verdwijnende. Dese siecte schijnt te comen van ghesouten spijsen te eten die raeu sijn: ende wert gheuoet door coude dompen vande vochtighe mueren. Maer als die mueren met eenigerhande barders beset sijn, soo en heeft dese diecte soo grooten cracht niet. Bouendien ist dat dese siecte langhe is gheduerende, so machmense ghenesen met eenparich te drincken alssem dranck, ghelijk men oock pleecht te ghenesen die graueele met eenen dranck die van boter ende oudt bier ghemaeckt is. Want desen dranck mach gheheelijck wechnemen dusdanighe quellinghen vande graueele ende nieren, Hft te minsten grootelijck die pijne verlichten. [200v]

Het XVII. Boeck van Olaus de Groote wt Ghotlant Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, inhoudende vanden tammen dieren.

Voorrede.

GHelijck ouer al die werelt veel diuersche soorten van beeesten sijn die ghedeelt ende geapproprieert naer die nature ende eyghentschap vanden lande, als Olifanten, kemels, luparden, leeuwen, struyssen, tigren, simmen ende ander diergelijcke dieren, die dunne van hayre sijn, dewelcke gheuonden werden in grooter menichten inde heete landen: alsoo oock worden gheuonden inde coude landen seer veel dieren die seer rou sijn van hayre, om te wederstaen die groote coude: als witte ende swarte beeren, wilde esels, groote rangiferen, wreede woluen, gulsige brassers, scherpsiende lossen, bedrieghelijcke otters, medecinale beuers, wilde geyten, loose vossen wit ende swart, ende ander onbekende wremde beesten, waer af dat wy inde naeruolghende capittelen sullen schrijuen by ordene, om dat een yeghelijck Godtvruchtich mensche bekennen soude hoe wonderlijck ende groot dat die liefde Gods is tot allen creaturen, die ouer al die werelt sijnder ordinancien subiect sijn, sonderlinge inde seer coude landen int Noorde ghelegen, door een natuerlijcke voorsichticheyt die hy hun heeft ghegheuen, is voedende. Welcke dieren hebbende die aerde op allen sijden ghesloten door vorst ende bedeckt met sneeu, niet en vinden om gheuoedt te sijne, nochtans en blijuen sy niet alleene te lijue, maer bringen oock voorts ionghen die sy opuoeden, ende blijuen inde grote vorst onghequetst [201r]

Vande schapen, hamels, ende lammers.

Inde Gothsche zee is een eylant, het welcke is subiect den Coninck van Sweden ende Gothlandt, dat ghenaemt wert van alle die daer handelen Gothlant dat is te seggen goet lant: het welcke wel te rechte bouen alle ander landen mach heeten gheluckich te wesen, om die groote oueruloedicheyt: ende om veel ander gauen der natueren ghepresen sijn. Dit eylant bringht voort rammen oft hamels die veel grooter ende stercker sijn, dan eenighe van ander landen: dewelcke hebben vier oft acht hoornen. Maer sy hebben van dese hoornen sulcken wreetheyt, datse inden tijdt als sy genereren ander beesten daer mede quetsende sijn, noch den herders onderdanich, ten sy datse met een vijle oft saeghe af ghesaecht worden. Sy hebben lange ende sachte wolle, die ick somtijts vande mutsereeders te Romen hebbe ghehoort seer prijsen. Ouer al die Noortsche landen is een groote menichte van groote rammen ende schapen, daer dat die oyen oock cromme hoornen draghen. Ontrent den Noortsen Pole sijn veel plaetsen gheleghen daer gheen rammen oft schapen, stieren, ossen oft coyen hoornen draghen.

Vanden ossen ende coyen.

Inde Noordersche landen sonderlinge in [201v] Vermerlant ende Dalen vintmen seer wtghelesen ossen, door die vette weyden die daer sijn, ende oock inde landen van Westgothlant: welcke ossen niet alleene en groyen in dicte ende grofheyt, maer vermenichfuldighen oock in een groot ghetal. Dierghelijken vintmen oock in Noorweghen, Sweden ende Finlandt, dewelcke sy doen trecken die Somer waghens ende winter sledden, ende spannense oock inden ploech om het lant te ackeren, in stede van peerden. Maer die coyen en doet men nimmermeer die waghens trecken oft het lant ackeren: iae dat meer is en doen gheenen aerbeyt altoos, maer worden alleene ghehouden om ionghe calueren voort te bringen. Dewelcke den moeders gheheel ionck af ghenomen werden daert seer sterck is vriesende, ende pleghen opgheuoedt te werden in stouen die expresselijck daer toe ghemaect sijn. Ende als die winter lange is gheduerende soo worden die beesten op gheuoedt met schorssen van eycke boomen in stede van hoy oft stroo. Maer inde Soomer werdense ghedreuen inde weyden daer sy dach ende nacht bewaert werden vanden herders, om het quaet ghewormte ende cruydtwormen, dewelcke die herders ouer al verdrijuen oft verbarnen metten roock ende vlamme van barnende pijnboom hout. Nochtans niet gheheel ende al: want als den hast aencomt soo cruypen dese gewormten int vel vande mager ossen, daer sy alle die winter in blijuen woonende, ende inde lente cruypen sy weder wtten velle ende quellen haerlieder weert: alleleens ghelijck die rupsenen af eten die bladeren vande boomen, daer op dat sy in netten ghelijck saet in rusten alle die winter ouerbleuen waren. Dese ossen die van dit ghewormte aldus gequelt sijn werden ghescheyden vanden anderen alsoo nauwe alst moghelijck is ende alleene ghestelt, ende alsoo vet ghemaect om te slaen: ende dan vintmen den huyt ghelijck een siften doorgaet tot op den rugghe, soo [202r] datse door een anders smette te min gheldende sijn. Die ossen worden alder eerst vet ende ghesonst bewaert, daer sy vanden vlieghen ende mugghen niet ghesteken oft ghequelt en werden, noch gheen gebreck van groen gars en hebben.

Vande Noordersche peerden.

Die Noorweechsche peerden sijn redelijck hooghe, maer wonderlijck sterck ende snel int loopen ouer die berghen ende steenachtighe wegen. Die van Sweden ende Gothlant sijn seer bequaem om te rijden ouer broeck landen, hooghe oeuelen ende diepe bosschen, ende moghen seer langhe ghedueren int aerbeyden ende sijn seer snel int loopen. Die van Oelant, midts datse cleyne sijn, dienen beter om camerspelen dan om aerbeyden: hoe wel datter oock onder gheuonden werden die seer wel moghen aerbeyden. Die peerden van Finlant sijn oock van goeder aert.

Vande orloochs peerden.

Die grootste peerden die inde Noordersche landen voortcomen, sonderlinghe int Coninckrijcke van Weestgothlant, en worden doort Conincks ghebot niet alleene den peerdetuysschers verboden wt te voeren: maer oock wel scherp beuolen datmen die opuoeden, houden ende leeren sal ter orloghen: ende tot alderhande crijchsghebruyck, tot bewaren ende beschermen vanden lande. Want sulcke peerden die gewoone sijn die coude, en verdraghen inde wintersche orloghen (die inde Noordersche rijcken dan meest gheschien) die harde ende straffe coude, maer loopen oock seer snel, vast ende onuersaecht, daer datse die meester hebben wil. Daeromme soo mach men die wel ghelijken (iae meer achten) byde fray ende lustige peerden die wt Spaengnien, Napels, Vranckerijck oft Duytslant comende sijn al ist dat sake datse niet en sijn te gelijcken [202v] byde peerden wt Affricken, Barbarien ende Turckijen van snel te loopen: niettemin dese snelheyt wort wel ghecompenseert met stercte ende coragie, wesende den volcke veel nutter, naer die gheleghentheyt vanden lande ende tijdt als men die groote orloghen is voerende, dan eenighe ander peerden.

Vande Catten.

Die catten, ghenaemt in Griecs Eeluri, vintmen inde Noorsche landen in grooter menichten ende redelijck groot, meestendeel wit van haere: dewelcke niet alleene en suyueren seer behendich de huysen ende wooninghen der menschen, schueren ende graen solders, vande ratten ende muysen: maer oock die velden die ontrent den huysen naest gheleghen sijn. Die wilde catten vanghen ende eten voghels ende cleyne beestkens. Dese catten vellen gheuoedert sijnde inde cleederen, sijn wonderlijcke goet teghen die coude.

Vande bocken ende geyten.

Inde Noordersche landen vintmen onghelijck veel meer bocken ende gheyten dan in eenighe ander landen van Europen, midts die berch weyden ende die sonderlinghe sorge vande gheyt herders. Die bocken van desen landen sijn seer groot van lichaem, dicke van beenen, cort ende dicke van necke, hanghende ooren, cleyn van hoofde, met een langen, dicken ende blinckenden hals, breede ende langhe hoornen: sy sijn moedich staut ende sterck, soo datse niet en vreesen met hulpe vanden honden te beuechten die middelbaer woluen ende sijn meest alle wit van hayre, ghelijck die gheyten: Inde winter etense schorssen van pijnboomen, mosch ende populier tacskens. Die vellen worden met grooten hoopen met thienen tsamen ghebonden, met goeden profijte schepe geuoert in Duytslant, ende van daer voorts in ander landen. Die gheyten keesen worden oock wel [203v] begheert, niet alleene om datse groot voetsel gheuen, maer oock om datse medicinael sijn den ghenen die bol ende ghedronghen sijn van lichaem. Die vanden lande eten veel lieuer gheyten vlees, dat wat ghesouten is ende mette Sonne ende wint ghedroocht is, dan oft varsch ghedoot ware, sonderinghe inde Somer als men int lant is werckende.

Vande ghiften die men gheeft die nieu gehouden

Die Noordersche nacien hebben voor maniere dat sy liberalick beschincken die nieuwe ghehoude, te weten vanden ghemeynen volcke, om te beghinnen huys te houden ende te vermeerderen haerlieder goet ende huysraet, gheuende die bruyt een sueghe, een schaep ende coye: ende den brudegom een vuelen, eenen hont, een catte ende een gans.

Vanden Rangiferen.

Int Noort quartier van beyde die Bothnien (alsoo heeten die wtterste landen Noortwaerts gheleghen, al oft men wilde segghen den bodem vanden vate) ende groot Lappen lant, is een beeste met drye hoornen, vanden gheslachte der herten, maer veel hooger, vromer ende snelder, ende is gheheeten een Rangifere [203v] oft tack dragher om twee saken wille. Deerste is om datse opt hooft heeft hooge hoornen ghelijck tacken van eecken. Die ander is om dat die ghereetschap ende ghetuych dat men vast maect aende hoornen ende borst om die sledden mede voort te trecken in haerlieder ghemeyne sprake wert ghenaemt Rancha ende Locha. De twee hoornen die ter sijden staen sijn meerder dan die inde middel staet, ende sijn ghelijck herts hoornen, maer langer ende met meer tacken, want sy hebben wel vijftien tacken. Maer die hoornen die inde middel staet vanden hoofde, dat heeft die tacken corter dan die twee ander. Aldus soo heeft die nature het hooft van dese beeste ghewapent teghen alle wreede dieren, principalijck teghen die woluen, iae dat meer is een sonderlinghe sake seer om te verwonderen, onder alle seltsaeme ghedierten. Dese beesten spijse is wit berch mosch sonderlinghe in de winter, alst met sneeuw bouen ouerdect is: maer al ist dat die sneeu seer dicke daer op is ligghende, soo doorwroet hy die ghelijck een wilt peert, door een natuerlijcke beweghinge, om sijnen cost te vinden. Inde Somer etet bladeren ende schueten van boomen, ende beter al gaende ende staende, dan dat al buckende soude weyden bloemen oft gars, om sijn hoornen die voorwaerts te verre wt steken, ende dat sijdelincks ende crom houdende sijn hooft. Het heeft een mane aenden hals ghelijck een peert, die voeten ghespleten in twee, ende bijcans ront vander naturen hem ghegheuen, om dat soude moghen loopen ende passeren ouer die diepe sneeu met eenen man op hem sittende, in dalen, velden ende berghen daer die sneeu dicke is ligghende.

Van het profijt van deser beesten.

Als dese beesten tam sijn ghemaeckt, so bringhen sy haer meesters groot profijt by, ghelijck ossen ende coyen: te weten van melck, velle, senuen benen, [204r] voethoornen, hoornen, hayr ende vlees, dat een seer goede spijse is. Sommighe vande lantsaten houden x. xv. xxx. lxx. C. CCC. oft CCCCC. van dese beesten, dewelcke sy met herders doen drijuen inde weyden ende bewaren, ende oock weder thuys bringen, ende sluyten in stallen om die groote menichte vanden berch woluen (dat die wreetste sijn) die seer veel quaets doende sijn. Als dese beesten gheuoert werden wten lande, ende sonderlinge ouer zee, ten sy datse eenen herder hebben die sy kennen om te spijsen, soo en leuense niet lange, om die veranderinghe vander locht ende vander aerden: ghelijck men beschreuen vint dat hy voortijts die edel ende doorluchtighe Coninck van Sweden Steno Stur die ionghe, ghesonden heeft hertoghe Frederick van Holsten sesse van desen beesten, met twee persoonen man ende wijf vande wilde Lappen, om die te bewaren ende op te voeden. Dewelcke veruoert wesende wten lande daer sy gheboren waren, ende comen sijnde onder die subiecte van ander persoonen, en sijn noch sy lieden noch die beesten langhe blijuen leuende, om dat henlieden was benomen haerlieder ghewoonlijcker ruste ende maniere van leuen. Insgelijcks ontrent den iaere M.D.xxxiij. werden ghesonden vanden Coninck van Sweden Gostauus, thien vande selue rangiferen ghepaert aen sommighe edel heeren in Prussen, niet alleene voor een nieuwicheyt maer oock om datse daer souden genereren ende vermenichfuldighen: dewelcke men liet loopen int wilde: maer men heeft niet connen beuinden oft die veranderinghe vander plaetsen iets gheprofiteert heeft om ionghen te ghecrijghen.

Vande wagens die de Rangiferen voort trecken.

Men moet verstaen datter twee soorten van Rangiferen sijn, te weten wilde ende tamme, dewelcke in alle saken naer datse tam sijn den menschen seer wel [204v] te passe comen. Maer die wilde die blijuen inde bosschen, daermense laet vermenichfuldighen, om datse altemets metten iongen souden moghen gheuangen werden. Die tamme leert men die waghens trecken, dewelcke seer voeren ouer landt ende velden, wagens die seer swaer gheladen sijn met costelijcke vellen, lakens, ende diuersche soorten van visschen. Want die wilde Lappen sijn meestendel al visch eters, ende leuen by de groote menichte vande visschen die sy daer vanghen, als wy naer schriuen sullen, daer wy te kennen sullen gheuen van haerlieder diuersche hantwerken. Haerlieder wech is seer gheleghen naer Noorweghen door die effen dalen, daer sy ghemeynelijck reysen, om dat sy gheen naerder plaetse en hebben om haer coopmanschap te vermanghelen, ende oock om dat sy beuinden daer het volck beter ende ghetrouwer om vrienschap te onderhouden. Die voerlieden die dese rangiferen menen, worden in huerlieder gemeyne tale gheheeten Quenar, ende reysen dach voor dach ist dat hun goet dunct oft van noode is hondert vijftich duysent stappen, het welcke maect wel xxx. Gothsche of Duytsche mijlen, nochtans en is het loopen van dese beesten niet onghemackelijcker dan vanden peerden [205r]

Vande sledden der Rangiferen.

De voorseyde wilde Lappen vinden des winters groot ghemack int ghebruycken vande sledden, principalijck dat sy door de glatticheyt vanden sledden seer veel wechs aflegghen ouer die effen sneeu, int reysen ter plaetsen daer sy haerlieder ware willen vermangelen, als voren int elfste boeck, daer wy het faetsoen vanden sledden hebben beschreuen, verclaert is: ende wort verboden datmense geen wtlanders leenen sal, om datse soo snel sijn int loopen. Maer hier wort betoocht, dat die snelheyt vanden

sledden is comende door de vellen vande seer groote Rangiferen, daer die sledden onder mede becleet sijn, principalijck in deser manieren, dat het voorste deel vanden vellen, vore wort vast gemaect onder die sledde. Waer door dat coemt dat het hayr van buyten omme ghekeert sijnde, niet alleene is gheuende een glatticheydt om voorts te gaen, maer oock een vasticheydt om te wederhouden dat die voerman achter niet af en valle, oft achterwaerts en rijse: want andersins als sy rijden souden ouer die hooghe hueuels, so en souden sy niet connen daer ouer gheraken, noch den begonsten wech volbrenghen. Iae dat meer is de reysende lieden aldus sittende op dese wagens plegen met ghespannen boghen te iaghen ende vanghen die wilde Rangifers. [205v]

Van het profijt ende commoditeyt van alle die deelen van deser beesten.

Het melck van deser beesten wort ghebruyct om binnens huys dagelijcks te eten. De wey is seer goet om te drincken. Het vel dient om de lieden te decken, soo wel aent lichaem als op de bedden: ende dat meer is men gebruycket om te decken die sadels, om malen ende blaesbalcken te maken voor diuersche ambachten. Want het is seer taey, sterck, ende lange gheduerende. Vande senuen reedtmen garen, om de cleederen te naeyen in stede van vlas, dat daer door de groote coude niet en is groeyende, ghelijck voren int vierde boeck verhaelt is, daer mencie ghemaect is, hoe dat die schepen vast in een ghebonden sijn als sy gheen yser en hebben. De beenen ende hoornen worden seer begheert vande boghemakers, de welcke daer op seer soecken te manghelen. Insghelijcks de voethoornen sijn seer goet teghen de crampe. Metten hayre vultmen sadels ende cussens, daermen eerlijcke gasten op laet sitten teghen die coude vanden winter. Het vlees is seer goet ende ghesont: het welcke ghesouten sijnde ende inde wint ghedroocht, mach veel iaren goet blijuen: nochtans soo heeft dit volck voor manieren dat sy altijts ander iaghen, ende legghen het versche by het oude. [206r]

Het XVIII. Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, tracterende vande wilde beesten.

Vande wilde Esels, ende hoe dat sy gheuanghen worden.

DE wilde Esels loopen met groote cudden ghelijck die herten inde woeste wildernissen, dewelcke seer dickwils worden gheuanghen met listighe pracktijcken vande iaghers, met schichten die sy op de passagien spannen: oft sy worden ghedreuen van seer groote honden in holen van steenrootsen, daer sy seer selden leuendich connen wt gheraken ende ontcomen. Iae dat meer is, sommighe van dese seer groote wilde esels liggende opter aerden, oft ooc ouer eynde staende, worden wel altemets van een cleyn beestken, te weten een weselken, dat hun springht aen de kele, soo gebeten, datse doort afloopen vanden bloede terstont flau worden ende steruen. Soo onuersadelijck is dat beestken int suygen vanden bloede, dat onder alle beesten van sijnder grootte, nauwe sijns gelijcx is te vinden [206v]

Men vint sommighe persoonen die met dit beestken, het welcke sy laten loopen lancks een riet, ende met een coorde regeeren, roouen de nesten van swaluwen, duyuen ende hinnen, ende crijghen alsoo de ionghen, die wonderlijcken listich van dit beestken veruolcht worden, alleene om dat soude moghen wt suyghen het bloet, al oft eenen buyck hadde meerder dan een olifant.

Vanden strijdt der wilde esels teghen die woluen.

Ten is niet ghenoech dat dit profijtelijck dier veruolcht wort vande iaghers met scherpe scichten ende breede pijlen, oft duysent andere listighe practijcken inde woeste wildernissen: oft dat meer is vande voorseyde cleyne ende verachte beestkens die weselkens, die in grootheyt by hem niet en sijn te gelijcken: maer wort oock bestooten vande seer wreede woluen, ende sonderlinghe van die int gheberchte woonen, inder nauolghender maniere. Alst seer dicke ghesneeut is ende seer sterck vriesende, soo omringhelen de woluen door den hongher daer toe ghedwonghen sijnde, met een groot heyr de holen inde woestijnen, soeckende eenen roof die sy souden moghen verslinden: de welcke siende dat op die toegheurosen staende wateren van dese wilde esels staende sijn, soo loopense met een ghedruysch derwaerts om die te oueruallen. Niet te min dese wilde esels hun stellende te weere: smijten so dapper wt metten voeten, datse de woluen dootslaen oft wech iaghen. Want sy hebben sulcken cracht int slaen metten voeten, dat sy den wolf gherakende terstont dootslaen, oft ter neder slaen: twelcke die iagers dickwils aen haerlieder seer stercke honden wel gheware worden: want als die honden den slach altemets ontspringhen, slaende hun voeten teghen eenighen boom die sy ghemoeten, slaen die in stucken ghelijck [207r] een voos hout. Dese wilde esels hebben van nature datse seer wel weten wt te kiesen de plaetsen die hun bequaeme ende nut sijn om te vechten: als op tglatte ijs daer sy met haerlieder scherpe voeten seer vast moghen op staen, ende die woluen niet, de welcke daer schijnen haerlieder clauwen ghesloten te hebben in sceen, sonder vasticheyt te hebben int staen. Maer ter wijlen dat dese beesten aldus besich sijn int vechten, so sijn die iaghers niet verre van daer, wachtende het eynde vanden strijdt, om dat sy totter doot toe souden veruolghen de partie die wt vermoeytheydt verlaten ende vlieden souden wten strijde, ende dat sy also met eens anders perijckel souden vercrijghen eenen goeden roof. Want tusschen dese beesten wort seer wreedelijck gevochten, daer dat luttel wilde esels maer veel woluen ghequetst ende verscheurt blijuen, dewelcke vanden iaghers terstont aengheueert worden, om de vellen te hebben. Daer en tusschen so vertrecken die wilde esels, op plaetsen daer sy vry mogen wesen. Sonder twijfel die woluen souden die ouerhant crijghen, waert dat sy den strijdt hadden teghen die wilde esels, op die hooghe verurosen sneeuberghen: want daer souden sy seer licht moghen op springhen, daer die wilde esels door haerlieder swaricheydt sincken souden inde sneeu, ende worden een spijse der woluen. Aldus so heeft die verstandige nature, schijnen te gheuen yeghelijck dier een plaetse die bequaem is om hem seluen te verweeren.

Van de Herten en de Deynen.

Niet teghen staende dat inde Noordersche landen veel couder is, ende stercker vriest, dan in eenich ander lant ter werelt: nochtans soo wordt daer gheuonden een groote menichte van onbekende beesten, als eensdeels gheseyt is, ende noch breeder sal verclaert worden. Onder de ghene die goet sijn om eten, [207v] worden aldermeest gheacht de voorseyde wilde esels, ende die herten, deynen ende hinde caluen daer wy nu af schrijuen sullen. Daeromme en wordt niemant toegelaten door oude ordinancien dese beesten te moghen iaghen oft vanghen, dan die edelen ende haerlieder officiers, ende ander ghepreuilegeerde lantsaten: als ouerste vander kercken ende herberghiers die de gasten ontfanghen ende herberghen: het welcke oock gheschiet, om dat door de giericheyt vanden iaghers (die daer sijn in seer groote menichte) de wildernissen niet en souden gesuyuert ende berooft worden van dusdanighe beesten. De forestiers ghebruycken nochtans die hoornen die als eenen pant vande toecomenden roof inde bosschen ghelaten worden: hoe wel datse also quaet sijn te vinden, als te sien een hinde haer ionghen worpen, oft eenen wilden esel los ende vry wesende, staen briesschen op eenen pekelachtighen gront.

Vande Beuers.

Men vindet inde Noortsche wateren een seer groote menichte van dese dieren, om datse veel stilder sijn dan den Rijn oft Donauwe, daer dat [208r] nimmermeer ruste en is om het ghetier vanden schippers die daer deure ouer ende weder varen. Noortwaerts sijn seer veel riuieren, ende oock boomen die dese beesten seer nut sijn om haerlieder hutten te timmeren: de welcke sy timmeren door een wonderlijcke practijcke, alleene door het onderwijsen vander naturen. Want sy trecken eenen grooten hoop tseffens om hout te vellen: het welcke sy afbyten metten tanden, ende af ghebeten sijne, soo weten sijt met vreemde practijcken te brenghen tsamen naer haerlieder holen. Sy nemen een vanden hoope, die niet nut en is om te wercken, ende luy oft traech is, oft oudt: maer meestendeel die wt een andere gheselschap is gheuloden: de welcken sy legghen metten buyck om hooghe, met de beenen opstekende inde locht, ende den rugghe teghen der aerden int stede van eenen waghen, daer dat sy tusschen die beenen ende dyien schicken ende legghen van dit afghebeten hout, ende sleypen hem alsoo tot aen haerlieder holen oft hutten, daer dat sy hem ontladen vanden houte. Voorts halen sy weder ander, ende gaen aldus ouer ende weder, tot datse haerlieder hutten volmaeckt hebben: de welcke ghemaect sijn twee oft dry stagien hooghe, om datse met den lichame souden sitten bouen den water, ende alleene de steert soude rusten int water, die metten achtersten voeten wort gheten voor visch. Want synen steert is schelachtich gelijck de visschen sijn, leyrachtich ende wel dicke, ende met secrete cnoopen wonderlijcken onderscheyden: de welcke is een seer delicate spijse ende een medicijne den ghenen die quelen, om dat sy de dermen ghequetst hebben. Ende oock die cocks die gheschickt sijn int coken, weten hem seer wel te bereyden, het sy om eten, oft totter medicijnen. Dese beesten hebben seer scherpe tanden, daer mede dat sy af byten de boomkens, die ontrent de riuieren wassen, ghelijck met een schaers; [208v] iae dat meer is, ist dat eenich mensche erghens mach vatten metten tanden, ende principalijck iaghers: soo en latet hem niet gaen voor dat metten tanden die beenen doorbeten heeft ende hooren craecken.

Van de Brassers.

Onder alle dieren, diemen om haer groote gulsicheyt meynt te wesen onuersadelijck, soo spant de Brasser (diemen inde Noortsche landen heet Ierff ende in Duytscher spraken Vielefrass, in Slauons Rossomaka) om dat soo vele is etende, die croone.

Maer in Latijn heetment Gulo, om dat soo gulsich is. Het is vander grootte van eenen grooten hont, het heeft ooren ende backhuys ghelijck een catte, ende de voeten ende naghels seer scherp: het lichaem seer rou ende lanck van hayr dat bruyn is. Synen steert als van eenen vos, maer corter ende dicker van hayr: waer af dat goede winter mutsen ghemaect worden. Dese beeste ghelijck wy geseyt hebben is seer gulsich. Want van dat eenighe doode beeste erghens vint liggende, soo etet daer af soo vele, dat sijn lijf ghespannen staet ghelijck een trommel: dan loopet soeken eenighe boomen die seer naer malcander staen, ende dringhende hemseluen tusschen die twee boomen, soo pranghet hemseluen om dat te stercker soude wtlegghen het gene dat gheten heeft: ende weder dunne gheworden sijnde, soo loopet weder aen die doode beeste, ende etet hemseluen tot bouen toe vol. Dan so loopet hem weder pranghen tusschen die boomen ende quijt te maken dat gheten heeft, ende loopt dan weder eten, tot dat die beeste al op ghespeelt heeft. Dan so loopet weder neerstelijck iagen ende soecken anderen cost. Men presumeert dat vander naturen voort ghebrocht is, tot schande vande menschen die soo gulsigh eten ende drincken datse vander tafelen moeten gaen ouergheuen: ende dan weder comende aende tafel, blijuen dach [217r] ende nacht sitten etende ende

drinckende: als ons Mechonita in sijnder Historien van Moschouien is beschrijuende. Het vleesch van deser beesten en duecht niet om eten, maer het vel is seer profijtelijck ende costelijck. Want het blinct van

een doncker bruyne swerticheyt, ende verciert met diueersche bloemen, ghelijck Damast: men maecter af schoone winter cleederen, ende hoe datse door behendicheyt vanden constenaers in alderhande cleederen het coluer vande vellen best by een ghevoecht wert, hoe dat lustigher ende fraeyer is int ghesichte. Maer niemant dan Princen oft groote Heeren draghen cleederen, die ghelijck rocken van dusdanighe vellen ghemaect sijn, want sy brenghen seer haest wermte by, die seer langhe by blijft. Ende en werden niet alleene ghebruyct in Sweden ende Gothlant, maer oock in Duytslant, daer sy meer gheacht werden, om datter niet veel te vinden en sijn: maer sy werden daer altemets gebrocht met ander coopmanschap, ende wel diere vercocht.

Vande costelijcke bedden decksels van Brassers vellen ghemaect.

Die van Sweden ende Gothlant en willen niet ghedooghen datmen van dese vellen wt voeren soude in ander vreemde landen, om daer aen te winnen: want sy maken bedden decksels daer af om haerlieder eere daer mede te bewaren int decken vanden bedden, als eenige vreemde treffelicke gasten inde winter hun ouercomen. Waer door dat sy merckelijck ghenoech bewijsen, datse niet lieuers en doen noch eerlicker achten, dan deghelijcke gasten tot allen tijden ende in alder manieren hoflijck te tracteren, principalijck inde seer coude winters als sy onder ander weldaden, henlieden bedden verleenen die ghedect sijn met soo costelijcke vellen. Maer ten dient niet versweghen te [217v] wesen dat de ghene die slapende sijn onder dusdanighe decksels, pleghen te droomen van dingen die bycans het leuen ende conditien van deser beesten ghelijck sijn, in onmaticheyt ende onversaetheyt van

gulsich te eten, ende listighe laghen te legghen den wilden dieren. Het welcke henlieden is by auontuere comende, ghelijck den ghenen gheschiet die heete cruyden eten, als gimber oft peper, de welcke droomen dat sy verbernen: oft die suycker eten, dat sy verdrincken int water. Noch schijnter een ander secreet der natueren te wesen in dese vellen: als dat die ghene die ghecleedt sijn met dese vellen, niet en mueghen versaedt worden van eten ende drincken. De darmen van deser beesten coemt de speellieden wel te pase, om snaren te maken: de welcke ghespannen staende op eenige instrumenten gheuen een heesch geluyt: maer ghemengt sijnde onder ander soet luydende snaren, wert terstont verandert in een seer lustich melodieus gheluyt. De clauwen ghelijck een reepken ghehanghen aen thooft vande ghene die draeyinghe int hooft hebben, oft aen tuytende ooren, gheuen terstont groote bate ende gesontheyt. De iaghers drincken sijn bloet alst ghemengt is met werm water: ende dat meer is alst met wat goet huenich is ghesoden, soo werdet ghedroncken op bruyloft feesten voor eenen sonderlinghen dranck. Met sijn vet oft smeyr gheneestmen oude seeren als men die daer mede smeyrt. De tanden comen de toouenaers wel te passe. Maer die voorseyde clauwen versch afghetrocken sijnde, veriaghen terstont catten ende honden ist dat men die hun laet sien: ghelijckmen de voghelkens doet als sy sien een ghier oft eenen kieckendief.

Hoe datmen de brassers vangt. [218r]

Die Iaeghers ghebruycken veel listige practijcken om dit dier te mueghen crijghen, ende dat alleene om te crijghen sijn costelijck vel. Ende onder ander soo voeren sy inde bosschen een verssche doode beeste, ter plaetsen daer sy weten dat dese beesten meest comen gheloopen: principalijck daer veel sneeus leyt: (want inde Somer soo en dueghen dese vellen niet.) Nu soo haest als dit dier is rieckende dese doode beeste, soo comet daer geloopen, ende etet daer af tot dat den balch ghespannen heeft ghelijck een trommel: dan soo loopet tusschen twee boomen die seer naer malcander staen, ende prangt hem seluen om weder wt te legghen al dat gheten heeft. Maer ter wijlen dattet aldus besich is, soo werdet vanden iagher doot gheschoten met eenen breeden pijl. Sy hebben oock noch een ander maniere van dese beesten te vanghen met balcken daer seer dunne coordekens tusschen gespannen sijn, mette welcke dese beeste hem seluen verworcht ist dat hem een weynich is roerende alst etet vande doode beeste. Het wort oock wel ghevanghen vallende in diepe putten die inder aerden ghegrauen werden, ofte cauernen die dweers sijn loopende, alst vanden hongher is ghedwonghen te eten van het doode lichaem dat daer in gheworpen is. Ende ist dat niet ghevanghen wert met eenich vande voorseyde manieren, soo isser qualijck ander middel te vinden, ghemerct dattet vanden honden qualijck mach ghevanghen werden: Want het heeft de clauwen soo scherp, dat hen die honden niet en dorren aenvallen, de welcke nochtans haerlieder cracht wel plegen te gebruycken teghen de seer wreede woluen.

Vanden Hasen.

Om dat inde coude Noordersche landen is een [218v] seer groote menichte van Hasen, so hebbe ick met luttel woorden hier willen te kennen gheuen haerlieder natuere ten minsten int veranderen vanden coluere. Het is een sake die seer blijckelijck is dat alle de Nordersche Hasen int eerste vanden Herft, sonderlinghe van dat deerste sneeu ghevallen is, haer grijs hayr verliesen ende crijghen wit hayr. Ick hebbe selue ghesien dat Musen die anders niet dan wit suycker en aten, wit van hayre sijn gheworden: maer als hun het suycker onttrocken was, soo sijnse het selue weder quijte gheworden. Nu aengaende de spijse vanden Hasen die loopende sijn inde Noordersche landen: so ist kennelijck genoech dat sy inde winter als het aertrijck hart vervrosen is ende met sneeu bedect, gheen snee en eten, als Plinius meynt in sijn seuenste boeck: maer schorssen van Pijnboomen, Eecken, Abeelen ende

Populier boomen ende ander die sy wt natuerlijcke vernuftheyt weten te vinden. Dese Hasen stellen hen te slapen onder groote tacken van Dennen die dicht toe ghemaect sijn vande sneeu, daer dat sy onder eenen put ghemaect hebben om in te ligghen. Want dese boomen temperen die coude, om die dichticheyt vande tacken ende heymelijcke hollen daer de beesten in schuylen, meer dan eenige ander boomen. Maer inde Somer soo kiesen sy sekerder wooninghen inde steenen ende

rootsen, door dat wel weet door sijn natuerlicke vreese, dattet allen dieren is tot eenen roof ghegeuen, alleenlijck dinckende met snel loopen ende vlieden te mueghen ontgaen: nochtans soo wordet bedroghen van het weselken daert mede speelt: maer ten laetsten het wringt hem soo om sijnen hals, dat om sijn seer loopen niet af en laet van bijten tot dat die kele door is, om het bloet wt te mueghen suyghen ende eten. Aldus werdt hy van dat cleyn beestken met bedroch verwonnen ende niet door cracht. Hy wordt oock ghevanghen door de snelheyt vander Valcken, den [219r] welcken hy seer selden met sijn crom ende

dweers loopen ontgaen mach gelijck hy den honden doet. Hasen spijse is inde Noordersche landen seer ghemeene, principalijck ghesoden ende bereet met een swerte sausse, naer de maniere vanden volcke: ende is oock redelijck ghesont: men etet daer oock van desen vleessche ghebraden, ghelijckmen van

alle ander vleesch doet. Maer een quaet coemter af sommighe bevruchte vrouwen, datse door eten oft treden opt hooft vanden Hase, kinders baren met Hase monden, hebbende altijts tusschen nuese ende mont de lippe ghespleten: ten sy datmen terstont van dat geboren is daer aen naeyet een stucxken wter borst van

een ionck kiecken dat versch ghedoodt is noch al bebloeyt sijnde. Die ghene diet fledersijn hebben, mueghen hun voeten baden int sop van eenen ghesoden Hase dat noch tamelijck werm is. Diesghelijcx de nieren van eenen ouden Hase, aende voeten ghebonden verlicht de pijne vant fledersijn. Het hayr vanden Hase is oock medicinael: want als yemant de voeten vervrosen heeft, (gelijck daer dickwils gheschiet) soo legt men daer op asschen van Hasen hayr dat verbrant is, het welcke daer teghen seer goet is. De voorcoopers van Moschouien doen eenen grooten handel van Hase vellen, sonderlinghe witte, met groot gewin: want sy vercoopen veel duysent cleederen, oft gheuense den Tartaren voor tribuyt, om te mueghen sitten in ruste ende te beter in vrede leuen.

Vande Lossen ende haerlieder vellen.

Inde Noordersche bosschen en worden so veel Lossen niet ghewonnen, als woluen, al ist dat sy den anderen ghelijck sijn in ghiericheyt van roouen. De natuere vander Lossen, is dat hy int loopen

niet achterwaerts en siet, maer is altijts voorts loopende ende springhende, soo dat hy seer haest veel weechs [219v] af leght. Gheen spijse en etet meer, noch lieuer dan wilde catten: ende daeromme soo nemet die waer alsse loopen wt haerlieder holen, om die te vatten. De vellen vande Lossen sijn seer saechte van hayr, ende schoone ghespickelt: de welcke wel diere vercocht werden, principalijck vande ghene die inde winter ghevanghen werden: want dan sijnse goet ende schoone, ghelijck inde Somer argher ende slechter.

Vande woluen ende haerlieder wreetheyt.

Gheliick dat in Afrijcken ende Egipten worden ghewonnen cleyne ende traghe woluen: alsoo ter contrarien soo sijn inde coude Noortsche landen groote stercke ende wreede woluen. Ende dat soo is, bewijst voorwaer haerlieder quaetheyt ende wreetheyt genoech, principalijck alst seer cout is ende datse heet loopen naer de wolfinnen: Want dan moeten de lieden die achter lande reysen, gaen ghewapent, om hun seluen ende haerlieder beesten te mueghen bewaren ongheschent vanden woluen: ende sonderlinghe de vrouwen die bevrucht sijn ende seer naer sijn te gheligghen, de welcke de woluen soecken te crijgen van datse den rueck wech hebben. Daeromme en laet men gheen vrouwen alleene reysen, sonder eenen ghewapenden man by haer te hebben. Want meestendeel soo ghebuert in Loumaent, dat de ghene die in [220r] sledden sijn reysende, nootsakelijck datse pijlen ende bussen met hun voeren, ist dat sy hun leuen willen behouden, om de woluen te mueghen afkeeren ende wech iaghen, die van beyden sijden naer hun comen gheloopen, waer door dat coemt dat die reysende lieden anders niet en sijn voorsien van wapenen als sy buyten op die dorpen ter kercken gaen, oft haerlieder eyghen dinghen te doene, dan oft sy trecken souden teghen haer vyanden ten strijde: Iae dat meer is dese woluen worden somtijts soo rasende dul ende wreet vanden hongher die hen is dwinghende, metter couden ende oock die hitte totter woluinnen: datse loopen inder lieden huysen, ende nemen beesten die sy terstont daer verslinden: oft verschuert hebbende met hun draghen inde bosschen. Maer sy en doen dat niet onghewroken. Want die boeren weten oock hier teghen haerlieder remedie. Sy binden scherpe seysens aen een doode beeste, de welcke sy leggen op de sneeu, om dat de woluen

die comen sullen om dese beeste te eten, hen seluen de beenen af snijdende, souden gestraft wesen: oft sy gaense te keere met pijlen ende schietense terstont doot: oft gevallen sijnde in diepe putten

wt ghiericheyt vanden roof, latense daer steruen van honger.

Van veelderhande soorten van woluen.

Int gheberchte Doffra ghenaemt, twelcke is scheydende Sweden van Noorweghen, sietmen witte woluen loopen met groote cudden ghelijck de schapen, eens deels inde valleyen, ende eens deels in de gheberchten. Dese woluen en eten niet dan cleyne teeder beestkens, als muysen, Mollen ende der ghelijcken. Daer sijn oock wilde woluen ende ghemeyne, die met seer listighe practijcken grooten ouerlast doen de beesten vande lantslieden gelijck coeyen, caluers, gheyten, schapen, ende soo voorts. Ende daeromme wort dickwils gheoordineert een ghemeyne iacht, om dese woluen die den ghemeynte seer groote [220v] schade doen te mueghen vanghen: ende oock plaetse dach ende vre ghestelt, om met netten, honden ende ander listighe practijcken dese te mueghen dooden. Nochtans en soecken sy soo seere niet te vanghen ende betrappen die oude woluen, als sy doen die ionghe te dooden, om datse niet en souden te seer vermenichfuldighen. Sommighe sijnder die van dese ionghe woluen tam maken, de selue houdende op den bant: maer al schijnen sy tam te wesen, so en hebben sy nochtans noch niet al vergheten alle haerlieder natuerlijcke wreetheyt: maer legghen noch dickwils laghen om sommighe beesten te betrappen, iae oock sommighe voghels. De teuen die aen dese woluen gecoppelt sijn gheweest, brenghen honden voorts die seer groote vyanden sijn van alle ander soorten van woluen die de schapen willen verbijten. Daer is noch een ander soorte van woluen die Thoes genaemt sijn, de welcke veel langher sijn dan die ander, maer corter van beenen: ende sijn seer licht int springhen. Sy leuen byder iacht, noch en doen den menschen gheen schade. Sy veranderen wel van hayr, maer niet van coluer. Inde winter hebbense lanck hayr, maer inde Somer sijnse cael.

Vanden Otters ende bedroch dat in haerlieder vellen te conterfeyten ghedaen wert.

Otters hebben een viercant bachuys ende bijten seer scherp ghelijck Beuers, ende sijn oock den Beuers ghelijck van hayre ende velle, maer wel driemael langher. Dese worden gheuonden inde Noordersche wateren, principalijck in hooch Sweden, Helsingher lant, Middelpaden, Angermannien, Iemphtien, ende beyde de Bothnien. De vellen van dese Otters worden met een seer groote menichte gelijck de Beuers vellen oft van ander dieren wt ghevoert naer Moschouien, ende van daer na Tartarien. Want in dese coude landen wordense seer ghebruyct [221r] om cleederen daer af te maken, de welcke daer meer vermanghelt worden voor ander ware, dan wt giericheyt om ghelt vercocht. Dese Otters worden in Sweden in sommighe groote heeren huysen soo tam ghemaect ende geleert, datse met een teecken dat hun de Cock is geuende, loopen inde vijuers oft vischputten, ende halen alsulcken ende so grooten visch alsmen hun is wijsende, ende dat een voren ende dander na, tot dat die cock wijst dat genoech is. Het vleesch van deser beesten en dient nerghens toe, dan om wilde dieren daer mede te betrappen. De vellen worden seer ghebruyct inde Noordersche landen, om randen daer af te maken onder aende cleederen, midts datse soo taey sijn als een leyr. Sy worden vercocht met tienen aen een gebonden ghelijck Beuers vellen, vossen, marters ende ander vellen. Men weetse oock wel te valschen ende te conterfeyten met colen ende roock van pijnboom hout, om datse souden schijnen te hebben een blinckende swarticheyt: maer van datse met een witten lijnen doeck ghestreken worden, so verliesen sy weder die swarticheyt, ende het bedroch wordt ontdect. Inde selue maniere machmen weten het bedroch datter mach wesen inde witte wolfs vellen, die met colen ende crijt gheualscht sijn. De grauwe eeckhoornkens vellen (diemen in Italien heet Dossi) [221v] worden oock alsoo met crijt gheualscht: maer alsmen die wrijft met swert laecken, soo sietmen terstont oft coleur naturael is oft gheconterfeyt.

Vande Eeckhoornkens.

Inde Noordersche bosschen is een seer groote menichte van dese cleyne beestkens, de welcke seer diueersch sijn van coleur ende dickte van hayr. Maer daer is eenen reghel die niet en misset, dat hoe men meer Noordtwaerts is gaende, hoe die vellen van desen beestkens schoonder vallen, het welcke is comende door de groote coude, die henlieden het coleur is gheuende: beghinnende van daer den Noorderschen Pole verheuen staet seuen en tseuentich graden, tot onder den hoochsten Pole: In welcke landen de Iaghers eer vermoeyt sijn dan versaedt, van te schieten dese beesten: de welcke met grooten hoopen ouer al op die boomen spelende sijn ghelijck de visschen in het water: ende sijn oock seer goet om te schieten, door dat die boomen daer sy op spelen, niet seer hooghe en sijn. Maer hoe dat men meer is Suydtwaerts treckende in dese landen, hoe dat die vellen ergher ende bruynder vallen van hayre. Het vleesch van dit beestken ghebraden sijnde, is [22r] seer delicate spijse, soo dat de Iaghers goeden smake daer in vinden. Maer die tanden ghebruycken de waersegghers, om te moghen voorsegghen toecomende dinghen.

Noch van het selue beestken.

Dit beestken swemt ouer de riuieren op een cleyn hout, op stekende synen steert ghelijck een seyl: want de natuere en heeft hem gheen ander middel ghegheuen om te swemmen: door dat cleyne van lichaem is, ende dicke van hayr aen sijnen rouwen steert: den welcken in ghedroncken hebbende veel waters, soude terstont dit beestken doen sincken te gronde. Ten heeft oock gheen voeten bequame om swemmen: maer anders ist seer voorsichtich, want in den Somer soo voorsiet het hem van cost oft spijse, om den langhen winter op te leuen, daer dat synen nest ghemaect heeft om te rusten ende slapen, twelcke het weet open ende toe te doen aende sijden, naer dat gheuoelende is de wint waeyen. Het eet hasenoten, bukenoten, oft schueten ende bladeren van pijnbomen. Men vint noch een ander soorte van eechoornkens, de welcke slapen in stede van eten. Dese sijn[222v] wter maten snel int springhen vanden eenen boom op den anderen, stierende hunseluen ouer metten steert: ende door behendicheyt van haerlieder scherpe clauwen, so loopense ende springhen lancks de tacken vande boomen, spelende seer lustighe spelen om sien op die sneeu die opde boomen verurosen light. De vellen van dese beesten worden tschepe wtgheuoert met veel duysenden, thiene tsamen ghebonden wesende, ende vanden cooplieden bycans ouer al Europen ghedistribueert, maer hoe datse voorder geuoert worden, hoe sy merr ghelden: Sy worden oock diere oft goeden coop vercocht na datse begheert worden, ende dat die lieden daer behagen in hebben. Het sijn seer goede cleederen ende eerlijck voor oude lieden: maer den ruyters ende vrome mannen en dienen sy niet: den welcken best dient een wolfs pelse oft van een brasser.

Vande Martres, Zabels, ende haerlieder vellen.

Martres ende Zabels sijn dieren die woonende sijn in coude landen, ende ouer al ghenoech bekent van name: maer luttel is bekent haer eygenschap ende natuerlijcke cracht: want alleene door de ghedaente vande vellen, machmen weten wat beesten dat sijn. Niet te min dat merctmen in henlieden, datse [223r] seer licht sijn int loopen ende sterck van springhen. Want sy springhen bycans ghelijck die eeckhoornkens van eenen boom op den anderen, ghebruyckende haren steert in stede van een dijssel, vattende die tacken metten clauwen. Maer sy sijn seer vreeselijck van bijten, naer datse cleyn sijn van lichaem: want sy hebben wter naturen tanden so scherp als elsens, ende seer scherpe ende dunne clauwen. Ghelijck het vleesch van dese beesten nerghens toe en duecht, alsoo ter contrarien soo sijn de vellen seer costelijck, sonderlinghe in verre vreemde landen, daermen meer achtende is ouerdaet ende wellust dan profijt. Maer tusschen Martes ende Zabels is dit onderscheet: als dat de Martres het hayr grouer hebben ende seer wel staende als men die strijct vanden hoofde nederwaerts nae den steert: maer de Zabels ter contrarien staen beter ende sijn lustiger om sien alsmen die strijct vanden steert opwaerts naert hooft, want dan schijnense rouwer ende dicker van hayre te wesen: maer daer door moghen sy oock veel eer bedoruen worden vande motten, ten zy datmen die dagelijcks draecht oft verweret, oft datter alssem tackskens tusschen gheleyt worden. Maer waert datmen de Zabels wilde te drooghen hanghen inde Sonne, soo souden sy meer bederuen op eenen dach, dan oftmen die een gheheel iaer hadde ghedragen. Want als dese beeste leuende is, soo houtse haer altijdts verborghen in doncker bosschen daer gheen Sonne door schijnen en kan, iaghende ende seer listich halende haren cost met vanghen van vogelen. Het is een seer luxurieus dier ende seer stinckende alst heet is om te genereren, ghelijck wy hier naer segghen sullen vanden Herminen oft Muysen wten lande van Pontho. Dese twee soorten van vellen te weten Martres ende Zabels, hebben een hayr dat saecht is om handelen, dewelcke voorwaer ouerdaets ghenoech voortbrengende sijn [223v] inde menschen, die ten laetsten verteert wort vanden wormen ende steruen moet op synen tijt, naer dat sy seer diere ghecocht hebben een vreemde wellust. Die Zabel wordt ghegenereert inde wterste bosschen van Moscouien, ende wordt seer wijdt ende breedt ouer lant ende ouer zee gheuoert in verre landen onder de vreemde nacien.

Vande Herminen, de welcke Plinius heet te wesen Muysen wt den lande van Pontho.

Plinivs is ons beschrijuende int achtste boeck ende xxxvij. capittel van sijnder natuerlijcke historien, dat de Muysen wt Pontho henlieden borghen ende versteken inden winter, ende dat sy alleene wit sijn van hayre. Een yeghelijck mach die passagie verstaen naer dat hem goet dunct, maer nochtans sonder onghelijck te doene der natueren, oft te verkeeren den sin van dat de nature wijselijck voort ghebrocht heeft. Want waert dat sy inde winter eenpaerlijck bleuen verborghen, alst seer sterck is vriesende, het vel en souden sy nemmermeer witter hebben op deen dan op dander: nochtans soo schijnet inden Somer int eynde vanden Mey te wesen rosachtich, als sy verliesende haerlieder witticheyt, int wassen vande [224r] nieuwe cruyden heet sijn ende loopen om te genereren, ghelijck dat ick ghesien hebbe int iaer ons Heeren M.D.XVIII. als ick was rijdende door Helsingher lant, daer dat ick die sach soo heet aen malcanderen ghecoppelt, datse door gheen sterck loopen vanden anderen gheraecken en consten, maer bleuen hanghende aen malcanderen ghecoppelt, seer knitsende metten tanden, achterlatende meest ouer al het bosch daer veel diueersche boomen stonden sulcken stanck (midts datter vele waren) dat ick van alle dat my mach ghedencken, noyt vuylder stanck gheroken en hebbe. De voorseyde Plinius seyt oock in sijn thienste boeck ende lxv. Capittel, dat dese Muysen al leckende genereren, twelcke dat ick aen dese beesten niet en hebbe connen ghemercken: want sy coppelen aen een als ander beesten doen, hoe wel dat ick al willens swijghe de maniere hoe dat te wercke gaet. Dese beesten worden alle drye iaren ghemeynlijck seer breet door het veel eten, tot grooten profijte vanden cooplieden, ende worden oock veel langher: het welcke gheschiet niet alleene in Noorweghen, maer oock in Helsingher land, ende omligghende landen, in het Bisdom van Vpsalen, door datter viervoetighe beesten die Lemmar oft Lemmus ghenaemt sijn, wesende soo groot als een ratte, ghespickelt van hayre, met ongheweerte ende grooten slachreghen wter locht neder vallen: maer men can niet beuinden van waer dat sy comen: oftse daer wt verre eylanden vanden wint ghebrocht worden, oft datse wt den onreynen wolcken ghegenereert sijnde, daer neder vallende sijn. Nochtans soo is beuonden gheweest, soo haest als sy neder gheuallen waren, dat sy hadden inde dermen noch rouwe cruyden die noch niet verteert en waren. Dit ghedierte vallende ter aerden met grooter menichten ghelijck sprinckhanen, vernielen alle groene cruyden: iae al daer sy aen [224v] ghebeten hebben dat versterft. Dese beestkens blijuen leuende so langhe als sy gheen cruyt en eten dat op een nieu weder is gewassen: ende vergaren met cudden by een ghelijck eenen hoop swaluwen die gaen vlieghen willen: niet te min sy steruen alle op eenen sekeren tijdt, oft sy steruen oock met grooten hoopen van het fenijn der aerden (van welcker corruptien de locht soo ghecorrumpeert wort, dat die vanden lande daer af crijghen draeyinghe van hoofde, ende de ghelc) oft sy worden vanden Herminen op gheten: waerdoor dat dese Herminen worden seer vet ende langher van velle. Dese vellen worden ooc by thienen tsamen ghebonden, principalijck XL. vellen in eenen timmer, ghelijck men de Zabels, Martres, Vossen, Beuers, Eechoornkens ende Hasen vellen vercoopt, ende tschepe wt gheuoert worden in vreemde ende verre landen.

Hoe de Herminen gheuanghen worden.

Maer hoe dat de Herminen vanden iaghers gheuanghen worden ende waer toe dat sy dienen, sal int corte nu hier verhaelt worden. Ten eersten wordense gheuanghen met een temple, alsmen inde voorgaende figure sien mach, daer dat dry, vier, oft acht Herminen tseffens moghen onder comen, de welcke meynende onder het dweers hout door te loopen, metten roeren vander coorden daert mede gestelt is, worden daer onder terstont gheuanghen. Dusdanighe vallen oft tempels staen ouer al hier en daer op ghestelt, om de groote menichte van desen beestkens die daer sijn te moghen vanghen. Men maect oock lanckworpighe putten, daermen bouen op leyt seer dunne rijskens, ende

dan sneeu daer ouer: so dat schijnt te wesen een effen velt: daer dat dese beestkens ouerloopende met grooten hoopen inne vallen, de welcke vanden heere der seluer plaetsen, oft van synen [225r]stadthouder diese heeft gheuangen, daer worden doot gheslaghen. Daer sijn oock honden die soo rap ende

cloeck sijn, datse dese beestkens vatten metten tanden, doot bijten ende thuys dragen, oft voor hun meesters voeten op eenen hoop vergaderen ende by een brenghen. Daer sijn oock seer veel Ionghers die so geschict sijn int schieten, datse niet eens en missen een van dese beestkens te schieten ende

te dooden. Het vleesch vander Hermine en duecht niet om eten, midts dat anders niet om etet dan vuyle ende quade spijse: maer de vellen sijn alleene goet, die om haer seer groote witticheyt inde grootste Princen houen seer geacht worden, om cleederen, so wel voor Coninghen als Coninginnen daer af te maken. Dit beestken, als voren gheseyt, is seer heet ende luxurieus: maer een sake heuet die te verwonderen is, dattet niet dan op seker daghen int laetste vanden Mey met genereren besich is, wesende also te vreden metten eysch van sijnder naturen. Die edel ende doorluchtighe Heeren ende vrouwen, om te onderhouden die oude manieren vanden houen, ghebruycken van dese seer witte vellen, stellende tusschen beyde wat vanden steert die swart is, principalijck inde breede boorden.

Vande nature vanden Dasse.

Om dat die Dassen wter natueren haer houdende sijn in hollen ende speloncken onder die aerde, so maken sy seer vreemdelijck haer wooninghen, ende dat inder manieren naeruolghende. Sy nemen eenen Das om haerlieder aerde die sy wt grauen wech te voeren: de welcken sy keeren metten buyck om hooghe ende metten vier voeten opwaerts: dan laden sy op synen buyck op eenen hoop die aerde die sy hebben wt ghegrauen, ende vatten hem byden beenen, ende voeren also die aerde wech: twelcke sy so dickwils sijn doende, tot dat haer hol breet ende diep ghenoech is om in te [225v] woonen. Maer dese wooninghe die sy met soo grooten arbeyt ghemaect hebben, konnen sy daer na seer qualijck behouden ende verwaren. Want ten eersten soo wordense ghemolesteert door de loose practijcken van het vosken: twelcke hem verlatende op sijn ghewoonlijcke valsche treken, en maket eenich hol voor hem seluen, maer het loopt int hol vanden Dasse, welck hol soo vuyl is makende door den stanck van synen dreck, dat den Dasse is bedwonghen door den stanck sijn hol te verlaten ende te maecken een ander. Maer om dat die loosen vos schalcheyt niet en soude blijuen onghepunieert, soo wort hy vanden honden ghemelt wesende, seer dicwils door behendicheyt vanden Iaghers gheuanghen ende het vel af ghestroopt.

Noch vanden seluen.

Die Dasse is een wilt dier soo groot als een Vos, maer niet so hooghe, midts dattet heeft cromme beenen. Het heeft meer wit dan swert hayrs, songerlinghe opden rugghe ende ter sijden: maer het hooft heuet inde middel swert, ende ter sijden wit. Sijn hayr is hert, sijn huydt is dicke ende sterck, het heeft seer scherpe tanden, ende daeromme ist seer sterck bijtende. Want alst vanden honden oft ander beesten ghetercht wort, soo worpet hem metten buyck [226r] om hooghe, ende verweert hem metten tanden ende voeten, principalijck teghen die vossen, vanden welcken dat met geen ander wapenen wort verdreuen wt sijn hol, dan met haer stinckende drec. De dassen sijn tweederhande, te weten tamme, die seer bootsich ende genoechelijc sijn: ende wilde die herder sijn van hayre. Sy worden oock gheheeten hontdassen, om datse de voeten ghespleten hebben ghelijck eenen hont, ende oock verckendassen, om dat de voeten in tween ghespleten heeft ghelijck een vercken. Daer sijnder oock die meerder sijn dan vossen, die rou sijn van hayre, hardt van borstels ende vast houdende. Met welcke vellen men alderhande pijlcokers, soo wel om ter iacht als om ter oorloghen te gaen is ouertreckende, om datmen de pijlen soude moghen bewaren ongheschent vanden reghen ende sneeu. Het is seer sterck van bijten, ende sijn bete is fenijnich ende dootlijck, om dat soo veel scarabeen, muysen ende ghewormte is etende.

Vande beyren die visschen vanghen.

In Yslant daer wy voren dickwils af vermaent hebben, worden gheuonden seer groote ende stercke beyren, die metten clauwen het ijs breken, ende veel gaten daer inne maken: waer door dat sy, duyckende int water veel visschen vanghen onder het ys, [226v] die sy wt halen ende brenghen aenden oeuer om die te eten ende daer by te leuen. Dit doen sy soo dicwils alst henlieden van noode is, om met haer iongen ghespijst te worden ende by te leuen. Ende leeren ooc hun ionghen door een natuerlijcke gheneghentheyt dat sy oock moeten gaen visschen. De vellen van dese witte beyren pleghen vanden iaghers gheoffert te worden opden hooghen outaer vanden Dom oft prochie kercken, om dat den Priesters die inde winter alst seer sterck vriesende is misse staen en doen, de voeten niet en souden veruriesen. Inde kercke van Nidrosien dat die hooftstadt is vanden Conincrijcke van Noorweghen, worden iaerlijcks ghegheuen sulcken vellen van witte beyren, vanden iaghers: de welcke doende sijn gheloften Godt ende sijn heylighen, dat sy de vellen schencken sullen der kercken, als sy dusdanighe beesten vanghen sullen, de welcke sy oock seer ghetrouwelijck daer brenghen ende presenteren: ende niet alleen van sulcken velle, maer ooc wolfs vellen om wassen keerssen daer voor te coopen, diemen ter eeren Gods ende van synen heylighen inde kercke is bernende.

Hoe dat de beyren met liste gheuanghen worden.

Men pleecht inde Noordersche landen te onderhouden dese nauolghende maniere int vanghen vanden wreeden ende

swerten beyren. Inden herft als seker roode vruchten van boomen rijp sijn, die ghelijck wijndruyuen de besien hebben by een hangende, dan climmen die beyren op dese boomen, oft staende beneden op deerde op hun achterste beenen, so trecken sy de boomen om leege, ende eten also dese vruchten. De cloecke iaghers hem siende staen eten, nemen pijlen met breede ysers, die soo scherp sijn datse door hayr ende huyt loopen, ende schieten die opden beyr. Den beyr gheuoelende dat hy ghewont is, wordt terstont soo [227r] verbaest, dat hy de besien die hy heeft gheten, met ghewelt ghelijck haghel oft cleyn steenkens van achter quijte wort. Dan soo worpt hy hem al oft hy dul ende rasende ware, op een houten beeldt ghelijck een mensche ghemaect sijnde: dat daer al willens gestelt is, grooten arbeyt doende om dat beelt te verscheuren, tot dat hy vanden iagher een ander dootlijcke wonde heeft ontfanghen, dewelcke hem achter eenen steen oft boom houdt verborghen. Niet te min hy moet seer wel toesien dat den beyr hem niet geware en wordet want van dat hy ghequetst is, ende sijn bloet siet, ende principalijc de beyrinne als sy iongen heeft, so looptse rasende dul, vernielende al dat haer te gemoete comt.

Vande listighe maniere van iaghen, om te vangen die beyren.

De beyren weten seer neerstelijcken te wachten de passagien daer die herten ghemeynlijc voorby passeren, sonderlinghe de beyrinne als sy ionghen heeft. Dewelcke niet so seere van honger, als wt vreese datmen haer iongen wech nemen soude, alderhande dieren die haer ontrent comen en ouerualt. Want die beyrinne door alsulcken ghewelt ghetercht wesende, gaet den beyr in crachte, listen ende valscheyt verre te [227v] bouen om haer ionghen te moghen wreken. Sy gaet haer borgen tusschen die boomen ende dicke haghen, ende als den hert hemseluen te seer verlatende op die eere van synen hoornen, oft cracht van synen reucke, ende sijn snelheyt van loopen, onuersiens haer wat te naer coemt, soo vliechtse hem terstont opt lijf ende bijt hem doot: ende al ist dat hy int eerste hem wel meynt te verweeren ende beschermen met sinen hoornen, nochtans en macht hem niet helpen: want moede wesende doort ghewichte vande knobbels van sijn hoornen, ende seer ghetrauailleert sijnde door de dullicheyt vander beyrinnen, soo wordt hy int laetste ter aerden gheworpen, om dat hy verloren hebbende sijn crachten ende leuen, terstont soude mogen op geten worden vander beyrinnen. Sy loopt oock op den stier, worpende haer met ghelijcke practijcken op synen rugghe, ende als den stier met sijn hoornen haer meynt van hem te iaghen om vander beyrinnen ontslaghen te wesen, soo vatse de hoornen ende schouders met haer clauwen, hem so langhe opt lijf hanghende, tot dat hy vanden ghewichte gheheel moede wesende, neder ter aerden valt, ende terstont doot ghebeten wort. Dan vatse den stier ende worpt hem op haren rugghe ghelijck een pack, loopende op haer achterste voeten lancks de bosschen, tot dat sy coemt [228r] in haer speloncke daer sy hem gaet eten. Maer als sy dese listen is bedrijuende inden winter, so kan sy haer seer qualick salueren wt den handen vanden iaghers die haer van alle canten op haer voetstappen, diemen inde sneeu siet staende, comen ghespeurt, oft door de reucke vanden honden. Dertich daghen naer datse bespronghen is gheweest, soo worpt sy ghemeynlijck vijf ionghen, de welcke sijn sonder eenich faetsoen, wat meerder dan muysen, wit van vleesche, sonder ooghen ende gheheel cael: niet te min men siet daer naghels oft clauwen aen, maer de beyrinne met dickwils te lecken gheeftse ghedaente ende faetsoen. Men siet oock gheen dinghen selder den een beyrinne haer ionghen worpen. Want die beyren houden hun verborghen veertich daghen, ende die beyrinnen vier maenden. Ist dat sy gheen hollen en hebben om henlieden te berghen, soo vergaderen sy eenen grooten hoop tacken ende cleyne boomkens, waer af dat sy maken wooningen die soo vast ghesloten sijn, datter gheenen slachreghen en kan door ghecomen, ende sijn binnen gheplaueyt met saechte bladeren ende mosch. Seuen daghen lanck slapense seer vast, soo datse nauwe wacker en worden al werden sy ghewont, ende daer af worden sy wter maten vet, principalijck vant suyghen van haerlieder rechter voet. Als haer iongen coude hebben soo verwermen sy die met te broeden onder haer borst, meer noch min dan soo de voghelen haer eyers broen.

Van tgheuecht tusschen den Beyr ende den Eghel.

Al ist dat den Eghel ouer al seer scherpe borstels heeft daer mede dat hy appelen vergadert om by te leuen, berghende die in holle boomen, ende oock den beyr is quellende in synen nest, nochtans soo wort hy altemets verdruckt doort swaer ghewichte [228v] vanden beyr, alst hem seer listich in een is rollende ghelijck eenen cloot, om datmen aen hem niet vinden en soude dan scherpe borstels. Niet te min hier door noch door het besproeyen van sijnder pissen, en macht niet wederstaen den beyr, die hem is wrekende van dat hem is comen quellen in sijn hol: den beyr en kant oock niet verslinden, al ist maer eenen armen roof, om dat soo scherp is van borstels. Daeromme weder keerende in sijn hol, soo gaet hy weder rusten, ende leeft by het suyghen van synen poot, ende wort daer af seer vet. Maer ist dat hy dan gheuanghen wordt ende datmen sijn vleesch wil braden, soo salt teghen de ghemeyne costume van alle ander vleesch swert worden, al waert oock datmen in synen buyck, oft ontrent der herten gheen vochticheyt en vonde, dan sommighe cleyne druppelen bloets, ende anders gheen in sijn gheheel lichaem. Die beyren comen inde Lenten seer vet wt ghecropen: hoe wel dat de redenen daer van seer quaet te seggen is, daer sy niet ouer derthien dagen gheuoet en worden met slapen. De beyren hebben ooc altemets strijt tegen de wilde verckens, maer selden victorie, want de verckens hebben meer cracht ende hulpe in haer tanden, dan die herten oft stieren in haerlieder hoornen, oft snellicheyt van loopen. De stercke ende

vrome peerden beschermen [229r] oock de merien die bespronghen sijn met bijten ende slaen teghen de beyren. De vuelens weten hun seluen te salueren met seer te loopen: nochtans soo houdense altijts een vreese int lijf, so datse nymmermeer en mueghen goet sijn ter oorloghen. Want somtijts soo comender ten strijde die ouer haer wapenen ghetrocken hebben een beyren vel, om de peerden die tanderen tijden vande beyren gheiaecht sijn gheweest, vervaert te maken ende te doen vlieden.

Hoe dat de beyren ghedoodt werden met een yseren colue.

Om dat inde Noordersche landen, principalijck in Podolien ende Russen lant ende ander plaetsen daer ontrent gheleghen, niet biecoruen ghenoech en sijn, door de seer groote menichte vande bien: soo sijn die vanden lande seer lichtelijck te vreden, datse in holle boomen die daer toe wtghehoolt sijn, oft van selfs soo ghewassen, wt ende inne vlieghen, om te vermenichfuldighen. Den beyren die seer greettich sijn naer dit huenich, worden inder naervolghende manieren dootlijcke laghen gheleyt. Want men maect vast bouen het gat daer de bien wt ende inne vliegen, een houten cudgie, die rontsomme is gheslaghen vol yser pinnen, de welcke is hanghende aen eenigen tack [229v] vanden boome, om hem (aengesien dat hy het hooft seer weeck heeft, ghelijck den Leeu seer sterck ende hardt: soo datmen hem altemets wel soude den cop met een vuyste in slaen) daer mede te dooden. Den beyr comende ter plaetsen daer dese boomen staende sijn, en is niet wel te vreden dat die cudgie daer is hangende voor tgat daer hy het huenich soude wt halen: maer stootse metten hoofde wech, de welcke weder neder vallende, slaet hem doot: ende alsoo steruende, soo betaelt hy het huenich dat hy heeft gheten, latende sijn vel ende vleesch den ghenen diet huenich toebehoort in betalinghe voor een luttel huenichs dat hy gheten heeft. Men pleech het vleesch vande beyren te legghen int sout, ende te bewaren ghelijck men doet vercken vleesch, Hertten vleesch, oft van wilde Esels ende Rangiferen, om te ghebruycken inde leghers: maer het smeyr is seer goet om te ghenesen alderley wonden, in wat manieren datmen die ghecreghen heeft.

Hoe dat een ionghe dochter wech ghedraghen wert van eenen beyr, ene vander gheboorten vanden loosen ende stouten man Vlfo.

Ten ware dat Saxo die Historie schrijuer van [230r] Denemarcken, ende sommighe ander naer hem, met soo veel bescheets beschrijuen het foortselijck wech nemen van een ionghe dochter, ick en soude hier geensins van der saken yet gheschreuen hebben. Niet te min om dat wel des ghelijcx van anderen auontueren tanderen tijden gheschreuen is gheweest, soo ist wel redene dat icker mencie af make, meer om datmen soude verwondert wesen van het werck der natueren, dan datmen de natuere soude in eeniger manieren lasteren van haer heymelijcke ende secrete wercken. Aldus aengaende het foortsich wech nemen van deser dochteren, als hier naer verclaert wort, dat wort breeder betoont wter nieuwer Historien van mijnen seer beminden broeder ende voorsaet Ian de groote, Aertsbisschop van Vpsalen, in het achthienste boeck, het selue ghenomen hebbende wten schrijuen van Saxo, segghende aldus.

Op eenen tijt dat een rijck mans dochter, die seer schoone was haer ghinck vermeyden met haer dienstmaechden int Sweetsche velt, soo quam daer gheloopen eenen grooten beyr: de welcke veriaecht hebbende haer dienstmaechden, heeft dese dochter ghenomen tusschen sijn voorste clauwen, ende seer saechtelijck voor hem ghedraghen naer sijn hol. Den beyr daer comen sijnde heeft begonst te aensien haer schoone leden, soo dat hy beuanghen wert met eenen nieuwen appetijt, meer om haer vriendelijck te tracteren, dan om te verslinden: Ende heeft ghebruyct den roof die hy hadde ghehaelt om te verschueren, tot een onbehoorlijcke oncuyscheyt. Want hy wert alleneen meer ende meer met haer liefde beuanghen, soo dat hy sijnen hongher gheblust heeft met haer te bekennen, ende sijn ghulsicheyt met Venus spel versaedt. Ende om dat hy haer te beter soude tracteren ende spijsen, soo liep hy dickwils wten bossche om te [230v] halen versch vleesch, ende was wter maten seer quellende de beesten die men daer ontrent was weydende. Aldus dese dochter die van te voren niet dan seer goede spijse ghewoone was te eten, wert hier ghewoont te eten rouwe spijse die noch al bebloeyt was. Want de schoonheyt van deser ghevanghen dochter heeft so seer ghebroken de wreetheyt van deser beesten, datse gheware wert dat hy haer lief hadde, die sy vreesde dat haer soude verslinden: ende dat sy van hem ghespijst wert, wiens spijse sy terstont selue meynde te wesen. Maer ten laetsten soo is desen beyr beclipt gheweest vanden Iaghers, ende metten honden gheiaecht wesende int gaerne, wert terstont doorsteken. Nu om dat die goede ende constighe natuere bedecken soude de oneerlicheyt van sulcker bruyloft, so heeftse voorsien dat dese dochte ten eynde van neghen maenden ghebaert heeft eenen ionghen sone: de welcke is gheheeten gheweest vande vrienden naer sijnen vader. Dese verstaen hebbende de warachticheyt van sijnder gheboorten, heeft ter doot ghebrocht de ghene die sijnen vader ghedoodt hadden. Dese heeft ghehadt een sone Trugil Sprachaleg genaemt, die niet minder en heeft gheweest in vromicheyt dan sijnen vader, ende heeft ghehadt een sone ghenaemt Vlfo, vande welcke ghecomen is de Coninck Sueuo, ende die ander Coninghen van Denemarcken, die seer langhen tijt hebben gehadt haer afcoemste (so ons Saxo beschrijft) vanden voorseyden Vlfo. Maer wat men van der gheluck gheboorten behoort te segghen, daer seyt S. Augustijn in sijn boeck vander stadt Gods veel af, ende oock wien datmen int genereren meer moet toeschrijuen de vrouwe oft den man.

Vande Swijnherders die al spelende op ruyspijpen vande beyren wech ghedraghen werden.

Het is ouer al ghenoech bekent dat die beyren [231r] ghelijck die Dolfins, Hertten, schapen ende calueren iae oock lammeren seer groote ghenoechte hebben in alderhande Musijckspel: ende dat sy oock ter contrarien met vreeselijck gheluyt van hoornen oft trompetten veriaecht werden, vertreckende terstont int diepste vanden bosschen. Ende om dat die schaepherders dat wel weten, als sy altemets wech ghedragen sijnde vanden beyren ter wijlen dat sy staen en spelen op ruyspijpen soo blijuen sy dicwils spelende tot dat den beyr van honger wech gaet om aes ende eten te seocken. Oft sy nemen altemets een gheyten oft coe horne ende blasen daer mede soo vreeselijck een gheluyt, dat den beyr van vervaertheyt wech loopt, ende also onghequetst weder comen gheloopen by haerlieder beesten die verfraeyt sijn. De Herders draghen altijts als sy de beesten wt weyden leyden een Ruyspijpe met henlieden, hebbende dat gheleert wter natueren, om dat die schapen oft ander beesten souden te beter by een blijuen ende te beter eten.

Vanden beyren dans wt Moschouien.

Die van Russien ende Litauwen, die vander Oost sijde die van Sweden ende Gothlant alder naest gheleghen sijn, hebben seer sonderlinghe [231v] ghenoechte in wreede wilde beesten die ghetemt sijn by hun te hebben, de welcke henlieden onderdanich sijn in al tghene dat sy henlieden heeten. Ende om datse veel eer souden tam werden, soo houden sy die ghesloten in kelders, oft op den bant staende, van datse alder eerst wten bosschen ghebrocht sijn, ende latense wat honghers lijden, sonderlinghe die beyren: den welcken sy gheuen een oft meer meesters, die euen gelijck ghecleet sijn, om henlieden eten te gheuen, om datse die soo souden ghewoone worden, datse hun souden laten handelen, ende met haerlieder spelen als sy sijn ontbonden. Ende om dat sy dese beyren souden leeren danssen ende springen met meer ander guychelrije, soo ghebruycken sy daer toe seer soet gheluyt van fluyten dat dese beesten seer gheerne hooren: maer ten laetsten soo leeren sy henlieden oock, met een hardt gheluyt van trompetten hun op te rechten op haer achterste voeten, ende voorts omme gaen aende ghene die den dans hebben staen sien, sonderlinghe aende vrouwen ende ionghe dochters, met een bonnette tusschen haer voorste clauwen, eysschende alsoo den loon van haerlieder danssen. Maer ist datmen henlieden niet ghenoech en is gheuende, het welcke sy mercken aen een teeken dat henlieden vanden meesters ghegheuen wert, soo murmureren sy tusschen [232r] haer tanden, ende

duert roeren vanden hoofde soo begheeren sy te hebben eenen meerderen penninck. Aldus soo crijghen dese meesters wesende in vreemde landen, sonder te cunnen

de sprake vanden lande, duert wijsen van een stomme beeste terstont seer goet ghewin. Nochtans ist merckelijck ghenoech dat dese die aldus achter lande gaen, alleene by dit cleyn ghewin haerlieder cost niet en halen: want dese beyren leyders sijn te minsten ses oft twaelf stercke mannen, hebbende oock altemets in haerlieder geselscap groote heeren ende edel lieden kinderen, de welcke door sulcken middelen veel beter souden mueghen leeren kennen ende versoecken vreemde landen, ende mercken haerlieder manieren van leuen, de ghelegentheyt ende wijde vanden plaetsen, de handelinge van wapenen, ende oock die eendrachticheyt oft twist, die tusschen vreemde Princen mach wesen. Maer door dat men altemets heeft bevonden, dat sy in Duytslandt, afgesedt hebben de lieden die achter lande gaen, ende den beyren voor gheworpen om te verslinden, soo heeftmen om sulcken listighen practijcken te muegen beletten, henlieden seer scherpelijck verboden dat sy niet meer in Duytslant souden comen.

Vande cloecheyt der beyren.

In dese figuere muecht ghy sien een ander ghenoechte, te weten een ghenoechelijck ende lustich spel, dat die beyren voortstellen ende bedrijuen, als sy ghevanghen sijn ghebrocht op de schepen, int op ende neder climmen lancx de touwen die lancx de mast opgaende sijn. Het welcke altemets seer wel te passe soude mueghen comen in eenighe auontuere die onversiens den schippers toe comen. Want men vindt in Cronijcken beschreuen, dat tanderen tijden [232v] een door sulcken middel is ghesalueert geweest wten handen van eenen zeeroouer dat sijn doot vyant was. Want als hy van

verre sach dese beyren aldus lancx die touwen op ende neder climmen, meynende dat menschen waren, was vervaert aen te comen om sijnen vyant te ouervallen: meynende dat mannen waren die hen ghereet maecten om bouen wter meerssen als men ghewoone is te doene, het schip teghen hem te beschermen. Nochtans en warent niet dan ionghe beyren, die aldus lancx die touwen waren spelende. Maer noch ist veel lustigher om sien, als dese beyren wten schepe sien int water, datter een seer groote menichte van Zeecaluers, gelijck oft een groote menichte van verckens ware, hier ende daer rontsomme den schepe comen gheswommen: soo datse met lange stocken daer haecken aen sijn, inde welcke eenen strick is hanghende, vanden schippers werden ghevanghen. Ende niet alleene Zeecaluers, maer oock ander beesten die daer comen gheswommen, om te helpen het ghevanghen Zeecalf, dat gelijck een vercken seer luyde is tierende ende crijtende. Ende om datmen dese Zeecaluen te beter soude mueghen vanghen, so laetmen altemets de beyren swemmen int water, waer af de Zeecaluers seer verwondert sijn: oft oock als sy hen seluen verheffen wten water: door donder ende [233r] ongheweerte datter is opcomende, soo worden sy gheuanghen ende opghetrocken,

Vande beyren die in Muelens gaen.

Om dat niet schijnen en soude datmen die tamme beyren ware op houdende sonder eenich ghemack oft profijt daer af te hebben, al oft sy nerghens toe en diende, dan alleene om een ghenoechte daer af te hebben: soo werden sy ghestelt in groote Heeren huysen een oft twee oft meer by een ghebonden inde muelens, om water oft ander dinghen wt diepe putten op te halen met eemers die seer veel houden, ende daer toe dienen: de welcke expresselijck daer toe ghemaect sijn. Ende dese beyren en worden niet alleene hier toe ghebruyct, maer worden oock ghespannen in groote waghens die sy voorts trecken, midts dat sy seer sterck sijn van voeten, clauwen ende lendenen. Ten is oock niet nieus datse gaende op hun achterste voeten, op hun schouwers sacken oft hout draghen daerment hebben wil, oft oock als wachters staen aende poorten van groote heeren huysen om te bewaren datter gheen schadelijcke beesten in en comen. Maer als sy noch ionck sijn, soo spelen sy wonderlijck spel metten ionghen kinderen vanden huyse, sonder eenich [233v] leet oft letsels hun te doene.

Vande Vossen ende haer loose treken.

Inde Noordersche bosschen sijn swerte, vette, ende roode vosschen, iae die cruycen draghen op den rugghe, ende ander die met blau coluer ghespickelt sijn. Niettemin sy sijn alle te samen in eenderhande quaetheyt ende practijcke ghestileert. De swerte vossen vellen sijn de costelijcste ende meer gheacht, dan eenige vanden anderen om dat de Princen van Moschouien dese aldermeest draghen. Maer dese sijn meest gheacht daer cruycen op staen dat sijn die met een swert cruyce tot op den rugghe toe vander natueren sijn gheteeckent, de welcke seer schoone ende groot sijn: want de vos en crijcht dit cruyce niet, dan als hy oudt wort. Dese vellen worden ghelijck de swerte vanden Russen, Moschouiten ende Tartaren seer ghepresen ende gheacht, de welcke eenen grooten handel daer in hebben: hoe wel dat die swerte altemets niet en sijn sonder bedroch. Want sy worden gheualscht metten roock van bernende Pijnboom hout. De witte vellen en sijn soo costelijck niet, noch en worden soo seere niet gheacht, noch de blauwe oock om datter seer vele sijn, ende oock om het rijsen [234r] vanden hayre, waer door dat sy veel eer bloot worden dan die ander. Niettemin die seer curieus sijn oft hun profijt soecken, maken beddedecsels van veelderhande soorten van vellen: onder een, om te ghebruycken binnens huys teghen die coude: want sy houden seer wel wermte: Ende sijn licht, soo dat sy daeromme den ouden lieden seer wel dienen. Men vindt veel meer roode vossen, dan eenige vanden anderen, want sy worden ouer al geuonden: ende worden oock seer lichtelijck door behendicheyt vande Iaghers ende snelheyt der honden gheuanghen: midts dat sy ghespoort werden ghelijck Hasen, Beyren, Hertten, Woluen, Lossen op haer voetstappen alsoo sy door de sneeu hebben gheloopen: soo dat sy inde winter door haer eyghen voetstappen worden verraden. Maer inde Somer wordense achterhaelt doort riecken vanden honden.

Vande loose treken vanden Vos.

Als de Vos benaut wesende vande vorst ende sneeu grooten hongher heeft, soo loopt hy ontrent de huysen, ende conterfeyt het bassen vanden honden, om dat de beesten vanden

huyse te stoutelijcker ontrent hem souden comen. Ten anderen soo gaet hy liggen oft hy doot ware, metten buyck om hooghe, wtstekende syn [234v] tonghe ende cort inhoudende sijnen aessem. Twelcke de voghels siende comen terstont gheuloghen om van sijn doode lichaem te eten, maer sy werden vanden vos ghevat metten tanden, ende op ghespeelt. Oft oock als hy hongher heeft ende dat hy niet en vindt teten, soo wentelt hy hem in roode aerde, om dat hy soude schijnen te wesen al bebloeyt: dan gaet hy ligghen ghestrect op dʼaerde, ende houdt sijnen aessem cort inne: stekende sijn tonghe seer lanck wt om dat die voghels souden meynen dat hy doot ware: maer soo haest als sy ontrent hem

comen om van hem te gaen eten, soo grijpt hy die metten halse, ende eetse op. Als hy oock siet dat hy den Eghel niet en mach crijghen om sijn scherpe borstels tot sijnen wille, soo gaet hy ligghen metten buyck om hooghe, om dat hy alsoo den Eghel van onder by den buyck soude moghen vatten daer gheen scherpe borstels en sijn, ende hem doot bijten. Altemets oock gade slaende de wespen, soo borcht hy hem in een hol, alleenlijck wtstekende sijnen steert om hooge, daer dat de wespen dan comen in sitten: ende als hy gheware wort datse int hayr van sijnen steert verwerret sijn, soo cruypet hy wten hole, ende gaet wrijuen sijnen steerte teghen eenen steen oft boom tot datse doot sijn. Ende dan etet hy die op. Seer op de selue maniere bedriecht hy die Creeften ende visschen, loopende lancx de canten van der riuieren: ende stekende sijnen steert int water, soo comen die Creeften ende cleyne vischkens wt een niewicheyt sitten int hayr van sijnen steert, ende daer inne verwerret sijnde, soo wordense terstont vanden vos opghetrocken. Ten anderen als hy vloyen heeft soo neemt hy een busselken saecht hoy met hayr bewonden in sijn bachuys, ende laet hem seluen van achter allenskens sincken int water, tot dat sijn gheheel lichaem int water is om dat de vloyen vliedende het water, souden comen gheloopen op sijn hooft, dan [235r] trect hy sijn hooft int water, om datse souden loopen int hoy. Dan laet hy het hoy vallen int water, ende swemt wten water, latende de vloyen daer drijuen. Item als hy hongher heeft soo gaet hy spelen metten Hase, den welcken dat hy terstont vattet ende op etet, ten sy dat hem den Hase salueert met loopen, dat oock meesten deel gheschiet. De vos bedriecht oock altemets de honden met bassen, houdende hem alleleens oft eenen hont ware, geraeckende daer door wten handen: maer noch veel beter als hy hem is hanghende aen eenen tack, maeckende daer door dat die honden verliesende den rueck, hem niet en connen vinden. Altemets pleech hy de iaghers ende de honden te bedrieghen als hy was comende onder een cudde gheyten: daer dat hy een wten hoop aenveerdende, terstont springt op haren rugghe, om dat hy doort loopen vander gheyten, de welcke moet vlieden om den gast die op haer lijf is sittende, te ghemackelijcker soude mueghen ontcomen. Want die ander gheyten loopen al naer. Ende om dat die Iaghers vreesen te verstroyen de gheheele cudde gheyten, soo trompense de honden terstont by een: principalijck om datse niet en souden doot bijten een deel vande gheyten. De vos als hy oock metten voet in eenen strick is gheuanghen, soo bijdt hy hem seluen somtijts de voet af, om dat hy alsoo wten strick soude geraken. Maer als hy gheenssins en can daer wt gheraken, soo gaet hy ligghen oft hy doot ware, om dat hy als men hem wten stricke trect soude mogen ontloopen. Item als hy vanden hont veruolcht sijnde achterhaelt wert, ende dat hem den hont meynt te vatten, soo strijct hy den hont sijnen rouwen steert doort bachuys, ende bedriecht alsoo den hont tot dat hy erghens mach loopen in een hol int bosch. Ick hebbe selue ghesien aende clippen van Noorweghen dat eenen vos, die met sijnen seer grooten steert die hy int [235v] water hadde ghesteken, was optreckende veel Creeften, die hy terstont op was etende. Niettemin dat selue machmen dicwils genoech sien, aengesien datter gheen visschen soo seere blijuen hangende aen eenigher dinghen diemen int water is stekende, ende sonderlinge die rouhayrich sijn, als de Creeften. De Vos haelt oock wel gedroochden visch wten water, daer hy inne is gheleyt om te weycken. Die vant fledersijn ghequelt sijn, worden ghenesen als men den Vos het vel af stroopt, ende al werm bindet om de voeten. Sijn smeyr is oock seer goet teghen het fledersijn als men het lijf ende ooren daer mede is strijckende. Sijn vet is seer goet teghen Colica ende alle ander pijnen inden buyck. Als een kint dicwils is etende Vossen herssenen, soo en salt nymmermeer crijghen de vallende siecte. Daeromme dese ende der ghelijcken simpel medicijnen ghebruycken die Noordersche nacien, de welcke sy door experientie goet vinden te wesen.

Van de wreetheyt der weirwoluen.

Op den Kerstdach des auonts soo vergaderen by een wt diueersche plaetsen een seer groote menichte van weyrwoluen (twelcke menschen sijn die met toouerije hun seluen in woluen veranderen) op een ghesette plaetse, die sy onder malcanderen hebben gheoordineert: de welcke daer naer noch op den seluen nacht, een wonderlijcke wreetheyt bedrijuen, soo wel teghen de menschen, als ander dieren die niet wreet en sijn van natueren: soo dat die ingheseten vanden lande onghelijck meer schade ende gewelt lijden van dese Weyrwoluen, dan sy oyt gheleden hebben van gherechtighe natuerlijcke Woluen. Want (ghelijck men heeft beuonden) soo loopen sy met een seer groote wreetheyt bestormen de huysen vanden ghenen die inde bosschen woonende sijn, haerlieder wterste cracht [236r] doende, om de dueren op te loopen, om te muoghen vernielen ende dooden soo wel de menschen als alle ander ghedierte datter in huys is. Sy loopen oock inde bier kelders, daer sy wt drincken sommige tonnen biers oft meede, ende stellen die ydel tonnen middel inden kelder deen op den ander: waer in dat sy verschillen metten ander natuerlijcke woluen. Die vanden landen meynen dat die plaetse daer sy dien nacht gherust hebben: een sonderlinghe cracht heeft van yet dat toecomende is te beteeckenen. Want ist dat yemant ontrent die selue plaetse gheschiet eenige fortuyne, gelijck oft hy met sijnen wagen omme vallende viele inde sneeu, soo soude men voor seker houden, dat hy dat selue Iaer soude steruen, ghelijck dat van ouden tijden by experientie is beuonden geweest. Tusschen Litouwen, Samoghethen ende Curonen staet eenen muer van een verdoruen slot, daer dat sommighe duysent van dese Weyrwoluen op eenen sekeren tijt vanden Iare by een comen, om dat een yeghelijck soude sijn cloecheyt proeuen int springhen: maer die ouer desen muer niet en connen ghespringhen (ghelijck meestendeel ghebuert die ghene die vet sijn) die worden vanden ouersten ghegheesselt met sweepen. Ende men seyt ooc seer sterck, dat onder desen hoop oock sijn vande grootste Heeren ende edelste vanden lande. Maer de redene van dese wonderlijcke veranderinghe die der natueren soo contrarie is, die is dese. Een die meester is in dese maniere van toouernije, neemt eenen croes vol biers inde handt, ende bringhet die toe den ghenen die hy wil maken eenen Weyrwolf, segghende daer toe seker woorden: ende ist dat den anderen den dronck is verwachtende, int ontfanghen vanden croes, wordt hy meester van desen ambachte: soo dat hy daer naer soo dickwils alst hem goet duncket, hem seluen mach veranderen inde ghedaente van eenen Wolf, [236v] aflegghende sijn menschelijcke forme in eenighen kelder oft secrete plaetse in een bosch. Ten laetsten alst hem weder belieft, soo laet hy varen de ghedaente vanden wolf, ende neemt weder aen de gedaente van eenen mensch.

Exempelen van menschen die in weirwoluen sijn verandert gheweest, ende weder in menschen.

Maer om dat wy dese saken beter souden mueghen te verstaen gheuen, soo sal ick hier sommige exempelen verhalen. Op eenen tijt soo was een edel man reysende door een seer lanck ende groot bosch, de welcke met hem hadde sommighe slauen van boeren die van deser consten (als men ghemeynlijck mach vinden in die landen) meesters waren. Maer reysende doort bosch soo is den dach ten auont comen, soo dat hy heeft moeten vernachten int bosch, midts dat daer ontrent gheen herberghe en was staende, wesende daer toe ghequelt van hongher ende onghemack. Ten laetsten soo was daer een onder den hoop die terstont was gheuende raet om den hongher te mueghen stelpen: segghende dat sy alle ghelijck souden stille sitten, ende wat sy sagen gheen beroerte oft gheruchte maken: ende dat hy ghesien hadde van verre daer weyden een cudde schapen, hy soude besorgen dat sy met cleynen arbeyt een wten hoop crijgen soude om te braden ende eten. Terstont daer naer is hy ghegaen int doncker bosch om dat hy van niemant soude ghesien werden, daer dat hy sijn menschelijck ghedaente afleggende hem seluen in eenen wolf veranderde. Van daer is hy gheloopen tot ontrent de schapen op de welcke dat hy met een groot ghewelt is gheuallen, ende een gheuat hebbende wten hoope, is daer mede weder int bosch vertrocken: ende corts daer na noch wesende inder gedaente van eenen wolf het scaep [237r] ghebrocht aende waghen daer sijn mede gesellen waren. Sijn medegesellen die vander saken wel wisten, ontfinghent seer gewillich, ende blijdelijck, ende hebbent heymelijck verborghen ghehouden op de wagen. Maer die hem verandert hadde in eenen wolf, is weder ghekeert int bosch, ende heeft weder anghenomen sijn eerste menschelijck wesen. Het is oock nu onlancs gheleden ghebuert in Lijflant, dat een edel vrouwe was arguerende teghen haren dienaer, als dat niet moghelijck en was, dat menschen henseluen souden moghen veranderen in woluen (de welcke nochtans daer in meerder menichte sijn, dan in eenighe landen van Christenrijck) Maer de knecht die seyde dat hijt van stonden aen wilde bewijsen, so verre datmen hem orlof wilde gheuen het selue te doene. Orlof hebbende soo is hy van daer ghegaen in eenen kelder, waer wt dat hy corts daer na in gedaente van eenen wolf quam geloopen: maer de honden hem gheware wordende, hebben hem gheiaecht lancks de velden tot in een bosch, ende wt ghehaelt sijn een ooghe, niet tegen staende dat hy hem seer cloeckelijc was verweerende. Des anderen daechs is hy weder ghecomen by sijnder vrouwen hebbende maer een ooghe. Ten is oock niet langhe gheleden, dat den Hertoghe van Pruyssen, niet seer sijn gelooue stellende aen sulcke toouerie, heeft doen vangen een die meester was van deser consten, den welcken hy bedwanc dat hy hem heeft moeten verscheppen in eenen wolf. Maer om dat sulcken afgoderie niet en soude blijuen onghestraft, soo heeft hy daer na den seluen doen verbranden. Want sulcken quaden feyten, worden van gheestelijcke ende weerlijcke rechten seer straffelijck gheboden te punieren. [237v]

Het XIX. Boeck van Olaus de groote Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, het welcke is tracterende vanden voghelen

Van diueersche soorten van hauicks.

MEn houdt voorwaer dat de nature vanden Hauick edelder ende stercker is, dan in eenige ander landen der werelt, midts de groote coude vander locht ende vanden lande, ende ooc om de oueruloedicheyt vanden voghelen die hy daer heeft voor hem te eten, principalijc vande ghene die sijnder natueren bequame sijn voor een vaste spijse. Want gheen spijse en etet hy lieuer dan bloet, herte, oft borst vanden voghelen, waer af dat hy seer greettich ende stout wort int iaghen. Ende

wort altemets meer wt een natuerlijcke houerdie ende wreetheyt verwect tot iaghen, dan wt noot oft hongher, want hy neemt seer sijn ghenoechte daerinne. Daer sijnder oock die alleene eten het herte vande voghelen, openende hun sijde met den beck: somtijts soo eten sy oock de hersenen, latende de reste vanden lichaem ligghen. Die ghene die metten hauick int velt willen gaen vlieghen, die gheuen hem creeften teten: want hy die seer gheerne etet: ende om dat sy danckbaer souden schijnen te wesen, so iagen sy seer gierichlijck, om dat sy voor de goede spijse die sy gheten hebben, vanghen souden ende

schencken eenen goeden roof. Twelcke sy seer lichtelijck doen moghen, mits dat sy seer snel vlieghen, ia snelder dan eenich ander vogel, om de scherpe vederen die hy iaerlijcks nieuwe crijcht. Den hauick is oock van sulcker naturen, dat hy den vogel, die hy des auonts is vangende, alle den nacht [238r] is houdende met sijn clauwen teghen sijn borst, om datse soude werm blijuen: ende smorghens soo laet hy die weder vlieghen sonder eenich hinder oft letsel.

Noch vande natuere des Hauicks.

De tammen Hauick gheeft synen meester een wilden roof: waer af dat hy crijcht het herte ende inghewant tot synen deele. Maer dese hebben lieuer te wesen in werme landen: ende worden seer haest vet ghemaect met ossen ende vercken vleesch, ghelijck dat sy magher worden van kieckenvleesch. Maer met oude hinnen vleesch wordense ghehouden in goeden doene te magher noch te vet. Eer datmen met dese vogelen gaet iaghen ende vlieghen, soo worden sy alder best gehouden op plaetsen die niet te seer doncker en sijn, ende datmen die ouer ander dach voort brengt in de locht. Maer bouen al soo moetmen toesien datse de ionghe kinderen niet en quetsen oft dooden. Want gheen beeste, hoe tam dat sy oock is, en is so sorgelijc voor de ionge kinderen, als de Simme ende de grooten Hauick, de welcke gheulogen coemt ouer de wieghen, slaende soo vast haer clauwen inde oogen ende nuesgaten vanden kinderen, dat sy int wech vlieghen die qualijck daer wt connen ghecrijghen. Ende dese sijn groot van lichaeme, claer van ooghen, blijde van ghesichte, grof van voeten, lanck van clauwen, lecker van eten, ende alderhande voghels bestootende, want sy en ontsien geen vogels dan den paw: ia dat meer is, sy vangen hasen, conijnen, voskens, vercskens, cranen, ganssen ende wilde hanen, principalijck gedwongen wesende van honger ende coude te comen ontrent de huysen: daer dat sy seer lichtelijck gheuanghen worden ende ghesloten binnen der deuren, alsoo sy gheuloghen comen int garen, ende metten vlueghels daer in blijuen hangende: dewelcke ten laetsten worden tam gemaect door langhe vasten, seer op de selue maniere [238v] alsmen die valcken doet. Inde Nooordersche landen sijn noch een ander soorte van hauicks, de welcke iaghen die tamme voghels, als eyntvoghels, ionghe gansen, ende ionghe kieckenen: Dese kennende den tijt vanden iare, houden haer verborgen inde winter in haer nesten. Sy sijn seer stout teghen die cleyne voghels, maer bloode teghen die groote. Dese wordt veriaecht vanden Sperwer ende vanden Hane, ende sterft int eynde van hongher. De gierighe Sperwer, die teghen de nature van alle voghelen is seer veruolghende, ghelijck de mensche sijn eyghen gheslachte, wort daer met grooter menichten gheuonden. Hy vliecht gemeynlijck alleene, om dat hy den roof soude alleene hebben. De Musschen ende ander cleyn voghelkens vliende teghen sijn coemste, berghen hun seer haestich in stekende doornhaghen.

Vande nature des Aernts, ende haerlieder onderscheyt.

Al ist dat den Aernt die seer edel ende roofachtich is, ouer al ghenoech bekent is: nochtans om datter inde Noordersche landen wordt gheuonden een seer groote menichte, om de oueruloedicheyt vande wilde beesten die daer sijn, soo wil ick hier wat van haerlieder natuere beschrijuen, naer dat ick het onderscheyt van dien sal verhaelt hebben. Want daer sijn ses soorten van Aernts. Deerste is den Sierfalck, de welcke die edelste is onder alle vogelen, blau van coleur, treckende opt witte, wtghenomen opde borst ende vluegels, dewelcke meer sijn treckende opt blau. Dese voghel is soo sterck dat hy den Aernt is vanghende: ende oock soo coragieus, alsmen op worpt inde locht naer vier oft vijf cranen oft ander voghels, dat hy niet op en houdt van die te veruolghen, voor dat hy deen voren ende dander naer heeft gheworpen ter aerden, daer sy gheuat worden vanden honden die [239r] daer op gheleert sijn. Ende ist dat hem een vanden hoop ontgaet, soo en sal hy niet weder neder comen van gramschap, wat dat de valckenaers roepen oft tieren, voor dat hy ghecregen heeft die hem ontgaen was. Ende en hebben nimmermeer maer een ionck oft kiecken.

De tweede soorte ende die edelste na den Sierfalc, is wat minder, ende is vanghende alder meest, gansen, swanen, coninen, ende hasen, sonderlinghe als hi ionghen heeft: ende dese sijn ghespickelt van coleur, met witte ende grauwe pluymen onder een gemengt ende witte pluymen aenden stiet.

De derde soorte sidt altijts op afghesnoeyde boomen, voerende daer af den name: Dese sijn aschgrau van pluymen, ende iaghen de eyntvogels ende gansen: maer sy sijn niet al wt so groot noch so stout als eenich vande twee voorseyde soorten.

De vierde soorte vanghen visschen: dese sijn ghespickelt opden buyck, wit ende swert opden rugghe, ende hebben eenen voet gelijck de gansen om te swemmen, maer den anderen is scherp van clauwen om de visschen te moghen vatten. Sy sitten ghemeynlijck op de boomen die ontrent den wateren staen, om te wachten die visschen: vanden welcken datter seer veel sijn inde Noordersche wateren.

De vijfde soorte is cleyne van lichaem ende diueersch van pluymen, maer seer subtijl: want sy nemen beenen vander eerden ende vlieghender mede hooghe in de locht, de welcke sy dan laten vallen op eenige steenen om dat sy breken souden, ende dan eten sy het merch wt datter inne is.

De seste soorte is wit van pluymen, dewelcke leuen by de hasen die sy vangen, oft coninen: ionge verkens, ionge catten, honden, vossen ende dierghelijcke beesten. Den Aernt heeft sijn iongen so lief, dat hi hemseluen

stelt als eenen schilt tegen tgeschut, om sijn iongen te bewaren. [239v]

Vande eyghenschap des Aernts, ende hoe dat hy ghebroet wort.

Alle soorten van Aernts hebben de nature, dat sy haer eyers winden in vossen oft hasevellen die sy ergens vinden liggende, oft selue af trecken: dewelcke sy leggen in haerlieder nesten, om datse vande wermte der Sonnen souden mogen wtgebroet worden. Want selue en konnen sy niet altijts blijuen sitten inde nesten

om haer eyers te broeden, door dat haer clauwen soo crom souden worden datse niet meer dienen en souden ter iacht om voghels te vangen. Niet te min sy draghen seer groote sorghe om haer ionghen op te brenghen, aesende die met visschen, voghelen ende hasen. Twelcke gheware wordende de cloecke iaghers, soo climmen sy op de boomen tot aen de nesten, ende binden de ionghen den aers toe, om datse doort eten souden letsel crijghen ende sieck worden. De oude seer sorchuuldich wesende om haer ionghen weder te genesen, brengen in haerlieder nesten alderhande gedierte dat sy vanghen, so wel inder locht als ter aerden ende in de zee, om datse souden door diuersche medicinen het een oft ander geten hebbende, wederom mogen genesen. Ende daer toe vergaren sy eenen grooten hoop van alderhande spijse, die de voghelaers wech halen ende eten oft verkoopen, so dat sy daer door crijgen groot ghewin. Want sy vinden altemets hasen, wilde hanen, gansen, eyntvoghels, snoecken ende ander groote visschen, die seer veel guldens weerdich sijn: dewelcke sy selue binnens huys eten, oft wel diere vercoopen. Men seyt datter altemets voghelaers sijn geweest, die met twee nesten van Aernts meer hebben gewonnen, dan een pachter aen twee hoeuen. Maer om dat dese iongen niet en souden steruen van honger, so ontbinden sy somtijts den aers, ende latense eten die spijse die voor hun light, ende dan so binden sy hun den aers weder toe, latende die also, als si duncken dat de nature [240r] dat mach verdragen. Want den Aernt is so edel van aert dat hy sijn eygen iongen nimmermeer en verlaet, voor dat sy machtich sijn hunseluen te voeden: noch en brengt hun nimmermeer gheen stinckende cost, maer altijts versch. Den Aernt en is ooc niet afgonstich van naturen, want hy mach wel lijden dat ander vogelen van synen cost eten met hem: maer als hy te cort coemt van spijse, so vat hy een wten hoop, ende speelt hem op. Waer door dat coemt dat die vederen vanden Aernt die aen pijlen staen, verteeren alle ander vederen die inden seluen pijlcoker sijn, ende sonderlinghe de gansen pluymen. Ten anderen als eenich voghel den Aernt siet, so is hi dien dach so seer veruaert, dat hy nauwe en derf wt vlieghen om aes te gaen soecken.

Vande Eyndtvoghels ende ander watervogels.

De Eyndtvoghels soo wel wilde als tamme sijn een yegelijck genoech bekent. Inde Noordersche landen sijnder niet soo grooter menichten, principalijck wilde, dat bycans alle de wateren daer mede bedeckt sijn, om datse vanden vogelaers seer selden verstoort worden, midts dattet vleesch vanden eyntvogel cout is van complexie, ende oock een groue spijse, ende dat alderbest te gheloouen is, om dat sy onghelijck beter vleesch crijghen doort iagen vande boschvogels, dan vande watervoghels. Ende al ist datter veelderhande eyntvoghels sijn, soo sijnse nochtans alle tsamen euen ghelijck van becke, te weten breet, ende hebben platte voeten ende gesloten om te swemmen: maer het verschil vanden pluymen crijghen sy na den aert van den lande daer sy hun houden. Nit te min de tamme voghels sijn ouer al meest wit van pluymen. Dese wilde voghels houden hun meestendeel altijdts in lauwe wateren, daer wt eenighe solpher aderen, ende heete dompen van onder op comen. Ende om dat dese wateren niet en souden toe vriesen, soo hebben sy wt der natueren, dat sy ronts omme, [240v] lancks ende dweers ouer ende weder swemmen, om dat sy dese wateren souden open houden ende beletten toe te vriesen: daer datse sulcken ghetier maken, dat mense seer verre van daer mach hooren. Maer als sy midts de groote cracht vanden vorst van daer moeten, ende dat dese wateren toe vriesen, soo vlieghense van daer inde vlacke zee, als wesende haerlieder wterste toeulucht teghen den stercken vorst.

Vande Eyndtuoghels van Schotlant.

Die nu onlancks heeft gheschreuen de Cronijcken van Schotlant, seyt hoe dat ontrent twee mijlen van Glegan ghestaen ende ghelegen is een steenrootse ghenaemt Basse, daer op dat een slot is staende datmen seyt onwinnelijck te wesen. Ontrent dit slot vergaert een seer groote menichte van groote eyntvoghels (die sy Sollenden heeten) die leuende sijn byde visschen die sy vanghen. Dese en sijn geensins vander seluer nature dat ander wilde oft tamme eyntvoghels sijn: maer om dat sy den anderen van faetsoen ende pluymen ghelijck sijn so wordense oock eyntvoghels genaemt: ende tot een onderscheyt wordense oock ghenaemt Sollenden. Dese comen daer iaerlijcks inde Lenten met grooten hoopen wt den Zuyden ouer gheuloghen op dese steenrootse Babse ghenaemt, vlieghende twee oft drye daghen ronts omme de steenrootse, eer dat sy vaste wooninge daer op maken: binnen welcken tijt die vanden slote gheen gheruchte en maken. Daer na soo beghinnen sy daer te nestelen, blijuende daer den gheheelen Somer, leuende byde visschen die sy daer vanghen: ende niet alleene dese voghels maer oock die vander rootsen worden ghespijst metten visschen die dese voghels vanghen. Want sy climmen aende nesten als voren gheseyt is vanden vogelaers die gade slaen de nesten vande ionghe Aernts, ende halen daer visschen soo [241r] veel als sy willen. Dese voghels sijn wter maten cloeck in visschen te vanghen: want sy hebben een scherp ghesichte gelijck de Losse, soo dat sy de visschen sien tot op de gront vander Zee, op de welcke sy vallen ghelijck de Sparwar op den Reygher, de selue metten beck ende clauwen terstont vatten ende opbringhen. Ende als sy een gheuanghen hebben, ende noch verre sijn vander rootsen, een ander werden siende int water die beter is, soo laten sy den eersten vallen om den anderen te mueghen vanghen. Ende hier door soo hebben die vander rootsen al de Somer lanck seer goede verssche visschen. De ionge endtvoghels oft Gansekens gaen sy vercoopen ter naest gheleghen plaetse. Tvleesch van dese Eyndtvoghels is seer smakelijck als men twee oft drie mael daer af heeft gheten: want sy sijn seer vet. Ende om dat dit vet seer wel is dienende ter medicijnen soo weten sy dat seer net wt te trecken, ende vercoopen dan de reste. Int laetste vanden Herft vlieghense weder drie daghen lanck rontsomme de rootse, vertreckende dan van daer met benden ghelijck sy comen sijn, naert Suyde, daer dat sy blijuen de gheheele winter om datse daer leuen souden inde wermte. Want alst hier winter is, dan ist daer Somer. Dese Eyndtvoghels leuen seer langhe, als men aen sommighe is geware gheworden, de welcke die vander rootsen hadden gheteeckent. Op dit slot vander rootse ligghen dertich oft veertich soldaten in garnisoen, de welcke leuen ende worden onderhouden by het profijt dat coemt by dese voghelen, ende bouen dien soo ontfangt die Heere vanden slote Iaerlicx noch wat inne comens daer af. Daer is oock noch een ander Cronijcke schrijuer van Schotlant, die wat neerstelijcker heeft ondersocht de secreten der natueren. Dese schrijft dat inde Eylanden Orchades ghenaemt Eyndtvoghels ghegenereert werden wt vruchten van boomen die inde [241v] Zee vallen: de welcke soo haest als sy vlueghels crijghen, comen gheuloghen onder die tamme oft wilde eyntvoghels.

Vande Gansen.

Inde Noordersche landen is seer groote menichte van wilde ende tamme gansen, sonderlinghe ontrent het beginsel van April, als die wilde weder keeren wten Suiden landen om te gaen broeden hun eyers, dese sijn grau ende swert van pluymen, met roode becken ende voeten. De tamme sijn meest al wit ende seer groot. Maer de wilde sijn seer onder malcanderen verschillende, te weten van pluymen, grootte, van vlieghen, ende afcoemste. Want de sommige sijn grooter deen dan dander, te weten die grauwe: ander sijn grau ende swert, ende vlieghen seer hooghe. Sommige worden voorts comende wten boomen, als int voorgaende Capittel verclaert is vande Schotsche eyntvoghels. Het volck vanden Noordersche landen ghebruycken int reeden van haerlieder spijse het smout vande tamme gansen in stede van boter: ende oock als een medecijne om stooten oft blutsen ende ander onversienighe pijnen te ghenesen. Ende alst ghemengt is met boter so stelpet bloet. Men gheneester oock mede het wilt vier, carbonculen, sweeren opde tonghe, ende aende lippen, veruellen vanden aensicht, ende doofheyt der ooren. Men ghebruycket oock inde Noordersche landen teghen het splijten vande lippen ende vanden geheelen aensichte alst coemt van coude. Dit smout gemengt met honich, is een sonderlinge medicine tegen den bete van een dullen hont. De Noordersche nacien sprenghen de gansen, ende drooghense in de wint, de welcke sy eten rau oft ghesoden inde Somer ghelijckmen doet alle ander gedierten. Maer inden herft so weten sy te voorsegghen wten beene vander borst, hoe straf ende lanck dat die winter wesen sal: ende dat inder nauolghender manieren. Alst been gesuyuert is. [242r] vanden vleesche, ist dat seer claer is, soo sal de winter seer cout wesen: ende ist doncker ende onclaer, soo salt veel sneeuwen ende eenen soeten winter wesen. De gansen haer verdrietende vande langhe nachten alst seer cout is, roepen veel luyder dan sy pleghen, om dat sy van hongher ende coude staen en beuen, ia so seer dat haer den beck ende clauwen wit worden. Noch en hebben geen ander remedien daer tegen dan datmen haer stroyet stroo om op te sitten. Insgelijcx alsser brant is oft enighe verraderie so roepen sy ghemeynlijck beck.

Vande Zeerauen.

Daer is een soorte van Rauen die hen opt water houden, diemen heet palinck craeyen. Dese vogels sijn seer swert, wt gedaen opde borst ende buyc, daer datse aschgrau sijn wter naturen: dese sijn wter maten gulsich. Si vanghen visschen daer si bi leuen, maer traech int vliegen: ende als sy duycken onder dwater, so blijuen si langhe onder. Haerlieder becken sijn getant gelijck een ziccle, daer dat si die glatte visschen mede vast houden, ende sonderlinge de palingen: de welcke zy so gulsich opslicken, datse die door den

buyc gelijc door een buyse weder leuende van achter wt leggen. Dese vogels sijn ooc seer ondancbaer van naturen, want met haerlieder drec so makense vuyl de scorssen ende tacken vande boomen

daer si hen op houden, om datse terstont souden

verdroogen. Het selue doet ooc den reyger, die ooc gelijck dese vogel op hooge boomen die ontrent den water staen daer veel visch in is, haer nesten maken, gelijc ooc bycans doen alle soorten van watervogels. Inde winter hebben

sy haer eyers. Daer is noch een ander soorte van rauen, die int eerste vande winter seuen dagen lanc haer nesten maken, ende

seuen dagen haer eyers broeyende brengen haer jongen voort. Maer het beginsel vande winter is als de Sonne is int eerste van

Capricornus ende gheduert tot dat de Sonne in Aries coemt. Daer is noch een ander soorte van watervogels, die [242v] gheheel swert sijn Morfer ghenaemt die alsoo ondancbaer sijn als die voorseyde Rauen, ende vervolghen oock de selue Rauen. Sy hebben becken gelijck saghen ende seer stercke clauwen, daer mede dat sy vangen duyckende onder dwater groote visschen die sy eten. Sy maken haer nesten by een met grooten hoopen op boomen die staende sijn ontrent den wateren, ende sijn aesende haer ionghen met visschen. Als sy hen qualijck gheuoelen, soo verlaten sy haer nesten ende spouwen wt de spijse die sy versch gheten hebben, oft anders souden sy steruen. Ende als sy ghenoech hebben gheten soo spreyden sy haer vlueghels wt ende drooghense inde Sonne: want eer dat sy hun heffen wten water om vlieghen, soo slaense lange het water metten steerte. Sy hebben oock noch eenen anderen name te weten Humuscule. Dese voghel vindtmen winter ende Somer op alle de water canten vande Noordersche landen.

Van eenen voghel Platea genaemt die vyant is vander voorseyder Rauen.

Inde Noordersche wateren is een voghel diemen heet in Latijn Platea de welcke doot vyant is der voorseyder voghelen die hem int water duycken om visschen te vanghen: ende vervolchtse op de naervolghende maniere. Als sy eenich visch hebben gheuanghen soo vliecht hy die opt lijf, ende pictse so langhe int hooft, tot datse laten vallen tot sijnen ghebruycke den roof die sy vast hebben. Het welcke sy terstont laten vallen als sy alsoo ghetercht sijn. Dese voghel vult altemets haren buyck met oesters ende mossels: maer als sy gheuoelt datse verladen is vande schelpen, soo worptse die weder wt half verteert sijnde vande hitte der magen, ende dan soo etet ende suyghet wt de mossel oft oester die daer inne steket. Desgelijcx inde Zee Oceane is onder ander visschen [243r] die plat zijn ende scherp van velle, een genaemt de Rocche: de welcke beschermt de mensche die sy siet swemmende opt water, verdroncken oft gheuat sijnde vanden Zeehonden om te verslinden, noch en houdt niet op, voor dat sy hem siet te wesen wt alle perijckelen. Dese visch vangt seer dicwils de zee Raue hem borghende onder het water om visschen te vanghen, ende etet hem, om dat hy oock int water soude hebben een die wrake soude nemen van sijnder ghierichheyt.

Vanden Valcken ende haerlieder onderscheet.

Op de Noordersche berghen worden ghewonnen seer straffe ende edel Valcken: daer sijn oock witte Valcken, de welcke die ingheseten vanden lande gheenssins en schieten met bogen, meynende dat voghelen sijn die den Goden toebehooren ende gewijdt sijn, ten ware dat sy alderhande ghewelt ende schade doende waren met stelen ende roouen. Want als sy schade doen, hoe edel oft wit dat sy sijn muegen, soo en sullen sy de pijlen vanden lantsaten niet ontgaen. Niettemin sy woonen op hooghe rootsen daermen niet ontrent en mach, leuende vanden visschen die sy vanghen, de welcke niet en souden connen vermindert worden van een ontallijcke menichte van volcke, ten ware dat henlieden quamen helpen een menichte van ghierige beeesten. Alsoo weet haer de natuere te reguleren in allen saken seer wijslijck, modererende die oueruloedicheyt ende tghebreck. Men vindt daer oock seer veel Hauicks, Wouwen ende Rauen, om de traecheyt ende het traech vlieghen vande water voghels, door dat sy vande vruchtbaerheyt des landts veel te vet worden.

Vande Swaluwen die ghetrockenen

worden wten watere.

Al ist dat veel Autueren die van natuerlijcke [243v] saken gheschreuen hebben, segghen dat die swaluwen haerlieder plaetsen ende wooningen veranderen, ende datse so haest alsser een cleyne winter aen coemt, veruliegen in heeter landen: nochtans so wordense dicwils onuersiens vanden visschers getrocken wt de Nordersche wateren, gelijck een grooten ronden cloot in een sittende beck teghen beck, vlueghel tegen vlueghel, voet tegen voet, ghelijck sy hen ghestelt hebben int beginsel vanden Herft, cruypende int riet wel vast by een. Want men heeft beuonden dat sy ontrent desen tijt, na dat sy seer soetelijck hadden ghesonghen, vertrocken int riet, daer dat sy hen hielden verborghen tot int beghinsel vande Lente, vlieghende dan al stillekens van daer weder wt in haerlieder oude nesten, oft andere die sy nieuwe seer neerstelijck makende waren. Somtijts soo wort wel desen grooten cloot swaluwen van de ionghe onwetende visschers op ghehaelt (want die oude visschers die wel weten watter is, die legghense weder daer sy die vinden) de welcke die draghen int stoue, daer dat de swaluwen gheuoelende de wermte, beghinnen te scheyden van malcanderen, maer sy en blijuen niet langhe leuende, om datse te vroegh sijn van malcanderen ghescheyden, niet van selfs, maer teghen haerlieder danck weder ghebrocht [244r] sijnde in huys. Het ghebuert oock wel als sy in de Lenten weder comen sijn van selfs in haerlieder oude nesten, oft in nieuwe die sy makende sijn, datter comt eenen stercken vorst met grooten sneeu, soo dat sy alle ghelijck gheraecken te steruen: iae datmen inde gheheele nauolghende Somer gheen en siet sitten lancks de wateren, oft op de daken vande huysen, ten zy sommighe die later wt de wateren voorts ghecropen sijn, oft die wt ander landen daer gheulogen comen, ende vander natueren inden Mey daer ghesonden worden als die winter gheheel vergaen is, om de schade vanden anderen die ghestoruen sijn, door generacie te repareren. De lantlieden weten te mercken wt haerlieder hooge oft leeghe nestelen, waer dat best sal wesen te saeyen, oft op hueuels, berghen oft dalen om de hoochde oft leechte vanden water. Ende dat meer is, sy meynen dat een quaet teecken is voor de huysen, als de swaluwen vreesen te nestelen inde daken: want sy meynen datse sullen inne vallen,

Vande voghels die hen onder den sneeu borghen.

Inde Noordersche landen sijn wilde Hanen, de welcke soo groot sijn als fasanten, maer corter van steerte, ende gheheel swert van pluymen ouer al het lijf, met wat witte vederen aen het wterste van de vluegels ende vande steert, de mannekens hebben een seer rooden cam ende hoghe opstaende, maer de wijfkens hebben hem leeghe ende breet, ende grauwe pluymen. Dese voghels moghen seer wel verdragen die groote coude inde bosschen gelijc die eyntvoghels int water. Maer als de sneeu ouer al het aertrijck is bedeckende, liggende gelijck cleyne berchskens, ende dat se de tacken vande boomen seer dichte bedecken, ende door lancheyt vanden tijt om leech weghen, so eten sy seker [244v] vruchten van bercke boomen diemen in Italien noemt Gatulo, de welcke sijn ghelijck lanck peper, ende dese slicken ende swelghen sy inne ongeknauwet, soo ghierichlijck ende soo vele, dat haerlieder erop vol wesende, schijnt meerder te wesen dan tgheheele lichaem. Dan soo cruypense met groote benden

onder de sneeu, daer dat sy haer houden verborghen, sonderlinghe in Loumaent, Sporckelle ende Meerte, als de sneeu seer gheweldich is vallende wter lucht. Maer als sy met sneeu ouerdect sijn ende daer inne gewentelt dat mense niet en siet, soo leuen sy seker weken lanck op de spijse die stekende is in haerlieder crop, de welcke sy onder de sneeu wt schieten ende allenskens weder innemen. De Iacht honden en connen die niet riecken als sy liggen onder de sneeu, maer het coemt wel altemets dat sommighe cloecke Iaghers, al ist datse de honden niet en connen riecken, aen seker teeckene de selue wel gheware worden, waer door dat sy vanghen ende wthalen van onder de sneeu tot haerlieder groot profijt een goet deel van desen voghelen. Maer dat moet seer haestelijck te wercke gaen: want als sy hooren het ghebas vanden honden, soo brekense terstont wt door cracht van haerlieder vluegels ghelijck een hoop bien, ende vlieghen om hooghe inde lucht. Ende als sy gheuoelen dat noch veel meer sneeuwen sal, soo eten sy weder op vande voorseyde vruchten, ende nemen een ander plaetse, daer sy blijuen tot int eynde vande Meerte, oft tot dat die sneeu is smeltende ende de Sonne is gaende wt het teeken Aries. Want als de sneeu is smeltende, soo cruypen sy wt een natuerlijck gheuoelen wt haren holten ghelijck meer ander voghels doen, om eyers ende Ionghen te crijghen: ende dat op berghen daer doornen ende dicke haghen staen. Het manneken ende wijfken broen haer eyers by ghebuerte, ende slaen beyde haer kieckens gade, maer sonderlinge het manneken, om datse [245r] vanden arent oft vos niet en souden wech genomen worden.

Hoe dat dese Hanen wesende wter sneeu gheuanghen worden.

Dese voghels vlieghen met groote menichte tsamen, ende ghemeynlijck op hooghe boomen sonderlinge op bercken boomen: ende en comen daer niet af dan als sy vocchelen willen, midts dat sy int opperste vande boomen aes ghenoech vinden om by te leuen. Maer als de voghelaers sien dat sy hun hebben gespreyt lancx den velden, al liggense vol sneeus soo weten nochtans soo wel die voghelaers als de boeren die de velden aengaen daer sy op sijn, die wel te vanghen. Want sy steken lange stocken inde sneeu, acht oft thien voeten lanck stekende wter aerden ende bouen de sneeu verheuen, staende crom oft hellende, aende welcke dat bouen vast ghemaect is eenen strick die seer lichtelijck toe strict hoe luttel datmen daer aen coemt, metten welcken sy vanghen van dese voghels: want als sy vocchelen soo springhense wter maten seer op en neder, ghelijck de Partrijsen doen int loopen: soo dat sy metten hoofde comende inde stricken, terstont vast blijuen hanghen. Ende als een van dien vast is inden strick, soo comender veel ander by gheuloghen, om hun medegesellen te helpen ende verlossen, maer sy blijuen oock in ghelijcke stricken hanghende. Daer is oock noch een ander maniere om dese voghels te vanghen, te weten met pijlen, ende dat als men becleet is met een peertsch huyt, om dat sy te beter souden mueghen beclipt wesen. Als dese voghelen heet sijn, soo singhen sy alle gelijck om stercts sonder ophouden, principalijck de mannekens: datmense verre ende breet ouer al de bosschen

hooren mach, soo dat sy dicwils hun seluen verraden met haerlieder sanck. Noch isser oock een ander soorte van voghels diemen hasel hoenders heetet, de welcke het vleesch hebben van buyten swert ende binnen wit, ende [245v] sijn smakelijck ende delicaet seer ghelijck den Partrijsen, maer sy sijn alsoo groot als Fasanten. Als dese genereren willen, soo loopet manneken al gapende, tot dat hem het schuym ten becke af loopet, ende dan soo coemt hem het wijfken teghen gheloopen ende ontfangt dat schuym, soo dat daer door schijnt te ontfanghen, eyeren te legghen ende Ionghen voorts daer wt te broeden. Maer het vleesch vande wilde Hanen is seer soet ende ghetempert, ghelijck vande Capoenen: waeromme datmen seer behendich ende neerstich is om die te vanghen inde winter met stricken, ende inde Somer met pijlen.

Vande Sneeu voghelkens.

Noch sijnder ander diueersche voghels, waer af de sommighe seer wonderlijck sijn van natueren: te weten dat sy soo vast blijuen

inde wildernissen daer sy ghebroet sijn, datse seer selden oft nymmermeer daer wt en vliegen om te comen ontrent plaetsen daer menschen woonen. Inde Somer sijn dese in grootte ende van pluymen den Spreeuwen ghelijck, maer inde winter alst seer gesneeut te sijn sy altijt wit ghelijck Swanen. Haer voeten sijn root, ghelijck vande swerte Oyuaers, maer den beck is gheeluwe, cort ende

scherp. Sy eten gelijck meer ander vogels, wormkens die verborgen liggen inde spleten vande boomen, oft [246r] drooghe vruchten van Pijnboomen, Dennen oft haselaer: want dese en verliesen inde winter haer voedelijcke cracht niet. Seer qualijck sijn sy te vangen met netten, stricken, hantboghen, oft voetboghen, door de groote sneeu ende haerlieder witte pluymen: ende oock sy sijn veel schoonder dan sy goet sijn. Als dese voghels oock vinden eenighe hollen onder de sneeu loopende, daer cruypen sy inne, hun wentelende inde sneeu ghelijck die hane int stof, oft die Spreeuwe int zant. Van daer vlieghense weder opt hoochste vande boomen die met sneeu verladen sijn, als op haer eyghen plaetse die hun vander natueren is ghegheuen, soo wel tot haerlieder wellust als oock haerlieden van noode wesende om wel bewaert te wesen voor de groote veruolghinge vanden Hauicks: want van dat sy die sien, soo cruypen sy midden inde sneeu, ghelijck de musschen tusschen die doornen als sy den Wouwe sien: Maer inde Lente als de sneeu gesmolten is soo vlieden sy inde dichte boomen. Als sy haer witte pluymen veranderen in grauwe door een natuerlicke veranderinghe, soo leuen sy in rusten, van gheen van alle de wreede voghels vreese hebbende, dan alleene vanden Sparwer ofte Musschet dat hun meeste vyant is.

Vande seer groote sneeu ende winter muggen.

Inde Noordersche landen gelijck dickwils inde voorgaende boecken verhaelt is, soo verdruct de sneeu, die seer ouervloedich daer is vallende, soo seere de boomen metten blijuen ligghen tusschen de tacken, dat sy ghemeynlijck ghebogen staen, tot dat die sonne beghint te climmen, ende dat den Suyden wint begint te waeyen, die de sneeu doet smelten. Want die aerde ontfanghende nieuwe vochticheyt, ende vet wordende doort smelten van deser sneeu, die brengt de boomen weder in haer cracht ende

lustige groenicheyt, ende in haerlieder eerste staet. Dit smelten vander [246v] sneeu is den Ackerman seer profijtelijck: want daer door soo wordet lant veel vruchtbaerder, soo dat de vruchten daer veel eer wt spruyten dan in ander ackers die met grooten arbeyt bereyt ende ghebouwet sijn gheweest. Diesghelijcx oock de beemden ende weyden bringen voort soo oueruloedelijck van alderhande cruyden ende ghars, datmen ghedwonghen is de beesten daer wt te stouwen, om datse door te veel etens vanden garse niet en souden bersten oft cranck werden, iae dat meer is men moet de beemden het gras dicwils af maeyen. Inde Noordersche landen gheschiet noch een ander wonderlijck stuck der natueren: want op sommighe plaetsen, daer ontrent dat werme dompen op rijsende sijn wter aerden, groeyen seer cleyne muesien, de welcke metten Suyden wint een luttel verheuen worden vander aerden, ende met een ontallijck heyr soo vliegen sy onder en bouen de snee: ende ghelijck dat sy niemant moeyelijck en sijn, alsoo oock soo haest als de Noorde wint wat scherpelijck is waeyende, soo steruen sy terstont. Maer van dat den Suyden wint weder is waeyende, soo bringt hy weder ander voorts wter seluer oft der ghelijcke manieren, soo datmen het meestendeel vande winter van desen mugghen siet hangen ende vlieghen inde lucht. Ende al ist dat de boomen hun ooren laten hanghen ende dat die teeder tacxkens gheboghen staen, midts dat sy verladen sijn vanden grooten

last vander sneeu, soo dat veel boomen neder gheboghen staen totter aerden: nochtans soo woonen daer onder, als in doncker plaetsen die vry sijn vande coude winden, seer vry ende wel versekert veelderhande diueersche beesten. Ende daer en bouen soo gaet de reysende man onder dese gheboghen boomen door, als onder boghen oft welfsels, hoe wel dat hun altemets wat clonteren opt lijf vallen [247r]

Vanden eyers van diueersche voghels diemen vindet inde Noordesche eylanden.

Om dat de water voghels wt vreese vande schadelijcke beesten te weten Voskens ende Weselkens, niet wel en dorren haer eyers legghen ende wt broeden opt vaste lant: daeromme soo vertrecken sy met grooten hoopen wt een natuerlijcke beweghinghe, op de eylandekens vande Noordersche landen (die daer sonder ghetal sijn) oft op rootsen daer gheen haghen oft boomen en staen: waer dat hem houden in grooter menichten diueersche soorten van water voghels, makende daer sommighe haer nesten tusschen die bloote steenen, ander int dorre ende drooghe riet oft int dorre ghars, daer dat sy wter maten veel eyers legghen, de welcke sy laten vry wech nemen van een yeghelijck die daer aen gheuaren coemt, die met groote vaten vol eyers van daer varende ter merct comen om die te vercoopen: oft ghesoden sijnde soo pellen sy die ende soutense, de welcke sy alsoo seer langhe bewaren om binnens huys te mueghen ghebruycken: want sy sijn seer goet van smake ende lieflijck al ist datse vande wilde voghels gheleyt sijn. Maer den Eyndtvoghel die broet sijn eyers wt opt lant ontrent [247v] de water canten, ende oock op dese Eylandekens. Onder dese voghels is een water hoen, swert van pluymen, twelcke is vande soorte vande Duyckers, ende is wat minder dan die Eyndtvogels. Dese is altijts blijuende in zee oft staende wateren daer ontrent datse ghebroet is, noch en vliecht nymmermeer op andere plaetse om daer te blijuen. Dese leeft byden visschen die den wreeden voghels ontvallen gaende daer en bouen noch ander soecken seer looselijck tusschen de rootsen, vande welcke sy wederomme seer mildelijck anderen voghelen mede deylt. Dese voghel verblijdt haer alst stormet, om dat sy spelende haer duycket int water ende weder op coemt. Ende als sy smorghens roepet oft tiert, soo ist een teecken van storm ende ongheweerte.

Noch vanden eyers van seker voghels.

Lancx de costen van Noorweghen ligghen seer veel Eylanden, de welcke streckende sijn tot onder den Noortschen Pole: in welcke Eylanden ghelijck datter seer veel vogels sijn die elders niet en sijn te vinden, alsoo legghen sy daer seer veel eyers, de welcke mach wech nemen deerste die daer is comende. Maer een dinghen gheschietter dat deyrlijck is om sien. Dat de hinne wt broet de Eynden eyers metten hueren: de welcke ghekipt sijnde, soo cruypen die ionghe kieckens onder de vluegels vander hinnen: maer de Ionghe Eyndekens loopen terstont int water. Twelcke gheware werdende de hinne, soo roept sy die datse souden comen eten, maer het is te vergeefs: want sy en kennen noch de moeder noch haer ghetier.

Vande Pauwen.

In Oostgothlant, Westgothlant ende Sweden worden ghebroet seer veel Pauwen, ende met grooter [248r] neersticheyt opghequeect: want int eerste gheeftmense teten ghersten meel ghelijck pillen gemaect. Daer naer verssche case, daer de wey wel stijf wt is gedruct (want de wey en dient hun niet) ende als sy xxxv. daghen oudt sijn, soo worden sy voorts op gheuoedt met onghemalen gherste: maer ten laetsten laetmense gaen lancx den velden eten dat hun goet dunct, sonderlinghe daer sy vry mueghen wesen vanden Vossen. Dat men dese vogels neerstelijcker opvoedet dan dander, dat is om het profijt datter af coemt, ende

om de schoone vederen, de welcke de Schilders ende Tapijtsters vande Noordersche landen wter maten seer soecken, om te mueghen naer maken die vreemdicheyt vande colueren, midts datter seer selden schilderijen die van seer excellente meesters ghemaect sijn in desen landen wt vreemde landen ghebrocht werden om de lancheyt des weechs.

Vanden onbekenden voghels int wit meyr.

Tvvit Meyr, twelcke is palende aen veelderhande heerlicheden ende nacien, ende gelegen tusschen

Scricfinnen, Biarmen ende Moschouien, wesende ontrent ende onder den Noorderschen Pole, is seer lanck ende breet. Int welcke is so grooten menichte van visschen, sonderlinge inde somer, datse niet tegenstaende de menichte [248v] vanden visschers die daer comen visschen, gheenssins en connen vermindert worden. Ende daeromme soo comen daer veelderhande nacien van volcke, om prouisie van visch te doen voor tgheheele Iaer. Op dit meyr ende daer ontrent houden haer seer veel soorten van voghelen, die ontrent een ses maenden lanck, alsoo langhe alst daer seer schoon ende claer dach is, eenpaerlijck roepen ende tieren, datse met haer gheluyt een yeghelijck het hooft breken. Sommighe van desen voghels sijn onbekent van name, ende hebben meest seer saechte pluymen: soo dat die ingheseten diese vangen daer by groote winninge crijghen. Want in dese seer coude landen moetmen nootsakelick pluymen ghebruycken ende saechte bedden, sonderlinghe voor tvreemt volck dat daer coemt, twelcke soo grooten coude niet en is ghewoone te lijden. In dese schepen die ghenaemt werden Strudzar, ende Haapar, machmen sien diueersche soorten van menschen cleederen, als vanden Moschouiten, Finlanders, Scricfinnen, de welcke in tijt van peyse seer vry ende gherustelijck mueghen daer tsamen visschen, soo datter niemaent onghelijck en wert ghedaen (dat wonder is) noch om profijts wille, noch int visschen oft vanghen vanden voghelen: ten sy datter wat ghestolen wert, oft eenich bedroch gheschiede, dat selden ghebuert, midts datter eenpaerlijck licht dach is. Want die Moschouiten sijn ghelijck de Griecken seer loos ende bedriegelijck in haerlieder woorden. Daer werden oock voghels geuonden die Roerdommels heeten, de welcke schijnen te hebben eenen sack hanghende onder haer kele, tot een teeken dat onversadelijcke voghels sijn, als Rauen ende ander voghels daer voren afgeschreuen is. In dit meyr worden oock gheuonden seer veel swanen, Eyndtvoghels ende gansen [249r]

Vande voghels diemen heet Alle Alle.

In dit Meyr is noch een soorte van voghels, die seer ghemeyne sijn: ende niet alleene hier, maer oock ontrent de costen van de zee van Bothnien ende Sweden, de welcke inden Somer roepende sijn eenpaerlijck sonder ophouden Alle alle: ende daeromme soo worden sy ghenaemt ouer al vande ingheseten vanden lande Alle alle. Daer en bouen gelijck voren verhaelt is, so worden gheuonden soo grooten menichte van groote ende diuersche soorten van voghels, om de soete wateren die daer van allen sijden wt de werme fonteynen van onder opspringhen, datse schijnen die breede oeuers ende woeste rieuieren te bedecken, sonderlinghe zeerauen oft palinck craeyen, duykers, tweederhande eyntvogels ende swanen, sonder noch een ontallighe menichte van cleyne water voghels. De voghelaers vanghen veel ghemackelijcker dese zeerauen ende ander ghierighe voghels, dan sy die ander doen, om dat sy seer traech ende swaer sijn int vlieghen, ende worden gheuangen ontrent twee oft vier cubitus hooghe verheuen bouen het water inder manieren nauolghende. Op beyde sijden vander riuieren daer de wateren alder engste sijn, worden aen de rootsen ghestelt stocken, aende welcke ghehanghen worden swerte netten, oft van de coleure vanden [249v] water, die met rollen oft paleyen seer lichtelijck op ende neder moghen ghelaten werden: om dat sy terstont souden moghen die voghels die met grooter menichten daer ghevloghen comen metten neder laten ende swinghen vanden nette, daer inne winden ende vanghen. Twelcke sonder foute gheschiet, om dat dese voghels seer traech zijn int vlieghen, ende oock om datse altijts stracs doore vlieghen sonder afwijcken, soo datter seer luttel af ontgaen. De entvoghels ende ander der ghelijcke water voghels worden oock altemets in dese netten gheuanghen. Maer dese swarte ende traghe voghels, weder datse swemmen oft vlieghen altijts roepense Alle Alle, iae al sijn sy oock geuangen inde netten, ende als die voghelaers hooren sulcken gheckelijck gheroep, soo meynen sy datse met hun ghecken, om datse niet al tsamen gheuanghen en sijn: het welcke niet en soude connen gheschien al warender ses hondert netten. Men vindt oock van dese vogels in grooter menichten op de rootsen van Sweden ende hooch Gothlant, maer niet so vele als opt voorseyde Meyr, ende ander riuieren daer ontrent gheleghen. De water voghels worden oock gheuanghen in coruen die ghemaeckt sijn vande tacken oft wissen van boomen, die ontrent den watercant staen, dewelcke ghemaeckt sijn ghelijck nesten, daer dat die entvoghels meest in cruypen om eyers te legghen ende wt te broeden, om datse souden vry wesen vanden vossen, daer sy opt lant seer af ghequelt werden. Men vancktse oock wel met voghelterre principalijck de ionghe.

Vande Hoppe ende ander soorten van voghels.

Als de Hoppe wt vremde landen op eenen ghesetten tijdt comen ouer ghevloghen inde Noorderschevelden, soo ist een seker teecken dat de lente is nakende. Dese voghel en doet niet dan roepen ende carmen, [250r] om datse te beter soude moghen bewaren haer eyers oft ionghe. Ist datter erghens eenen vos gheborghen light int gars soo en houtse niet af van roepen, voor dat hy van daer is, twelcke sy oock doet vanden honden ende ander beesten daer sy sorghe voor heeft, de hoppe heeft stercken strijdt teghen die swaluwen, exteren ende kauwen: ende maect heuren nest op die oeuelkens vande marasschen daer datse haer eyers legt ende wtbroet. Ende als sy tam ghemaect is soo suyuertse de huysen van vlieghen ende muysen: maer met haer kermen gheeftse te kennen dat reghenen sal, als oock ander voghels doen Nepen ghenaemt, oft merien coeckoecs, die met hun dwers vlieghen ende slaen vanden vlueghels, teecken gheuen dat terstont seer sterck sal reghenen. Insghelijcx oock de grauwe Nepen metten seer langhe becken voorsegghen den toecomenden reghen, het selue doen oock de spachten. Noch isser ooc een voghel diemen heet den regenvoghel, ende is vander grootte van een partrijs, dewelcke heeft veelderhande soorten van pluymen, als gelu, wit ende

swarte. Men segt datse alleene vander lucht haer voetsel heeft. Want al is sy vet, nochtans en wordet in heuren buyck niet beuonden. Als de voghelaers dese vanghen willen, soo worpense groote stocken inde [250v] locht om die te veruaren, om dat sy die ontrent der aerden vlieghende ende vliende souden moghen ghecrijghen.

Vanden Koeckoeck ende Spacht.

Inde Noordersche bosschen is oock eenen voghel die ouer al seer wel bekent is, de Koeckoeck ghenaemt, de welcke daer is brenghende seer goede ende seer begheerde tijdinghen. Dese beghint te singhen ontrent het eerste vanden Meye, ende blijft singende tot int laetste van Hoymaent. Maer dat in groote bosschen: want sy en derf haer te velde niet vertooghen wt vreese vanden anderen voghelen, die haer wter maten seer haten ende altijdts moeyelick sijn, om datse altijts ander vogelen nesten is bespiedende. Want sy en maeckt voor haer seluen gheenen nest, maer leyt haer eyers in ander voghelen nesten, als vande wilde duyuen, leeuwercken ende boschmusschen, vande welcke sy die laet wtbroen, crijghende alsoo met eens anders aerbeyt sijn iongen. Dewelcke siende dese ionghen soo groot ende schoone wter schalen comen, laten haer eyghen ionghen op te voeden om te voeden de ionghen vanden Koeckoeck, de welcke ten laetsten dooden de ghene diese gheuoedt hebben. Maer int eynde worden sy oock ghecreghen vanden Hauick, ghedoot ende verschuert. Daer sijn oock in de Noordersche landen veelderhande Spachten, die so groot sijn als Cauwen: dewelcke int hertste vande winter haer aes soecken inde schorssen vande boomen: waer af de sommighe seer swart sijn, hebbende eenen rooden kam, ander blau, sommighe groen, ander ghespickelt, maer alle ghelijck met hun suchten ende kermen so gheuen sy een teecken van eenen seer straffen winter. [251r]

Het XX. Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande diuersche visschen der Noortsche landen.

Van de drye Bothnien inde Noordersche landen, ende vande groote visscherie die in dese landen is gheschiedende.

BOthnien is een seer groot ende wijt lantschap, ende is palende vande Noortsijde aende zee van Sweden ende Gothlant, het welcke is ghedeylt in drye groote Prouincien, te weten Westbothnien, Noortbothnien, ende

Oostbothnien. Die van Noortbothnien gheneiren hun meest met visscherie: niet om datse souden hebben een onvruchtbaer lant, maer om datter is soo grooten menichte van seer goede visschen, dat sy daer mede meer dan ghenoech hebben, om te ghecrijghen in manghelinghe alle ander saken die sy souden moghen van noode hebben. Dit volck crijcht van alderhande goet ghenoech: te weten wt Spaengnien ende Portugael seer goeden wijn ende [151v] sout, wt Engelant ende Vlaenderen seer goet laken, wt Duytslant alderhande huysraet om in huys te gebruycken ende de huysen daer mede te vercieren, wt Sweden ende Gothlant, terwe, rogghe, gerste, ende alderhande saet dat sy souden mogen van doen hebben wort daer tschepe gebrocht, twelcke sy coopen. In dit lant en is eylant, hauen, arm vander zee, riuiere, ende beke, sy en is het gheheel iaer ouer altiits seer vol ende oueruloedich van visschen, principalijck inden somer, als alle dinghen daer seer lustich sijn. Ontrent den oeuers vander zee sijn seer veel ende seer lustighe eylandekens: de welcke seer groen staen van garse cruyden ende boomen, soo dat een iegelijck groote genuechte ende recreacie daer mach hebben. Op de boomen singen seer lustich ende melodieuselijck veelderhande soorten vogels, daer sietmen oock diuersche ende vreemde soorten van visschen die bouen opt water liggen en spelen, de visschers hebben in desen lande seer groote winninge, geen schadelijcke beesten sijn daer ontrent in zee, noch opt landt gheen quaet fenijnich cruypende dier, ofte eenige vreeselijcke oft wreede beeste, den dach gheduert daer een gansche somer lanck sonder te hebben eenige duysterheyt, daer en is geen brandende hitte der sonnen, maer een getemperde ende ghesonde lucht. Alle dingen sijn daer seer lustich, stille ende in rusten, maer dat noch aldermeest is om te verwonderen, daer soo grooten lusticheyt van lande ende

ghetempertheyt des luchts is, datter gheen oncuysheyt oft ouerspel en gesciet onder dat volck. Wandt vrouwen ende mans leuen daer seer suyuerlijck, ende met een groote eerlijcke scaemte onder malcander. Gheen onbehoorlijcke hoererije geschiet daer onder vrienden en maghen, gheen fornicacie, gheen ouerspel, iae daer en wort niet eens een oneerliic woort gesproken. Onder het simpel volck wort de wet Gods seer suyuerlijck onderhouden, iae dat vele die seer wel onderwesen ende geleert sijn inden [252r] geboden Gods, van suyuerheyt by henlieden niet en sijn te gelijcken. Wten geberchten van Noortbothmen (dats te segghen bodem vander zee) coemt af geloopen een seer diepe ende stercloopende riuiere, de welcke met twee wtgangen valt in zee, latende tusschen beyden een cleyn eylandeken, opt welcke is gefondeert ende gelegen een stadt Thorne genaemt (welck is te segghen het eylant metten Torre) waer dat de Norderschen Pole is verheuen ontrent lxxxij. graden, ende de longitudine xlij graden. Dese stadt is gelegen op een seer lustighe ende bequame plaetse, ende daer en is oock gheen plaetse in alle den landen onder den Pole gelegen daer meerder tractacie van coopmanschap geschiet dan in dese stadt Thorne, want daer comen witte Russen, Lappen, die van Biarnien, van bothnien, finlanders, Sweetsche, van Tauesten, van Helsingher landt ende meer ander landen die int quartier van Norweghen ghelegen sijn: de welcke ouer hooge berghen ende duer groote wildernissen daer comen wten lande van Iempthien. Alle dese voorseyde nacien gebruycken eensdeels lancworpighe scheepkens die seer bequaem sijn om te passeren de sterckloopende riuieren, ende eensdeels wagens oft sledden die voorts getrocken wordden vande tamme rangifers. Andere comen op cromme houten ghelijck schrickschoenen, daer sy mede loopen ouer die hooge sneeubergen, ende comen seer haestelijck op deser plaetsen by een, als wy in beghintsel van deser historien verclaert hebben.

Vande groote menichte van visschen die ter merct worden ghebrocht inde stadt van Thornen.

In dese stadt van Thorne worden van alle canten ghebrocht te coope diuersche soorten van visschen, de welcke gheuanghen worden inde voorseyde riuiere, de welcke tegen de vreemde cooplieden die wt ander landen [252v] daer comen op ander ware vermanghelt worden: ende dat met bussels van vissche, gemeynlijck van en vijfhondert ponden swaer, van sulcken ghewichte als men daer ghemeynlijck is ghebruyckende. Daer sijn oock te coope ghesouten visschen in seer groote vaten, ende oock gheroocte, die beter ende lieflijcker sijn van smake. Die van Holmen, Aboen, Raugmen ende Eregronden reysen iaerlijcks tot desen Eylande, om daer door haerlieder coophandel te halen seer groot ghewin: want sy en coopen niet met ghereeden gelde, maer manghelen alleenlijck op goet dat die vanden lande hebben van doene, midts dattet volck daer gheen werck en maect vanden ghelde, ghelijck in het vierde boeck breeder verhaelt is. Maer dat geschiet, om dat in dese coopstadt seer dickwils beuonden is gheweest, dat om de slechticheyt vanden volcke, ende seer lichtelijck te gheloouen, veel valsche cooplieden valsch ghelt daer ghebrocht hebben, principalijck die valsche ende doortrapte Moscouiten, die daer ontrent half Wedemaent (als ick selue ghesien hebbe int iaer M.D.XIX.) in grooter menichten pleghen te comen: de welcke haer schepen draghen op haren hals, om te moghen passeren de wateren daer sy moeten ouer schepen. Maer als haerlieder valscheyt beuonden wort, soo wordense terstont oock straffelijck ghepijnicht.

Hoe datmen de Salmen vangt.

In gantsch Europen en worden nerghens gheuanghen soo veel Salmen als inde zee van Bothnien, ontrent de costen van Lappen lant, daer dat wten gheberchten seer groote ende wijde riuieren comen af gheloopen: Inde welcke men siet seer lustich inde wermte der sonnen de Salmen teghen stroom op swemmen met een groot heyr gelijck de Ruyters int blinckende harnasch: de welcke in desen riuieren [253r] voor eenen roof worden bewaert voor de visschers vanden lande. Den Salm heeft ghecreghen sijnen naem van dat hy wel springt: Want hy vat sijnen steert metten tanden ende houdt hem wel vast, tot dat hy met eenen lichten spronck is ghespronghen op een afghebroken plaetse. Maer int optrecken teghen den stroom, soo en houdt hy niet op voor dat hy versaedt is vande soete wateren, daer hy wtermaten seere nae snact. Daer naer soo springt hy weder af vander plaetsen voorseyt, ende swemt metten stroom weder nederwaerts, vertreckende tusschen die holle rootsen op sijn gewoone plaetse. Want hy heeft gheerne als nv soet als nv sout water. Desen visch groeyet een ses oft seuen voeten lanck, ende is seer sterck ende seer swaer van gewichte: want alle sijn lichticheyt die hy heeft coemt hem meer wt sijnder natuerlijcke cracht dan wt lichticheyt van lichaem. Hy is root van vissche, ende seer lieflijck ende soet van smake, nochtans soo verueelt hy seer haest den ghenen die hem eten sonderlinghe den versschen Salm als hy ghierichlijck gheten wort. Maer als hy ghesouten is soo is hy veel smakelijcker: soo datse met grooter menichte wel diere gecocht werden ende geuoert naer Duytslant, eerst te schepe daer naer te waghen. Voorwaer het is [253v] wel een sake om te verwonderen dat hoe veel oock datter daer gheuanghen worden, altijts euen vol blijft. Ick hebbe selue gesien datter ontrent half wedemaent aende wterste costen van Bothnien ontrent de stadt van Thorne, een seer groote menichte van Salmen gheuangen werden, ende in sulcker menichten opgetrocken worden, dat de seer stercke netten scheurden, want als desen visch geuoelt dat hy gheuangen is int net, soo gebruyct hy sijn wterste cracht om hem seluen te verlossen, ende neemt sijnen steert metten tanden, om dat hy ront wesende te beter soude mueghen wtspringen het welcke hy seer haest laet blijcken al ist dat hy traech ende swaer is van lichame, deur sijn groote vetticheyt. Alsmen therte vanden Salm wtghesneden heeft, soo blijuet veel langher roerende, dan therte van eenighe ander visschen. De Salmen wordden opden Rijnstroom, Weyxsel ende Dune oft Dzuine loopende by rie in lijflant, wel diere vercocht, maer die sijn gherooct metten roock van eycken hout, om datse te lieflijcker ende smakelijcker souden wesen, gelijck men gewoonlijc is te doen ouer al de Nordersche landen, daer worden oock seer veel Salmen gheuanghen in Oost ende West Gothlant, want die riuieren worden daer te veel plaetsen beuonden xx. oft xxx. voeten diepe, sonderlinghe in Westgothlant inde prouincie van Vermerlant, dat voortijts pleech te wesen een Conincrijcke, inde welcke ghelegen is een Meyr van hondert duysent stappen lanck ende veertich dusent breet, twelcke genaemt is Vener, int welcke geuallen comen wten geberchten van Norwegen xxiiij. groote riuieren, hebbende alleenlijck maer eenen wtganck Suytwaerts, die geheeten is Trolhette, dats te seggen duuels capproen. In dese versche wateren vangtmen den Salm met grooter menichten. De Salmen hebben seer groote eyers oft saet meerder dan ciceren oft erten de welcke seer lustich sijn gespickelt met swarte plecxkens. Ouer [254r] al daer dese visschen gheuanghen worden winnen sy groot goet, ende noch daghelijcx meer en meer, deur de groote neersticheyt ende behendicheyt diemen ghebruyct om dese te vanghen.

Hoe dat de Zeecaluers gheuanghen worden.

Om dat inde Zee van Bothnien ende Finlant gheuonden wert een seer groote menichte van Zeecaluen, daerom sal ic hier int corte verhalen haerlieder nature, ende ooc in wat manieren dat sy gheuangen worden alsoo ick dat selue gesien hebbe. Desen visch wort ghenaemt een Zeecalf om datse den eertschen caluers ghelijck zijn. Het is oock seer hart ende dick van vissche, soo datment seer qualijck mach dooden, ten sy datment slaet inden slach vanden hoofde. Het burlt ghelijck een veer, ende heeft vier voeten maer gheen ooren, om dattet is leuende ende hem houdende int water, want haddet ooren soo soudet daer deur veel waters intrecken, twelcke hem int water soude letten te swemmen. Dit Zeecalf bringt voort een volcomen dier, ende heeft ionge caluers oft genereert op alle tijden vanden iare gelijck de mensche, maer principalijck metten eersten geeten. Het is bedect met hayr, ende bekent sijn wijfken ghelijck de honden doen, maer [254v] het calft opt lant gelijck de coeyen ende schapen, ende nymmermeer en heuet meer dan twee ionge caluers seffens, al ist dat Plinius schrijft van drie. Sijn ionghen en brengt hy niet in zee voor den twaelfsten dach, allenskens hun dwater ghewoone makende. Als sy slapen soo buerlen sy, ende daeromme heetmense oock caluers. Men leert dese caluers wel de menschen

groeten metten ghesichte ende stemme, ende als men die roept met haerlieder namen, soo antwoorden sy met een stemme die niet seer lieflijck en is. Gheen dier en slapet soo vast alst Zeecalf. Int cruypen lancs den velde ghebruycken sy oock die harde vlimmen daer sy mede swemmen, gaende al hinckende opwaerts ende nederwaerts, ghelijck de ghene die cruepel sijn. Men seyt dat vel vanden Zeecalue afghetrocken wesende, blijft houdende tgheuoelen vander zee, want altijts als de zee ebbende is, soo rijsen sijn borstels op. Als sijn rechter vlimme onder yemans hooft gheleyt is, soo heeftse de cracht van te doen slapen. Die veruaert zijn vanden blixem, houden hem seer wel bewaert, te weten, in tenten die ghemaect sijn vande vellen van zeecaluen, om dat alleene dit dier in zee, ghelijck den aernt inder locht, versekert is ende vry van gheraeckt te wesen vanden blixem. Dit dier soecht sijn ionghen met sijn mammen.

Hoe datse gheuanghen werden ende waer toe dat sy goet sijn.

Als men wil vanghen zeecaluers, soo treckt de visscher aen een swart vel, ende draecht met hem een langhe spiesse met eenen ijseren haeck: Dan gaet hy ligghen crom opt ijs, ende al buerlende soo roept hy het zeecalf, twelcke terstont coemt gheloopen op hope van terstont een ander wijf te crijghen, midts dat hy de sijne ghedoot heeft. Want onder alle beesten en is gheen wreeder dier van sijn wijfken te dooden: [255r] om dat hy terstont soude moghen crijghen een ander: ende dat soo langhe tot dat hy selue van eenighe van dien in haer te verweeren ghedoot wert. Niettemin hier en vindt hy gheen gaeyken, maer eenen worp pijl: gheen oncuyscheyt, maer eenen strop om hem te dooden. Want het ijser vander spiesse dat hem doort vel is ghedreuen, blijft hem stekende int lijf, tot dat hy vander wonde soo cranck gheworden is, dat men metter coorden optrecken mach. Het zeecalf wort oock ghedoot al slapende, principalijck met eenen opsteker, door dat seer vast is slapende, ghelijck sommighe ander visschen daer wy hier na sullen af schrijuen, daer wy sullen schrijuen vanden Rosmar. Tzeecalf wort grijs van hayre, ghelijck de menschen ende peerden: ende de ionghe bewijsen altijts eere den ouden. Want alsser een xxx. oft xl. oft meer ligghen erghens en slapen op de clippen oft rotsen ghelijck een cudde schapen, soo sietmen merckelijck dat de ionghe ende oude elck op hem seluen ligghen en slapen: ende van dat die oude weder trecken int water, dan volghen alle de ionghe: soo datter niet een en blijft liggende op die breede rootse, oft op de scholle ijs, die swemmende is, van alle den hoop, ten ware om te caluen. Want van dat de zee beroert werdt ende haer verheft, soo rijst haerlieden oock op het hayr: ende als de zee stille is, soo blijft haerlieder hayr effen liggende al sijn sy oock doot. Aldus soo machmen mercken de ghesteltenisse vander zee wt een doode ende ongheuoelijke sake. De schippers van Bothnien weten te voorsegghen wt haerlieder cleederen die van sulcken vellen ghemaect sijn, oft de zee stille sal wesen, ende ofter hope is van een goede oft sorghelijcke reyse die men doen wilt op zee.

Noch vander duecht ende cracht van deser beesten.

De zeecaluers sijn soo moedich ende coragieus, [255v] dat sy van blijschap climmen op effen ende platte berchskens als sy den donder hooren ende den blicsem gheware worden, ghelijc dat hem de vorsschen verblijden teghen dat reghenen sal. De schippers van Bothnien ende van de Noordtsche landen, als sy int sterckste vanden winter willen seylen op Duytslant, soo smeeren sy de barders van haerlieder schepen metten smoute van dese beesten, om datse tusschen het ys niet en souden verurosen blijuen liggende, ende ten laetsten deur den ysganck verdrincken. Dit smout datmen seeltraen heet, is seer nut om daer mede te smeeren veelderhande soorten van leyr ende vellen diemen Zeem heet, daer men coussen is af makende, ghelijck men sien mach in Prussen daert zeem metten watermuelens bereyt wort twelcke gheuoert wort inde Nederlanden om te vercoopen, ende van daer voorts in Italien, Vranckerijck ende Duytslant. Het ossen leyr en can oock niet dienen om leersen te maken die teghen het water staen mengen, ten sy datse gesmeert worden met dit smeyr oft vanden waluisch, want dit smeyr hout tegen alle vochticheyt, ende bewaert oock seer langhe de leersen goet, ende oock de muysen en bijten gheen schoenen oft leersen in stucken, die met dit vet ghesmoudt sijn, noch oock de halsters daer de peerden mede vast ghemaect worden aende cribbe, ghelijc ander die met ossen oft schapen ruet ghesmeert sijn. Iae dat meer is soo heeft dit leyr dese deucht in hem wter natueren vanden smeyr, dattet ghene daert aen ghebonden is, nimmermeer vanden blicsem geslagen en sal worden.

Vanden twijfel diemen heeft oft men vanden zeecalue eten mach inde vasten oft niet.

Aenghesien dattet zeecalf ghespect ende geuleescht is gelijck een tam vercken, soo sijnder sommighe die twijfelen oftmen inde vasten vant binnense [256r] vleesch soude meughen eten, ghelijckmen het speck ende vet doet dat buyten aen het vleesch staet, twelcke afgetrocken sijnde noch vanden vleessche by hem heeft, welcken twijfel pleech gemeynlijck den ouersten vander kercken in handen ghegeuen te wesen, om haerlieder aduijs ende goetduncken daer op te verclaren, maer naer dat sy ouer beyden sijden deur natuerlijcke redenen veel argumenten hadden voorts ghebrocht om het een oft ander te proberen, ende dat sy niet wel en costen ouer een comen, ende de saken termineren, soo sijn ghecommen sommighe simpele lieden, de welcke geen acht slaende op de argumenten ende redenen die sy ouer beyden sijden voortghebrocht hadden, seyden ende probeerden, dat vanden Zeecalue het verclaren van desen behoorde ghenomen te wesen: te weten alst ghecalft heeft opt lant ontrent den oeuer vander zee, ist dat gheiaecht sijnde vanden honden, loopt naert bosch, soo en behoortmen daer af op verboden tijden niet te eten. Maer ist dat loopt int water, soo machmen daer af sonder eenige consciencie wel eten. Ende aldus soo wort onderhouden dat veel volcs gebruict van dit vet voor toespijse in stede van olie. Maer het vleesch wort met grooter menichten, ghelijc sijden van speck in tonnen gheleyt ende ghesouten. Niettemin het hartste speck vanden Zeecaluers wordt gheuoert in hooch Duytslant.

Vande Snoecken.

Int gheberchte van Lappen lant, sijn meyrs oft staende waters, die een CCCC. Italiaensche mijlen lanck sijn ende hondert mijlen oft meer breet: waer inne soo grooten menichte van Snoecken ende andere visschen sijn, datter niet alleene ghenoech en sijn om het volck te spijsen van vier seer groote [256v] Noordersche Coninckrijcken, maer oock ghedroocht sijnde inde Sonne naer dat sy wat ghesprenct sijn, om met grooten hoopen tsamen ghebonden wesende te vercoopen den vremden cooplieden, dewelcke dese tschepe wech voeren naer Duytslant. Tselue machmen oock segghen van de Meirs van Finlant. De snoeck oft water wolf is een riuier visch met een langhen ende wijden beck, ende heeft seer scherpe tanden: ende een verslinder van cleene visschen: niettemin de Perke, twelck een visch is met harde schellen, ende scherpe vlimmen, wederstaet hem, soo dat hy gheen meester daer ouer en can gheworden, ten sy dat hy hem verradelijck vat van ter sijden: ende dan hem vast houdende tusschen de tanden scheurten seer cleene, ende verslint hem: soo datter gheenen visch soo wel ghewapent is, die een laetsten sijnder gulsicheyt ende wreetheyt mach ontulieden. De snoeck etet oock venijnighe beesten, ghelijck padden, vorsschen ende der ghelijcken: nochtans wort hy voor een ghesonde spijse vanden medicijns den siecken gheordineert te eten. Int net gheuanghen sijnde soo ontcomt hy seer lichtelijck, ist dat de visschers niet op en trecken terstont de netten: maer als de netten haestelijck op ghehaelt werden, soo en can hy gheensins ontgaen. De snoeck wort gheheeten de water wolf, dewelcke waters ende aes ghenoech hebbende, wort metter tijdt acht voeten lanck, ende speelt visschen op, die luttel minder sijn dan hy selue is. Want van dat hy meester is van eenich visch soo etet hy ten eersten het hooft, welcke verteert sijnde, etet allenskens de reste, tot dat hy den visch opgheten heeft. De snoeck en spaert niet sijn eyghen gheslachte, oft door sijn natuerlijcke wreetheyt, oft door een giericheyt naer de spijse ende om roouen. Ia dat meer is hy veruolcht sijn eyghen saet, van dat visch gheworden is: noch en spaert oock gheen visch al heeft hy scherpe vlimmen ende harde schellen: want hy heeft [257r] de maghe soo naer de kele staende, dat hy altemets den eenen visch weder wt schiet wt ghiericheyt, om de ander in te slicken.

Hoe dat den Snoeck gheuanghen wort.

Als de Snoeck heuren roghe schieten wille, soo swemtse seer verre vander plaetsen daer sy ghewoonlijck haer pleech te houden, ende daer soo schietse haren roghe, om dat haer ionghen niet en souden beletten te vanghen oft verminderen haeren cost: ende dat wt een natuerlijcke ghiericheyt, wreetheyt, oft afgunsticheyt die in haer is. De Snoeck wort in veelderande manieren gheuangen: als met eenen breeden hinghel van metael oft blinckende coper die daer toe ghemaect is, daer aen dat hanghende ende vast gemaect is een witvisken. Men vangtse oock met een yser ghetande vorke alst doncker is, met licht van bernende tortsen die van pechout ghemaect sijn, want ter wijlen datse seer neerstelijck speculeren in licht, soo wordense metter yseren vorke gesteken. Inde Meerte als hy onder het ys ligt en speelt (want dan sciet hy sijnen roghe) soo maect hy soo grooten gheluyt duert sterck roeren vanden hoofde, dat hy selue den visschers oorsake gheeft om hem te vanghen. Men vangt hem oock met huyskens, die van lange barders gemaect sijnde ghestelt worden int riet: inde welcke comen sijnde, soo bedrijft hy sijn wreetheyt in alderhande visschen te verslinden. De groote heeren die seer curieus sijn van altijts Snoecken te hebben op haerlieder vischputten, om dat sy daer mede souden tracteren ende feesteren ander edel heeren die hun van buyten ouercomen moghen, principalijck in Duytslant, verteeren meer alle maenden int aesen van desen Snoecken, dan in peerden die sy op voeden ter orloghe, want sestich groote Snoecken verteeren meer alle maenden in carpers, [257v] lanck wesende meer dan eenen voet, diemen elders moet coopen, ende worpen inde vischputten, dan andersins doen thien peerden in hauer, hoy ende stroo. Sommighe hebben oock vischputten gemaect ontrent den wateren, niet alleene voor hun ghenoechte, maer voor hun dagelijcs besighen: inde welcke de visch met grooten hoopen ghesloten sijnde, ligt en speelt: twelck seer lustich is om sien, ende geuende eenen goeden appetijt om van die te eten, want sy comen terstont seer neerstich geswommen, eten eysschende vanden menschen, eer dat sy selue gheten worden. Aldus soo voedt de mensche op, sijn leckernijen, ende als hy de macht soude hebben van die te ghebruycken, soo ghebeuret dickwils, sijnen tijt veruult sijnde, dat hijt al moet achterlaten. De ghesoute snoecken worden langhen tijdt bewaert om te ghebruycken inde leghers: maer als sy gesprenct sijn ende dan ghedroocht inden wint ende Sonne, soo sijn sy onghelijck veel profijtelijcker: midts datse niet dan gheclopt sijnde ende met eenen houten hamer ontstucken ghesmeten, seer goet sijn om eten. Maer ghesouten wesende, soo hebbense noch by hun de waterachtighe slijmicheyt die sy vanden eersten hadden. De tanden vanden snoeck ghecalcineert wesende ende in puluer ghestooten, sijn seer goet om terstont te ghenesen de quetsuren vanden peerden onder het goreel, alsment daer op stroyt, ende met een dun parckement dan ouerdect.

Hoe datmen vischt met licht vanden viere.

Om dat wy hier vooren geseyt hebben vande ghetande yseren vorke, daer mede dat de Snoecken lichtelijck gheuanghen worden, daerom sal ick hier haer principale deucht gaen bewijsen: want de vernufste visschers ghebruycken de selue alder meest, om datse veel hinghels heeft, int vanghen vanden snoecken ende [258r] palinghen, soo datse deur sulcken instrumenten met lichten aerbeyt seer groot ghewin hebben. Nochtans soo moeten sy daer toe noch hebben staende vooren opde schuyten, die wt eenen houte ghehouwen sijn, oft van twee stucken gemaect sijn, barnende toortsen van pechout (mits dat de vlamme alst doncker is veel claerder licht) om dat sy te beter sien souden de palinghen ende snoecken, die seer verwondert opcomen met grooten hoopen, om te speculeren in dat claer ende blinckende licht, de welcke sy dan metter hinghel vorke steken ende optrecken. Somtijts en hebbense geen schuyten, maer sy staen op groote schollen ys, die op dicke houters ligghende sijn, waer op datse maken een lichtende vier, ende vanghen metter voorseyder vorke de visschen als oft sy in een schipken waren, want de visschen worden so verblint deurt licht vanden viere, dat sy geensins en gheuoelen het perijkel daer sy in comen. Insghelijcx oock becleeden sy het schipken met geblaeyerde tacken, daer dat de visschen comen onder ligghen om hun te rusten. Tghebeurt oock dickwils alst seere dondert dat de palingen niet wel versekert wesende inden gront vanden water, bouen comen: ende alsoo sy meenen te springen wten water, soo worden si geuangen in grooter [258v] menichten met netten, hinghels, oft viercante deurboorde huyskens. Daeromme alst beghint te donderen soo en sijn die vanden lande niet stille, maer loopen terstont palinghen vanghen, midts datse dan comen wt haerlieder hollen bouen gheloopen, want anders canmense seer qualijck crijghen. Sy hebben oock geuonden noch een ander maniere om visschen te vanghen, die selden op comen. Sy nemen lange vaten die vol gaten sijn, de welcke sy vullen met stroo van erten: ende hangen daer aen eenen grooten steen, die swaer ghenoech is om het vat te gronde doen sincken, daer dat de visschen deur de gaten in cruypen ende blijuen, soo dat dit niet te vergheefs ghedaen en wort, want optreckende dese vaten met twee koorden die daer aen vast ghemaect sijn, soo vinden sy de tonnen tot bouen toe vol visch, ende dese maniere van visschen is nv onlancs gheuonden, ende is seer profijtelijck. Inde winter ligghen sy gheborghen inde diepe Modder, daer de staende wateren niet toe en vriesen: maer als die toe vriesen soo steruen alle de palinghen die daer op sijn, om datse gheen locht en hebben: als ick tanderen tijden ghesien hebbe, ende hier naer noch schrijuen sal, daer wy sullen verhalen vande visscherije ten yse. De palinghen blijuen oock langhe leuende wten water, te weten en ses daghen lanck, sonderlinghe wesende in velden daer erten gheplant oft ghesaeyt sijn, ende dat den Noorden is waeyende, maer ist datter sandt oft asschen ghestroyt is, soo en connen sy van daer niet gheraken. Sy sijn oock geerne ontrent de corenmuelens, om de soeticheyt vanden mele, dat seer cleyn gemalen neder coemt. Inde Noordersche landen wort gheuonden een seer groote menichte van palinghen, soo wel ghesouten als ghedroocht inden roock, ende dese worden row gheten [259r]

Van visschen ende voghelen te vanghen inden Somer.

De voorsienighe ende cloecke visschers pleghen twee dinghen te onderhouden, dat is, dat sy inden dagheraet, voor der Sonnen opganck, als de visschen meest verblindt sijn, ende met grooten hoopen by een sijn om aes te soecken, die souden met grooter stillicheyt meughen vanghen. Daer toe soo worpen sy ooc drooghe Campernoullien (die in dat landt seer groot wassen op bercken boomen) op de ondiepe wateren, om dat de wilde vogels te stouter souden blijuen sitten. De voghelaer stelt oock een groote opt hooft ghelijck een tophuyue, ende gaet totter kinnen toe int water, tot dat hy coemt ontrent der plaetsen daer eenen grooten hoop voghelen swemmen, maer comende ontrent de voghelaers handen, soo worden sy ghegrepen, wandt sy comen allenskens deen voor ende dander naer, om insghelijcx ghedoot ende gheuanghen te worden. Wandt de voghelaer wtstekende sijn handt onder het water, grijpt de vogel metten beenen, ende trect hem onder int water, ende als hy verdroncken is, so steeckt hy die in een besaetse, oft sack die hy daer toe aent lijf heeft hanghende. Die ander vogels meenen [259v] dat haerlieder medegheselle is van selfs ghedoken onder twater om eenich aes te soecken (ghelijck sy plegen) ende geen achterdincken hebbende, soo houden sy den seluen wech, vallende alsoo ooc inde vogelaers handen. Maer dat hy metter ander hant is sleypende een seer breet net, dat en is niet te vergeefs: want het water gheroert wesende met sijn voeten, verblint gheheel de visschen die te voren niet wel en saghen, ende maectse soo onuoorsichtich datse van selfs int net loopen. Daerenbouen soo heeft hy een deel hingels vast ghemaect aen een langhe koorde die hi van achter na hem sleypt, soo dat hy niet en vischt te vergeefs want daer is ouer al soo grooten menichte van visschen, ia al hadde een mensche aen elck let een sulcken instrument hanghende om te visschen, so souden sy niet faelgeren oft missen van met allen die hinghels visschen te vanghen, principalijck inde armen vander zee ende riuieren daer de visschen in grooter menichten vergaderen, om datse te stilder souden wesen ende te vryer voor storm ende ongeweerte. Maer voorwaer sy en sijn nerghens vry daer de menschen ontrent moghen gheraken.

Van ander loose practijcken van visschen.

Daer is oock noch een ander maniere van visschen, die met clinckende instrumenten te wercke gaet aenghesien dat claer is, dat de visschen ghehoor hebben, soo datse met soeten geluyt worden gheuangen. De netten worden ghespannen lancks int water, oft dwers, ende voor de netten staet een instrument bouen het water, ghemaect ghelijc eenen boghe soo dat het is vloeyende op het water, ende bouen aen desen boghe wordt ghehanghen een belle. De visschen hoorende het gheluydt van deser bellen, comen met grooter menichten derwaerts gheswommen, seer verwondert [260r] sijnde van tgeluyt van deser belle, so datse daer deur gheuanghen worden. Ende daeromme wil ick v hier verhalen een sake die ick ghesien hebbe, als dat een harpenaer spelende in volle zee op sijnder harpen, die seer scherp gheluydt gaf, by hem vergaderde seer veel Dolfins: de welcke nae datse wel een huere hem hadden hooren spelen, het water wesende soo stille, datter vanden wint niet een stroo en was roerende, so roerden sy het water met haerlieder blasen ende metten steerte, de welcke naer datse vertrocken waren, by auontueren betooghende een teecken van danckbaerheyt, soo isser terstont gheuolcht soo groot ende vreesselijck tempeest, dat sy nauwelijck leuende van daer geraken en consten. Sommige visschers binden oock aen een koorde leuende visschen, de welcke sy trecken lancks ende dweers int water, om dat de groote visschen wt ghiericheyt van het aes rontsomme den nette. Andere visschers maken putten aen de canten vande rivieren, om dat het water daer inne soude comen, de welcke sy ouerdecken met barders, om dat de visschen die daer comen souden om te rusten, souden verborghen blijuen, de welcke daer naer met listen wtghehaelt wordden, maer dit gesciedt meer inden Herft dan inden Somer, om de groote stormen ende ongheweerten. Sommighe stellen oock lanckworpighe tuynen van houte naelde wijs ghemaeckt streckende tot int middel vanden watere, maer sy wachten oock wel datse nyet en beletten den ghemeynen loop vanden visschen, om dat haerlieder ghebueren gheen oorsaecke en souden hebben van claghen, segghende dat sy stopten des Conincks waterloop, heetende alsoo het middel vander riuieren. De visschen comende aenden inganck van desen tuyn, daer dat de vischkorf in verborghen staet, meynende te vlieden, worden daer in gheuanghen [260v]

Vande visscherye ten Yse.

Hier machmen sien diuersche manieren van visschen, ende hoe dat gheuangen worden onder het ys sommige visschen die sy heeten in haerlieder gemeyne tale Lack: de welcke vanden visschers ghesien sijnde roerende onder het ys, soo nemen sy eenen swaren hamer ende slaen daer mede bouen opt ys, soo datse al verdooft sijnde vanden slach, ghedwonghen sijn stille te blijuen ligghen onder het ys, hem keerende metten buyck opwaerts, om datse die noch half leuende alst ys deurbroken is souden meughen wtcrijghen. Maer dese maniere van visschen wort meest gebruyct in December, int beghinsel vanden winter. Sy hebben oock noch een ander maniere van te visschen onder het ys, de welcke alderghemeynst is, metten hinghels, aende welcke dat cleyne vischkens aenghebonden sijnde, de meeste locken, sonderlinghe de snoecken, om hun in te slicken, de welcke men hout te wesen gierigher ende onuersadelijcker dan eenighe vanden anderen visschen. Men laet sincken een dinne koorde deur twee gaten die C. oft lx. stappen vanden ander staen recht teghen malcander ouer: ende dese koorde laetmen daer den gheheelen nacht hanghen onder het ys met [261r] veel hinghels die daer aen vast ghemaect sijn. Sanderdaechs soo treckense de visschers weder wt, waer aen datse vinden hanghende wtermaten seer veel visschen, van diuersche soorten, die meestendeel wel vet sijn, deur datse wel teten ghehat hebben ende niet seer ghequelt en sijn gheweest inde coude plaetsen, sonderlinghe de ghene die hem houden inde staende wateren. De Mannekens sijn vetter dan de wijfkens, wtghedaen vanden harinck, ghelijck hier naer sal verclaert worden.

Hoe datmen is visschende te peerde.

Dese maniere van visschen ten yse inde groote Meyrs ende soete wateren, oft armen vander zee, wort iaerlijcx onderhouden om seer veel visch te vanghen vande maent Nouember tot int laetste van Meerte oft langher, soo dickwils alst noot soude mogen wesen, want weder het ys dick is, oft met sneeu bedeckt, oft claer, oft ghelat, oft hoe dat verurosen mach wesen, iae hoe dat de natuere het selue voort ghebrocht heeft, soo is het volck van desen lande altijts ghereet ende ghewillich, om alle dinghen te besorghen die totter ghemeynten weluaert van noode sijn. Wandt de [261v] Noordersche nacien meughen ghewillich verdragen soo wel hitte als coude. De visschers als sy gaen willen visschen ten yse, soo binden sy houten schoenen die passende sijn aen haerlieder voeten, aende welcke dat onder vast gemaect sijn dryhoeckige ysers, euen verre vanden ander staende, om te gaen opt ys, mette welcke sy in alder manieren alsoo vast gaen opt ys, gelijck sy doen opt vaste lant. De visschers al en hebbense onder aen de houten schoen ghen ysers, so gaense nochtans wel vast opt ys, sonder te hebben eenighe vreese van vallen. Maer met schoenen van vet leyr gemaect en moghense niet vast gaen, om dat leyr hart geworden zijnde vanden vorst, terstont alsoo glat wort als het ys selue is: principalijck alsser een dunne sneeu van eender nacht oft van eenen haluen nacht opt ys is ligghende, want die maect datmen hem qualijck kan gewachten van allen oogheblic te vallen. Maer als de sneeu wel dick is liggende opt ys, soo machmen daer wel ghenoech ouer gaen ende loopen sonder vallen. De ghene die dan aldus willen visschen onder het ys, die maken twee groote gaten int ys acht oft thien voeten wijt, staende recht tegen den ander ouer, ontrent hondert vijftich oft twee hondert schreden van den anderen, maer tusschen dese twee groote gaten, soo maken sy noch xxx. oft xl. minder gaten van onderhaluen voet wijt, staende ouer beyden sijden ontrent xxx. voeten van malcanderen. Deur dese soo treckense die koorden de welcke deurt eerste groote gat onder het ys ghesteken sijn met langhe spiessen, de selue alsoo bringende van gat tot gat, tot datse die bringhen tot aen dander ende alderlaetste groot gat, gheuende die enden vande koorden als sy deur ghetrocken sijn, den ghenen die te peerde sitten om die voorts wt te trecken, henlieden gebiedende hoe dat die netten naerder den gaten sijn: hoe dat sy die peerden meer voorts drijuen souden, om de netten rasscher wt te trecken om dat de visschen [262r] die gheuoelen dat sy gheuanghen sijn, principalijck de snoecken, de netten niet en souden met gewelt scheuren, ende alsoo ontcomen. Voorwaer het is seer lustich om sien soo grooten menichte ende soo veelderhande visschen met eenen treck op halen, de welcke in so grooter menichte sijn, dat de visschers de selue niet en deylen metten ponde (welck ghewichte sy daer niet en ghebruycken) maer met volle waghens oft andere groote vaten.

Hoe datmen ten yse loopt om sommighe visschen te winnen, ende waeromme datmen daer soo dicwil is visschende.

Het ghebeurt dickwils als de visschers soo grooten menichte van visschen geuangen hebben, dat ionghe lieden die qualijck by ghelde sijn, ionste ende vrientschap vercrigen vande visschers, winnende deur haerlieder licht loopen een seker getal van visschen, die de visschers voor eenen prijs opstellen, te gheuen den genen die alder eerst geloopen konnen totter maten, die vanden visschers daer toe ghestelt wort. Den ghenen die den prijs gewonnen heeft, en wort oock gheen onghelijck gedaen, noch gheweygert, dat sy eerlijck ende met haerlieder arbeyt ghewonnen hebben, maer mildelijck ghegeuen dat henlieden toebehoort: het welcke ghemeynlijck is xx. oft xxx. groote visschen, de welcke by auontueren te Roomen souden meughen weerdt wesen, soo veel ducaten. Maer datmen met soo grooten aerbeyt ende behendicheyt visschen moet onder het ys, gheschiet wt veel oorsaken. Ten eersten om dat dan den tijt is dat de visschen heuren roghe schieten, wandt seer veel visschen schieten heuren roge int coutste vanden Winter, als sy onder het ys met veel ander visschen gesloten liggen, de welcke gheen natuerlijcke vrientschap met haer en hebben, maer verslinden [262v] het saet dat sy gheschoten hebben. Ten anderen de gemeyne noot ende het profijt dwingtse daer toe, om dat de ghemeynte soude oueruloedelijck worden versien van vissche, ende oock de nature vanden visschen eysschet selue, want waert datse gheen locht en cregen deur de gaten die int ys ghemaect worden, soo souden alle de visschen die inde staende wateren oft riuieren sijn terstont moeten steruen. De langhe visschen worden wtermaten vet metten Noorden wint, ghelijc de platte visschen metten Suyden windt. Dese maniere van visschen en wort niet alleene ghebruyct inde winter op een Meyr, maer bycans op alle staende wateren, principalijck die seer wijt ende breet sijn, als opt Meyr Meler, Vener ende Vether, de welcke versche wateren sijn, die oock seker teekenen deur een natuerlijcke eyghenschap geuende sijn, wanneer datmen sonder sorghe daer op mach visschen, om dat niemandt daer deur soude comen in eenich groot perijkel, want teghen dattet ys scheuren ende breken sal, soo beghinnet met een seer groot gheruysch van onder op te sieden ende beroert te worden, ende met groot gheweldt te scheuren ouer al veel cleyn scheuren ende spleten int ys, makende de selue op corter tijt seer wijdt. Ende al is dat ys wel ses oft seuen palmen dicke, nochtans so wordet ghescheurt met hulpe vanden wint die van bouen is comende geheel in stucken, soo datter altemets veel volcks te voet ende te peerde verdroncken wort, als sy de natuere vander plaetsen niet en kennen, oft het teecken gheen acht slaende, met seer haestelijck te loopen naer den oeuer hen seluen niet en salueren, oft te minsten hoorende ende gewaer wordende het grouwelijck schueren vanden yse, niet en blijuen vast staende op een vande grootste schollen, de welcke deur cracht vanden windt worden ghedreuen aende canten vander riuieren oft staende water. [263r]

Van een wonderlijcke auontuere die gheschiet is opt Meyr Vether ghenaemt.

Een Lantsman willende op eenen tijt ouer voeren een voeder hoy van deen sijde tot op dander van dit Meyr (twelck een xvj. Italiaensche mijlen breet is, ende lx. lanck) hoorde het craecken vanden yse, ende wert gheware dat het ys allencskens creech seer cleyne spleten. De welcke kennende de natuere van dit Meyr, ende dattet ys terstont gheheel ende al soude breken ende scheuren, deurt ghewelt dat van onder op coemt, dachte dat tijt was te gaen loopen, soo verre hy sijn leuen begheerde te salueren. Daeromme achterlatende sijnen hoywaghen, heeft terstont sijn peerden wtghespannen, loopende wat hy loopen mochte totten naesten oeuer. Dit worden ghewaer vier ghewapende ruyters, die achter hem ghereden quamen, de welcke hem seer sterck nae reden, meynende dattet een dief oft moorder gheweest hadde, die wt vreesen van haerlieder comste soo was vliedende, ende achterhalende hem op den oeuer: soo grepen sy hem vast. Maer verstaen hebbende dat hy was gheuloden om tcraken vanden yse dat terstont gheheel soude gebroken worden, als hy wel wiste deur experiencie, ende niet om eenich quaet feyt, soo waren sy seer verblijt, dat sy sonder haer weten oft behendicheyt waren gesalueert van verdroncken te wesen. Ende alsoo sy noch met malcanderen stonden en spraken, soo toochde henlieden desen boer, hoe dat sijnen waghen swemmende was int water, ende niet en was staende opt ys. Twelcke henlieden oock terstont soude gheschiet hebben, hadden sy niet seer haest van daer gevloden. Men pleech ouer dit Meyr van dat eenichsins toegeurosen was, te reysen van Oostgothlant tot in Westgothlant, oft ter contrarien, maer noyt en hebben de ruyters daer wel op gheuaren, die daer quamen om het lant te beschadighen ende bederuen. Noch oock int bosch dat [263v] by dit Meyr is gestaen gheheeten Holueden, hebben sy niet dan quade auentuere cregen, daer dat die van Denemarcken dicwils seer dwaselijc haerlieder cracht ende ghewelt hebben willen betooghen, maer hebben soo ghetracteert geweest, datse niet en behoefden voorder te gaen om meerder pijne te lijden, blijuende daer int bosch begrauen, wandt dit is de plaetse daer die Oostgotthen den soldaten van Denemarcken plegen metten sweerde te bringen haerlieder eerste betalinge.

Vande visschen vande swarte riuiere voort Nieucasteel in finlant.

Op die wterste palen van Finlant, twelcke gheleghen is onder den Pole, staet een slot dat toebehoorende is den Coninckrijcke van Sweden, ghenaemt Nieucasteel: het welcke wter maten sterck is, soo veel wter natueren, als deur behendicheyt ende subtijlheit van menschen sterck ghemaeckt. Want het is staende op eenen ronden berch, alleene hebbende eenen inganch ende wtganck, op de West sijde, daer datmen niet aen en can gheraken dan met eenen back oft ponte die met groote ysere ketenen vast ghemaeckt is, de welcke alle nachten eens met grooter aerbeyt, om de [265r] gelijck bogen, hebbende het hooft groot gelijck een buffel ende gelijc een yseren pantoffel, mer dese sijn goet om eten, ende onder ander goede visschen gebruyct. Niettemin de alderbeste ende bekentste sijn dese: Araneus, twelck is eenen visch die scherpe vlimmen heeft aende sijden, daer mede dat hy steect ende slaet de gene die ontrent hem comen: hy heeft oock op den rugghe scherpe vlimmen, die oock seer hinderlijck sijn. Aniger, is een visch die goet ende wit is van vissche, ront ende lanck, ende soet van smake. Brasemen, sijn breet ende vet van vissche, eenen voet oft ij. lanc. Borbochen sijn riuier visschen haer houdende in staende wateren: ende sijn corter dan palingen, maer grooter van buycke, houdende haer altijts int diepste vanden water, wtghedaen inden Winter, als sy metten slach vanden hamer onder het ys verdooft ligghende gheuanghen worden, ghelijck voor verhaelt is. Desen visch is soet van vissche, slijmich van velle ende niet dicke: sy hebben een groote leuer, ront ende soet. Na dat hy twelf iaer out is, soo wort hy seer groot, maer dan gheeftmen eenen anderen naem, te weten, Sonne visch.

Vande ghesoute, ghedroochde ende gheroocte visschen.

Nv sullen wy schrijuen van veelderande soorten [265v] van ghesoute, ghedroochde ende geroocte visschen, principalijck om dattet hartbarich Noordersche volck seer veel is ghebruyckende sulcke spijse. Ten alder eersten van drooghe visschen ghelijck Snoecken, Posten, Braessems, Borbochen, ende diemen in gotscher spraken Sijck noemt. De welcke alle ghelijck gemeynlijck vercocht worden metten riet oft cubitus ghelijck het hout, oft metten ghewichte als metten hondert, duysent ende Schippont. Alsmen dese visschen wil gereet maken om eten, soo legtmen die twee daghen te weyken in stercke looge, ende eenen dach in schoon water, om datse sochte souden worden, de welcke daer na gesoden sijnde ende met boter ouergoten, worden voor een delicate ende seer goede spijse ghestelt voort eerste gerechte op Princen tafelen. Daer na bringtmen henlieden diuersche soorten van varsche visschen, dan weder drooghe visschen: ende worden aldus seer hoflijck ghedient, als nv van drooghe, als dan van varsche, de welccke gheten worden met saussen die daer by gestelt worden ter tafel, sonderlinghe op groote maeltijden, ende in huysen vande ghene die ghenuechte hebben in seer leckerlijck te eten. Maer tgemeyn volc die deur de stercke coude goeden appetijt hebben, sorghen meer om met groue spijse den buyck te vullen, dan om aldus leckerlijck te eten. Sommige cloppen den drooghen visch met houten hamers, eer dat sy die zyen. Ander visschen die ghesouten ende ghedroocht sijn gheweest inde Sonne, worden gheclopt ende rau gheten, principalijck die sy in haerlieder ghemeyne tale Sijck heeten: vande welcke geuonden worden tweederhande inde Bothnijcsche zee, daer dat ingheuallen comen wten hooghen berghen van Norweghen seer groote riuieren. De gheroocte visschen sijn seer gheestimeert, als Salmen, Braessemen, Sijck, Harinck, Palinc, Post ende Botten. Maer den Salm gaet alle ander visch te bouen, de welcke om sijnder deucht geten wort [266r] voor alle ander visschen, ende oocck om datter (alsmen hem gheten heeft) alderhande dranck wel op smaect. Het is oock een spijse die seer goet is ende ghereet om eten voor den reysenden man: wandt hy smaeckt seer wel rau gheten. Desghelijckx machmen oock segghen vanden drooghen harinck, de welcke te Roomen wel diere vercocht wert: ende seer veel gheten, sonder veruelen (dat tegen de nature is van alle ander visschen) de welcke iaerlijckx daer te schepe ghebrocht worden wt Vlaenderen lanckx de Spaensche zee, ten sy dat belet wort deur orloghe. Noch hebben de Noordersche nacien ander gheroockte visschen die sy eten, de welcke ghenaemt worden Bootes ende Orches.

Vande ghesoute visschen.

Seer veel volcx wort ghespijst met ghesoute visschen, want bycans alle de visschen die gesprenct sijn inde Sonne oft inden roock gedroocht werden worden achter na ghesouten om datse souden te langher goet blijuen: de welcke voor eenen redelijcken prijs vercocht worden, niet metten ghewichte oft ponde (als voren gheseyt is) maer met thienen smaels, oft byden hoop. Dese worden meest ghebruyct in Leghers ende op schepen van orloghe, als harinck, palinck, braessems, ende die wy in onse ghemeyne tale Torsck heeten. Maer soo wie onder dese ghesoute visschen is menghende quade stinckende visschen, oft in verrotte vaten heeft ghepact ende ghesouten, die moet weder gheuen tghene dat hy daer voor ontfanghen heeft, ende daer toe den Coninck betalen een groote bruecke: ende sulcke visschen worden gheworpen int water, oft openbaerlijck opde mart verbrant. Niettemin seer selden worpmense int water, om dat die goede ende gaue visschen van hongher de selue niet en souden eten, ende daer af sieck oft besmet worden. De goede visschen [266v] ghekeurt sijnde ende ghebrant met der stadt teecken, worden voor goet ghehouden, ende met grooter menichten gheuoert in verre ende vreemde landen, in tonnen ghepact sijnde die daer toe gemaect sijn, tot grooter winninghe ende profijt. Maer om dat alle saken souden wel ende rechtuerdelijck te wercke gaen, soo worden daer ghestelt ghesworen keurmeesters vande visschen, ende schatters vande vellen, ghelijck het sijn van coorne ende graen.

Vanden Harinck.

Den Harinck wort meestendeel gheuanghen ontrent de costen van Suydtgothlant, ende Schoningher lant, dat van ouden tijden is toebehoorende den Coninckrijcke van Gothlant, principalijck int beghinsel vanden Herft, met soo grooter menichten, ende gesouten in ontallighe vaten ende wten lande geuoert, datter bicans ghenoech sijn om geheel Europen daer mede te spijsen. Want op de oeuers vander Zee, ofte riuieren soo vergaderen daer in huysen ende tenten twee maenden lanck gheduerende, alderhande cooplieden wt de omligghende landen, om te coopen met ghelde desen harinck, oft in manghelinghe te crijghen voor ander ware, ende also tschepe wech te voeren. Ende [267r] meestendeel soo gebeuret, dat hy goeden coop gecocht wort, mits datter seer vele aengebrocht wort. Want hy gheeft hem seluen altemets soo oueruloedich inde netten, dat niet alleen de netten en scheuren, maer dat een spiesse oft hellebaerde int middel van dat heyr vanden haringhen, soude mogen vast blijuen staen ouereynde. Den Coninck treckt hier af eenen grooten tol, want het is verboden op een groote pene, dat gheen coopman van harinck betaelt hebbende des Conincx tol van daer mach afuaren ende na huys trecken, sonder te hebben paspoort vanden Stadthouder ende Officier vanden Coninck, ende dat om tweederhande saken. Deerste om dat sy daer naer souden moghen vry reysen alst henlieden ghelieft. De tweede om dat sy thuys comen sijnde, souden moghen openlijck bewijsen, dat sy niemant ouerlast, onghelijck oft schade gedaen hebben ter plaetsen daer sy den harinck gheuanghen oft gecocht hebben. Den harinck wort oock gheuanghen twee oft drye mijlen vander voorseyder plaetsen, maer die en is soo goet van smake niet, noch soo gheacht, als den anderen. Op den seluen tijdt soo wordt oock ontrent den costen van Enghelant ende Schotlant seer veel harinckx gheuanghen vande visschers wt Vlaenderen, waer deur datse te Roomen ghebrocht sijnde, wort gheheeten vlaemschen harinck. Maer die en is soo vet niet, noch soo goet, al is hy lanck ende dicke, als den Noorderschen is, om den dorren gront, ende oock om dat sy soo goet aes niet en hebben, ende vanden storm vander zee. Soo dat de Noorderschen harinck om sijnen lieflijcken ende goeden smaeck wille, ouer al meest ghepresen wort.

Vande nature des Harincx.

Gheliick dat meestendeel alderhande Zeevisch, heeft sijnen tijt dat hy goet ende lieflijck is om [267v] eten: alsoo heeft oock den harinck sijnen tijt van gheuangen te wesen, vanden Oogst af, tot int laetste van October: binnen den welcken tijt dat hy oock is seer goet van smake, als yeghelijck ghenoech bekent is, die harinck op sulcken tijt gheten heeft. Varsch geuangen wesende, so schijnt hy te wesen seer delicaet, maer als hy ghesouten is, soo mach hy langer goet blijuen dan eenighen anderen visch, wtgenomen den Salm. Onder alle de visschen soo leeft den harinc alleen byden water: wandt ghetrocken sijnde wten water, soo haest als hy de locht geuoelt, soo sterft hi. Sijn oogen lichten by nachte in zee ghelijck een keerse: ia dat meer is, als hy met grooter menichte by een is swemmende, soo maect hy seer groot gheluyt met sijn keeren ende ommekeeren, ende lichtende al oft weerlicht oft blicksem ware, die inde zee verwect soude meughen wesen, de welcke worden ghemeynlijck gheheeten harinckblicksems. Waer dat hy opt zee licht siet opt water schijnen, derwaerts coemt hy met grooten hoopen geswommen, soo dat hy op sekere tijden met sulcken practijcken aenghehaelt wert ende geloct inde netten, als oft hy ghereet ware om gheuanghen te worden, oft dat dat hy deur Gods beuel, die op bequame tijden de spijsen is gheuende, tot ghebruyck ende voetsel van seer veel menschen, ghedwonghen ware hem gheuanghen te gheuen. Inden Winter soo vertreckt hy int diepste vander zee, hem daer houdende tot dat den gewoonlijcken tijt is aencomende dat hy gheuanghen wort. Den harinck coemt oock ontrent den oeuers vander zee, om te aenmercken die groote vieren die voor de tenten vanden cooplieden ontsteken worden, als oftet in eenen legher ware. Inde Bothnycsche zee ontrent de stadt van Thornen wort oock harinck geuangen, wesende ontrent een palme lanck, de welcke alsoo goet ende smakelijc is als den anderen voorseyt: desen wort bycans alle het iaer deure gheuanghen, maer principalijck [268r] inden Somer ende inden Herft, oft inden Winter onder het ys. Hy wort oock geuangen inden Herft met soo grooter menichten, datmen de koorden vanden nette moet in stucken snijden. Desen harinck en heeft niet dan eenen ydelen darm, soo dat in sijnen buyc niet met allen en wordt gheuonden: nochtans soo en leeft hy daeromme niet alleene byden water, als bouen vanden anderen geseyt is. Van desen harinc so wort het wijfken dierder vercocht dan tmanneken, om dat haer roghen de maghe versaden, alsmen op sekere tijden gheenen vischen etet. Twelcke oock doen de roghen van ander visschen, ghelijck van Salmen ende vande visschen die de Gotthen heeten Stick. Maer ghesprinckt wesende ende ghedrooch inde sonne ende wint, so sijn het manneken ende wijfken beyde euen profijtelijc, als wesende een spijse seer gereet om eten. Celtes schrijuende vanden harinck van Sconingher lant, secht dese nauolghende veerskens.

Men siet daer Codan metter Zee Oceane

Daer dat Scandien van visschen seer rijcke

Ouer al de werelt, sendet voort aene

Haringhen tot allen steden sonder swijcke.

Vande vischputten ende saet vanden visschen.

Daer woonen inde Noordersche landen sommighe lieden, de welcke gemaect hebben vischputten, inde welcke dat sy houden sonderlinghe visschen om het profijt dat sy daer deur crijghen. Dese putten laten sy altemets afloopen, ende het water wtdroogen, ende leech maken van visschen, soo datse daer geen visschen inne latende, dese putten ydel houden om een ander soorte van visschen daer op te legghen. Ende alst water daer weder inne is ghelaten, ende andere visschen op gheworpen sijn, soo groyen daer oock metten seluen [268v] het saet vande eerste visschen dat int slijc was verborgen bleuen, de welcke men siet te beter groyen, als de andere daer op gheworpen sijn, ghelijck de visschen doen inde Nyl van Egypten, de welcke een iaer nae dat tsaet gheschoten is gheweest, ende int slijck blijuen ligghende alst water ontgaen was, na twederkeeren vanden water met seer groote menichte leuende worden. De sommige bewaren oock het saet datse ghenomen hebben wt de opghesneden visschen, den geheelen winter ouer in een vochte plaetse, om tselue te worpen int water int eerste vande Lenten, als de visschen haren roghe schieten. Maer sy en worpent niet terstont int water, om dat vanden hongherighen visschen, die te traech souden wesen om aes te soecken, terstont niet en souden worden op gheten. Wandt daer sijn seer veel visschen soo quaet van natueren, datse oft wt redene voorseyt, oft wt haet ende nijt, om dat haer eyghen geslachte niet en soude vermeerderen, oft om haer luxurie (ghelijck oock vanden eertschen dieren vooren gheseyt is) te moghen continueren, haer eyghen saet inslicken ende vernielen. Aldus dit vruchtbaer gheslachte, ten ware dat in soo grooter menichten ende sonder ghetal ghelijck huelsaet oft milie saet, gheschoten worden wt eenen vissche, ten soude niet mogelijc wesen datter visch genoech groeyen soude int water, om te onderhouden het leuen vanden mensche. Maer de nature heeft hier in seer matelijc ende wijselijck voorsien. Want daer de lieden groot van eten sijn, ghelijck inde coude landen, daer den vorst ende coude seere teyrt, die heeftse voorsien van seer groote visschen: maer daer de lieden teer ende swack sijn, daer heeftse ghegheuen de cleynste visschen. [269r]

Het eenentvvintichste Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant, Aertsbischop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande groote ende selsaem zee monsters.

Voorrede.

VOorwaer het is een seer wonderlijcke sake om sien, hoe dat die groote Zee Oceane, alle nacien laet sien diuersche soorten van visschen, die in haer diepste voortgebrocht worden, de welcke niet en sijn soo seere te verwonderen, om de grootte die sy hebben, oft om haer groote menichte, de welcke mach wesen alsser sterren mogen staen inden firmamente, als om de vreesselijcke ghedaenten die sy hebben: want noch in hemel, noch opder eerden, ia int diepste vander eerden, oft van eenige instrumenten diemen in huys soude moghen gebruycken mach verborghen wesen, dat in haer diepste oock niet en is verborghen. Want men beuint dat in de zee Oceane, die soo breet, diepe, sochte ende vruchtbaer is, de welcke altijts is ontfanghende het voortbringende saet der visschen, deur die excellente nature die altijts barende is, seer veel seltsame monstren voortcomende sijn: de welcke schijnen weder wt hen seluen ende andere beghinselen te genereren diuersche ghedaenten, als die deur die verwarden ende draeyenden vloet, die in haer seluen alsnu eens alsnu anders metten wint ende vanden stroom onder een vermenct worden, so dat wy ons vastelijck laten duncken datter niet en is wassende in eenich deel vander naturen, dat inde zee niet te vinden is, ia dat meer is oock veel ander saken die nergens elders dan daer meughen gheuonden worden. Ende men derf niet dincken datmen alleene in zee is vindende ghesteltenisse van dieren, maer oock druyuen, sweerden, sagen [269v] ende in cleyne schelpen oft huyskens, peerts hoofden wtkijken. Bouen dien sponsien, netels, sterren, tooueressen, wouwen, muenicken, koyen, woluen, echelen, verticellen, muysen, musschen, mieren, rauen, vorschen, verckens, ossen, schapen, peerden, esels, honden, sprinckhanen, caluers, boomen, wielen, potten, leeuwen, aernts, draken, swaluwen ende dier ghelijcken beesten. Vande welcke de sommighe altemets comen opt lant halen haerlieder cost, ende gheten hebbende wortels van haghen ende andere ghesaeyde dingen, soo gaen sy weder in zee. Sommighe visschen worden vet als de wint is waeyende wten Suyden, ende andere metten Noorden winde. Daer sijn oock monsters die de ghedaente hebben van eenen mensche, de welcke seer droeffelijck singhen, als die Nereides. Daer sijn ooc Zeeridders die de volmaecte forme hebben van eenen mensche, de welcke by nachte climmen op de schepen, ende terstont doen hellen de sijde vanden schepe daer sy sitten, ende ist datse iet langhe blijuen sitten, so verdrincken oock die schepen. Ende dat meer is, ick segge noch hier by, naer dat ick van eerlijcke visschers wt Norwegen hebbe hooren voorwarachtich vertellen, ten sy dat alsmen

dese monstren heeft gheuangen de selue niet terstont weder vry laet gaen, datter so vreesselijcken storm is oprijsende, met een seer grouwelijke droefheyt vander ghelijcke menschen ende sommige andere monstren, dat de werelt schijnt te vergaen, soo dat de visschers met alder naersticheyt qualijc haerlieder leuen connen salueren: ick laet varen dat sy souden blijuen visschende. Daeromme als sulcx geschiet, soo is deur ordonancien ende statuyten vanden zeerechten gheboden, ende wort oock onderhouden, datmen sulcke seltsame dieren opgetrocken sijnde, de koorde metter hinghel terstont afsnijden sal, ende na de vreemde gesteltenisse die sy hebben, de selue los ende vry laten gaen [270r]

Vande perikeleuse visscherie inde Norwegsche zee.

Men segt wt veel redenen dattet seer perikeleus is visschen inde Norweechsche zee, om dat seer vanden oeuer ghedaen wort. want als daer eenige vreesselijcke stormen opcomen, so worden de visschers terstont oueruallen vande baren vander zee: oft als den ysganck seer groot is, so wordense ouer al verstroyt, oft oock deurt gheuecht vanden waluisschen ende monstren, wordense op verscheyen plaetsen ghedreuen: ende metten cortsten gheseyt soo worden sy altemets lam inde handen, deurt optrecken wten gront vander zee van sommige grouwelijcke ende seltsame visschen ende aentasten: ia ten sy dat sy die terstont laten los gaen, soo rijster sulcken storm op, datse verdrincken. Daeromme ist dat sommighe verwaende visschers, na dat sy langhe gestreden hebben tegen een vreemde beeste, de welcke de ghedaente heeft van eenen moninck, de selue trecken int schip: soo wordense terstont soo oueruallen met ghetier ende gehuyl van dier gelijcken monstren, dat sy geen moete en hebben haerlieder hingels meer wt te worpen om te visschen, oft om te roeyen, ia qualijck om de seylen op te trecken ende de vlucht te nemen, ten sy dat sijt laten gaen. Dese monstren al ist [270v] dat sy ghelijck metten goeden visschen, diemen ghemeynlijc stockvisch heet, inde netten geuonden worden, nochtans so worden sy wederom wech geworpen als oft sy niet goet en waren: maer de goede visschen worden bewaert int schip ende wel diere vercocht, so wel ter plaetsen daer sy gheuangen worden, als inde omligghende landen ende wterste palen van Duytslant. In het wterste van Norweghen woonen ouer al op die dorpen wter maten veel visschers: als te Andanen, Troudanen, Duuan, Gamblauick, Nyauick, ende andere omligghende plaetsen by Wardahus, twelck te seghen is, slot oft huys vander Municien vanden gheheelen rijcke. De ingheseten vande voorseyde plaetsen varen met stercke schepen vander hauenen af tot inde vlacke zee om te gaen visschen, so verre als sy in twee daghen meughen varen, sonderlinge in Loumaent, Sporckelle ende Meerte, nemende met haer tschepe sulcx als sy souden mogen van noode hebben om xx. oft xxx. dagen op te leuen. De plaetse daer sy meest ghewoone sijn te gaen visschen is, geleghen tusschen Norweghen ende Yslant. Dese visschers hoe seere dat oock stormt, en blijuen nimmermeer ligghende op haerlieder anckers, maer drijuen altijts voorts metter ebbe ende vloet, altijts visschende tot dat sy hebben de schepen vol visch. Sy en weten hen anders niet te berghen dan naert wijsen vanden compasse te drijuen aen lant: want alst stormt, so weten sy deurt compas werwaerts datse seylen moeten. Men heeft oock beuonden dat soo dicwils alsser geuanghen geweest hebben seltsame visschen die de ghedaente hebben van menschen, Leeuwen ende der ghelijcken, dattet een teecken gheweest is van toecomenden twist ende orloghe.

Vanden perijckel der Visschers, ende qualiteyt vanden visschen. [271r]

Gheen cleyn perijckel en is de visschers nakende, als sy metten hingel optrecken seer stercke ende groote visschen, oft van een xij. voeten lanck, ghelijck dat sijn Rhomben, Squatinen, ende ander visschen die vleughels hebben, de welcke opgetrocken wesende tot bouen het water, trecken dicwils selue de visschers int water, ten sy dat sy hen van te voren met koorden vast ghemaect hebben, oft dat sy malcanderen comen helpen dusdanige visschen optrecken. Maer die met voorspoet so grooten perijkelen der zee heeft verwonnen, ende metten schepen vol visch weder thuys comen mach, die haelt sijnen visch wten schepe, hy maect hem schoone, ende ghesprenct hebbende geheel oft in stucken ghesneden, legtse te drooghen inde Sonne, ende windt, oft metten stercken vorst ende coude des lochts. Daer na soo bintmen die met seer groote reepen by een ghelijck bonden houts, ende wederomme tschepe gedaen sijnde, wort geuoert inde seere vermaerde coopstat van Berghen in Norweghen, om met ghereeden ghelde vercocht te worden oft op ander ware te vermanghelen. Ende hier deur so wort dese soorte van visch met goeden rechte in haerlieder ghemeyne sprake gheheeten Berghervisch, ende niet stockuisch van dat hy gheclopt wort met houten hamer, om dat hy te saechter soude weycken. Niettemin alle desen Bergervisch en wort euen veel niet gheacht, maer ieghelijck wordt gheacht na sijn grootte ende deucht. Want daer is een soorte die langer is dan dander, Asellus ghenaemt, vande welcke dat sy den buyck snijden in nestelen van twee cubitus lanck, ghelijck oft koorden waren, ende drooghen die metter locht: ende dese houden ende vercoopen die Noordersche nacien voor de beste ende delicaetste van allen, ende heetent Roedscher. Insgelijcx ooc soo bewaren sy voor een seer goede spijse, voor haerlieder selfs eten, oft om wel daer aen te winnen, die wterste steerten van dese visschen in groote vaten, de welcke van [271v] den duytschen gheheeten worden Spore. Sy snijden oock riemen van eenen cubitus oft twee lanck wt den buyck vande Rhomben, maer breeder dan die ander voorseyt ende wel vet, die vanden ingheseten vanden lande worden geheeten Raff, maer dese gebruyckense voor broot ende toespijse tsamen. Niettemin dese spijse dient alder best de groue ende stercke menschen, ende niet die teeder sijn. Sy smaect bycans ghelijck gedroochde roghen, de welcke in Italiaens heeten Bortargi: maer sy is veel vetter. Die van Norweghen barnen de hoofden vande visschen in stede van hout, om haerlieder spijse te bereyden. Ontrent de costen van Norwegen principalijck ontrent de clippen van Anslou worden visschen gheuanghen diemen heet Makereelen, de welcke wel ghesouten sijnde is seer goet, maer onghesouten en deucht hy niet.

Vande visschen van Yslant.

Daer is noch een ander soorte van visschen, de welcke met grooter menichten worden geuangen vande Yslanders inde Yslantsche zee, de welcke verschillen in murwicheyt van vissche ende lengde vanden anderen voorseyde visschen. Daer worden oock geuangen Asellen, Rhomben, Zeecaluen, Abredaen, diemen in gothlant [272r] lant Torsck heet. Men vint daer oock Waluisschen Phiseters ende andere seer groote ende seltsame visschen, de welcke deur haerlieder onbedwingelijcke wreetheit verwecken seer groote beroerten in zee. De beste visschen die daer gheuanghen worden, vanden Spaegniaerts ende Italianen ghenaemt Marlucz, worden vanden Spaegniaerts ende Portuguesen geuoert tot binnen Roome. Dese worden gheuangen in Sporkelle, Meerte ende April, ende van datse gheuangen sijn soo worden sy gedroocht inde coude wint, ende ten laetsten op een getast opde vlacke velden met grooten hoopen, ghelijckmen het hout tasset, de welcke metten langhe cubitus oft metten riet op die Italiaensche mate, met veel duysent den Duytschen cooplieden vercocht worden: oft vermangelt voor koorne, bier, laken ende diergelijcke saken. Maer ist datse metten ghewichte vercocht worden, soo is dat selue met hondert oft dusent ponden smaels, oft ander seker ghewichte. Dusdanigen ghewichte wort geheeten in haerlieder ghemeyn tale een waghe, ghelijck in Gothlant, Sweden ende Duytslant gheheeten wort een schippont, twelcke is CCC. ponden ghewichts. Het beste ende meeste profijt, dat dit volck heeft, is vanden visch, om de welcke dat dicwils tschepe gheschiet grooten twist ende gheuecht onder cooplieden van diuersche landen ende nacien. Daeromme die cooplieden de welcke reysende oft varende sijn naer dit Eylandt om profijt te doene, en rusten hen anders niet toe, dan oft sy souden gaen vechten eenen vreesselijcken strijt teghen haer vianden. Ende al ist dat sy gheen menschen en crijghen tot vianden, soo vinden sy onder weghe wonderlijcke groote ende seer wreede visschen in soo grooter menichten als oft berghen waren, waer deur dat sy souden meughen comen in grooten perijckel, soo verre dat sy niet wel toe en saghen. Maer onder andere soo hebben sy hier teghen eene vande beste remedien, te weten het [272v] scherp geluyt vander trompetten, het welcke dese wreede beesten niet en meughen hooren, maer schieten terstont weder inde diepte ende gront vander zee, gelijck hier na vanden Phiseter sal betoocht worden.

Vande groote menichte van boter die in Yslant is.

In Yslant wort oock ghemaect soo grooten menichte van ghesouten boter, midts de groote menichte van koeyen ende schapen, ende oock de vette ende vruchtbare weyden die sy daer hebben dat sy iaerlijcx op veel plaetsen gheen tonnen oft vaten genoech hebbende, nemen moeten kisten van welrieckende hout gemaect van een xxx. oft xl. voeten lanck, ende vier oft vijfue diepe, om de boter in te legghen: de welcke sy houden voor haer eyghen eten, oft om teghen de vreemde cooplieden te vermangelen op ander ware. Want sy eten gemeynlijck drooghe visschen die met dusdanighe boter ghesmeyrt is, in stede van broodt, waer deur dat sy oock gheheeten worden visch eters. Seer veel kisten van dese boter worden gheuonden inde Abdye Helgafiel ghenaemt, de welcke ghefondeert is ende gherenteert met boter ende drooghen visch, als het beste tresoor dat sy hebben: gelijck dat oock sijn de twee bisschops kercken van Schalholden ende Hollen, met noch seer veel ander edel huysen, die alle ghelijck sulcken renten incomende hebben. Die Yslanders hebben voor dranck vreemde bieren, die daer tschepe ghebrocht worden wt de zeesteden van Duytslant. Daer toe soo hebben sy noch binnen int landt sommighe fonteynen, die alsoo soete van smake sijn alst bier, de welcke genoech sijn om haerlieden den dorst te verslaen: want sy sijn lieflijck ende gesont om drincken. Het volck in Yslant is seer wel varende, vrolijck ende liberael, ende leuen seer langhe sonder te ghebruycken eenighe medicijne, ia tot ouer dry hondert iaren. Seer haest sijn sy verwect [273r] tot orloghe ende strijdt, de welcke sy wreedelijck ghenoech voeren, ten anderen soo hebben sy alle haer dinghen ghereet om een armeye op te rusten, te voet ende te peerde, teghen het ghene dat henlieden soude meughen ouercomen.

Vande grouwelijcke zee monstren ontrent die costen van Norweghen.

Ontrent de costen van Norweghen ende inde Norweegsche zee, worden geuonden seer seltsame visschen, waer af de namen niet bekendt en sijn (al ist datmen die hout te wesen soorten van waluisschen) de welcke metten ghesichte terstont haer wreetheyt laten blijcken: want sy iaghen de ghene diese aensiet een vreese aen, ia diese wat lange aensiet sulcken grouwel, dat sy niet en weten van haer seluen. Sy sijn seer vreeselijck van ghedaente, ende hebben een viercant hooft, ouer al beset met scherpe, doornachtige ende lange hoornen, staende gelijck de wortel van eenen boom die wt der aerden is ghetrocken: lanck wesende thien oft xij. cubitus, seer swart van coleur, ende seer wijde ooghen. Ende sijn ooc dicke inde middel meer dan acht oft thien cubitus. Den appel vander ooghen is eenen cubitus [273v] groot, ende staet seer vierich ende root, so dat de visschers alst doncker weer is meynen van verre dat sy sien int water een gloeyende ende barnende vier. Dese visschen hebben hayr ghelijck ganse pluymen, dick ende lanc afhanghende ghelijck eenen baert: maer de reste vanden lichaem is seer cleyne, om te rekenen na de grootte van het viercant hooft, want ouer de xiiij. oft xv. cubitus niet lanc en is. Een van dese wreede monstren is machtich te bederuen ende inde gront te senden veel groote ende stercke schepen, die van veel cloecke ende vrome schippers bewaert sijn. Die langhe ende seer schoonen brief, de welcke geschreuen heeft int iaer M.D.XX. Erick Falchendorf Eertsbisschop van Nidrosien (dat de hooftstadt is van gheheel Norwegen) aenden Paus Leo de thienste, gheeft ghetuyghenisse ghenoech van sulcke wonderlijcke nieuwicheyt: met welcken brief gesonden werdt een hooft dat seer vreesselijck om sien was, van eenich ander monster, al ghesouten.

Vanden Physetere ende zijn groote wreetheyt teghen die schippers.

Den Physeter die gerekent wort onder de Walvisschen, lanck sijnde CC. cubitus, heeft een seer wreeden [274r] aert ende nature: want meestendeel soo heft hy hem wten water om de schepen te bederuen tot bouen den spriet, ende worpt wt het water dat hy ingehaelt heeft, deur de pijpen die hy heeft staende bouen opt hooft, soo dat hy met een groote gheweldighe waterguete, meestendeel de grootste ende stercste schepen tonderbringt, oft bringt ten minsten de schippers in groot perijckel van verdrincken.

Desen grooten ende wreeden visch heeft oock een groot ende wijt backhuys, gheheel ront ghelijck de Lampreye, waer mede dat hy twater ende spijse inhaelt: maer vallende opt voorste oft achterste vanden schepe, soo weecht hy de schepen te gronde: iae altemets (niet te vreden wesen, gelijck wy geseyt hebben, de schepen te hinderen metten water) soo worpt hy de schepen omme met sijnen rugghe oft steert, als oft een cleyn tonneken ware. Ouer al het lijf heeft hy een swart vel ende dicke lange vlimmen ghelijck breede voeten, ende eenen ghespleten steert, de welcke xv. oft xx. voeten breet is, waer mede dat hy de schepen seer vast is houdende. Niettemin de schippers hebben een seer bequame remedie teghen sijn quaetheyt, te weten een velt trompette, welcks scherp ende hardt gheluyt, [274v] gheensins en mach verdragen. Ten anderen sy worpen ooc groote gheweldige tonnen in zee, waer mede dat sy beletten de toecomste vander beesten, latende haer spelen met de selue tonnen, oft sy schieten af groote stucken artillerie, om haer te veruaeren metten slach, meer dan om te quetsen met yseren oft steenen clooten, mits dien dat de clooten vanden water oft smoudt haer cracht verliesen, oft seer weynich quetsende sijn dat groot lichaem. Ick segghe v noch meer, datmen ontrent de costen van Norweghen seer dicwils is siende diuersche monsters, als nu bekende, als dan nieuwe ende onbekende, dat principalijck is toecomende om de ongrondeerlijcke diepte die daer ontrent is. Noch sijnder oock inde diepte vander zee seer veel soorten van visschen, die seer selden oft nimmermeer hem laten sien vande menschen.

Vanden strijdt tusschen de Walvisch ende die Orcke.

Al is de Waluisch seer groot, als een hondert oft dry hondert voeten lanck, ende seer grof ende dicke van lichaeme, nochtans soo heeft hy die Orcke te viande die veel minder is, maer veel cloecker ende wreeder, soowel int springhen als int aenuallen. De Orcke heeft [3275r] een fatsoen van een schip dat metten bodem om hooghe ligt, ende heeft seer vreesselijcke ende scherpe tanden, daer mede dat sy op haelt ende scheurt den buyck vanden Waluisch: oft steect haer met scerpe vanden rugghe ouer ende weder onder haer deur swemmende, blijuende haer aldus quellende soo langhe, dat sy ten laetsten haer moet versien ende vertrecken inde diepte der zee, oft versteken op eenighe droochte. Den Waluisch die deur sijn groote swaerte van lichaem hem seluen niet en can keeren noch wenden, en weet hem niet te verweeren teghen de listicheyt vanden Orcke: maer stellet terstont op een loopen, hoe wel dat haer seer luttel mach baten, deur dien datse so traech is van swemmen om haer groot gewichte, daer sy mede verladen is: so datse wel soude behoeuen eenen leytsman, om haer te leyden inde diepte der zee om dese perijkelen te ontgaen.

Van veelderhande soorten van Waluisschen.

Men vint veelderhande soorten van Waluisschen, want sommighe sijn harich, de welcke groot zijn wel vier ghemeten lants, elck ghemet van CCxl. voeten lanck ende Cxx. breet. Sommige sijn cael, maer die sijn minder: de welcke gheuangen worden inde Westersche ende Noordersche zee. Andere hebben het bachuys vol tanden ende seer lanck, te weten xij. oft xiiij. voeten, maer de tanden sesse, acht oft twelf voeten. Niettemin de honts tanden sijn veel langher dan die ander, ende sijn onder ghelijck eenen hoorne, gelijck tanden van wilde verckens oft Olifanten. Dese soorten van Waluisschen hebben een bachuys bequame om mede te eten, ende ooghen so groot ende wijt, dat int ronde van elcke ooghe ghemackelijck souden moghen sitten xv. persoonen ia xx. na de grootte vander beesten. Dese hebben CCl. hoornen bouen elcker ooghe, [275v] ses oft seuen voeten lanck sijnde, dewelcke alsoo hart sijn als hoornen: ende dese treckense by een als sy sijn in perijckel, oft oock wt genoechte, oft datse ter bewarenisse van haer ooghen hun teghen ander visschen moeten verweeren. Ten is oock gheen wonder datse soo veel hoornen hebben, al sijnse hun moielijck ghenoech, ghemerct dat sy spacie hebben int voorhooft tusschen de twee ooghen, xv. oft xx. voeten oft meer. Maer de grootte vanden ribben ende beenders, ende waer toe dat sy goet sijn oft te passe comen, metten velle, vleesch ende smeer, sal hier naer verclaert werden.

Van eenen wonderlijcken visch die gheuonden wert, int Iaer M.D.xxxij. inde Noort contreye van Enghelant.

Al ist dat de ingheseten van dien lande, hielden desen seltsamen visch voor een wonderlijck teecken, ende om sijnder groote alleene vanden ghesichte verbaest waren: nochtans en ist niet nieus in Norweghen. Want ontrent die costen van Norweghen tusschen Berghen ende Nidrosien, sijn soodanighe visschen seer ghemeene. Dewelcke achtervolgende de warachtighe descriptie van eenen edelman, wort gherekent onder de meeste visschen vander zee. Want hy schrijft dat inde maent van Oogst, int iaer M.D. xxxij. is op stranghe gheworpen gheweest by Thinemont, een seer groot ende seltsaem monstre, dat bicans meest al verschuert was: daer nochtans so vele noch af ouerbleuen was also vele bycans als hondert groote waghens wech voeren mochten. Die vanden eersten dit zee monstre ghesien hebben ende naer hem beste beschreuen, segghen dat lanck was xxx. ellen, twecke is xc. voeten: ende vanden buyck tot opden ruggegraet (alsoot int sant was ghesoncken) acht oft neghen ellen wijt. Maer hier af en is gheen sekerheyt. Want ick ben daer selue ghecomen den xxvi. dach van Oogst, [276r] dat deze beeste daer lach en stanck, soo seere datment qualijck verdraghen mochte. Men wil segghen dat sijnen rugghe gesoncken was dry ellen diepe int sant, duer dat de zee daghelijcx metter vloet sant was aenworpende. Haer bachuys was ses ellen ende een half wijt, de caeckebeenen seuen ellen ende een half lanck, ende op sommighe plaetsen onder half elle int ronde, op ander plaetsen oock min: soo dat desen visch was min noch meer dan een grooten eycken boom. Desen visch hadde xxx. ribben inde sijden lanck wesende xxi. voeten, ende onderhaluen rondt: hy hadde drie buycken ghelijck seer wijde kelders, ende xxx. kelen, vande welcke de vijfue seer groot sijn. Noch haddet twee vlimmen elck van xv. voeten lanck, x. ossen waren nauwe machtich deene af te trecken. Want sy hielden aende caeken ghelijck hoorne platen: op deen sijde waren sy rou, sulcx als ghy nv muecht sien eenen onder duysent. Polidore dat ick v hier schrijue en sijn gheen bueselen, maer warachtich, al ist dat alle see monsteren niet euen groot en sijn. Het hooft was lanck tot aent bachuys seuen ellen. Maer vande tonghe sprectmen diuersch: niettemin de meesten hoop segt datse seuen ellen lanck was. Men segt dat sijn instrument wonderlijcke groot was, want het was een manneken: int welcke seer naer een man verdroncken was int open snijden, alsoo hy viel inden buyck vander beesten: ende hadde hy niet gheuat een ribbe metter hant daer hy hem vast aen hielt, hy hadder moeten blijuen. Tusschen beyde ooghen was spacie ontrent ses ellen. Maer de ooghen ende muylgaten waren qualijck gheproportioneert naer de grootte van sijn lichaem, ende waren seere ghelijck die ossen pleghen te hebben. Sijnen steert was ghespleten, ende ghelijck een saghe, maer seuen ellen breet. Opt hooft waren twee groote gaten, waer duer men meent dat desen visch ghelijck duer twee buysen veel waters was wtworpende. [276v] Men heefter gheen tanden gheuonden, waer wt men wel mercken mach dat gheenen waluisch is gheweest: want men segt dat die waluisschen seer groote tanden hebben. Men sach daer anders niet dan sommige platen van hoornen die int backkuys waren van desen visch.

Vanden Sweertvisch, Eenhoorne ende Saghe vander zee.

Om dat dese wreede beesten gheuonden worden inde Noordersche zee, so ist wel redene dat ic die met de andere seltsaeme visschen hier stelle. Wandt den Sweertvisch en is gheenen visschen ghelijck, dan in eeniger proporcien den Waluisch. Sijn hooft is rou ende hayrachtich ghelijck vanden kerckwl. Sijn bachuys is seer diepe: ghelijck een diepe wiel, waer mede dat hy veruaert maect de ghene diet aensien, ende wech iaecht. Desen visch heeft seer vreesselijcke oogen, eenen scerpen beck, ende een sweert opden rugge. Groot quaet doen si den schepen die varende sijn ontrent de costen van Norweghen: want sy deurboren de schepen ghelijc roouers, om te doen verdrincken. Den Eenhoorne is een zee monster, hebbende opt voorhooft eenen seer langen hoorne, metten welcken sy deurboort de schepen die haer comen int ghemoet, so datse veel schepen [277v] bederuen, ende seer veel volcs doen verdrincken. Maer de goetheyt Gods heeft de zeeuaerders voorsien van remedie teghen de wreetheyt van deser beeste: want mits datse seer traech is int swemmen, soo meughen de schippers de selue van verre siende, lichtelijc wijcken ende ontseylen. De Saghe is oock een zee monster groot van lichaem, draghende opt hooft eenen harden kam, die ghetant is ghelijc een saghe, waer mede dat van onder deursaeght de schepen, int ouer ende weer swemmen, om dat de schepen verdrinckende hem soude versaden vande verdroncken menschen. Daer is oock een ander soorte van zee Sagen, die hem opsteken tegen de zeeuaerders: de welcke na dat sy de schepen vier oft vijf mijlen gheuolcht hebben in zee, soo vertrecken sy weder gheheel moede wesende int diepe vanden wateren. De visschers gequetst sijnde vanden sweerde dat verheuen staet opden rugge vander Orcken, vallen in onmacht: ghelijck dat gheraken vander Loligo, de hant terstont maeckt te wesen sonder gheuoelen.

Hoe datmen de Waluisschen vanghen mach.

Om dat de Waluisch seer geerne haringen ende zeecaluers etet, als visschen die vetter sijn dan eenige andere: daeromme soo coemt de Waluisch dickwils [277v] op de sant platen in groot perijckel, als duert ebben vander zee hun twater ontgaende is, so dat de wreede beesten moeten blijuen ligghende opt sant, sonder eenichsins te kunnen gheraken inde naeste diepte, om het welcke sy aerbeyden met sulcken ghewelt, dat sy metten slaen van haerlieder steert, midden inde sauel maken eenen diepen put, ligghende daer inne vast al oft sy in een nest ghebonden waren, soo datse van het sant dat hun ouer al inde wech light, gheensins en cunnen van daer gheraken. Maer als de Visschers dit vernemen, zoo loopen sy derwaerts met grooten hoopen draghende met henlieden seer stercke coorden ende anckers (om datse metter vloet niet weder en souden mueghen wech gheraken) ende maken dese beeeste daer mede vast tusschen de caeken, bachuys oft muylgaten, treckende de selue met grooter macht ende ghewelt opt drooghe: oft sy pranghense ende bindense soo vast, datse in gheenderhande manieren weder mueghen gheraken in zee. Maer als suclke auenture gheluckighen voortganck heeft, so deelen sy desen buyt tsamen: ende dan soo gaet een yeghelijck weder naer huys sijn dinghen doen, tot dat wederomme der ghelijcke oft ander profijt dat beter is hemlieden toe is comende. Want alst stormt soo ghebueret dicwils, dat eenighe groote ende wreede zee beeste, die van eenighe ander beeste dat haer viant is ghequetst sijnde, oft moede ghemaect, ende gheheel machteloos duer cracht vanden winden gheworpen wort op stranghe, tot eenen roof vande ghene diese vinden ende aenueerden. Maer als men sorghe heeft datse wederom soude mueghen comen in haer cracht, soo stekense met moort priemen, oft groote ende seer scerpe minckijsers onder inde sijde van de rustende beeste, om datse duert roeren haer bloet soude verliesen, ende ten laetsten steruen. Het ghebuert ock lichtelijck datse altemets van dese wreede monstren vinden wel [278r] vast slapende inde Sonne, dewelcke sy dan soo vastbinden met coorden ende anckers dat niet mueghelijck en is datse wech gheraken cunnen, maer moeten daer blijuen voor eenen roof den ingheseten vanden landen.

Vande groote liefde der Waluisschen tot haer ionghen.

De Waluisschen die gheen caecken en hebben, blasen duer twee buysen, het welcke nochtans in luttel visschen beuonden wort. Als de ionghe W. luisschen sieck sijn oft onsterck, soo worden sy ghedragen van de oude: maer alse noch cleen sijn, so dragen sy die tusschen haer tanden. Het selue doen sy ooc als eenighen storm is nakende, ende naer den storm schieten sy die weder wt. Als de ionghen by ghebreke van water de oude niet en moghen volghen, soo nemen die oude hun bachuys vol waters, ende schietent naer de ionghen al oft een riuiere ware, om datse souden moghen gheraken vande platen daer sy vast op ligghen. Ten anderen naer datse groot sijn gheworden, so houden die oude hun noch langhe gheselschap. Want sy worden seer haest groot ende groyen thien iaer lanckl [278v]

Van het saet vanden Walvisch datmen heet Ambre, ende waer toe dat goet is.

De Waluisschen genereren inder seluer manieren als de man metter urouwe, maer mits dat hy haest sijn saet scietet, ende oueruloedelijck, soo valter vele saets in zee, want het wijfken en cant niet al behouden. Dit saet spreet hem seer wijdt ende breet in dieuersche gehdaenten, ende is blaeu van coluer, nochtans meest treckende opt witte: ende is seer vast hanghende aen malcander: twelcke vanden schippers seer nerstelijck vergadert wort (als ick int zee varen ghesien hebbe) alst bouen lanx den water ghespreet ligt, om dat sijt souden vercopen den Apotekers diet suyueren, dewelcke het selue ghesuyuert hebbende heeten Ambre grijs: waer af dat sy maken een salue die sy houden voor de beste ende costelijckste diemen hebben mach om te ghenesen het fleersijn ende lammicheyt. Sommighe Ambre is wit, maer het graeu is het beste. Men valschet met puluer van Aloes hout, styracs, musch ende sommighe ander drooghen. Maer dat is goet om sien. Want dat gheualscht is wordt terstont sochte ghemaect ghelijck was, ende oprecht Ambre en smelt niet haest. Sijn cracht is confortatijf [279r] ende is goet teghen de vallende siecte ende flauheyt vander herten.

Waer toe datmen ghebruyct de deelen vanden Walvisch.

Als de Walvisschen ghetrocken sijn wten water opt lant, met grooten aerbeyt ende behendicheyt vanden schippers, oft duer cracht vanden windt ende storm ghedreuen sijn opt drooge, oft van ander visschen die haer vianden siin wt gramschap ontrent de canten hebben moeten vlieden: so comen die vanden lande met bijlen om te deelen onder malcanderen desen roof, ende worden vande visch, vet ende graeten van eenen Walvisch, wel CCL. oft CCC. wagens vol gheladen. Het speck metten vissche dat souten sy ende vullender mede seer vele ende groote vaten, ghelijck men van ander seer groote visschen doet: twelcke sy ghebruycken in haerlieder huysen voor hun daghelijcx eten, oft vercoopent de vreemde cooplieden, diet voeren in verre ende vreemde landen. De Waluisch heeft ouer al seer veel smouts, maer alder meest int hooft, ontrent het binnenste vanden hersenen: soo dat daer altemets wel xij. tonnen, iae somtijts xxx. oft xl. van desen smoute is wtcomende: dewelcke van soo veel [279v] stercke mannen cunnen nauwe wech ghedraghen worden. Dit smout ghebruycken sy in stede van olie om te barnen inde kercke inde lampen, die daer hanghen dach ende nacht met licht voor die outaren, oft ander reliquien vanden heylighen: het wort oock ghebarnt in huys, inde winter alst daer eenpaerlijck nacht ende doncker is. De cleenste beenders oft graten barnen sy in huys in stede van hout, ia ende oock de hoofden van ander visschen. Van het vel vanden Waluisch maectmen riemen, tasschen, bougetten ende treck coorden daermen de clocken is mede luydende, dewelcke seer taey sijn ende langhe gheduerende: iae dat meer is metten velle van eenen Waluisch soude men moghen cleeden xl. persoonen, de schippers beseghen seer vele van dit smeyr, om van buyten de barders van haerlieder schepen te smeeren, om dat het ys int hartste vanden winter niet en soude vast blijuen hanghende aen de schepen, waer deur dat sy souden moghen gheraken te verdrincken: want dit smeyr belet dat water daer niet aen en mach veruriesen. De waghenaers ghebruyckent oock om te smeeren die wielen vande wagens: ende oock die huyuetters om het leyr te smouten, gelijck voren is verhaelt vant smout vande zeecaluers.

Vande huysen die ghemaect werden vande beenders vande Walvisschen.

Naer dat wy hebben gheschreuen hoe groot dat de Waluisschen sijn van lichaem ende oock van hoofde, tanden, bachuys ende velle: soo ist wel behoorlijck dat wy schrijuen vande grootte der beenderen ende waer toe datse dienen. Ghemerct dat int wterste vande Noordersche landen, deur de groote coude ende groote stormen gheensins de boomen moghen hooghe [280r] op groyen, vande welcke men soude moghen huysen timmeren ende ander dingen maken die men inde huysen van doene heeft, daermen in wil woonen: soo heeft die voorsichtighe ende wijse natuere den lantsaten ander hier inne voorsien, als dat sy vande meeste ribben vande Waluisschen oft ander seer groote zee monstren timmeren mogen huysen ende ander saken die inde huysen souden moghen van noode wesen. Want als dese seer groote visschen soo wel deur cracht van ander beesten die haer vianden sijn, ghedreuen worden opt drooghe, als andersins deur behendicheyt vande menschen gheuanghen ende opt lant ghetrocken werden, ende den lantsaten also gheuallen sijn tot eenen roof, oft datse verrot ende verteert ligghen int sant: soo ist seker dat sy sullen achterlaten sulcke ende soo groote beenen, datmen daer af gheheele huysen, soo wel de wanden, dueren, vensters, daken, bancken: als oock tafels mach maken. Want dese ribben sijn xx. oft xxx. oft meer voeten lanck. Dan hebben sy noch rugghegraten, ende seer veel groote ghespleten beenen vanden hoofde, dewelcke deur behendicheyt vande wercklieden met vijlen [280v] ende saghen soo net in een gheuoecht worden, dat een timmerman tselue met ijsere naghelen ende leden niet beter oft rasscher yet soude cunnen op maken.

Van huysen die ghemaect sijn van gheheele ribben van Walvisschen.

Naer dat vleesch af verrot is oft andersins gheten vande beenen, ende dattet inghewant wt is van desen grooten visschen, soo en blijft daer anders niet ouer dan de beenders, dewelcke dan ligghen ghelijck een groot schip dat metten bodem omme ghekeert ligt, die metter tijdt vanden slachreghen ende locht ghesuyuert sijnde, met cracht van volck dat daer toe ghenomen wort, gelijck huysen ouer eynde gherecht worden. Ende naer dat duer behendicheyt vanden meester diese oprechten doet, ghemaect sijn vensters int opperste vanden dake, oft inde sijden: soo wordense ghedeelt in veel bequame woonsteden: maer die dueren worden ghemaect van het vel van deser beesten, dat daer toe ende oock tot ander saken langhe te voren af ghetrocken is gheweest, ende duer de rouwicheyt vanden wint hart gemaect. In dese woonsteden worden af gheschut diuersche ende verscheyden stallen, [281r] als voor verckens ende ander beesten, ghelijck men in ander huysen ghewoone is van doene, latende altijts plaetse bouen onder het dack vanden huysen voor de haeuen, dewelcke daer sijn in stede van huerwercken, om die lieden snachts te wecken om te gaen wercken, midts dat de gheheele winter lanck daer nacht is. Die ghene die onder dese ribben slapen droomen ghemeenlijck anders niet, dan dat sy eenpaerlijck sijn in sorge ende perijckel vander zee, ende deur grooten storm in perijckel van verdrincken.

Vande anckers die men worpt op de rugge vanden Waluisschen.

Het buytenste vant vel vanden Waluisch siet ghelijck oft sant ware dat ligghende is aende dunen vander zee: soo dat dicwils ghebuert, als hy metten rugghe is ligghende buyten het water, dat de schippers meenen dat een cleen eylandeken is: ende varende daer terstont aen boort, gaen wten schepe op den Waluisch, ende slaen daer houten staken inne daer sy haer schepen aen vast maken, ende maken dan vier daer op, om haerlieder spijse te gereeden. Maer van dat de Waluisch is gheuoelende de hitte vanden viere, soo schiet hy te gronde, ende die schippers mede die daer op sijn, ten sy dat sy hun vast houden aende tauwen die vast sijn ghemaect aende schepen, ende hem seluen alsoo salueren. Dese Waluisschen worpen altemets wt (als voren vanden Physeter verhaelt is) soo grooten vloet van water datse inghehaelt hebben dat de schepen dicwils daer deur in perijckel comen van te verdrincken. Ten anderen alst eenighen storm oprijst inde zee, soo verheffen de Waluisschen bouen de vloet, om dat sy inde beroerte vander zee ende storm de schepen souden moghen doen verdrincken. Altemets oock soo draecht hy sant op sijnen rugghe, soe [281v] dat de schippers alst grooten storm is daer aen boort seylen seer blijde wesende dat sy lant gheuonden hebben, ende worpen haerlieder anckers opt lijf vanden Waluisch, om daer te mogen stille ligghen op haerlieder ancker. Maer als hy is gheuoelende het vier dat sy ontsteken op sijnen rugghe, terstont beroert sijnde, soo schiet hy int water, treckende met hem schip ende volck te gronde, ten sy dat die anckers breken.

Van het seltsaem vercken inde Duytsche zee.

Hier voren hebben wy gheschreuen, van eenen wonderlijcken visch, die gheuonden is gheweest aende costen van Enghelant, met een clare beschrijuinghe van sijn gheheel lichaem, ende oock van elck let bysonder: dewelcke daer ghesien is gheweest int iaer M.D.xxxij. ende vanden lantsaten voor eenen roof aenueert gheweest. Maer hier sal ick schrijuen van het wonderlijck vercken, twelcke daer naer int iaer M.D.xxxvij. inde selue Duytsche zee gheuanghen is gheweest, dat in alle sijn leden seer vreemdt ende seltsaem gheweest is. Want het hadde het hooft van een vercken ende int achterste vanden hoofde [282r] een vierendeel van een mane. Het hadde oock vier voeten ghelijck een draeck, ende aen beyde sijden inde lendenen twee ooghen, ende de derde opden buyck ontrent de nauel, maer eenen ghespleten steert ghelijck ander visschen.

Vanden Rosmaer oft bijter van Norweghen.

Opde costen van Norweghen treckende naert noorden sijn seer groote visschen, iae alsoo groot als Olifanten die men heet Rosmaers oft Norweechsche bijters, ende dat by auenturen om datse seer wreet sijn van bijten. Want ist datse eenich mensche sien staen opden oeuer vander zee, soo springhen sy seer haestich hem opt lijf om te vatten, ende metten tanden te verschueren, soo dat hy op eenen ooghenblick tijts doot is. De Rosmaers hebben een hooft, ghelijck eenen osse, een rouwen huyt, ende het hair so dicke als stroopijpen seer wijdt wt ghespreet. Sy climmen tot opt opperste vanden rootsen, hem seluen vast houdende ende op stierende metten tanden, al oft sy met een leere op ghinghen, om dat sy souden moghen eten vande cruyden die wel nat bedauwet sijn: ende als sy ghenoech daer gheweest hebben, soo laten sy hem al rollende weder af in zee vallen, ten sy datse int afrollen in slape vallen ende al slapende [282v] vast blijuen hanghen aende rootse. Want dan soo comen de visschers soo haest gheloopen als sy moghen, ende snijden het vel vanden specke ontrent de steert, ende steken daer duere seer stercke tauwen, die sy vast maken aende hoecken vander rootsen, oft aende naeste boomen. Daer naer soo maken sy hem wacker met slinghers, worpende hem met steenen opt hooft, ende dwinghen hem neder te gaen vander rootsen naert water, verloren hebbende de meestendeel van sijn vel: soo dat hy ten eynde verloren hebbende sijn bloet, onsterck ende half doot wesende den schippers is eenen goeden roof, principalijck om sijn tanden, dewelcke in Tartarien, Moschouien, Russien ende Scythien ghehouden sijn seer costelick ghelijck in Indien het Iuoir, om haer hartheyt, witticheyt ende ghewichte: Waer af dat men maect hechten van dagghen ende messen seer cunstich deur behendicheyt vanden werclieden ghemaect. Dit selue beschrijft oock Mechouita die historie schrijuer van Polen, ende naer hem Paulus Iouius, het selue gehoort hebbende van eenen Demetrius, die gesonden was in Ambassate vanden grooten hertoghe van Moschouien aenden Paeus Clement de seuenste van dien name.

Vande visschen met vlueghels.

Inde Duytsche zee tusschen Norweghen ende Enghelant wordt eenen visch gheuonden met twee voeten ende vier vlueghels, die hy is roerende ende buyghende tot onder aende borst ende buyck, ghelijck vlueghels van ander voghels. De twee comen voren ontrent die caecken, ende die ander twee rechts achter bouen de steert: welcke vlueghels sijn oft vellen waren, maer ontrent het lichaem seer dicke, dewelcke hen dienen in stede van aermen: ende voren int eerste [283r] sijnse dunne: Inde selue maniere sijn oock ghestelt de twee achterste vlueghels. De caken van desen visch en sijn niet open noch ten buycke waerts, noch te borste waerts, maer sy sijn open op de schouderen vande voorste vlueghels, met viercante gaten: waer af de twee staen vast aen het hooft, ende dander twee ontrent de rechter vlueghel: Inder seluer manieren sijn sy ghestelt op den anderen vlueghel. Het hooft van desen visch is seer ghelijck den rocche, van coluer, velle, fatsoen ende smake. Sijn beenen sijn sonder eenich let, maer onder inde voet heeft het putten, om dat te stercker soude treden. Van steerte en ist den rocche niet ghelijck, maer den anderen visschen, dan datse wat langher is. Niet verre vanden steert soo heeft hy een vlimme bouen opden rugge, daer ontrent dat hy beghint te smallen, ontrent het laetse vanden buyck ghelijck ander visschen, maer seer groot naer de proporcie te rekenen van sijn lichaeme. Dese visch wort gheuanghen onder de Rocchen ende Squatinen, maer hy en is niet seer goet om eten, om dat hy soo dorre is van vissche, ende magher. Metter hinghel is hy seer qualijck op te halen wten gront, om sijn vlueghels. Noch sijnder sommighe visschen die breet sijn van lichaem met vier vlimmen: twee opden [283v] buyck ende twee opden rugghe: ende de vlimmen die sy ghebruycken heeten vlueghels, ende sijn sulcx als die zee hasen hebben. Want dese hebben twee vlimmen onder aenden buyck, ende twee ander recht teghen ouer inde sijden bouen ontrent den rugge. Daer is oock een zee visch Ludolatra ghenaemt, die oock seer van dese soorten van visschen is, want hy heeft vier vlueghels, twee aent hooft, ende twee opden rugghe, waer mede dat hy hem is seer haest voerende op alle plaetsen daert wesen wil.

Vande Polypus, oft visch met veel voeten.

Ontrent de costen van Norweghen is een dier Polypus ghenaemt om dat veel voeten heeft, hebbende een buyse opden rugghe, waer mede dat hem seluen is voerende ouer zee, keerende de selue nu op de rechter sijde, nu op de slincker sijde. Maer metten voeten die wijde van een staen, ende scherp sijn als ghetande tanghen, vattet al dat hem ontrent coemt: ende het is een dier sonder bloet. Alle sijnen cost vergaderet inde hollen daert hem in houdet: ende alst eenighen visch gheten heeft, soo wordet de vellen van [284r] achter quijte: het vangt de cleyne visschen die ontrent comen gheswonnen, ende worpt oock wech de schellen vande creeften. Sijn coluer verandert naer dat de steen is daert opstaet, sonderlinghe wt vreesen alst wort siende de zee palinck, dat sijn doot viant is. Het heeft in als acht voeten, vier groote ende vier middelbaer ende een cleyn lichaem, twelcke ghecompenseert wort inde grootte vande voeten. Het heeft oock noch veel ander cleyne voeten die bedect sijn soo datmense seer qualijck gesien can: mette welcke dat hem ouer eynde houdet, roert ende beschermt: ende grijpt oock al dat verre van hem is. Maer alst light metten buyck om hooghe soo houdet hem soo vast aende steenen, dat gheensins daer af te ghecrijghen en is, ten sy met eenighe stinckende dinghen die men daer ontrent is legghende.

Vande wreetheyt van sommighe visschen, ende vande goetheyt van sommighe ander.

Daer is een soorte van zeehonden diemen in Italiaens heet Boloma, ende in Norweghen Haafisck, die hem is houdende inde soute wateren. Dese visschen als sy een mensche sien swemmen soo loopense met grooten hoopen hem toe, ende vallen hem verradelijck ende soo heet aen, datse niet alleene hem met bijten, maer oock met haerlieder swaer ghewichte te gronde trecken, af etende sijn cleynste ende teederste leden, als neuse, vingheren ende manlijcheyt, blijuen ontrent hem tot dat de rocche die ouer al is swemmende lanx de zee te aenganghe coemt, ghewapent met haer scerpe vlimmen, als een wreker van het onghelijck dat sy den mensche doende sijn: soo dat hy ten laetsten met een maniere van gewelt dese visschen die vande mensche [284v] aldus etende sijn wech iaecht, helpende hen met alle haer macht om te moghen ontcomen ende wt te swemmen: ia bewaert hem noch sommighe daghen naer dat hy doot is, tot dat de zee haer seluen

natuerlijck purgeert, ende dat hy bouen coemt. Sulcken deerlijcken dinghen worden gesien aende costen van Norweghen als de lieden hemlieden gaen wasschen in zee, sonderlinghe die wtlantsche schippers, die niet wetende van desen perijckel ende verraet, wten schepen int water springhen. Want dese Zeehonden houden hun gheborghen onder de schepen die op haer anckers ligghen, ghelijck waterrammen, wt eenen valschen gront om de menschen die int water springhen te vatten ende wech te sleypen. Maer die ghene die onder het water swemmen cunnen, weten hem te wachten voor dit perijckel, ende met stocken daer scherpe ysere pinnen aen sijn, te verweeren ende te dooden dese Zeerammen oft Zeehonden. Want ist dat sy daer mede niet en worden deursteken, soo en vertrecken sy niet oft en verlaten hem niet. Aldus soo gheschiet eenen wreeden strijt tegen dese beesten. Want sy sijn seer greettich om te hebben die schamelheyt ende hielen vanden mensche: ia alle de witticheyt van des menschen lichaem. Het vel van dese Zeehonden heeft den seluen aert van scherpheyt diet vel vanden rocche heeft, om beenders ende houters mede te polijsteren.

Vande Sponsien.

Ontrent de costen van Norweghen worden de Sponsien gheuonden met grooter menichte, dewelcken metten anderen beesten ghemeyne hebben, het wt spreeden ende in een trecken. Maer de sommige houden soo vast aende steenen datmense niet en can aftrecken: ende ist datse vander wortelen worden af ghetrocken, soo groyen sy weder. Die ander drijuen van [285r] deen plaetse op dander, ende dese worden met grooter menichten gheuonden ontrent de voorseyde costen van Norweghen. Sy worden gheuoet van het slijck, ende eten oesters ende cleene vischkens. Als sy leuen soo hebben sy een swart coluer, ghelijck als sy nat gemaect sijn. Sy en houden gheensins vast aende rootsen noch int gheheele noch in deel. Want tusschen beyden sijn sommighe ijdel pijpen, ontrent vier oft vijfue, waer deur men meynt dat sy haer voetsel nemen. Daer sijn oock noch ander sponsien, die bouen ghesloten sijn. Men secht oock dat onder haerlieder wortels vellekens sijn: ende sy leuen seer langhe.

Van seer langhe wormen.

Daer is een worm ontrent de costen van Norweghen graenblaeu van coluer, die xl. cubitus lanck is oft meer, maer nauwe soo dicke als eenen arm van een cleen kint: dewelcke soo stillekens is swemmende deurt water, dat men nauwe ghesien can de streke al waer dat sy deur gheswommen is. Dese worme en doet niemant gheen hinder, ten sy datse met menschen handen ghedouwet is: maer dan soo beghinnen de vinghers te swellen deurt aentasten van sijn dunne [285v] vel. Alst vanden creeften vast ghehouden wert ende ghequelt, dan soecket deur sijn crom swemmen in alder manieren te ontcomen, maer het is te vergheefs. Want de creeften met haren voeten die scherp sijn gelijck getande tangen, drucken haer soo vast, datse ghelijck met eenen ancker van een schip die int water neder ghelaten is vast ghehouden wort. Dese worme hebbe ick dicwils ghesien, maer noyt aenghetast, midts dat ick vanden schippers was ghewaerschouwet van het perijckel dat my daer af soude hebben meughen comen.

mVanden Swamfisck ende sommighe ander zee monsters.

Wy hebben in deser figuren ghestelt diuersche soorten van visschen: iae eer monstren dan visschen, om haer vreemt fatsoen ende diuerschen aert die sy hebben: dewelcke men siet comen onder ander groote zeevisschen ontrent de costen van Norweghen, ende oock gheuanghen werden om te hebben het groot smout dat sy inhebben seer oueruloedich. Want de visschers suyueren dit smout, het selue opt vier syende ghelijck vleesch, ende vercoopent om leyr daer mede [286r] te smeeren, oft om te barnen inde winter in lampen alst daer eenpaerlijck nacht is. Ende onder ander soo isser een monster dat ront is, dat in Norweechsche tale gheheten wert Swamfisck, twelcke het gulsichste ende gierichste is dat onder allen dieren wesen mach, soo datmen secht dat nimmermeer versaet is, ende dat gheen bysonder maghe en heeft. Daeromme al wat het eten mach wort terstont verteert ende verandert inde dicte van sijn lichaem, so dat anders niet en schijnt te wesen, dan eenen clont smouts in een vergadert. Het wort wter maten breet, ende recket hem seer wt: maer alst hem niet meer wtgherecken en can, so worpet de visschen weder seer lichtelijck wt deur sijn bachuys, want ten heeft gheenen hals niet meer dan ander visschen en doen. Sijn bachuys staet vast aen sijnen buyck. Dit dier is soo vet, dat als hem eenigh perijckel is aencomende, sijn vel, vet ende vleesch is treckende ghelijck den echel dobbel ouer sijn hooft, houdende hem seluen alsoo verborghen. Niettemin dit en geschiet niet sonder sijn schade: want wt vreese van ander beesten dat sijn vianden sijn, soo en ontdoet het seluen niet alst hongher heeft, maer etet ende leeft by sijn eyghen vleesch: lieuer hebbende eens deels hem seluen te eten, dan gheheel ende al van ander wreede visschen verslint te worden. Maer alst hem wten perijckel siet, soo sieghet dat hem seluen salueert. Daer is oock een ander Zee monster Cahab ghenaemt, dat seer cleyn van voeten is naert groot lichaem dat heeft. Niettemin het heeft eenen langhen voet, die het ghebruyckt in stede van eender handt, om alle sijn leden te beschermen: ende daer mede soo steket sijn eten in sijn bachuys, ende treckt de cruyden metter wortelen wter eerden. Sijn voeten sijn seer ghelijck koe voeten oft calfs voeten. Als dit dier is swemmende int water, soo houdet sijnen aessem inne: ende alst sijnen [286v] aessem wt laet gaen, soo comet weder bouen, ende schietet water weder wt hooghe ghelijck de Waluisschen ende Dolfins. Men siet daer oock noch een ander dier, dat desen seere ghelijck is, ghenaemt Circhos, hebbende het vel schelpachtich ende sochte, eens deels swart ende eens deels root, ende twee spleten in elcke voet, dewelcke drie vinghers maken. De rechten voet is seer cleyne, maer de slincken seer groot ende lanck. Daeromme alst gaet opt lant, soo draecht sijn slincker sijde tgheheel lichaem, ende sleypet den anderen voet naer hem. Alst schoon weder is soo gatet vry, sonder erghens teghen hem te houden: maer alst donker ende windich is, soo lenet teghen de steenen, ende staet daer stille soo vast aen sonder hem te roeren, dat men qualijck daer af ghetrecken can. Voorwaer het moet wel eenen wonderlijcken aert ende nature wesen, ghesont te sijn alst schoon weder is, ende sieck ende cranck, als quaet weder is.

Vande coeye, calf, peert, hase ende muys vander zee.

De Coeye is een seer groot zeemonster, sterck, quaet ende wreet van naturen. Sy heeft ionghen die haer ghelijck sijn van fatsoen, meestendeel maer een, oft nimmermeer ouer de twee smaels: dewelcke sy seer lief heeft ende seer nerstelijck bewaert, ende ouer al met haer leedet, waer datse oock in zee is swemmende: oft op het lant gaende. Sy draecht haer ionghen thien maenden. Men heeft beuonden deurt afhouwen van haren steert, datse C.xxx. iaren gheleeft heeft. De nature vanden Zeecalf is inde voorgaende capittelen eens deels verclaert: maer een sake sullen wy hier daer noch by stellen, als dat onder alle de visschen vander zee, gheen meerder harinck dief mach geuonden wesen. Want het coemt aende netten daer den [287r] harinck metten caken oft andersins inne vast hangt, ende etet deen voren ende dander naer, so datter seer luttel harincx inde netten blijft hanghende. Het zeepeert wort dicwils ghesien tusschen Enghelant ende Norweghen, hebbende het hooft van een peert ende briesschende, maer de voeten heuet ghespleten met hoornen ghelijck een coeye: Het neemt sijn voetsel soo wel opt lant als in zee. Selden wordet gheuanghen, nochtans wordet wel alsoo groot als een osse. Den steert heuet ghespleten ghelijck eenen visch. De zee muys maect eenen put in deerde, daer in datse haer eyers lecht, dewelcke sy dan wel toedecket. Opden dertichsten dach graeft sy den put weder open, ende vint daer haer ionghen, dewelcke sy met haer bringht in zee: ende sijn int eerste blint ende achter naer siende. De zee haese wort beuonden te wesen menigherhande: want van datter een visch gheuanghen is die den zee haese eenichsins ghelijck is, men laet hem weder gaen, wt vreese van het fenijn dat hy in heeft. Achter aent hooft heeft hy vier vlimmen, vande welcke de twee haer roeren inde langde vanden visch: ende dese sijn lanck ghelijck hasen ooren. Maer die ander twee is hy roerende vanden rugge tot onder aenden buyck, mette welcke dat hy op hout sijnen swaren cop. In zee ist een seer vreeselijck visch, maer opt lant veruaert ende beureest ghelijck eenen ghemeynen haese.

Van de grootte vande slanghe van Norweghen ende anderen.

De ghene die hanteren de Norweechsche zee, het sy om visschen oft om de tractacie vande coopmanschap, segghen alle ghelijck, dat een seer vreeselijck dinghen is de slanghe van Norwegen die wter maten groot is, als van twee hondert voeten oft meer lanck, ende twintich dicke: twelcke ghemeynlijck [287v] verkeert ontrent de rootsen ende holen aende costen vander zee van Berghen Norweghen. Dese slanghe gaet alleenlijck by nachte wt haer hol inde Somer alst seer schoon weder is, om caluers, lammers ende verckens te verslinden: oft sy swemmen in zee om te verslinden Polypos, sprinchanen, ende diuersche soorten van zee crabben. Het hayr heeftse afhanghende een cubitus lanck, ende heeft seer scherpe schellen. Swart is sy van coluer, ende heeft seer barnende claer ooghen. Dese slanghe is seer schadelijck ende lastigh den schepen: Want sy verheft haer om hooghe, ghelijck eenen pilaer, ende haelt de menschen wte schepen, ende verslintse. Dwelcke niet en gheschiet sonder te wesen een seer quaet teecken voor het rijcke van Norweghen: Want dan isser altijts eenighe groote veranderinghe nakende, als dat Coninghen steruen sullen, oft wten lande veriaecht werden, oft dat terstont daer naer eenighe orloghe oprijsen sal. Daer is oock int eylant Moos ghenaemt, dat gheleghen is int Bisdom van Hammeren, een wonderlijcke groote slanghe: dewelcke als sy openbaert den rijcke van Norwegen is beteeckenende eenighe veranderinghe, ghelijck die Cometen doen op ander deelen des werelts: als men merckelijck heeft ghesien int [288r] iaer M.D.xxij. dese slanghe seer hooghe verheuen staen wten water, rollende haer in een ghelijck eenen cloot. Men heeft beuonden deur langhe obseruacien dat dese slanghe L. cubitus lanck is. Naert welcke terstont gheuolcht is, dat de Coninck Christierne verdreuen wert, ende die groote veruolghinghe vande gheestelijcke Prelaten: ia dat meer is het beteeckende de bederuenisse vande landen.

Van diuersche slanghen van veelderhande colueren.

Daer sijnder vele die meynen dat alleene de slanghen oft serpenten gheuonden worden, om de natuerlijcke coude vande selue beesten: ende oock om datse deur de hitte veel eer groyende sijn, ende veel meer vermenichfuldighen. Waer inde waerheyt dat coude deel van Europen int Noorde gheleghen, heeft ende voedet oock seer quade slanghen, al en sijn sy soo fenijnich niet als die van Afrijcken. Maer hoe dat is, so ist nochtans seker dat inde seer coude Noordersche landen seer veel ende schadelijcke slanghen sijn, sonderlinghe opt landt, dewelcke seer sterck de [288v] water slanghen veruolghen. Dese blijuen altijts woonende op lant, etende alder liefts diuersche cleyne cruden, daer sy weten dat aldermeest venijns in is, sonderlinghe cruyden die groyende sijn opde gheberchten. Ende dese slanghen sijn veel fenijnigher om die menschen te hinderen oft quetsen, dan die int water woonen. De Slanghen die noch nuchter sijn, die sijn veel wreeder, dan die versaet sijn: seer wreet sijnse ooc als sy ghetercht ende gram ghemaect werden. Diuersch sijn sy van coluer, waer deur datmense weet te onderkennen: want sy sijn swart, oft graeu, sauelachtig, wit, root, ghescackier ende ghespickel. De Noordersche nacien besighen voor remedie teghen het fenijn vande slangen Veneetsche triakel, dewelcke men pleecht te houden voor de beste, die vanden vreemden cooplieden met grooten hoopen daer ghebrocht wert, om goet profijt daer by te doene: de swarte slanghen sijn eens deels haer houdende opt land, ende oock eens deels int water, ende sommighe opde hueuelkens die midden inde marasschen staen, dewelcke men heet in Gothsche sprake Tuuar. Ander die woonen op steenrootsen die vast aent water staen. Dese sijn den water slanghen ghelijck, maer seer schadelijck: onder dewelcke gherekent wordt de water slanghe Berus genaemt, die schalck, quaet ende dootlijck is. De slanghen die op de rootsen woonen sijn meestendeel swart, die men in gemeyne sprake heet Snock, hoe wel datter oock veel ander gheuonden worden van anderen coleure. De slanghen die opde rootsen woonen sijn den menschen inde Somer seer lastich, soo datse dicwils met haer fenijn de menschen dooden. De Aketissen houden haer inde hollen, ende sijn oock menigherhande: maer sy en sijn soo perijckelues niet als de slanghen: nochtans soo moetmen hem daer voor wachten. Daer is oock een slanghe Scytale ghenaemt, ende is tweederhande. Die eene is cleen ende traech, [289r] ende heeft een vierich fenijn: iae dat de ghene die van haer ghequetst worden terstont moet steruen: ende dese deur haer wonderlijcke schoonheyt hout de menschen stille staende om haer te aensien: ende wort in Gothscher talen ghenaemt Slaa. Int coutste vande winter verlaet sy haer vel, ghelijck den Aspis sijn vel verandert: ende bercht haer oock ghelijck ander slanghen diepe inder eerden, van tbeghintsel vanden Herft tot half April: maer ist datse gheuoelende de warmte vanden sonnen, daer en tusschen crupet wt haer hol ende inde locht coemt om haer te vermaken: ende datter een sneeu oft vorst coemt die haer hol is stoppende, soo blijft sy buyten inde coude, ende moet daer steruen om datse gheen middel en heeft om haer te berghen: ghelijck voren gheseyt is vande swaelwen. Noch isser een ander slanghe Amphisbena ghenaemt, om datse twee hoofden heeft, een op de ghewonelijcke plaetse, ende het ander aenden steert, dewelcke haer inrollet soo wel van deen sijnde als van dander sijde. Dese slanghe en vreest de coude soo seer niet als die ander doen, maer is die eerste die wt haer hol coemt inde locht.

Vande plaetsen der slanghen.

Inde Noordersche landen wort altemets ghesien (maer selden) een vreemt dinck om sien: als dat de slanghen seer diepe haer houdende sijn, onder de wortels vande bercke boomen: dewelcke met menichte by een daer vergadert wesende, verwecken deur de hitte van haren aessem, de warmte die inde wortel is vanden boomen, soo dat dese boomen alle de winter ouer groen ghebladert blijuen staen. Het volck dat niet en verstaet die secreten der naturen, meenen hier deur dat dese boomen heylich sijn oft den goden ghesacreert. Die slanghen houden haer oock inde winter inde holle boomen oft rootsen, slapende in stede van eten: maer inde Somer etense cruyden, [289v] vlees ende voghels, waer af dat sy achter naer de plumen weder wt spouwen. Metten cortsten gheseyt als sy connen, soo drincken sy melck ende wijn, oft een luttel waters.

Vanden strijt der herders teghen de slanghen.

Inde Noordersche landen sijn oock Aspics die rou, hart ende drooghe sijn van velle, graeu van coluer, ende vierich van ghesichte, lanck wesende drye oft vier cubitus, eer vier hueren met haer scherp fenijn de mensche doodende, ten sy datter terstont bequame remedien toe ghedaen worden: als Veneetsche triakel, loock met stel bier ghedroncken, oft sop van esschen blaren ghedroncken, oft gruys ghelijck een plaetster daer op gheleyt. Dese remedien gebruycken die herders voor hem seluen, maer triakel met sout om te smeeren de beesten ronts omme het gheswel. Dese slanghen als sy voorts gaen verheffen haer eenen haluen cubitus hooghe op haerlieder borst, ende spouwen haerlieder fenijn op de menschen die haer te ghemoete comen oft letten willen ende were, [291r] aengesien dat vande selue soorte, deur Gods goetheyt op ander plaetsen oock gheuonden worden.

Het XXII. Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant, Eertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, tracterende van sommighe ghewormten.

Vande quellijcke mugghen int wterste vande Noordersche landen.

DE ghene die woonachtich sijn int wterste vande Noordersche landen, sijn seer ghequelt, soo wel te water als te lande vande groote mugghen, sonderlinghe inde Somer als daer gheenen nacht en is, deurt steken ende het verdrietelijck gheluyt dat sy gheuen ende maken alsmen gheerne slapen soude. Maer om ontsleghen te moghen wesen van dese groote quellage der mugghen, soo nemen die Noordersche nacien alseme ende legghense inden asijn, dewelcke sy daer naer branden om te parfumeren de plaetsen daer sy slapen oft woonen, om dat de mugghen deur desen stercken ruecke souden van daer vlieden. Insghelijcx vertrecken sy oock als het hooft ende ander leden met water daer alseme in is ghesoden bestreken wort, oft oock ruyte oft nighelle, als men die mach crijghen: oft coperoot met Ieneuers gemengt, ghebrant ende gheparfumeert. Maer als sy daer slapen willen, soo ist van noode dat sy een pauiloen hebben, daer onder dat sy slapen mogen, om niet ghequelt te wesen vande mugghen, met steken oft gheluyt. [291v]

Remedie om te veriaghen Mugghen ende Weeckluysen.

Om dat de beesten souden vry ende onghequelt wesen inde weyden vande mugghen ende vlieghen, soo pleghen die herders te ontsteken die Ieneuer haghen die daer seer vele sijn, soo wel inde velden als inde bosschen, oft oock de pijnboomen van beneden aende wortel, principalijck daer ontrent dat de beesten weyden. Tselue doen sy oock vande wel rieckende biesen, ende vande drooghe wortel vande serpentaria: want metten roock van all dese dinghen worden sy terstont veriaecht. Daernaer om te verdrijuen de mugghen ende weeckluysen wten huysen, soo brantmen in huys, om te parfumeren metten roock, saghemeel van pijnboom hout, twelck dat sy daer vergaderen met grooten hoopen, als men sulcke boomen daer is saghende: oft oock Nighelle, drooghe mirte, sulfer, bdellium, stinckende doornen, oft oock met coeystront. Item om dese ghewormten te verdrijuen, soo machmen het huys besproyen met sop van ghesoden Lupinen, nigelle, alseme oft ruyte. De weeckluysen worden oock seer verdreuen metten ruecke van root leder dat de Duytschen heeten Russen leir: twelcke deur Bulganen wt Molschouien ghebrocht wort in Italien ende te Romen om te vercoopen. Insghelijcx oock ongheblusten calck met solfer ghemengt doodet de weeckluysen. Men dootse oock met een salue gemaect van olie, quicsiluer, sout, asijn ende bitter appels, samen ghestooten ende ghesoden: ende voorts twee oft drye mael ghesteken inde spleten ende gaten van de coetsen: maer meest ende met minder moyte, met syende heet water dat veel beter ingaet, ende oock bederft het saet van het ghewormte, dat de coetsen eten ende bederuen. Maer dat de mugghen soo ghemeyne ende vele sijn inde Noordersche landen die gheleghen sijn onder de Pole, is principalijck wt deser orsaken: Om dat daer gheen vledermuysen en sijn die dese ende derghelijcke ghewormte pleghen by nachte te vanghen ende eten. Maer ghelijck men siet datse seer haest vermenichfuldighen ende wassen wt een putrefactie oft quade locht, alsoo oock deur eenen straffen wint, pleghen sy te verdwijnen. Want als het voetsel haer ontgaet, soo vlieghense wech tot haer ingheboren putrefactien ende vergaen.

Vande bien ende haerlieder voetsels.

Ghelijck de Noordersche landen veel saken seer oueruloedich hebben, soo wel die daer van noode sijn als ander, om mede te deelen alle ander nacien: alsoo oock hebbense deur een sonderlinghe goetheyt der naturen goote oueruloedicheyt van honich: ende oock sy doen daer groote nersticheyt, ende draghen ouer al groote sorghe voor de bien, om dat sy souden moghen bewaert sijn ende vermenichfuldighen. Want alst honich is ghenomen wten biekoruen, soo hebben sy voor een maniere, dat sy die ionghe bien laten soo veel honich, als hemlieden ghenoecht dunct te wesen om de gansche winter by te leuen, te weten, die twee deelen. Want inde winter ende int eerste vande Lenten eer dat die blomen wtcomen, soo leuen die bien by desen honich, ghestooten vijghen ende rosijnen, die wt vreemde landen daer gebrocht worden. Maer om dat sulcken dinghen selden daer gheuonden worden, soo laet men haerlieden meestendeel honich om by te leuen. Nochtans alst noot is wordense oock gheuoet in stede van honich met ghebroken boonen, erten, peul broot, oft meel dat nat ghemaect is met meede: ende oock met vleesch van ionghe kieckens die varsch ghedoot sijn ende seer cleyne ghebroken. [292v]

Vanden honich ende fijn prouue.

Groote menichte van honich wert ghemaect inde Noordersche landen: het welcke Plinius wel is ghetuyghende daer hy secht dat die honich raten vande Noordersche landen, veel meerder sijn dan in ander plaetsen: ende stelt voor een exempel dat hy een ghesien heeft van acht voeten lanck. Maer voorwaer noch vindt men langher inden lande van Podolien, dat den Coninck van Polen subiect is: daer de bien mits de vetticheyt vande weyden, soeten ruecke ende oueruloedicheyt van blomen, ende soeten smake, vullende sijn seer groote drooghe putten met honichraten vol honich: waer in dat altemets vallende sijn die groote ende wreede beeren, dewelcke soo veel honich daer eten dat sy versticken. Ende hier by comet dat soo veel groote schepen met was, gheuoert werden vanden Oosterlingen ouer al Europen. Want het was senden sy wel wten lande, maer het honich houden sy selue, om met grooter menichten tot veel saken te ghebruycken, sonderinghe om alderhande dranck mede te maken, als sy gheen wijn hebben, als voren int xiii. boeck ghenoech verclaert is. Daeromme ghelijck dat inde Somer het seer goet, ia seer excellent, vergadert wort: alsoo bewarent sijt oock in die landen suyuer ende net, sonder eenich bedroch ende valscheyt daer inne te doene: al ist dat sake dat ouer zee geuoert sijnde, deur die onuersadelijcke ghiericheyt vanden cooplieden gheualscht wert. Dit honich dat inde Somer vergadert wert is soo ghesont dat niet alleene voor een ghesonde spijse op broot, in dranck ende sausse van spijsen ghebruyct wort, maer oock seer neerstelijck bewaert voor seer excellente medicijne. Want inde Noordersche landen sijn seer luttel Medecijns, ende een ghesonde locht: soo dat die goede spijsen ende meede, hemlieden sijn in stede van seer goede medicijnen. [293r] Hoe dat dit honich ouder is ende langher ghesoden is gheweest (te weten ses oft twelf iaeren) hoe dat crachtigher is om veel siecten te ghenesen.

Vande Mieren.

Inde Noordersche landen sijn veelderande soorten van Mieren, soo wel die vlueghels hebben als gheen. Die vlueghels hebben sijn meerder dan die ander, ende woonen inde woestijnen in cleen huyskens die ghelijck cammen ghemaect sijn van bladeren van pijnboomen ende tacxkens van dennen, die op eenen hoogen hoop samen vergadert sijn. De beeren gaen die dicwils versoecken, ende quellense seere om het iuecsel te moghen verdrijuen wt haer muylgaten: maer sy en blijuen daer niet langhe sonder vertrecken, om dat sy gheen en souden mede draghen in haerlieder nest, dewelcke naer datse vermenichfuldicht waren hem souden op eenen tijt moghen drijuen wt haerlieder eyghen holen. Dese mieren woonen oock inde hooghe torrens vander kercken, somtijts oock in bogaerden vande Coninghen, twelcke ghehouden wort voor een quaet teecken: om datmen altemets heeft gesien, dat corts daer naer vanden ghemeynte die Coninghen ghemeynlijck veriaecht sijn gheweest, oft doot gheslagen. Maer als eenich sulcken wonderlijck teecken nakende is, dan climmen die cleyne mieren ghetercht sijnde deurt onghelijck vanden meeste op eenen boom, sonderlinghe op eenen ouden peerboom, daer die groote woonen, met grooter menichten, om haer te wreken van het onghelijck dat hun ghedaen wert, daer dat sy eenen grooten strijdt samen hebben, met sulcken meyninghe, datse niet eer van daer scheyden sullen, al ist datter van beyde sijden seer veel doot vallen vande bladeren vanden boome, voor datse die grootste verwonnen hebben, ende [293v] inghenomen haerlieder wooninghe. Sulcken teecken heeft men sien gebueren int iaer M.D.xxi. op twee plaetsen, te weten binnen Vpsalen ende Stocholmen, als Coninck Christiernus van Denemarcken de tweede van der namen, vanden Lantsaten van Sweden verdreuen wort wten rijcken van Gothlant ende Sweden, ende oock van alle sijnen schat berooft wert. Dit ghedierte dan dat gheensins schijnt werdich te wesen om gheacht te wesen, ghetercht sijnde deurt onghelijck dat hun ghedaen wort, is seer ghereet om wrake te nemen van veelderhande schade die sy gheleden hebben. Maer men behoort anders niet dit selue te verstaen, dan dat voorboden sijn ende voorsegghers vander gramschap ende wrake Gods. Daer sijn ooc roode mieren die cleyne sijn, dewelcke met haer pisse een seer groot ieucsels verwecken: ende dese worden fenijnich gheheeten te wesen vande Noordersche nacien: ende sijn woonende inde oeuelkens vande beemden. Maer dese soorten en is den anderen mieren niet onghelijck in arbeyden ende altijts doende te wesen: Want men siet haerlieden voetstappen staen merckelijck in eenen harden steen oft keye.

Vande perlen ende hoe datse gegenereert worden.

Naer dat ick gheschreuen hebbe vande visschen, [294r] soo ist oock wel behoorlijck dat ick die edel materie vanden perlen niet en late ongheroert. Ten eersten men moet weten dat inde Noordersche landen, sommige riuieren sijn die costelijcke steenen voort bringhen: want sy bringhen voort mossels ende oesters, wt welcke schelpen men is treckende witte perlen, al sijn sy wat bleeck om de seer coude locht. Dese locht metten dau ghemengt, vallet neder inde mossel int middel van Oogst, ende is een orsake dat de peerlen die inde mossels oft oesters sijn, seer haest rijpe werden. Dese peerlen die wten oesters ende mossels ghetrocken worden, worden onder die Noordersche nacien ghehouden in grooter weerden, dewelcke seer schoone staen en blincken, als sy erghens inne ghestelt sijn so dat behoort. Maer als sy vande voorcoopers ende Iuweliers ghepolijstert sijn, soo sijn sy noch veel schoonder. Dese hebben oock noch schoonder Orientale peerlen met grooter menichten, sonderlinghe tot ghebruyck, oft eer misbruyck vande edel vrouwen, oft oock gemeyne borghers vrouwen, diese dragen aende boorden van haer cleederen, oft in croonen, bracheletten, colieren ende caproenen die sy opt hooft dragen. Maer daer en is noyt vrouwe gheweest hoe edel dat sy oock gheweest heeft, die peerlen oft eenighe ander bagghe ghehangen heeft aen haer oore, om te schouwen de scande ende groote opsprake vanden volcke: al oft de constighe nature een ieghelijck let sijn fraeyheyt ende ciraet niet en hadde ghenoech ghegeuen sonder elders te ontleenen van dinghen die voortcomen van seer snoode wormen ende verachte dinghen, een ander luyster ende schoonheyt.

FINIS [294v]

Ghedruct Tantwerpen op die Camerpoortbrugghe inden gulden Enghel, by M. Willem Siluius, drucker der Con. Maiest.

Anno M. CCCCC. LXII.

Zie verder: volkoomen.nl

1r] Het eerste boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen waarin beschreven worden, de natuur, zeden en manieren van oorlogen van de Noorse naties en volken.

Van de gelegenheid van het land van Biarmen.

Onder de landen Noordwaarts gelegen is een landschap dat men heet Biarmen welks zenit is de Noorse Pool en zijn horizon is de cirkel equinoctiaal, die deelt de Zodiac in twee gelijke delen, en maakt dat de dag en de nacht elk een half jaar lang duren, zodat in hetzelfde land het ganse jaar niets anders dan een natuurlijke dag is. Dit landt van Biarmen, alzo ons Saxo Silandricus beschrijft, wordt gedeeld in twee delen: het een deel wordt genaamd Biarmen op deze zijde van het gebergten en het ander deel Biarmen over het gebergte. In het land dat gelegen is op deze zijde staan hoge bergen die altijd bedekt zijn met sneeuw, die nochtans van de hitte der zon nimmermeer smelt, zodat ze geen schade of letsel bij brengt. Tussen deze bergen liggen veel grote wijde en dikke bossen waarin geen wegen of passages liggen die bekend zijn en ook veel lustige beemden met een groot getal van velerhande wilde beesten die op ander plaatsen niet bekend of te vinden zijn. Hierboven zijn er ook veel rivieren of beken, die lopen al ruisende en schuimende, door de ontmoeting dat het water vindt tegen die steenrotsen, die [1v] in die beken staan en gelegen zijn. Int land van Biarmen over het gebergte, woont een zeldzaam en wonderlijk volk, maar luttel mensen vindt men die het avonturen willen aldaar te reizen, om die onbegaanbare wegen en zorgelijke passages die daar liggen, zodat er nauwelijks iemand is die de reis aanvaarden wil. Want het meestendeel van de wegen is zeer diep van sneeuw en het is er zeer periculeus over de sneeuw te passeren. Maar die in dat land willen trekken die moeten gebruiken tamme herten, die geleerd zijn in sleden te lopen (die men daar vindt in alzo grote menigte als men ezels in Italië doet) die lopen met een ongelofelijke snelheid, voeren en trekken die sleden over die hoge bevroren sneeuwbergen. Die voornoemde Saxo die beschrijft ons hoe dat in dat land over het gebergte woonachtig was in de bosschages een Sater die uitermate rijk was, Memmingus genaamd, die bij hem een zeer grote schat had verzameld. Wat vernam Hotherus, de koning van Zweden, en liet inspannen zijn tamme herten en reisde alzo over die hoge sneeuwbergen tot de plaatsen daar die voorzegde Sater woonachtig was en beroofde hem van zijn grote rijkdom die hij verzameld had, wat hij mede in Zweden bracht, werd daardoor zeer machtig en rijk. Geen van deze twee contreien worden bebouwd of bezaaid, nochtans zo liggen er veel mooie en lustige velden en valleien, want was het dat men ze akkerde en bezaaide zouden zeer veel goede vruchten mogen voortbrengen, maar door die grote menigte van de vissen die daar gevangen worden en ook die overvloed van de wilde beesten die ze daar hebben om van te leven zo passen ze niet veel op het graan en maken werkt van het brood. Het volk van deze landen als het ter oorlogen gaat zo gebruiken ze [2r] meestendeel kunsten in plaatse van wapens en met zekere bezweringen of toverijen zo laten ze komen een onweder, hoe helder en zuiver dat de lucht ook wezen mag en maken het regenen, alsof men het water met emmers uit de lucht goot. Dat volk van Biarmen en die die van Moskou zijn aanbidders der afgoden, gelijk die Scythen zijn en zijn ervaren meesters in alle manieren van toverijen: want ze weten een mens te betoveren, zo met het gezicht of door woorden of anderszins: dat hij geheel en al buiten zijn weten en verstand is en is gelijk een uitzinnig mens. Ja, dat meer is, ze doen dikwijls door hun duivelse toverij dat een mens gaat al kwellend en geleidelijk aan uitdrogend tot dat hij dood is.

Van de gelegenheid van Finland.

Finland in een landschap Noordwaarts gelegen en is een deel van Noorwegen, wat zo’n grote breedte en lengte omvat dat het in voorleden tijden plag te wezen een koning rijk op zichzelf. Dit land wordt bebouwd en bezaaid, nochtans is een van de koudste landen die in de wereld zijn: en wordt bewoond van zeer kloeke en dappere mannen die tot anderen tijden hun vijanden dapper plegen te weerstaan en hun land te beschermen en dapper te bewaren tegen de aanstoot en oploop van hun vijanden. In Finland zo is die lucht zeer koud, als het ook is in anderen landen daar omtrent gelegen zijn: maar het is er zeer zuiver en helder en zeer zelden regent daar in de zomer zodat daar is een zeer gezonde lucht voor het mensen lichaam. Want die lucht is er zo getemperd dat men die vis, die alleen in de zon is gedroogd, daar bewaren en houden mag [2v] zonder inzouten, al was het 10 jaar lang zonder bederven of rotten. Van de 25^ste dag van maart tot de achtste dag van september zo is het daar eenparig dag, zonder enige duisterheid van avondstonden te hebben: en van de vierde dag van mei tot de eerste dag van augustus, zo gaat de zon daar niet onder, maar wordt altijd gezien boven de aarde. Het Noordeinde van Finland is gelegen wel driehonderdvijftig Gotische mijlen van het Zuideinde van Gotland, al was te zekere plaatsen (als te Lincopen en Skagen is de zon in het begin van Cancer, men zou mogen ten rechte middernacht lezen of schrijven zonder enig licht, de kleinste letters die men vinden mag, of ook zien allerhande geld te ontvangen en tellen. Tot die plaatsen, en ook ander daar omtrent gelegen aldaar die Noorse Pool boven de horizon verheven staat 40 graden, zo ziet men van het eerste van mei tot in het begin van augustus generhande sterren in de hemel, dan alleen de maan: Als die vol is gezien wordt als een brandende dorenhaag en draait omtrent het vlakke van de aarde, waarvan die van het lande bang en zeer verwonderd zijn.

Van de gelegenheid van Scricfinia land.

Scricfinia is een landschap dat ligt tussen Biarmen en Finland, sterkt met een hoek Zuidwaarts tot aan de Botnische zee. En wordt meestendeel geheten de staart (ski) omdat de lieden van het land gebruiken zekere lange effen houten, die voor krom zijn gelijk een boog, wat zij binden onderaan het platte van de voeten en lopen daarmee als ze willen over die hoge sneeuwbergen, opwaarts en nederwaarts, in de lengte en [3r] dwars, aldaar hen belieft, zichzelf voerende en regeren met een stok die ze in de hand houden: maar het een hout moet een voet langer wezen dan het ander en dat naar proportie van de lengte van man of vrouwe: te weten, is een man of vrouwe lang acht voeten, zo moet het een hout wezen even lang acht voeten, en het ander negen. Ten anderen zo bekleden ze deze houten van onder met een dun velletje van een rendier kalf, dat zijn beesten van haar en vorm gelijk herten, maar ze zijn veel hoger en groter van lichaam. Dat ze deze houten van onder aldus bekleden met deze dunne velletjes, dat geschiedt uit diverse oorzaken : ten eersten omdat ze te gemakkelijker en te gladder zichzelf zouden mogen voeren over die hoge sneeuwbergen: Ten tweede om zichzelf te lichter en beter te keren en wenden als ze komen omtrent het hangen van de bergen en steenrotsen: ten derden omdat ze niet in het opwaarts lopen van de bergen van boven af vallen of teug achterwaarts af schieten zouden : want de haren die noch aan die velletjes zijn richten zich op gelijk borstels van een egel en steken in de sneeuw gelijk of houten priemen waren en door een wonderlijke [[3v] kracht der natuur zo houden ze tegen dat men niet achterover vallen mag. Daarom als ze geleerd zijn en gewend met zulke instrumenten te lopen zo is er geen berg zo hoog of steenrots zo steil of dal zo diep, voornamelijk in de winter, ze raken daar licht op en af en lopen waar dat hen belieft. Maar in de zomer zo valt het hen wat lastiger, doordat de sneeuw wat zachter geworden is van de warmte der zon, terstond wat wijkt in het aandrukken van de houten die onderaan de voeten vastgemaakt zijn. Niettemin daar is geen berg zo hoog noch zo stil, ze raken er bovenop met praktijken van loze omwegen en kromme omlopen die ze gebruiken. Want in het scheiden van de valleien zo en lopen ze niet terstond direct opwaarts om boven op de top van de berg te raken, maar lopen draaiende rondom de voet van de berg, continuerende dat tot dat ze zijn op het opperste van de berg of steenrots of daar ze begeren te wezen: wat ze zeer gewoon te doen of als ze ter jacht lopen daar ze zeer curieus van zijn en grote genoegens in hebben: of altemets ook dat ze uit genoegens om snel te lopen, gelijk diegene die ter baren lopen, niet zoeken dan de prijs te hebben van snel te lopen.

Van het geweld en grote kracht van de Noordwestenwind.

In IJsland (wat een land is gelegen vast aan de bevroren zee, onder de subjectie van de koning van Noorwegen) is een haven van de zee, geheten in hun gewone taal Westrabord, al was het op het platte land en velden gelegen omtrent de oever van de zee, die wind Circius of Noordwesten wind, zo geweldig waait en blaast dat het die gewapende mannen die daar omtrent over en [4r] weer rijden van de paarden neer werpt ter aarde, zo licht alsof een bout vlas op de stoppelen waren. Hetzelfde geschiedt ook diegenen die passeren door het land van de Portucriptiken (dat is te zeggen van de lieden die in de holtes van de steenrotsen en grotten wonen) en dat voornamelijk in die tijd van de winter als die zon haar loop heeft in het teken van Capricornus, tot welke tijden die winden daar zo geweldig of stormachtig niet zijn op zee. Boven deze, daar zijn ook in Ierland te veel plaatsen, bergen die niet te zeer hoog zijn, over die is het dat er iemand passeren wil, als deze Noordwesten windt waait die zal niet alleen wezen in gevaar van te neder te vallen, of van de bergen af te rollen, maar ook van het leven daar te laten en te verstikken in de diepten en holtes van de bergen. Ten anderen wat een vreselijke en schadelijke winden dat er waaien in het west kwartier van Noorwegen omtrent die waterkanten is de inwoners van de landen en ook den vreemdelingen die hun handel daar hebben en daar verkeren zeer goed bekend. Want door het grote geweld en kracht van deze winden zo en kan daar boom of struik groeien noch voortkomen. Daarom zo gebruiken die van het land grote vissenbeen in plaats van hout om vuur te maken daar ze bij warmen en ook hun spijs mede koken. Desgelijks hoe geweldig en schadelijk dat deze wind is omtrent de oever van de zee in het west kwartier van Botnische land, dat worden die lieden die daaromtrent woonachtig zijn tot hun grote schaden zeer dikwijls wel gewaar. Want met zijn grote kracht zo voert het weg gehele daken van de huizen die het verstrooit over al wijdt en breed, die vernielend en te niet brengen. [4v]

Van het geweld en kracht van de Noordenwinden.

Geen mens ter wereld, die enigszins onderzoekt of geleerd heeft de geheimen van de natuur is er zo slecht of bot die niet weet hoe vreselijk, geweldig en periculeus dat die stormen en onweren zijn in de Noorse landen aanzien dat daar algemeen zeer veel oorzaken gevonden worden en dat er nimmermeer stof of materie gebrek is om die te doen oprijzen en te verwekken. Daarom die winden zijn er dikwijls zo geweldig dat ze het water van onder de schepen weg nemen en houden die schepen hangend in de lucht, zeer hoog en ver uit het water opgeheven. Desgelijks zo nemen ze ook van de aarde stenen en ander gedierte dat ze ontmoeten en voeren het in de lucht een deel weg, eer dat ze diezelfde weer ter aarde neder laten vallen. En voeren af en nemen niet alleen op stenen en beesten, maar ook loden daken van kerken en ander diverse huizen, ia, dat meer is, zeer grote sterke balken daar de daken op rusten, voeren ze ook mede op in de lucht, en met hulp van een andere sterke wind, die daar toekomt, zo dragen ze diezelfde zeer ver vandaar eer dat ze weder neder ter aarde komen. Daar geschiedt ook zeer dikwijls dat de wind molens met molenstenen en al dat op die molen is van de draaiende winden opgenomen worden en zo weg gevoerd door de lucht die een verre streek vandaar wederom neer gesteld worden, zonder dat de lieden die op de molens zijn enig letsel of nood van de lijf daarvan hebben: a, dat noch meer is, den storm en het onweer is er somtijds zo groot en geweldig van de draaiende winden, wat dorpen, burchten en steden bevangen [5r] zijn, zodat ze (als voor gezegd is) die daken van de huizen weg dragen, zeer wijdt en breed langs de velden over al verstrooid. Die winden waaien daar in de zomer uit het westen en Noorden zo sterk en zo geweldig dat er steen alzo groot als men in de hand zou mogen houden van de aarde opgenomen worden die op een hoop worden van de wind verzameld, gelijk of het zand was: zodat ze altemet de mensen daarmee wapens en kleren van het lijf afrukken of somtijds een man met geweld van het paard om laag wierpen. Ja, dat meer is, zo gebeurt somwijlen te Dichien (?) in het koninkrijk van Noorwegen, dat uit die plaatsen en huizen van de rijke vissers, de vis die in de zon en lucht aan lange latten en stokken te drogen gehangen wordt, met geweld van de draaiende winden met grote menigte weggevoerd wordt, alsof het lichte borden waren en wordt alzo geworpen in de huizen van de arme lieden, die hetzelfde ontvangen als een gave hen van God gezonden.

Van de donder, bliksem en weerlichten die men ziet geschieden in de Noorse landen en van de diverse werkingen en effecten van dien.

De donder, bliksem en weerlichten zijn zeer te vrezen in de Noordelijke landen, voornamelijk in de landen die tegenover het Zuiden staan vanwege de grote kracht en werking die ze daar gebruiken zijn. Men ziet zeer dikwijls geschieden Noordwaarts dat het in september als de lucht zeer zuiver en helder is, gehele nachten door een parig bliksem zonder ophouden, die bliksem meer bang maakt dan leed doet diegenen die het aanzien. Maar de bliksem en het weerlichten dat met de donder [5v] uit de natuur van de donkere wolken gegenereerd wordt en voortkomt doet de mensen en anderen dingen daar grote schade en letsel aan. Want veel mensen en beesten die op hoge plaatsen daar woonachtig zijn worden van de donder en bliksem ter dood gebracht en ook hoge torens en huizen die met harde pek besmeerd zijn (wat niet zeer te verwonderen en is) met een vuur dat onblusbaar is worden te niet gebracht en te poeder verbrand. Desgelijks die hoge bomen worden daar van boven tot beneden gescheurd in twee stukken van de donder of worden door een dwars afbijten in stukken ter neder geslagen.

Van de scherpe en bijtende koude.

Die grote kracht ende scherpte van de vorst of koude die daar is in de Noordelijke landen, als ze zijn in hun eigen huis en heerlijkheid is beter aan te tonen met veel redenen door het voelen, dan met veel getuig of schrijven van de auteurs. Want men ziet dat er grote menigte van de gedierten, die veel honderd mijlen van daar wonen, beginne n te beven door het voelen van de scherpe en bijtende koude, die het lichaam en alle leden terstond zo benauwd dat ze staan schudden en te rillen van de koude die ze allengskens beginnen te voelen: wat zou dan die koude daar niet doen daar ze alle haar kracht en geweld gebruikt die wonen en domineren uit bevel en door het gebod der natuur? Van zaken ik denk dat ik hier en in veel ander navolgende kapittels beter bescheidt zal mogen schrijven, ic die daar geboren ben en geweest ben (ja, tot omtrent daar de Noordpool verheven staat boven de horizon 86 graden) dan sommige anderen die van horen zeggen uit onzekere opinie schrijvens en veel duidelijke aantonen [6r] hoe krachtig en scherp bijtend dat de vorst of koude daar mag wezen: die allengskens vandaar de gehele wereld over verspreid wordt, gelijk die radialen of linies die uit een centrum getrokken worden rondom in een cirkel, als alle naties van volk die de koude voelen daarvan goede getuigenissen mogen geven.

Van de rijp en sneeuw.

In de Noordelijke landen valt de rijp en sneeuw altemets zo overvloedig en het stormt er zo vreselijk en de mist valt daar zo dik zodat de lucht geheel en al zo verduisterd is dat de reizende lieden die over de weg gaan en elkaar tegemoet komen niet kennen of zien hoe nabij dat ze de een de andere zijn, noch weten of het vrienden of vijanden zijn, maar lopen tegen elkaar eer dat de een de ander gewaar wordt. Wat een oorzaak is van velerhande moeite en gevaar, mits dat over beide zijden van de wegen plaatsen zijn daar men licht van boven af tuimelen zou of grote en hoge sneeuwhopen die daar zo vast ende hoog opgehoopt liggen dat diegene die daar geladen komen met enige pakken, ter ene noch ter ander zijden nauwelijks daardoor kunnen geraken. Niettemin gemerkt dat men hen kwalijk zou mogen wachten van te vallen van boven af om het staan van de beesten zo helpen ze elkaar zeer vlijtig die sneeuwhopen in stukken te breken en welven of keren daar over hun wagens om te beter met hun beesten daarover te passeren en alzo de begonnen reizen te mogen volbrengen. Wat ze doen met zulke vlijt en haast, alsof achter brand was: of dat ze om enig ander zeer groot gevaar te ontgaan daartoe gedwongen waren: en haasten zich [6v] dus zeer uit vrees dat de wegen en bossen mits hun lange dralen zouden mogen door het haastig vallen van de rijp en sneeuw vervuld worden en bedekt: zodat ze daardoor zeer kwalijk zouden mogen weten te onderscheden de weg, uit de velden en alzo ten einde geraken op een verdoolde weg. Maar aangaande de reizen die op het ijs geschieden, daar is zeer weinig gevaar of geheel geen in gelegen, omdat die wegen overal zeer effen en blootliggen, anders niet dan dat ze zich wachten moeten voor de scheuren of spleten die in het ijs zijn, wat zeer goed om doen is, gemerkt dat overal aan de kanten van de scheuren tekens gesteld zijn. Dat zijn afgebroken stukken van het ijs die aan de kanten gebleven zijn of groene takken van abeelbomen of jenever bomen die in het ijs overeind bevroren staan zodat men ze dan van verre zien mag: die daar gehouden worden staande langs de kanten van het gebroken ijs bij goede ordinantie en tot hoe veel mijlen ver, door vlijt en ook met kosten van de vissers zeer getrouw, omdat de reizende man niet uit de weg zou raken of te verdolen. Maar het meeste letsel dat de reizende lieden daar hebben dat is in de bossen als ze elkaar tegemoet komen door het breken en roeren van de bomen. Want die bomen, vooral de popelieren, zijn geladen met sneeuw, staan gespannen en neder gebogen gelijk een gespannen door het grote gewicht van de sneeuw: van die, hoe weinig dat ze bewogen worden, valt er zo ‘n grote hoop sneeuw op diegene die daar omtrent passeren dat het hen zeer let en verachtert: jan en dat meer is, zo liggen de bomen kruisvormig over elkaar, somtijds gevallen of de takken die afgebroken zijn door het zware gewicht van de sneeuw, dat de weg niet te passeren [7r] is, tenzij dat diegene die langs die weg gaan met bijlen, die ze daartoe mede dragen, de takken in stukken houwen en de weg wederom gangbaar maken, gelijk ik wel verzekeren mag, dat mij en mijn gezelschap vaak gebeurd is.

Van de diverse en vreemde gedaanten van de sneeuw en glazen.

In deze voorzegde landen, zo worden tussen dag en nacht meer dan15 of 20 verschillende gedaanten van sneeuw gevonden. Niettemin wordt er ook vreemdigheid gezien in de glazen vensters die daar in de droge stoven gemaakt zijn om die koude uit te sluiten. Want van dat men die stoven begint op te warmen tegen die grote koude ende vorst en dat de glazen de warmte voelen zo ziet men dat die glazen door een wonderlijke kunst der natuur van de koude die van buiten daaraan komt, met diverse manieren van schilderijen en figuren zo beschilderd en versierd worden dat die excellentste kunstenaars die men ter wereld mag vinden, eerder zouden verwonderd wezen van de grote excellente ende uitnemende kunst der naturen, dan dat ze hetzelfde zouden na kunnen maken. Nochtans zo heeft men daar wel kloeke geesten gevonden die door grote arbeid en subtiel verstand veel van deze dingen nagemaakt hebben tot een fraaiheid ene versiering van de huizen, die in andere landen nauwelijks noch door bidden en smeken, noch om geen geld te koop zouden wezen of te verkrijgen. Waardoor dat gekomen is dat men in die landen zeer veel zilveren vaten en schalen, die naar deze patronen zeer kunstig gewrocht waren, tot anderen tijden heeft gevonden. Desgelijks ook zo heeft men daar gevonden velerhande mooie en kostbare werken, zo wel op wollen als op lijnen laken gemaakt, [7v] en ook wonderlijke en fraaie schilderijen, gelijk we hierna uitvoeriger zullen verhalen als we van de schilderijen en geweven werken zullen schrijven.

Van de burchten en blokhuizen van sneeuw gemaakt en hoe dat ze van de jongeren bestormd en gewonnen worden.

De lieden en inwoners van de Noorse landen houden voor een manier, uit een voorzichtige kloekheid, dat ze jaarlijks hun jongeren opwekken en oefenen met diverse oefeningen en manieren van vechten en kunsten om steden ende burchten te bestormen en vooral waardoor de jongeren leren mogen de krijgshandel, niet alleen zonder bloedstorting, doodslagen of ook enig gevaar van het lijf, maar ook dat uit genoegens bestaan mogen en elkaar bevechten: en daarom zo verzamelen die jongeren jaarlijks met grote hopen bijeen in de winter alzo lang als de sneeuw duurt, daar toe van de ouders opgewekt zijn op enige hoge plaatsen al waar dat ze tezamen brengen, elk op zich om meest grote hopen van sneeuw, waarvan dat ze voornamelijk de zondag ende heilige dagen zeer vlijtig maken kastelen ende bolwerken met vensters en zijgaten gelijk die burchten en bolwerken gemaakt worden. Die ze eenparig nat maken met water omdat de sneeuw alzo met het water wel vast ineengedrongen wordt door de koude en vorst zou mogen te harder en te sterker worden. Door dat nat maken wordt de sneeuw altemets zo hard en vast bevroren en zo sterk dat ze niet alleen zouden mogen verdragen gewone slagen met stokken of diergelijke, maar ook indien dat van nood was, metalen kloten en staan tegen’ t geweld van de oorloog instrumenten daar men hier voortijds de muren van de steden mede plag te vellen en omlaag te werpen. Nu nadat alle zaken zo bereid zijn zo delen hen [8r] die jongeren in diverse verscheiden benden en hopen waarvan het ene deel zich stelt binnen he sterkte van de voorzegde blokhuizen om die tegen de vijanden te houden te beschermen en te bewaren: en het ander deel dat blijft buiten om het blokhuis te bestormen en in te nemen. Daar zijn ook in deze witte legers, zo wel buiten als binnen geen zwarte of gelooide vaandels gebrek, of groene takken en meien van jenever bomen, onder die een lustige en genoeglijke strijd begon te worden, niet om enig geld of goed te verkrijgen, maar alleen om prijs en eer daardoor te behalen. In die strijd over beide zijden wordt niets anders gebruikt dan sneeuwballen die ze met de handen naar elkaar werpen. Want daar wort scherp geboden op de boete van naakt in koud water gestoken te worden, dat niemand zich bevordert in al dusdanige sneeuwballen daar hij mee wit werpen te voeren stenen, ijzer, hout of stukken van ijs. Ten anderen ter wijlen dat die van bulten aldus sterk het blokhuis bestormen zo zijn er ook sommige van hen die gelijk konijnen het fundament van de blokhuizen van onder doorboren en zo ze daarin komen omdat ze diegene die in het blokhuis van binnen staan en beschermen zouden mogen verjagen uit hun plaatsen. Maar als dat die van bulten binnen zijn geraakt zo vertoeven ze niet lang, ze bevechten tegen elkaar met goede vuisten en dat zo lang tot dat de vaandels van die van binnen genomen zijn en de nederlaag hebben overwonnen zijn en als dan houden ze op van vechten en hopen ter naaste keer als ze weer bijeen verzamelen zullen om te bestormen dat ze hun schade verhalen zullen en hun uiterste best doen om de plaats, zo ver als het hen mogelijk is, weer met bestormen in te nemen. Voorwaar deze bestorming en strijden worden met zulke vlijt gedaan en gaan niet anders te werk dan of huis en hof en het welvaren van het [8v] land aangelegen was, zulke arbeid en moeite doen ze in deze spelen. Ten anderen gebeurde het dat er iemand was die uit vrees weg liep uit een gevecht en dat ze dan gekregen worden zo steken ze die de hals vol sneeuw tot op de rug toe en geven ze daarboven veel kwade en straffe woorden en bespotten ze en alzo gestraft zo laten ze die lopen omdat ze op een ander tijd als ze weer te strijd komen te vaster zouden blijven staan en die het leger te dapperder en sterker zouden beschermen. Anderen die druppelen ze allengskens van dat koude en half bevroren water als het zeer afgrijselijke koud is tussen hals en hoofd en straffen die alzo, gelijk we uitvoeriger zullen verklaren daar we schrijven zullen van de correctie die men ten ijs gebruikt. Wat al tezamen uit genoegens geschiedt en gedaan wordt omdat die plompe en rebelse jongeren zouden gekastijd worden met een zachte manier van correctie en pijn.

Hoe dat men ten ijs loopt met de paarden en van de prijzen die daarmee zijn te winnen.

Die oude Gothen hadden voortijds voor een manier dat ze in de winter in het einde van december als [9r] alle staande wateren, rivieren en aarde goed stijf en hard dicht gevroren waren in alle landen en provincies bijeen lieten verzamelen alle de beste en mooiste paarden die ze hadden om daarmee spelen te maken en openbaar daarmee op het ijs te lopen om prijs daarmee te winnen: en aangaande die spelen die uit genoegens gedaan werden, zo kwamen bijeen in elke provincie 26^ste dag van december een zeer grote menigte van de ingezeten van het land en verzamelden ten ijs op die rivieren of staande wateren die zeer stijf en hard dicht gevroren waren, blinkend gelijk een spiegel, zeer goed opgemonterd zijn en voorzien van sterke en snelle paarden in verscheiden benden verdeeld die gelijk goede hoopt en moed hadden om eer te behalen en den prijs te winnen van het snelst te lopen die daartoe gesteld was. Die lengte van de plaatsen daar men het loopspel hield, die was omtrent een 40 of 6 Italiaanse mijlen ver. Maar de prijs die daarmee was te winnen, waren toen vele maten zaaikoren en mei danige klederen en daartoe het paard dat tot de gestelde maat niet lopen kon, wat toe behoorde aan diegenen die de prijs gewonnen hadden. Deze genoeglijke loopspelen die men in de Noordelijke landen gewoon was te doen werden nergens zo zeer gebruikt als in Östergötland ende in Westgötland. Want het land is vol vruchtbare en vette weiden en alwaar een uitermate goed en natuurlijk gras groeit voor de paarden daar men zeer veel duizend paarden zou mogen in houden, niet alleen op een weide, maar op grote wijde ende verscheiden velden die daar zeer wijdt en breed van elkaar gelegen zijn. [9v]

Hoe dat die lieden ten ijs lopen om prijs te winnen.

In de figuur die gezet is aan het voorgaande kapittel worden gezien tweed soorten manieren die ten ijs lopen om met het snelst te lopen om de prijs die daartoe gesteld is te winnen. De eerste dat zijn die wilde Lappen die met kromme houten of lange platte stokken die ze onderaan de voeten vastgemaakt hebben zeer snel lopen over de sneeuwbergen en dalen op en neer langs en dwars alzo ze willen en dat zeer vaardig, hetzij in het vechten of in het jagen van de wilde beesten (waarmee dat ze de kost winnen en er rijk door worden) of ook dat het ze om eer te behalen en prijs te winnen met het snelste te lopen. Maar boven alle anderen zo zijn die van Scrickfindland die kloekste in deze manier van lopen. Het is genoeg dat ik hier zeg dat dit volk zo handig en vaardig is in het dit snel lopen over de hoge sneeuwbergen of ook om prijs te winnen dat nauwelijks iemand van alle die andere naties van volken hun volgen of achterhalen zou mogen op het effen en plat ijs, daar ze nochtans steunend zijn op vlakker en veel kortere instrumenten dan de anderen. Ja, dat meer is, men zegt dat diegene die aldus over die sneeuw lopen of om prijs te ijs tot de gestelde maat te lopen dat ze de wilde beesten die ze in ontmoeting vinden met pijlen doodschieten. Maar die ten ijs lopen, al is het dat ze zich zo goed te weten te regeren dat ze zonder enige zorg zijn van hen te kwetsen of zeer te doen, zo zijn ze nochtans niet vrij, noch verzekert van de [10r] kloven en scheuren die onder die sneeuw bedekt liggen, gelijk we later uitvoeriger verhalen zullen als we beschrijven zullen de manieren van oorlogen die men daar ten ijs gebruikt. Die ander soort van volk, dat zijn diegene die onderaan die voeten vastgemaakt hebben geslepen ijzers (schaatsen) die een voet lang zijn of effen herten been of ossen schenen die een natuurlijke gladheid hebben van de vettigheid die daarin is, waarmee ze alleen op glad ijs wonderlijk snel lopen, continueren hun loop alzo ver als het ijs effen en ongebroken is. Deze manier van volk wordt overal genoeg gevonden die zeer lustig lopen op het ijs om de prijs die daartoe gesteld is te mogen winnen: Die lengte van de loop is gesteld van beide zijden op die vast dicht gevroren die zo helder blinkt als een spiegel, omtrent een acht of twaalf Italiaanse mijlen of ook wat minder altemets. De prijs die met snel lopen is te winnen dat zijn zilveren lepels, koperen vaten, zwaarden, nieuwe kleren, en jonge paarden. Maar gewoonlijk zo winnen de prijs van lopen boven alle andere die onderaan de voeten vastgemaakt hebben herten schenen die breed en effen zijn geschaafd en gesmeerd met varken smeer: want die benen die alzo gesmeerd zijn die mogen in het lopen niet belet worden of verachtert van de bevroren druppels die door die gaten en spleten van het ijs door die grote koude en vorst opkomen en doordringen boven op het ijs, gelijk wel ijzer mag worden hoe zeer ook dat het geslepen of ingevet is. Maar geen smeer is er nuttiger of bekwamer om al zulke ijzers mede in te vetten dan van herten of van ossen benen die een natuurlijke gladheid in hen hebben. Alzo geschieden deze loopspelen ten ijs, maar aller meest en zonder gevaar als het ijs blinkt en helder is en een twee of drie vingers dik en bloot van de sneeuw. Want anders zo is het zeer zorgelijk en voornamelijk als het ijs met een dunne sneeuw bedekt is doordat dat de beken en lopende wateren die in staande wateren sterker vallen het ijs door het eenparig lopen mineren en eten wat een oorzaak is dat het ijs niet dik en sterk mag worden, tenzij dat het een zeer grote vorst was zodat het vallen zeer zorgelijk en periculeus is. Want het gebeurt somtijds dat er komen sommige die onbesuisd en zonder voorzichtigheid over het ijs lopen en niet kennen de natuur en gelegenheid van het ijs of niet achten enig gevaar dat er in zou mogen gelegen zijn, lopen meer door vermetelheid en dapperheid dan met voorzichtigheid die door het breken van de ijs geraken te verdrinken dat het lichaam schiet door het ijs onder in het water en het hoofd blijft boven op het ijs dat wordt afgesneden door de scherpte van het ijs alsof het met een bijl of schaar afgesneden was. Maar nochtans zeer zelden blijven er dood door al zulke of diergelijke gevaren enige van de ingezeten van het land, maar veel vreemde die daar komen om het land te bespieden. Die grote vlijt doende om haastig over de weg te wezen en hun voornemen te volbrengen, worden altemets haastig door het breken van de ijs verslonden.

Van de herbergen die op het ijs gemaakt worden tot behoefte van de reizende man.

Daar is ook een manier en ordinantie in de Noorse landen dat die inwoners, die wegen als ze gesloten en verstopt zijn van de [11r] omgevallen bomen en afgevallen takken die omgevallen zijn en afgebroken bij onweer en grote kracht van de storm en wind met algemene arbeid en kosten, met bijlen en houwmessen die bomen en takken in stukken houwen en wederom klaar en schoon maken. Maar als ze verstopt en vervuild liggen van de sneeuw, zo worden ze geopend en gemaakt door het treden van de beesten of passeren van de sleden die de een na de ander daarover gaat: maar is het dat het is aan de oever van de zee of op de dicht gevroren zee, zo worden daar algemene vaar wegen gemaakt en geordonneerd, mits te stellen tekens op het ijs war langs de reizende man vrij en zonder gevaar gaan mag van de ene plaats tot de ander. Voorts zo worden desgelijks gemaakt door een zeer grote handigheid op de oever van de zee of effen steenrotsen en ook op het vlakke ijs, herbergen om de reizende man in te mogen logeren, omdat de Neder-Duitsers die in de landen en steden van de Vandalen wonen door die grote menigte van de sneeuw die alle wegen bedekken geen letsel noch nadeel zouden hebben in de handel en koophandel die ze hebben met velerhande kooplieden. Want ze nemen balken van drie of vier voeten lang die ze stellen op het ijs overeind als een fundament van de huis waarop dat ze hun herbergen timmeren van planken die ze dwars daarop leggen: in huizen over al stoven gemaakt zijn die heet gemaakt worden met kolen, hebben daar ook alles dat men zou begeren mogen of van node hebben om goede sier te maken en vrolijk te wezen en geen vrees hebben voor enige listen en praktijken van boeven, moordenaars, dieven of bespieders, want ze houden hen beter bewaard en verzekerd te wezen [11v] in de huizen die ze op het ijs hebben getimmerd dan of ze waren in enige vaste en grote huizen op het land. Hoe dat de koude en vorst sterker is en sterker ook waait hoe dat ze vrolijker en geruster zijn. Want die winden die van onder blazen aan het fundament van hun huizen die aldus getimmerd zijn op die voorzegde balken maken het fundament maar te sterker. Die daar aldus blijven staan tot omtrent het begin van de lente als de Zuidenwind met zijn warme adem begint het ijs zacht en zwak te maken, want als dan zo worden ze weer gebroken en uiteen gedaan en gedragen op het vaste land, zonder iets te betalen voor de plaats daar ze op gestaan hebben. Albrecht Crantz die zeer vlijtig en curieus heeft geschreven van de conditiën van alle landen, schrijft dat in het jaar 1323 zo’ n harde vorst heeft geweest dat de Duitse of Deense zee zo vast is dicht gevroren geweest dat men droogvoets van de haven van Lubeck tot in Denemarken en in Pruissen over zee gaan mocht en dat tot gerief van de reizende man op plaatsen die daartoe bekwaam waren op het ijs herbergen gesteld waren.

In het jaar 1399 zo was die winter zo koud en de vorst zo groot dat die zee zo hard dicht gevroren was dat men over zee droogvoets van Lubeck tot in de stad van de Sonde en van daar tot in Denemarken gaan mocht.

In het jaar 1523 zo was die koude en vorst zo uitermate groot in de winter dat men dergelijks tevoren nooit had gehoord, want men mocht van Danzig in Pruisen komen tot Lubeck over het ijs te paard zonder enig gevaar en van Mecklenburg tot in Denemarken over de zee langs dezelfde weg dat de schepen in de zomer varen en stonden overal herbergen op het ijs om te logeren de reizende man. [12r] In het jaar 1293 is die Schleswijk of Deense zee zo vast toegevroren geweest dat men van Jutland land tot in Aushlou (?) daarover te paard reed.

Daar zijn ook boven deze die we hier verhaald hebben noch wel veel ander grote en sterke vorsten geweest in de winter dat die zee en rivieren daar door dicht gevroren zijn geweest, maar omdat het zo vaak is gebeurd zo vindt men daar zeer weinig van geschreven.

Hoe dat men over het ijs gaat tussen die open plaatsen en scheuren.

Al is het dat we in het voorgaande kapittel geschreven hebben en vermaand van de herbergen die op het ijs gemaakt zijn, zo hebben we nochtans niet genoeg verklaard door wat tekens en middelen dat de reizende man vooral met donker, mistig of sneeuwend weer de rechte weg houden mag om te komen tot de herbergen en plaatsen daar hij wezen wil. De tekens zijn daar zeer nodig mits dat het ijs zo wijd en breed is daar men tot alle kanten over mag rijden en gaan zodat men meestendeel niets dan hemel, ijs en sneeuw ziet, vooral als men in het harte van de winter en in de sterkste vorst die weg zeer haastig [12v] over lopen wil te paard, daar in de zomer door het sterke blazen van de winden die grote schepen snel doorzeilen. Daarom moet men verstaan dat diegene die geordineerd zijn om het ijs te visiteren, al achtste deel van een mijl, vooral daar ze het ijs sterk vinden te wezen, doen maken kleine gaten in het ijs die geplant of gesteld worden, abeelbomen of jeneverbomen die terstond overeind staan en daar stijf in bevroren worden en maken en ordonneren zo een weg over zee. Want was het dat deze tekens daar alzo niet gesteld waren, daar zou niet minder gevaar gelegen wezen in het gaan tussen die open scheuren als er is in de vlakke zee voor die schepen die niet toegerust zijn ter oorlogen en komen onder die wrede zeerovers of als die is in de grote en woeste wildernissen onder de wrede wilde dieren. Daarom wordt daar wel scherp verboden dat zich niemand en bevordert al dusdanige tekens uit te trekken of te veranderen, tenzij in tijden van oorlog om de verraders en bespieders te beletten en verdwaald te laten gaan vanwege het grote gevaar die daardoor zouden mogen komen en ook om diverse redenen die ik u hier zal verhalen. Maar voor al zo moet ge verstaan dat in het algemeen overal de lopende en staande wateren in de maand oktober beginnen toe te vriezen en in sommige plaatsen met het versterken van de vorst wordt het ijs zo dik dat in de plassen en staande wateren daarvan onder geen levende aderen in komen en de vissen, nadat het ijs gedooid is, dood gevonden worden. Maar om te ontgaan die grote schade die men lijden zou dor het sterven van de vissen, zo wordt het ijs door vlijt en toezien van de vissers dagelijks in stukken gesmeten en alzo opengehouden, gelijk we hierna uitvoeriger verklaren zullen daar [13r] we schrijven zullen van de winterse manieren van vissen. Nu voorts, het ijs van de voorwinter en midwinter is zo sterk dat er een mens van dat het twee vingers dik is zou mogen op wandelen: en als het drie vingers dik is, zo is het sterk genoeg om te dragen een gewapende man te paar die daarover rijdt: als het anderhalve palm dik is, zo mag het verdragen een deel ruiters te paard of een grote hoop van voetknechten: maar als het drie of vier palmen dik is zo mag het verdragen een geheel leger of een hoop van tien duizend mannen, gelijk we uitvoeriger zullen verhalen als we schrijven zullen die manieren van oorlogen die men in de winter daar gebruikt. Maar al is het dat dit ijs zo sterk is zo ziet men nochtans dat te diverse plaatsen van de levende aderen en opblazen die te veel plaatsen van onderen opkomt gespleten en geopend wordt zeer wijdt en breed, gelijk een grote legerbaan of wijde straat. Nochtans wordt die reizende man die de natuur van het land wel bekend is daardoor niet belet of verachtert in zijn reizen, maar gaat al draaiend langs die spleten van het ijs totdat hij die voorbij is, omdat hij heen tijd zou verliezen. Maar als die scheuren van het ijs bij nacht geschieden (gelijk meestendeel geschiedt) zo hoort men het gekraak van zeer ver wat min of meer geluid geeft en is het dan of er grote donderslagen waren of een groot geluid van aardbevingen. Maar van dat het ijs in het begin van april begint te smelten en broos te worden, zo en is er niemand die hem voortaan vertrouwen wil op de dikte of kracht van het ijs om daarover te gaan, tenzij in de dageraad: omdat op de dag door het schijnen van de zon het ijs zeer broos en zwak wordt dat nauwelijks een ongewapende man dragen mag, daar het kort tevoren een grote hoop [13v] ruiters te paard zonder gevaar zouden hebben mogen overgaan. Niettemin die winter wegen die op het ijs geweest zijn die door het overgaan harder dan het omliggende ijs geworden zijn en vaster en dikker, die blijven veel langer zonder te dooien liggen op het water als bruggen om over die plassen en staande wateren te passeren. Maar die over deze bruggen passeren willen die behoeven te hebben een plank om die brug daarmee op en af te gaan, mits dat het aardrijk aan de kanten van het water, door de hitte der zon warm gemaakt zijn, het ijs verliest en allengskens doet smelten. Hier wil ik ook niet vermaand laten dat er is in het koninkrijk van de Oostgoten een staand water is dat Veter geheten is die 60 Italiaanse mijlen lang is en twintig breed, wat van zulke aard is, mits dat met stormende winden dicht gevroren is, dat het tegen de tijd van dooien naakt met een groot getier en geluid begint van onder in de grond op te koken en zo bewogen te worden dat het water dat met groot geweld door die kleine spleten en scheuren die in het ijs komen, begint door te breken dat het in korte tijd zeer wijdt en breed wordt, niet tegenstaande dat het ijs een arm of twee dik is en dan met hulp van de sterke winden die van boven komen zo wordt het ijs gescheurd van elkaar in veel stukken zodat de arme lieden die als dan daar op zijn in grote avonturen van het lijf op die ijs schollen drijven, anders niet dan door enkel genade Gods met die schollen aan de oever van het water komen, af springen te land ten einde gered te worden. Waaruit dat wel te vermoeden is dat in dit staande water de kracht der natuur geheim en wonderlijk werkt, dan elders in ander staande wateren. Daar staat ook een staand water niet ver van Nidrosien [14r] wat die hoofdstad is in het koninkrijk van Noorwegen dat nimmermeer dicht vriest.

Van de instrumenten die men ten ijs gebruikt.

Gelijkerwijs dat de lieden die wonen in de hete of getemperde landen niet gemolesteerd worden van de vorst, koude, sneeuw, rijp, ijs en ander winterse geruis: alzo ook kunnen ze zeer kwalijk begrijpen met wat en diverse kunsten, remedies en instrumenten dat die lieden die in deze koude Noorse landen woonachtig zijn zichzelf wapenen en behelpen tegen die straffe koude, gemerkt dat het niet mogelijk is over en weer te lopen op het gladde ij, of grote zware pakken daarover te slepen zeer wijdt en verre ter plaatsen daar men die begeert te hebben, tenzij dat geschiede met wetenschap en kunst die men daartoe mag gebruiken om zichzelf bijstand te doen en te helpen. Ge mag hier zien in de figuur die hier gesteld is voor dit kapittel houten schoenen met scherpe ijzeren tanden onder daaraan die de reizende man, de vissers en krijgslieden zeer nut en bekwaam zijn. Noch zijn er ook drie hoeken met ijzeren pinnen die alzo met drie hoeken gemaakt zijn om te vaster mede te gaan. Daar zijn ook ronde ijzeren repen en ringen rondom met scherpe tanden [14v] gemaakt waaraan de voorzegde instrumenten zijn vast gemaakt zeer sterke riemen waarmee men ze vast aan de voet bindt opdat men alzo te vaster en zekerder gaan of lopen zou op het ijs en dat te gemakkelijker alle zware pakken van een of twee zouden mogen voortgetrokken worden die men anderszins te land door het zand of sneeuw met kracht van paarden kwalijk zouden weg krijgen. Noch zijn er bijlen of houwmessen die de beste instrumenten zijn die men hebben mag om het ijs te breken en in stukken te smijten: want met dusdanige instrumenten worden die toegevroren rivieren opengebroken zekere mijlen ver, als men de schepen in zee brengen moet die uitgerust zijn en op gereed tegen de zeerovers: of als men enige boden uit wil schikken en zenden over zee om noodzakelijke affaires die de gemeenten en het land aangaan. Het gebeurt ook wel altemets als het nood is dat men die schepen op wagens uit die steden en burchten voert over het ijs tot in de zee opdat ze door de kracht van de winden zeer snel en haastig zouden mogen door zeilen en varen in korte tijd, daar men op veel dagen te paarden niet zou kunnen geraken. Daar zijn ook ijzeren pieken daarmee dat het harde en dikke ijs, dat men met ander instrumenten niet breken kan, zeer licht gebroken wordt: Want ander ijzeren bijlen en houwmessen die met staal getemperd zijn die springen terstond als het zeer hard vriest met de eerste slag die men op het ijs of op een groene boom daarmee slaat gelijk een glas in stukken, daar deze pieken heel en zonder kwetsing blijven. Ge mag daar ook zien ijzeren rekken gelijk dreggen gemaakt daar men die ijsschotsen die in stukken gesmeten zijn met de voorgaande instrumenten trekken of steken mag daar men begeert en van nood is. Welke instrumenten [15r] ze ook gebruikende in de maand december als in de vlakke zee, niet alleen om die ijsschollen van de schepen te weren opdat ze niet gebroken of bedorven worden: maar ook om die verborgen steenrotsen te mogen aanschouwen die in het water bedekt liggen en ook als het nood is om daarmee tegen die vijanden te vechten. Noch zijn er te zien hoge schoenen of sokken men gebruikt in het vechten, omdat men op het ijs te vaster staan zou en alzo te dapper zijn vijand zou mogen weerstaan of ook als het nood is om in het vlieden te beter te mogen lopen.

Van de vierkante stenen en tekens die van de Gothen opgericht zijn, tot memorie van enige victorie.

De oude Gothen en die van Zweden hadden vanouds voor een manier dat ze gewoonlijk stelden in velden of op bergen tekens van hoge opgericht stenen gelijk de piramiden van Egypte zijn en dat ter plaatse of daar omtrent dat ze grote slagen geslagen hadden en victorie kregen en hoopten daardoor hun namen onsterfelijk te maken en een eeuwige memorie achter te laten van dappere oorlogsfeiten die ze bedreven hadden die ze met korte woorden lieten graveren of hauwen in de voorzegde vierkante stenen. Desgelijks zo hebben ze tot op de dag van heden over veel honderd jaren den nakomelingen een memorie achtergelaten van de dappere feiten die ze gedaan hebben met liedjes die men in die tijden gewoon was te zingen waarin die gedichten hun hoge daden werden besloten. daar worden ook noch ter tijd gevonden in de Noordelijke landen zeer harde bergen askleurig van kleur die ongelijk veel harder zijn dan enige marmersteen: [15v] die gewoonlijk zo geraakt en bewogen worden van de aardbevingen, donder en bliksem of door enig ander geweld der natuur dat er afvallen grote stenen waarvan sommige lang en spit zijn gelijk piramiden, de ander gelijk vierkante zuilen, sommige als die vierkante stenen die men opricht der memorie van enige victorie, alle die zo kunstig en curieus gesneden zijn van de natuur dat het tevergeefs zou wezen en verloren arbeid iets meer daar aan te snijden of doen polijsten. Deze piramiden of zuilen waarvan we gesproken hebben worden nergens zo veel in de Noordelijke landen gezien als in Heeslingen land. Maar die hoge opgerichte stenen die door kracht van de reuzen en dappere kampvechters opgericht zijn tot gedenkenis van hun dappere feiten worden aller meest gezien die staan aan de wegen daar twee of drie diverse wegen ineen komen in Oostgötland, Westgötland en in hoog Zweden: die ook gezien mogen worden in de woeste wildernissen die van over ouden tijden door pestilentie, oorlog en dure tijd verwoest en bedorven zijn geweest en noch ter tijd niet geteeld noch bebouwd worden door de onachtzaamheid en traagheid van de inwoners van die landen (hoewel dat nochtans het land door zijn natuurlijke goedheid en vettigheid hen daartoe genoeg opwekt) dan alleen op sommige plaatsen daar het een jaar geakkerd wordt en het ander jaar braak ligt. Deze opgerichte stenen die aldus te diverse plaatsen opgericht staan zijn 10, 15, 20, 30 of somtijds meer voeten hoog en vier of zes voeten dik die zeer vreemd en met wonderlijke ordonnantie daar gestel zijn uit diverse redenen waarin gegraveerd zijn zeer vreemde letters. Die letters die daarin gegraveerd zijn lang en recht op de gewone manier [16r] van schrijven betekent de gevechten van de kampvechters. Die in vierkante ordinantie staan betekent de benden van de ruiters die daar gevochten hebben. Die in het ronde gegraveerd zijn die graven en tombes van hun vrienden en verwanten. Die gelijk wiggen of beitels geordonneerd zijn betekent dat daar omtrent het leger van de ruiters en voetknechten de slag gewonnen hadden en victorie verkregen, dit geschrift begint van onder aan de voet van de steen op de rechterzijde en strekt opwaarts tot boven toe en alzo van boven strekt het weer nederwaarts langs de linkerzijde van de stenen en dan gaan die van binnen weer opwaarts en nederwaarts tot het einde van het geschrift. Elke letter is een duim lang en dik en al is het dat door regen en slijk die letters die in het onderste van de steen zijn zeer veel uitgegeten zijn, mits die grote lengte van de tijden die ze daar gestaan hebben, zo mag men nochtans deze of dergelijke dingen noch zeer goed daarin zien te lezen.

Ik Uffo, die vocht voor mijn land, verslagen heb 32 kampvechters, maar tenslotte verslagen van de dappere Rovuo lig hier begraven.

Ik Ingolt, die beschermer ben geweest van de verdrukte lieden, en een overwinnaar van de weerspannige en tirannen, vol littekens en oud van jaren, lig met mijn zwaard hier begraven.

Daar anderen hebben gezocht prijs en eer te verwerven door dappere wapenenfeiten, daar heb ik Halstein een onsterfelijke lof verkregen, deed vlijt om vrede te onderhouden. [16v]

Van de hoge vierkante stenen die opgericht staan op de graven en tombes van de oude Gothen.

Die oude Gothen en ander Noordelijke natie zijn altijd zeer curieus geweest van op te richten in gedenkenissen van hun ouders die ze begraven hebben en tot hun eer hoge en fatsoenlijke tekens van hoge opgerichte stenen gemaakt, als men noch op de dag van heden zien mag. Die uitermate groot zijn en zeer wonderlijk bijeen zijn gevoegd, hoog en dwars gelijk een zeer hoge en wijde deur die door de kracht en sterkte van de reuzen opgericht zijn. Wat voornamelijk gezien wordt omtrent twee grote mijlen van de stad van Skagen alzo men gaat ter kerke waart gaat van het dorp van Kelby. Want daar staan op een driehoekige weg (als voor gezegd is) drie zeer grote stenen daar zeer curieus in gegraveerd zijn Gotische letters. Maar was er iemand die zeer curieus begeerde te onderzoeken dergelijke stenen en tekens die zou mogen overal veel van zulke zien, was het dat hij wilde doorwandelen en doorlopen zo wel de woestijnen als de velden: at hier al te beschrijven zou te lang vallen. Die belangrijkste oorzaak is dat er omtrent die zeer oude stad van Skagen er zo veel gevonden worden, omdat niet ver van daar te anderen tijden plag te staan een koningshof en sterkte, Aaranen genaamd (waarvan we op een andere plaats uitvoeriger bericht van maken zullen) waarvoor dat voortijds over zeker honderd jaren te diverse stonden veel vreselijke slagen en strijden zijn gevochten geweest : waarvan mijn wel beminden broeder en voorzaat Jan, aartsbisschop van Uppsala wonderlijke dingen heeft geschreven [17r]

Daar zijn ook in Oostgötland en in hoog Zweden overal wijdt en breed grote en edele heren huizen en burchten die gebouwd zijn en gesteld in plaatsen die zeer sterk zijn van zichzelf, alwaar dat men zien mag zo wel omtrent die meren als in de velden zeer grote stenen die overeind in de aarde staan, die van de ouders daar opgericht en gesteld zijn, enige zijn daarvan langwerpig, andere gelijk beitels en sommige rond en op die in het opperste einde staan met Gotische letters geschreven goed onderwijs en leringen als dat men zou aanvaarden de deugd en laten varen de zonden en het kwaad, allen gelijk alsof die overleden en doden begeerden te onderwijzen hun nakomelingen, gelijk of ze levend waren, hetgeen dat ze behoren te doen of te laten. Zonder twijfel, het is duidelijk genoeg dat er in dien tijden is in de Noordelijke landen een generale ordonnantie geweest dat men geen tirannen en kwade koningen zou begraven omdat ze geen heerlijke tombe zouden gebruiken. Maar goede koningen tombes ziet men daar genoeg, want die hoge stenen die tot hun memorie daar gesteld zijn dat bewijst, waarin men vindt kruisen staan die daarin gehouwen zijn geweest eer dat het Christen geloof in de Noordelijke landen is geplant geweest als men noch op den dag van heden duidelijk zien mag, door deze of dergelijke titels die in die stenen gehouwen zijn.

Na dat ik, Germund, lang gedoold was en verleidt door de vijand bedrog en ben tenslotte bekeerd tot de Christenen God ben ik gestorven en hier begraven: verwacht zijn oordeel.

Elders op een andere steen worden gevonden deze navolgende woorden. Verlaten heb de afgodendienst ben ik, Holstan, gestorven, maar door het [17v] geloof in Christus levend geworden zo rust ik onder deze steen.

Van de gebeeldhouwde stenen.

Op ander diverse plaatsen worden ook gevonden steen tafels die zeer breed en hoog zijn die door de kracht van de reuzen vast in de aarde geplant zijn: waarin men gehouwen ziet figuren van draken, serpenten en beren tot een gedenkenis dat ze aldaar, tegen zodanige venijnige en wrede beesten vechtende, victorie verworven hebben. Wat ze niet minder eren en rekenen te wezen dan of ze de overhand hadden gehad van hun vijanden die goed gewapend zijn: gelijk we hierna verklaren zullen daar we van de reuzen en dappere kampvechters schrijven zullen. Ten anderen zo zijn er ook grote stenen gesteld langs de oever van de zee, waarin dat zeer oude letters zijn gehouwen die te kennen geven dat op zulke plaatsen gebleven zijn zeer edele personen door een vreemd avontuur van de zee, bij onweer, bliksem of draaiende winden of van de zeerovers vermoord waarvan dat de plaats ter eeuwige dagen de naam behoudt. Men vindt daar ook noch andere hoge stenen die daar gesteld zijn als palen van de landen, heerlijkheden, burchten, gemeenten en [18r] oude bezittingen en erfgoed van edelen en onedele lieden. Die als zijn eigen goed iedereen van deze vredig en zonder proces of wetten of ander geschillen, door het onderscheidt van deze palen, bezit en gebruikt: betoont hierdoor alle andere naties tot een goed voorbeeld en lering dat onder deze eenvoudige en ongeleerde mensen meer recht en gerechtigheid gevonden en onderhouden wordt met deze stenen palen, dan elders onder ander die zichzelf rekenen veel wijzer en geleerder te wezen met al hun boeken van rechten. Noch zijn er ook ander grote en hoge stenen die staan aan de kant van de zee daar geen letters in gegraveerd zijn: die door geschiktheid van de ouders daar gesteld zijn en hellen met het opperste einde naar die gevaarlijke havens, opdat hen de schippers zouden door dat opmerkelijk teken weten te wachten voor die gevaarlijkheden en hun schepen niet zouden bederven. daar is ook een zeer grote en ronde steen die men heet Morasteen, niet ver van Uppsala die hoofdstad van die landen, die een luttel verheven ligt uit de aarde en heeft rondom zich liggen twaalf ander stenen die kleiner zijn en gemaakt als beitels: op die steen wordt de nieuwe toekomende koning in presentie van een zeer grote menigte van volk ontvangen, die daarna met triomfantelijke ceremonies, die eerst gedaan heeft de eed van de kerk te beschermen, van de Christelijke bisschoppen geconfirmeerd wordt.

Die ingezeten van het uiterste einde der Noordelijke landen daar de Noordpool verheven is boven de Horizon meer dan 86 graden die gebruiken geen zonnewijzers, gelijk Anaximenes Milesius van Lacedaemonië, aller eerst (zo ons Plinius beschrijft) heeft uitgevonden, noch ook enige ander manieren [18v] van uurwerken die met raderen en gewichten omgaan of met wateren te werk gaan of met onderscheid van linies gemaakt zijn: maar ze gebruiken alleen zeer hoge en lege hoeken van steenrotsen, die eensdeels door kunsten, en eensdeels van de natuur daartoe geordineerd zijn die hen wijzen zonder falen door de schaduw van de zonnetijd van de dag. Maar in de winter en zo wel bij dag als bij nacht, als die maan niet schijnt, zo weten ze aan het getier en manieren van de vogels en andere wilde dieren (die daar in grote menigte zijn) zeer perfect wat tijd dat van de dag het is en met zulke uurwijzers en grove tekens zijn ze tevreden zonder verder enige andere die meer subtiel zijn veel te zoeken.

Van de stokken daarmee men weten mag de tijden van het jaar.

Gelijkerwijze als ons de Griekse en Latijnse auteurs getuigen dat de Gothen hebben een bijzonder grote ervaring en praktijk in de handel van de krijg en oorlog: alzo getuigen ons die Gotische auteurs dat ze grote ervaring en wetenschap hebben van [19r] veel zaken die zeer profijtelijk zijn zo wel thuis als buiten en voornamelijk in de kunst der astrologie waardoor dat ze mogen voorzeggen zeer veel van de toekomende dingen: gelijk eensdeels deze figuur hiervoor aangezet genoeg bewijst. Waarin men ziet een oude man en een jonge knecht die elk een stok hebben in de hand die getekend is met Gotische letteren: Die alzo daarin gesneden of getekend zijn omdat men zien zou met wat instrumenten dat ze wetende waren hier voortijds zeer vast toen de boeken noch niet in het gebruik waren, de loop, kracht en invloed van de zon en maan en van alle andere sterren, gelijk noch op de dag van heden bijna alle ingezeten van het land weten. Deze stok is gemaakt alzo lang als een mens, waarop dat staan over beide zijden de weken van het jaar en voor elke weken zeven Gotische letter waardoor het guldengetal en de zondag letter (na de tijd dat ze Christenen zijn geworden) in hun gewone taal met figuren onderscheiden worden. Noch hebben ze in zeer lange tijden anders geen boeken gebruikt om te leren en gebruiken de kunst der astronomie. Maar de vaders die leren het zo goed hun zonen, ja, ook de moeders hun dochters als ze de zondag en de heilige dagen thuis zijn of als ze ter kerke waart gaan dat ze dagelijks door onderwijs en ervaring daarin meer en meer perfect worden. Want die wereldlijke lieden hebben daar voor een manier als ze op de dorpen ter kerke gaan dat ze deze stokken mee dragen en daarop rusten als de weg ver is: en als ze dan bijeen verzameld zijn zo weten ze door zekere redenen die ze voortbrengen beter te voorzeggen die gestalte van het toekomend jaar dan dikwijls doen diegene die het door observatie of [19v] geleerdheid zich bevorderen te maken almanakken en voorspellingen. Ten anderen ze nemen uitermate zeer goed waar de Noordelijke Pool die dient als wijze van het ganse uurwerk. Desgelijks zo doen ze ook op de grote en kleine wagen, op de spillen en spinrokken van Venus, als eigen tekens van de oude goden: van die geconsidereerd hebbende de naturen en betekenis door een wonderlijke voorzichtigheid zo voorzien ze hen tegen die toekomende fortuinen die te geschieden staan.

Van het A.B.C of letters der Gothen.

Van zeer ouden tijden toen het al reuzen waren in de Noordelijke landen, dat is te zeggen, zeer lang eer dat de Latijnse letters waren gevonden en eer dat Carmenta met haar zoon Evander gekomen was uit Griekenland in Italië op de Romeinse aarde en verjaagd hadden de eerste en oudste inwoners van het land of ook dat grof en wilde volk geleerd hadden lezen en schrijven, en stadse manieren van leven, zo hebben die Noordelijke landen gehad hun manieren van letters. Wat genoeg te kennen geven die zeer grote stenen die aan de spelonken en tombes daar die ouders in begraven zijn vast gemaakt staan. en [20r] is het dat er iemand is die zich laat denken dat hetgeen dat ik hier schrijf beuzelingen zouden zijn en dat dat door die kracht van de reuzen over zeer oude tijden niet zou gedaan wezen, dat hij daar gaar en het zelf beziet, ik verzeker hem dat hij daar noch ongelijk meer zien zal en zaken waarvan hij zeer verwonderd zal zijn, dan hij in enige boeken zou mogen vinden geschreven. Daarom als men beschreven mag vinden bij mijn zeer lieven broeder en voorganger Kan die grote aartsbisschop van Uppsala in zijn eerste boek in het zevende kapittel, zo hebben die ouders in voorleden tijden hun dappere feiten gehouwen in dusdanige stenen tot eeuwige gedenkenissen achtergelaten. Sommige hebben ook op hun eigen hand, op de Egyptische manier, diverse figuren van beesten, voor letters gebruikt, gelijkerwijs dat er noch dagelijks ook zijn hetzelfde die het doen, gelijk terstond hierna zal verklaard worden. Desgelijks ook mag men noch zien te Rome in die oude grote stenen die tot enig memorie daar gesteld zijn waarin elke figuren van enige beesten, een woord betekent, gelijk een wolf, een gierig mens, een vos, een loos doortrapte schalk, een bij, een koning, omdat een overste van het volk behoort met die scherpte der justitie gemengd te hebben de honing der goedertierenheid. Ten anderen vergelijk nu ter tijd die brieven die we zouden geschreven worden in papier, alzo hier voortijds in de Noordelijke landen worden ze gesneden op hout die ze gewoonlijk de een der andere zond: wat noch ter tijd in legers of steden die belegerd zijn gedaan wordt, bij gebrek van papier gebruiken ze schorsen van berken hout die gesneden worden in zeer dunne platen, waarin dat ze die brieven schrijven: Welke schorsen daar zeer goed toe dienen omdat ze niet licht van de regen en sneeuw [20v] bedorven worden. Daar zijn ook sommige lieden onder die Noordelijke naties die zo kloek zijn van geest dat ze ordineren voor hun eigen gebruik enig A.B.C. van diverse figureren of instrumenten, waarmee ze stellen in memorie en bij geschrift op vellen, papier of boomschorsen dat ze willen, al is het dat ze van tevoren geen Gotische of Latijnse letters geleerd hebben. Welk geheim ze niemand te kennen geven dan die van hun huisgezin zijn en de inkt daar ze mee schrijven die is gemaakt van gewreven kolen met melk of gewoon water getemperd.

Het tweede Boek van Olaus Magnus, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen in wat verklaard wordt de wonderlijke natuur of eigenschap van de Noorse landen.

Van de zwavel aderen en brandende hitte der wateren.

OP sommige plaatsen van deze Noordelijke landen worden gevonden zwavel aderen omtrent de kanten van de wateren en rivieren die dikwijls ontstoken zijn en branden, werpen vlammen uit zeer wijd en breed en verbranden en verderven al dat er omtrent staat. Wat men dagelijks mag zien in IJsland en in Schotland met een gedurige en eenparige vermeerdering der vlammen die ze uitwerpen, niet tegenstaande dat het zeer koude landen zijn. Ten anderen zo is er [21r] in Zuid Götland niet ver van de stad Vexionen ligt in het velt een slijmachtig staand water wat zo heet is dat al hetgeen dat er rauw met een koord in gehangen wordt terstond in een ogenblik tijds gekookt uitgetrokken wordt, of houdt men het te lang daarin zo is het al verbrandt. Daar is ook in Noorwegen omtrent de stad van Nidrosen, dat is de hoofdstad van het land, een staand water dat zeer van dezelfde naturen gevonden wordt en dat voornamelijk doordat men ziet dat het nimmermeer hoe sterk dat het vriest toedicht gevroren wordt.

Van de wonderlijke en vreemde natuur van sommige bergen.

Ik laat me wel denken dat het overal genoeg bekend is van wat naturen dat de bergen zijn in IJsland: gemerkt dat we (voldoen hetgeen dat Ptolemaeus achtergelaten had (genoeg beschreven hebben (boven hetgeen dat alle ouders stellen) in onze kaart van Götland hoe dat die gelegenheid en eigenschap van deze bergen zeer wonderlijk is: want boven op de top van de bergen [21v] ligt altijd vol sneeuw en onderaan de voet van de bergen is altijd een zwavelachtige brand die eenparig brandt zonder ophouden: zodat zeer periculeus is daar omtrent te komen: want die daar wat te nabij komen worden zeer licht van de vonken en stof verstikt: Ten anderen zo zijn er veel dorre putten en dolingen die vol as en stof zijn van de bergen en dalen die uitgebrand zijn die wederom worden gereed gemaakt door de zwavel aderen die van onderen opgroeien om bijtijds wederom te ontsteken en branden. Daar zijn ook binnen de palen van Noorwegen zeer woeste en hoge bergen, zodat men vier dagen behoeft te gaan eer dat men op de top van de berg komen mag en wederom vier dagen om van boven af tot beneden te geraken.

Van de gelegenheid van IJsland en manieren van het volk.

IJsland is een landschap dat gelegen is onder de Noordpool en voornamelijk tegen het Noordwesten, vast aan de bevroren zee zodat het daar door wel IJsland heten mag en is de laatste van de eilanden Thule daar die ouders zo veel van geschreven hebben. Het volk van deze lande (gelijk ons Saxo Sialandic beschrijft) zijn lieden die zeer schuwen wulpsheid en redelijke goede Christenen, hebben hun eigen manier van schrijven, die zeer curieus altijd hebben beschreven de dappere feiten die in hun land gedaan zijn geweest: en zijn ook noch ter tijd zeer curieus in het beschrijven hetgeen dat in hun tijd gebeurt. Omdat het in te vaster memorie zou blijven zo maken ze liedjes en refreinen daarvan of laten het houden in de hoge klippen [22r] en rotsen die tot in de zee toe streken zodat die memorie daarvan nimmermeer mag vergaan tenzij door kwaadheid en geweld der naturen. De gelegenheid van dit eiland dat zich uitstrekt tussen het Zuiden Noorden omtrent honderd Duitse mijlen ver. Het grootste van dit land is bergachtig en onbewoond, voornamelijk aan het Noordeinde en dat om die strafheid en hardheid van de voorzegde Noordwestenwind die daar zo koud waait dat er bomen noch vruchten groeien mogen. In dit eiland zijn zeer veel bijzondere en vreemde dingen die zeer te verwonderen zijn. Onder ander zo is er een zeer hoge steenrots die tot in de zee komt die altijd staat en brandt gelijk die berg Etna doet en die van het land laten hen denken dat daar het vagevuur is daar die zielen gepijnigd en gezuiverd worden. Want ze zeggen dat men algemeen daar ziet zielen of geesten van de lieden die door mensen toedoen of anderszins enige kwade dood gestorven zijn hen openbaren: ja, komen zo openlijk en duidelijk bij diegenen die ze kennen dat diegene die niets weten van hun dood zijn menen dat ze noch levende zijn, geven hen de hand en worden ook niet gewaar dat ze geesten zijn voordat ze uit de ogen verdwijnen. Die ingezeten van het land weten algemeen te voorzeggen de dood van grote prinsen of weten hetgeen dat in ander verre landen gedaan wordt door die geesten die hen dat openbaren.

Van het vreselijke geluid dat men hoort in het holle van de steenrotsen die vast aan de zee staan.

In de Noordelijke landen is ook een zeer mooie [22v] provincie die Angermanien is genaamd: daar die ingezeten van het land zeer subtiele jagers zijn, winnen daardoor groten rijkdom, want ze verkopen die kostbare vellen van de beesten die ze vangen en maken er groot geld van. Het zijn ook zeer goede akkerlieden: want ze weten niet alleen die platte velden en valleien vruchtbaar te maken, maar ook de hoge zijden van de bergen en dat door hulp van vuur en sneeuw. Want alzo gauw als de herfst of half september gekomen is zo steken ze de brand in de dikke hagen en kruiden en verzamelen de as daarvan bijeen die ze weten alzo te schikken tegen dat de sneeuw valt dat het land door de vetheid van de as vet wordt alsof het met mest bestrooid was geweest, zodat ze daardoor veel meer en veel beter vruchten winnen. Maar hiervan zullen we uitvoeriger verhalen daar we van de nering van het land zullen schrijven. Daar zijn ook in dit land zeer veel hoge bergen die de top het gehele jaar lang bedekt hebben met sneeuw, die zeer goed te pas komen diegenen die zeilen in de Botnische zee zodat ze door het aanzien van de witte bergen zeer veel zorgelijke en grote gevaar en weten te ontgaan en de zekerste havens in te nemen. Ten anderen als die schepen komen gezeild tot omtrent de voet van deze bergen het bij toeval of anderszins, die staan in een zeer grote diepte: zo worden de lieden die in de schepen zijn zo verbaasd en bang door het grote geluid van het slaan van de baren tegen die steenrotsen dat ze half dood zijn van enkel vrees en zo bewogen van de hersenen dat het wel veel dagen zijn eer dat ze weer tot zichzelf komen, tenzij dat ze door kracht van riemen of door een sterke wind terstond daarvan gedreven waren. In de voet van deze bergen zijn veel kromme en stomme spleten en gaten [23r] die zeer vreemd van de natuur gemaakt zijn: waarin door de baren van de zee die daar uit en in slaan, mits ook de grote diepte van de gaten is zo’ n vreselijks geluid dat het schijnen te wezen grote donderslagen die onder de aarde gegenereerd worden. Daar zijn somtijds dwaze en baldadige jongeren geweest en die hebben willen onderzoeken meer dan hen van node en goed was de oorzaak van dit vreselijk geluid, maar toen ze gegaan zijn tot aan den voet van de berg om hetzelfde te weten en te onderzoeken en zagen in de spleten zo zijn ze terstond overvallen geweest van het water dat uit de bovenste gaten en spleten zo overvloedig in de schepen is gevallen en ook van het geruis van de winden dat die schepen vol water zijn gekomen en ze zeer avontuurlijk het leven daar hebben gelaten. Daarom die schippers die wijs en voorzienig zijn van dat ze gewaar worden en van ver zien die hoge en witte sneeuwbergen, zo nemen ze de vlucht met vlijt en wel weten dat ze van de natuur vermaand zijn niet nader te komen, maar te vlieden en ontlopen al zulk vreselijk geluid, aangezien dat er anders geen remedie van de natuur toe geordineerd en geheugen is: omdat men niet zou klagen over de natuur die dat vreselijke geluid daar genereerd en zeggen dat ze geen middel daartoe gesteld hadden om hetzelfde te ondergaan. Ja, dat meer is, zo wordt dit gruwelijke getier dat uit de bergen komt een deel mijlen vandaar gehoord van de schippers in de lucht, zodat ze op tijd te weten hebben dat ze schuwen zouden dat vreselijk geluid, wat ze van nabij niet zouden mogen verdragen. Maar wat van dergelijke zaken meent en schrijft Vincent in zijn spiegel der historiën in het36ste kapittel van zijn 24^ste boek en stelt diezelfde woorden [23v] die hij daar heeft geschreven zal ik u aantonen. In het land van de Tartaren is een kleine berg waarvan men zegt dat er een gat is of hol waaruit dat in de winter zo’ n sterk blazen van winden komt zodat er nauwelijks enig persoon zonder groot gevaar daar omtrent gaan of voorbijgaan mag. Maar in de zomer zo hoort men altijd daarin enig geruis van winden, maar uit het hol komt niets anders dan een zacht windje. Insgelijks in de Noordelijke zee of wateren die dicht gevroren zijn zo hoort men tieren onder het ijs en een vreselijk geluid van de winden die daaronder verborgen liggen alsof het zijn grote en vreselijke donderslagen die in de lucht blijven hangen die door de dichtheid van de wolken niet kunnen doorbreken. Maar hiervan zullen we uitvoeriger schrijven waar we mentie maken zullen van de manier van vissen die men gebruikt ten ijs.

Van de rots de zee monnik.

Omtrent de eilanden van Farao, wat voortijds subject is geweest het rijke land van Noorwegen, staat en is gelegen een zeer hoge berg in de grote zee oceaan die van de [24r] schippers te recht de Monnik wordt genaamd. Want in aller manieren zo het staat en gesneden is zo representeert hij natuurlijk een monnik en vooral aan de top die natuurlijk schijnt met een monnik kap bedekt te wezen. Welke rots van zulke naturen is dat al diegene die door storm en onweer in gevaar van verdrinken en er voorbijzeilen en daarbij kunnen komen uit de nood zijn en van gevaar verzekerd. Ja, dat meer is, het is groot ongeluk voor diegenen die door stormende winden hier en daar gejaagd en geworpen worden als ze niet kunnen winnen de boord of schoot van deze monnik. Want de Noorden en Noordwestenwinden blazen daar omtrent zo geweldig dat die schippers en piloten gedwongen zijn om te geraken en ontgaan uit de geweldige ruwheid van de winden, al hun zinnen, verstand en vlijt te werk te stellen en hun uiterste best te doen om in aller manieren gade te slaan en middel te vinden om hun toevlucht te hebben tot die monnik, als een haven daar ze van alle gevaar in verzekerd zijn. Daar zijn ook noch ander diverse zeer hoge rotsen in de Noordelijke zee, waartoe de schippers zeilen hoe grote storm dat ook is, wel weten dat ze uit allen gevaar zijn als ze daar mogen aankomen en verzekerd zijn. Maar in het aankomen van deze steenrotsen liggen in het water verborgen veel blinde klippen waarop veel schepen bedorven worden, vooral als het niet sterk waait: maar als die wind geweldig is en stormt zodat die zee verheven en opgezwollen is zo worden die schepen zeer avontuurlijk daar gered en van alle gevaar verzekerd. Ten anderen zo zijn er ook andere bergen sommige vol valken, andere vol raven en andere [24v] met arenden, die door hun getier en gezang de schippers te kennen geven wanneer dat god weer zal wezen om vandaar te zeilen of ook wijzen diegenen die in zee door de storm in gevaar zijn of daar omtrent komen dat ze daar niet aankomen zouden. Daar zijn ook bergen van twist waarop gebouwd zijn zeer sterke burchten, voornamelijk in oost Finland, die gesteld zijn op de ingang van de steenrots ter oorzaak van de oorlogen van de die van Moskou, die zo vast en sterk zijn gemaakt door kunst en van de natuur dat men eerder die bergen innemen zou dan deze burchten van wat zijde dat ze ook besprongen waren.

Van de gekroonde rots en grote menigte van vissen.

Omdat we niet achterlaten zouden enig wonder en vreemdigheid der natuur: zo wordt u hier getoond een grote zee rots die staat is in west Botnische, omtrent het uiterste van de Noorse landen in de parochie van Lul, in het bisdom van Uppsala die in hun gewone taal wordt genaamd Biuraklubben, die schijnt diegenen die van verre daar voorbij varen op de top gekroond te wezen [25r] of drie tanden te hebben. Deze rots is de ingezeten van het land, wat zeer kloeke vissers zijn, zeer nut en bekwaam: Want als ze in zee zijn was het dat ze niet en gebruikten het gezicht, schaduw of haven van deze rots, ze zouden niet vrij mogen te zee varen noch niet goed hun kost winnen. Want als er een dikke nevel en mist opgerezen is, ze zouden niet weten waar dat ze waren of varen zouden, tenzij door de schaduw van deze zeer hoge rots, die gezien wordt in het midden van de wateren, zodat daardoor die schepen, die dikwijls niet weten waar ze zijn, geborgen en gered worden, gelijk me zelf geschied is in het jaar 1519. Want daar omtrent is altemets zo’n grote en donkere nevel, dat die vooraan in een klein schip zit niet zien mag diegenen die achter aan het roer zit. Maar als je komt in de haven zo ziet men aan de voet van de rots overal zo’n grote menigte van vissen liggen dat een mens daarvan verbaasd is en genoeg heeft aan het gezicht. Want eensdeels zo liggen ze daar besproeid met zeewater langs het vlakke van de voet van de rots en twee of drie bunder lands wijdt verspreidt om te drogen in de wind. Ander en voornamelijk die meeste ziet men daar hangen aan hoge en lange stokken te drogen in de zon en lucht. Die voorzegde vissen bewaren ze of om die in hun huis te gebruiken of om te verkopen de vreemde kooplieden die uit verre landen daar komen om diezelfde te kopen: en nemen in vermangelen voor die vissen, koren, doordat het graan niet zeer goed rijpen wil in hun land door die grote koude die daar is. Ze dragen ook van deze vissen voor een bijzondere spijs bij de wilde lieden die in de wildernis wonen en vermangelen die voor zeer kostbare [25v] vellen daar ze voort groot geld van krijgen. Van deze vissen die daar hangen te drogen aan de voet van deze gekroonde rots komt zo’ n sterke reuk dat diegene die derwaarts varen en die noch ver van daar zijn die reuk gewaar worden. Dat een oorzaak is dat altemets die schepen die in gevaar van de zee zijn, die schippers redden daardoor het schip lijf en goed.

Van de vloed en eb in de zee oceaan.

In de kaart van Götland die ik gemaakt heb of in mijn beschrijving van de Noorse landen heb ik gesteld zekere hoeken van de zee oceaan aan de kanten van Noorwegen, te weten Roest en Loffoeth waartussen die twee is gelegen een draaiend wiel wat zo zorgelijk en periculeus is dat het alle schepen die onvoorziens daar omtrent komen met zijn snel en haastig omdraaien in een ogenblik tijd verslindt, niet tegenstaande wat kracht en vlijt dat die schippers daartegen doen: en vooral diegene die de natuur van de plaats niet kennen of door stormende winden daar gejaagd zijn of die het nakende [26r] gevaar door vermetelheid niet achten. Daarom dat de kooplieden van Duitsland die deze weg op willen zeilen huren die geschiktste schippers en piloten die ze weten te krijgen die daar al vaak de reizen aldaar gedaan hebben en door lange ervaring geleerd hebben hoe dat ze nu krom, nu recht varen, allerbest de gevaren te ontgaan en schuwen mogen. Deze weten hen zo te gouverneren met hul van het kompas in hun reizen dat ze nimmermeer vallen in dit draaiende wiel: want ze nemen niet de rechte streek van het kwartier daar ze begeren te wezen, maar veranderen dikwijls de weg van herwaarts en dan derwaarts varen en dat voornamelijk als ze komen omtrent die zeer bewoonde plaatsen Andalsnes en Trondheim en omtrent die ander drie eilanden die gelegen zijn aan het deel van de zee dat Mostastrom heet daar de zee ongelijk veel ruwer en holler gaat dan op ander daar omtrent liggende plaatsen: Want daar zijn grote diepe holtes waarin als het water met de vloed inkomt, zo verheft en blaast zich op de stroom en met de eb zo schiet dat water zo snel en vreselijk weer uit die holtes als enige rivier ter wereld mag lopen. Daarom (gelijk we gezegd hebben) zo is het zeer zorgelijk te zeilen door deze zee, want daar blijft veel volk in deze draaiende wielen als ze met slecht weer en storm daar omtrent varen. En dat meer is, zeer zelden komen er enige stukken van de verdronken schepen tevoorschijn, of is het dat er komen, zo zijn ze zo vermalen en zo gebroken van het slaan tegen die klippen dat ze schijnen met hen overtrokken te wezen, [26v]

Van de grote gevaren die in de Noordelijke zee gelegen zijn en van de wonderlijke natuur van het ijs.

In het voorgaande kapittel hebben we verklaard hoe zorgelijk dat het zeilen is in de Noorweegse zee en vooral omtrent dat wijde draaiende wiel daar zo veel schepen in verdorven worden, tenzij dat de schippers en piloten zeer vlijtig opletten en dat ze noch veel zorgelijk maakt zijn die zeer lange nachten, die sterke koude en vorst en op sommige plaatsen waar blinde klippen liggen onder het water als hoge torens en ook die grote wrede en afgrijselijke monsters gelijk we uitvoeriger verklaren zullen daar we van de monsters zullen schrijven. Ten anderen zo zijn er ook grote schollen aaneen geplakt die overeind staat als muren van grote huizen die van de stormwinden vernield zijn en hellen alsof ze terstond die schepen te gronde vallen zouden. Maar noch zijn al deze gevaren veel lichter te verdragen, dan te vallen in de handen van de jankers van Ierland. Die (als we met veel voorbeelden zouden mogen getuigen, die hier lang zouden vallen te verhalen) hebben voor een manier als ze zien sommige lieden die benauwd [27r] zijn en gekweld door die tormenten van de zee dat ze die roepen al wenend gelijk of ze medelijden hadden met hen ongeluk. Maar zo gauw als ze te land gekomen zijn zo nemen ze al dat ze hebben en beroven ze van hun goed en zenden ze dan halfdood wederom in hun gebroken schepen. Voorts aangaande nu dat er zeer is te verwonderen, van de natuur van het ijs, men houdt voor waarachtig dat aan de kanten van IJsland (zo ons Saxo beschrijft) het ijs met zeer grote hopen aankomt: maar is het dat er iemand is die van dat ijs neemt en steek het in een pot om te bewaren, hoe grote vlijt dat hij daartoe doen mag, zo zal het nochtans terstond verdwijnen en kwijt wezen en de rest van al zulke manieren van ijs scheidt terstond van de rotsen die daar in zee staat, en trekt in de vlakke zee. Maar het wordt wel bewaard in de woeste en grote wildernissen, ja, als die zon is in het teken Leo dat is in juli en augustus en dat voornamelijk onder die dorens van de jenever bomen of onder het kaf in de grote schuren en onder die latten of takken van de pijnbomen en in het hart van de zomer zo halen het van daar die wellustige dronkaards en leggen het in het bier of in de wijn als ze begeren te drinken. Maar daar is niemand die zich verwondert enige sneeuw te doen in zijn drank, wat drank dat het is, omdat ze niet gezuiverd is van zijn slijmerigheid en vuilheid, want daarin zitten gewoonlijk motten en gewormte in zitten gelijk het in de lakens doet.

Van de leren schuiten van de zeerovers van Groenland.

Als men wil varen uit de haven van Westerbort die in IJsland is gelegen naar Groenland zo moet men passeren die zeer hoge steenrots die in zee ligt, Hutisack genaamd, wat halverwege is tussen die voorzegde haven en Groenland: al waar dat woonachtig is een soort van zeerovers, die gebruiken hun leren schuiten om te varen zo wel onder als boven op het water, alzo ze willen: hinderlagen leggen om van buiten te doorboren het onderste van de schepen die met koopmanschap geladen zijn. Ik heb gezien twee van deze leren schuiten in het jaar 1505 in de bisschopskerk van Aushlou, boven de kerkdeur aan de westzijde, die aan de muur daar hingen zodat ze alleman zien mocht die sint Halvart daar geofferd waren en men daar zegt dat ze Haquin de koning van hetzelfde lang gekregen had toen hij met zijn oorlogsschepen voer voorbij de kanten van Groenland van de zeerovers die bij avonturen in de mening waren en werkten om zijn schepen te doorboren. Want die ingezeten van die landen die plegen gewoonlijk een grote schat te verzamelen met roven door dusdanige listige praktijken of diergelijke bedrieglijke kunsten, doorboren als voorgezegd is van onder de planken van de schepen zodat die schepen terstond vol water komen en haastig verdrinken.

Van de ondoorgrondelijke diepte die aan de kanten van Noorwegen is.

Aan de kanten van Noorwegen is op sommige plaatsen, vooral omtrent die hoge rotsen, zo’ n grote diepte dat er de grond niet te en is, al waren er zo veel koorden aaneen vast gemaakt en met een lood neder gelaten als men in een zeer groot schip zou mogen laden. Wat geschiedt uit de natuur van de rotsen. Want [28r] hoe die bergen en rotsen hoger in de lucht opsteken, hoe dat die diepte aan de voet van de rotsen onmetelijker en ondoorgrondelijker is, zodat het minste deel van de bergen boven de wateren staan. Ten anderen zo zijn die voeten van deze bergen zo vol diepe en kromme lopende spleten en holen dat het niet goed mogelijk is te onderzoeken met koorden die met een lood neergelaten worden waarlangs dat die gaten en holen zich strekken. Daar worden ook gevonden in het eiland van Bornholm wat subject is de koning van Denemarken, meren die niet wijd zijn, maar zo diep dat de grond niet te meten is. In het land van Dalkeerlen is ook een meer dat Runden is genaamd omdat het rond is daar geen grond gevonden wordt. In het koninkrijk van Zweden niet ver van de koninklijke stad Stockholm tussen de steenrotsen is een plaats genaamd Rondisualia, dat is te zeggen een rond wiel, daar men ook geen grond kan vinden. Noch zijn er ook veel putten en kleine staande wateren daar men dikwijls tevergeefs heeft gewerkt om de grond te vinden. In de bergen en rotsen zijn ook zeer lange en enge spleten alsof ze met ijzers gehouwen en uitgehold waren, lopen in donkere afgangen: Waarin een zo vreselijk geluid verwekt wordt als het water al ruisend daarin loopt, of dat stil water of storm is, dat diegene die omtrent die gaten zijn met zo’ n geweldig geklank overvallen worden dat ze lange tijd bezwijmt liggen zonder iets te horen, tenzij dat ze zeer haastig die oren achteruit trekken. [28v]

Van de havens met de ijzeren ringen.

Nadat we gezegd hebben in het voorgaande kapittel wat ondoorgrondelijke diepte dat er is aan de kanten van Noorwegen tussen die zeer hoge bergen en steenrotsen, zo willen we nu beschrijven die manier, hoe dat diegene die daaraan komen gezeild zullen mogen zonder een anker uit te werpen tussen die kromme en rotsachtige diepten met het minste gevaar en aldaar zeker vast maken hun schepen. Vanwege deze zaken zo ziet men daar grote ijzeren ringen die groter en wijder zijn dan enig groot schild langs de zeekant in de zijden van de bergen met gesmolten lood ingezet en vast gemaakt: die in voorleden tijden door liberaal en te kosten van de goede koningen van Noorwegen daar gemaakt zijn, voornamelijk langs de kanten die strekken naar de rijke stad Bergen in Noorwegen: omdat die schippers als het nood is en van de storm gedwongen worden te komen onder die rotsen om die schepen te redden, zouden terstond de touwen mogen werpen door die ringen en vast maken en alzo zichzelf bergen tussen die diepte van de rotsen. Niettemin het is zeer nodig dat hij zeer goed kent de gelegenheid [29r] van deze Noorweegse kanten eer zich iemand bevordert in deze hoeken tussen die rotsen te steken: mits die blinde klippen die daaromtrent verborgen liggen. Want die de gelegenheid hiervan niet kent zullen daar nimmermeer uit of in geraken, maar wel tegen die klippen die schepen te gronde zeilen, zoals hierna zal verklaard worden dat we zullen schrijven van de zeerovers en andere vijandelijke oorlogsschepen. Daarom is het dat er enige oorlogsschepen of zeerovers met geweld willen aan land komen of door storm daarin gejaagd worden en niemand in de schepen hebben die de gelegenheid van de plaats kennen, zo blijven ze zeer dikwijls daar te pand en liggen en sterven van honger, dat een scherp zwaard is, of bederven van koude of worden van die van de landen droevig doodgeslagen, zodat ze de zon en maan schijnen tegen te hebben. Maar die van dusdanige ellendige fortuin meer bescheidt begeert te weten die mag lezen de kroniek van Denemarken en van Noorwegen en vooral van koning Christiaan, die tweede van die naam, en zal vinden dat hen grote en deerlijke fortuin in alle zaken is geschied. Daarom zo vrezen gewoonlijk de vijanden tussen deze steenrotsen te komen opdat ze niet erger behandeld worden en van de blinde klippen in de grond geworpen, dan van de openbare vijanden te wezen in de vlakke zee.

Van de periculeuze doorgang op de bergen Scars en Sula, staan tussen Zweden en Noorwegen.

In de Noordelijke landen is een landschap gelegen dat Iempthia is genaamd, wat van ouden tijden met de hof van Westerhuizen heeft [29v] toebehoord de aartsbisschop van Uppsala. Die ingezeten van het land zo wel als die vreemde begeren te reizen uit het lande in de zomer moeten reizen door een vreselijke en gevaarlijke weg over die zeer hoge bergen Scars en Sula daar ze in de winter veel korter en nader met minder gevaar over die bevroren moerassen, staande wateren en rivieren reizen mogen daar ze willen. Want deze zeer woeste bergen (zodat desgelijks geen zijn in geheel Europa) hebben deuren of grote gaten die gehouwen zijn in de voet van de berg om door te passeren in zeer harde steen, op de oostzijde van de berge, die daar gemaakt zijn eensdeels door natuur en ook eensdeels ten koste van de koningen van het land die ze hebben laten door houwen tot oorbaar en nut van het gewone land. Maar als men gepasseerd is door deze ingang zo voelt men al is het in het midden van de zomer tussen die zijden van de berg zo’ n gruwelijke koude dat diegene die daar doorgaan, tenzij dat ze wel uitgerust en voorzien zijn van klederen gelijk of het winter was, komen in zulk gevaar en extremiteit mits die haastige verandering van de lucht, dat er bijna geen hulp of remedie toe te doen is: wat duurt is tot dat ze komen ten einde van deze weg door die diepte van de berg en valleien tot boven op de hoogte van de berg en nadat ze boven gekomen zijn zo geraken ze altemets in het afgaan van de bergen (wat zeer veel dagen duurt) te komen in groter gevaar dan ze tevoren gehad hebben, voornamelijk als die hangende brugjes die met houten vast gemaakt zijn aan de zijden van de berg gebroken zijn door het vallen van de sneeuw of van de bomen die door onweert om gewaaid zijn of van de stenen die den berg afgevallen zijn: [30r] want dan hebben ze anders geen troost noch hulp, dan dat ze wachten tot dat die van het land komen en vermaken gelijk die gebroken brugjes, aangezien dat er anders geen weg elders lig, om over die hoge bergen en zeer diepe dalen te passeren. Daarom om deze en dergelijke zaken denkende zo dragen ze met hen als ze van huis reizen kost genoeg om te eten, niet meer of minder dan of ze van stonden aan gaan zouden om een burcht te bewaren dat belegerd zou worden: maar voor die beesten behoeven ze geen provisie omdat ze overal gras en water genoeg vinden. Want onderweg zo springen te allen kanten uit de berg te zeer overvloedige goede bronnen die om die zoetheid van het water zeer geprezen worden. Het is niet te verwonderen dat die reizende lieden zo veel armoede en zwarigheid hebben in het afgaan van deze bergen: want ze moeten zeer scherp toe zien en handig wezen als ze komen op het hangen van de bergen, wat ze niet goed aanschouwen mogen dat ze niet vallen, vooral daar op de ene zijde geen weg ligt of daar de weg vol stenen ligt die van boven de berg afgevallen zijn. Ten anderen de wegen zijn er zo smal dat de lieden en beesten die niet gewoon zijn al zulke wegen af te gaan en geraken te krijgen een draaiing in het hoofd en schemeringen in de ogen dat ze dikwijls van boven af vallen zonder opstaan.

Van de stenen beelden die op die hoge sneeuwbergen gesteld zijn.

Daar zijn ook noch ander bergen die staan en gelegen zijn die scheiden Zweden van het rijk van Noorwegen, geheten in de gewone taal Dorffrafiel, of (zo ge liever hebt) Dofrini [300v] die zo groot en zo hoog zijn dat diegene die naar het Oosten of westen reizen en noch veel dagreizen vandaar zijn mits de sneeuw die altijd zonder te smelten daarop ligt, diezelfde zien mogen liggen blinken, alsof het witte wolken waren die zeer dik hangen in het hoogste van de lucht. En voorwaar die sneeuw light daar zo dik op die bergen dat altemets diegene die de berg opgaan daardoor onvoorziens er af vallen van de sneeuw op de weg besloten worden, daar ze meer arbeid en last lijden om uit te raken dan of ze tussen die schollen op een ijsgang waren besloten. Dit ongemak overwogen de zeer goede koningen die voortijds in Noorwegen geregeerd hebben, zo hebben ze door goede voorzichtigheid en liberaalisme geboden dat men zeer hoge stenen beelden zou maken uit een steen gehouwen die men zou overeind stellen en goed vast met lood of ijzer ingezet (omdat ze door geen storm omver zouden waaien) langs de wegen van de bergen. En is ook waarachtig dat men heeft bevonden in het koninkrijk van Zweden dat die vogeltjes die vliegen over de sneeuw, door het slaan van de vleugels hebben geroerd kleine klontjes van sneeuw die in het neervallen van de berg gedreven zijn van de Zuidenwind en zo groot zijn geworden dat ze huizen en burchten ter neer gevallen hebben en vernield. Daar staat op deze hoge berg een herberg daar zich de reizende man die moede en mat is mag rusten en vermaken, maar daar is geen wijn te koop.

Hoe dat men gaat door die donkere wegen.

De Noordelijke naties hebben gevonden handige middelen om altemets als het van nood is of [31r] profijt te passeren bij nacht die dikke bossen, ja, en ook bij dag, vooral die wonen in het uiterste van de Noordelijke landen daar het lang voor en na het winterse Solstitium eenparig nacht is. Daarom die deze remedies nodig hebben zoeken verrotte schorsen van eikenbomen en stellen ze op diverse plaatsen langs de wegen daar ze gaan willen omdat ze door het licht dat die schorsen van zich geven zouden mogen hun reis volbrengen. Niet alleen dient de schors hiertoe, maar ook het hout als het verrot is en het duivelsbrood, (dat men Agaricus heet) wat op opperste van de eikenbomen groeit: en alle drie deze zaken lichten op bij nacht, gelijk sommige vliegende wormpjes doen die omtrent het begin van de herfst vliegen. Maar doordat ze terstond als de koude aankomt vergaan zo worden ze nergens toe gebroekt. Daarom verzamelen ze gewoonlijk verrot eikenhout op schorsen en Agaricus (wat ze door het oplichten terstond vinden in de bossen en velden) niet alleen om achter land door die donkere passages mee te gaan, maar ook om achter huis hetzelfde te gebruiken en daarmee gaan als met een brandende kaars op plaatsen daar veel brandbare waar ligt, die terstond zou mogen ontsteken, gelijk in de winter schuren die vol hooi en stro liggen. Daar worden ook wel lieden gevonden die zo scherp van gezicht zijn dat ze zich durven vermeten alle dingen te zien of te doen zonder enig licht van kaarsen of andere dingen.

Van de lichten en toortsen van pijnboom hout gemaakt.

Aangezien dat die Noordelijke naties [31v] subject zijn en gewoonlijk hebben zeer lange nachten zo gebruiken ze velerhande manieren van licht om hun huiswerk en andere zaken die ze te doen hebben te mogen doen. Diegene die onder den Noorse Pool woonachtig zijn gebruiken in de winter in het branden van het licht, smout van grote zee vissen om te doen al dat ze doen moeten. Wat ze in hun gewone taal heten traan of lyse omdat het goed lichtend is: Wat aller meest wordt gebruikt daar grote huisgezinnen zijn of in kerken daar altijd licht moet gehouden worden ter ere van dat waardig lichaam Christus. Maar omdat bij nacht van de kerkuilen en nachtraven niet zouden uitgezopen worden zo wordt de mond van de lamp met een ijzeren tralietjes of roostertjes bedekt. Men gebruikt ook overal in de Noordelijke landen in plaats van kaarsen toortsen die van pijnboom hout gemaakt zijn (dat een natuurlijke vettigheid in zich heeft) tot allen dingen die ze te doen hebben en dat in deze manieren. Ze nemen een deel dunne latten van dit hout gemaakt en steken ze in hun riemen: en is het dat ze beide de handen onledig hebben, zo steken ze een van deze houten latten die aan het ene einde ontstoken zijn in de mond of aan hun hoed en gaan alzo daar ze wezen willen zonder moeilijkheid [33r] liggen er veel diverse eilandjes. In dit staande water komen gevallen meer dan24 grote rivieren die alle tezamen maar een uitgang hebben, alzo we hierna zullen beschrijven. In dit meer en daar rondom staan veel triomfantelijke huizen die toebehoren edele lieden van het land, maar de belangrijkste en mooiste van allen is het kasteel Lectio genaamd wat staat op een hoge rotsen is daar laten maken geweest bij de bisschoppen van Skagen, waarin staat een put die diep is meer dan 200 voeten die gehouwen is in een harde steenrots. . Het is niet alleen met ijzeren instrumenten zo gehouwen, maar ook met vlammen van 300 zijden vet spek die dagelijks en dag voor dag in het gat ontstoken worden en wederom geblust. Want die lieden van dat land hebben met ervaring bevonden dat geen dingen ter wereld de hardheid van de stenen zo gauw door eten en doortrekt is dan spek of smeer van de varkens. Omtrent dit meer zijn ook gelegen twee zeer oude steden als Lidecopen en Tingvallien die zeer rijk en machtig zijn door sommige mijnen van ijzer en staal dat uitermate goed is die daar gegraven worden. Het tweede meer is Vether genaamd, in wat een water is dat groen schijnt te wezen maar zo helder en doorluchtig dat men een halve stuiver zou mogen zien liggen op de grond. Vast aan dit meer staat een vermaard klooster van S. Brigitte en haar dochter S. Cateline, die dat klooster gefundeerd hebben en zeer rijk begaafd en voorzien van renten. Aan de zuidzijde, niet ver hiervan, van dit staande water staat en gelegen een Stadt Janocopen genaamd die zeer vermaard is doordat de koningen van de landen altijd daar hielden de algemene raad aangaande de algemene zaken [33v] van het land. Op de Noordzijde van dit meer, zijn goede mijnen die nimmermeer uitgegraven zullen worden. Tenslotte zo staat daar ook een klooster Alvastra genaamd dat ten tijde van S. Bernardus daar gefundeerd is geweest en zeer kostbaar gesticht en goed begaafd met goede renten. Niet ver van dit klooster in een dorp genaamd Tolstada werd koning Suercher op een Kerstnacht met den toom van het paard van zijn stalknecht doodgeslagen. Het derde meer is genaamd Meler: omtrent wat langs de oever steden, burchten, en triomfantelijke huizen van de edele lieden staan en gelegen zijn. Boven die niet ver van daar zo zijn op het vaste land sommige rijke mijnen van zilver, koper en ijzer die tot geen dagen zullen uitgeput worden, die geenszins zijn te schatten wat ze waard zijn. Hierom is het dat de koningen van Zweden en van Götland niet minder van rijkdom en schat halve gerekend worden dan enige koning die in Europa wezen mag. In het gebergte van de wilde Lappen zijn ook meren van zoet water die genaamd zijn Lulatresch, en zijn lang 300 Italiaanse mijlen en 120 breed. Noch zijn er veel andere die daar ter zijden af liggen die niet zo lang en zijn noch zo breed, maar zo vol vissen dat er in Europa, ja in de ganse wereld geen dergelijken zijn. Onder de Pool is ook een zeer vermaard meer, het witte meer genaamd: en een in Finland dat Pienthen heet met ontelbare andere meren, staande wateren, rivieren en andere bron aderen.

Van de spelonken der rovers en moordenaars.

In het voorgaande kapittel is gezegd als dat in het meer Vener genaamd gevallen komen die zeer hoge [34r] bergen van Noorwegen en Zweden 23 grote rivieren : en al is het zaak dat ze met een groot geruis al draaiende en vallen in dit meer, nochtans door de bergen die daar rondom staan zo en is er maar een uitgang die zo snel is en met zo’n groot getier en gebruis dat men het wel twintig Italiaanse mijlen ver hetzelfde hoort: en wordt in hun gewone taal genaamd Trolhetta, wat is te zeggen kap van de duivel: en dat bij avonturen om de vrees en angst die het door zijn groot geruis de lieden aandoet, valt in het vlakke moeras of omdat onder de afgang van de bergen daar ze over kom gevallen een vermaarde spelonk is van rover, die maar een geheime en nauwe ingang heeft die alleen van de rovers en straatschenders bekend en gehanteerd wordt om dat de rivier, die zeer geweldig en al draaiend loopt, beneemt iedereen gelijk de verdenking die hij zou mogen hebben van dat daar enige verzameling van schelmen en dieven geschieden zou. Die voornamelijk in de zomer daar gehouden wordt. Maar in de winter zo worden ze terstond vermeld door de rook die men daar ziet uitvliegen en van stonden aan gevangen en berecht en de roof van de kostbare huisraad, zilver en goud en van kostbare vellen wordt geconfisqueerd tot behoefte van de prins, tenzij dat er binnen veertien dagen iemand wettelijk compareer die doet blijken mag de rechter dat het genoegd is dat hem in hetzelfde gebergte ontweldigd is: die (in zulke gevallen) naar wettelijke statuten en ordonnantiën terug gegeven wordt dat hem tevoren is geweest. Maar alzo ver dat daar niemand compareert, zo wordt het verkocht dop bevel van de koning en het geld dat daarvan komt wordt gebruikt tot het algemeen profijt als in schepen [34v] te bereiden die gelegd worden in de rivieren die in zee vloeien of het wordt bij de officiers gebruikt tot de fortificatie en reparatie van de muren en vestingen van steden en burchten van het land.

Van de grote excellentie en schoonheid van de huizen en burchten Aranes genaamd.

Al is het zaak de dat de koningen van Götland in voorleden tijden meer genegen zijn geweest tot oorlogen dan tot enige ander zaken ter wereld, meenden dat er geen meer genoegen noch recreatie was dan d wapens te hanteren en door periculeuze en scherpe oorlogen victorie te verkrijgen en prijs en eer te verwerven: nochtans zo zijn er sommige van hen geweest die gedacht hebben noch wat hoffelijker daarbij te voegen, als hun nakomelingen achter te laten, zeer triomfantelijke en ook profijtelijke huizen, gelijk men bevindt dat gedaan heeft een genaamd Scarin die een zeer machtige prins was en heer over geheel Götland, die tot een bijzonder voorbeeld in Westgötland een zeer mooie en hoffelijke huis heeft laten maken waar hij gewoonlijk zijn hof hield: en dat ter liefden van Sidagher, de koning van Noorwegen, die zijn buur was en ook van zijn bloed en maagschap: begeerde hem van woning en vriendschap alzo na te wezen als hij hem na van bloed was. Deze heeft zeer voorzichtig en wijs gebouwd de stad van Skagen in Westgötland die van hem de naam voert, op een zeer bekwame plaats die goed bezet was met staande wateren en moerassen die zijn nakomelingen door onachtzaamheid hebben laten vergaan en vervallen. In [35r] deze stad zo plegen de oude koningen van Götland hun hof altijd te houden. Niet ver vandaar zo ziet men noch de tekens van een ander zeer triomfantelijk huis dat geheten is Aaranes, waarvan die gelegenheid, muren en vorm zulke, dat iedereen die het ziet daarvan niet genoeg kan verwonderen en daartoe durf wel stout te zeggen dat te die tijden in alle de Noordelijke landen, ja, in geheel Europa geen kostbaarder noch triomfantelijker huis gevonden is geweest. Maar wat is er dat bij lengte van tijden niet veranderd of vergaat. Niettemin de tekens van de vervallen huizen die mogen de nakomelingen genoeg getuigen van de grote pompeusheid en hoffelijkheid van de oude koningen en prinsen. Dit voorzegde huis en hof had rondom liggen alle de gemak en gerief die ooit een plaats ter wereld zou mogen gehad hebben. Want op de ene zijde tussen Noorden en westen zo staat dat grote en brede meer Vener genaamd dat zeer vol vissen is die te pas komt om te stofferen van allerhande goede vissen de hof van de koning. Op de andere zijde in het zuiden ligt een slijkachtig moeras dat zeer wijd en groot is tot een eeuwig bewaren en sterkte van dit huis wat boven bedekt staat met dun gras en kleine jonge boompjes: en is zo zacht dat diegene die daar op treden niet alleen met de voeten er inschiet, maar ook geheel en al verslonden wordt. Want het slijk dat tot de grond toe zit is niets anders dan een vuile modder en verdoling en trekt naar zich diegene die daar opkomen. Bovendien zo lopen er zeer veel diepe beekjes gelijk bronnen aderen door deze moerassen zodat men aan het slot niet geraken mocht dan met een menigte van bruggen, (die daar wel een veertig waren) en door veel [35v] omlopen gelijk in een doolhof en anders niet: en dat en was niet alleen in de zomer, maar ook in de winter: want hoe zeer en hoe sterk dat het vroor, zo bevroren die moerassen vanwege die hete dampen van de zwavel aderen die onder die moerassen liggen. Op die Oostzijde tegen die voorpoort van het huis die over land maar een toegang had waren zo lustige beemden en goed vruchtbaar land tot recreatie en onderstand van deze burcht, dat men geen grotere lustigheid zou kunnen begeren: daar waren ook mooie weiden, en hupse jagerijen in velden en bosjes, zo men noch ter tijd aan de grond mag merken, niet tegenstaande dat het land over veel en lange jaren onbewoond is geweest en al overdekt met zeer dikke bossen, en onbewerkt heeft gelegen mits oorlogen, dure tijd, pest en muiterijen. Want zo iedereen gelijk zien mag, men vindt daar noch staan de voren van de ploegkouters in de aarde en overal tussen de hoge bomen grote hopen stenen die uit de akkers daar zijn gedragen om dat land te zuiveren en te meer vruchten zou mogen voortbrengen. Wat een opmerkelijk en vast teken is dat er ongelijk veel meer volk heeft geweest in voorleden tijden dan daar nu is en dat ze met minder akkers ook waren tevreden. Deze burcht is in zijn grootste triomf en welvaart geweest omtrent het jaar onze Heer negenhonderd en vijfenvijftig toen de machtige koning Olaus die men noemt Schotkoning gedoopt werd van S. Sigfrit, aartsbisschop van Winchester die ten verzoek van de koning van Engeland, Eldred of Mildred genaamd, uit Engeland was gekomen tot die Olaus om hem het Christen geloof te verkondigen: die zo lang op dit huis [36r] bleef, totdat er een ander huis genaamd Husaby gereed was gemaakt voor Sint Sigfrid en zijn metgezellen om dat te wijden en heilig te maken. Toen dat gedaan was zijn zo doopte hij de heidenen en afgodendienaars, die geleerd en ontvangen hadden het Christen geloof. Hetzelfde deden ook zijn drie neven in het land van Verendien, te weten Unaman, Sunaman en Vinaman, die hij in het passeren daargelaten had, waarvan de een priester was, de ander diaken en de derde subdiaken die tenslotte noch alle drie gelijk Sint Johannes de Doper met het zwaard zijn gestorven ter beliefden van een vrouwe in groot overspel leefde. Hun lichamen rusten in de grote kerk van Vexonien daar ze van iedereen gelijk in grote waardigheid gehouden zijn. Maar van deze zaak is uitvoering gewag gemaakt in de historiën die mijn zeer beminde broeder en voorganger Jan di Grote uit Götland heeft beschreven.

Van de lustige hof die op de hoge berg Kindaber stond niet ver van dit voorzegden huis.

In Westgötland staat een zeer hoge berg, niet ver van de voorzegden burcht, bij het meer Vener genaamd, die in hun gewone taal Kindakulle is genaamd: Die is zo hoog dat het gezien wordt van diegenen die in het voorzegde meer varen, staat gelijk een donkere wolk tussen de gespleten lucht meer dan veertig Italiaanse mijlen ver. Daarom zijn er velen als ze door storm en geweld van de winden gejaagd worden varen in dit meer Vener die alle vlijt doen en uiterste kracht om te mogen zeilen tot aan de voet van deze berg, omdat ze wel weten dat daar een goede en stille haven is. Op de top van deze berg is een zeer lustige plaats daar zulke [36v] lustigheid is van bladeren, vruchten, kruiden, en diverse bomen die vanzelf groeien (uitgezonderd de wijngaard) en spruiten uit de aarde dat men kwalijk lustiger plaatse in alle Noordelijke landen zou kunnen vinden: en dat niet alleen omdat zulke vruchten en kruiden op andere plaatsen niet goed te vinden zijn, maar ook om de zoete reuk van de bomen en kruiden. Dat noch meer is, daar is een onuitspreekbare lustigheid en genoegens door het lieflijk gezang en akkoord van diverse vogels die daar zingen in grote menigte, behalve de papegaai. Maar luttel zijn er die van deze plaats weten te spreken, want hee is alleen de ouders bekend. Het was ook niet goed dat men ze de jonkheid zou wijzen en te kennen geven: want had de jonkheid het eens te weten en het gevoel van deze lustigheid en genoegens, het was te bezorgen dat ze zouden verlaten de oude manier van leven en zichzelf tot wellusten, ja, tot oneerlijkheid en onkuisheid begeven waarvan ze later zeer kwalijk of nimmermeer zouden mogen afgetrokken worden en weer tot eerbare manieren gebracht worden. Want wellust brengt in gewoonte, gewoonte noodzakelijkheid en de noodzakelijkheid wanhoop. Men vindt ook op andere plaatsen dan op deze berg goed fruit genoeg als van appels, peren, krieken en pruimen, maar geen is er rijp voor half juli, en noch niet goed rijp genoeg. Ja, dat meer is, sommige van deze vruchten, zo wel in hoven als in de velden in het wild, worden eerst rijp als het begint te vriezen zodat ze blijven hangen aan de bomen het grootste deel van de winter als ze geheel bloot van bladeren zijn. Maar deze vruchten zijn klein en scherper van smaak dan enig azijn, vanwege de koude die ze belet te rijpen. Daarom zo brengt men daarvan over zee uit [37r] Duitsland veel buitenlandse appels en vruchten die rijp zijn die van de ingezeten om hun zoete smaak zeer begeerd en zeer gierig gegeten worden waardoor dat ze dikwijls vallen in grote en zware ziekten en dikwijls sterven.

Van het mooie en vruchtbare eiland Elant genaamd.

Elant of Oelant is een van de eilanden die gelegen zijn in de Gotische zee en is het lustigste van de eilanden die daaromtrent zijn gelegen, wat wordt gescheiden van Zuidgötland met een klein armpje van de zee. En al is het dat ze van de aller meesten niet bekend is (die men in twee dagen zou mogen door reizen) nochtans zo verbetert de deugd en vruchtbaarheid de kortheid van het land. Het is niet te zeggen hoe zoete en welriekende kruiden dat in de beemden daar groeien. In dit eiland wordt gehouden en opgevoed een grote menigte van kleine paardjes die zeer sterk zijn: ja, die in kracht en snelheid veel andere grote paarden verre te boven gaan: die daar gehouden worden totdat die ingezeten of vreemde kooplieden die komen kopen voor hun [37v] genoegen en uit voeren in verre landen om voorts te verkopen voor een wonder der naturen. Want het zijn zeer geestige paardjes die op het blazen van de trompetten en slaan van de trommel geleerd worden te springen en te dansen van de kamerspelers die met zulke begoochelingen de kost winnen. Men leert ze ook wel springen gelijk men die honden doet door ijzer of houten repen die niet zeer breed zijn en ook al huppelen en zeer snel draaien, zeer kort omkeren. Als men ze roept of noemt met hun naam zo doen ze hetgeen dat hen geboden wordt van de meester, zo luttel of zo veel als den meester zelf wil. Deze paardjes eten wel als het nood is droge vis die in de zon gedroogd is of abelen hout en drinken wel wijn en bier, ja, dat ze dronken worden, gelijk we hierna zullen verhalen als we van de wilde ezels zullen schrijven. Dit eiland is zo overvloedig van vruchten, weiden, schapen, ossen en koeien en vissen, dat machtig is niet alleen die ingezeten van het land te spijzen, maar ook andere landen mede: en de ossen, schapen en boter van dit land zijn zo geprezen als men ze over zee voert in andere landen alsof ze medicinaal waren. In dit eiland zijn voortijds geweest sommige sterkten en burchten die zo wel de gelegenheid van de plaatsen als door kunst van bouwen sterk en vast varen: sommige zijn veranderd in kerken om de dienst Gods in te doen en ook dienen tot beschermen van het land en de andere liggen al door die oorlogen woest en verdorven, uitgezonderd een dat tot noch toe is ongeschonden gebleven, wat het hoogste en sterkste was van dit land, Borcholin genaamd, dat zeer wel te pas komt met zijn hoogte diegenen die hanteren de Gotische zee om de winden en havens [38r] te mogen onderscheiden en vooral de Engelsen Schotten, Zeelanders en Hollanders die de kennis van de vermaarde plaatsen en havens van deze zee nodig hebben. Dit eiland is bijna langs de kanten van de zee rondom boven en beneden met marmersteen bezet en 20 of 30 voeten hoog alsof ze zeer curieus met handen daar gelegd en gemetseld waren. Ja, dat meer is, zo liggen Oostwaarts op het uiterste van dit eiland veel lustige havens daar men uit de vlakke zee in komen mag; daar niet alleen vanwege de nood, maar ook uit bijzonderheid die vreemde kooplieden en schippers in komen gezeild, om te zien een bijzonder werk der naturen. In tijd van vrede zo plegen de koningen van Zweden en Götland in dit eiland in de zomer te komen de tijd door te brengen vanwege zijn grote lustigheid en de tijd door te brengen met jagen en vliegen en ook omdat de prinsen die wonen over zee, als ze enige zaken van importantie met elkaar te behandelen hadden, mits die gelegenheid van de zee, te gereder zouden bijeenkomen. Op die Noordzijde aan dn oever van dit eiland staat een zeer hoge berg die van de schippers geheten is de maagd omdat ze daardoor zouden alle kwade fortuinen en stormen der zee ontgaan en ontkomen mogen. Want die in de haven van deze berg liggen beschenken ze met zekere giften gelijk men de meisjes plag te schenken zoals handschoenen, zijden riemen en ander gelijke dingen en stellen ze met een vriendelijke giften tevreden. En voorwaar het schijnt dat hij verstand heeft na dat sommige van de ouders zeggen willen en dat die God van de berg niet ondankbaar is. Want ze zeggen dat wel altemets heimelijk zonder geadviseerd te zijn geweest diegenen die hun wat hadden [38v] geheugen dat ze in een ander haven vertrekken zouden zodat ze in geen gevaar zouden komen: wat ze deden en zijn gered geweest, daar anderen die daar noch gebleven waren verdorven en verdronken zijn geweest. Men zegt ook dat op een zekere tijd van het jaar op deze berg bijeen verzamelen alle toveressen van de Noorse lande, om hun bezweringen en toverij te mogen beproeven en onderzoeken: maar die als allerlaatste op dat feest komt die wordt van de kwaden geesten zeer zwaar gestraft. Niettemin ik wil dit niet voor waarachtig bevestigen, maar de algemene roep die is daar alzo.

Van het vermaarde eiland van Götland genaamd in Oostgötland gelegen.

Dit eiland is een deel van Oostgötland en is alzo genaamd alsof men zeggen wilde goed land. Want Goth is te zeggen in Gotische talen alzo veel als goed of God. En ook om de waarheid te zeggen het is een goed land vanwege veel oorzaken. Want daar woont goed volk in en het heeft rondom goede havens: het heeft ook uitermate goede landouwen, daar zijn goede ossen, koeien, paarden, visserijen, jachten, wateren, bossen en weiden, zeer goede marmer steen en in het kort gezegd, alle dingen die een mens zou mogen van doen hebben. In de Noordelijke gebieden staat een zeer moois stad, Visby genaamd, waarin een zeer vast en sterke burcht staat. Deze stad is in voorleden tijden geweest de belangrijkste koopstad van alle Noordelijke landen, al waar zo’ n grote rijkdom was en zulke handel van koopmanschap dat er in geheel Europa kwalijk een dergelijke zou geweest zijn te vinden. Want daar verzamelen bijeen Gothen, Zweden, Russen, [39r] Denen, uit Pruissen, Engelsen, Schotten, Vlamingen, Walen, Finlanders, uit Sassen en Spanjaarden en elke natie had zijn eigen plaats en straat waar ze thuis waren en woonden, niemand werd die vrijheid geweigerd, al dat er kwam, was het te water of te land, ze vonden daar niet dan rust en vrede: maar gelijk geen zaak ter wereld eeuwig duurt zo is daar allengskens dn twist (die het verderf is van landen en steden) gekomen waardoor dat het vergaan is en bedorven zoals veel ander naties, landen en steden die in het eerste zeer gefloreerd hebben wat geschied is geweest. Niettemin men mag daar noch zien aan de vervallen plaatsen en huizen mooie marmerstenen die genoeg aantonen wat een edele en vermaarde en triomfantelijke stad dat ze geweest is. Want men ziet daar noch huizen die gewelfd zijn, met ijzeren of koperen deuren, metalen vensters, die voortijds hadden verzilverd of verguld geweest, geeft een goede getuigenis van de onschatbare rijkdom die daar in voorleden tijden geweest is. Maar nadat de twist door hat en nijd met bedrog opgerezen is geweest zo zijn de ingezeten uit vrees van hun goed te verliezen allengskens vertrokken en in andere omliggende steden gaan wonen zodat die Vandalen zeer rijk geworden zijn door de rijkdom die deze lieden daar gebracht hebben, gelijk in voorleden tijden door die destructie van Carthago, Rome op is gekomen en rijk is geworden. De eerste oorloog die ze gehad hebben is geweest als het leger van de Gothen die uit het land zou trekken in Azië en Europa om nieuw land te gaan zoeken, mits die onverdraaglijke menigte van hun volk, in dit eiland allereerst neergeslagen hadden. Zeer lange tijd daarnaar zo zijn de [39v] Lombaarden getrokken uit het eiland van Scandianen om dergelijke of meer oorzaken in dit eiland gekomen met een groot leger van volk om verder door te trekken in vreemde landen: die tenslotte gekomen zijn in Italië zijn daar neergeslagen en blijven wonen en hebben daar opgericht een koninkrijk, gelijk Paulus de diaken, in het eerste boek van zijn historiën getuigt.

Hierboven in het jaar 1388 zo heeft Magnus, de koning van Zweden, geslist die kwade en schadelijke oorlog, die tussen de burgers van Visby was en de anderen van hetzelfde eiland: en consenteerde die van Visby dat ze die vervallen meren en vestingen van de stad wederom vermaken en versterken zouden. Albrecht, de koning van Zweden, gebeden en verzocht bij de heren en vorsten van neder Duitsland dat hij zou willen enig middel vinden om te verjagen uit hun zee die zeer machtige zeerovers die Vitalianen, verzette dit eiland aan de grote meester van Pruisen voor twintig duizend duplons, dat is te zeggen, nobels: welke penningen worden later teruggegeven en betaald van de koning Margriet, die na hem opvolgde in het rijk van Zweden. Aangezien dat ze deze penningen had verzameld uit het land van Zweden zo heeft ze dit eiland wederom gebracht aan de kroon van Zweden om ten eeuwige dagen als eigen patrimonie van de koningen van Zweden bezeten te worden. Saxo Gramaticus, die geschreven heeft de kronieken van Denemarken, schrijft in diverse boeken hoe dat zonder enige twijfel dit eiland altijd heeft geweest van het rijk van Zweden: beproefde dit door veel redenen: ten eerste omdat ze altijd een taal gehad [40r] hebben, een soort wetten, ordonnantiën en manieren van leven gehad hebben. Ten anderen omdat ze de bisschop van Lincopen in Götland, als diegenen die het Christen geloof daar in het land eerst gebracht en geplant heeft, onderdanig zijn: waarvan ze hun ordenen en wijdingen eisten en ontvingen. Alle die geschillen die onder de schippers ter zee rijzen mogen, die worden in dit eiland en vooral voor de wet van Visby bedongen, die rechtspraak gegeven zijn ter definitie van dat iedereen maar de zeerechten toe te laten of af te nemen is. En voorwaar dit recht van de kooplieden als het goed en rijp overlegd is beslist veel eerder de twisten en geschillen die ter zee onder de schippers zouden mogen rijzen, dan die processen van andere lieden die den landsrechten aangaande geschieden zouden mogen.

Van de wapens van de koningen en prinsen van Götland die gehouwen zijn in de berg Hangoe.

Die vlijt en zorgvuldigheid die de koningen van Götland voortijds gehad hebben en gedaan om hun naam en hoge lof eeuwig en [40v] onsterfelijk te maken, wordt duidelijk genoeg bewezen bij de wapens, schilden en tekens die ze hebben laten houwen in de vermaarde plaatsen van hun nakomelingen tot een memorie en gedachtenis van de dappere feiten die ze gedaan hebben: vooral in Oostgötland en Westgötland en in zuid Finland die zeer triomfantelijke haven Hangoe genaamd, die de mooiste en beste is die in alle die Noordelijke zeeën wezen mag en bij avonturen in de hele grote oceaan is er geen die deze zou wezen te vergelijken. Want alle schepen vanwaar dat ze komen gezeild mogen vrij daarin komen en als ze daar zijn zo bewaart het niet alleen van storm en onweer, maar ook verzekert voor de aanstoot der vijanden en zeerovers (in zo ver dat ze zichzelf enigszins willen helpen) door die natuurlijke sterkte en gelegenheid van deze haven. Deze haven ligt zeer lustig als een geweldig kasteel, in het midden van de bergen en valleien en waarin de steenrotsen gehouwen staan de oude wapens van de koningen en dappere prinsen van Zweden en van Götland in goede ordonnantie en dat voornamelijk om die nakomelingen te tonen hoe dat hier voortijds tot bewaring van de landen tegen alle vijanden die hen zou mogen enige aanstoot doen en overvallen altijd gereed hebben liggen de oorlogsschepen op dat ze als het nood was terstond zouden mogen uitsteken in zee met open vaandels en banieren de vijand tegemoet. Ja, noch op den dag van heden zo heden houden gewoonlijk zowel de koning als de edelen van de landen uit dergelijke oorzaken hun oorlogsschepen altijd gereed in deze haven en dat voornamelijk omdat ze terstond mitst die vruchtbaarheid van de omliggende landen, als het nodig was [41r] hun oorlogsschepen van en ook de schepen van de geallieerden en die met hen verbond hebben zouden mogen, voorzien en stofferen van alles dat ze van node hebben en alzo tezamen de vijanden overvallen die in deze haven zouden willen vallen om de landen te hinderen en te bederven. In voorleden tijden zo heeft de goede koning van Zweden en Götland S. Erick, die van Tavestre, Karel en Botnische gedwongen te aanvaarden en te ontvangen het heilig Christen geloof, nadat hij ze met een leger te water en land had overwonnen die de vrede die hen gepresenteerd was geweigerd hadden te ontvangen: want dat grof en bot volk mocht anders niet bedwongen, getrokken en gebracht worden tot het geloof Christus, dan met kracht van wapens. Zonder twijfel (gelijk Albert Crantz schrijft in het 9^de boek en 37^ste kapittel van de kroniek van de Wandalen) zeer groot is die liefde die men heeft tot de leringen en tradities van de ouders zodat ze kwalijk mogen gelaten en vergeten worden. De koningen van Zweden toen hen enig groot ongelijk gedaan werd van de vreemde koningen en prinsen, die plegen in deze haven te laten publiceren en uittroepen openbare oorlog tegen diezelfde Daar maakten ze gereed een leger en oorlogsschepen, vooral tegen de Russen en die van Moskou. Op dezelfde plaats zo worden ook onder behoorlijke condities wederom bij de ambassadeurs van de vreemde prinsen de contracten van vrede voorgehouden en geconcludeerd. Dat deze voorzegde traktaten meer op deze plaatse worden gedaan dan op enige andere plaatsen van het land dat geschiedt uit oude gebruiken en reverentie die ze altijd tot de ouders en voorzaten hebben en dragen die daarin de rotsen [41v] van de bergen hebben laten houwen hun wapens tot een gedenkenis dat ze altijd daar verzamelden om te behandelen de zaken tot algemene welvaart en profijt: opdat diegene die na komen zouden, merkten die grote gestadigheid van de ouders, voor het welvaren en profijt van de algemene landen en met eendracht tezamen spannen zouden en de oorlogen aanvaarden voor de vrijzinnigheid en vrijheid van de gemeenten en dat met eed vast maken en zweren altijd te onderhouden. Maar hoedanige wapens en schilden dat die oude Gothen en koningen van Zweden gevoerd hebben, zo wel buiten als binnen hun landen, mag men genoeg zien en bekennen bij de wapens die men in de boven gestelde figuren ziet afgebeeld. Ook als het nodig was met redenen hetzelfde te proberen en goed te doen; die oude Gothen voerden hier voortijds in hun wapens een gekroonde leeuw die zeer geweldig sprong in een blauw veld met drie witte baren die achterom keken: maar nu ter tijd voeren alleen deze wapens die wonen in het oude en oprechte Götland, betonen door deze wapenen de natuur van het land, dat is als ze die overhand hadden dat ze de overwonnen zouden sparen en gracieus en genadig zijn en dat ze achteruit kijkende altijd een oog in het zeil zouden hebben en weten wanneer dat ze behoren op te houden van geweld doen. Maar Methodius die wil zeggen dat de prinsen van Götland als ze oorlog voerden in hun banieren en standaarden een berin. Niettemin die van dezelfde Gothen hun afkomst genomen hebben en rekenen die hebben gefingeerd diverse wapens, elke natie naar dat hen beliefd heeft. Want die van Denemarken [42r] of van Silezië hebben genomen een stier, die van Slavonië een draak, die Scythen een scheepje, die Alanen, Bourgondiërs en Zwaben hebben een kat gevoerd in hun banieren en standaarden gelijk Plutarchus beschrijft. Maar de koningen van Zweden plegen in voorleden tijden te voeren in hun wapen twee gekroonde maagden in het goudlaken gekleed die staan en omhelzen elkaar in een groen woud of bos en hierdoor aantonen de excellentie en hoogheid van de watergodinnen die in hun land woonden. Maar nu zo voeren ze drie gouden kroon in een blauw veld omdat ze aantonen en bewijzen willen die ondoorgrondelijke wijdte en grootheid van hun koninkrijk, de zware en triomfantelijke oorlogen die ze dapper gevoerd hebben en die overvloedige en oneindige rijkdom die ze gekregen hebben uit hun mijnen, die zeer veel daar in het land zijn. De gewone edellieden hebben ook diverse wapenen zeer vreemd onderscheiden, insgelijks zo hebben ook de steden en landen op dat ze te beter zouden mogen gesteld worden in slagordeslag levert de vijanden in het beschermen van de landen gelijk we hierna uitvoeriger zullen verklaren daar we zullen beschrijven de ordonnantie die ze hebben in het stellen van de legers.

Van de gehelmde steenrotsen.

Zeilende uit de Duitse zee naar het Noorden, omtrent drie dagen zeilen, en eer dat ge komt in de rivier om te varen en te komen naar de koninklijke en triomfantelijke stad [42v] Stockholm in het rijk van Zweden, zo ligt daar een zeer wonderlijke haven die in hun gewone taal wordt geheten Hielmsnabben of Elgxnabben omdat de wilde ezels die men heet in hun taal Elga daar bijeen plegen te verzamelen die aangetrokken zijn door de zachtheid van de wind: of omdat de rotsen die terzijde van deze haven staan zo schijnen gemaakt te wezen uit de naturen alsof er helmen boven op den top gehouden waren: alle gelijk of de mens geen weten genoeg had om harnas en wapens te smeden, tenzij dat hen de natuur dat ook leerde en wees wat de dappere krijgslieden, die in de Noordelijke landen wonen, van node is tot de krijgshandel. Maar voorwaar, gelijk deze haven zeer goed vermaard is vanwege de bekwaamheid en gelegenheid van de plaats, zodat dergelijke niet zou wezen in geheel Europa daar de schepen zo verzekerd en bewaard zijn voor storm en onweert: alzo is die zeer periculeus geweest de vijanden zodat daar algemeen altijd het begin, midden en einde van alle oorlogen die in de Noordelijke landen geweest zijn met grote bloedstorting van de vijanden. Dikwijls zo heeft het leger ter zee van de vijanden, die door de storm en onweer in de vlakke zee geen slag hebben mogen leveren en in deze haven gejaagd zijn van hun vijanden moeten bestand begeren of zich overgeven vanzelf of door simulatie in genade van hun vijanden of in het gevaar staan van gevangen of dood geslagen te worden, aangezien dat ze anders niets wisten om gered te worden. Want is het dat ze van de kanten of uit de haven in zee steken zo zeilen ze op de blinde klippen en rotsen met een kleine storm ten gronde. Is het dat ze in de vlakke zee varen zo hebben ze daar [43r] de storm zo vreselijk dat ze geenszins ontkomen mogen, zo geweldig zijn daar waaiende Noorden en Oosten winden. Bovendien zo trekken de ingezeten van het land alle tekens af die gewoonlijk gesteld worden omtrent die diepten en havens, omdat de vijanden geen middel zouden hebben om gered te mogen worden: want anderszins zo zouden ze altijd in gevaar wezen om van de zeerovers overvallen te worden die deze haven zouden willen innemen om hun kwaadheid te beter te gebruiken: Niettemin dus niet tegenstaande, zo begint het voorspel van de oorlogen daar gewoonlijk altijd.

Van de enge passages tussen de rotsachtige havens.

Boven hetgeen dat er voor gezegd is zo liggen in de Noordelijke zee zeer vele nauwe uitgangen en ingangen die zeer periculeus zijn en te vreze n en vooral alzo men uit de vlakke zee komt naar de koninklijke stad van Stockholm, dat is de hoofdstad van het rijk van Zweden, die zeer sterk en onoverwinnelijk, zo wel uit de natuur en gelegenheid als door fortificatie, zodat ze wel te recht mogen vrezen die deze stad zouden willen aanvallen en bestormen, vooral als ze niet verzekerd zijn en voorzien van goede piloten en getrouwe schippers die ze door deze enge passages zouden mogen brengen zonder enige schade. Maar de gevaarlijkste en aller zorgelijkste passage van allen is Steendor, dat is te zeggen de stenen deur, alzo genaamd om haar enge ingang die staat gelijk een halve maan en heeft aan het einde zeer scherpe hoeken gelijk de punt van een zwaard, daar de schepen tussendoor varen en gaat op sommige [43v] plaatsen krom gelijk een Turkse boog, wat oorzaak is dat de schippers zo’n grote vrees hebben als ze daar door varen: want als het mistig en donker weer is zo is men daar in veel meerder gevaar dan men is in de vlakke zee als daar opkomt een verlegen en geweldige storm. Niet ver vandaar liggen ook veel blinde klippen onder het water verborgen, zo wie dat daarop gezeild komen, varen min of meer dan of ze al levend in een graf gesteld worden. Men vindt ook genoeg beschreven in de kronieken van Götland dat voortijds tussen deze klippen veel duizenden Duitsers en Denen die onvoorziens daarop gezeild kwamen verdronken geweest zijn. Want ze kwamen gezeild in deze rotsachtige enge straten, meer met een opgeblazen hovaardigheid dan met voorzichtigheid dat een oorzaak is geweest van hun bederf. Desgelijks is ook geschied op veel ander oorden van de Noorse landen daar veel blinde klippen liggen die van verre te zien schijnen den schippers te wezen zeer grote balken die uit het water kijken zodat ze bang worden alleen al van het gezicht. Die klippen houden hun namen naar de zaken en feiten die daar geschied zijn of naar de natuur en gelegenheid van de plaatsen, gelijk we voren in ditzelfde boek genoeg verklaard hebben daar we geschreven hebben van het inbreken der rivieren. Deze klippen worden meer gevreesd van de zeerovers dan of ze tevoren hadden een grote hoop volk gereed staan om te vechten. [44r]

Van de steenrotsen en gevaarlijke weg tussen de rotsen van Idebencken.

Noch zijn er ook omtrent de kanten van Oostgötland en Zweden grote steenrotsen en klippen die eensdeels uitkijken uit het water en ook eensdeels niet en staan neffens elkaar in een lange rechte rekken alsof het banken waren die daar al willens gemaakt waren en zijn geheten in hun gewone taal Idebencken. Op die men altemets ziet zitten die arme en ongelukkige schippers als het schip gebleven en verdronken is: die me ook gereed zou geweest hebben in het jaar ons Heren 1517 tenzij het had geweest dat ons God geholpen had uit de nood, want ons schip werd gejaagd door het geweld van de stormende winden recht op deze blinde klippen die men ziet staan in een lange rekken die steil nederwaarts gaan in het water gelijk of het muren waren van enige burcht of stad. Daarom mogen wel zeer ongelukkig geheten wezen die door onachtzaamheid of storm van de zee op deze klippen gezeild komen en voornamelijk die oorlogsschepen of zeerovers die daar komen uit gierigheid om diegene die omtrent den zeekant wonen te beroven van geld en goed en wel weten dat ze rijk en machtig zijn, als ze aldus omsingeld zijn van de stormende zee en blinde klippen zodat ze erger en meer benauwd zijn dan of ze lagen in scherpe gevangenis, hebben aldus zee en aarde tot vijanden. Want lopen ze te land, zo moeten ze van honger en grote koude sterven en vergaan (dat de grootste pijnen zijn die men vindt) mits dat die lieden die daar omtrent [44v] wonen zijn met ossen, schapen en huisraad gevlogen en weg gelopen zijn om de onvoorziene aanstoot der vijanden. Blijven ze te scheep, zo verdrinken ze aangezien dat op deze plaats ( gelijk gezegd is) gewoonlijk een sterke storm waait: en al was het dat ze wilden ontkomen door arbeid of handigheid of kunst, zo kunnen ze nochtans niet weerstaan de wreedheid der naturen van deze plaatsen, want (als we gezegd hebben) boven de grote storm zo staat daar niets dan rotsen en klippen gelijk scherpe torens die uit het water steken daar het gevaar door komt: die men moet al krinkel en winkelend om varen met grote voorzichtigheid gelijk het schuim van het water is wijst. De kapiteins van de oorlogsschepen plegen in tijden van oorlogen op deze plaatsen een aardigheid en praktijk van krijg te gebruiken en te bedrijven en voort te stellen, leggen al willens sommige oorlogsschepen die besteken en bekleed zijn met vaandels en banieren van de vijanden, te leggen tussen deze klippen omdat die vijanden die menen dat het van hun oorlogsschepen waren te stouter zouden daarbij komen gezeild en alzo verderven op die blinde klippen. Hoe en wanneer dat zulks zou mogen geschied zijn vindt men genoeg beschreven in de kronieken van het land: en ook de benen van de vijanden die daar geworpen liggen op deze banken en rotsen geven genoeg te kennen het gevaar dat daar gelegen is.

Van de zeer snellopende beken.

In de Noordelijke landen zijn overal zeer snellopende beken, vooral in het laatste van april als het ijs en de sneeuw smelten die de landzaten grote schade doen. Want ze vloeien [45r] met zulke kracht en geweld dat ze weg dragen en mee slepen dorpen, straten, huizen, stenen bruggen, ja, de bomen uit de aarde en niet alleen die daar geplant zijn, maar ook vanzelf gegroeid en goed sterk geworteld zijn, gelijk voren ook verhaald is daar we schreven van het inbreken der staande wateren. Van deze snellopende beken zo hebben sommige steden en plaatsen daar ze ingevallen komen de naam ontvangen en dat naar de geweldige natuur en kracht die ze hebben: gelijk die zeer oude stad Scheningen in Oostgötland die alzo de naam heeft behouden van de rivier of snel lopende beek, die omdat ze zo geweldig vloeit in hun gewone taal wordt genaamd de Schene alsof men zeggen wilde een paard dat loopt met de hangende toom. Bovendien zo is er een ander rivier niet ver van daar gelegen die om zijn eenparig geruis en geknars wordt geheten Tanna. Insgelijks in het land te Middelpaden is een snellopende beek (als voren is gezegd) die genaamd wordt de Knoop: omdat ze de grote ijsschollen die opeen gevroren zijn en met bomen en grote stenen die gelijk met knopen tezamen geknoopt zijn in het dooien van het ijs over hun kracht tegen en snelle loop mede sleept, ja, dat noch vreselijker is, omdat ze pleegt zeer onvoorzien landen en lieden te overlopen en weg te voeren. Tot nog toe zo heeft men daartegen anders geen remedie gevonden dan dat die lieden met gezamenlijke hand doorgraven bergjes en heuvels om zijn loop elders en een anderen weg te leiden en al is het dat die van het land zijn loop op sommige plaatsen een anderen weg doen nemen, zo benemen ze zijn het geweld niet, maar laten ze gelijk een razende en onbesuisde vijand zeer snel lopen, doen open de sluizen die op sommige plaatsen [45v] gemaakt zijn. Maar al is het dat we voor gezegd hebben dat deze sterk lopende wateren die naam behouden dat er door geschied is ( gelijk we hierna verhalen zullen als van bisschoppen die verdronken werden daar ze stonden en verkondigden het volk het woord Gods: of van bruiloften die men hield of maagden die geschaakt waren, zo heeft nochtans de wijze en voorzienige lieden belieft dat men ze heten zou naar de victorie en triomf die daar omtrent zouden mogen geschied zijn en niet naar het verdriet en zwakke avonturen.

Van de diverse figuren van steenrotsen die aan de kanten van Oostgötland staan.

Op de kanten van de zee Braviken genaamd in Oostgötland (daar ook een snelle en geweldige beek is die komt door de stad van Norcopen gevallen in de zee) worden gezien en gevonden zeer vreemde gedaanten van steenrotsen die men zou menen dat ze met handen van mensen zo gehouwen waren of gesneden: dat zonder twijfel geschiedt door een heimelijke kracht en inventie [46r] der hemel in de elementen. Want sommige van deze stenen hebben de vorm van het hoofd van een mens, handen, voeten, vingers en tenen, maar zo niet aaneengevoegd en gebonden gelijk een lichaam van een mens, maar met onderscheidt elk op zichzelf van de natuur voortgebracht. Niettemin het volk van het land die het dagelijks genoeg zien achten ze niet veel, dan alleen als ze mogen te pas komen om te metselen in de meren van de huizen die ze laten maken. Men vindt daar ook in de gebergten die ver van de zee staan rotsen die uit de natuur zo rond en hol gemaakt zijn dat men zeggen zou dat het zeer grote koperen ketels waren of bastoven. Als men zien mag in Oostgötland bij de stad van Lincopen vanwaar dat ik geboren ben in de ketelberg. Men vindt ook in veel diverse dalen of valleien zeer veel stenen die uit de natuur zijn gelijk ronde kloten alzo groot als een kalverenhoofd of ganzenei of groter en kleiner die wel dienen zonder er iets aan te polijsten om met grote bussen daarmee te schieten. Noch vindt men daar lange en effen wet stenen die men zonder slijpen terstond mag gebruiken. Desgelijks in Westgötland is een soort van marmersteen in zeer grote menigte die zeer gespikkeld is die zo effen is dat men ze zonder houwen en slijpen leggen mag van stonden aan op de graven, gelijk we in het 12^de boek zullen verhalen daar we schrijven zullen van de natuurlijke verschillen van de stenen die men gebruikt in alle manieren van metselen. Omtrent de stad van Suidercopen in Oostgötland vindt men kristallen steen die zeshoekig zijn en alzo groot als een vuist of een vinger of ook groter en afhangen: waarmee de ingezeten van [46v] die landen zouden mits hun helderheid hun huizen zeer versieren, was het dat ze niet meer zochten hun huizen sterk te maken dan versierd. Ja, als ze beginnen te overleggen de dolheid van de vijanden dat ze vanwege de fraaiheid van het timmerwerk te meer zouden geneigd zijn om die te vernielen en bederven, zo maken ze hun huizen ongelijk veel sterker dan lustig en versierd. Die nochtans van binnen gewoonlijk zeer curieus gemaakt zijn en versierd en dat voornamelijk zoals hierna zal beschreven worden met blinkend harnas en wapens, als borst stukken, helmen en schilden. Want die lieden van die landen menen dat alle sieraad en fraaiheid daarin gelegen is, omdat het zeer goed te pas komt en nuttig is om het land vrijheid en privilegie te beschermen en bewaren. Niettemin ze hebben niet alle gelijk witte en blinkende wapens, want sommige gebruiken een zwart harnas dat zo bepekt is en dat uit redenen die ik hierna zal verklaren als ik schrijf van de manieren die ze hebben van oorlogen.

Van de stenen der reuzen en van de bron aderen.

gouverneurgrote en hoge stenen plegen te laten houwen die dappere wapenfeiten die ze gedaan hadden en de victorie die ze verkregen op hun vijanden: omdat ze de nakomelingen die zouden te kennen geven en hun namen eeuwig en onsterfelijk maken: gelijk dat ons Saxo Sialandick beschrijft van zijn koning van Denemarken, Reinier genaamd, die vijf jaar lang oorlog voerde tegen die Russen [47r] en die van Moskou in de Noordelijke landen: die heeft laten houwen tot een eeuwige memorie die dappere feiten die hij bedreven had in de harde steenrotsen: omdat niet zou vergeten worden hetgeen dat hij met zo’n grote moeite en benauwdheid tot vermeerdering van zijn eren gedaan had. Desgelijks ook zo bevinden we dat dit gedaan hebben zeer veel van de koningen van Zweden en Götland en andere dappere vrome mannen, zodat die memorie van hun dappere daden noch mogen gezien worden staan gehouwen in de hoge steenrotsen van de Noorse landen. Maar bovenal zo zijn de vermaardste geweest die hun oorlogsfeiten zo hebben weten te af te beelden dat ze ook hebben schijnen te zoeken de welvaart en het profijt van het gewone land. Wat gedaan heeft die zeer edele koning Ubbo, die gesticht heeft die zeer oude stad van Uppsala. Desgelijks ook Scarin en Erick en sommige anderen waarvan de dappere feiten niet alleen worden gevonden gehouwen in die hoge rotsen en bergen of in stenen die opgericht staan langs de velden tot een eeuwige memorie, maar ook noch dagelijks op feestdagen en triomfen worden gezongen met liedjes in hun gewone taal of op instrumenten gespeeld om daarop te dansen. Want de voornaamste zorg die ze hadden, dat was in tijden van vrede dat ze hun officiers en de gouverneurs van de landen bevalen (boven hetgeen dat der wapen mocht aangaan) dat ze zouden die bron aderen die ze vonden brengen onder de watermolens ten behoeve van de landzaten: of dat men daar bronnen van maken zou dat tot algemene welvaart van nood zou mogen wezen. Boven die zo vloeit te diverse plaatsen uit de rotsen en gebergte aderen een zeer [47v] grote overvloed van wateren, die met handigheid van de kunst en naturen zo geleid worden dat er 25 of 30 watermolens, die zeer lustig op een rij staan achter elkaar mogen malen. Alzo men in het land van Falon, een zeer vermaard landschap dat gelegen is in Westgötland en ook Helsinghen, wat een zeer bevolkt land is, genoeg zien mag, gelijk uitvoeriger verklaard zal worden daar we schrijven zullen van de watermolens daar men het ijzer mee smeedt.

Het derde Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort geredigeerd: wat spreekt van de afgoderijen en aanbiddingen der duivelen van de Noordelijke naties.

Van de afgoderij der heidenen van Litouwen.

Albrecht Crantz, die een oprecht historieschrijver is van de Duitse naties, die zeer vermaard was in het jaar 1500 en na hem Mechouite de Pool, getuigen en schrijven dat die van Litouwen ten tijden dat ze noch waren in de dwaling der heidenen aanbaden voornamelijk drie goden: te weten, het vuur, de bossen en die serpenten. Het vuur omdat het in alle sacrificiën gebruikt werd: of omdat ze bedrogen waren door de opinie van die van Perzië die meenden dat het vuur God zelf was, gelijk ons Herodotus beschrijft, of door die leringen van die van Egypte die zich lieten [48r] denken dat het vuur een levend beest was die alle groeiende dingen verslond: en nadat ze daarvan vervuld was dat ze stierf tezamen met de dingen die ze verslonden had. Die bossen hielden ze voor heilige en gewijde plaatsen en alle gedierte dat in de bossen zich ophield hielden ze voor Goden. Gelijk de poëet zegt: Die Goden hebben ook in de bossen gemaakt hun woningen en dat meer is zo zijn velerhande naties van volk hierdoor bedrogen zijn in hun koningen en prinsen van dat ze gestorven waren verbrand of in de bossen gaan hangen met grote staat, met een gouden kettingen om den hals omdat ze Goden zouden zijn of onder het gezelschap van de Goden opgetrokken worden en hoopten dat ze door deze sacrificie en eer die ze hen bewewezen zouden verkrijgen de gratie van hun valse Godheid, daarboven zo eerden ze als heilige dingen de serpenten als ze niemand hinder deden: want ze meenden dat waren bewaarders van de huizen en huis Goden. Maar al schijnt dat deze valse afgoderij geheel en al te niet gegaan is, nochtans zo wordt het door ingeven van de duivels op sommige plaatsen en heimelijke huizen die staan in wildernissen, gebruikt: als in de Noordelijke landen, in het land van Noorwegen en Vermelanden. Niettemin uit deze dwalingen zijn gebracht geweest die van Litouwen in het jaar 1381 als hun zeer dappere prins Jaghello met zijn acht gebroeders (gelijk ons Mechouite beschrijft) tot het Christen geloof bekeerd worden waarin die van Litouwen dagelijks noch navolgen en voortgaan. Die voorzegde Mechouite beschrijft ook dat op die grenzen van Moskou en Litouwen op de gewone legerbaan een beeld staat wat in [48v] hun gewone taal wordt geheten: Zlotaba, dat is te zeggen de gouden kween: deze wordt geheugen van iedereen die daar voorbij gaat een present hoe klein het ook is, al was het maar een haar waard: of anderszins zouden ze menen dat ze enige ongeluk onderweg zouden krijgen.

Van de valse afgoderij van diegenen die onder de Pool wonen.

Die lieden die woonachtig zijn in het uiterste van de Noorse landen (wat zo sommige zeggen willen dat het onbewoond zou wezen vanwege die zeer sterke koude die daar regeert) hebben ook hun valse ceremonies en afgoderijen die welke ze op gezette tijden van het jaar doen. Want deze wilde mensen hebben geen kleine oorzaak (alzo wel als ander naties die koeler en gemanierder schijnen te wezen dan ze zijn) waardoor dat ze deze algemene dwalingen van afgoderij genegen zijn te onderhouden en die zaken die van geen waarde zijn voor God te houden en aanbidden. Deze aanbidden de zon de gehele zomer lang omdat ze hen verlicht en danken haar dat ze hen verleent dat zeer mooie licht voor de donkerheid die ze gehad en geleden hebben en van die warmte die ze bij brengt in plaats van excessieve en zware koude die ze geleden hebben: en al is het dat deze koude onverdraaglijk schijnt te wezen die ze in de winter voelen, nochtans vloeken ze noch verwijten of en verbannen niet uit gelijk dat sommige Indianen doen: maar zeggen eenvoudig, deze dwaze en zoude en deze te zeer lange duisterheid of diergelijke woorden, zonder te laten blijken dat ze anderszins kwalijk tevreden zijn. Desgelijks zo aanbidden [35r] ze de maan omdat ze in de winter in de absentie van de zon hun dikwijls verlichten: en als de maan hun geen licht geeft (wat geschiedt omtrent den tijd van de nieuwe maan) zo gebruiken ze het licht van de sterren die zeer helder en blinkend zijn om alle dingen die ze te doen hebben te beschikken. Daarboven zo worden deze botte en grove mensen die wonen onder de Pool tot noch een slechtere dwaling van de duivels gebracht. Want ze hangen omhoog aan een paard of hellebaard een stuk rood laken wat ze met grote devotie aanbidden en met grote ceremoniën eren: menen vanwege de rode kleur, wat het bloed van de beesten gelijk is, dat het enige Godheid in zich heeft. Ten anderen zo laten ze hen denken dat ze door het aanzien van dit rood laken zullen te gelukkiger wezen in het jagen van de wilde beesten, waarvan af dat ze het bloed drinken als ze die gevangen hebben, gelijk we hierna uitvoeriger zullen verhalen daar we schrijven zullen van de manieren en condities van de wilde Lappen. Noch zijn er sommige van de Noorse naties die voor gewoonte hebben dat ze aanbidden hetgeen dat ze ’s morgens vroeg in de dageraad allereerst levend zien, hetzij in de lucht, op de aarde of in het water, als vogels, gedierten, vissen, serpenten en wormen en vooral het vliegende hert: die ze grote eer bewijzen vanwege de horens waarmee dat de hoofden van de jongeren versierd worden. En omdat deze voorzegde lieden niet ouden komen met lege handen voor hun Goden, zo offeren ze hen zekere offerhanden van de gebeenten van de wilde dieren of grote walvissen of van andere vissen die ze gejaagd en gevangen hebben. De benen die ze nochtans in de zomer niet verbranden omdat ze [35v] niet schijnen zouden met het licht en hitte der zon te spotten en te gekken: maar vertoeven totdat die koude winter begint aan te kome, en als dan zo verzamelen ze die zeer statig bijeen naar de hoogheid van de dagen en verbranden deze benen die ze de Goden hebben geofferd en menen dat ze door deze sacrificie den Goden bewijzen de eer die hun toebehoort. Zo’ n grote eer bewijzen ze de zaken die onnut zijn en nergens toe dienen.

Van de drie Grootse Goden der Gothen.

In voorleden tijden toen die Gothen noch heidenen en ongelovig waren zo hadden ze drie Goden die ze boven alle ander eerden, gelijk Jan de Grote, mijn zeer beminden broeder en voorganger, aartsbisschop van Uppsala, in het begin van zijn historie beschrijft. De aller eersten en oppersten dat was Thor: die werd geleid in het midden van een grote zaal op een gedekt bed en had neffens hem liggen op elke zijde een andere God, te weten Odhen en Frigga, en daar zo kwamen de Gothen deze Goden aanbidden. Thor (alzo ze zeiden) had zijn rijk en heerschappij in de lucht, donderde en bliksemde, regeerde die winden en wolken en het mooie weer, verleende en gaf koren en alle andere vruchten en nam weg de kwade ziekten en pest. Odhen, dat is te zeggen die sterke, was de God der oorlogen die den mensen bijstand zond en hulp tegen hun vijanden: en deze lag ter rechterzijden van de grootste God Thor: die overal zo vermaard en aanbeden werd dat hij van allenmensen niet anders werd ontvangen dan of hij het licht was geweest dat ter wereld is gezonden, zodat er (als ons Saxo is getuigt) geen volk was in de wereld die deze God [36r] Thor niet onderdanig en aanbaden. De derde God was Frigga, die was de gever van vrede en genoegens: en ook zijn beeld was gemaakt gelijk de schaamstreek van een mens: die in zo grote eren en reverentie werd gehouden van de Gothen als hier voortijds Venus is gehouden geweest van de Romeinen: zodat tot noch op de dag van heden de vrijdag van hem die naam houdt. Hij wordt geschilderd met een zwaard en een boog in de hand en gewapend, omdat in die landen alzo wel de vrouwen als de mannen altijd gereed zijn om te vechten. Maar Thor werd geschilderd met een kroon op het hoofd en een scepter in de hand en 12 sterren: en waren van de opinie dat er geen dingen waren ter wereld die bij zijn er hoogheid en majesteit waren te vergelijken. Hij had een dag in de week, ja, dat meer is, de eerste maand van het jaar die we Januari noemen, had zijn naam. Odhen werd gemaakt staande in het volle harnas, gelijk dat Mars was bij de Romeinen: en had ook tot eeuwige memorie een dag in de week die naar hem genoemd was. En omdat hij in zijn leven gehouden was voor die dapperste en kloekste man die in geheel Europa was te vinden: zo meent iedereen gelijk dat uit deze oorzaken de Gothen beroepen willen en zeggen (nadat ons Dion uit Griekenland, Ablabius en Jordanes getuigen) dat Mars geboren is geweest in hun land die van de ouders genaamd is geweest de Got van de oorlog: gelijk ook de poëten het zo beschrijven bij deze woorden. Gradiuumque; patrem Geticis qui praesidet armis. Die de Gothen altijd deden zeer wrede en bloedige sacrificies offerden hem die arme gevangenen en meenden dat hij (die God en opperste van de oorlogen was) nergens beter mocht door tevreden gesteld worden dan door mensen bloed: die hen daartegen zo volkomen geleerd heeft alle handigheid en praktijken om oorloog te voeren dat ze overwonnen hebben de machtigste rijken van Europa en Azië, de prijs en naam hebben van de dapperste en kloekste mannen ter wapen die men ter wereld mag vinden.

Van de drie Kleinere Goden.

De Gothen hadden boven die drie grote Goden voorzegt sommige ander Goden die ze aanbaden: die (gelijk ons Saxo beschrijft) in hun leven waren grote tovenaars en hadden zo wel kunnen door hun wonderlijke toverij tot hun trekken van de eenvoudige en slechte mensen dat ze gehouden worden voor Goden. Ze hebben niet alleen de Gothen, door hun valse toverij en duivelse bedrog, ze verwekt om hun te aanbidden en sacrificie te doen, maar ook alle andere Noordelijke naties. Want ze hadden door hun bedrog de lieden zo verre gebracht dat ze hen lieten denken dat het Goden waren of metgezellen van de Goden en bewezen hen die eer die God alleen toebehoort, deden sacrificie zeer plechtig deze valse tovenaars. Waarvan een was Methotin genaamd die een zeer groot meester was in de nigromantie, die door een hoog vermoeden dat hij had van zichzelf vanwege zijn waardigheid en hoogheid en bracht die eenvoudige lieden door zijn duivelse kunsten en toverij verleid zijn zo ver dat ze hem aanbaden, valse en onbehoorlijke sacrificie deden. Deze was de oppersten bisschop of priester van de Goden, die stelde een ordinantie hoe dat men [37r] diverse Goden, diverse ceremoniën en sacrificie doen zou zodat elk een van de Goden zijn dienst en bekwame offerande op zichzelf had: Want hij zei dat de zonden die men tegen die Goden misdaan hadden niet mochten verzoend worden met gewone sacrificie of gemengde ceremonies. Maar tenslotte, nadat zijn valsheid bekend en openbaar was, zo is hij met een oploop van het volk dood geslagen geweest: en een tijdje daarna zo hebben ze zijn lichaam getrokken uit het graf, wat met zijn besmettelijke stank veel mensen doodde, en hebben het gehangen aan een staak gelijk hij met zijn valse en duivelse toverij wel verdiend had. Desgelijks zo woonde niet ver van Uppsala een grote priester van de Goden Froe genaamd: die daar liet veranderen de oude ceremonies en manieren van sacrificie te doen, die van zo veel naties en over zo lange tijd gebruikt en onderhouden was geweest, in een zeer kwade en wrede manier: Want hij begon de Goden een sacrificie van mensen te doen. Die nadat hij gestorven was werd gehouden voor een van de Goden: en omdat hij gehouden zou worden voor een bloedgierige god zo worden hem geofferd donkere en zwarte offeranden en jaarlijks zo hield men zijn feesten en spelen bij nacht en maaltijden in zijn tempel met opgerukte zitkussens, gelijk somtijds te Romen ter eren van God Dis en Proserpina gedaan is geweest. Desgelijks zo worden geëerd Vagnosthus en Hadingus omdat de lieden meenden dat ze die belangrijkste waren die hen hulp en bijstand mochten geven in tijden van oorlog. Rostieps uit Finland is na zijn dood voor een God aanbeden geweest omdat hij, toen hij noch leefde, zeer excellent was geweest in alle dingen te voorzeggen. Rostar hebben ze ook voor een God gehouden” [37v] wiens wreedheid zo groot was dat hij verzoend wilde wezen met sacrificie van mensen bloed en dat men hem offeren zou diegene die zijn dienaars zouden willen overvallen. En in het kortste gezegd, zo waren er noch veel anderen die ze aanbaden en sacrificie deden, die ze zeiden te wezen de kinderen van de zeer machtige God Thor of Odin. Maar hoe en door wat middelen dat deze lieden aldus aanbeden en voor Goden gehouden geweest zijn zal ge vinden hierna in het vijfde boek in laatste van het eersten kapittel daar we schrijven van de reuzen en kampvechters, uitvoeriger beschreven.

Van de kostbare en triomfantelijke kerk van de Noordelijke Goden.

Aangezien dat hier voortijds bijna over de gehele wereld, door het ingeven van de duivel, het volk leefde in afgoderij, zo heb ik hier willen noch duidelijker beschrijven op wat plaatsen dat die Gothen en Zweden, ten tijden dat ze noch heidenen waren en die houten en stenen afgoden eerden en aanbaden: omdat iedereen gelijk zou mogen weten dat er diverse plaatsen zijn geweest, (gelijk dat er diverse duivels zijn) daar men de onbehoorlijke en valse dienst en eer de afgoden heeft bewezen. Onder andere zo stond er een zeer kostbare en zeer vermaarde kerk van de keizer Ninus tijden af, omtrent de rivier Sala (van die mijn goed beminde broeder en voorganger Jan, aartsbisschop van Uppsala, in het eerste boek van zijn historiën heeft geschreven) daar nu ter tijd staat de bisschopskerk van Uppsala en belangrijkste kerk van Götland en Zweden. Deze tempel was zo kostbaar toegemaakt en versierd dat er niets was, noch aan muren, noch aan het welfsel, noch aan de pilaren, alles blonk [38r] van het goud: ja, dat meer is, het gehele dak van de kerk was al verguld: waarvan neerhing een kettingen van fijn goud die zo groot en lang was dat ze van buiten deze tempel van onder tot boven omgordde en rondom bond: zodat deze tempel die stond op een brede en wijde plein door haar grote kostbaarheid en blonk van het goud wekte op in de mensen die daar kwamen om die afgoden te aanbidden een bijzondere vrees en devotie. Omtrent der kerkdeuren stond een grote boom, die niet bekend was, die zeer wijd en breed zijn takken uitspreidde en stond in winter en zomer altijd even groen (Taxus): nochtans zo was het niet van de bomen die uit hun eigenschap en natuur altijd groen staan, gelijk laurierbomen, olijfbomen, palmboom of mirt: want men heeft nooit in de Noordelijke landen olijfboom of laurierboom zien groeien, dan alleen te Vasthene daar sommige kleine laurieren boompjes boor een nieuwigheid geplant waren. Niet ver van deze tempel ter plaatse daar men die sacrificie deed, stond een bron die daarvan onder opsprong waarvan we terstond hierna schrijven zullen. Hiermee hebben we genoeg gezegd van de vreemde naties van het bijgeloof en ceremonies of abuizen van de Gotische naties: die niet alleen zijn verward of bedrogen geweest met deze ijdelheid en afgoderij maar ook alle ander naties van de wereld. Niettemin God is geloofd en bedankt en zo wordt nu ter tijd in de stad van Uppsala jaarlijks de negentien mei gehouden een zeer grote verzameling van volk die men leert en preekt goede vermaningen en het woord Gods ter presentien van de koning, prinsen en edelen van het land, [38v] zo wel vrouwen als mannen, op diezelfde plaats daar voortijds zo’n groten on-goddelijkheid, onbehoorlijkheid en afgrijselijkheid als van mensen, ja, hun lieve ouders en vrienden den afgoden te offeren geschied is.

Van de sacrificie en offeranden der Gothen.

Men vindt beschreven in het eerste boek en twaalfde kapittel van de kronieken van Götland en Zweden dat in voorleden tijden de Gothen zeer nauwe geobserveerd hebben in hun offeranden het getal van negen: en dat hebben ze bij avonturen genomen uit de lering van Pythagoras (die ze van Salmoxes en Diceneus ontvangen hadden) die zegt dat het oneffen getal het edelste en excellentste is onder de getallen. En al was het zaak dat ze alle weken, ja, dagelijks, de Goden grote eer bewezen en zekere offerande deden, nochtans zo hielden ze veel plechtige feesten en deden grote offeranden alle negen maanden negen dagen lang zeer devoot en met grote reverentie deden ze de Goden sacrificie, offereden alle dagen negen diverse soorten gedierte waarvan de mens er een was. Na deze negen dagen zo was daar een groot gegaan van de ingezeten van het land die in grote menigten deze tempel van Uppsala kwamen bezoeken en als dan zo worden daar wederom als voor negen dagen lang de Goden sacrificie gedaan van negenderhande soorten van gedierten. Die mens op wie dat het lot gevallen was om geofferd te worden de Goden, die werd levend gestoken in de bron die ter plaatse opsprong daar men die sacrificie deed: en indien hij licht en terstond dood was zo zeiden de priesters dat die offerande de Goden bekwaam was en aangenaam: en trokken hem wederom uit het water, zo gingen ze hem hangen in het [39r] naaste bos aan een boom en zeiden dat hij van de Goden in hun gezelschap was ontvangen: waardoor dat het zo ver gekomen was dat iedereen hem gelijk voor gelukkig en zalig hield die aan de Goden geofferd werd mocht sterven. Het gebeurde ook wel altemets dat het lot viel op de koningen dat ze ook de Goden zeer statig geofferd waren. Want ze meenden alle gelijk dat zulke offerhanden de landen zeer gelukkig waren en daarom zo volgde al het volk met grote blijdschap deze grove offerande: wel meenden dat diegene die aldus den Goden geofferd waren niet stierven, maar dat ze onsterfelijk waren en niet alleen diegene die alzo stierven, maar zij zelf: wat hen geleerd was van Salmoxes, Zenta en Diceneus, gelijk ons Dion, Ablabius, Jordaan en Strabo getuigen: zeggen noch daartoe dat de Gothen zeer voorzien waren in de filosofie: waardoor dat ze bevonden en vast geloofden dat de ziel onsterfelijk was: en zeiden (zo ons Herodotus beschrijft in zijn vierde boek) dat diegene die deze wereld overlijden niet sterven, maar dat ze verhuizen en gaan wonen op een andere plaats die veel lustiger is, alwaar ze zeggen dat er regeert een God Bleyxen genaamd waartoe ze gewoonlijk zonden aan van hen in ambassade met een schip met vijf riemen en dit boven al hetgeen dat we voor verhaald hebben, belasten de bode op wie dat lot gevallen was hetgeen dat hij in hun allen namen van deze God begeren zou. Wat op deze manieren te werk ging: Sommige van hen hielden hun harpoenen recht overeind met het scherpen omhoog en de anderen grepen de bode met handen en met voeten en wierpen hem omhoog: zodat hij viel [39v] in het scherpe van de harpoenen en indien dat hij terstond dood was van dat hij in het scherpe van de harpoenen gevallen was, zo waren ze zeer verblijd en zeiden dat deze God hen zeer gunstig was, dat hij de bode die ze hem gezonden hadden terstond ontving. Maar ter contrarie als den bode niet terstond dood viel in de harpoenen zo waren ze zeer kwalijk tevreden en zeiden hem aan dat hij een kwaad mens was die niet waardig en was de Goden gezonden te worden. Daarom ze verstaken hem en zonden terstond een anderen en belasten hen eerst hetgeen dat hij ij deze God zou vragen en verkrijgen: en alzo wierpen ze hem op die voorzegde harpoenen, en indien hij terstond dood was zo voerden ze hem op zee in een scheepje met vijf riemen daar we voor van gezegd hebben en zonden hem in de grond van de zee.

Van het bijgeloof der Gothen die ze gebruikten als het donderde.

Die Gothen begeerden in alle manieren aan te tonen de grote liefde die ze hadden tot hun Goden, zo namen ze hun pijlen en bogen (gelijk dat we beschreven vinden in het eerste boek en twaalfde kapittel van de kronieken van Zweden en Götland) als het begon te donderen en schoten tegen de lucht, toonden alzo aan dat ze hun Goden helpen wilden en bijstand doen tegen hun vijanden, meenden dat ze als het donderde van hun vijanden bevochten waren. Als ze noch met dit bijgeloof niet tevreden waren zo hadden ze noch zeer grote en zware hamers die met koper bedekt waren (die ze heten Jupiter hamers) die ze hielden in grote waarden, die nergens toe dienden dan om afgebeelde donderslagen te [40r] maken en meenden dat dit hemels gekraak en geluid van de donderslagen, alzo ze met hamers te werk gingen, hoopten door zulk geklop en groot geluid dat ze maakten alsof ze smeden waren geweest die Goden vriendschap te doen en hulp en bijstand te doen tegen hun vijanden in hun oorlogen. Deze manier van kloppen heeft geduurd en is onderhouden geweest tot in het jaar van de geboorte van onze Heer elfhonderd dertig, toen Magnus, de koning van Götland, tot vermeerdering van het Christen geloof en uit haat en nijd die hij had tot de heidense wet te niet deed die afgoderij die men in dien tempel deed, beroofde Jupiter van zijn dienst en eer en van den donderhamers die daar waren die ter oorzaak hiervan een zeer lange tijd daarna voor een kerkdief en rover van de heiligen geacht is geweest. Noch hadden die Gothen voortijds voor manieren als ze ten strijde gingen dat ze de Goden paarden offerden voor hun altaars: die ze het hoofd afsloegen en stelden het op spietsen nadat ze de bek wijdt opengesteld hadden met stokken en voerden het zo al gapend voor het leger. Ze hebben niet alleen den Goden sacrificie gedaan eer dat ze gingen ten strijde, maar ook nadat ze victorie gekregen hadden tegen hun vijanden en daarboven zo hebben ze ook gespeeld zeer genoeglijke spelen ter ere van hun Goden van dansen en springen: waarin ze veel lichte manieren hadden, dansten gelijk zotten met bellen en cymbalen of andere koperen instrumenten daar ze op speelden. Deze en andere diergelijke spelen en sacrificiën deden ze voornamelijk omdat ze mits hulp van de Goden geenszins zouden mogen door enig geweld [40v] van de oorlogen overwonnen worden. Want ze hielden dn krijgshandel in zulke waarde dat ze geen andere zaken ter wereld die een mens zou mogen ter hand trekken daarbij vergelijken wilden. Maar om hun offerhanden te doen zo hadden ze Priesters van diverse staat, de een hoger dan de ander, te weten, bisschoppen, suffraganen, priesters, priesters die schilden dragen en waarzeggers. Van de eerste, te weten de bisschoppen, hadden alzo grote macht en autoriteit als de koning zelf, zodat al hetgeen dat ze bevalen en aanraden, niet alleen gedaan werd van het volk, maar ook van de koning, alsof het uit de hemel ontboden was geweest. Deze bisschoppen leerden en onderwezen het volk in alle wijsheid en filosofie, ze ordineerde de priesters en de ceremonies en bijgeloof van de offerhanden en sacrificie der Goden. Dion die beschrijft ons dat deze natie van volk nimmermeer is geweest zonder bisschoppen die hen hebben onderwezen in alle filosofie en wijsheid. De voornaamste en waardigste van alle bisschoppen waren diegene die grote bonnetten droegen of Pius genaamd waren en van dezen worden bij de koningen gevoegd en priesters, gelijk dat Jordanes uitvoeriger beschrijft, die zegt dat ze Pius geheten worden en dat ze plegen den Gothen tot buiten de poorten tegen te gaan in het wit gekleed en spelen op harpen als ze victorie verkregen hadden tegen hun vijanden om die Goden tevreden te stellen.

Hoe dat de Gothen die Goden bevochten.

De Gothen gebruikten noch een andere zot en dol bijgeloof dat ze de Goden gingen bevechten als ze hun geen hulp en bijstand [41r] hadden gedaan tegen die vijanden, noch victorie verleent in de strijden: want ze schoten met allerhande geschut naar de hemel en meenden alzo de Goden te mogen verdrukken of ten minsten met dreigementen zo ver te brengen dat ze uit vrees zouden doen moeten alle dingen naar hun wil;. Hoewel dat ze hierin zeker zot deden en tevergeefs, nochtans zo meenden ze wel alzo grote macht te hebben om hun vrees en eer te doen hier op de aarde als die Goden hadden om hen te doen vrezen in de hemel of in de hen. Maar ze en peinsden noch en overdachten niet om het oude spreekwoord van de Gothen dat men geen stok zou werpen in de lucht, vanwaar dat het wederom valt een zware kolf.

Van de drie gezusters gouvernantes van het mensen leven en van de Nimfen of water Godinnen.

In de Noordelijke landen waren ook sommige kerken gesticht ter ere van de godinnen Diana en Ceres: en ook een kerk ter ere van de drie gezusters (die men heet Parcae) die zonder toedoen van mensen handen door een wonderlijke manier van toverij gemaakt en gesticht is geweest. In deze kerk zo gingen de ouders om te vragen aan deze gezusters van het geluk of ongeluk van hun kinderen, eerst hebben ze zeer met reverentie gedaan hun gebed en beloften, naar algemene ordonnantie en gebruik: daarna zo zagen ze in een kapelletje waarin ze zagen staan altemets drie stoelen en altemets meer, en op elke stoel zat een van de godinnen. Die aanvaarden de nieuwe geboren kinderen, zo waren er [41v] sommige van hun die het kind begaafden met grote schoonheid: en dat alle mensen zou behaaglijk zijn en liefgetal, ander die begaafden het met liberalisme of met enige ander bijzondere gave. Daar waren ook somtijds andere die kwaad van naturen waren, die benijden die goede gaven daar het kind mee begaafd was, gaven hen daartegen enig kwaad gebrek, gelijk van vrekkigheid, armoede of diergelijke omdat ze daardoor besmetten zouden de goede gaven die de andere godinnen het kind hadden gegeven. Het is bevonden geweest dat deze nimfen of godinnen niet alleen bedrogen hebben door al dusdanige manieren van toverij die jonge kinderen, maar ook oude lieden, ja, somtijds ook de koningen van het land. Want Hother, de koning van Zweden en Denemarken, was op een tijd met zijn volk ter jacht gegaan en werd door een donkere nevel, toen hij ver uit de weg reedt, afgetrokken van zijn gezelschap, zodat hij tenslotte onvoorziens gekomen is in een mooie kamer waar verzameld waren sommige mooie bos maagden of godinnen, die hem met zijn naam zeer gegroet hebben. De koning hoorde dat ze hem groeten en heeft hun gevraagd wie dat ze waren. Ze hebben geantwoord dat ze diegene waren die de fortuinen van de wereld en vooral van de oorlogen waren en gaven het daar die het hun beliefde en dat er geen strijd geschiedde, en waren daar present (maar van niemand gezien) hielen heimelijk hun vrienden en gaven de overhand. In het kortste gezegd, dat ze de macht hadden geluk en voorspoed te doen hebben die het hen beliefde en ook tegenspoed daar ze wilden: en daartoe zo hebben ze hem vermaand dat hij niet bevechten zou of oorlog voeren tegen Balder, die ze zeiden gewonnen te wezen van het zaad der Goden. Maar zo gauw als [42r] ze dit gezegd hadden zo heeft de koning Hother zichzelf gevonden onder de blauwe hemel en stond zeer verwondert en wist niet waar hij deze maagden en die mooie zaal daar hij in geweest was zo subiet verloren had, zodat hij niet wist wat hem geschied was, noch ook dacht dat dit door bedrog en toverij al gebeurd was. Sommige jaren daarna zo geschiede het dat dezelfde koning Hother (die zeer ten onder was door grote en zware oorlogen die hij gehad had) doolde achter lande, zocht alle onbekende en onbegaanbare wegen zo dat hij temslotte geraakte in een bos waar geen mensen ter wereld uit noch in en gingen en heeft daarin zo ver en diepe gewandeld dat hij tenslotte zeer avontuurlijk is gekomen daar hij gevonden heeft de spelonken en woningen van de voorzegde onbekende maagden en zag dat diezelfde waren die hem te anderen tijden geschonken hadden zijn kleed waarmee men niet doorhouwen kon. Deze maagden die hem zagen hebben hem gevraagd waarom dat hij daar gekomen was. Hij antwoorde dat was door het groot ongeluk en tegenspoed dat hij geleden had in het strijden tegen zijne vijanden en dat het hem anders vergaan was dan ze hem beloofd hadden en begon zeer droevig te beklagen de tegenspoed die hij gehad had met hun raad te geloven. Deze godinnen hebben hem daarop geantwoord dat hij geenszins bedrogen is geweest en dat zijn vijanden, (hoewel hij zelden victorie heeft verkregen) dikwijls alzo groot verlies van volk gehad hebben als hij gehad heeft, zodat zijn vijand zich niet hoeft te beroemen van het voordeel dat hij op hem gehad heeft: niettemin dat hij de victorie zou krijgen, was het hij middel of kunstkont vinden kon om te ondergaan en te onttrekken zijn vijand die spijs die hem bereid was tot vermeerdering van zijn sterkte: [42v] want alzo zou hij mogen komen tot zijn bedoelingen en zijn vijand te boven gaan en alle dingen zouden dan komen tot zijn wil. Dit heeft verstaan de koning Hother, heeft verlof van hun genomen en is gereisd naar zijn land, daar hij van stonden aan verzameld heeft een grote hoop volks en zijn vijand ontzegt en te velde beroepen: en wel vlijtige laten gade slaan en hinderlagen gelegd rondom het leger van zijn vijand om te mogen vinden en betrappen diegene die de spijs der sterkte die van de godinnen bereis was dragen zou: zodat hij tenslotte gewaar is geworden drie nimfen of godinnen die de geheime spijs droegen: en heeft ze zeer vlijtig gevolgd op de voetstappen die hij zag staan op het land door de dauw, zoo dat hij tenslotte is gekomen ter plaatsen daar ze woonden: daar hij zo veel heeft gedaan door zijn lieflijk en lustig spelen op de harp (daar hij een zeer expert en groot meester van was) dat ze hem schonken die mooie blinkende riem en krachtige gordel der victorie: waarmee hij omgord werd niet mocht overwonnen wezen in enige strijd. En alzo is hij langs dezelfde weg die hij gekomen was teruggekeerd in zijn leger en is et zijn volk de vijand tegemoet getrokken die hij heeft geslagen en ter dood toe gewond zodat hij daags daarna is gaan bezoeken Proserpina die hij ‘s nachts in zijn slaap gezien had bij hem staan.

Van de elven dans bij nacht.

Die lieden die bij nacht achter lande reizen en de herders die bij nacht de wacht hielden van hun ossen, koeien en schapen plegen dikwijls te zien veel diverse visioenen en [49r] zeldzame grillen van geesten, gelijk (als ons Saxo beschrijft) dat gebeurd is de koning Hother die volgde de drie nimfen tot in hun spelonk, verkreeg de riem en gordel der victorie. Maar altemets zo zagen ze sommige dansers die zo stijf de voeten gedrukt hadden in de aarde dat men de volgende dag de voetstappen al rond zag staan ter plaatse daar ze gedanst hadden en het aardrijk zo verbrand en dor, dat er nimmermeer meer gras daarna opgroeide. Het volk van het land heten deze nacht spelen van deze zeldzame grillen of geesten den elven dans: en zijn van de mening dat het geesten zijn van mensen die al hun leven lang niet anders gezocht hebben dan alle wellust en genoegens van de wereld en zichzelf geheel en al daartoe begeven hebben en onderworpen de vleselijke begeerten, leven tegen alle Goddelijke en menselijke statuten en geboden, die nadat ze gestorven zijn aldus omtrent de aarde liggen en wroeten. Hetzelfde zeggen ze ook van de kabouter mannekens die noch hedendaags regeren: die komen bij nacht in gedaante van mensen, dienen die lieden in hetgeen dat er te doen is, verzorgen de paarden en beesten gelijk stalknechten, zoals we hierna in hetzelfde boek uitvoeriger zullen verhalen daar we zullen schrijven van de dienst der geesten.

Van de manier van vechten tegen die bos geesten.

Aangezien dat de ouders die voor ons in voorleden tijden geweest zijn genoeg getuigd hebben dat hier voortijds overal de wereld wonderlijke grillen van geesten en andere goochelarij gezien zijn geweest, als van kabouter mannekens, [49v] bos geesten, satyrs, bommeleers, bloeiloze, alvinnen, vrouwen die bij nacht kwamen de kinderen de borst geven, huis geesten en een grote hoop akker geesten, waarvan dat sommige de mensen met vleien en mooi spreken bedrogen hebben en ook sommige andere door een onuitsprekelijk verschrikken en bangheid of ook verscheuren en zeer ongenadig ter dood gebracht hebben: zo heb ik niet willen laten te schrijven met wat middelen en wapens dat de Noordelijke naties deze geesten of tovenaars weerstaan en verjaagd hebben. Men zegt voorwaar dat die edele en vermaarde kampvechters uit Götland zeer dikwijls hand tegen hand gevochten hebben, tegen de monsters en zeer vreemde beesten en niet alleen om te verlossen en te behouden die arme en zwakke mensen, maar ook om te beproeven hun sterkte en dapperheid en wilden ook niet dat iemand anders met hen zou vechten tegen deze sterke en wrede monsters. Den dappere en stoute kampvechter Reinier, die later koning werd van Zweden, heeft eens een gehele nacht door staan vechten tegen een grote en zeer lelijke hoop vandoisen of nachtgeesten, die zijn stiefmoeder Thorilda, dat een zeer wreed wijf was, daar verzameld had en bijeen laten komen om hem te vernielen of bederven: maar toen de dag gekomen was zo vond hier en daar langs de velden zeer vreemde en lelijke gedrochten dood liggen en onder andere zo werd daar gevonden liggen zijn stiefmoeder Thorilda, die het aanzicht overal doorhouwen en doorkerft had. Wat feit overal het land bekend werd, zo is hij gehouden geweest voor een dappere en edele kampioen en is een oorzaak geweest dat hij met hulp van zijn vrienden wederom genomen heeft uit de handen van zijn vijanden het [50r] koninkrijk van Zweden dat zijn vader voortijds bezeten had. Insgelijks ook zo heeft de koning Gormon met een, genaamd Broder, en een ander, Buchix geheten dat zijn metgezellen waren, een uitermate stout feit bestaan waarbij hij aantoonde dat hij was van het stoute bloed van de koningen van Götland. Want om te onderzoeken de geheimen der naturen zo nam hij aan met zijn twee metgezellen zonder enige achterdocht of te ontzien enige moeilijkheid een reis die zeer gevaarlijk was en een weg die bijna de mensen onmogelijk was te passeren. Die om hun weg te beginnen zijn tezamen te scheep gegaan en hebben zo ver gezeild langs de grote zee oceaan dat ze verloren de zonen andere sterren en zijn gekomen voorbij het land Biarmen in een land daar het altijd nacht is (als in het eerste kapittel van het eersten boek voor gezegd is) en nimmermeer zon schijnt en daar zo hebben ze tegen een grote menigte en diverse soorten van monsters en gedrochten zeer dapper gevochten. Want ze gingen die nachtgeesten en andere gedrochten die hen van alle kanten op liepen te keer met bogen, pijlen en slingers en vernielden alzo dat leger ban de nachtgeesten en vreemde gedrochten, gelijk ons dat Saxo in het achtste boek van de kroniek van Denemarken beschrijft daar hij schrijft van de koning Gormon. Men vind ook in oude historiën beschreven dat Hother, de zoon van Zweden, daar hij veel muizennesten had in zijn hoofd, de gehele nacht door wakker lag dat hij begon te zien de schaduw van een satyr die Memming was genaamd, niet ver van zijn tenten, die hij vervolgde en stak met zijn speer zodat hij onder de voet viel, zodat hij hem vast mocht binden: en bracht hem tenslotte zo ver door met veel straf en dreigende woorden, [50v] dat hij hem gaf het zwaard en de halsband die hij van hem begeerde. Waaruit dat wel blijkbaar i, dat niemand ter wereld geen zaken zo lief heeft als zijn eigen leven.

Van de waarzeggers.

Omdat men te beter verstaan zou wat deze titel in heeft zo zullen we vooral voortbrengen het woord van de Christelijke leraar Chrysostomus, wat hij zegt in zijn Homelie die hij geschreven heeft op het evangelie: daar zullen wezen tekens in de zon en maan &c. dat er geen creatuur ter wereld is die meer begeert te weten van de toekomende dingen dan die mens. Wat woord goed overlegd wordt: zo zalen bekennen dat er nooit geen natie van volk zo grof noch ongemanierd is geweest die niet heeft begeert te kunnen voorzeggen toekomende dingen of ten minsten door een ander toekomende zaak te weten: en vooral meer dan enige ander naties van volk de Noordelijke naties die men bevindt grote vlijt gedaan te hebben, om te mogen kunnen en weten te voorzeggen toekomende dingen en lieten zichzelf denken dat men die mocht weten door diverse middelen, als door het vliegen en zingen of getier van de vogels, door het springen en geluid van de vissen, en rook of dampen die oprezen uit de gebergten, &c. die ze meenden zekere tekens te wezen van toekomende dingen. Ja, dat meer is, geen oorlogen, geen zaken de gemeenten aangaande, ja ook geen particuliere zaken waar dat ze ook waren of thuis of buiten en waar het begon of aangelegd zonder advies van waarzeggers die de toekomende dingen wisten te voorzeggen uit het vogelgezang of door het bezien [51r] van de ingewanden van de beesten die de afgoden geofferd worden. En niet alleen waren deze voorzegde manieren van waarzeggingen ontvangen en geobserveerd van de prinsen en heren van het land, maar ook alle manieren van waarzeggen die door loten geschieden of door aeromantie, (uit de lucht) geomantie, (in zand) pyromantie, (uit vuur) nigromantie (zwarte kunst): of ook alle de dromen of visioenen die ze meenden dat de gemeenten aangaan mochten. Othin die voorspelde de koning Hading toen hij oorlog voeren wilde tegen den tiran Jocher Curet dat hij zou gevangen worden, wat geschiede alzo hij voorzegt had. Gouar, de koning van Noorwegen, was zo geschikt in alle kunsten van te voorzeggen toekomende dingen dat men in Sassen land niets kon tegen hem behandelen of voort stellen, hij wist het wel daar hij in Noorwegen was, dat nochtans wel honderd Duitse mijlen vandaar is. Gormo die men de goddeloze noemt begon te dromen en begon te zien in zijn slaap dat zijn huisvrouw baarde twee vogels waarvan de een groter was dan de andere: die zeer snel opvlogen in de lucht dat hij ze niet meer zag: en kort daarna kwamen ze terug en zo kwamen ze beiden gevlogen op zijn vuist zitten, de ene op de ene zijde en de ander op de andere zijde. Nadat ze wat gerust hadden en eens of tweemaal wat geslapen zo hebben ze hun vleugels uitgestrekt, en zijn weer weggevlogen. Tenslotte zo is de kleinste van de twee, zijn veren die bebloed waren, weer alleen thuisgekomen en heeft achter gelaten zijn metgezel. Nu de waarheid van die droom is deze: Beide zijn zonen hadden zeer lange tijd grote voorspoed gehad en victorie tegen hun vijanden zodat ze die overwonnen hadden en onder hun beheer gebracht de Engelsen, Slavonië en de Ieren: maar tenslotte zo is hun het fortuin tegengelopen zodat den oudste broeder in de strijd doodgebleven is en die jongste is alleen teruggekeerd tot zijn vader: wat betekent dat zijn pluimen bebloed waren. Magnus, de koning van Noorwegen en van Denemarken, de nachts eer dat hij de slag zou leveren tegen de van Slavonië zo begon hij te zien in zijn slaap een mannen figuur die hem voorzei dat hij zijn vijanden zou overwinnen en onder brengen en dat in doden van een arend zou liggen de zekerheid en het geluk van de victorie. De koning stond op en heeft dit visioen verteld alzo dat geschied was, waarvan iedereen gelijk zich zeer verwonderde: en heeft zijn volk in slagorde gesteld, zo begon hij van verre te zien de arend die hem in zijn visioen getoond was en reed op een snel paard naar de arend en heeft hem met een speer doorschoten en gedood eer dat ze kon opvliegen. Die van het leger namen dat tot hun voordeel en voor een teken van de toekomende victorie, zijn den vijanden dapper aangevallen en hebben zo kloek gestreden dat ze de vijanden overwonnen hebben en het veld behouden, gelijk dat de koning in zijn slaap vertoond en geopenbaard was. Insgelijks de koning Valdemar die trok met zijn leger in slagorde tegen de koning Sueno, zo kwamen aangevlogen zo’ n grote hoop raven over zijn leger dat er sommige vlogen in het scherp van de spiesen, of zo nabij men ze steken mocht. De koning Sueno met al zijn leger is van hem overwonnen en toen ze verslagen waren gelaten de raven om te verscheuren, betoonde wat dat dit vliegen van de raven betekende. Een zeer vermaard kampvechter die Biorno [52r][51v] was genaamd die met een uitgelezen hoop van kampvechters ingenomen had een eiland dat met een geweldige rivier rondom bewaard en bezet was begon te zien op een nacht in zijn slaap dat er kwam uit het water een zeer lelijk en vreselijk beest, spuwde vuur en vlammen die ten naasten dag het aardrijk geheel en al verbrande. De dag daarna zo is gekomen de koning Fridleve die met grote moeite deze rivier gepasseerd is en heeft alle kampvechters verslagen, uitgezonderd Biorno, wat zijn droom betekende.

Van de toverij van de koning Eric, die men heet windhoed, en meer anderen.

Deze koning Eric was zo’n excellente en grote meester in de kunst van nigromantie dat er in zijn tijd niemand was zijn gelijke: want hij had di kwade geesten (die hij bijzonder eerde en aanbad) zo goed tot zijn wil en gebod, dat van zulke zijde als hij zijn hoed hield en keerde terstond de wind waaide naar zijn begeerte zodat hij uit die oorzaken genaamd is geweest Windhoed. Veel lieden hebben ook willen zeggen dat de koning Reinier van Denemarken heeft met raad van deze Eric, zijn neef, zeer lang en met grote voorspoed gezeild tot in verre landen, ja, tot in het uiterste van de wereld, bracht onder zijn beheer en beroofde veel landen en vaste steden en dat door het subtiele van zijn neef, tenslotte zo heeft deze Reinier zijn neef Eric ook behulpzaam geweest en zo veel gedaan dat de edele lieden van het land hem gekozen hebben tot een koning van Zweden, welk koninkrijk hij heeft zeer [52v] lang bezeten in rust en vrede en met goede voorspoed tot dat hij van ouderdom als koning is gestorven. Daar is ook noch een andere Eric geweest die men heet Emont, die zeer geschikt is geweest en niet alleen in toekomende dingen te voorzeggen: maar ook in de nigromantie. Deze Eric op een tijd dat hij voor hem had genomen te scheep te gaan om in enige plaats te gaan zeilen, zo hoorde hij een van de schippers verhalen hoe dat hij gedroomd had in zijn slaap dat hij zat op een baldadige paard, wat hem voerde tegen zijn wil over de hoge bergen: en dat het paard zo zeer en stek begon te lopen dat hij van boven af gevallen was tot in de donkere valleien daar hij verscheurd werd van de steen krijters en uilen. De koning die dit gehoord heeft van deze schipper zijn metgezellen uit genoegen te verhalen heeft terstond verstaan de betekenis van deze droom en merkte dat hij gewaarschuwd was van het toekomende gevaar, zodat hij bij deze schipper niet heeft willen zijn in het schip daar hij wezen zou, maar heeft zich laten gaan in een ander schip: en alzo is het schip van de koning gered geweest, daar het ander schip met de schipper door de storm van de zee gebleven en bedorven is geweest. Nadat Frotho, de koning van Denemarken, had zijn eigen broeder Haralt laten vermoorden zo hebben de bewaarders en voogden van de twee kinderen van zijn broeders, Haralt en Haldan (zo ons Saxo beschrijft) genomen en gestoken een hol of spelonk en opgevoed voor jonge beesten en hebben de koning Frotho te verstaan gegeven (omdat hij die twee onschuldige kinderen zijn neven niet zou doden) dat ze bij nacht van de wolven zijn verslonden geweest. Maar Frotho wilde geenszins [53r] geloven dat ze dood waren en had achterdocht dat ze ergens waren verstoken en verborgen en is gegaan tot een waarzegster om te mogen vernemen waar dat deze kinderen zouden mogen verstoken of verborgen zijn: die zo’n subtiele toveres was en had zo’ n kracht tegen conjuratie dat er geen dingen ter wereld waren (hoe ver dat ook van haar gelegen was) zo zeer verborgen noch zo verstoken, ze liet het wel voor haar komen als ze wilde, maar dat niemand zag het dan zij alleen. Deze zei de koning dat een genaamd Regnon verborgen en opgevoed had deze kinderen die hij om te beter mogen verborgen te houden gegeven heeft elk de naam van een hond. Maar toen deze toveres aldus bezig was om door kracht van haar bezweringen die jonge kinderen te doen komen uit de plaats daar ze verborgen waren tevoorschijn, zo waren daar de edele mannen van de koning present. Die voogd kende deze oude toveres en haar grote kunst en handigheid, had de kinderen gegeven een grote som geld die ze zouden werpen in de schoot van deze toveres als ze hen zou vinden door kracht en bedwang van de conjuratie voor haar gesteld, op dat ze van haar niet zouden verraden worden. Wat ze alzo deden. Deze oude toveres zag en ontving dat geld en gedroeg zich terstond of ze zeer ziek geweest was en viel van zichzelf: maar zo gauw als ze was weer tot zichzelf gekomen zo vroegen die dienaars van de koning hoe dat ze zo gauw van zichzelf in onmacht viel: ze betaalde deze met een penning en zei dat het was omdat die kinderen weggelopen waren en niet te vinden: want ze hadden van natuur dat geen conjuratie of toverij hen letten of dwingen mocht. En alzo [53v] bleven deze twee kinderen verborgen voor de koning en die oude toveres was tevreden met de gift e die haar die kinderen hadden gegeven hadden, zonder verder te denken op die grote giften die ze van de koning zou hebben mogen ontvangen had ze hem die kinderen geleverd. Aldus is genoeg te merken uit deze en dergelijk zaken in wat waarde en eren dat de magie in voorleden tijden gehouden is geweest die nu ter tijd geheel niet geacht is: en dat door een hoop beuzelaars die meer door duivelarij en toverij hebben toekomende dingen willen voorzeggen dan door de rechte magie: als door het vliegen van de vogels, door het bezien van de ingewanden der beesten, door het branden van het vuur, uit het water, door loting en duizend andere soorten van wichelarij die de duivel om de mensen te bedriegen te voorschijn gebracht heeft. Niettemin men gebruikt noch ter tijd zekere manieren van toekomende dingen te voorzeggen die met natuurlijke redenen gefundeerd zijn. Men gebruikt ook noch loting in het scheiden en delen van goed en erf, neemt twee of drie of meer stokjes van verschillende kleur die men werpt in een kan, waardoor in het uittrekken iedereen gelijk weten mag zijn part en deel dat hem toebehoort.

Van de toveressen.

Noch wil ik aantonen met sommige voorbeelden hoe geschikt dat hier voortijds sommige vrouwen in de Noordelijke landen in de toverij of nigromantie geweest zijn. Hagberte, de dochter van de reus Vagnost, wist zichzelf te veranderen in veel diverse gedaanten en figureren: Want somtijds zo maakte ze zich zo groot en [54r] lang dat ze scheen met het hoofd de hemel te geraken: en altemets maakte ze zich zo klein als een dwerg of naanke. Dan was ze een van de mooiste vrouwen die men vinden mocht en terstond zo veranderde ze zich in een oude lelijke en verrimpelde kween. Deze toveres wiste zo krachtig en sterk conjuratie dat ze scheen den hemel te brengen op de aarde en de aarde op te heffen in de lucht en verheven hield hangen in de lucht. Die wateren scheen ze hard te maken en de bergen te doen verdrinken en die schepen voeren in de lucht: de Goden doen beneden komen uit de hemel en beneden het licht van de sterren en planeten, en in het kortste gezegd, de duivels uit de hel trekken. Op een avond dat de koning Hading aan tafel zat zo vertoonde zich een toveres in de kamer, stak haar hoofd uit de aarde omtrent de haard met een groen riet in haar handt: die bood haar aanzicht en boezem en vroeg diegenen die daar stonden op wat plaatsen der wereld, dat in het midden van de winter al zulk groen kruid groeien mocht. De koning die dat hoorde was zeer gretig omdat te weten: en sloeg zijn mantel om zijn lijf en is gekomen bij deze toveres die hem genomen heeft met haar en geleid onder de aarde en toen ze hem getoond had die lelijke gedrochten of monsters van de hellen, zo heeft ze hem zonder kwetsing wederom gebracht boven de aarde. In Noorwegen was ook een vrouwe Craca genaamd, dat een zeer geschikte vrouwe was in de kunst van de magie: die had gereed gemaakt een papje voor haar zoon Roller, waarin wat gedruppeld was het venijn van drie slangen die met een dun koordje hingen boven het [54v] papje: wat van zulke kracht was dat diegene die het eten zou een van de wijste en gelukkigste wezen zou van de wereld. Maar Erick, de zoon van haar man vond dit papje en heeft het genomen en zelf gegeten waardoor dat hij geworden is een van de wijste en geleerdste van de wereld. Want die kracht van deze spijs heeft in hem gegenereerd en gestort in alle wetenschap van de wereld, ja, zulke zodat hij verstond alle zang der vogels en het getier van alle beesten en gedierten: en daarboven werd hij zo eloquent en goed sprekenden wist zijn dingen zo net met bedekte woorden als hij wilde te beleggen dat zich iedereen gelijk daarvan verwonderde. Door den raad van deze Erick zo overwon de koning Frotho het zeer machtige leger van de Hunnen waarin waren verzameld honderd en zeventig koningen met hun volk. Tenslotte zo heeft Gestelblint, de koning van Götland, deze Erick gemaakt zijn erfgenaam en ook van het koninkrijk van Zweden: wat geschied is in de tijden dat Christus geboren was. Maar de koning Frotho werd van een toveres die zich veranderd had in de gedaante van een os, daar hij ging langs de oever van de zee, met de horens doodgestoken. Noch is er een geweest die Guthruna genaamd was, die de ogen van de voorvechters van de koning Larmerick terstond zo wist te verblinden door zijn toverij dat ze tegen elkaar begonnen te vechten en de een de ander doodsloegen. De pot plag in het gewone instrument te wezen van alle toveressen waarin dat ze hun sop, kruiden, wormen en darmen of ingewand onder een zood aan het koken zijn met welke spijs ze treken de eenvoudige lieden tot hun begeerten en wil: en ook gelijk een pot die staat en kookt, zo [55r] lieten ze die schepen, die lieden te paard en de boden snel over en weer lopen.

Van de Tovenaars van Finland.

Nu zullen we gaan verklaren alzo kort als het mogelijk is wat kracht dat die tovenaars hebben in te bedwingen de elementen en daarmee te doen dat ze willen, was het dat ze van hen of van ander bezworen of betoverd zijn geweest : maar vooral zo moet men verstaan dat in Finland en in het Lappen land (die gelegen zijn in het uiterste van de Noorse landen) in voorleden tijden, (toen het noch al heidenen waren) geweest zijn alzo experte meesters in de magie en nigromantie alsof ze Zoroaster uit Perzië in deze vermaledijde wetenschep tot een meester gehad hadden. Ze hebben niet alleen die van Finland met deze duivelarij en dolheid besmet en verblind geweest, maar ook alle ander naties die omtrent der zee oceaan woonachtig zijn geweest: ja, de gehele wereld heeft met deze of dergelijke valse kunsten behangen en in misbruik geweest. Die Finlanders plegen somtijds, onder andere heidense dwalingen, de kooplieden die aan de kanten van hun landen door de contrarie wind verlegen waren de wind te verkopen die ze nodig hadden en als ze het geld ontvangen hadden zo gaven ze hen een koordje met drie betoverde knopen die van zulke naturen waren dat als men de eerste knoop opende zo kregen ze een gewone en redelijke sterke wind: en als de tweede geopend was zo kregen ze noch een sterkeren wind: maar als de derde knoop geopend was zo hadden ze een zo sterken en geweldigen wind dat die voor in het schip stond niet eens uitzien kon om de klippen te aanschouwen, noch die aan het zeil stonden en vast op hun voeten stonden om [55v] het zeil neer te laten of aan het roer om die te regeren. Wat wel beproefd hebben tot hun grote perikel en schade die uit een verachting deze knopen hebben geopend en zeiden dat ze geen macht hadden. Niettemin nadat de Noordelijke naties het Christen geloof hebben ontvangen zo hebben ze deze kunst niet openbaar durven te gebruiken uit vrees van de punitief en straf die daartoe gesteld was. Sivalt, de koning van Zweden, die een opvolger was van de koning Haldan, had zeven zonen die zo geschikt waren in alle manieren van toverij dat ze dikwijls door kracht van een haastige en inwendige razernij zo bewogen zijn geweest , dat ze kwijlden en schuimbekten gelijk een dol mens en beten op hun tanden en stukken uit hun schilden en slikten ook in glooiende kolen, ja, dat ze niet vreesden te lopen door vuur en vlammen hoe groot dat was: en konden niet gestild worden van deze gramschap en razernij, ten zij dat ze vast geketend of gebonden worden of dat ze enig mens ter dood gebracht hadden.

Van de instrumenten der tovenaars in het Botnische land.

In het Botnische land van hier en daar in [56r] voorleden tijden zijn gevonden tovenaars en nigromantie lieden die door een zeer bijzondere kunst van de toverij wisten te verbinden de mensen ogen dat ze hun eigen ook ander lieden aanzichten wisten zo te veranderen en onbekend te maken dat ze van niemand herkend mochten worden. Wat niet alleen gedaan hebben de kampvechters, maar ook de vrouwen en jonge dochters die hun aanzicht wisten te veranderen en herscheppen met een doodkleurige kleur en zeer vreselijk gezicht of met een valse kleur en bleke verf dat ze wisten te nemen van het subtiele van de lucht: wat als ze het wilden wederom lieten vergaan en kwamen weer tot hun eerste mooie en heldere kleur. Die conjuratie van deze lieden worden zo krachtig bevonden dat ze alle dingen die ze wilden voor hun lieten komen, hoe ver dat ze ook vandaar waren of hoe vast dat ze besloten waren. Met zulke toverijen zo weten ze ook het te laten zien: dat in deze manieren te werk gaat. Als er iemand was die begeerde te weten in wat staat dat zijn vriend of vijand was, die vijf honderd of en duizend mijlen hetzij meer of minder vandaar was, en wat hij deed: zo ging hij bij een Finlander of wilde Lap die deze kunst wist en gaf hem een lijnen kleed of een boog en begeerde van hem dat hij zou willen bezien en hem weten te zeggen waar dat de vriend of vijand die hij hem noemde wezen mocht en wat hij deed. Als dit gedaan was zo ging die Finlander in zijn kantoor, nam met hem zijn huisvrouw of een andere metgezel en nam een koperen kikker of een slang waarop hij zekere slagen sloeg die op het aambeeld lagen en sprak daar tussen binnensmonds zekere conjuratie, keerde koperen kikker nu op de ene zijde, nu op de andere zijde en viel terstond [56v] neder ter aarde en zo kreeg hij een ontzetting van het hart en bleef daar een tijdje liggen of hij dood was. Ondertussen zo wordt hij bewaard van zijn metgezellen dat hem geen levend dier, hetzij muggen, vliegen of enig ander gedierte aanraakt. Want door de kracht van zijn conjuratie zo wordt zijn geest geleid van de kwade geest ter plaatse daar ze zijn, daar men hem naar gevraagd heeft, en brengt met hem uit verre landen een ring of mes tot een teken dat hij zijn boodschap voldaan heeft. En alzo opstaande zo verklaart hij diegenen die hem gevoerd heeft al dat hij gezien en gehoord heeft met alle andere omstandigheden en geeft hem het teken dat hij meegebracht heeft. Men zegt ook dat deze toverij een wonderlijke kracht hebben om die mensen met diverse ziekten ter dood te brengen. Want ze maken loden pijltjes van de lengte van een vinger die bezworen en betoverd zijn, deze werpen ze op wat verscheiden plaatsen dat ze willen op diegene daar ze de wraak van nemen willen. Die krijgen terstond de kanker in de armen of in de bene, en binnen drie dagen daarna zo zijn ze dood van pijnen. In het land van Helsingen plegen ook grote tovenaars te wezen. Want Vitolf, hun prins, maakte alle die het hem beliefde terstond zo blind dat ze geen steek zagen, ja, dat ze niet in enig huis konden geraken hoe nabij dat ze het ook waren, ja, al stonden ze voor de deur, zo fraai wist hij het gezicht van de mensen te verdonkeren. Ten anderen die dappere kampioen Vesin had ook een kunst dat hij alleen me het gezichte alle pijlen en scherpe dingen terstond bot maakte en de snede benam zodat het snijden noch kwetsen mocht: nochtans zo werd hij dood geslagen met het zwaard van de ~Zweedse reus Starchater (waarvan we hierna [57r] zullen) die altijd met een dun velletje zijn schaar overtrokken hield wat een bijzondere remedie was tegen betoveren van de scherpte der messen. Maar de stenen heeft hij noch niemand weten te betoveren dat ze in het werpen niemand hinderen of kwetsen zouden.

Van de zee tovenaars.

Die Noordelijke naties hebben met meer ander afgoden zeer lange tijd ook aanbeden een tovenaar Holler genaamd: die door een bijzonder bedrog en veel bijgeloof hem liet aanbidden van dit grof en curieus volk als een God. Want hij was zo vermaard en bekend geworden door zijn toverij en wapenfeiten dat hij gerekend was te wezen onder de Goden en alzo groot geacht als den God Odin: deze Holler had een been wat hij zo belezen en bezworen had dat hij het gebruikte in het plaats van een schip om over zee mede te varen: en vloog alzo sterk op dat been over het water als enig schip ter wereld met voor de wind zou hebben mogen zeilen. Maar tenslotte omdat blijken zou dat zijn Godheid sterfelijk was zo is hij van zijn benijders zeer wreed gedood geweest. Daar heeft ook geweest in Denemarken een zeer groot zeerover die Oddo was genaamd, die zo geschikt is geweest in de magie of nigromantie dat hij liep zonder schip over de vlakke zee daar hij zijn vijanden met zijn toverij en conjuratie door storm en onweer heeft laten verdrinken. Want omdat hij niet zou ter zee tegen den vijanden moeten vechten zo liet hij oprijzen met zijn toverij een groot onweer zodat die schepen van de vijanden verdorven en verdronken. Deze Oddo al was hij de kooplieden zeer hard [57v] en ongestadig, zo was hij nochtans den landlieden zeer goedertieren: Want hij waardeerde veel anders die eerlijke winning van de landlieden dan de vuile winning van de kooplieden. Deze had ok een bijzondere kunst om te bezweren het scherpe van de messen dat ze niet snijden of kwetsen mochten. Niettemin al zijn kunsten hebben hem niet geholpen want tenslotte was hij betrapt van een meer subtiele meester dan hij was, zo is hij geschonken te gronde die tevoren wist op de baren van de zee zonder zinken te treden en te lopen.

Van dergelijke toverijen.

Othim, dat de oudste en belangrijkste tovenaar was van die landen, vond de koning Hading van Denemarken die door toverij zeer lelijk bedrogen was, ver van al zijn vrinden en volk verdwaald was, heeft hem over zee te paard wederom thuisgebracht. Niettemin toen Hading aldus geleid werd zo zag hij door die spleten van zijn mantel daar hij onder al bevend gedoken zat en zag opmerkelijk dat de voetstappen van zijn paarden in het water stonden en dat hij reedt over ie zee: waarvan hij zeer verwonderd was: en niet meer kon gezien de gevaarlijke waardoor hij reisde en geheel verbaasd heeft hij zijn ogen afgewend en er niet meer naar gezien. Item, de koning Haquin van Noorwegen toen hij een slag zou slaan tegen die van Denemarken zo liet hij vallen door zijn toverij een grote slagregen met grote hagelstenen gemengd die zo hard vielen op het hoofd van de vijanden dat ze uit de ogen niet zien konden, terwijl dat hij met zijn volk was vechten zodat ze meer last leden [58r] van de elementen dan van de vijanden. Die van Biarmen (die wonen onder de Noordpool) waren besloten van de zeer machtige koning Reinier van Denemarken (die was gekomen in hun land) en kwam tegen hem ten strijde en hebben met hun toverij laten komen over zijn leger een zeer grote donkere wolk en terstond laten vallen uitermate grote slagregen zodat al zijn volk door nat is geweest. Terstond daarna zo hebben ze de regen verdreven en hebben toen komen een zeer sterke hitte der zon zodat de Denen staande werden in de brandende zon en alzo werd deze koning Reinier bedrogen en gefrustreerd van zijn victorie en zijn volk ziek van die onmatigheid van de hitte en water.

Van Gilbert de tovenaar die betoverd zit in een diepe spelonk.

In Oostgötland is een meer van vers water dat uitermate groot is en Veter genaamd, daar we voren genoeg van af hebben geschreven. In het rechte midden van dit meer is een eiland dat zeer lustig en langwerpig is waarin twee parochiekerken staan: en [58v] onder de ene van deze twee kerken zo staat een grote en diepe spelonk die een zeer lange en diepen ingang heeft daar dat veel lieden uit bijzonderheid en nieuwgierigheid uit en in gaan. Niettemin eer dat ze daarin gaan zo maken ze vast een kluwen garen aan de ingang van de spelonk omdat ze de weg zouden vinden kunnen om weer uit te komen: en nemen een brandende kaars in een lantaarn en gaan beneden in de spelonk daar niest te zien en is dan een tovenaar die Gilbert heet die daar vast betoverd over lange tijd heeft gezeten. Dat hem gedaan is geweest van zijn meester Catillus omdat hij zich vermeten had zijn meester te bedriegen en betoveren daar hij nu zelf betoverd zit wat het begin was van zijn ellenden. Die toverij is geschied in de navolgende manier. Catillus had een plankje daar hij zekere Gotische of Russische letters op had gesneden, wat hij toe wierp deze Gilbert omdat hij het vangen zou: maar zo gauw als hij het had gevat tussen beide zijn handen zo bleef hij vast staan krachteloos en machteloos zonder hem enigszins te kunnen roeren en dit plankje bleef zo vast houden aan zijn handen dat hij het met de tanden er niet af kon trekken, noch ook met de voeten, daar hij het door de raad van schalkse en loze meester aangebracht had, niet kon afkrijgen, maar hield er zo vast aan alsof het met een sterk cement daaraan gelijmd was geweest. Maar al is het dat veel dwaze en roekeloze in deze spelonk gaan, om deze tovenaar te zien, nochtans zo durven ze niet te nabij komen of te diep daarin te gaan, mits de grote stank die daarbinnen is en kwade dampen die daar omtrent vliegen omdat ze niet zouden verstikken. Ook omdat er niemand van deze roekeloze [59r] die hun leven niet achten daar niet zouden ingaan en vergeten wederom uit te komen, zodat de ingezeten van het eiland het gat van de spelonk, afgeschut en met dijken bezet hebben. Ten anderen zo is het wel scherp verboden dat zich niemand van diegene die dit gevaar wel weten bevorderen er iemand bij te brengen, hetzij met mooie woorden of anderszins om te gaan in deze spelonk, of ook iemand daarin te leiden om deze tovenaar te gaan zien op boete van gestraft te wezen gelijk diegene die zichzelf verdaan hebben. Dit eiland is genaamd Visingror en is zeer wel vermaard en daarom dat de koningen daar zeer dikwijls plegen vanwege de lustigheid en zekerheid van de plaats hun hof te houden en ook dikwijls gestorven en begraven zijn.

Van de kwellingen die de toveressen en kwade geesten aangedaan werd.

Omdat men niet zou menen dat alle toveressen van de Noordelijke landen zeer kwalijk behandeld worden van de kwade geesten: zo zal ik hier verhalen hetgeen dat Vincent beschrijft in het 25^ste boek en 26^ste kapittel van zijn historiën van een toveres die na gruwelijke kwellingen met een gruwelijk getier in de lucht van de kwade geesten weg gevoerd is. En zegt aldus: daar woonde in Engeland op een dorp Bethiel genaamd, een waarzegster en toveres die op een noen, alzo ze haar maaltijd hield, hoorde haar kraaitje daar ze haar genoegens en wellust in had, ik weet niet wat ze luider snaterde dan ze gewoon was te doen. Wat ze gehoord heeft en zo viel haar het mes uit de hand en werd geheel doodkleurig in haar aanzicht en zeer [59v] zwaar verzuchtend zo zei ze: Heden is mijn kluwen ten eind gelopen: ik zal noch heden hebben of verstaan enig groot ongeluk. Maar het woord was haar noch niet uit de mond als daar een bode kwam die haar tijding bracht en zei: Heden zo is uw zoon met zijn huisgezin zeer haastig gestorven. Deze vrouwe die dat hoorde was zeer verslagen en is van droefheid ziek te bed gaan liggen en ontbood terstond bij haar te komen haar andere twee kinderen die noch levend waren, een monnik en een non, die ze ei zeer zuchtend en snurken. Mijn kinderen, ik heb al mijn leven lang door ik weet niet wat ongeluk genegen geweest tot alle kwade en duivelse werken geweest, de kwaadste en snoodste vrouwe van de gehele wereld, en een meesteres van alle zonden en kwaad, stelde alleen mijn betrouwen op hun bidden en heiligheid: maar vanwege mij zo wanhoop ik en geloof niet dat ik mag behouden worden. Daarom zo ben ik nu wel verzekerd dat ik nu zal geleverd worden de duivels om te worden gepijnigd die ik tot mijn kwaad gehad heb tot raadslieden. Nu bid ik u op alle liefde die ge tot mij waart draagt dat ge God zo hartelijk voor me wil bidden dat mijn kwellingen en pijnen wat mogen verlicht worden. Want ik weet wel dat gij lieden het vonnis van mijn verdoemenis niet mag verbidden noch herroepen. Daarom van dat ik dood ben zo zal gij mijn lichaam naaien in een herten vel en leg het dan in een stenen tombe, leg het deksel daarop goed vastgemaakt met ijzer en lood. Dan zal je die tombe overslaan en binden met drie grote en sterke ijzeren kettingen en is het dat ik alzo mag blijven [60r] drie dagen lang, zo zal ge mij op de vierde dag laten begraven. Niettemin ik vrees dat me de aarde niet zal willen ontvangen vanwege alle valse toverijen die ik gedaan heb. Vijftig nachten zal je ook omtrent mijn graf psalmen laten zingen en zo veel dagen zal ge ook missen laten zingen over mijn ziel. Toen deze zaken gedaan waren geweest, gelijk ze bevolen had, maar het heeft geheel niet mogen helpen. Want de twee eerste nachten, toen de priesters stonden rondom het lichaam met vol koor en zongen de psalmen zo zijn gekomen de duivels, de een voor en de ander na, en hebben die kerkdeur die wel vast geborgen was met een zeer sterken grendel gegrendeld terstond opgelopen en open gebroken en zijn alzo gekomen tot aan de tombe en hebben de twee uiterste kettingen in stukken gebroken: maar de middelste die wat sterker en meer subtiel gemaakt was, konden ze niet breken zodat ze bleef geheel en zonder kwetsing en zijn alzo weer weg gegaan. De derde nacht omtrent de middernacht zo zijn die kwade geesten met zulke geruis weer gekomen dat men meende dat het klooster neer zou vallen. Want de ene van hen die de vreselijkste was van gezicht en de langste van staturen liep met een groot geweld op de kerkdeuren en heeft die in stukken neergeworpen: en is zo voort getreden zeer hovaardig en gegaan tot de tomben en riep haar aan met haar naam en heeft haar bevolen dat ze opstaan zou. Maar ze heeft hem geantwoord, ik kan niet vanwege de ketting daar ik mee gebonden ben. Ge zal ontbonden worden, sprak hij, tot uw grote schaden en nadeel: en nam die ketting die de ander niet had kunnen breken en heeft die terstond gelijk snot in stukken getrokken en zette [60v] zijn voet aan het deksel van de tombe en heeft die afgestoken en haar met de hand genomen daar het iedereen zien mocht, heeft ze gesleept tot buiten de kerkdeuren waar dat gereed stond een zwart paardje zeer moedig en briesend en bedekt met een deksel vol ijzeren haken die overal doorstaken waarop ze hebben gezet deze ellendige vrouwe en is alzo met al het gezelschap en zeer deerlijk roepend terstond verdwenen uit de ogen en weg gereden. Niettemin men hoorde er een groot getier en geroep, zeer deerlijk roepen om hulp wel vier mijlen ver. Saxo beschrijft ons ook in het 14^de boek van zijn historiën daar hij schrijft van het bedrog des duivels wat een lelijke bespotting dat de die van Rugen geschiede in de stad van Karenten om de afgoderij die ze gedaan hadden: deze bedreven door het ingeven van de duivel zeer lelijke hoererij, maar ook terstond toen ze noch in het werk waren zeer scherp gepijnigd. Want de mannen van deze stad van dat ze met de vrouwen oneerlijk hadden gemeenschap hadden bleven gelijk honden zo vast aan elkaar gekoppeld dat men ze van de andere niet afrukken kon, ja dat ze dikwijls elk aan een paard gehangen, de ene hier en de ander daar en bleven vast gekoppeld aan de ander met grote spot van alle mensen. Door zulke oneerlijke mirakels begon men houten en stenen beelden te aanbidden en grote eer en afgoderij te doen. Want die meenden dat deze beelden het uit hun macht gedaan hadden hetgeen dat geschied was door toedoen en bedrog van de boze geesten. Deze en diergelijke dingen worden altemets (gelijk ons S. Augustinus) beschrijft in zijn achtste boek van de stad Gods) toegelaten door het hoge en rechtvaardigoordeel Gods die om hun grote en lelijke stinkende zonden de mensen laat [61r] kwellen en bedriegen van de kwade geesten. Daarom die hier niet begeert goed te leven op de aarde om later te bezitten dat eeuwig leven die mag door al zulke afgoderij de dood gaan zoeken in de hel. Maar die met de kwade geesten niets begeert te doen te hebben dat hij hem wacht van kwaad te doen en alle afgoderij en dat hij bekent de waarachtige en oprechte eer God waardoor dat de kwade geesten vernield en overwonnen worden.

Van de grote schade die de kwade geesten doen.

In de Noordelijke landen (daear naar de letter van de heilige schrifturen de woningen van Satan is) zo kwellen en bespotten die kwade geesten het volk in menigerhande manieren: want somtijds zo verscheppen ze zich in diverse vormen en door mooie woorden zo bedriegen ze de mensen: altemets ook zo doen ze de lieden grote schade en werpen die huizen ter neder, ze doden ossen en schapen en bederven de vruchten op het land: ze laten de wateren de dijken doorbreken en steden en burchten in de grond bederven. [61v]

Het vierde Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, wat bevat van de oorlogen, leven en manieren van de wilde heidenen en omliggende buren.

Van de ongelukkige strijdt van koning Reinier van Denemarken.

DIE zeer vermaarde historieschrijver Saxo beschrijft ons in de kroniek van Denemarken dat de koning Reinier van Denemarken, na dat hij vijf jaar lang oorlog gevoerd had en gestolen en geroofd in de Russische landen, zo nam hij voor hem dat hij zou gaan bestormen die buren van Biarmen die wonen in de Noordelijke landen in velden en bergen en met geweldig leger die te brengen onder zijn subjectie. Die van Biarmen van dat ze gewaar worden zijn komst zo zijn ze met conjuratie de lucht te keer gegaan zodat er gevallen is een slagregen alsof water met emmers uit de lucht gegoten was geweest op hun vijanden: wat een oorzaak was dat de koning Reinier niet zo gauw vandaar weer vandaan kon reizen, zodat hem zijn voedsel begon te begeven. Ten anderen, terstond is verdreven het grote onweer en zo hebben ze laten komen een zeer sterke brandende hitte der zon, zodat zijn volk heeft staan roosteren en braden in het veld: zodat deze grote uitzonderlijke hitte der zon zijn volk veel zwaarder was om verdragen dan die voorgaande regen en onweer. [62r] Aldus zo werd deze koning door die tweeërhande ongesteldheid en onverdraaglijke hitte en vochtige koude faalde in zijn opzet en zijn volk van ziekte en ongemak bedorven en te ondergebracht. Niettemin die koning die zag dat hij belet was in zijn voornemen, meer door toverij dan door natuurlijk bewegen of verandering van de lucht en onweer, zo nam hij voor hem dat hij ze wederom onvoorziens zou bestormen en overvallen om hem te wreken van de hoogmoed die ze hem gedaan hadden. Maar de koning van Biarmen, die bijstand gekregen had van zijn buur, de hertog van Finland, die hem gezonden had een hoop zeer goede en subtiele schutters, heeft te ondergebracht het leger van de koning van Denemarken dat hij daar gelaten had om den winter over te blijven liggen, zonder dat hij enigszins daarvan gestraft is geweest. Want die Finlanders (als in het begin van het eerste boek gezegd is geweest) zijn lieden die gewoon zijn op gladde houten gelijk schrikschoenen gemaakt die ze onderaan de voeten hebben gebonden zeer snel te lopen al waar dat ze willen en zeer kort af en aan lopen alzo het hen belieft: en van dat ze op hun vijanden hebben geschoten zo weten ze alzo snel weg te lopen als ze aangekomen zijn en wel dapper wederom de vijanden te komen bestormen. Voorwaar het is goed te vermoeden (als ons Saxo beschrijft) dat deze zeer machtige koning, zag zijn zwakke avontuur, zeer verwonderd heeft geweest dat hij hen zo geringeld zag en tot een extreme of uiterste benauwdheid gebracht van een ongewapend wild en volk zonder fatsoen dat geen wee had van de krijgshandel die onder de voet gebracht had di triomf en fleur van de Romeinen. Dat zijn de streken van de fortuin dat diegene [62v] die de dapperste krijgslieden van Rome en de grote macht van de edelste en vermaardste kapiteins zeer dapper had overwonnen en te ondergebracht hier heeft moeten wijken voor een hoop bot grof en vuil ongeleerd volk: ja, wiens prijs en eer van de kloeke en dappere feiten die hij gedaan had door kracht van de dapperste mannen des werelds niet kon verdonkerd worden, die werd hier van een kleine hoop veracht volk geheel verduisterd. Zodat het leger daar hij de bloem van de wereld en het aller dapperste krijgsvolk mee vernield had en zo’n grote hoop voetvolk en paardenvolk en legers overrompeld en met grote strijden overwonnen had: hier heeft moeten wijken en niet durven zich openbaar hen stellen tegen deze arme hoop, maar alleen heimelijk en met verraad alle middelen zoeken om die te betrapen en zo te onder te brengen, zich niet schaamde zijn hoge naam, lof en eer die hij bij dag en dapper had verkregen, met nachtelijke aanslagen en listige hinderlagen te leggen zeer oneerlijk te besmetten en verdonkeren. Niettemin gelijk deze dingen vuil en oneerlijk zijn van zichzelf, zo hebben ze ook een kwaad en lelijk einde geha. zodat hij wel mocht zeggen het gewone versje:

Helaas, hoe gauw ziet men zeer grote zaken,

Door kleine oorzaken tot niet geraken.

Ik laat staan dat Arngrim heeft overwonnen Tangilt en Egbert, koningen van Finland en van Biarmen, die zo sterk en obstinaat hadden weerstaan de koning Frotho van Denemarken en hoe dat Frotho gaf ten huwelijk zijn dochter, die hij uitermate lief had, dezelfde Arngrim die beroepen heeft de koning Egbert in een kamp (om hand tegen [63r] hand met hem te vechten) heeft overwonnen: meende dat wel behoorlijk was dat hij zou zijn dochter hebben te huwelijk die hem had gewroken van zijn grootste vijand die hij had en zo’n grote dienst en eer had aangedaan.

Van de grote wreedheid van de wilde mensen.

Gelijkerwijs dat de Oosterse naties die woonachtig zijn in de Kaspische gebergten tegen het opgaan van de zon vlieden in de kuilen en spelonken onder de aarde, stoppen hun oren omdat ze niet en zouden horen het vreselijk geluid dat veroorzaakt wordt door het oprijzen van de dampen die rijzen uit het diepste der aarde en hen zo tegen is dat geschiedt ze te redden en te verzekeren: alzo ook het volk dat woont omtrent de uiterste kusten van de Noorweegse zee heeft zijn holen of kelders onder de aarde om bewaart te wezen voor het geweld van de Noortwesten winden en de grote menigte van de sneeuw die daar liggen op de hoge bergen, leven bij de vissen en wilde beesten die ze vangen. Deze lieden vrezen zeer de zeerovers zodat ze alle diegene die van ergens daar aan land gekomen zijn menen zeerovers te wezen die daar zouden komen om hun gevangen te nemen en slaven te maken. Niettemin ze ontvangen in hun gezelschap, om hen te helpen, diegene die daar komen gevloden uit vrees van de tirannen en leren en onderwijzen ze, hoe dat ze die zeerovers als ze daar aan land komen zouden mogen betrappen en doodslaan, wat ze doen in tweevormige manieren: of ze maken de manier dat ze vlieden van hen omdat ze hen alzo te dieper op het land zouden krijgen, of ze komen [63v] aan de havens als ze zien dat ze in enige gevaar zijn en de havens niet kennen, alsof ze wilden bijstand doen en helpen diegenen die ze willen bederven en doden. Maar als de zee toegevroren is en dat er geen vreemde lieden aan komen die ze in deze of diergelijke manieren zouden betrapen mogen, zo moeten ze hen houden in hun holen of kelders of hutten die van grote walvis benen gemaakt zijn om het groot geweld van de Noordwestenwinden en grote menigte van de sneeuw. De hutten die ze hebben zijn boven bedekt met zeemos en handig genoeg gemaakt, staan boven alsof het een schip was dat overwelfd lag, wat gedaan wordt tegen dat groot geweld van de winden die daar zo vreselijk stormen alsof ze gekomen waren uit het diepste van de zee. Daar omtrent is noch een ander soort van volk, die zeer gelijk zijn van manieren den Scythen, die nergens geen vaste woonplaats hebben, maar gaan herwaarts en derwaarts dwalen met hun vee en beesten, voeren met hen op wagens en karren hun woningen en tenten, deze wonen omtrent de kusten van de Kaspische zee van en weten met twijgen of met zeemos of berg mos en wissen onder een gevlochten af te sluiten den ingang en toegang van hun hutten, omdat er hen niemand uit de zee komt of hun geheimen zou komen onderzoeken en zien wat ze maken. Voorwaar, ik laat me denken dat ze deze ruwheid der lucht en ongemak der aarden en holen gewillig genoeg lijden en verdragen, omdat ze zouden mogen vrij wezen van de onverzadigbare gierigheid en onverdraaglijke tribuut der tirannen voor wie de diepe zee schijnt te wezen maar een noot schelp vol. Plinius beschrijft ook vele en [64r] vreemde dingen van de Noordelijke naties die wonen in kuilen en graven onder de aarde vanwege het geruis en getier van de zee, in zijn zestiende boek en tweede kapittel van de historie der natuurlijke dingen en zegt dat het een arm en ellendig volk i, die wonen op hoge heuvels van aarde, hebben daar zitplaatsen rondom half boogvormig opgemaakt daar ze in zitten om hen te beschermen voor den hoge vloed van de zee. Want als de zee zeer hoge vloeit, zo schijnen deze hutten te staan gelijk verdronken schepen die rondom met water bezet is en in het water liggen. En als het water weer afloopt zo vangen ze de vissen die omtrent hun hutten met het water afloopt en drogen diezelfde, meer met de winde dan in de zon.

Noch van de wreedheid van de wilde mensen.

In het uiterste einde van de Noordelijke landen, omtrent en langs het witte meer, daar dat de heerlijkheid van hen koninkrijk van Zweden zeer wijd en breed zich strekt, wonen overal zeer wrede en straffe lieden die anders geen wapens gebruiken dan vellen van wilde ezels of wilde muilezels en handbogen of lansen die aan beide einde goed dun en scherp zijn. Dit volk is zeer snel en behendig van lopen (gelijk we in het eerste boek hebben gezegd van de Schrikfinnen) en zijn zeer dapper in het keren en wenden herwaarts en derwaarts over de sneeuw te lopen, vooral langs de valleien zodat ze alle slagen en schieten weten te ontzetten en ontgaan. Men zou bijna van deze lieden wel mogen hetzelfde zeggen dat die grote filosoof Anacharsis schreef van zijn volk te weten die Scythen: [64v] als dat niemand van diegene die in hun land waren gekomen hen ontvlieden en ontgaan mochten en dat ze geenszins dan met hun wil mochten gevonden, betrapt of gevangen worden: aangezien dat ze geen steden, wallen of muren hebben, maar dat iedereen gelijk waar dat hij gaat, zijn huis en woning meevoert. Het zijn al schutters die gaan te voet en eten geen brood, maar leven van de vissen en wilde beesten die ze daar vangen. In plaats van huizen zo hebben ze wagens en tenten die gedekt zijn met hard gedroogde vellen van beesten of schorsen van bomen. In de winter houden ze zich omtrent de kanten van de wateren, maar in de zomer zo wonen ze meest onder die hoge hagen en in plaatsen daar geen zon komt, zeer dikwijls veranderen ze van plaats. Het hoofd hebben ze gewoonlijk bedekt met huiden van wilde ganzen, eenden of van hanen, die daar gelijk ook alle ander vogels in grote menigte gevonden worden. Ze hebben ook een grote menigte van kostbare vellen die ze niet verkopen of zelden zelf gebruiken, maar vermangelen die op andere waar en koopmanschap tegen de vreemde kooplieden die daar komen.

Van de vijf diverse spraken van de Noordelijke landen.

Door de verschillende kleren en geweren die men afgebeeld ziet in dit figuur zo wordt te kennen gegeven het verschil van de landen, naties, spraken, en oefeningen van de Noorse volken: want Noordwaarts liggen veel grote en machtige landen, als Lapland, Moskou, Zweden, Götland, Vermerland, Dalcarlen, Bergland en Noorwegen: die alle tezamen [65r] in de lengte en breedte groter zijn dan Italië, Spanje en Frankrijk tezamen gerekend: zodat Plinius niet tevergeefs heeft gezegd dat het een andere wereld is, omdat die grootte noch onbekend was. Daarom is het geen wonder dat in deze landen worden gesproken en gevonden vijf soorten talen, als van de wilde Lappen of van Botnische, die van Moskou, van de Russen, van de Finlanders, Zweedse en Gotische en Duitse taal. Hoewel dat deze landen uitermate koud zijn, nochtans zo zijn er wel sommige mensen geweest die geleefd hebben honderd en zestig jaren, of daarover, wat in Engeland en Schotland ook wel geschied is: want daar is geweest een bisschop David genaamd die geleefd heeft tot over de honderd en zeventig jaren. Het handwerk van de Noordelijke naties die wonen in de grote en woeste bosschages is wilde beesten jagen of vissen vangen die ze vermangelen tegen die die van Moskou op andere waar. De Finlanders doen landnering of zijn vissers of ze schaven planken en houten. Hetzelfde doen ook de Gothen en Zweden. De Duitsers die daar in het land komen wonen doen handel van allerhande koopmanschap en van de winning zo leven ze: de wetten en [65v] ordonnantiën van het land aanvaarden en accepteren sen en brengen in het land allerhande koopmanschap die schijnt te dienen tot een zachtere en nettere manier van leven als gouden laken, zijde laken en diverse soorten van wijnen. De vorm van de wapens en geweer dat men in deze Noordelijke landen gebruikt zal eens deels hier, maar het grootste deel zal hierna, daar we zullen schrijven van de veldslagen getoond worden. Hier wordt alleen te kennen gegeven dat de Gothen zijn altijd de kloekste en subtielste geweest onder alle de Noordelijke naties in het schieten met de voetbogen, gelijk de Finlanders geweest zijn met de handbogen. Die van Zweden gebruiken in de strijden hellebaarden, spiesen en bijlen. De kleren plegen ze op die oude manier zeer kort en enge te dragen, uitgezonderd de kousen die wat ruimer en wat wijd waren. Die van Zweden dragen wijde kleren zeer gelijk de Duitsers. Die die van Moskou hebben lange kleren gelijk de Grieken doen. De wilde Lappen zijn gekleed met kostbare vellen van diverse wilde beesten die ze dragen niet uit grootsheid, maar tegen de grote koude.

Van de handeling der koopmanschap en dat zonder geld, mangelen waar om waar.

Aangezien dat een kwade en vervloekte zaak is iemand wie dat ook is te bedriegen in enige manieren in de handel van de koopmanschap: zo is het noch zo veel te kwader en onverdraaglijker als die lieden die men bedriegt recht en eenvoudig zijn en vooral als men die bedriegt met valse munt, gelijk hierna uitvoerige verklaard zal worden in het 6^de boek daar we zullen schrijven van de diverse soorten van munten. Daarom de wilde Lappen, die van Botnische en ander [66r] naties die wonen in de wilde en woeste landen gelijk ze stil en vredig leven in hun landen, alzo ook zijn ze niet bekend in ander vreemde landen, noch worden ook niet bedrogen met valse munten, aangezien dat ze meer me de stukken geven goed voor goed die koopmanschap handelen dan met geld, krijgen alzo lustig en rustig al zulke waar als ze van doen hebben. Daarom mits dat ze niet zoeken de klank van geld, noch geldgierig zijn, zo leven ze onder elkaar eendrachtig, zonder haat en nijd of enige oproer te maken en handelen met de anderen zonder enige bedrog, want ze zoeken geen grote schat en rijkdom te verzamelen dan alleen te leven zonder armoede of gebrek te hebben. Ze weten niet wat gierigheid is, dat een principale oorzaak is dat ze niet listig zijn of praktijken zoeken om iemand te bedriegen: en daarom leven ze rustig zonder oproer en zoeken niet anders dan eerlijk en betamelijk door de wereld te geraken, maken geen grote zonde van iemand het zijne te stelen of ontweldigen, gemerkt dat ze niemand willen bedriegen. Maar gelijk dat er geen dingen ter wereld zo perfect of gelukkig zijn, ze hebben altijd iets nodig alzo ook hebben ze nodig sommige vreemde waar die ander naties daar brengen waarmee ze handelen zonder geld, zeer getrouw en mangelen goed voor goed zonder enig woord te spreken, maar geven alleen een teken als ze van beide zijde tevreden zijn: wat niet geschiedt omdat ze niet zouden kloek of verstandig genoeg wezen of te grof en bot van manieren, maar alleen omdat hun eigen taal de omliggende geburen niet goed bekend is. Ze hebben ook jaarlijks zekere jaarmarkten op gezette plaatsen, op [66v] velden of op dicht gevroren staande wateren daar veel naties bijeen verzamelen om met elkaar te handelen waar dat iedereen gelijk voortdoet en laat zien hetgeen dat hij over heeft en begeert te vermangelen op ander waar, wat ze thuis of buiten huis door hun handigheid hebben verkregen. Noch daartussen zo houden ze niet op van dergelijken handel als hen gepresenteerd wordt dat ze van node hebben en begeren. Ze hebben ook heren en oversten die ze eren en onderdanigheid bewijzen die met algemene stemmen van het volk gekozen zijn en worden geheten Bergchara, dat is te zeggen berg mannen. Dezen geven ze uit een liberaliteit (in plaats van tribuut dat ze geven zouden de koning van Zweden) kostbare vellen en velerhande soorten van vissen. Deze heren worden uit de anderen gekend door de rode kleren die ze dragen. Ze geven ook dergelijken tribuut de koning van Noorwegen en de grote en machtige heer van Rusland, die ze ook onderdanig zijn. Nimmermeer zullen ze tegen enige naties, het zij geburen of ver van daar wonen, oorlog aanvaarden, tenzij dat hen eerst groot ongelijk gedaan is geweest. Dan zo gaan ze hun vijanden te keer, niet alleen met forste en kracht van wapens, maar ook met toverijen waarmee ze ontzetten de leden van de vijanden in zulke manieren dat ze niet een arm opheffen kunnen om zich te verweren met het zwaard, ja, dat ze kwalijk mogen ontvlieden hun gramschap die zeer kwalijk tevreden mag gesteld worden.

Van de jaarmarkten ten ijs.

Met deze figuur zo wordt getoond de oude manier van jaarmarkten die men in diverse plaatsen [67r] en landen hield op het ijs, daar bijeen waren verzameld veel rijk kooplieden om kopen en verkopen. Maar de voornaamste van alle die jaarmarkten en de vermaardste werd gehouden in de stad van Uppsala, daar de aartsbisschop van Zweden resideert, daar loot een zeer wijde rivier midden door die stad die jaarlijks omtrent lichtmis zo dik van ijs dicht gevroren is dat het mag dragen een ontelbare menigte van volk, van beesten en van alle soorten van koopmanschap. deze jaarmarkten zijn van over ouden tijden en noch geheten Dysting, dat is te zeggen, de plaats van de waarneming van de wijze en voorzienige koningin Dysa: omdat deze zeer kloeke en wijze vrouwe die merkt dat door de grote menigte van volk ze allen gelijk in gevaar zouden mogen komen van te bederven van honger door fout van allerhande vruchten der aarden die door de sterke en harde koude niet goed gegroeid waren en ook uitgeteerd die het volk (dat op deze plaats bijeen verzameld is) aangeraden heeft en gezegd dat het beter was dat ze zouden loten wie van hen zouden trekken in vreemde landen over zee en zoeken eendrachtig en gezamenlijke hand plaatsen en landen daar ze [67v] zouden mogen neerslaan en blijven wonen: die gevonden hebbende, ze zouden vlijtig bewerken en bewaren: dan dat ze door sommige dwaze lieden aanraden zeer wreed zouden ter dood gebracht worden. Wat alzo gedaan werd. Maar dit is niet geweest het volk daar Pauwels de diaken van schrijft en spreekt van de Lombaarden, (Lombardije) want die kwamen uit het half eiland van Scanzianen. Niettemin het mag wel wezen dat diezelfde uit dergelijke oorzaken ook uit hun land getrokken zijn, maar de tijd dat de ene en de ander uitgetrokken zijn is zeer divers en lang verscheiden van de anderen geweest, en ook van deze koningin Dysa en haar gouvernement, ordonnantie en manieren van leven en de menigte en macht van volk die uitgetrokken is zeer divers geweest de een van de ander. Aangezien dat mijn zeer beminde broeder en voorganger Jan de grote, aartsbisschop van Uppsala, in zijn historiën van deze zaken genoeg heeft geschreven zo wil ik daarvan niet meer aanroeren, maar zal weer keren tot onze jaarmarkten die men houdt op het ijs en laat het gaan zoeken die uitvoeriger bescheidt van de zaken wil weten in zijn historiën. Nu komen we tot onze materie en zo zeg ik dat alle Noordelijke en ander omliggende naties zeer scherp plegen te onderhouden deze jaarmarkten zonder tijd of plaatste veranderen door een zeker teken dat ze hadden in deze navolgende manier. Dat de eerste volle maan die komt na de dag en middernacht van de dertiende dag of drie koningen wordt als een zeker teken beschreven de rechte tijd van deze jaarmarkt waarop allerhande naties komen mochten ter plaatsen die iedereen zeer bekend was: wel te verstaan dat ze hebben moeten gade slaan dat ze voor de markt, in de markt en na de markt hebben het licht van deze maneschijn mogen gebruiken [68r] in het komen en handelen, opdat met het licht van de brekende maan iedereen zou mogen zien om terug te keren ter plaatsen van daar hij gekomen was. De koopmanschap die meest op deze jaarmarkten verhandelt is een grote menigte van kostbare vellen van diverse wilde beesten: zilver werk dat men ter tafel gebruikt en ander diverse baggen en juwelen die dienen tot de onverzadigbare bijzonderheid en kostbaarheid der vrouwen. Men brengt daar ook velerlei graan en metalen als koper en ijzer en laken en allerhande eetbare waar. Al deze dingen worden daar niet verkocht met het gewicht, maar vermangeld stukken voor stukken na dat het iedereen gelijk denkt dat hij toekomen mag, met toestemming of wil van beide partijen. Niettemin het gebeurt wel altemets dat de officiers en oversten van het land als ze vrees hebben voor oorlog ordineren en gebieden dat men geen waar uit het land zou laten voeren die in het land gebrek zouden worden, als koren, haver oorlogspaarden, boter, kaas en spek en dat op grote boete of mandaat. Men houdt ook noch op een ander meer dat Meler is genaamd jaarlijks een markt op het ijs, in het einde van februari langs de vesting van de stad van Strengenen. Noch houdt men ook op het ijs een jaarmarkt te elke half maart op een plaats Ouiken genaamd die gelegen is in het land van Iemptien aan de gebergten van Noorwegen en Zweden. En dat meer is zo zijn de wateren op diverse plaatsen zo lang dicht gevroren dat de ruiters benden, hetzij te vrede of oorlog, ten halve of in het eind van mei daarover trekken en rijden als men te Rome eet velerhande nieuwe en goede vruchten. [68v]

Hoe dat de wilde Lappen hun huwelijke maken met het vuur dat uit een keisteen geslagen wordt.

Die wilde Lappen die maken de verbonden van het huwelijk van hun kinderen in presentie van vrienden en verwanten en slaan het vuur uit een keisteen met ijzer, want ze menen dat geen ding bekwamer is om vergeleken te worden bij het huwelijk dan de keisteen met het vuur dat erin verborgen is. Ja, niet zelfs de Noordelijke naties die in de steden wonen en zullen zonder vuur de ceremonie van het huwelijk niet volbrengen. Want iedereen gelijk bruidegom en bruid, nar de edelheid, staat, of rijkdom die ze hebben, laten voor hun dragen grote kaarsen of toortsen zeer kunstig gemaakt van diverse kleuren van was als ze gaan ter kerke waart om de zegening te ontvangen van de priester, de toortsen overal zijn behangen met stukken van zijde laken van diverse kleuren die ze daar laten staan met noch ander mooie giften die ze daar offeren in de kerk als de ceremonie van het huwelijk volbracht is. Dan komen diegene die deze toortsen gedragen hebben en trekken om het langste naar dat zijde laken alsof ze dol waren, gelijk of het een grote rijkdom waard was. Ten anderen als die vrouwen opstaan uit het kinderbed en ter kerke gaan zo gaan ze met een brandende wassen kaars in de hand en loven God en danken hem van zijn gratie. Ja, ook alle gelovige Christenen worden met licht ter aarden gedragen, gelijk ze voortijds ter wereld gekomen zijn toen ze het doopsel met licht ontvangen hebben. Nu aangaande de wilde Lappen en hun ceremoniën zo hebben ze voor gebruik nadat het huwelijk als voor gezegd is volbracht is dat de vrienden van de bruidegom [69r] aanvaarden de bruid die fraai toegemaakt is en gekleed met vellen van hermelijn en sabels en zetten haar op een rendier (wat een dier is gelijk een tam hert) en leiden haar vergezelschapt met een grote hoop vrienden en verwanten (na dat ze groot zijn van geslacht) al dansend en springend tot in de tent of slaapkamer van de bruidegom, wensen haar veel geluk, gezondheid en vruchtbaarheid. De bruidegom die gaat te voet gekleed met vellen van lynx of marter met zulke deftigheid al was hij een van de seigneur van Venetië: is alzo goed te pas en versierd met deze kostbare vellen als anderen die met kostbare gesteenten en gouden kettingen behangen en versierd zijn. Voorwaar deze bruidegoms en bruiden zijn wel alle eren waardig en alle deze gehele natie van volk waardig dat men ze prijst, dat ze niet uit een vleselijke begeerte tezamen lopen, maar met grote staat en waardigheid willen zeer fatsoenlijk tezamen gevoegd worden.

Van het bedrukte dansen.

De lieden die wonen in het uiterste en aller koudste van de Noordelijke landen die niet meer dan een dag en een nacht hebben in het gehele jaar, leven de ene helft van het jaar in eenparige helderheid en de ander helft in gedurige duisternis leven niet altijd in droefheid gelijk heremieten, maar zijn ook somtijds vrolijk en bedrijven genoegen met wat droefheid gemengd. Want ze houden altemets blijde en vrolijke maaltijden (al is het met grove en harde spijs) daar ze laten komen speellieden om die gasten te verheugen en te verwekken tot dansen. Maar als ze een tijdje vrolijk gedanst hebben en dat de harpenaar wat stijver en luider begint te slaan zijn snaren zo [69v] beginnen ze ook op zijn spel te zingen liedjes in hun gewone taal waarin ze verhalen die dappere en hoge daden van de oude koningen, prinsen en reuzen, verklaren wat prijs en eer dat ze door hun dapperheid hebben verdiend: maar terstond daarna zeer zuchten en ook wenen, zo laten ze het dansen staan en valt de een hier en de ander daar alle tezamen ter aarden. Hetzelfde doen ook veel van de anderen die daar omtrent staan om aan te tonen dat ze ook droevig zijn met de anderen. Tenslotte verwekken de speellieden hen op met enig blijde spel en zo staan ze weer op en gaan wederom wel vrolijk aan tafel zitten en opnieuw goede sier maken. Die oorzaak van deze droefheid komt voornamelijk omdat ze geenszins kunnen navolgen die hoge en dappere daden van hun ouders of dat ze zo’ n grote naam niet mogen achterlaten de nakomelingen als van kloekheid en dapperheid in te beschermen de eer van de jonge maagden of van te helpen en bijstand te doen diegenen die van de kwade mensen en tirannen verdrukt worden: ja, dat ze noch zien moeten en lijden die kracht en het geweld dat die kwade mensen doen zonder daarvan gestraft te worden door die verschillen van de rechters en overste van het land. Daarom menen deze voorzegde lieden dat ongelijk beter is het sterven dan te blijven leven: zodat ze meestendeel weer als de kinderen geboren worden en blijde en vrolijk zijn zingen van blijdschap als iemand begraven wordt.

Van de handwerken dat ze doen bij het licht van de Maan.

Daar wordt vaak gevraagd wat die Noordelijke naties mogen doen als daar eenparig nacht [70r] is, gelijk lang voor en na half december, en vooral die onder de Noodpool wonen als andere naties die het licht van de zon hebben werken of iets behoren te doen: Desgelijks ook wat ze doen mogen in de zomer als daar eenparig, omtrent zes maanden lang dag is zonder enige duisterheid. Maar om te weten wie dat deze zijn zo waas het wel nodig dat men hier aanmerkte hetgeen dat Ptolemaeus schrijft in het tweede boek en zesde kapittel van zijn Almagestum hoe dat diegene die wonen onder die 39ste parallel den dag hebben die zes maanden lang duurt: en onder deze parallelle wonen en zijn gelegen de lieden en landen die in het uiterste van de Noordpool staan: als die wilde Lappen, die van Botnische en de eilanden van Isdalen. Die wonen onder de 38 parallelle hebben de langste dag vijf maanden die eenparig duren: onder deze liggen hoog Zweden, Helsingen, Angermannie en het Noordeinde van Noorwegen, die onder die 36^ste parallelle wonen hebben de langste dag die drie maanden duurt: onder die liggen Götland, Moskou, Rusland en Lijfland. Nu deze die hebben deze lange dagen en ook ter contrarie de lange nachten en zitten niet ledig, maar weten naar de tijd van het jaar hun affaires en handwerk goed en profijtelijk te doen. Want in die lange nachten zo gebruiken ze in plaats van de dag smout en vet van de grote zee vissen en walvissen met lemmet in een lamp gezet, met welk licht ze niet alleen werken binnen het huis, maar ook in velden en bosschages. Het werk dat ze in de winter ter hand trekken is dat ze nemen die zenuwen van de wilde beesten en vooral van de rendieren (daar we hierna van schrijven zullen [70v]) die ze bereiden en maken zo dun als garen waarmee ze naaien hun kleren en vooral die van wollen laken gemaakt worden. Ze gebruiken ook ditzelfde garen om lijnwaad, in plaats van vlas garen, omdat daar geen vlas groeit (mits de sterke koude) of niet gezaaid wordt. Ten anderen diegene die in het veld werken die gebruiken traan of smeer van de vissen (wat staan mag tegen de wind) of het zeer heldere licht van de maan of het zeer blinkende licht van de heldere sterren die schijnen op de witte sneeuw. En voorwaar, ze doen ongelijk veel meer werk in de bossen, velden, op het ijs en sneeuw bij het licht van de maan in deze lange nachten en ook veel langer reizen en gemakkelijker dan ze doen in de zomer bij het licht van de zon. Want in de winter zo zijn die wegen overal effen en de wateren dicht gevroren, zodat zeer bekwaam is om overal gemakkelijk te reizen. Ja, dat meer is, men zou meer gewicht (als voorgezegd is en noch hierna zal worden als we zullen schrijven van de oorlogen ten ijs) voort en over de weg krijgen met twee beesten over het gladde ijs en getreden sneeuw in de winter dan men zou in de zomer op wagens over de velden met tien paarden trekken. Nu aangaande het grote licht van de zon, omdat hen in de zomer niet zou beletten te slapen, zo hebben ze in hun tenten en huizen goede remedie daartegen: maar het heldere licht en die grote hitte van de zon kwelt hen niet zo zeer dan die bedroefde muggen die hen bij avonturen lastiger vallen dan ze die van Egypte deden, gelijk we uitvoeriger hierna zullen verhalen met de remedie daartegen. [71r]

Van het timmerwerk van hun schepen.

Omdat tot noch toe in het uiterste van deze Noordelijke landen geen zilver, koper of ijzeren mijnen zijn gevonden geweest, die ze wel behoeven zouden, mits dat ze zeer schepen nodig hebben (om die menigte van de wateren die daar omtrent gelegen zijn) die tegen het water behoeven wel vast geborgen en genageld te wezen: daarom als ze schepen willen timmeren, voornamelijk om te gaan vissen, zo nemen ze gespleten pijnbomen of dennen die gehouwen of gezaagd zijn tot planken die ze weten ineen te voegen (zonder enige ijzeren nagels) met zeer dunne en taaie wortels van bomen die vers getrokken zijn uit de aarde alsof ze met tent koorden aaneen gebonden waren. Anderen die nemen twijgen van populier bomen of van enige ander, uitgezonderd van eikenbomen (die op twee honderd Duits of Gotische mijlen daar omtrent nergens groeien) daar ze die schepen mee vast ineen verzamelen en binden. Maar die pijnappelbomen en dennen groeien daar zo hoog en recht, dat ze bekwaam zijn en te pas komen tot allen dingen te maken dat men van doen heeft: en was dat het lieden waren die geldgierig waren en zochten hun eigen baat, ze zouden die mogen verkopen de vreemde kooplieden van over zee en groot geld daarvan maken. Daar zijn ook anderen die in het timmeren van de schepen die barderen of planken tezamen voegen met zenuwen van beesten en vooral van de rendieren die in de zon en met de winde gedroogd zijn en dan zacht geklopt gelijk men het vlas klopt. Maar die men hiertoe gebuikt zijn maar die grofste die van het meest subtiele gescheiden zijn, gelijk het vlas gescheiden wordt uit het werk, zoals we uitvoeriger zullen verklaren in het boek van de [71v] wilde dieren daar we zullen schrijven van het profijt van de rendieren. Deze schepen die aldus getimmerd zijn, waarmee dat ze ook gebonden mogen wezen en tezamen gevoegd, worden zeer goed bezet en besmeerd met pijnboom hars (dat ze daar hebben in grote menigte) en van buiten en binnen over aldaar het nodig is met houten nagels vast gemaakt en doorgeslagen. Deze schepen zijn zeer kort en ondiepe, maar zeer breed en goed geproportioneerd gemaakt om als het nood is in het stormen van de zee het zeil te mogen daarop gebruiken: en worden alzo gemaakt omdat die wateren niet zeer diep zijn, maar zeer schuimend omdat ze slaan tegen die klippen die onder het water liggen verborgen. Deze schepen wijken gewoonlijk met den stroom en het slaan van de baren, drijven op het water gelijk een leren zak omdat ze met taaie twijgen of zenuwen en niet met nagels vast ineen gevoegd zijn. Ze bederven noch verrotten niet gauw van het water omdat ze met hars of pek goed bezet zijn. Hun ankers maken ze van gekromde wortels van sterke bomen die vast blijven zitten op de grond door het zware gewicht van de stenen die daaraan gebonden zijn. De touwen zijn gemaakt van populier of berkenbomen naar de lengde die ze nodig hebben. Het zeil dat ze gebruiken is van wollen laken gemaakt of van grote bomen, voornamelijk als ze varen in de staande wateren, maar zeer zelden gebruiken ze die op zee. Deze korte scheepjes worden schuiten genaamd gelijk die andere lange en smalle die men gebruikt in de Botnische zee en zoete wateren die Haapar genaamd zijn die ook zonder enig ijzer zeer kunstig handig ineen gevoegd zijn: Maar gelijk dat ze zeer lang zijn zo zeilen ze zeer snel voor, zodat ze met een klein windje [72r] schijnen te vliegen. Deze worden alleen gebruikt op snelle rivieren die af komen gelopen uit de gebergten of in de zomer om daarmee te gaan vissen. In het jaar 1518 toen ik in dat land reisde kwam ik gevaren in een groot gevaar van mijn lijf, de rivieren die uit de bergen komen gelopen op een van deze lange schepen en waagde mijn lijf en leven voor de algemene welvaart op zo’ n bros hout: en dat me noch aller meest liet vrezen waren die tekens die staan langs de kanten van de rivieren tot een memorie dat daar te andere tijden grote personages waren verdronken geweest.

Hoe dat ze die Jongeren leren schieten.

Alle Noordelijke naties zijn van naturen zeer genegen tot het schieten met de boog en vooral met de handboog alsof ze expres daartoe waren geboren. Want al dat er is, hetzij jong of oud, wordt toegelaten, op alle plaatsen, tot alle stonden en tot allerhande oorzaken het gebruik van de handbogen: wat die ouders zeer vlijtig hun kinders leren en zo wel dochters als zonen, maar voornamelijk de zonen, die ze wijzen hoe dat ze die handbogen moeten houden (want anders gebruiken ze daar geen bogen) opheffen, neer laten zinken en krommen in het afschieten van de pijlen. Is het dat den pijl niet het doel heeft geraakt of teken waar ze naar schieten, maar is verloren gevlogen in het gras of sneeuw of hangt in de bomen of enige hagen, zo leren ze de jongeren hoe dat ze die weer zullen krijgen op deze manieren. Ze laten de jongeren schieten een of meer ander pijlen in die manier dat die ander is geschoten geweest, slaan gade [72v] waar dat die pijlen vallen zodat ze daardoor die verloren pijlen weten te vinden. Deze manier van pijlen te zoeken gebruiken ook allen die me den voetbogen schieten overal de Noordelijke landen. Omdat de jongeren te vlijtiger zouden schieten naar de gestelde maat, zo hangen ze prijzen op als witte riemen en nieuwe bogen die gegeven worden die het beste hebben geschoten. Maar voor de meisjes hangen ze op een lijnen kleed. Wat een oorzaak is dat ze zo geschikt worden in het schieten dat ze van zo ver als ze het bekijken kunnen weten te raken zonder eens te missen een mier of een naald, gelijk ik zelf was in dat land in het jaar 1518 en met mijn ogen gezien hebben. Dit volk is meestendeel klein van staturen en klein van gemoed, woont niet in steden en burchten, maar op dorpen, gehuchten, in tenten of op wagens of in de woeste wildernissen: Ja, dat meer is, sommige van hen maken hutten of logies op groeiende bomen die in het vierkant geplant zijn omdat als ze in de velden wonen niet zouden verstikt worden van de zware sneeuw of van de wilde hongerige beesten die met groten hopen tezamen lopen langs de velden niet zouden verslonden worden. Wat ook een oorzaak is dat ze zeer nauw gadeslaan moeten en bewaren de bevruchte vrouwen en jonge kinderen die voor een delicate spijs van de wilde beesten zeer gierig en vlijtig gezocht worden, gelijk we noch uitvoeriger zullen verhalen daar we schrijven zullen van de natuur der wolven. Die vrouwen en meisjes van dat land zijn zeer vruchtbaar en mooi, vooral omdat ze zeer wit zijn van natuur met een mooie blozende kleur daaronder gemengd. Ze weten van geen blanketten of begeren het ook niet te weten al is het ook dat ze van natuur niet mooi en [73r] zijn. Sommige van de ouders bedekken en kleden hun kinderen met gedroogde vellen van wilde beesten en vooral van jonge beertjes wat hen tot geen schande wordt gerekend die in onschuld zijn opgevoed en zo eenvoudig en recht zijn van wezen en manieren.

Van de manier van jagen der wilde Lappen.

Nadat we voor in het eerste boek en tweede kapittel hebben geschreven van de Schrikfinnen, Finlanders en van die van Biarmen en van hun manieren en oefeningen: zo zullen we hier nu beschrijven hoe dat ze met brede en kromachtige houten of planten, die ze onder gebonden hebben aan de voeten, zeer snel lopen (skiën) zijn over die hoge bergen en diepe dalen die met sneeuw bedekt zijn, langs en dwars alzo ze willen, met pijlen en bogen zoeken en jagen de wilde dieren om die te schieten. Wat niet alleen doen de mannen, maar ook de vrouwen die met de hangende haren lopen en schieten. Niettemin dat is niet zeer te verwondere, want in de landen die onder de Pool gelegen zijn, die vol woeste en grote wildernissen zijn is zo’n grote menigte van wilde beesten, dat daar de mannen zonder hulp van de vrouwen niet zouden genoeg wezen om die te jagen: zodat wel te vermoeden is dat die vrouwen alzo kloek en rap of sneller daar zijn in het jagen dan de mannen. Maar als ze wildbraad gevangen hebben zo ordonneert de man wat men daarvan zal geven uit liberaliteit de vrienden en buren en ook wat men voor hun huisgezin houden en braden zal. Deze lieden jagen ook niet alleen de wilde aardse dieren, maar ook zeer handig in diverse soorten van vogels die daar overal in de grote en wilde bossen in grote [73v] menigte vliegen: waarvan dat ze nemen die edelste en zachtste pluimen om hun bedden te vullen en die hardste om te weven hun lijnwaad van de subtiele zenuwen. Het vlees van al deze gedierten die ze vangen eten ze veel meer gebraden dan gekookt. Met de vellen en huiden van deze beesten kleden ze de kinderen en die vellen van de vogels gebruiken ze voor bonnetten en hoeden: zodat hierdoor sommige zeer zot gemeend hebben dat ze ruw zijn geweest van lijf gelijk die beesten. Wat bij avonturen komt uit onwetendheid of dat ze genoegens hebben in leugens te versieren en zeggen zaken die ze nooit gezien hebben voor waarachtig te wezen in verre landen, denken dat men liever heeft te geloven dan te gaan bezien, gelijk Paulus Jovius wel gedaan heeft.

Hoe dat men de paarden laat gaan over die hoge sneeuwbergen.

De mensen en de paarden hebben onderaan de voeten als ze passeren moeten over die hoge sneeuwbergen, ronde instrumenten of het beukelaars waren. Want in de Noordelijke landen tussen Zweden en Noorwegen liggen en staan als grenzen zeer hoge bergen die geheten zijn Doffrins, met noch ander diergelijke die in de winter zo diepe en dik van sneeuw liggen dat er zeer kwalijk van diegenen die daar gewoon zijn over te passeren een zekere en vaste weg gevonden mag worden. Niettemin die kooplieden van het land hebben zeer handig daartegen remedie gevonden zodat ze te gemakkelijker zouden mogen daarover komen: want ze maken ronde roostertjes of bosjes met breed en licht kurk of linden schorsen daar tussen gevlochten die ze vast maken onder zo wel aan hun voeten als aan de [74r] paarden voeten waarmee ze stout en zonder vrees gaan en passeren over die hoge bergen zonder te bezorgen dat ze in de sneeuw zinken zullen, daar ze nochtans wel zwaar geladen zijn, gaan alzo niet meer dan twee mijlen berg (dat wel 12 Italiaanse mijlen zijn) op een dag, vanwege de kortheid van de dagen. Maar ‘s nachts gaan ze gemakkelijk met de maan wel vier of zes mijlen berg, mits dat de maan zeer helder schijnt op die sneeuw en de bergen verlichten onder en boven zodat men van verre zien mag het hangen van de bergen en ook die wrede wilde dieren die zeer te vrezen en te schuwen zijn, voornamelijk de berg wolven die de aller kwaadste zijn die met grote kudden tezamen lopen en vooral in de maand januari als het zo sterk vriest, gelijk noch uitvoeriger zal beschreven worden daar we schrijven zullen van het gevaar der wolven. Maar dat aldus handig gedragen wordt over de bergen is zout, ijzeren platen, linnen en wollen laken en ook op sommige plaatsen zilver en kopererts en kostbare vellen. Omdat de paarden te beter zouden weten te gaan aldus geladen over die hoge sneeuwbergen zo worden ze van jongs af aangeleerd te gaan in de dalen over de sneeuw met kleine tenen korfjes die vastgemaakt zijn onderaan de voeten en dat allengskens en dagelijks wat zeer licht geladen, omdat ze meer en meer zouden gewoon worden zwaardere last te dragen. Insgelijks hebben ook diegene die ze aldus leiden over de sneeuw gevlochten korfjes onderaan de voeten gebonden en in de hand een stok die onder breed is daar ze op steunen omdat ze als het nood is door deze gewoonte zouden weten geladen te gaan over die sneeuwbergen als voor gezegd is en alzo vrij wezen en ontgaan het gevaar des doods. Want het gebeurt wel somtijds als [74v] ze op de reis zijn dat die sneeuw geheel ontlaat en week wordt als de zuidenwind begint te waaien dat ze geheel en al (tenzij dat er op voorzien wordt als voor gezegd is) wijkt gelijk een moeras onder de voeten van de mensen en beesten: zodat dan wel zouden mogen begraven blijven man en paard, was het dat ze geen goed en getrouw gezelschap bij hen hadden om hen te helpen uit de nood.

Van de zorgelijke doorgang tussen de gebergten.

Die reizende lieden komen noch in veel meerder gevaar die reizen over de hoge bergen daar veel kuilen en spelonken in staan en gelegen zijn, omdat die winden daar schijnen verwekt worden en zeer geweldig blazen, dragen de sneeuw in de wegen waardoor dat men moet passeren: zodat niet mogelijk is dat ze tot de valleien of van de bergen geraken kunnen tenzij dat ze schoppen of spaden bij hen hebben om de weg te openen en te maken. De belangrijkste en zorgelijkste bergen zijn Doffra, Schars, Sula, Hovuille en meer ander dergelijken: waaruit onderaan de voet of uit het midden van de bergen komen gevloeid zeer grote en sterke rivieren die eensdeels lopen naar het Oosten en eensdeels naar het westen. Want deze bergen staan alsof ze op een draad waren getrokken van het Zuiden in het Noorden in het midden uitpuilend gelijk een bult: Welke bergen gegeven zijn diverse namen, naar de landen, rivieren of situatie van de plaatsen of naar de dieren die daarop verblijven als beren, wolven, herten, bevers en ander dergelijke beesten die geheel lang van haar zijn en goed gewapend naar de gelegenheid zijn [76r] van de Christen kerken, zodat ze mits de verre weg zeer zelden kunnen komen ter kerken. Niettemin diegene die aanvaard en aangenomen hebben het Christen geloof en tot de ceremonie der Christen zich hebben begeven worden bevonden zeer onderdanig te wezen. Want al is het dat ze zeer ver wonen van de kerken, nochtans zo komen ze eens of tweemaal per jaar bezoeken de kerk daar ze gedoopt geweest zijn en brengen hun kinderen die noch de borst zuigen gedragen in een korf op hun rug om te laten dopen, met noch ander presenten en giften en vooral van kostbare vellen die ze de priesters geven in plaats van de tienden. Voorwaar dat ongerief van dat ver wonen van de kerken (wat de voornaamste oorzaak is dat niet alleen die van Noord-Botnische, maar ook die van Vermelanden die westwaarts wonen niet worden bekeerd tot het Christen geloof) is zeer te beklagen: en zo veel te meer dat zeer zelden enige priesters en nimmermeer bisschoppen daar te land komen vanwege het grote gevaar die in het passeren van de grote woestijnen en wildernissen die onder de wegen liggen gelegen zijn.

Hoe dat Noord en Oost-Finland is bekeerd geweest tot het Christen geloof en hoe fatsoenlijk dat ze de vreemde lieden behandelen.

In voorleden tijden zo heeft deze natie van volk die woont in het uiterste van de Noorse landen, gelijk wel meer ander van de omliggende landen, door het heidense bijgeloof en ceremonies verleid zijn, gedoold van de weg der waarheid en God belasterend geweest en force en geweld gedaan hun buren. Maar na dat ze de vrede die hen van de twee zeer blinkende lichten en heilige mannen de koning Eric van Zweden en Hendrik, aartsbisschop van Uppsala [76v] gepresenteerd was hadden geweigerd en zeer victorieus omtrent het jaar van onze Heer 1555 werden te onder gebracht en onderdanig gemaakt de kerk en het koninkrijk van Zweden en dat ze ontvangen hadden door het verkondigen van het woord Gods het Christen geloof en er kerken zijn gemaakt en priesters gesteld om hun te onderwijzen en leren de wet Gods, zo is deze natie geworden de belangrijkste van allen die deugden beminnen en vooral de liberaliteit en het vriendelijk en fatsoenlijk behandelen van de vreemde lieden die daar zijn gekomen uit verre en vreemde landen. Onder elkaar leven ze zeer vriendelijk en fatsoenlijk en niet gauw worden ze gram: maar als ze zeer lang getergd zijn en tot gramschap verwekt worden zo zijn ze ook niet gauw te stillen en tevreden te stellen, maar zoeken in alle manieren hun leed te wreken. Ze wonen op dorpen en gehuchten, bij parochies en dorpen onderscheiden. Hun kerken hebben ze zeer kostbaar opgetimmerd en versierd en doen noch dagelijks grote vlijt om andere nieuwe kerken te stichten en timmeren. De priesters doen ze grote eer en reverentie en geven hen tienden van alle zaken. In tegenstelling hiervan zo worden ze van de priesters geleerd en onderwezen in de wet Gods, den predikant staart naar het gewone gebruik op de predikstoel zodat ze hierdoor zeer gewillig en blijde zichzelf begeven uit goedheid en edelheid van harten tot de deugd en een eerlijk leven, roeien uit alle voorgaande en oude dwalingen en gebreken. Van dezelfde conditie en natuur worden ook bevonden te wezen die van West Botnische. Want al hebben ze geen predikanten en geleerde lieden die hen onderwijzen en leren, nochtans zijn ze zo goed en [77r] oprecht van naturen dat ze de zonden en het kwaad verachten en versmaden en de deugd aanvaarden. Want ze vinden bij ervaring dat diegene die wel en eerlijk leven en niemand te kort en doen zeer rijk en machtig worden: en ter contrarie dat dikwijls vanwege de grote zonden als hoererij, overspel, diefstal, doodslagen en andere grote zonden die daar bedreven zijn geweest, de beesten en vogels verlaten hebben de bossen en de vissen het water en rivieren en ook niet eer terug gekeerd, voordat door het bidden van de heilige dienaars Gods en zegeningen Gods gramschap tevreden gesteld was en het land gezegend.

Het vijfde Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, wat behandelt van de dappere daden der reuzen en kloeke kampvechters.

Van de reuzen

AL is het dat zaak dat die heilige schrifturen zo wel als die heidense historiën duidelijk genoeg melding maken van de hoge en dappere daden der reuzen en kampvechters en openbaar genoeg getuigen de dapperheid die ze gedaan hebben, wanneer en op wat plaatsen en hoeken van de wereld: zo lijkt het me nochtans niet kwaad te wezen noch wat meer daartoe te schrijven, wat getrokken is uit de hoge rotsen en stenen van den Noordelijke landen en overal de wereld noch [77v] meer openbaar te maken dat van de zeer oude en excellentste auteurs beschreven is geweest. De landen die gelegen zijn in het uiterste van de Noordelijke landen, als Finland, Biarmen, Schrikfinnen, Helsingen en anderen die in mijn kaart van Götland getekend staan geven zo opmerkelijk te kennen overal diegenen die het vlijtig bezien de grote kracht van de reuzen, dat ze parforce moeten geloven met een groot verwonderen dat zo’ n grote hoge en zware hoop van stenen en stukken van rotsen daar niet gegroeid zijn uit de naturen, maar door ongelooflijke kracht en van de reuzen daar bijeen gedragen en gesteld geweest zijn, zo wel in de platte velden en bossen als op de gebergten van het koninkrijk van Zweden, Götland en Noorwegen waar dat er worden gevonden in grote menigten. Die begeert te weten wat en menigte van al zulke stenen gevonden worden in Denemarken die daar opgericht zijn geweest en gesteld van de reuzen overal omtrent de graven van de ouders dat hij overleest (is het dat hem belieft) de proloog van de kronieken van Denemarken die Saxo zeer vlijtig heeft beschreven omtrent het einde en zal zien dat in voorleden tijden Denemarken zeer gehanteerd is geweest van de dappere en sterke reuzen die die zware en hoge stenen daar gesteld hebben. Maar is het dat er iemand is die zou willen zeggen dat niet mogelijk is dat enig mens hetzelfde zou mogen gedaan hebben: dat hij beziet wat daar gedragen staat op het hoogste van de bergen en dat hij dan zegt, is het dat hij weet wie zulke grote stukken daarbovenop heeft gedragen. Niettemin ik geloof dat er luttel wezen zullen die geloven zullen dat het mogelijk is dat men ooit een mens gevonden heeft die zulk zwaar gewicht van stenen zou hebben kunnen dragen op het hoogste van de bergen, gemerkt dat [78r] het onmogelijk schijnt te wezen dat er ooit een mens geboren is geweest die dat, staat op een effen en plat land, zou mogen verroert hebben van de plaats. Deze auteur behoeft ook niet te zeggen of dat het is gedaan geweest van de reuzen of andere dappere vrome mannen die boven anderen een ongelooflijke kracht hebben gehad die geweest zijn na de zondvloed en zegt dat hij zeer weinig daarvan vindt geschreven in de oude kronieken van Denemarken. Maar had hij bij avonturen goed overzien die grote stenen en stukken van rotsen die staan in Götland en hoog Zweden, hij zou wel door zijn zeer kloek verstand de nakomelingen hebben te kennen gegeven die dappere en hoge daden van de ouders, gemerkt dat in Götland en Zweden koningen en prinsen geweest zijn, dertien honderd en zeventig jaren eer dat de eerste koning van Denemarken, Dan genaamd, is begonnen te regeren: die hebben hun dappere en hoge daden voor een memorie achter gelaten, gehouwen overal in die hoge stenen en rotsen zoals iedereen noch ter tijd mag aanschouwen. Saxo die figureert ons ook drie soorten van natuurlijke filosofie onder het deksel van de reuzen en kampvechters die voortijd met onderscheiden toverij wonderlijke en nooit gehoorde dingen zouden gedaan hebben. De eerste waren wonderlijke grote mannen, reuzen geheten, omdat ze alle andere mensen in grootheid van lichamen veel te boven gingen. De tweede waren tovenaars en waarzeggers die alle andere mensen zo veel te boven gingen in kloekheid van geest en verstand zoals die reuzen deden in grootheid van lichaam. Tussen deze twee was een eeuwige strijd om de overhand te houden in oorlogsfeiten, noch hielden niet op voor dat ze het geslacht van de reuzen hadden ten ondergebracht en heren waren van de landen en aanbaden voor Goden. De derde soort [78v] was gelijk een middelmaat tussen die twee eerste, waren niet al uit zo grof en groot van lichaam als de reuzen, noch zo vernuftig en kloek van verstand als de tweede. Nochtans zo worden deze door hun toverij van de verblinde mensen gehouden voor Goden.

Van diverse reuzen en kampvechters.

In voorleden tijden heeft geweest in het koninkrijk van Holsingen (dat nu onderdanig is de koning van Noorwegen), in het Noorden gelegen een reus Hartben genaamd, die was zo uitermate groot dat hij negen cubit (x ellenboog)lang was. Deze had twaalf kampvechters tot metgezellen, die (al was het dat ze ook groot waren) maar half zo lang en waren als hij was. Daar is ook noch een ander geweest, Starchater genaamd, die overal in Europa in voorleden tijden door zijn dappere daden en grote victorie zeer vermaard is geweest, als hierna zal verklaard worden. Insgelijks zo zijn er geweest Arngrim en Arnerod, van wie ik de dappere feiten hierna zal verhalen. Maar omdat ik niet schijnen zou van de ouden tijden te ontlenen voorbeelden van die dappere en excellente daden zo zal ik hier aantekenen sommige dappere mannen van onze tijden die ik gehaald en getrokken heb zo wel uit de gebergten als uit de anderen landen van Zweden en Götland, die al zulke kracht en sterkte gehad hebben dat een ieder gelijk van hen machtig was te dragen een zekere honderd stappen ver op zijn schouders een paard of een grote os, ja, een vat ijzer van zes honderd, acht honderd of duizend ponden zwaar. Wat ook sommige meisjes wel hebben kunnen opheffen. Daar is ook een gezien geweest die een gewapende ruiter te paard, die hem onvoorziens [79r] tegemoet kwam, niet alleen heeft door handigheid, maar met kracht en geweld ter aarde geworpen of geveld.

Van de soberheid der reuzen en kampvechters.

Die vermaarde kroniek schrijver van het koninkrijk van Denemarken, Saxo, die we voor hebben aangehaald en noch vaak zullen aanhalen getuigt en beschrijft dat onder andere zeer dappere mannen van de Noorse naties die groot en sterk zijn geweest als reuzen zou geweest hebben een Starchater Thauest, wiens wonderlijke en grote dapperheid bij zo hoog verheft is dat zijn gelijke zeer luttel in zijn tijden geweest zijn in geheel Europa of in de gehele wereld en bij avonturen noch niet zijn noch komen zullen. Nadat hij die dappere en kloeke man velerhande deugden toeschrijft zo lijkt me ook goed te wezen daarbij te stellen onder vele anderen de soberheid die deze gebruikt heeft (die alle dappere en kloeke mannen zeer van node is) als een spiegel omdat de baldadige jonkheid van deze tijden zich daarin zouden spiegelen. Want (gelijk ons Saxo beschrijft) zo beminde deze dappere Starchater zeer de soberheid en zeer gauw tevreden, haatte alle overdaad in spijs en drank. Altijd trok zijn hart tot de deugd en verachte de wellust der wereld, regelde zich geheel en al naar de oude manieren van soberheid en betamelijk leven: want het walgen ervan stak hem van de kostbare maaltijden en met boerenkost was hij tevreden. Aldus versmaadde hij alle overdaad en lekkernij van spijzen en heeft hem vergenoegt met gerookt en gretig spek, verjoeg [79v] met zo veel te beter appetijt en smaak zijn honger als de spijs algemener en rechter was. Want hij vreesde dat hij door tere en delicate spijs, als door een bedrieglijke zoetheid zou verliezen of verminderen van zijn sterkte en dapperheid en te niet doen door die ongewone gulzigheid de oude regel van sober en betamelijk e leven. En dat meer is, hij was zeer kwalijk tevreden als hij op een maaltijd ter tafel zag brengen gebraden en gekookte spijs, noch mocht niet zien enige spijs die met velerhande sausen curieus en lekker gestoffeerd en bereid waren, haatte die als een zaak tegen de naturen. Daarom omdat hij zou de overdaad en lekkernij van de Denen, die ze van de Duitsers geleerd hadden, zou afbrengen en te niet doen (vreesde dat ze daardoor zouden slap en zwak worden) zo heeft hij gedicht in hun gewone taal een liedje waarvan onder andere hetzelfde dat hierna volgt de zin en het begrip is.

Geen lekkere morzels heeft hij van doen

Die met dappere harten, en als de wijze

Wil oorlogen en strijden hier in het seizoen

Want rouwen kost is de kloeken goede spijs.

Ongelijk beter zou hij brengen ten ruwe wijze

Bijten met de tanden zijn straffe baard

Dan hij zijn kracht en macht tot enige termijn

Zou verliezen door een gulzige aard.

Alle delicate spijs in tijden voorleden

Wordt veracht van de kloeke verstanden

Met warmoes en spek waren ze tevreden

En gulzigheid ze schuwden in alle landen. [80r]

Generhande kruis bracht men in schotels daar

Maar gesneden ram vlees en spek zag men hen voor dienen

Wat werd noch sober eenparig

Van hen gebruikt als verstandige mensen.

Deze soberheid voor elk prijzenswaardig

Of matigheid vangt mijn intentie

En zal niemand als onaangenaam

Bezwaren of besmetten zijn geweten.

Gij die u als kinderen met weke spijs bent voedend

Met een dapper hart wil u verkleden

En als Frothon uw vader zijn in dapperheid groeien

En om zijn dood te wreken wil u bereiden.

Die kleinmoedige vol vrees overvloedig

Al is het dat hij hem bergt voor die dood misprezen

Zoekt spelonken en holen aan elke kant

Hij moet nochtans proeven hun stralen afgrijselijk.

We waren eertijds elf edele baronnen excellent

Dapper volden de koning Hachon geprezen

Helgo Begath was avond en noen present

Dee eerste van ons aan tafel gerezen.

Alle onze gerechten die men ons bracht

Was een dorre hesp daar we ons aanstoten

Vulde voorts met broodkorsten hard

Onsen hongerige buik zonder verdrieten.

Niemand zocht enige warme soppen

Elke was tevreden met de kost algemeen

Op de vorsten tafels zag men ook niet om te kroppen

Diverse gerechten of banketten zeker.

Gewoon volk zocht geen vreemde spijs

Noch van de edelen werd geen lekkernij bemind

De koning zelf deed als de wijze.

Altijd matige leven was hij gezind.

Geen zoete dranken mochten hem vermaken

Maar was tevreden met een dun bier ten end

Naar enig gebraad zag men hem haken

Want met half gekookte spijs was hij wel content. [80v]

Met klein gereedschap zag men daar in de zaal

Maar de oude eeuw de tafels beslist

Met rechte vaten dienden ze de koning loyaal

Want zulke manieren dachten hem het beste.

Schalen of kroezen van zilver of goud

Of vergulde koppen fraai van vorm

Kwamen daar niet ter tafel voor jong of oud

Maar met potten gingen ze te vaart elk seizoen.

Noch wijn stopen of flessen waren ze vreemd

Want ze niet dan drinkpotten gebruikten

Noch opgehoopte schotels daar overdaad uitspruit

Kwamen op hun tafel, dus de deugd in hen floreerde.

Met geen kasten van kroezen of schalen

Versierde die waard zijn kamer niet

Maar deze nieuwe wereld pompeus zonder falen

Nieuwe manieren brengt in voor elk present.

Met deze en dergelijke onderwijzingen en leringen heeft hij zeer veel dappere mannen gebracht tot soberheid en matigheid en ander diverse deugden: zodat men daarna zeer veel heeft gevonden die men nimmermeer dronken hebben gezien geweest, wel wisten dat er geen beter middel was om te zwakken de natuurlijke sterkte als overdaad in spijs en drank en de wellustigheid des vlees te volgen en hun hart is zo verre gescheiden geweest van alle dartelheid en baldadigheid dat ze in geen manieren mochten zien enige botsen en begoocheling of kamerspelen of enige delicate spijs gereed maken of ook in ander lieden huizen door een fraaie kok gereed gemaakt hebben, ja, dat meer is, niet eens daarvan proeven, als men hen ergens zulks voor stelde om te eten: want ze en wilden hun hart en geest geenszins begeven tot enige wellustigheid waardoor hun dapperheid en mannelijk [81r] hart zou hebben mogen verflauwen omdat ze niet zouden besmetten of verdonkeren de glorie, prijs en eer die ze hadden verkregen door de hoge en dappere daden die ze gedaan hadden met enige bleuheid of andere gebreken.

Van de dapperheid van de zeer dappere en sterke Starchater.

Allen die lezen en overleggen die hoge en dappere daden van de ouden heidenen behoren wel te bekennen hoe bekwaam dat deze Starchater geweest is door zijn soberheid (als voor gezegd is) om te verkrijgen alle andere deugden die ongelijk veel meer vermaard en bekend zou geweest zijn had hij zo nabij geweest de lering van Christus als hij was in de tijd van zijn geboorte. Nochtans zo is hij er geweest drie mensen levens, altijd zeer dapper als een kloek en onoverwinnelijke kampvechter en begaafd met een onnatuurlijke en ongelooflijke kracht: ging in lengte te boven de gewone statuur van de mensen, was zeer gelijk een reus: want de proportie van zijn lichaam kwam overeen met zijn dapperheid en grootmoedigheid van zijn hart, zodat hij gehouden werd voor de dapperste man van de wereld, ja, dat zijn gelijken nergens te vinden was. Zijn hoge name is zo ver en breed overal bekend en vermaard geweest dat noch toe op de dag van heden zijn stoute en dapperen daden duren en leven zijn. Want in alle Noordelijke en ook omliggende landen heeft hij van hem achtergelaten zeer mooie gedenkenissen. Ten allereerste heeft hij overwonnen en verslagen Vichar, de koning van Noorwegen, wat het eerste feit van zijn er dapperheid geweest is dat hij gedaan heeft. Daarna is hij [81v] met een leger ter zee wijdt en breed veel landen aangestoten en bedorven en tenslotte gekomen en gevallen in Rusland waar dat hij overwonnen heeft de koning Floccus en hem afgenomen een grote schat. De kampvechters van Biarmen, (die te dien tijden waren geacht en gehouden voor die kloekste en dapperste van de Noordelijke naties) hoorden die hoge en dappere beginsels van zijn wapenfeiten en hebben hem ontboden: en nadat hij onder hen zeer veel dapperheden had bedreven zo is hij getrokken in Zweden waar dat hij zeven jaar heeft gevolgd de krijg en veel dapperheid gedaan; vandaar is hij getrokken in Denemarken en zo voorts in Ierland omdat er geen land in dat deel van de wereld wezen zou daar hij zijn dapperheid niet getoond zou hebben: daar dat hij een gevecht had tegen twee dappere kampvechters, die hij heeft overwonnen en de victorie verkregen. Vandaar is hij terstond gereisd in Oost-Rusland om te bevechten een zeer vermaarde kampvechter, Visin genaamd. Want deze Visin deed overal en zo wel zijn buren als andere grote overlast en in alle manieren verongelijken, nam met geweld de edele vrouwen die hij in presentie van hun mannen verkrachte en misbruikte. Daarom toen Starchater dat gehoord had zo heeft hij als de tweeden Hercules voor hem genomen al zulke overlast te gaan wreken en is gereisd naar Oost-Rusland om die wrede tiran van de wereld te helpen, want zo gauw als hij daar gekomen was heeft hij hem ontzegd en beroepen om te vechten hand tegen hand en tenslotte overwonnen en te onder gebracht. Daarna is hij noch meer oostwaarts getrokken en gekomen te Constantinopel, dat te dien tijd Byzantium genaamd was, [82r] waar dat hij met worstelen overwon een reus. Tanna genaamd, die men hield voor de sterkste en dapperste man van de wereld en dwong hem als een gebannen man te gaan bezoeken vreemde en onbekende landen. Alzo zag hij dat hij geenszins kon overwonnen worden zo is hij voortgereisd tot in het land van Polen daar dat hij overwon vechtende hand tegen hand een zeer kloeke en dappere kampvechter, genaamd Vasche of Vaszam. Kort daarna heeft hij aanvaard een gevecht in het land van Saksen tegen een zeer vermaarde kampvechter, Hama genaamd, die vocht ongewapend en had nooit zijn meester gevonden, maar altijd zelf behouden de overhand. Deze Hama gaf Starchater in het aankomen zo’ n dappere en geweldige slag met de vuist zodat hij met zijn knieën de aarde raakte en met de neus het zand: maar hij betaalde hem met goed gereed geld zonder lange borgen. Want hij sprong op zijn benen overeind en heeft terstond zijn zwaard getrokken uit de schede en met een slag midden doorhouwen en in twee stukken gedeeld: en met deze victorie zo maakte hij die van Saksen de koning van Denemarken subject. Wat niet lang duurde vanwege de grote belastingen en overlast van de Denen: want ze dwongen die van Saksen jaarlijks voor elk mens te betalen in een teken van slavernij voor tribuut een zekere penning voor elke kubiek dat een mens lang was.

Van de hulp en bijstand die Starchater deed diegenen die men overlast deed.

De koning Helgo van Noorwegen die aanvaard heeft te vechten tegen negen dappere en zeer sterk kampvechter die hij hoofd voor hoofd had beroepen omdat ze op de dag van zijn bruiloft zijn bruid hem willen ontweldigen, heeft Starchater [82v] ootmoedig gebeden dat hij hem zou willen behulpzaam wezen in zo’ n groot gevaar: wat hij hem zeer gewillig heeft toegezegd en beloofd te doen. En nadat koning Helgo voor gereisd was ten strijde vertoefde hij noch zekere dagen daarna, zo heeft hij met zulke vlijt hem gevolgd, dat hij op een dag te voet alzo veel weg afgelegd heeft als de andere die voor gereisd waren gedaan hadden te paard in twaalf dagen. En toen hem die kampvechters vroegen of hij hem kloek genoeg kende en sterk genoeg voelde om te vechten, zo antwoorde hij dat hij hem niet alleen dapper genoeg voelde om tegen een alleen te vechten, maar tegen alzo veel als er komen zouden. De volgende dag zo is hij gegaan ter plaatse daar hij zijn tegenpartij zou bevechten en om te aan te tonnen dat hij ze weinig of geheel niet vreesde zo is hij gaan zitten te water en te wind aan het hangen van een berg en uitgetrokken zijn kleren (alsof hij in de lente was gaan zitten in de zon) en manier gemaakt alsof hij vlooien had willen vangen. Daarna zo heeft hij genomen die scharlaken mantel die hem Helga, de bruid van de koning Helgo, gegeven had en wierp die om de haag omdat men niet zou menen dat hij hem ergens mede zou willen behoeden tegen hagel en sneeuw. Tenslotte zijn gekomen ter gestelde plaatsen die negen kampioenen, daar hij tegen vechten zou, en zijn gaan zitten op een plaats van de berg daar ze aller best beschut dachten te wezen tegen wind en sneeuw, daar dat ze vuur makten en hen hebben gewarmd, in het kortste gezegd, toen ze daar niemand zagen zo hebben ze een gezonden boven op de berg die hen zou te weten doen als hun tegenpartij daar gekomen was. De bode ging naar boven de berg op [83r] heeft aan het hangen van de berg van verre zien zitten een oude man die van de schouders opwaarts bedekt was met sneeuw die hij vroeg of hij diegene was die het gevecht doen zou. Toen dat Starchater geantwoord had dat hij de man was zo hebben hem de anderen die nagekomen waren gevraagd of hij hen alle gelijk seffens bevechten wilde of elk alleen. Zo wanneer (antwoorde Starchater) dat een vuile hoop honden tezamen komen op mij bassen zo pleeg ik niet elk op zichzelf weg te jagen: gaf hen daarmee te verstaan dat hij alzo lief vechten wilde tegen hen alle tezamen, als tegen elk apart: en gaf ook te kennen hoe weinig werk dat hij van hen maakte. Aldus begon het gevecht en hij heeft er terstond zes van hen verslagen eer dat hij ooit enige kwetsing ontvangen had: en de andere drie, na dat ze hem veel spel gemaakt hadden en te diverse plaatsen zeer gewond heeft hij ze ook bij hun broeders geleid en verslagen. Starchater die aldus gekwetst was heeft niemand bij hem gehad dan een landman zoon om hem te genezen van zijn kwetsing die hem terstond de stukken vlees die aan zijn borst hingen weer ingezet heeft op hun plaatsen en de darmen die hem uit de buik hingen weer ingestoken en met een wissen band verbonden. Maar omdat hij de beleefdheid van deze jongen niet onbeloond zou laten zo heeft hij hem voor zijn moeite geschonken de scharlaken mantel die op de haag hing.

Van dezelfde Starchater’ s oefeningen.

Toen Starchater volgde de krijg onder de koning van Zweden en verstaan had dat Inghellus, de koning van Denemarken, zich [83v] begaf tot alle baldadigheid en overdaad en verliet alle dapperheid en eerlijkheid en leefde in wellust des vlees en verachten hetgeen dat een koning behoort te doen en alzo geworden was een onnuttige slaaf van zonden en de wellust, is hij zeer kwalijk tevreden geweest dat al zulke dappere mannen zoon als hij was zich zo lelijk gedroeg en niet navolgde de eerbaarheid en dapperheid van zijn vader. Daarom zo heeft hij genomen een grote zak kolen op zijn hals en is er mede getrokken naar Denemarken: en als hem iemand van die hem tegemoet kwam en vroeg waarom dat hij dat ongewone pak droeg heeft hem geantwoord dat hij die beestachtigheid en botheid van de koning Inghellus daarmee verscherpen wilde. Want die goede vermaning van deze zeer dappere en wel sprekendenman heeft zo veel kracht gehad bij de koning Inghellus dat hij van een onnuttige slaaf der wellust des vlees is geworden een dapper en groot liefhebber van alle deugden en daarboven dat hij diegene die zijn vader vermoord had (die hij hield als speciale vrienden) ter dood heeft laten brengen en alzo gewroken zijn vaders dood. Toen deze zaken aldus volbracht zijn zo is Starchater zeer blijde geweest omdat zijn voornemen zo’n goede voorspoed gehad heeft en nadat hij de koning zeer bedankt had zo heeft hij gedicht veel mooie verzen tot lof en eer van de oude krijgshandel en onder andere diegene die hierna volgen.

Noch zonder baard zijnde heb ik den krijg dapper

Gevolgd onder uw eerzame koning Hacho

Alle wellustigheid stelde ik van de hand,

Vechten en strijden was me alleen aangenaam [84r]

Verrichte alle dapperheid zonder blaam

Haatte alle gemak als bittere conserven

Want al wat zoetigheid geeft het lichaam

Daar moet zich een dappere ruiter in leren besterven.

Alle dappere feiten om eer te verwerven

Zocht ik te bedrijven in alle wijken

Van dat ik eerst de krijg volgde in wereldse erven

Grove kleren zag men aan mij blijken

Niet met bont of met grauw slachten de rijken

Die niet dan in alle hovaardigheid verzamelen

Want die eer in het veld wil winnen zonder bezwijken

Die moet hem in armoede leren exerceren.

Menige nacht heb ik zonder slapen moeten passeren

Al was ik vermoeid door arbeid met pijn

En altijd zag men mij vlijtig solliciteren

Om sober te leven te elke termijn

Niet in wellust of gulzigheid van wijn

Gelijk r nu veel hun tijd verkwisten

Leven de als beesten in gulzigheid ten fijne

Dat een dappere ruiter hoort te schuwen alle epicuristen

Daar zijn er vele van zulke sofisten

Die naar alle overdaad harken

En verzwakken hun zinnen door zulke listen

Verlaten alle deugd en eerbare werken

Ander hebben genoegens als hovaardige klerken

In kostbare kleren vreemd van vorm

Maar een eerbare ruiter dapper in alle perken

En heeft met deze glorieuze niets te doen.

Nu is er ander die avond en noen

Int paard berijden ook scheppen genoegen

Omdat te doen keren en te lopen in het groene

Ander om de krans te knopen in alle gehuchten

Of te ontknopen en in zulke kluchten

Rapen ze solaas als vrouwen ruiters pompeus

Maar die prijs zoekt zal zulks vluchten

Volgen onze voorgangers in feiten moedig. [84v]

Noch zijn ervan moede zeer glorieus

En om procederen ze het stadhuis uit en in lopen

Doen met hun valse tongen menigeen onheus

De een ze trompetten en de anderen brillen verkopen

En tot hun baten ze liegen met hopen

Niet tot profijt van de lieden zaken

Maar dat ze de mensen dus scheren en stropen

Is om te vullen hun gierige kaken.

Noch vindt men mensen die om aan het goed te geraken

Met forse en geweld tegen statuten of rechten

De onschuldige arm en bijster maken

Tegen hun opponeren met kijven en vechten

Hun goed ontweldigen, ja maagden en knechten

Niet aanzien de rechtvaardigheid loffelijk

Waardoor in het verdriet komt de armen rechten

Dus schuwt forte en geweld voor elke mogelijk.

Overspel en gulzigheid zijn nu aangenaam

En van elk bemint hetzij groot of klein

Der zonden manieren zijn zeer variabel

De bange van harten ziet men in het algemeen

Wel sterven in tijden van vrede rein

Al is het dat oorlog slaapt gelijk blijkt waarachtig

Want die meest bevreesd is voor de harde dood

Die zal eerst proeven haar stralen krachtig.

Die de dood vreest weest dit gedachtig

Al sliep hij in die wilde velden bloot

Of in het sterkste van konings paleis machtig

Deze wordt nochtans niet gespaard van de dood

Want de dood spaart noch klein noch groot

Maar verslindt al zo wel de jonge als de oude

Ze aanziet geen plaats in het werelds gebied

Noch geen personen hetzij heer of vrouwe.

Al wat leven heeft ontvangen hoe rijk van goud

Het moet al sterven zonder beroepen

Daarom ik voor me zulke memorie bouw

Door dappere daden en mijn bijzondere gratie [85r]

Dat als ik dood zal zijn noch leven zal in wereldse statie

Door mijn loffelijke faam rein boven beschreven

Dus word ik door die faam eeuwig verheven

Want dood zijn doet de faam noch leven.

Hieruit mag men merken dat die dappere Starchater altijd geweest is een grote vijand van alle overmoedigheid en vleselijke wellusten: haatte ledigheid die de moeder is van alle kwaad, zocht altijd iets om zichzelf bezig te houden en te oefenen: die onnutte onkuisheid vluchtte hij en het gezelschap van alle bange en blode mensen. Geen lichte manieren mocht hij ook luchten: want waar dat hij was gevonden onder de krijgslieden enige kamerspelers, bootsmakers, schotellekkers, pluim strijkers en dergelijke soorten van volk liet hij wel terdege geselen: dacht dat het beter was te geven over zulke lichte hoop een belachelijke geestelijk geseling dan dat men ze zou lijfelijk straffen en doden : en ook was beter tevreden dat deze beuzelaars aldus bespot en gegekt worde, dan dat er een dappere man om die te doden zou moeten zijn handen vuil maken. Deze Starchater was als opperste kapitein in de vermaarde en dodelijke strijd en slag die tussen Ringo, de koning van Zweden, en Harald, de koning van Denemarken, gestreden en geslagen werd waar dat de koning van Zweden het veld behield door de grote dapperheid en hoge daden van de sterke en dappere Starchater. Nooit is er grotere slag geslagen geweest dan deze in alle Noordelijke landen: waardoor de koning van Zweden veroverde en onder zijn subjectie gebracht heeft het land van Denemarken. In deze strijd worden verslagen van de Zweedse zijde twaalfduizend edele mannen en van die van Denemarken dertig duizend: en gewoon volk van beide zijden zonder getal.

Een kort verhaal van Starchater ’s dappere en kloeke wapenfeiten.

Saxo beschrijft ons dat Starchater, nadat hij een grote naam, lof prijs en eer overal verkregen had door zijn hoge en dappere daden, dat hij tot de ouderdom gekomen is gemaakt en gedicht heeft in zijn er gewone taal deze navolgende versjes waarmee hij in het kort verhaalt die manier van zijn leven, de dappere feiten die hij had bedreven.

In mijn geboorte, hoort wat ik vertel

Zo is me gegund van de Goden loyale

Alle praktijken der oorlogen groot van kracht

Kloekheid ter wapenen als Mars vazal

En te exerceren een bloedig leven voornamelijk

En met het zwaardmijn leven te laten

Int verweer te stellen berg en dal

Die de krijg volgt moet rust en vrede haten

Altijd ben ik geweest van Mars onderzaten

Dus altijd legers te regeren was mijn begeren

Ja, tot in de ouderdom, wil dit vatten

En mocht me armoede of pijn deren

Volgde Mars vaandels zonder angst

Dies me de victorie ook nood faalde

Want het is een oud spreekwoord naar het verklaren van de poëten

Dat de fortuin de stoute ooit meest assisteerde.

Vaal nochtans me aanhing

Groot gevaar, maar dapperheid dacht me te wezen

Waardig verheven hierin ik glorieerde

Want die ledigheid werd van mij mispresen

Houwende en kermende zo werd ik genezen

Van alle pijnen en als ik in de strijd kracht iets [86r]

Veel volk mocht vernielen zo men mag lezen

Dat dacht me een offer voor Mars waarachtig.

Noch heb ik gezien van koningen machtig

Grote slagen de een de anderen doen in het veld

Helmen en schilden door houwen hard

Pantser en harnas scheuren met geweld

Die zware slagen als me waren vergezeld

Maakten de velden van het bloedrood

De doden onbegraven wordt u verteld

Verscheurt van de beesten vele en gelijk.

Toen ik Olo bracht in het gevaar groot

Hem overwinnen alleen door mijn persoon

Mijn sterke arm was toen alleen in het bestier bloot

Door die zware slagen die ik hem gaf te loon

En heb ik ook niet verzocht het volk Iduna

Omtrent die dijken van Jupiter’ s priesters excellent

Daar ik eerst leerde een mooi prakrijk schoon

Over schaatsen gaan met houten schoenen gaan.

Hierna heb ik geweldig, het is u bekend

De sterke Haman ter dood gebracht

Het volk van Esten ook kwam omtrent

Met hertog Rinus en hem overwonnen met macht

Door het bezoeken die van Semgalen hard

Hun te onder brengen met grote victorie

Dus moet een vroom ruiter dag en nacht

Roetsjen en reizen om te krijgen eer en glorie.

Van daar bezocht ik, stel dit in memorie

Die van Telemarken daar ik vond

Een harde ontmoeting (schier in doodsnood)

Die zware slagen der ijzeren hamers overvloedig

Kreeg veel kwetsingen aan elke kant.

Leerde wat zulke wapens vermochten

Dus ik ze prijs voor een volk dapper

Want ze in het veld geen traagheid wrochten.

De Duitsers we ook voort bezochten

Die ik wel kon kastijden alleen [86v]

Toen ik de kinderen van Svertinck (wat me goed dacht)

Om de hals bracht door hun onreine verraad

Die ze aan Koning Frothon in het algemeen

Bedreven hadden, hem brachten in dood verwarring

Waardoor ik zeven broeders bracht in het wenen

Want die een andere bedriegt die naakt abuis.

Juist te pas geraakte ik in het huis

Daar ze tezamen maakten goede zier

Hen alle tezamen minachtende dan een gruis

In de presentie van een fier maagd

Bracht ik ze ter dood met groot gevaar.

Waardoor de aarde me haat aan elke zijde

Want ze wil niet (door zulk bestuur)

Dat op die plaats vruchten groeien te eniger tijd.

Daarna stelden we ons al die vrije

Op die zee tegen hertog Kerrij die ik overwon

Hem afsloeg, al was hij droevig

Menige dappere en kloeke man

Van daar liep ik bezoeken Vasian

Dien ik ter dood bracht tot die fijne

De baldadige smid ik ook zijn macht benam

Hem liet geselen al deed het hem pijn.

Voort liep ik tot die termijn

Over de sneeuwbergen hoog verheven

En de tiran Visin (met kloeke schijn)

Met zijn toverij te brengen om het leven

Noch hebben zich ter dood moeten begeven

Door mijn goed snijdende zwaard goed

De zonen van Lerus vrij zonder sneven

Zijn nochtans de dapperste kampers van Biarmen verstandig.

Uit Duffla heb ik een grote vloed

Van rijkdom geroofd toen ik had in banden

De koning van Ierland kwalijk zijn gemoed

Ook is ons kracht gebleken in die landen

Van Bavellinen met kloek verstand [87r]

Gelijkt blijkt aan tekens der victorie eenparig

Door onze dapperheid (slachten de dapperen)

Voor elk te aanschouwen gelaten daar.

Wat wil ik veel zeggen het zou vallen te zwaar

Om alle mijn feiten in het lang te vertellen

Want die feiten die ik heb bedreven helder

Zijn zonder getal en kwaad om te spellen

Gelijk dat kenbaar is mijn gezellen

En aan mijn hoog verheven naam

Dus wil ik door het lange verhalen niemand kwellen

Want het is me een vreugde mijn loffelijke faam.

Zonder twijfel is deze dapper man waardig dat men hem alle eer, lof en prijs van dapperheid toeschrijft: niet alleen om zijn grote moed en dapperheid, maar ook om zijn grote dapperheid en sterkte van lichaam en zijn bijzondere snelheid van voeten: Die zo groot was dat hij op een dag is gekomen te voet uit hoog Zweden tot in Denemarken: wat andere lieden eenparig gaande kwalijk zouden kunnen doen in twaalf dagen.

Van de grote en vreselijke slag der Gothen en Zweden tegen die Denen daar Starchater kapitein-generaal was van de Zweden en Gothen.

Aangezien dat Saxo Sialandrie, die dappere en geschikte historie schrijver van de handel der Denen, in het lang genoeg beschreven heeft en de nakomelingen verkondigd de oorsprong, begin, voortgang en einde van de zeer vreselijke strijd die geweest is tussen Haquin Ringo, koning van Zweden en Götland, en Harald Hildetan, koning van Denemarken: van welken strijd Albert Crantz omtrent vijftig jaren na [87v] Saxo ook heeft incidenteel vermaand: en ook ten aller laatste mijn zeer beminden broeder en voorganger Jan, de grote aartsbisschop van Uppsala, heeft in zijn historiën van Zweden en Götland uit noodzakelijke oorzaak zeer lang en breed waarachtig (als een oprecht historiografe toebehoort) van deze grote en vreselijke strijd geschreven: zo lijkt me ook wel van nood te wezen dat ik ten minsten van dien zeer vreselijke strijd wat melding maak, nu ik schrijf van de dappere daden der reuzen en kampvechters en ook vooral omdat in geen slagen (die ooi in de Noordelijke landen: ja, in geheel Europa geslagen zijn geweest) bijeen verzameld zijn geweest zo veel dappere en kloeke kapiteins als in deze strijd, zo wel te water als te land (om die gereed te maken men zeven jaar gewerkt heeft) die tegen elkaar met een grote furie en vurigheid hebben gevochten : als genoeg bevonden wordt in de kronieken van deze landen eenwaardig en tezamen overeen komen beschreven. Waarin allereerst geschreven staan de namen van de zeer vermaarde kampioenen van de Deense zijde die in deze strijd geweest zijn en ook van wat plaatsen, huis of geslacht dat ze waren. Onder die dat waren twee edele vrouwen die van de naturen met mannen hart begaafd waren en ook door lange ervaring in de krijgshandel zeer ervaren, waren beiden van het zeer edele geslacht en huis van Slavonië, waarvan die ene genaamd was Hetha en di ander Visna: Hetha die werd gesteld kapitein generaal van het leger en de ander die zeer ervaren was in de krijgshandel voerde de koninklijke banier van Denemarken die haar met de rechterhand, daar ze de banier mee hield, van de dappere Starchater werd afgeslagen, [88r] alzo ze doordringend was die slag orde van de Zweden en Gothen als hierna zal verklaard worden. Insgelijks zo worden daar genaamd die vermaardste kapiteins van de Zweden en Gothen en vooral die sterken en dappere Starchater die kapitein-generaal was van het Zweedse leger waarin ook was een jonge dochter, Vegtbiorg genaamd die wonderlijke sterk was ter wapen zoals het hierna ok zal verklaard. De legers ter zee waren ook zeer machtig, want Ringo, de koning van Zweden, had in zijn leger wel twee duizend vijf honderd schepen en die van Denemarken hadden er niet minder. Toen alle dingen aldus gereed waren, nadat het volk aan beide zijden in slagorden gesteld was en dat men de klaroenen en trompetten begon te horen zo werd daar begonnen een vreselijke strijd onder al die dappere mannen daar men zo’n langenge tijd tevoren over verzameld had om die te bewaren en beschermen iedereen gelijk zijn zijde en de overhand te verkrijgen, met zulke furie en getier elkaar te keer gingen dat men (als ons Saxo beschrijft) zou gemeend hebben dat di wereld zou vergaan zijn of de hemel gevallen en dat het aardrijk daar te neer zou gekeerd zijn geweest. Want van dat het geschut begon af te gaan zo hoorde men daar zo’n geweldig gekraak van pijlen vliegen tegen het harnas en zulke geroep van de gekwetste lieden dat men niets zou gehoord hebben, al was God neder uit de hemel gekomen. Ten anderen zo vloog daarop zo’ n grote damp van het bloed dat uit de wonden vloeide zodat er scheen te wezen een donkere nevel in de lucht boven de legers en het geschut vloog daar ook zo dik dat het benam de helderheid van de dag. Insgelijks zo deden ook die stenen [88v] die me de slingers worden geworpen een grote moord van volk. Maar de belangrijkste bloedstorting geschiede allereerst toen men begon te vechten met zwaarden, loden ballen, ijzeren vuisthamers en kolven hand tegen hand, daar zag men geschieden een grote moord van volk. Daar zag men het zweet uitbreken van de vermoeide lichamen, men hoorde ervan verre een vreselijk getier en gekraak van het slaan met de zwaarden op de schilden en beukelaars. Daar was het dat aller voorste in de strijd (die in zijn gewone taal allereerst in het lang het vervolg van deze strijd heeft geschreven) vechten aller voorste in de strijd vier edele heren van koning Haralt, te weten Hun, Elli, Hort, en Burgha, heeft verslagen en Visna die rechterhand afgehouwen. Desgelijks de jonge dochter Vegtbiorg, die op de Zweedse zijde was, versloeg daar de dappere kampvechter Goth en werd daar ook van een ander terstond verslagen. Daar mocht men zien wat die dappere schutters de Guthons doen konden die de bogen zo geweldig introkken dat ze schoten door schild en harnas, zodat er niet een was dat daartegen houden mocht: die die grootste moord van volk deden. Want ze doorboorden helmen, ringkragen, buffelschouders en ander wapens, doden het volk alsof ze niet gewapend waren geweest. Daar werd na de strijd een dood gevonden, Ubbo genaamd, die zeer dapper had gestreden die honderd vier en veertig schoten in zijn lijf ontvangen had. Door die grote kracht en forste die de schutters deden mits hulp van de Dalcarlen zo werd telkens de strijd vernieuwd tegen de Denen. Tenslotte zo werd de koning Harald van zijn eigen wagenman met een ijzeren vuisthamer die hersens ingeslagen zodat hij doodviel van zijn wagen en alzo nam die strijd een einde: [89r] waarin dat verslagen bleven van de Deense zijde wel dertig duizend edele mannen: en van de Zweden en Gothen twaalf duizend, maar van het gewone volk van beide zijden een getal zonder einde. Daarna zo heeft Ringo, de koning van Zweden, gegeven het regiment van het koninkrijk van Denemarken de koningin Hetha, met 46 grote personages voor haar raad. Na haar dood zo werd Olo koning, die van Starchater werd gedood die van de verraders daartoe gehuurd was en in het land gebracht.

Van de dood van Starchater.

Nadat Starchater zeer oud is geworden en zijn leven verdroot zo begon hij te peinzen dat het een zeer excellente zaak wezen zou was het dat hij zichzelf al willens liet doden, omdat hij door de zwakte van de ouderdom niet zou verliezen de glorie, prijs en eer die hij verkregen had door zijn dappere en kloeke daden. Want het was voortijds tot een grote schande gerekend dat een dappere kampioen en krijgsman zou sterven van ziekte. Daarom zo hing hij aan zijn hals die honderdtwintig ponden goud die hij tevoren had gewonnen met dood te slaan de tiran Olo, welk goud hij alzo overal met hem droeg om iemand daarmee te huren die hem zou willen doden. Dacht dat het wel behoorlijk was dat hij met het goud wat hij ontvangen had voor het doodslaan van een ander kopen zou zijn eigen dood. Toen hij aldus was lang ging achter lande zo is hem tenslotte op een tijd in het gemoed gekomen Hather, die van edel geslacht was en wiens vader hij voortijds verslagen had: Deze begon hij te zeggen en aan te raden dat hij zou willen wraak nemen van diegenen die zijn vader ter dood had gebracht en, [98v] beloofde hem zo verre als hij dat deed het goud dat aan zijn hals hing. En omdat hij hem te meer daartoe zou verwekken en tergen zo heeft hij hem deze navolgende vermaning aldus gedaan.

Voorwaar Hather aanziet hier present

Die u beroofd heeft van uw vader Lenno loyale

Begeer te wreken de dood uw vader excellent

Zo kom je nu juist te pas voornamelijk

Want ik geef me u over te eenmaal

U bidden dat ge me laat verweven

De dood van uw handen, want als een dappere vazal

Begeer ik gewillig van u te sterven.

Want nu ter tijd en begeer ik in het wereldse erfgoed

Niet dan de dood van edele handen te ontvangen

Maar niet van een ellendige broos als scherven

Dus wilt de ouden grijze zijn hoofd afslaan

En omdat te volbrengen wil u bespoedigen gelijk

Want het lijkt me een werk van grote eren

De dood te verwerven door een stout bestaan

Dan haar af te wachten die men niet kan keren.

Dn boom die jong is zal en op laten groeien zonder bezeren

En de ouden zal men uithouwen en regeren

Want hij toont hem der naturen dienaar die in het beheren

Zelf afhouwt zonder enig vertragen

Dat niet langer mag staan of ophouden

Want de dood is zoet als men het begeert

Haar zoekt om te schuwen de fortuinen domineren

Die menigeen brengt in het verdriet gevaarlijk.

En terwijl dat hij deze woorden aldus zei zo trok hij vast het geld uit de beurs. Hather hoorde hetgeen dat Starchater van hem begeerde en heeft hem beloofd te volbrengen wat hij verzocht, accepterende de presentatie die hij hem deed, maar niet zo zeer vanwege het geld als om de dood van zijn vader te wreken. [90r] Starchater nam zijn eigen zwaard en heeft hem die vlijtig gegeven in de hand en heeft zijn hals lustig uitgestrekt omdat hij het hem te fraaier zou kuisen, gaf hem moed dat hij niet slap maar dapper zou slaan als een man en zei dat hij alzo verre hij sprong als de kop er af was tussen het hoofd en lichaam door eer dat het lichaam neer ter aarden viel, dat hij zou zijn dood onschuldig wezen. Aldus zo heeft Hather wel dapper met het scherpe zwaard Starchater de grijze kop afgeslagen: toen die gescheiden was van het lichaam en gevallen ter aarden en heeft de aarde gevat met de tanden en gaf daarmee te kennen de wreedheid van het hart met de wreedheid van de mond. Hather die wel twijfelde dat in de woorden van de oude man bedrog was gelegen deed de sprong niet die hij begeerd had. Want hij dacht was het dat hij het hem zot deed dat hij zou mogen onder het lichaam dood blijven dat het op zijn lijf zou vallen, en alzo op zichzelf wreken de oude mans dood. Maar omdat deze dappere kampvechter niet onbegraven zou blijven zo heeft hij hem laten begraven in het veld dat in de gewone taal wordt genaamd Reling.

Van de dappere Haldan en ander dappere kampvechters die van hem zijn overwonnen geweest.

Nadat we geschreven hebben van Starchater, zo zullen we hierbij voegen een andere zeer vermaarde kampvechter uit Götland, Haldan genaamd, die de zoon was van koning Karel van Götland, die terzelfder tijd floreerde en wiens hoge en dappere daden hier alzo vlijtig zijn beschreven, als hij die dapper en kloek gedaan heeft. Deze Haldan nadat hij [90v] zijn jonge tijd had doorgebracht met zeeroverij zo is hij tenslotte ter oorlogen getrokken tegen die van Zweden: maar toen hij hoor dat in het Zweedse leger een kampvechter was Haquin genaamd die met bezweringen wist het scherpe van de geweren bot te maken en de snede te benemen, zo heeft hij laten maken een grote kolf vol ijzeren knoppen zodat hij zou mogen te pletter smijten hetgeen dat men niet kwetsen mocht met scherpe messen, al gelijk alsof hij had willen de kracht der toverij door het geweld van het hout te overwinnen. Daarna omdat hij zou laten blijken dat hij die dapperste en kloekste van de hoop was zo heeft hij zich gesteld zonder schild en met een helm op zijn hoofd onder die dapperste van zijn vijanden en heeft met beide handen gedreven zijn kolf op helmen en schilden van zijn vijanden en met zulke kracht dat hij alles in stukken en te pletter sloeg dat hij raakte. Hij is tenslotte zo ver gekomen onder die vijanden dat hij ontmoette de voorzegden kampvechter die hij met een zeer dappere slag van zijn kolf dood ter aarde heeft geveld. Niettemin, tenslotte was hij gewond en verloor de slag zo heeft hij moeten wijken die macht van de Zweden en is gevlogen in vreemde landen daar hij vond een oude krijgsman die zeer expert was in de chirurgie, (die hij in het genezen van zijn eigen wonden had geleerd) die hem heeft zijn wonden genezen en weer op de been geholpen. Haldan die aldus genezen was heeft in zijn gezelschap genomen een zeer kloeke en vermaarde kampvechter, Thoro genaamd, en met een leger ter zee de Zweden aangestoten zeer praktisch en had de overhand, zo is hem tegemoetgekomen een genaamd Sivalt met zijn zeven zonen, dat alle tezamen [91r] zeer wrede lieden waren van wezen en van natuur, die daar kwamen gelopen om hem opnieuw aan te vallen, maar heeft ze alen tezamen beroepen en met een slecht gevormde kolf verslagen. Een tijd daarna zo heeft hij ook een reus uit Helsingerland, Hartben genaamd, die negen cubitus lang was (als voor is gezegd geweest) zeer dapper verslagen: omdat hij hem zich generende en zijn genoegens nam in te schaken en te verkrachten van koningen en prinsen dochters en hoe dat ze edeler en van grote afkomst waren hoe dat hij ze liever had en hield zichzelf zo veel te meer edel te wezen als hij meer edel dochters zat met geweld van haar eer. Deze heeft Haldan overwonnen en doodgeslagen met een zeer zware en grote hamer met noch zes andere van zijn metgezellen die dergelijke stukken en ellendigheid ook bedreven. Boven dat voorgezegd is zo heeft hij ook vechtenderhand ter dood gebracht Egther van Finland, die geenszins ter zee kon overwonnen en te ondergebracht worden die hij beriep om hand tegen hand met hem te vechten omdat hij door zijn zeeroverij overal veel mensen grote schade en overlast deed. Hierna vernam hij hoe dat een kloek en zeer sterk kampvechter, Grimmo genaamd, begeerde Thorilde, de dochter van koning Hather van Noorwegen, en beriep al diegene die het wilden beletten hoofd tegen hoofd te strijden en dat er vanwege d koning een gebod gedaan was, zo wie deze kampioen zou overwinnen dat hij die dochter zou hebben ten huwelijk: niettegenstaande dat Haldan tot in zijn oude dagen zich ongehuwd had gehouden maar is alzo wel ter oorzaak van de beloften als ook om de hoogmoed en [91v] baldadigheid van de kampioen te kastijden daar gereisd om hem te bevechten. Toen hij gekomen was ter plaatse van de strijde zo s hij deze Grimmo toegegaan en zo’ n dapper slag gegeven dat hij hem afhieuw het onderste van zijn schild en een pand van zijn pantser. Grimmo was zeer verwonderd van deze slag en zei dat hij nooit een oude man zo dapper en kloek had zien vechten en terstond trok hij uit zijn zwaard en sloeg naar Haldan zo’n zware slag zodat zijn mes bleef vast houden in Haldan’ s schild, die hem (alzo hij aan zijn mes trok om het er uit te krijgen) de hand afsloeg: en verhaalde die steek en stak hem in het dikste van de been zodat hij zijn leven lang verminkt bleef: en zou hem voorts gekuist hebben, maar Grimmo die stelde met hem voor een grote som van geld om zijn lijf leven de te mogen behouden. Te aller laatste zo heeft hij overwonnen een zeerover, Ebbo genaamd, die was van onedel geslacht en verliet zich op zijn grote sterkte en dapperheid en durfde wel te begeren en verzoeken ten huwelijk de dochter van de koning van Götland met de helft van het koninkrijk: maar Haldan berispte hem van zijn vermetelheid en verweet hem zijn onedel geslacht en zei, dat hij zijn ellendig zaad niet zou aannemen te mengen met zo’n edel geslacht, ik laat gaan te willen wezen een metgezel in het rijk van een koning. Nadat hij hem aldus straf berispt had en gedreigd zo heeft hij hem beroepen ten strijde en mits dat de dag te kort was zo heeft hij hem bij het licht van de maan overwonnen en dood geslagen, alsof hij bij nacht verslagen had enig monster of ander vreemd gedrocht. [92r]

Van een anderen Haldan en zijn dappere daden.

Noch is er ook geweest een anderen dappere kampvechter, Haldan genaamd, die de zoon was van Borchant van Noorwegen, en Dorothea, die een koningsdochter was: deze is niet minder vermaard geweest door zijn vrome wapenfeiten als enige van de andere dappere kampioenen. Deze Haldan was in zijn jonge dagen zeer vol dweperij, maar van dat hij te man was gekomen zo werd hij zeer vermaard en geacht door de wapenfeiten die hij deed. Toen deze noch een jongeling was zo sloeg hij dood met hetgeen dat hij in zijn hand had een edele kampvechter omdat hij in spel en uit genoegen, als men met de jongeren gewoon is te spelen, gegeven had een muilpeer: waaruit iedereen gelijk vermoedde dat hij een zeer stout en dapper man ter wapenen zou worden en zijn vijanden te onder brengen. Omtrent deze tijden zo was er een zeerover uit Rusland, Rheto genaamd, die wijdt en breed veel landen beroofde en andere overlast vervolgde en behandelde: wiens wreedheid zo groot wasdat hij de arme lieden die hij ving niet eens hun eigen kleren liet, ja, niet zo veel om hun schaamstreek mee te bedekken. Zijn tirannie was zo ver in de lieden mond gekomen dat als ze wilden noemen enige zeer grote en wrede schelmerij zo heten ze die Rhetosche schelmerij en dieverij. Deze zeerover had noch een andere manier van onmenselijke wreedheid daar hij de lieden mede pijnigde die vanwege de eerbaarheid ik laat te schrijven. Borchart, de vader van deze Haldan, hoorde van dezen tirannie en was zeer ontsteld en is deze Rheto gaan bevechten en hebben elkaar [92v] ter dood toe gewond en alzo gestorven. Haldan, die zeer gewond was, ging uit gevecht en had onder andere een grote wonde omtrent de mond waarvan zo’ n groot litteken bleef mits dat het vlees daar nimmermeer vergroeide zodat hij daarna alzo lang als hij leefde werd geheten scheve mondt: dat hem bleef tot een belastering daar hij een eeuwige lof en eer verdiend had omdat hij zo dapper had beschermd en zijn lijf geavontuurd voor de eerbaarheid en algemene welvaart van de landen. Maar wat dinge zulks is altijd geweest de aard van de boze en kwade mensen die nooit enig dapper feit of de deugd hebben geacht, ja, dat meer is keren altijd ten ergste alle dingen, hoe dapper dat ze ook worden, gedaan. Dus niet tegenstaande zo heeft hij zo veel dapperheid en grote wapenfeiten bedreven dat hij in alle plaatsen door zijn dapperheid zeer ontzien en gevreesd is geweest: wat een oorzaak was dat hij, die zich verliet op zijn grote dapperheid, zich bevorderde te vrijen een zeer edele maagd van koninklijk geslacht, Biuritha genaamd, die naaste erfgenaam was van de kroon van Denemarken. Deze maagd had altijd omtrent haar kamer een hoop dappere en uitgelezen mannen die haar bewaarden omdat haar geen geweld of oneer zou geschieden. Maar op een tijd dat de wacht vandaar was zo is Haldan daar gekomen en zag dat de kampvechters, wiens broeders toen hij jong was hij verslagen had, daar niet waren en heeft deze maagd aangesproken en zei dat het betamelijker was dat ze liet varen dit vaste voornemen van te blijven leven de een maagdelijk leven en dat ze zou aanvaarden een fatsoenlijk huwelijk zodat ze geen oorzaak wezen zou dat de kroon versterven zou [93r] door fout van kinderen op vreemde, offerde zichzelf op en bad haar dat ze wilde opmerken op de edelheid van zijn geslacht: die zich liet verstouten om haar te verzoeken ter eren, wat hij deed haar aan een groot genoegen en rust. Maar toen hij verstaan had het antwoord die ze hem gaf, als dat hij niet alleen was geenszins bij haar te vergelijken vanwege edelheid, maar ook dat hij een scheve mond had, zo heeft hij haar gebeden dat ze niet zou willen huwen voordat hij weer gekomen was of dat ze zekere tijding had van zijn dood. De kampvechters die bewaakten de kamer van de prinses waren wederom gekomen: waren niet goed tevreden dat hij gesproken had met de maagd Biurithe en zo hij weggegaan was zijn ze hem beginnen te volgen. Wat Haldan gewaar werd en heeft terstond een jonge eik afgehouwen en daarvan gemaakt een kolf waarmee hij alleen heeft gevochten tegen de twaalf kampioenen en alle gelijk tenslotte verslagen. Vandaar is hij gereisd in Rusland om zijn naam en faam te vermeerderen daar hij zeer fatsoenlijk van iedereen werd ontvangen: en mits dat er grote oorlog was tussen de Russen en Zweden zo heeft hij op korte tijd veel Zweedse kampioenen overwonnen en gedood die hij had hoofd voor hoofd beroepen om tegen hem te vechten. Tenslotte zo heeft hij zijn eigen broeder Hildegher (die overwonnen had zeventig kampvechters in zijn leven) met een zwaard dat met een dun doekje overtrokken was tegen het betoveren van de messen verslagen, meer achtte de dapperheid dan de broederlijke liefde. Kort hierna zo is hij zeer haastig gereisd naar Denemarken omdat hij vernomen had dat een Sivart [93v] uit het land van Saksen zou ten huwelijk nemen zijn lief Biuritha, die hij heeft verslagen daar hij ter tafel zat onder zijn vrienden: en heeft alzo met grote blijdschap genomen zijn bruid aan die dat hij heeft gewonnen Harald Hildetan, daar we in het achtste kapittel van hebben geschreven. Maar tenslotte is hij verslagen geweest van de vermaarde en dapper kampvechter Vesetus, in Sialandien, die vocht voor die restitutie en reparatie van zijn land.

Van Olo Vegetus.

Olo Vegetus was nauwelijks vijftien jaar oud toen hij zeer dapper wapens begon te hanteren. Want toen hij gehoord had dat Gunno aan het stelen en roven was zeer wreed in de bosschages die niet ver van zijn woningen gelegen waren de lieden die daardoor passeerden en ook doodde, zo was hij niet goed tevreden dat zulke lelijke stukken die daar gedaan werden: en omdat hij al zulk kwaad zou wreken zo heeft hij verzocht en begeerd van zijn vader (dat een prins in Noorwegen was) wapens: en heeft met hem genomen een kwade hond en een paard en is alzo getreden tot in het diepste van het bos, volgde de mensen voetstappen die hij in de sneeuw geprent zag staan. Zodat hij tenslotte na grote moeite en gevaar is gekomen ter plaatse daar de moordenaars woonachtig waren, maar vond hun woning rondom goed ingegraven. Ten eerste vond hij de stalknecht die heeft hij gedood en in stukken gehouwen en de stukken dwars op het dak van het huis geworpen. Daarna zo heeft hij de vader met de zoon die daar kwamen gelopen om te wreken de overlast die hen gedaan was de enen gedood met het zwaard en de andere van de hond laten dood bijten. Niettemin, hij is ook vandaar niet zonder kwetsing geraakt, maar had ontvangen een wond op zijn [94r] borst die licht genezen werd mits dat ze de hond vaak likte met zijn tong. Toen hij deze moordenaars aldus had gedood zo liet hij terstond hun hoofden stellen op hoge staken omdat iedereen zou zien dat de weg wederom veilig en zonder gevaar was. DezeOlo heeft ook overwonnen en gedood op een klein eiland twaalf kampvechters die met geweld wilden verkrachten en tot hun wil hebben de dochter van de koning van Trondheim, gelijk we in het navolgende kapittel zullen verklaren. Deze Olo was ook niet alleen dapper en kloek van lichaam, maar ook zeer subtiel en listig zodat hij met weinig volk zeer licht verjoeg of vernielde een grote hoop wrede en dappere vijanden. Want somtijds zo ging hij met een dienaar achter lande die was gekleed in vrouwenkleren en had elk in de hand een holle stok daar hun geweer in was verborgen, wat ze trokken nimmermeer uit voordat ze zo nabij hun vijand waren dat ze het hem terstond mochten in het lijf drijven. Met zulke praktijken heeft hij veel van zijn vijanden dat dappere en kloeke mannen waren, die zich daarvoor niet wachten, overwonnen. Daarna zo heeft hij uitgerust een leger ter zee en over al wijdt en breed geweest roven en stelen en wel zeventig koningen die langs de zee woonden overwonnen en te onder gebracht. Wat een oorzaak was dat de dapperste kampioenen verzochten te hebben zijn alliantie en dat veel wulpse en ongebonden jonge lieden begeerden te wezen zijn dienaars en hem te volgen. Waardoor dat hij zonder slag of stoot zeer is ontzien en gevreesd is geweest van de koningen en prinsen die omtrent zijn landen woonden zodat geen van hen heeft durven zich opsteken of roeren om hem te bevechten. Tenslotte is hij gekomen tot de koning van Zweden, Ringo genaamd, die hem om zijn bijzondere [94v] dapperheid zeer lief heeft gehad zodat hij hem maakte kapitein generaal van zijn gehele leger ter zee, die groot was van twee duizend vijf honderd schepen, zoals voor gezegd is, die hij met hulp en raad van zeven zeer kloeke koningen zo geregeerd heeft dat hij zeer victorieus heeft overwonnen de grote leger ter zee van die van Denemarken, op dezelfde tijd dat de koning Ringo het veld behield en victorie vocht te lande tegen de koning van Denemarken. Tenslotte, zoals voorgezegd is, zo werd hij koning van Denemarken en is zijn grote tirannie van de Zweedse kampvechter gedood geweest.

Van de strijd die de voorzegde Koning Olo had tegen twee kampvechters, dat gebroeders waren, om te beschermen de eer van een Maagd.

In voorleden tijden waren woonachtig twee kampvechters dat gebroeders waren in het gebergte van Noorwegen op de grenzen van Westgötland die genaamd waren Schatus en Hiallus, die zo verwaand en hoogmoedig waren dat ze zich lieten denken uit wulpse en baldadigheid dat ze alle dingen zonder iemands toezeggen naar hun believen doen mochten: zodat ze de ouders hun mooie jongen maagden ontweldigden en schoffeerden. Tenslotte is het zo ver gekomen dat ze voor hun hebben genomen te schaken en zetten van haar eer Esa, de dochter van koning Olaus van Vermerland, en ontboden de vader zo ver als hij hen niet wilde geven zijn dochter tot hun believen dat hij hem zou voorzien van een kampioen die zijn dochter tegen hen zou beschermen of dat hij zelf [95r] kwam verweren zijn dochter moeilijkheid en met wapenen haar beschermen. De koning die zeer droevig was van dit nieuws was zeer kwalijk tevreden, dat hij mits zijn ouderdom deze oneer zou moeten verdragen: nochtans peinsde hij in zichzelf met hulp en handigheid van zijn beste vrienden nam hij voor hem den strijd te aanvaarden tegen deze kampioenen om te beschermen en bewaren de eer van zijn dochter. Ondertussen zo heeft een jonge man uit Noorwegen, Olo genaamd, van edel geslacht geboren horen vermanen van deze zaak; en was zeer kwalijk tevreden van zulke overlast, maar daartegen wederom verblijd dat de strijd was aanvaard of geaccepteerd: en heeft zich verkleed met boerenkleren en is gegaan ten huis van de koning Olaus: maar toen hij daar zat ter tafel aan het laagste einde en zag het gehele huisgezin van de koning bedroefd was, heeft hij wetens en willens de konings zoon wat nader geroepen en gevraagd de oorzaak van de droefheid. Waarop hem werd geantwoord dat was ter oorzaak van zijn zuster die korteling zou moeten geleverd worden twee zeer sterke en kloeke kampvechters om verkracht en van haar eer gezet te worden, tenzij dat enige dappere en stout kampioen haar beschermen wilde tegen die voorzegde boeven. Olo heeft weer gevraagd wat loon dat hij zou hebben die zijn leven zou avonturen voor de eer van zijn zuster. Wat de koning gevraagd is van zijn zoon en antwoorde dat men hem zou geven deze maagd ten huwelijk. Olo hoorde die belofte van de koning en heeft begeerd de strijdt te aanvaarden en beloofd die twee kampioenen te bevechten. Deze jonge maagd had voor een gewoonte (gelijk dat noch ter tijd de manier is in de Noordelijke [95v] landen) dat ze zeer scherp altijd aanzag het aanzicht van de vreemde gasten die daar kwamen en had voor haar gedragen brandende toortsen omdat ze te beter en zekerder zou mogen doorzien hun manieren, wezen en kleding en alzo heeft ze alle tekens en gedaanten van het lichaam goed overzien om haar ouders te kennen zou mogen geven om hun goeddunken daarop te zeggen. Maar toen deze maagd was gekomen bij deze Olo om hem wel vlijtig te bezien schrok ze van zijn vreselijk gezicht, zodat ze van angst bijna dood van zichzelf viel, gaf haar vader terstond te kennen de oorzaak van haar verandering. Wat Olo overwoog en gewaard werd en heeft zijn ogen niet meer wijd opengedaan omdat hij niet zou bang worden diegene die naar hem keken en deed af zijn hoed daar zijn aanzicht geheel mee bedekt was en heeft gezegd diegenen die daar present waren dat hij niet vrezen zou, maar goede moed nemen en vrolijk zijn. Wat ook gedaan werd alzo hij hen had bevolen, aldus zo heeft een man goedwillige belofte de vrees uit hen allen verjaagd. Kort daarna zijn daar gekomen Hiallus en Seatus met tien van hun knechten en meende terstond zonder enig weerstand der koningsdochter weg te voeren en beroepen de koning zeer gram te strijde, zo ver hij hen zijn dochter niet wilde geven tot hun wil. Olo hoorde deze gasten zo hoogmoedig spreken, sprong uit het huis en aanvaarde de strijd op conditie dat hem niemand verraderlijk van achter zou bevechten en bespringen, maar alleen van voren. Wat overeengekomen was en trok zijn zwaard dat hem van zijn ouders zijn was achter gelaten en bracht ze alle twaalf ter dood. Dat voorwaar een dapper stuk was en kwalijk om [96r] geloven om gedaan te wezen van zo’ n jonge man als hij was. Dit gevecht is geschied in een eilandje in wat een dorp is dat noch ter tijd heet naar de naam van de twee verslagen gebroeders. Nadat Olo aldus gekregen had deze victorie zo heeft hij gehad deze dochter ten huwelijk en heeft bij haar gehad een zoon genaamd Odmundo. Daarna zo heeft hij dagelijks meer en meer dappere feiten bedreven en overal bekent gemaakt, maar tentenslotte verraderlijk gedood geworden in een bad, gelijk hem lang tevoren van een ouden man geprofeteerd was toen hij koning Thoron, die hij vriendelijk in zijn huis ontvangen had, verraderlijk doodde.

Van de dappere feiten van Arngrim en Arnarod.

Wij willen ook hier niet laten te schrijven hoe dat een dapper en vermaard kampvechter uit Zweden, Arngrim genaamd, door de raad van koning Erik de welsprekende (waarvan we hierna melding zullen maken) is geworden schoonzoon van koning Frotho van Denemarken en dat ter oorzaak van de victorie die hij gehad had tegen de koningen van Schrikfinnen en Biarmen die wonen in het uiterste van de Noordelijke landen, waardoor dat hij deze landen verenigde en bracht ze aan het koninkrijk van Denemarken tot grote eer van de koning Frotho die daardoor overal zeer vermaard werd. Saxo beschrijft ons hoe dat Arngrim twaalf zonen heeft gehad bij zijn huisvrouw Osura die zich stelden van jongs af tot krijgshandel en zeeroof die alle twaalf tezamen waren in een schip en aangekomen waren in een eiland Sampse genaamd waar dat ze vonden aan strand liggende twee oorlogsschepen waarvan kapiteins waren twee zeerovers uit Noorwegen genaamd Hialmer en Alverod: welke schepen [96v] dat ze bevochten in afwezigheid van de kapiteins en versloegen alle soldaten en bootsgezellen die daarop waren en waren zeer droevig dat de kapiteins daar niet geweest hadden, zodat ze weinig achten deze victorie en wel dachten dat ze noch eens zouden moeten strijden met meer gevaar en vreesden dat hen het fortuin bij avonturen niet gunstig zou wezen als het tevoren geweest had. Deze voorzegde kapiteins mits dat het roer van de schepen door tempeest en storm gebroken was waren gegaan in het bos om een ander hout te houwen wat ze daar uit het ruwe wat gekuist hadden en met her schaven wat overlopen totdat het de vorm van een roer had. Wat alzo ze het brachten op hun schouders en niets wisten van de dood van hun gezellen zijn terstond van Arngrim’ s kinderen bevochten geweest die noch bebloed waren van de moord die ze gedaan hadden zodat deze twee kapiteins zich hebben moeten ter weer stellen tegen deze twaalf gebroeders. Niettemin al was de partij ongelijk verdeeld zo en heeft nochtans de grootste hoop de victorie niet behouden, want ze worden alle twaalf van Arnarod dood geslagen nadat zijn metgezel Hialmer in de eerste aanval gebleven was die alleen is gebleven te lijf van alzo groot gezelschap. Want hij zag zich alleen en zo heeft hij dat zware en ongevormde hout genomen in beide handen en heeft met zulke geweld geworpen op zijn vijanden dat ze met die worp alle twaalf dood bleven liggen ter aarden.

Van dezelfde Arngrim en van de toverij der Finlanders.

Deze voorzegde Arngrim heeft oorlog gevoerd (zoals we voor in het begin van het vierde [97r] boek hebben gezegd) tegen twee machtige koningen die wonen in het uiterste van de Noordelijke landen, te weten Egbert, koning van Biarmen, en Tengild, de koning van Schrikfinnen, op hoop dat hij voor zijn arbeid en loon, nadat hij die victorie zou verkregen hebben verkrijgen zou ten huwelijk Osura, de dochter van de koning Frotho van Denemarken, wat ook alzo geschied is. Deze Arngrim had bijeen verzameld een geweldige hoop van volk en is gereisd daarmee om deze wilde mensen te bevechten: maar zo gauw als hij daar was gekomen zo werd hij gewaar dat hij niet alleen met mensen zou te doen hebben, maar ook met de elementen die hem veel meer letsel deed dan die mensen, gelijk hierna in het elfde boek zal aangetoond worden daar we zullen schrijven van de oorlogen van de wilde mensen. Dit wilde volk is zeer geschikt en voorzien in het schieten, gebruiken in het strijden zeer brede en grote pijlen: en daartoe zo gebruiken ze niettemin in het aankomen van de vijanden toverijen en bezweringen: en lopen ook op brede skiën af en aan zeer snel over de sneeuw in het vechten tegen de vijanden. Arngrim heeft dit volk (als ons Saxo beschrijft) willen gaan bevechten omdat hij een grote naam en lof zou verkrijgen, heeft overwonnen een volk dat men hield te wezen onoverwinnelijk. Dit volk zag dat ze het te kwaad hadden en dat ze de vlucht moesten nemen hebben geworpen drie steentjes achter over de rug waardoor dat die vijanden verblind waren, want ze meenden dat ze voor hen hadden staan drie grote bergen. Daarom zo heeft Arngrim, meende dat hij ze niet verder mocht vervolgen, mits die bergen die hem dachten voor hem te staan, heeft zijn volk bijeen verzameld en opgehouden van de vijand te vervolgen. De volgende dag zo zijn die Finlanders [97v] weer te velde gekomen en zijn wederom overwonnen en hebben geworpen wat sneeuw tegen de aarde en terstond zo heeft daar schijnen te wezen een grote rivier zodat de Zwedene opgehouden hebben, niets wisten van de toverij waardoor ze bedrogen waren van de vijanden te vervolgen. Ten derde dag zijn ze weer te velde komen om te strijden tegen de Zweden, maar toen ze zagen dat hun hoop bijna al gebleven was zo hebben ze niet meer genomen de vlucht, maar hebben hen gegeven in genade van hun vijanden. Daarna zo heeft Arngrim beroepen hand tegen hand ten strijde tegen Egbert, de koning van Biarmen, die hij heeft overwonnen. Toen deze zaken aldus geschied waren is weer gekeerd met een grote roof victorieus in zijn land en heeft door toedoen van de koning van Zweden verkregen te huwelijk Osura , de koningsdochter van Denemarken, die hem heeft gebaard (als ons Saxo getuigt) twaalf zone waarvan de namen hier gesteld worden: Brander, Biarbi, Brodder, Hiarrandi, Tander, Tiruingar, Hiorthuar, Hiartunar, Rani, Angantir en twee Hadings: die alle tezamen zeeroverij hanteerden en tenslotte zoals gezegd gedood zijn geweest.

Hoe dat Biarcho doodstak een beer en liet zijn metgezellen het bloed van de beer drinken.

Onder de Noordelijke kampvechters is er een geweest genaamd Biarcho die altijd droeg een wonderlijk lang zwaard voor zijn genoegen om daarmee te kastijden sommige kampvechters die niet en leefden alzo ze behoorden omdat ze niet door hun oneerlijke leven en baldadige manieren zouden schande aandoen die hoge en edele hantering der wapens: wat een oorzaak is geweest [98r] dat er veel hebben moeten laten hun oneerlijke leven en onbehoorlijke manieren of zich moeten tegen hem verweren en het leven verliezen. `het verblijdde hem in het uitvoeren van deze zaken. Op een tijd ging hij achter lande en is hem tegemoet gekomen een zeer groten beer tussen de hagen die hij doorstak en doodde: en omdat zijn metgezel Hialtho te sterker zou worden liet hij hem met de mond opzuipen het uitgelopen bloed. Biarcho zat aan de tafel met meer ander kampvechters, zo was er een die allerhande baldadigheid voort stelde, nam zijn genoegens in het werpen over maaltijd met knoesels van benen zodat hij onder ander raakte deze Biarcho aan zijn hoofd dat hem wel zeer deed. Biarcho was niet goed tevreden en heeft de hand niet aan zijn zwaard willen steken, maar om hem te wreken heeft genomen een been wat hij hem weer wierp naar zijn kop en raakte hem in zulke manieren dat hij hem dat achterste voor stelde: wat altijd alzo is blijven staan, bij avonturen uit de schrik van het werpen van het been. Daar is geweest noch een andere dappere kampvechter uit Noorwegen, Reinier genaamd, die in zijn jonkheid hanteerde de wapens om prijs en eer te gewinnen en werd ziende op een jonge dochter die zeer dapper vocht tegen zijn metgezel en zeer kloek voor haar dreef: van die hij zo amoureus werd dat hij niet ophield voordat ze hem haar liefde heeft gegeven en een dag gesteld om met haar in har kamer te komen spreken. Maar omdat ze zou mogen zien de dapperheid van diegenen die ze haar maagdom, die ze zo lang bewaard had, geven zou heeft gesteld om haar kamer te bewaren een grote beer en een zeer kwade hond voor de [98v] kamerdeur, die hij doodde. Deze maag werd genaamd Lagerthe wiens dapperheid kort hierna zal beschreven worden als we melding maken zullen van de dappere vrouwen.

Van Reinier Rouwen Broeck genaamd.

In Zweden was een koning Heroth genaamd die zeer beladen was hoe dat hij zijn dochter, die uitermate mooi was, zou mogen bewaren dat ze niet geschoffeerd werd: en was in twijfel of hij haar zou laten bewaren (zoals sommige grote personages toentertijd voor manier hadden) van wrede beesten of van dappere en kloeke mannen. Maar tenslotte vertrouwde hij zich meer op de wreedheid der beesten dan op die dapperheid en trouwheid der mensen, heeft het zorgelijkste voor het beste genomen. Toen hij alzo op een tijd ter jacht was gegaan om te vinden dat hij zocht zo hebben zijn dienaars gevonden twee jonge slangen die hij droeg tot zijn dochter en beval haar die op te voeden. De dochter die haar vader onderdanig was heeft met haar maagdelijke handen deze slangen opgevoed: en omdat ze geen gebrek van spijs zouden hebben heeft haar laten geven een gehelen bek van een os. Hij peinsde niet dat hij alzo heimelijk voedde het bederf van de gemeente en land, dat hij later wel gewaard werd toen ze groot waren. Want ze infecteerden met hun venijnige adem al het land dat daar omtrent was gelegen. De koning beleed zijn hetgeen dat hij gedaan had en heeft terstond laten uit gaan een gebod dat die deze venijnige beesten zou ter dood brengen ten huwelijk zou ontvangen zijn dochter. Dat heeft vernomen een uit Noorwegen die van koninklijke afkomst was, Reinier genaamd, die de belangrijkste vrijer was van deze dochter die voor zich nam [99r] te gaan bevechten deze twee slangen, wat hij niemand gaf te kennen dan zijn voedster en begeerde van haar een grof en ruwharig kleed met een broek van hetzelfde om daarmee te mogen weerstaan het bijten van de slangen. Alzo is hij aangekomen is in de haven Zweden en zo heeft hij wetens en willens op deze ruwe en haarachtige kleren water gegoten en wel stijf laten bevriezen: waarmee hij gekleed was en is alleen gegaan naar de het koninklijke paleis en droeg geen wapens met hem dan zijn zwaar en een harpoentje. Maar alzo hij derwaarts ging zo zijn hem tegemoetgekomen twee uitermate grote slangen die deze jonge man terstond aangevallen hebben en hebben zich gewonden rondom zijn lijf en meenden hem met duwen en ook met hun venijn alzo te doden. Maar Reinier die bewaard was tegen het venijn door de hardheid van zijn bevroren kleed en met het schild tegen het bijten heeft zeer lang tegen deze slangen gevochten en tenslotte zeer geweldig geworpen zijn harpoen die hij dreef de slangen in het vlees. Daarna zo heeft hij genomen zijn zwaar dat aan beide zijden sneed en heeft ze de buik open geschrabd en alzo victorieus zijn strijd ten einde gebracht. De koning die zeer scherp bezag zijn kleren en zag dat hij al behaard was tot op de rug en vooral zijn broek die zeer harig was heeft hem uit genoegen geheten Lodbroch, dat is te zeggen haren broek: en omdat hij hem zou komen rusten en vermaken heeft hem ontboden om met hem en zijn vrienden te komen eten. Maar hij antwoorde dat hij eerst zou gaan bij zijn gezelschap dat hij te scheep had gelaten en dan komen: die hij heeft met hem al tezamen en was wel fraai gekleed en gebracht aan de koningstafel. Nadat de maaltijd gedaan was zo heeft hij ontvangen de prijs van zijn victorie de koningsdochter, die hem [99v] voortgebracht heeft veel mooie en edele kinderen: beminde haar zo veel te meer als hij haar met groot gevaar had gewonnen en verkregen. Tenslotte nadat deze edele vrouwe Thora overleden was zo is hij gekomen in veel verdriet en gehad veel tegenspoed zodat hij die de dapperste van de wereld had laten leven en overwonnen, daarna zeer lelijk van een hoop Finlanders en Biarmer’ s , dat een ongewapend volk is geweest, overwonnen als voor gezegd is en ondanks daarna gevangen van de [rins van Ierland, Hello genaamd, werd geworpen onder die slangen: en alzo zeer deerlijk zijn leven gelaten en ten einde gebracht.

Van Alfo, een beschermer der maagdelijke eer.

Sivard, de koning van Götland, had twee zonen, Vemund en Osten genaamd, en een dochter die Aluide heet. Deze dochter was van jong kind af zo eerbaar met een maagdelijke schaamte dat ze altijd het aanzicht met een fijn doek bekleed droeg omdat ze met haar schoonheid niemand zou opwekken tot onkuisheid. Toen deze dochter groot was zo heeft de vader haar zeer nauw willen bewaren en heeft haar gegeven op te voeden een Vipera en een slang, omdat deze beesten zouden mogen worden als een bolwerk om zijn dochter te bewaren en te beschermen tegen diegene die haar zouden mogen ter oneer begeren. Omdat niemand dan dappere en kloeke mannen zijn dochters liefde zouden begeren die te boven kwamen dit gevaar en haar zouden mogen spreken zo heeft hij een gebod laten uitgaan dat zo wie hem zou avonturen om zijn dochter te gaan spreken en het niet deed dat hij de hals zou [100r] verliezen en het hoofd op een staak gezet worden, omdat niemand uit baldadigheid zou bestaan zaken die onbehoorlijk en tot kleinheid waren van een koninklijk geslacht. Dit vernam Alfo, de zoon van Sigar, koning van Denemarken, die zichzelf niet zo zeer vertrouwde op zijn dapperheid als op zijn vernuft en kloek verstand en heeft voor hem genomen te willen vrijen deze dochter en te gaan bevechten deze venijnige beesten die deze maagd bewaarden. Hoopte dat de victorie zo veel te fatsoenlijker en glorieuzer zou wezen als het gevecht gevaarlijker was: en dat hem allermeest daartoe verwekte en ook moed gaf was dat diegene die deze beesten overwinnen zou deze maagd ten huwelijk zou hebben. Alzo ging hij tot deze strijd en omdat hij te beter zou mogen weerstaan de wreedheid van deze beesten zo heeft hij hem gekleed met een ruw en bebloed vel en is alzo binnen de omsluiting gegaan en droeg met hem een gloeiend ijzer dat hij hield met een tang wat hij de Vipera, die terstond op hem al gapend kwam gelopen, heeft gestoken in de keel en alzo gedood. Daarna zo heeft hij de slang die al krinkelende naar hem kwam gestreken met zijn harpoentje midden in de keel geschoten en alzo gedood: of gelijk die oude historiën van Götland getuigen, met een gloeiende speer gelijk met een moord priem gedood. Toen hij dit avontuur aldus was te boven gekomen zo heeft hij begeerd te hebben de prijs die gesteld was met konings gebod voor diegenen die deze beesten zou doden. Waarop de koning Sivard heeft geantwoord dat hij geen ander zou willen hebben voor schoonzoon dan die zijn dochter zelf zou willen hebben. De moeder had geen groot behagen in deze vrijer en ging heimelijk ondervragen deze jonge dochter om te horen hoe dat ze tot deze vrijer [100v] gezind was: maar toen ze hoorde dat haar dochter onvoorzichtig deze jonge maan prees vanwege zijn dapperheid heeft haar bekeven en verweten hoe dat ze viel van een standvastige opzet van haar maagdelijke reinheid altijd te bewaren en haar had laten overwinnen door een mooi uitwendig wezen van een jonge man die dat hij gedaan had niet anders heeft gedaan dan uit een vleselijke wellust en begeerte die hij tot haar droeg. De dochter die bij zichzelf overlegde de woorden van haar moeder heeft gedacht dat ze de waarheid zei en heeft ingebeeld een praktijk waardoor dat ze niet alleen, al waren de beesten gedood, bewaren zou haar maagdelijke reinheid, maar ook waardoor dat ze zou mogen gewinnen prijs en eer en in dapperheid de mannen gelijk wezen en terstond vergat de liefde die ze had tot den jonge prins van Denemarken. Ze, heeft haar vrouwelijke hart en kleren veranderd in een mannen hart en moed en is van een zeer eerbare en wezenlijke maagd terstond geworden een kloeke en straffe zeerover, achtte meer arbeid en kloekheid dan de ledigheid en versmaadde alle wellust en genoegens die ze in het hof van haar vader zou mogen gehad hebben: die zichzelf liever heeft willen begeven tot ongemak en stellen in alle avonturen van de oorlogen, met een vast voornemen van nimmermeer te trouwen enig man, ja, zo obstinaat versmaadde ze alle mannen dat ze niet alleen aan geen man onderdanig heeft willen maken, maar ook vooraan met een kloek hanteren der wapenen en zeeroof de mannen te boven ging of ten minsten gelijk te wezen.

Van de oorloog praktijken van Fridleve.

Men vindt ook beschreven zeer veel dappere en hoge daden die gedaan zouden hebben een dappere [101r] kampioen genaamd Fridleve: die niet alleen dapper en stout was uit de natuur, maar had ook wapens die hem noch stouter maakten omdat ze met geen ijzer mochten beschadigd worden. Dit harnas gebruikte hij gewoonlijk zo wel in veldslagen als in particuliere gevechten tot beschermen van zijn lijf zodat hij door middel van dit harnas menige dappere kampioen verduurd heeft en overwonnen en onder ander een genaamd Gunholin die door conjuratie wist te betoveren het scherpe van het geweer van zijn er vijanden wat hem toen hij vocht tegen Fridleve niet heeft mogen helpen. Want van dat hem Fridleve onder de voet had zo sloeg hij hem met de appel van zijn me tot dat zijn geest gaf. Maar alzo hij zeer verhit was nam hij het scherpe van zijn zwaard wat vaster in zijn hand en zo kwetste hij en doorsneed die zenuwen van zijn hand zodat hij daarna zo lang als hij leefde die hand krom droeg. Op een tijd toen hij belegerd had de stad van Duffla in Ierland en dat hij zag dat het onmogelijk was die stad te winnen, vanwege haar grote vastheid en sterkte, zo heeft hij te werk gesteld een praktijk die te anderen tijden gebruikt had een koning Hading, liet vangen zeer veel zwaluwen die in stad nestelen in de huizen, die hij heeft laten binden aan de vleugels voos hout daar vuur in verborgen was waardoor de zwaluwen weer in hun nesten gevlogen waren de huizen van de stad gesteld waren in brand: en alzo de burgers liepen om de brand te blussen geen achterdocht hadden om de vijanden van de vesting te keren zo heeft Fridleve ondertussen de stad ingenomen. Een zekere tijd daarna toen hij verloren had in een strijdt in Engeland veel [101v] van zijn volk en zag dat er geen goed middel was om weer te geraken in zijn schepen, mits dat hij wat diep in het land was en dat de vijanden sterk op die been waren, zo heeft hij overeind laten stellen zijn volk dat verslagen was in slagorden zodat die vijanden meenden dat hij opnieuw alzo veel volk had als tevoren. Wat niet alleen was die vijanden de wil te benemen van hem opnieuw te komen bevechten, maar ook zo bang gemaakt dat ze die vlucht hebben genomen.

Van dergelijke praktijken met vogels.

Nadat ik in het voorgaande kapittel gezegd heb van de praktijken van Hading, zo zal ik u datzelfde hier verhalen. Hading, koning van Denemarken, die doorgebracht had zijn jonkheid in genoegens en wellust en gekomen is tot man heeft alle wellustigheid laten varen en zich ter wapenen begeven, niet anders inbeeldde dan hoe dat hij voortaan zijn leven zou mogen doorbrengen zeer dapper mits te bedrijven zeer kloeke wapenfeiten. Deze Hading die belegerd had de koning Hadrian van Morenland binnen zijn stad van Duna en merkte dat de stad onoverwinbaar was vanwege de grote sterkte van de vesting en muren en ook die grote hoogte zodat ze in geen manieren en was te beklimmen, heeft bij zijn vogelaars laten vangen diverse soorten van vogels die nestelden in de daken van de huizen binnen de stad, die hij heeft aan de vleugels laten binden ontstoken vonkhout en alzo wederom naar huis laten vliegen in hun nesten die de stat in brand hebben gesteld. Die van de stad die de brand gewaar worden zijn terstond al tezamen gelopen om de [102r] brand te blussen en lieten de poorten van de stad zonder volk om die te bewaren. Koning Hading die dat wel vermoedde is met zijn volk naar de stad getrokken en heeft zonder ontmoeting die stad ingenomen en de koning Handuan gevangen. Die hij heeft gesteld op een borgsom van een zeker gewicht goud. Hoewel dat hij zijn vijand van de wereld had mogen helpen zo heeft hij hem nochtans liever willen te lijf laten en laten leven, zo zachtmoedig en goedertieren was hij van natuur. Maar van dientijd voort van dat enige stad belegerd was zo geboot men vanwege de koning dat alle vogels die in de huizen van de stad nestelen zouden gevangen en gedood worden.

Van de strijd die koning Harald had tegen een tamme draak.

Die zeer doorluchtige koning Harald van Noorwegen woonde in zijn jeugd met de koning Bysance, aangetegen was van een doodslag en werd verwezen ter dood en dat men hem zou geven te verscheuren een tamme draak. Alzo men hem legde in de gevangenis zo was daar een van zijn dienaars die hem zeer getrouw was die met hem ging en wilde met hem sterven. Die bewaker, nadat hij deze twee wel scherp onderzocht had, heeft ze laten gaan in het hol van den draak naakt zonder enig geweer en stelde die knaap geheel naakt daarin, liet Harald niet meer dan een linnen kleed om zijn schamelheid mee te bedekken. Harald gaf deze gevangenisbewaarder in het geheim een gouden bracelet dat hij had verborgen: die wilde aantonen dat hij dankbaar was en strooide in het hol op de vloer een groot deel witte visjes, omdat de draak wat hebben zou en daar hij zijn grootste honger zou [102v] mee mogen stelpen en ook omdat die verwezen personen in dat donkere hol zouden mogen wat licht hebben door het blinken van de visschellen. Harald die beneden was verzamelde terstond een deel van de grootste doodsbeenderen die daar lagen die hij tezamen bond met de linnen doek die hij aan had en maakte daarvan een geweer gelijk een kolf. De draak die hem zag meende zeer gierig naar hen te schieten, maar Harald sprong terstond met de vlucht op de rug van de draak en nam een vliem dat hij tot alle geluk in het geheim meegebracht had en stak het in de navel van de draak, want hij was op geen andere plaats, vanwege de harde schelpen waarmee hij gekleed was, mocht gekwetst worden. Ook zo e mocht Harald geen letsel geschieden van de draak, noch met de tanden gevat worden of met de staart eraf gesmeten mits dat hij zat was op het hoogste van de rug. Ondertussen zo nam zijn dienaar de beenderen die bijeen gebonden waren en sloeg daarmee op de draken hoofd, zo dikwijls en zo lang totdat hij het hoofd te pletter sloeg en dat de draak daar dood bleef liggen. De koning die dat hoorde liet zijn gramgemoed zinken en vergaf hem die misdaad, keerde de wraak om in vriendschap vanwege zijn dapperheid en voorzag hem van een schip en vol, om weer te keren in zijn land.

Van de strijd die Frotho en Fridleve hebben gehad tegen een serpent.

Frotho, een dappere kampvechter en koning van Denemarken die nauwelijks twintig jaar was durfde wel te gaan vechten tegen een uitermate groot en wreed serpent wat hij geenszins [103r] in het begin mocht kwetsen. Want alle pijlen die hij daarop wierp sprongen wederom af alsof ze tegen een aambeeld hadden geworpen geweest. Wat hij zag en heeft zijn zwaard genomen en zeer dapper en met grote vlijt sprong hij naar serpent en die gestoken in de buik van het serpent zodat het dood ter plaatse bleef liggend Dergelijk dapper en stout stuk heeft gedaan Fridleve: die zo wel om te beproeven kracht, als om te verkrijgen een grote schat die verborgen lag ter plaatsen waar dat een zeer vreselijke slang, die zowel vanwege zijn grootte als om zijn venijnig bijten zich daar ophield. Fridleve is dit beest zeer dapper te keer gegaan en met pijlen geworpen en zeer lang bevochten, maar al tevergeefs. Want het was hem niet mogelijk dat hij door die harde huid van de slang gestoken zou hebben. De slang die getergd was keerde en sloeg met zijn staart zodat ze omlaag smeet alle bomen die ze raakte. Met dat ze zichzelf zo dikwijls keerde en roerde en op en neer sprong zo maakte ze onder zich een diepe put, mits haar zware gewicht, in de aarde: alsof ze gelegen had in een vallei tussen twee kleine bergjes. Fridleve zag dat het al verloren arbeid was dit beest aldus van boven te steken op de rug, heeft genomen zijn zwaard en gestoken in de slangen buik: en aldus doorboorde hij het dunste van de buik en heeft allengskens het venijnig bloed laten uitkomen totdat ze dood was. Daarna zo heeft hij genomen de schat uit de put en meegedragen. Fridleve heeft ook gevochten tegen een reus, Hithin genaamd, die een zeldzaam wezen en kleding ontleend had toen hij weg had geleid de zoon van de koning van Tylemarck die met de kinderen aan het spelen was, die hij had [103v] gesteld aan het roeien en de armen en voeten goed vastgeketend, die van Fridleve verlost werd toen hij de reus dood sloeg.

Van dezelfde Fridleve.

Deze Fridleve heeft ook op een tijd twaalf dappere kampvechters uit Noorwegen gedood, die nochtans door diverse dappere feiten zeer vermaard waren, als van reuzen en andere die ze hadden overwonnen die ook van de roof die ze overal hadden gekregen zeer rijk waren. Maar omdat ze zeer dikwijls overlast deden en beroofden hun buren, zo heeft ze Fridleve niet zo zeer uit gierigheid on hun rijkdom te verkrijgen gaan bevechten en ter dood gebracht, als om te bewijzen dat hij een liefhebber der deugden was en een vijand van een kwaad en onbehoorlijk leven. Hij heeft vechtenderhand verslagen een Hiarnon genaamd, omdat hij zo wel als Fridleve stak naar het koninkrijk. Want Fridleve was gezegd dat dezen Hiarnon onder het deksel van vriendschap en dienst die hij hem bewees zocht om niemands dood meer dan de zijne. Daarom alzo toen hij hem tegemoet kwam in het bad zo heeft hij hem dapper vechtenderhand verslagen.

Van de zeeroverijen die sommige edele maagden bedreven.

Die zeer edele maagd Aluilda begon met sommige andere edele dochters, die ze tot haar opinie gebracht had, zeer straf en wreed te roven op zee, die tenslotte bij vreemde avonturen zijn aangekomen op een plaats daar ze vonden een grote hoop zeerovers die zeer droevig weren om de dood van hun kapitein. [104r] Aluilda die dat zag heeft hen gepresenteerd de dienst, zodat ze terstond om haar uitnemende schoonheid en kloekheid gemaakt is geweest hun kapitein, die met dit volk d gelijks meer en meer dappere feiten bedreef, meer dan de natuur van de vrouwen wel toebehoort. Alzo zeer lief had Alfon en heeft haar overal zo lang vervolgt en gezocht tot dat hij bij fortuinen is gekomen in de winter onder het leger van de Blackmans en in de tijd dat die schepen niet meer voort mochten van het ijs, wat zo groot was en zo moeilijk dat ze geenszins meer enige riemen mochten gebruiken. Alfon zag dat de vorst continuerende en dat ze stoute mochten over het ijs lopen zo beval hij zijn volk dat ze zouden uitdoen hun schoenen en lopen alzo op de zolen van de kousen op het ijs dat ze alzo te beter zouden mogen reizen en overwinnen hun vijanden die met de smout schoenen niet vast op het ijs konden staan. Nadat dat hij aldus zijn vijanden had overwonnen en het is was gedooid is hij begonnen zijn reis te vervolgen en is gezeild naar Finland. Maar alzo hij kwam in de rivier en engte van de haven van Hangoe en uitzond bespieders heeft vernomen dat er ander schepen lagen in de havens. Want Aluilda was eerst aangekomen gezeild door de enge straat in deze haven gekomen: die van verre zag deze onbekende oorlogsschepen van en is zeer sterk roeiend hun tegemoet gevaren, viel liever midden onder de vijanden dan in de haven van de vijanden overrompeld te worden. Waar als nu deze schepen aan elkaar waren gekomen en begonnen den anderen te bevechten en dat iedereen gelijk wel in mening was en zijn best te doen om zijn vijand te overwinnen. Alzo had in zijn gezelschap [104v] verser en ook veel meer volk dan de ander, nadat ze lang en dapper tegen elkaar geslagen hadden, heeft zijn schip tot alle geluk vastgemaakt aan het schip daar Aluilde stond in het voorstel en zeer dapper vocht: en sprong in het schip en vernielde daar zeer veel volk. Zijn metgezel Borchar vocht tegen Aluilde en sloeg haar met een slag de helm van het hoofd. Maar toen hij dat mooie en lieflijk aanzicht zag zo werd hij gewaad dat het geen nood was meer met wapens te vechten, maar de vrede met kussen te maken en legde neer alle wapens en onthaalde de vijand met vriendelijke woorden. Alzo zeer blijde zijn dat hij zo avontuurlijk gevonden had, die hij met zo’ n grote moeite te water en te land gezocht had, vergat alle werk en ongemak, nam haar zeer vriendelijk bij de hand en liet haar terstond verkleden met zeer kostbare vrouwenkleren en volgde na de fatsoenlijke manieren van de ouders, heeft ze genomen voor zijn bruid en huisvrouw, waarbij hij later heeft gehad een dochter, Giurithe genaamd, die ten huwelijk was gegeven Haldan, die aan har won een zoon, Harald Hildetan genaamd, die het koninkrijk van Denemarken, dat zo zeer door muiterij vernield was, weer heeft gesteld op zijn eerste plooi en was vijftig jaren in vrede. Deze Harald overwon twee dappere maagden, Sticla en Rusille, die met een leger ter zee waren gekomen om de koning van Trondheim uit zijn land te verjagen, die hij met handigheid heeft te onder gebracht. Maar zijn neef Odmund, de zoon van Olo, had er niet zo’ n grote eer van toen hij een andere maagd, Rusla genaamd (die met een leger ter zeeoorlog voerde tegen haar broeder om het koninkrijk van Noorwegen) [105r] met een grote en machtig leger ging bevechten, die hem overwon en liet de vlucht nemen waarvan hij hem wreekte op een ander manier. Want hij deed zo veel met heimelijke conspiratie dat haar volk en land tegen haar opstond en rebelleerde zodat ze de vlucht heeft moeten nemen die in het vlieden is gekomen in haar broeders handen die haar wreed heeft laten doden. We willen hier ook niet achter laten hoe dat die zeer machtige prins van Holland, Huiruil genaamd, overwonnen heeft met een zeer machtig elger een maagd uit Noorwegen, Rusila genaamd, die veel hoge daden van oorloog had bedreven.

Het zesde Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen handelt van de Metalen en minerale zaken.

Voorrede der Auteur.

Omdat het kwade en onbedwingbaar oorlogsvolk van de Noorse landen dat hem ophoudt in het gebergte van Zweden en Götland wel te recht vergeleken mag worden met de reuzen en kampvechters vanwege hun grote sterkte van lichaam en wreedheid van harten ook om die zeer lastige exercities die ze daar doen: Daarom is het wel betamelijk dat men van hen schrijft in deze histories van de Noorse landen nadat we van de kampvechters en reuzen hebben geschreven: en ook dat ze om de diverse manieren van wapens die ze van beide zijden gebruiken [105v], voor alle andere navolgende zaken hier gesteld worden. Daarom willen we niet volgen de ordonnantie en manieren van schrijven van de andere historieschrijvers en zo zullen we in dit boek schrijven van de minerale zaken en berg werken opdat we hierna daar we zullen schrijven van de oorlogen en strijden niet behoeven te laten stil staan onze principale materie om te verklaren vanwaar dat hun de wapens en gereedschap van oorlogen gekomen zijn. In de Noordelijke landen zijn zeer hoge bergen, maar ze zijn meest alle gelijk dor en onvruchtbaar waarin tot gebruik en goede gelegenheid van de landzaten niets anders is voortgekomen dan een oneindige overvloed van kostbare metalen: die belangrijk genoeg zijn om de inwoners te laten krijgen van alles dat hun van node is om bij te leven en ook alle andere dingen die tot het leven niet van node zijn die uit vreemde landen daar gebracht worden met alle anderen zaken die ze zouden mogen nodig hebben om eendrachtig in aller manieren zich met kracht en geweld te verweren tegen hun vijanden als ze bestormd en bevochten worden. Want het is een zeer hard en straf volk die geen arbeid noch ongemak van de oorlog vrezen, noch ook het weer hoedanig en hoe kwaad dat het mag wezen en achten zeer luttel de vijanden dreigementen zoals we hierna zullen aantonen daar we van de strijden en veldslagen zullen vermanen. Albert Crantz, al is het een buitenlandse historie schrijver, geeft genoeg te kennen hoe hard en straf dat dit volk, Dalacarlen genaamd, de vijanden met een geweldige hoop voetvolk opliep en bevocht daar hij schrift de wonderlijke dappere oorlogsfeiten die ze gedaan hebben te vechten tegen de koningen van Denemarken: vooral tegen koning Christerne de eerste van [106r] die naam en tegen koning Jan. Ja, dat meer is, koning Christerne de tweede heeft ook wel gevoelt hun geweldige dapperheid toen hij in het jaar 1521 verjaagd werd uit de landen van Zweden en Götland van de koning Gustaaf die kapitein en leidsman was van dit volk die daar gekomen waren om hen te wreken van de grote overlast en tirannie die koning Christerne door kwade raad hen gedaan had. Maar wat tirannie en wreedheid dat hij in de Noordelijke landen in zijn tijden heeft bedreven zal hierna, als het pas geven zal, duidelijk beschreven worden gelijk ik het zelf met mijn eigen ogen gezien heb: alsof me God had bewaard om al zulke grote tirannie en wreedheid te aanschouwen die men onze naties deed.

Van de Mijnen en hoe dat ze gevonden worden.

In de Noordelijke landen worden gevonden zeer veel, grote, diverse en rijke mijnen. Ik zeg veel, omdat er op diverse plaatsen worden gevonden, zo wel in de bergen als in de dalen daar ze dagelijks uit gegraven worden. Zeer groot, omdat erin hoog Zweden, Götland, Vermerland tot aan de grenzen van Noorwegen zeer wijde en niet oneindig worden gevonden. Divers, omdat er zijn zilver, koper, staan en zeer goede ijzer mijnen. Rijk, omdat (als hierna verklaard zal worden) die principale schat en inkomst van de koning daaruit gehaald en gegraven wordt. Maar al is het zaak dat in de voorzegde landen een zeer grote menigte is van deze mijnen en bergwerken: nochtans zo worden daar noch dagelijks nieuwe gevonden die de natuur door diverse tekens aanwijst diegenen die ze zoeken en vooral in bergen die boven rond zijn, [106v] en in het midden of in de rondheid niet gespleten: daar de sneeuw in de winter door de warmte van de zwavelachtige dampen gewoonlijk smelt. Ten anderen de bliksem en donder raken den top van de berg of in de zijde of beneden aan de voet, opent de blinkende zilver aderen door het splijten van de berg die lokken die gierige mensen en meer en meer verwekken tot een onverzadigbare gierigheid totdat ze zonder enig probleem te aanzien uithollen de stenen totdat ze komen in het binnenste van de berg: daar ze de zilver aderen zien verdeeld en uitgestrekt staan aan alle kanten recht, links, opwaarts en nederwaarts, meer of min als de aderen in de mensen leden: Die hoe dat ze nader de zuivere steen en marmer gegroeid zijn hoe dat ze helderder blinken van metaal. Die aderen die hun stralen streken westwaarts en het dikste zuidwaarts of noordwaarts buigen zijn de aller beste en niet te schatten: want alzo men die van verre ziet staan zo schijnen het niets anders te wezen dan een hoop blinkende gewapende mannen die in slagorde lustig gesteld zijn. Zodat dit lustig opzien met het profijt dat ervan komt een oorzaak is dat een iedereen wonderlijke genoegens neemt in zijn werk en arbeid.

Van de gelegenheid der aderen in de bergen.

Die aderen die strekken uit het Oosten van de berg en uit het Zuiden en verzamelen bijeen in het Noordwesten, zijn gehouden voor die aller beste: maar die anders lopen zijn zo goed niet. Want de metalen die van het Oosten en Zuiden tot Noorden groeien worden veel eerder van de zon gekookt dan de ander. Die aderen worden [107r] ook geheten hangende en liggende. De hangende die bedekken van boven: de liggende zijn beneden en lopen langs op het platte van de aarde, die van de uitgang hun groei en deugd ontvangen. Daar zijn ook aderen die krom zo wel opwaarts als nederwaarts lopen die hun oorsprong nemen van de anderen die voor gezegd zijn.

Hoe dat men die Metalen uit de aarde graaft.

De bergwerkers die maken in de bergen zeer veel kamers en welfsels en stellen beneden en ook in de zijden van de berg grote houten omdat ze te beter zouden bewaard en verzekerd zijn voor het invallen van de bergen: en alzo hen vertrouwen op dat onzekere onderstutten van de bergen zo laten ze hen neer met koorden door een subtiele handigheid in de gaten van de bergen, daar geen bekende wegen zijn tussen die rotsen om die metalen uit te graven of de zilver aderen uit te nemen die daarna met vuur en water worden gezuiverd en gemerkt dat de winning niet veel te betekene heeft die ze doen in hetgeen dat boven en aller eerst uitgegraven werd, waarin dat nimmermeer of zeer zelden, gelijk in een schors, enige grote profijt in te zoeken zijn: zo maken ze noch andere welfsels die veel sterker zijn dan de eerste, stellen in de zijden van de bergen kolommen omdat ze wel weten dat de principale rijkdom te zoeken en te halen is in het binnenste en diepste van de berg, daar di natuur sterker kookt dan op ander plaatsen en vooral zilver en koper dat daar in grote menigten wordt uit gegraven en meer dan elders. [107v]

Van de verschillen der berg aderen.

Die afdeling en onderscheid van de aderen in de bergen of van de putten of erven wordt gewoonlijk gedaan met zekere tekens die in de berg geordonneerd worden en gesteld van diegenen die ze eerst gevonden hebben, het zij bij fortuin of door natuurlijke gelegenheid en eigenschap: die ook zeer wonderlijk zijn gevonden geweest en noch dagelijks (of dat is tot welvaart of kwalijk gaan van de mensen dat weet ik niet) worden gevonden. Ten eerste door het geweld van de bliksem en onweer dat de bomen zijn verbrand waardoor men de zilveraders wordt gewaar. Ze worden ook altemets ontdekt van de akkerlieden me de spade als ze aan het graven zijn het opperste van de bergen die in de aarden verborgen liggen zodat zich terstond openbaren die blinkende zilver aderen die een voorzichtig en wijs akkerman terstond weer bedekt met mest, beter tevreden met een land dat hij mag met vrede gebruiken waarop dat hij voor hem en zijn kinderen de kost mag winnen dan met een zilver mijn die zich vanzelf presenteert. Want een zorgvuldige landman vreest terstond [108r] dat de koning of de eigenaar van de landen hem zou willen weren van het land en pachtgoed als hij wist dat er zilver mijnen waren, omdat hij veel meerder profijt van de zilver berg werk zou hebben dan van de pachter en niet meer willen laten akkeren. Daarom zo heeft de landman als voorzegt is veel liever te kiezen de vruchtbaarheid van het land dan het zilver berg werk. Daarom zijn voortijds, zo de akkers daar ze die zilver aderen aldus ontdekten verlaten zijn geweest en onbewerkt bleven en ook noch op de dag van heden worden ze wel vlijtig verborgen en bedekt gehouden en ook die onverzadigbare gierigheid van de regenten en oversten van het land heeft zo veel hinder en kwaad gedaan zodat er nu ter tijd kwalijk drie honderd berg werken tot het algemene profijt zijn, daar voortijds geweest zijn zes honderd of meer, ijzer, koper en zilver mijnen: waarvan het geen nood is dat we de namen hier schrijven want die van het land als ze daar op denken worden ze zeer bedroefd en zien dat die wereld zo ver gekomen is dat niemand tegen de tirannie van de prinsen iets zeggen of doen mag.

Van de raderen, instrumenten en gevaren der bergwerkers.

Het grote rad dat men in de voorgaande figuur ziet staan boven op de aarde die altemets met paarden, somtijds van mensen om gedraaid wordt die daar in gaan dient om met koorden op en neer te laten de gezellen die beneden in de bergen werken en ook om die tonnen en emmers vol waters of erts op te trekken: zodat men daaraan wel merken kan (zoals ook iedereen genoeg bekend is) dat dit instrument de berg lieden noodzakelijk is [108v] om te onderhouden hun manier van werken: ja, dat meer is, zo gaan altemets om beurten die beesten als paarden en grote beren of somtijds nevens elkaar in deze wielen om zeer zwaar gewicht op of neer te laten als men door heimelijke gangen of met ladders van onder die metallische aarde niet gemakkelijk er uit kan krijgen. Deze berg gezellen zijn een hard en sterk volk en gewoon om grote en zware arbeid te doen: het meestendeel is daar gesteld en gebannen vanwege de kwade feiten die ze gedaan hebben, leven daar alleen op genade van de koning omdat ze verbannen zijn uit het land en tot geen dagen zouden begeren weer in het land te komen. Deze berg lieden hebben hun berg rechten die ze moeten onderdanig zijn. Want al is het dat ze van naturen tot beroerten, oplopen, doodslagen en allerhande overlast te doen genegen zijn, nochtans zo worden ze door die straffe ordonnantie alzo bedwongen dat ze niemand overlast of te kort doen. Voorts aangaande hun handwerk, zo vrezen ze geen gevaar te bestaan van dat er zou mogen overkomen, hetzij door het invallen van de mijnen of stukken van steen in de bergen of in het vast maken van de houten binnen in de zijden van de berg of van de dodelijke en venijnige stank van de dampen die uit den bergen rijzen of van de lucht die daarin berucht is. Daarom zo blijven er zeer dikwijls veel avontuurlijk dood in de gebergten. Want als ze haastig en zonder voorzichtigheid zeer sterk aan het werken en graven zijn, door het breken van de stellingen en vallen van de stenen, worden ze te barsten gevallen of terstond dood: en altemets (als voor gezegd is) zo blijven ze zekere dagen lang liggen zeer deerlijk roepen en tieren totdat ze verstikt zijn of van [109r] honger gestorven en die geenszins mogen leven uitgetrokken worden die worden alle gelijk begraven in een put of graf waarop getekend wordt hoe en hoe veel, hetzij dertig, zestig of honderd dat er op een tijd alzo gebleven zijn. Maar al is het zaak dat dit aldus ter eender plaatsen geschiedt in het gebergte, zo blijven nochtans die ander stout werken, geenszins bang zijn van die of diergelijke avonturen. Die er nochtans soms met een kleine slag van een hamer zeer zware stukken grote stukken van de bergen invallen.

Van de kunst en handigheid van de Smeden.

Al is het dat te diverse plaatsen in de Noordelijke landen allerhande grofsmeden, hetzij van gesmeed ijzer, gegoten of gedraaid, zeer plegen geacht te wezen om hun handigheid en kunst en vooral die woonden in de gebergten en onder dat stout en onoverwinnelijk volk Dalacarlen genaamd. Nochtans Noordwaarts in het land van Helsingen, dat voortijds is geweest een koninkrijk: worden gevonden de geschiktste meesters van smeden en de grootste kunstenaars zodat in alle die Noordelijke landen diergelijke niet te vinden zijn. Want ze weten uit te rekken het ruw ongevormde ijzer, dat ze daar zeer overvloedig hebben, door een handigheid van smeden met watermolens en ander instrumenten zodat ze in korte tijd zeer veel werk afleveren en ook potten en kannen en allerhande huisraad van gesmeed koper of ijzer tot gebruik van de mensen dienen: waaraan dat ze groot profijt en winst plegen te doen. Noch waren ze ook zeer kunstig in te maken van ijzeren deuren en vensters van [109v] ijzeren tralies die ze zeer vast wisten ineen te zetten en binden zodat diergelijke in geheel Europa niet te vinden is.

Het onderscheidt van de smeltbare metalen.

In de zeer rijke bergwerken van zilver, koper of ijzer zo hebben de kunstenaars van de Noordelijke landen een ander manier van smelten of smeden die elk metaal op zichzelf zeer profijtelijk en ook licht alzo te brengen zijn elk gelijk naar zijn eis in een massa. Om het zilver te smelten gebruiken ze hoge en diepe fornuizen en helder vuur, als het kostbaarste metaal, omdat het gesmolten zilver door langwerpige of ronde goten, die onderaan het fornuis gesteld worden, in diverse vormen naar believen van de werklieden zou mogen uitgetrokken worden. Hetgeen dat ze aldus van zilver maken is zilverwerk om te gebruiken als tafeltjes, vierkantige zetels, beukelaars en ander diergelijke juwelen: en dat voornamelijk omdat de rijkdom en machtigheid van de koning en van het land zou ogen getoond worden, zo wel den inwoners van he land als den ambassadeurs van de grote en machtige prinsen die deze en dusdanige zilveren massa’s worden gegeven. Het koper of diergelijk metaal wordt gesmolten in langwerpige fornuizen die hoog opgemaakt zijn van potaarde, stro, ijzerdraad en koorden rondom en hebben veel blaasbalgen om het vuur te heter te laten branden: en wordt gegoten of laten lopen zonder enige goten in putten die in de aarde gegraven zijn in diverse en zeer grote massa’s .Maar ongelijk veel lichter wordt het gesmolten in windovens daar dat de wind van onder continu en eenparig opkomt met continuatie [110r] van vuur het metaal dat in het midden ligt in de vlammen doet smelten en alzo gebracht wordt in diverse massa’s als van honderd, twee honderd, zes honderd of duizend ponden of meer wegen en ook schipponden of andere grote stukken die niet te wegen zijn.

Noch van dezelfde metalen.

De ijzer mijnen mogen niet gesmolten zijn dan door hulp van watermolens die de blaasbalgen roeren omdat de ijzermijn zou een zachte massa worden die men zo mogen met ijzeren spaden of ander instrumenten in stukken houwen, houden altijd de proportie dat elk stuk ijzer is gelijk een halve vuist groot of ook viermaal meer en dat jaarlijks tot een zeer veel honderd duizend: die met een vijfhonderd ponden of meer gewicht seffens worden gedaan in lange vaten en alzo gevoerd zo wel buiten als binnen de Noordelijke landen tot zeer groot profijt en winst. Men vindt daar ook zo’ n grote menigte van zeer fijn staal dat niet alleen die van het land genoeg hebben, maar ook de buitenlanders om daarvan te smeden allerhande instrumenten, wapens, harnas, helmen, zwaarden en allerhande soorten van geweer. Maar hoe dat het staal heter getrokken wordt in het gloeiende fornuis en allengskens en niet subiet in het water geblust is, hoe dat beter is van korrel, sterker in het werk en handiger in het mengen met het ijzer. Want als het terstond gehele en al wordt gestoken in het water zo wordt het zo breekbaar dat het geenszins mag gebogen worden. De berg smeden van de Noordelijke landen maken stukken van ijzer die gespleten staan gelijk twee vingers die neffens elkaar staan en getekend met diverse getallen als honderd, duizend en zo voorts die zeer goedkoop verkocht worden. [110v]

Van de berg mannekens.

Om in het kortste te zeggen, zo moet men weten dat in de Noordelijke landen zeer veel geesten zijn die den mensen en inwoners van het land zeer veel werk tevoren doen en grote dienst: maar aller meest in de stallen en bergwerken waar dat ze afbreken uithouwen en splijten de stenen die ze ook leggen en dragen in de emmers: en maken zeer vlijtig gereed die wielen en katrollen waarmee dat men de stenen en aarde opwindt. Deze berg mannetjes laten zich zien als ze willen van de bergwerkers gelijk schaduwen in allerhande gedaanten en staan en lachen en schateren en stellen voort boerachtige goochelarij en ander ontelbare potsen, met gekonterfeite stemmen om die arme lieden te bedriegen. Maar deze bedrieglijke diensten doen ze niet dan tot een kwaad einde en tenslotte tot een bederf van de mensen, want door het breken van de zuilen of door het vallen van de stenen, breken van de ladders, oprijzen van de stinkende dampen, verstikken van de wind of breken van de koorden zo doden ze de lieden of maken ze beroert zodat ze van boven neer vallen en de hals breken, of ten minsten door pijn van het vallen en gevaar daar ze in komen, God vermaledijen en belasteren en brengen ze alzo veel vaster in de duivelse banden. Dit geschiedt meestendeel in de rijke bergwerken van zilver, daar dat de meeste waarschijnlijkheid is van te vinden een ontelbare schat. Uit die oorzaken zo ziet men zeer vele en rijk bergwerken verlaten en geheel desolaat liggen, vooral omdat in de bergwerken worden gevonden zes soorten van geesten die erger zijn dan enige van de anderen geesten en zeer gevaarlijk: zodat ze dn armen bergwerkers grote vrees, kwelling [111r] en aanstoot doen waardoor dat ze gekomen zijn in groot gevaar van het leven.

Van de bliksem en zijn werking in de metallische bergen.

Diegene die wonen in de minerale bergen worden zeer dikwijls gekweld van de dampen die door donder, bliksem en weerlicht uit de bergen oprijzen, te weten een grote rook die uit holen en putten van de berg oprijzen en de gehele verduistert: en met een groot getier en geluid dat het boven maakt in het gat van de berg, daar dat de lucht uit en in gaat, weg jaagt diegene die daar omtrent komen: en dat meeste van allen is een onverdraaglijke stank gemengd met een zwavelachtige reuk, die is het dat iemand die het niet gewoon is en daar omtrent komt vat, die krijgt een ziekte daar hij kwalijk van mag genezen worden, te weten een verstopping in de keel die gelost wordt is het dat men terstond drinkt warm bier met boter gemengd en daarna zo wordt de keel met andere remedies die men daartoe doet allengskens gezuiverd. Niettemin diegene die aldus gekwetsts zijn genezen meer door de natuurlijke sterkte die ze hebben dan door kracht van de medicijnen die men daartoe neemt. Daar worden ook somtijds van de bliksem ontdekt in de zijden van de bergen nieuwe zilver aderen die zeer helder blinken waardoor dat die eigenaar of de heren van deze bergen zeer rijk worden. Daartegen zo doen ook op sommige jaren de donderslagen en bliksems dikwijls zeer grote schade: zodat ze zeer geweldig wijdt en breed langs de velden met hulp van een stormende wind grote hopen van beesten dood slaan. [111v]

Van de goudsmeden.

N dat we met de voorgaande figuren genoeg bewezen hebben dat in de gebergten van Zweden een zeer grote en oneindige menigte van zilver is: en ook hoe en in wat manieren dat het gevonden en uitgehaald wordt: zo zullen we nu hier te kennen geven hoe dat gebruikt en misbruikt wordt omdat het edele metaal niet onbekend zou blijven van diegene die het niet hebben en wel zouden weten te gebruiken. Daarom verhalen we wederom de manieren en gebruiken van de ouden tijden, zo mag men licht aantonen wat en hoe grote rijkdom er is geweest van goud en zilver en ader kostbaar metal zoals de kerken der afgoden (gelijk in het eerste boek is geschreven) de zalen van de koningen en prinsen, ja, de wiegen van de jonge kinderen en het tuigwerk en gevest van de paarden overal blonken van het goud. Maar gelijk dat te die tijden de goudmijnen overvloedig waren alzo zijn die later door zeer grote sterfte, pesten, oorlogen en dure tijd die door kwaad weer verwekt zijn door onachtzaamheid vergaan. Zodat er op sommige plaatsen niet dan de tekens gebleven zijn daar het uitgegraven is en de nakomelingen die niet goed te verzadigen zijn achtergelaten (gelijk voor verhaald is) in het uiterste einde van de Noordelijke landen. Niettemin wil ik niet loochenen dat er zeer veel goud is in het Zweeds koper wat gekocht en uit het land gevoerd zijn of dikwijls gekregen door het verderven van de schepen die door kunst met het vuur gezuiverd zijn en zijn meesters groot profijt en gewin bij brengt. Ik hou het voor waar dat de goudsmeden van Hongarije dat zeer goed weten die het zeer rode koper dat eerst goed gefineerd is en in dunne platen geslagen de vreemde kooplieden verkopen: die het tenslotte voeren met lange schepen langs de rivier de Wisla genaamd (die loopt door het land van de koning [112r] van Polen) te kopen in de stad Danzig in het hertogdom van Pruissen daar dat ze het verkopen. Maar het andere laten ze thuis hun fineerders om te onderzoeken of ze door enige geheime kunsten wat goeds uit het koper of legering zouden mogen krijgen. Aangaande nu het gebruik van het zilver zo is er geen plaats ter wereld daar dat zo algemeen is of overal van allerlei volk gebruikt wordt als in Zweden en Götland daar nauwelijks enig huisgezin wordt gevonden dat niet jaarlijks was nieuws van zilverwerk maakt. Daar is ook grote winst te doen aan grote zilveren beelden van sinten, vooral die patroons zijn van de kerken van het land, die daar stukken hebben en lasten van zilver en goud gemaakt daar ze zeer fatsoenlijk in gekleed zijn. Bovendien zo wordt daar een groot zilver gebruikt om te maken sieraad en kostbare kleren van de maagden als grote kronen die ze op het hoofd dragen, kerkanten borstlappen, braceletten, kettingen en zo wel om aan de hals te dragen als om te omgorden, ringen en ander juwelen die hun van de ouders of van de vrienden of van des bruidegoms naaste vrienden worden gegeven. En dat zeer wijs en met goede redenen: want ze hebben veel liever hun kinderen te geven iets dat van zilver gemaakt is wat lang mag duren en hen en hun kinderen of erfgenamen een leven lang, dan kostbare zijden kleren die gauw versleten worden of van de motten gegeten en verdorven worden. Ja, dat meer is, de grote heren plegen in voorleden tijden te dragen brede zilveren riemen (die men heet in hun gewone taal Silffschenen) en ronde zilveren knopen en om de kleren mee dicht te knopen. Insgelijks de paarden hangen ze zilveren belletjes aan de staarten omdat diegene die hun tegemoet kwamen hen zouden wachten als ze hoorden het geluid van de bellen door het slaan [112v] van de paarden. Die stegelrepen, het geluid en borsttuig van de paarden waren ook van zilver gemaakt wat gedaan werd meer uit hovaardij en overdaad dan uit noodzakelijkheid.

Van de kostbare en rijk kleren der jonge dochters binnen de stat van Scheningen.

In Oostgötland is een zeer oude stad Scheningen genaamd omdat de snellopende beek Schena jaarlijks op zekere tijden zeer geweldig vast aan deze stad komt gelopen: maar op sommige tijden van het jaar is deze geweldige beek zo klein van water dat er nauwelijks genoeg is om de beesten te drinken en te wateren. Niettemin deze droogte let niet veel deze stad, want daar omtrent zijn overal zeer veel bronnen die van onder op uitspruiten met levende aders die nimmermeer uitdrogen die schadeloosstellen de droogte van de voorzegde beek. Nu al is het dat deze stad door ouderdom schijnt geheel en al te vervallen, nochtans vanwege de gelegenheid, vruchtbaarheid en rijkdom is haar gelijke niet geweest in alle de Noordelijke landen. Want vanwege de gelegenheid is ze zeer gezond, als liggend tussen zeer vruchtbare akkers, beemden en eikenbossen die zeer lustig Doncker en profijtelijk zijn. De straten van deze stat zijn van de eersten stichters zo rustig en handig getrokken en geordineerd dat ze bijna van allen hoeken van de stad, hoe dat ze ook mogen keren, komen te verzamelen aan de markt en stadhuis als in een centrum of middelste punt van een ring. Op deze markt plag te staan een beeld van een reus wat genaamd werd de langen Turo, gelijk te Bremen de grote [113r] Roelant: aan wiens knieën worden openbaar gekastijd de kwaaddoeners en vooral die overspel deden, dat nochtans zeer zelden daar gevonden wordt. Deze die aldus gesteld zijn aan dit beeld moeten met de schouders en met de hals van onder op heffen die zeer grote steen die vastgemaakt is met ijzeren kettingen tussen de armen van het beeld daar dat ze belijden een onuitsprekelijke beschaamdheid en diverse bespotting van de lieden: wat voornamelijk gedaan werd om te laten vrezen diegene die met mooie woorden zochten de vrouwen die broos van naturen zijn te bedriegen. In deze stad zo was voortijds een groot getal van burger dochters die op hoge dagen en feesten droegen brede zilveren vergulden kronen van een palm hoog: en ook al hun kleren waren zeer kostbaar en rijk met zilver versierd en niet alleen van de jonge dochters, maar ook van alle andere vrouwen, zo wel op de dorpen daar omtrent wonen als binnen de stad gelijk men zegt dat noch op de dag van heden daar het gebruik is: en gaan aldus kostbaar gekleed ter eren van de koning of prins van het land omdat eerlijker is dat men zegt dat hij een koning is van een rijk volk dan van arm volk, gelijk een koning van het schaakspel. [113v]

Het zevende boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen handels van oorlogsinstrumenten, gebruiken, oorzaken en praktijken van oorlogen.

Van de Boogmakers die Kruisbogen en pijlen maken.

De naties die wonen in de Noordelijke landen gebruiken zeer veel handbogen, voetbogen en pijlen: want daar is nauwelijks een van de inwoners van het land, hij is van zulke wapenen voorzien zo wel om te weerstaan en te verjagen de vijanden die hun komen aanstoten als om die schadelijke beesten als ze hen komen tegemoet te doden of te verjagen, als wrede en grote beren en wolven: op die ze schieten vanwege de dikte van hun pijlen met zeer brede ijzers die snijden gelijk een schaar. Ze gebruiken ook grove bouten als ze schieten naar marters, sabels en civet: en ook vork pijlen om te schieten de wilde vogels en andere pijlen die zeer scherp zijn daar ze mee schieten de watervogels die zeer hard van veren zijn. Noch hebben ze ook andere scherpe pijlen daar ze mee schieten die wilde muilezels of ezels, veelvraat, vossen of diergelijke beesten. Maar van deze en diergelijke pijlen om met de handboog te schieten en niet metten voedboog zal hierna genoeg getoond worden als we zullen schrijven van diverse beesten te jagen. [114r]

Van de pijlen en werppijlen dienen ter oorlogen.

Voor alzo veel als de strijden aangaat, zonder twijfel zo gaan die Gothen alle ander naties te boven in het gebruiken van sterke voetbogen, pijlen, lansen en zwaarden, gemerkt dat er nergens ter wereld geen sterkere voetbogen gemaakt worden, noch ook geen grotere zwaarden: die ze zeer curieus bewaren en bij versterving van de ouders tot de kinderen komen en worden gehouden in grote waarde meer begeert dan een kostbaar huisraad en kast van zilver. Insgelijks ook zo begeren ze uitermate zeer die sterke voetbogen en windassen die van de ouders achtergelaten zijn waarmee dat ze die bogen gemakkelijk spannen: welke bogen met zulke kracht die ijzeren pijlen afschieten dat ze lopen door harnas, pantser en buffels kolders in een mensen lijf, gelijk of het harnas van was gemaakt was. Daarom zo gebruiken ze meer onder het oorloog volk dusdanige voetbogen dan enig ander geweer en dat uit veel andere oorzaken, gelijk we hierna zullen verklaren. En omdat die kapiteins ze zeer nodig hebben als ze ten strijde gaan van deze ijzeren pijlen, zo laten ze brengen in het leger of met hen voeren zeer veel duizenden, gemerkt dat ze goed om dragen zijn en zeer zelden tevergeefs geschoten. Ze dragen ook mee pijlen die drie scherpe ijzers hebben met venijn besmeert die ze gebruiken tegen de wrede en ongenadige vijanden en dodelijk mee verwonden. Maar ze schieten deze venijnige pijlen niet dan als ze goed verzekerd zijn dat die vijanden zo straf en wreed zijn dat ze niemand zouden sparen was het dat ze de overhand kregen. [114v]

Hoe dat de gemeente zeer haastig in de wapen is en op de benen.

Zo wanneer dat men verneemt dat de vijanden ter zee komen naken de oevers van der zee: of te land komen de grenzen van het land van de Noordelijke rijk, zo wordt terstond door bevel van de oversten van het land met raad en toestemming van de oude krijgslieden, die in zulke zaken zeer geschikt zijn, gezonden een jonge man die zeer goed te voet is tot enige van de naaste dorpen en draagt in zijn hand dat het iedereen zien mag een stok die drie palmen lang is waar dat hij openbaar uitroept dat binnen drie, vier of acht dagen uit elk huisgezin een, twee of drie of al dat wapen dragen mag en is boven de vijftien jaren, zouden hun vinden met geweer, wapens en voedsel voor tien of twintig dagen aan zulke water of in zulk veld of vallei op de boete (als het stokje dat hij draagt aan het einde verbrand is) van de brand in hun huis gestoken te worden: of als aan de stok een koord is geboden op de boete dat de meester van het huis zou gehangen worden: omdat ze daar zouden horen en verstaan de oorzaak en reden waarom dat ze bijeen daar ontboden en verzameld zijn en ook te weten de ordonnantie die bij de oversten van de landen daar te kennen gegeven zullen worden, waardoor iedereen weten zal wat hij zal te doen hebben. Deze bode als hij draagt zijn commissie loopt veel sneller dan enige post totdat hij die volbracht heeft: maar als die gedaan is zo komt hij op zijn gemak wederom en brengt met hem bescheidt dat hij zijn zaken wettig volbracht heeft: maar terstond van dat hij zijn boodschap heeft gedaan zo wordt gezonden een of twee ander boden uit die plaats in andere omliggende dorpen om die [115r] tijding te dragen en te laten weten waar dat ze komen moeten en alzo voorts van dorp tot dorp totdat ze alle gelijk het weten. En aldus zo worden bijeen verzameld binnen een dag of acht een ontelbare menigte van jonge lieden en dappere mannen dienen ter oorlogen met wapens en voedsel: en niet alleen de jonge, maar ook de oudachtige boeren die door ervaring van de voorleden oorlogen geleerd zijn komen daar in het leger om raad en daad te geven. Insgelijks de vrouwen lopen op de vesting en muren van de burchten en steden om te werpen met stenen en hete kalkachtige pap op di vijanden in het bestormen van de burchten en steden.

Hoe dat die wegen bezet en bewaard worden voor de bespieders.

Omdat de vijanden niet weten zouden noch vernemen wat de ingezeten van het land praktiseren en voorstellen zo worden gesteld op alle passages en bekwame plaatsen mannen om die te bewaren: die niemand laten passeren die gaan of komen van omtrent de plaatsen daar deze vergadering geschiedt: ja, niet zelfs de boden of ambassadeurs van de vijanden als men bevindt dat ze meer gekomen om te bespieden dan om enig traktaat van vrede te maken. Want die van het land willen in geen manier dat de vijanden weten hoe sterk ze zijn, noch ook wat wapen, geweer, spiesen of geschut dat ze gebruiken zullen in de strijd. Want somtijds zo hebben ze spiesen die twee of drie voeten langer zijn dan de spiesen van de vijanden, gelijk dat gebeurd is in het jaar 1521 toen koning Christiaan van Denemarken de [115v] tweede van die naam verjaagd werd van de gemeente de kapitein de zeer edele Gostavus Ericsone die naderhand koning gemaakt werd: die kwam met twintig duizend mannen uit het gebergte, Dalacarlen genaamd, die alle gelijk met dusdanige lange spiesen gekomen waren in de vlaktes van Arosien om tegen de vijanden dapper te strijden en heeft eind mei terstond de victorie verkregen. Deze tirannie die de koning Christiaan voorstelde die had niet alleen een huisgezin of landschap tot gramschap verwekt, maar alle inwoners van het gehele land zodat ze allen gelijk ter wapenen liepen en bijeen verzamelden om te wreken die afgrijselijke tirannie: waardoor dat geschied is dat de voorzegde Gostavus van de ganse gemeenten, die van allen zijden daar bijeen komen waren en ook met toestemming van de edelste en machtigste van het land, ten eersten werd gepubliceerd als prins: en daarna van de drie bisschoppen die niet wilde met toestemming van de Roomse kerk koning gekroond te worden van wiens dappere feiten we op een andere plaats uitvoeriger zullen schrijven. Daarom, als voorgezegd is, deze boden of posten die aldus uitgezonden zijn om die tijding te dragen dat de gemeente op een zekere plaats bijeen zou verzamelen om te strijden tegen de vijanden liepen zo vlijtig dat het niet m gelijk is dat men sneller zou lopen mogen. Want noch om sneeuw, noch om regen, hitte of koude of duisterheid hielden ze niet op van lopen totdat ze volbracht hebben hetgeen dat hen bevolen is. Van welke boden de eerste ten naaste dorp de tijding draagt: en vandaar zo wordt terstond een andere uit gezonden tot de naast gelegen plaats of dorp en vandaar weer een ander: en alzo voort totdat alle die plaatsen [116r] van het land het weten, waar, wanneer en wederom dat ze bijeen moeten verzamelen. Maar de overste moet al zijn voornemen wel gereed hebben als ze ter gezette plaatsen en dag bijeengekomen zijn en goed toezien dat hij van stonden aan iedereen beveelt en te kennen geeft wat hij doen moet of anders zou hem niet goed vergaan. Want gemerkt dat ze op hun eigen kosten te velde komen om te beschermen hun land, zo willen ze ook terstond bescheid hebben van dat ze doen moeten.

Van de ordonnantie van deze verzamelde gemeente.

Als deze menigte van de gewoon volk aldus bijeen verzameld is zo komen daar terstond bij hen van de geschiktste en voorzienigste kapiteins die van stonden aan iedereen gelijk gebieden wat hij doen zal en verdeelt het volk in scharen en benden of legioenen, beveelt iedereen gelijk dat hij blijven staan in slagorden, ordineert vaandeldragers en hoofdmannen over elke bende en geeft ook te kennen de reden en oorzaak van der oorlogen, belooft hun vrije roof in plaats van soldij, is het dat ze victorie verwerven: verklaart daar ook die ontijdigheid en baldadigheid van de vijanden en die schade die ze gedaan hebben: geeft voorts te kennen hoe noodzakelijk dat is de vrijheid en privilegies van het land te beschermen. Met deze en diergelijke betekenissen en vermaningen zo worden ze allen gelijk zeer gretig om de overlast en het ongelijk te wreken, vooral gemerkt dat ze geen leerkinderen zijn in zulke zaken, maar van jongs af onder elkaar geleerd hebben de krijgshandel en de vijanden te bevechten met spiesen, geschut, slingers en zwaarden waarmee ze [116v] de vijanden plegen te doden of te doen vlieden en te verjagen: en weten zichzelf te stellen in slagorden, alzo wel of het hen van andere gewezen was. Wat een oorzaak is dat ze met een groot gedruis vallen onder de vijanden, niets anders dan of het een grote tempeest of onweer was en vinden terstond een middel om de vijanden te slaan, te neer te werpen, te vangen of het gehelen leger van de vijanden te vernielen en te schande te maken, na dat de gelegenheid van de plaats geeft. Want dit volk heeft voor manier met een gedruis over een te lopen de vijanden te bevechten. Nu diegene die de spijzen voeren en aller best de krijgshandel weten: en de slagorden te blijven houden worden gesteld op zichzelf in ordonnantie om die anderen te helpen en onderstand te doen, was het dat ze van de vijanden teruggedreven worden of in de vlucht gesteld. daar zijn ook anderen die gaan met grote hopen tezamen om de passages en wegen te bewaren, omdat ze ie vijanden zouden brengen op kwade wegen en in de handen van diegenen die heimelijk verborgen liggen: en ook om te nemen de proviand of ook te beletten dat er geen zouden komen, omdat die vijanden zouden laf worden van gebrek en niet langer verdragen mogen het vechten en strijden: en ook om die vijanden te bedwingen te lopen in het uiterste gevaar van de doolhagen en alzo met kleine moeite zouden mogen te onder brengen, doden of vangen, vooral daar ze verborgen zijn tussen de bergen. Ze zien ook altijd wel vlijtig toe dat ze vers volk gereed hebben om in het hardste van de strijd de vijanden te weerstaan of te overvallen en diegene die moede van vechten zijn te mogen helpen vertrekken en te redden. [117r]

Hoe dat men vecht op de oevers van de zee.

Die Noordelijke naties en vooral die Gothen, Zweden en Finnen doen een uitermate grote vlijt als ze aangestoten worden van de zeekanten om de vijanden te beletten op land te komen, al als ze het land genomen hebben, om die te slaan of weer terug te jagen. Want ze staan bovenop die rotsen, goed bewaard door de natuurlijke sterkte en gelegenheid van de plaatsen en drijven die vijanden terug met schieten van verre met pijlen en bogen: of is het dat de vijanden nader komen zo werpen ze van boven af grote stenen zodat ze niet goed durven voort te komen. Ze gebruiken ook noch ander praktijken, want in het gat van de haven steken ze scherpe stijlen of staken in het water zodat men ze niet ziet, omdat ze zonder enig verweer de vijanden zouden mogen beletten aan het land te komen. Altemets ook zo maken ze die manier alsof ze bang waren en tonen hen aan de vijanden voor aan de bossen en lopen terstond binnen in de bosschages omdat ze zouden mogen zien aan wat einde dat de vijanden zich stellen tot stelen en roven en als ze gezien hebben zo steken ze de horen om terstond bijeen te verzamelen diegene die in het diepste van de bossen verborgen liggen, die alle tezamen komen slaan de vijanden dood. Want op veel plaatsen omtrent die oevers van de zee zo hebben ze de ingangen van de bossen met kleine boompjes verborgen en met de takken die breed uitgegroeid zijn met doornen daaronder gemengd, die dik ineengevlochten en alzo afgetuind dat ze daarin bewaard waren alsof ze muren gehad hadden tot hun bewaren. Welke tuinen niet alleen beletten en bewaren dat er [117v] niemand in komen mocht, maar ook dat men er niet licht in zien kon. Aldus in deze bossen die bijna staan tegenover alle havens, zo ligt verborgen een grote hoop van die van het land, die van hun bespieders geadviseerd zijn, komen uitgesprongen te velde om die vijanden te slaan: voornamelijk al ze beginnen te branden de huizen en die velden te beroven van de vruchten. Want geen dingen verwekt die ingezeten van het land meer tot wraak dan brandstichten: noch ook doen over geen zaak straffer boete dan over het branden.

Van de slingers daar ze stenen en glooiende ijzers mee werpen.

Die Noordelijke naties als ze willen het vijandelijke leger aanstoten gebruiken zeer veel slingers van ijzeren kettingengemaakt die met houten stokken zijn vast aan elkaar gebonden, meer dan enig ander geweer, voornamelijk als daar omtrent een steenachtig veld ligt. Maar als daar omtrent geen stenen liggen, dat zelden gebeurt, zo nemen ze gloeiende stukken van ijzer die ze met ijzeren tangen in de slingers leggen en werpen ze alzo met luid geweld in de vijanden leger. Want ze hebben altijd bij hun gereed staan grote tonnen vol ijzeren stukken die ze in het vuur gloeiend maken en in de slingers leggen en werpen die onder de vijanden met zulke kracht dat ze die zeer kwetsen en grote pijn aandoen, ja, dat ze zeer zelden of nimmermeer van enige chirurg of meester genezen kunnen worden: want het zwaar vallen van de gloeiende ijzers maakt ongeneesbare wonden zodat ze hierdoor veel van de vijanden ter dood brengen. Wat men nu laatst heeft zien geschieden de koning Christiaan van Denemarken de tweede van die naam, die [118r] door zulke wapenen heeft verloren binnen die stad en burcht van Arosien een zeer grote menigte van volk. Hij werd ook zeer bestormd met gloeiende ijzeren pijlen die ze met tangen namen en legden ze op de stalen bogen die geschoten zijn de gekwetsten zeer veel hinder deden omdat ze met handen niet mochten uitgetrokken worden vanwege de hitte. Maar het aller deerlijkste van allen was dat die gloeiende ijzeren pijlen en stukken van ijzer vielen in de tonnen met buskruit dat op een ogenblik tijd door het ontsteken van het poeder zeer veel van de krijgsknechten die daar omtrent stonden ter dood bracht : en zo veel te meer omdat de berglieden, wat een wreed volk is en tot arbeiden gewoon is als in de mineralen handwerken opgevoed, zo vreselijk schoten en wierpen met slingers, pijlen, stenen en gloeiende stukken van ijzer alsof het geregend hadden uit de hemel. Want daarna zo heb ik gezien in hetzelfde jaar te scheep brengen te Stockholm (dat een 250 Italiaanse mijlen ligt van Arosien) zeer veel van de lansknechten die alzo zeer deerlijk gewond waren, ja, de neuzen, ogen, armen en voeten kwijt waren die tenslotte zeer deerlijk, mits dat die wonden ongeneesbaar waren, zijn gestorven: en vooral de Duitsers, Denen en Schotten. Welk ongeluk en harde dood is de voorzegden landsknechten geschied en vooral die van Jutland en Holstein omdat ze de berglieden, te weten die Dalacarlen, uit een grote verachting heten te wezen een hoop ongewapende boeren en niet geleerd te wezen ten strijde, hielden die voor een bot en zwak volk en wensten dagelijks dat het met duizenden zulke boeren regenen mocht die ze meenden terstond gelijk sprinkhanen dood te slaan: en met zulke dwaze en ijdele woorden dreigden ze die van Dalacarlen. Maar korts daarna [118v] zijn ze wel gewaargeworden dat die woorden daar niets toe deden, als diegene gekomen waren die met slagen hen de dood brachten. Want op de middag van Pinksterdag toen die Dalacarlen met de anderen inwoners van het land waren afgekomen om te wreken al het ongelijk dat hen was gedaan en dat ze zeer dapper de voorzegden krijgsknechten aanvielen, die nochtans zeer sterk waren van voetvolk en paardenvolk, ik laat staan dat ze die eens zouden weerstaan hebben, zo liepen ze zeer snel in hun schansen zonder ordonnantie om hun leven te redden daar dat ze gelijk we gezegd hebben met gloeiende pijlen en stukken van ijzer geschoten en gedood worden.

Van de Velten die van honderd mannen voortgerold worden.

Al is het zaak dat veel lieden menen dat deze boeren en rechte gewone lieden niet zeer te vrezen zijn omdat ze niets weten van de krijgshandel: nochtans wordt het onder ie Noordelijke naties al anders bevonden, die met hun dragen voor zekere tijd proviand en wapens, gaan alzo lustig [119r] en vrolijk ter oorlog als of ze gingen ter bruiloft. Want het zijn zeer dappere en kloeke mannen, vooral de Zweden Gothen, in plaats burchten en sterkten te belegeren en in velerhande manieren te bestormen, gelijk hierna in dit boek op diverse plaatsen zal getoond worden. Maar deze manier die in deze figuren afgebeeld staat zal bij avonturen gehouden worden voor de gevaarlijkste. Want als die landzaten worden getergd door grote overlast, ongelijk en tirannie zo vrezen ze niet terstond bijeen te verzamelen om hen te verlossen uit de tirannie en die wrede tirannen te doden of te verjagen. Daarom als ze die overwonnen hebben en gedwongen te vlieden in steden of burchten, zo belegeren ze die plaats en verzamelen met grote vlijt boompjes en afgehouwen takken die ze met groen jenever hout dat overal, daar het genoeg groeit, met pek en schorsen van berken bomen zeer handig alle tezamen met koorden ineen: zodat ze daarvan banden zo groot maken en zo hoog dat schijnen te wezen lang torens: en elk van deze bussels, (die ze Velten heten) behoeft om voort te rollen honderd mannen of meer, nadat ze groot zijn. Welke Velten zo dik zijn dat diegene die ze voortrollen daarachter verborgen gaan zodat ze bewaard zijn en vrij voor alle geschut van pijlen, armborsten en andere instrumenten daar men mee schieten mag zodat ze geenszins in het aanbrengen mogen gekwetst worden.

Van de manier en tijd om die Velten aan te brengen.

Omdat deze naties te beter en volkomener met de hulp van de naturen hen zouden mogen wreken en hun hart tevredenstellen zo [119v] wachten ze al willens en wetens naar de wind en daartoe stormende winden eer dat ze deze Velten willen te werk stellen. Want de sterke winden die slaan in deze Velten die ontstoken zijn jagen en drijven de rook en vlammen ter stadwaarts in zodat de daken van de huizen daarvan ontsteken. Ter wijl dat die Velten aldus die binnen zeer molesteren zo komen van een andere zijde van de stad de schutters die met het schieten die van binnen noch veel lastiger vallen: want ze houden die van de stad zo benauwt dat er niet een zijn hoofd ergens ter vensters uit durft te steken of hij en wordt geschoten: en is het dat ze beukelaars in de hand hebben om hun te bedekken en te behoeden van het geschut zo worden die terstond zo vol pijlen geschoten dat het schijnen te wezen egels. En deze storm duurt zo lang totdat tenslotte die van binnen geheel en al vernield zijn en moede of door de rook en vlammen overwonnen zijn, geen macht meer hebben om hun te verweren en zonder enige genade dood geslagen worden. Want de dolle en onwetende gemeente weten anders geen akkoord te maken dan die van binnen dood te slaan: omdat ze dikwijls onder het deksel van akkoord zich hebben bedrogen gevonden en van de kwade en doortrapte oversten en tirannen gekastijd geweest: daarom hebben ze liever eens dapper vechtend te sterven dan door lange en zware vervolging en overlast der tirannen bespot en gekweld te wezen. En uit deze oorzaken is dat wrede gebruik, zo wel in de krijgslieden als in de boeren, zo geworteld en verouderd dat ze de een de ander in het strijden zonder genade doodslaan, en voornamelijk de inwoners van Zweden en Götland, zonder enigszins iemand gevangen te nemen: maar doden elkaar gelijk [120r] dolle en razende beesten, gelijk men overal in de velden en steenrotsen aan de doodsbeenderen die daar bijeen verzameld liggen genoeg zien mag en bekennen. Niettemin, deze ellende en zwakke avonturen valt gewoonlijk op de vreemde krijgslieden die daar komen om een klein gewin hun leven wagen, meer dan op die van het land: die dagelijks sterker en kloeker worden, straffer en wreder om hen te verweren tegen de vijanden. Dit weten ook wel te zeggen die vreemde landsknechten die door Gods genade zulk gevaar en ellendigheid ontkomen zijn en alle anderen te kennen geven en leren dat dn roof van het Zweedse zilver niet is te koop voor de vreemde naties dan met het bloede en leven wat een ongelijke oorzaak is.

Van de listige putten om de vijanden te bedriegen.

Die krijgslieden of gemeenten van de Noordelijke landen gebruiken zo wel als alle ander natie, diverse listige praktijken om den aankomende vijanden te weerstaan en te bedriegen, zoeken tijd en plaats om met luttel volk die vijanden te slaan en te overwinnen nemen consideratie of in de lente, zomer, herfst, of winter is. Want is het dat winter is zo zijn honderd mannen machtig, door hulp van de ijs en sneeuw, te weerstaan duizend, gelijk hierna zal gezegd worden. Maar in de lente, zo zoeken ze alle middelen om de vijanden te brengen in steenachtige plaatsen die daar in het land zeer veel zijn: die zo glad zijn van de koude en vorst dat het paardenvolk geenszins vast kan staan, noch vrij wezen van vallen, hoe dapper dat ze ook strijden, in de zomer graven ze diepe putten om die vijanden te bedriegen, waarin ze stellen staken en stokken die boven scherp zijn en bedekken ze [120v] boven met takken van pijnbomen: dan zo doen ze alle listen om die vijanden daarop te brengen in het parket of ze leiden ze met praktijken op doolhagen en moerassen en alzo betrappen en slaan ze dood. In de herfst zo brengen ze die vijanden met praktijken tussen die gebergten en in de dalen waar dat ze worden krachteloos en zonder gevoel vanwege de grote slagregen zodat ze tenslotte bedwongen zijn en op een plaats ineen gedrongen staan zodat ze zichzelf op geen manier kunnen behelpen, maar de een de anderen letten en kwetsen. Want geen dingen doen het paardenvolk meer leed en letsel, noch ook zorgelijker: dan in een enge plaats ineen gedrongen te staan, vooral daar veel putten en doolhagen liggen: die van de stoute ruiters zeer kwalijk geschuwd mogen zijn als ze geweldig en zonder enig achterdocht van gevaar overal volgen hun kapitein of leidsman die voor rijdt: gemerkt dat ze niet terug kunnen trekken noch vlieden om de andere ruiters die hun volgen: noch ook op de ene zijde of de andere wegtrekken vanwege de hoge bergen of moerassen, diepe doolhagen, bedrieglijke putten en holen, water of bossen, zodat ze geenszins dat gevaar mogen ontgaan. Dan bevinden ze dat niet alleen helpen in het vechten de zwaarden, lansen, pijlen, spiesen en daggen maar ook die gelegenheid van de plaatsen en de oneffen en kwade wegen, daar ze door veronderstelling en grote onvoorzichtigheid in gevallen zijn. Ten anderen is het dat die van het land alzo die overhand krijgen zo is hun wreedheid niet te bedwingen, gelijkerwijs ook dat ze niet mogen weerhouden worden als ze de vlucht nemen, want ze menen van alle kanten overvallen te worden, horen het getier van het [121r] volk en het schieten en alle ander oorlogshandel en blijven terstond dood.

Van de oorloogpraktijken die koning Hacho deed met takken van bomen.

Ik zal u in dit kapittel eens deels te kennen geven met wat vlijt en hitte dat die Gothen plegen te wreken het groot ongelijk dat hun gedaan wordt. In voorleden tijden was in Götland een zeer machtige koning, Hacho genaamd, die van natuur zo zeer genegen was tot alle dappere en hoge daden dat alle andere koningen en vorsten zich daarvan meer verwonderende dan hem daarin na te volgen. Want hij was regeerde in al zijn zaken, zo wel de gemeente aangaande als de krijgsadel zeer wijs: en gelijk hij zeer stout was en onversaagd in de strijden tegen zijn vijanden: alzo was hij ook goedertieren zijn onderzaten en vrienden, deed alles dat een zachtmoedig prins schuldig was te doen. Deze koning Hacho deelde al zijn macht van volk in twee delen: liet het ene deel zijn broeders om daarmee dapper te beschermen het land en grenzen, wat ze zeer getrouwe deden. Het andere deel heeft hij met hen genomen, en ging oorlog voeren op de Westerse eilanden die liggen aan de grote zee oceaan was aldus in zijn affaire en zo heeft hij tijding geregen door zekere boden hoe dat twee van zijn broeders waren dood gebleven in een slag die ze gehad hadden tegen de Denen en dat zijn derde broeder van de Denen zeer schandelijk ter dood gebracht was, tot spijt en lasteringen van zijn geslacht en van de koningen van Zweden. De koning die dit hoorde dacht dat het geen tijd was langer te [121v] vertoeven, maar lichte zijn leger uit Ierland, is scheep gegaan en met al zijn volk gezeild naar Denemarken. Al was dat uit zeker redenen Starchater dat die dappere Zweedse kamvechter met sommige ander dappere mannen hem verlieten, nochtans zo trok hij voorts met de rest van zijn leger en is met voordewind alzo aangekomen aan de kanten van Zeeland: en van stonden aan trad hij op het land en is met alle zijn volk straks en zeer haastig getrokken door hagen en bossen naar het koningshof daar hij verstaan had dat toentertijd de koning Sigar zich ophield. Wat hem niet kwalijk gelukte. Want toen hij gepasseerd was de eerste en tweede wacht en ging zo stil als het mogelijk was en is gekomen ten uiterste van het bos: daar dat hij heeft bevolen dat iedereen gelijk zou afsnijden een tak of twijg van de bomen en drag in de hand. Maar toen de knechten die de derde wacht hielden dit gewaar worden zo hebben ze het terstond de koning Sigar te kennen gegeven, hoe dat ze een wonderlijk en verschrikkelijk visioen gezien hadden. Want het bos vertrok van zijn plaats en kwam naar het koninklijk paleis. Koning Sigar die dat hoorde heeft terstond gedacht dat hij bedrogen en betrapt was en heeft gezegd dat het nader komen van het bos, hem de dood betekende. Terstond verzamelde hij bijeen het krijgsvolk dat hij bij hem had en is zijn vijanden tegemoet gegaan: daar dat zeer dapper en wreed van de Zweden werd gevochten die zeer gierig en gretig waren om te wreken, naar oud gebruik het leed en de schande die van de Denen die van hen aangedaan was. In deze slag zo bleef verslagen koning Sigar van Denemarken: noch was Hach daarmee niet tevreden [122r] en veranderde zijn victorie in wreedheid en spaarde man noch vrouwe, jong noch oud, maar wat hij vond dat vernielde hij met het zwaard zodat wel blek date was dat hij in Denemarken niet gekomen om het land te brengen onder zijn subjectie, maar om geheel en al te vernielen en woest te maken. Hij zou ook niet eerder opgehouden hebben voordat hij het meestendeel van het land vernield zou hebben had hij niet moeten reizen om de dood van zijn vader in Götland. Niettemin hij stelde in zijn plaats een andere kapitein die genaamd werd den hoogmoedige Hacho. Die van Denemarken zagen dat deze kapitein weinig volk bij hem had en dat die van Zweden vertrokken waren hebben zich wederom te veld gesteld en bijeen verzameld met goede bedoeling om hen weer in hun eerste vrijheid te stellen en te verlossen uit de dienst van de Zweden: en hebbende gekozen voor hun koning Sivald, de zoon van Sigar, en zijn gekomen om te bevechten de hovaardige Hacho, daar van beide zijden zo dapper werd gestreden dat ze meest allen dood bleven : ja, zelf bleven die kapiteins Hacho en Sivald bleven daar verslagen zodat er zeer wenig waren die het leven ontkwamen met vlieden. In deze ongelukkige slag worden verslagen al diegene die van konings bloed waren zodat de kroon van Denemarken kwam op een edele dochter, Gyrithe genaamd, die uit het geslacht van de koningen van Götland gekomen was.

Hoe dat de vijanden die brandstichten gestraft werden.

Die zeer vermaarde historieschrijver van Denemarken [122v] Saro beschrijft ons dat Sueo, de koning van Denemarken, had voor hem genomen te voeren zo’ n straffe oorlog tegen die van Zweden en Götland en met zo’n grote haat en nijd dat hij in geen manieren met hen zou onderhandelen van vrede of verbond maken, maar alles met het vuur en zwaard vernielen, ja, al wilde de koning van Zweden en Götland in alle manieren gelijk hij zelf begeren zou met hem overeen komen en verbond maken. Aldus dat de winter gekomen dat de rechten tijd was om zijn voornemen te volbrengen zo heeft hij de kortste weg genomen en is gevallen in Finland dat nu Finuiden heet, wat een landschap is in Zuidgötland daar hij roofde en brandstichtte. Die van het land zagen dat ze aldus overvallen waren en zijn hem ootmoedig tegemoet gekomen, presenteerden zichzelf en het land in zijn handen: en daarmee noch niet tevreden was gaven zijn volk al wat ze behoefden, herbergen in hun huizen. Maar toen ze zagen dat al de dienst die ze deden niet helpen mocht, noch daardoor vrij wezen van schaden, zo lieten ze hun denken dat het hun ook geoorloofd was te kastijden die grote wreedheid en onbeleefdheid van de vijanden. Daarom op een tijd toen de edelen en hun medeplegers bijna de gehele nacht hadden door zitten drinken en goede sier maken en dat ze goed dronken waren en slapen gegaan in de lege schuren, zo hebben die Finnen die tezamen verzameld waren eendrachtig het vuur gestoken in de schuren en met vuur en vlammen ter dood gebracht die hen tevoren in de grote koude en vorst, in hun huizen het vuur hadden verboden en benomen. Want toen de Denen goed vast in slaap waren, zo grendelden ze de deuren van buiten toe en strooiden het vuur langs dn [123r] daken van de schuren en stelden ze in brand: zodat het meestendeel die daar binnen als beesten lagen en sliepen verstikt waren en dood en de huizen bijna geheel verbrand eer dat ze wakker worden. Tenslotte voelden ze vlammen van het vuur en zijn ze opgesprongen en meenden al naakt uit de schuren te lopen, maar ze bevonden dat de deuren van buiten gesloten en vast dicht gemaakt waren, waarvan dat ze waren zeer verslagen omdat ze van alle kanten benauwd waren. Want die van binnen zo worden ze overvallen van het vuur en van buiten stonden de vijanden die beletten en wachten dat ze er niet uit gaan zouden. Maar de vrees van de brand die ze voor ogen zagen liet hen vergeten de vrees van toekomend gevaar en dachten dat de pijn die ze voor ogen hadden veel groter was dan hetgeen dat ze van de vijanden zouden mogen lijden: zodat de Denen liever hadden te sterven met het zwaard dan met het vuur, stoten met alle geweld open de deuren en wierpen die omlaag ter aarde en liepen van het ene gevaar in het andere.

Van hetzelfde.

Deze grote heren en kapiteins die aldus gedood zijn zo hebben die van Finuiden genomen de pages en edele jongeren die deze grote heren volgden die ze genomen hadden in hun bewaring omdat ze van hun geslacht waren en ze hebben deze jongeren ontkleed zo hebben ze die zonder enig medelijden hebben op hun jonkheid gestoken onder het ijs in de rivier Nicee en daar verdronken en begraven. Aldus door listen en praktijken van luttel boeren zo werd te niet gedaan en belet het hoog en groot voornemen van zo’n groot leger en van zo’ n machtige koning, wat voorwaar [123v] het was een oprechte en rechtvaardige bestraffing en plaag Gods. Nu dusdanige zaken zijn in oude tijden niet slechts eens te doen geweest, maar alzo dikwijls en zo menigmaal als de Denen zich bevorderd hebben gewapenderhand en met geweld te komen in Zweden en Götland roven en brandstichten, zo hebben ze te elke keer gesloten zijn in de schuren, eensdeels met het vuur en anders met het water en met het zwaard, hetzij met praktijken of met geweld en meestendeel alles gedood geweest. Wat niemand behoeft wonder te geven dat het alzo geschiedt aangezien dat ze in houten huizen die van brandbare materies gemaakt zijn, vol en zat waren en goed vast lagen te slapen. Voorwaar ze zijn wel zot dat ze menen vrij te wezen uit alle gevaar en waren onder het volk die ze alle geweld en overlast zeer wreed gedaan hebben. Daarom hoe dat ze meer ontijdigheid en wreedheid deden de gemeente en nam hun goed en bedierven hun huizen, hoe dat ze eerder en vreselijker gestraft en gepijnigd worden. Nu deze die aldus beroofd worden en gejaagd in het koudste van de winter uit hun huizen, die bergen vrouwen en kinderen in de bossen, in holen en spelonken, daarna zo keren ze wederom met een gedruis en razend gelijk zinneloze en desperate mensen, dood schieten met voetbogen die gierige brandstichters waar dat ze die buiten de weg mogen krijgen: omdat ze gedood hebben deze lieden en zouden mogen wederom gaan bezitten hun huizen en goed die ze hebben verloren. Maar doordat het zeer dikwijls geschiedt dat deze brandstichters zeer wreed en zonder genade gedood worden of dat ze zeer lelijk moeten vlieden, willen ze uit de boeren handen geraken, en achterlaten de roof [124r] onder hun vijanden handen zo en worden ze niet alleen bespot en gegekt van de vreemden, maar ook van hun eigen volk, als ze berooft, naakt en meest gewond thuiskomen. Daarom is het grote dwaasheid dat ze in de winter die oorlog beginnen tegen de boeren die door he bevel van de oversten niet vrezen te verbranden huizen en schuren die vol liggen van de vijanden, wel vast van buiten toegesloten en gegrendeld zijn. Want mits de menigte van de bossen, die ze overal hebben, zo helpen ze elkaar terstond nieuwe huizen maken. Hun huizen hebben ook nimmermeer vensters ter zijden, maar alleen boven in het opperste van het dak: daarom als de deuren gegrendeld zijn van buiten en dat de vijanden goed vast liggen en slapen zo worden ze terstond verbrand.

Van het garnizoen dat in tijden van oorlog gesteld wordt omtrent het Meer van Meler.

In hoog Zweden is een zeer vermaard meer Meler genaamd, waarvan dat we voor in het derde boek veel wonderlijke dingen hebben geschreven en onder andere dat boven alle andere staande wateren die in de Noordelijke landen zijn zeer overvloedig is van vissen en dat daar vast aan zijn staan veel kostbare huizen en burchten die toebehoren de edelheid van het land, die naar het gebruik van het land genoeg versierd zijn en gestoffeerd. Bovendien zo zijn er ook sommige bisschopskerken als te Arosten en Strenghene daar in ouden tijden stonden de kerken der afgoden. Omtrent dit meer hebben die grote heren, dappere kampvechters en die reuzen veel strijd gevochten als men mag zien aan de zeer grote stenen die uit de velden en van de bergen genomen zijn, in de muren van de kerken [124v] gemetseld zijn: waarin men mag lezen die dappere daden van de reuzen en kampioenen die met Gotische letters in het lang gegraveerd staan. Aan het gat van dit meer staan hoge rotsen daar men geenszins bij kan komen, die van de ingezeten van het land worden geheten kuiken jongen. Want die middelste rots heten ze de hen: gelijk men ook in Noorwegen rotsen vindt die genaamd worden eieren of Eggiaford. Bovendien alzo men komt uit de zee in Götland en Zweden zijn zekere hoeken en rotsen die komen en staan in de zee die geheten worden tafels, banken, raven, varkens, valken, rotsen of hebben die namen van de strijden die daar omtrent geschied zijn: onder welke rotsen die van het land verborgen liggen met schepen die daartoe dienen als ze weten dat die vijanden daar aan land komen zullen en bewaren alzo zeer goed de kanten van de landen en oevers van de zee, vlijtig toezien dat ze die vijanden die zot daar willen land nemen mogen beklappen. Ze hebben niet alleen volk liggen tussen deze rotsen, maar ook een grote menigte van gewapend volk die overal gereed staan langs de zeekant om het land te beschermen en te bewaren, gelijk dat vooral in het navolgende boek aangetoond zal worden. [125r]

Het achtste Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, behandelt in wat manieren de koningen gekozen worden en van de staat van de Officiers en van de Krijgshandel.

Voorrede.

Nadat mijn zeer beminde broeder en voorganger Jan de grote uit Götland, aartsbisschop van Uppsala in zijn historiën die nu onlangs te Rome gedrukt zijn verklaard heeft die zeer machtige koningen die in voorleden tijden geregeerd hebben in Götland en Zweden: zo zal ik hier nu beschrijven in het kort hoe en in wat manieren dat die Noordelijke naties kiezen hun koningen en ook wat volk dat ze voor koningen nemen. Men houdt voor waarachtig te wezen dat na de zondvloed, Noach ,getreden is uit de ark en zijn kinderen heeft bevolen te gaan wonen allereerst in deze Noordelijke landen, eerder dan op enige andere hoek van de wereld daar dat ze door ordinantie van hun vader hun regiment hebben gehad en hun namen achtergelaten: die tenslotte zeer vermenigvuldigd zijn en van daar vertrokken zijn verspreid geweest al de wereld door, zoals later is bevonden dat uit de Noorse landen gekomen zijn meer dan 34 koningen, gelijk ons veel voortreffelijke historieschrijvers getuigen: die zeer wijdt en breed gesteld en verspreid hebben hun koninkrijken, gelijk zeer duidelijk wordt aangetoond in mijn kaart van Götland, die in het [125v] jaar 1539 te Venetië is geweest. Welke koningen dappere en hoge daden en hoe groot en triomfantelijk dat die geweest zijn beschrijft mijn voorzegde broeder in zijn histories die hij zeer waarachtig heeft beschreven. Nu dat we deze dingen aldus hebben wat uitgelegd zullen we voorts schrijven van de ceremonies en manieren hoe dat de koning gekroond wordt en gekozen, hetzij ze door opvolging of anders en ook van de kapiteins en oversten die het regiment hebben van oude tijden van de krijgshandel en ook hoe dat die officiers van het land geordineerd worden en die officies onderhouden hebben.

Hoe dat de Koning gekozen wordt.

Bij de loffelijke statuten en ordonnantiën der ouder, en landrechten die met algemene toestemming van de landzaten van ouders tot ouders en van geslacht tot geslacht vervolgd zijn geweest en onderhouden wordt geboden ten aller eersten, als die van Zweden kiezen willen een koning, dat de raadsheren en oversten van het land en de gedeputeerden van de provincies, gemeenten en steden van het koninkrijk zullen gehouden wezen te verzamelen in de stad van Uppsala, daar de aartsbisschop resideert, [126r] daar niet ver vandaar ligt in het veld een zeer brede steen die van ouden tijden af bij de inwoners van het land is genaamd geweest Morasten: rondom die liggen noch twaalf andere stenen die geheel zo groot zijn en vast gemaakt in de aarde, op welke plaats de raad van het koninkrijk met de gedeputeerde van de landen en steden plag bijeen te verzamelen. Daar zo komt de opperste van de raad die daar voorstelt met een zeer mooie oratie zeer goed en wijs hoe noodzakelijk dat het is tot onderhouden van de liberaliteit en welvaart van het land en gemeente dat ze toestemmen willen te hebben en te kiezen een koning of prins, gelijk dat van de ouders op zulke stenen, die vastigheid betekent, altijd zeer wijs en zeer voorzichtig onderhouden is geweest: en zo voorts bidden en vermanen de gedeputeerden dat ze zo gauw als het hun mogelijk is kiezen willen en ook noemen diegene die hen denkt te wezen allerbest daartoe te dienen. Wat zonder lang toeven daar terstond geschiedt, want die de algemene welvaart en de eer van het land altijd heeft beschermd, vrede en eendracht altijd heeft meest gezocht, die het beste heeft onderhouden die statuten en ordonnantiën van het land, niemand overlast of te kort gedaan, die meeste voorspoed gehad heeft ter oorlogen in het strijden, die de religie heeft beschermd en door zijn fatsoenlijk leven de gunst en het hart van de gemeenten heeft verkregen, die wordt met algemene stemmen van al die gedeputeerde van het land eendrachtig gekozen en verheven tot een koning: wel verstaande dat ze altijd respect hebben op de overleden koningszoon, broeder of verwant indien hij daartoe bekwaam is. Want is het dat men die voorzegde deugden in hem bevindt zo wordt hij voor allen geprefereerd, niet uit kracht van opvolging, maar van de keuze [126v]

Ik wil ook niet loochenen of ontkennen dat zulke personen met alle vlijt, zorgvuldigheid, heerlijkheid, lieflijkheid, beden en beloften in alle manieren zien te verkrijgen het hart en de gunst van het gewone volk. Daar zijn ook sommige anderen die door dreigementen van vreemde prinsen of ook met geweldige gewapenderhand zichzelf koning maken van het land, maar die zijn zeer ongelukkig: want hun rijk dat ze verkregen hebben tegen de wil en dank van de gemeente en ook hun gouvernement duurt niet lang, ja, al hadden ze hun hof gesteld de sterkste en aller vaste burchten en steden der wereld of hun stoel gesteld in de hemel onder de sterren. Niettemin in wat manieren dat geschiedt, zo blijft altijd de koning aller langst domineren en best verzekerd die met algemene stemmen van de gemeente wijs is gekozen, gelijk een die gehouden is voor die edelste en kloekste onder zijn vrienden door zijn dapperheid en kloek gemoed, geen vrees heeft voor zijn vijanden: die anders niet heeft te zorgen dan toe te zien dat de officiers en gouverneurs eerlijk het land regeren en hun officies bedienen gelijk dat behoorlijk i, en zijn volk alzo te houden in gedurige rust en vrede. Wat als hij dat doet zal de gemeente geenszins verdragen dat een ander hem zal toeschrijven die koninklijke eer.

Hoe dat de edelen worden van de Koningen geadopteerd door dappere oorlogsfeiten.

Omdat Dietrick, die machtige koning van Götland, in zijn tijden heeft noch blijven onderhouden die oude gebruiken van de zeer ouden prinsen van Götland in het ontvangen van iemand [127r] voor zijn zoon: zo heb ik hier niet willen laten bij te stellen zijn zendbrief die hij gezonden heeft de koning van Herulen. Men heeft (schreef hij) altijd gehouden voor een zeer eerlijke en loffelijke zaak onder alle naties ter wereld te mogen worden door dappere wapenfeiten niemands zoon erfgenaam te zijn: aangezien dat niemand waardig is ontvangen te wezen van iemand voor zijn zoon, dan die door zijn dapperheid overal bekend is. Aangaande onze eigen kinderen, daar worden we dikwijls in bedrogen. Maar die we kennen en verkiezen voor dappere en kloeke mannen die kunnen niet blode wezen en traag in hun zaken: gemerkt dat de eer en lof die ze hebben hun niet komt bij opvolging of van de naturen, maar door hun verdiensten, overwonnen zijn en gehouden in vreemde lieden. Welk verbond van zo’n grote kracht is dat ze liever zouden de dood sterven dan lijden dat hun vaders zouden moeten lijden enig ongemak of verdriet. Daarom volgende we na de oude gebruiken en mannelijke condities, zo maak ik u met dezer giften en brief mijn zoon omdat gr ons door dappere feiten zou behoorlijk worden geboren die overal bekent is voor een dapper en kloek man van oorlog :we geven u paarden, zwaarden, schilden en alle ander oorloog geweer en dat het belangrijkste en grootste van allen is onze stem en oordeel van dapperheid en ik wil u wel verzekeren dat ge zeer groot onder alle naties zal geacht worden als ge van de koning Dietrick voor zulks bent gehouden. Daarom zo neemt die wapens die u en mij mogen profijtelijk wezen en hou u ontvangen te wezen voor zoon van al zulke wiens volk u zal ontzien en beminnen. Het is wel waar dat we u nu de wapens geven maar het gewone volk [127v] heeft u die van tevoren gegeven als een pand van deugden en dapperheid. We zenden u hierom onze ambassadeurs met behoorlijke brieven die geschreven zijn in onze gewone taal en groeten u zeer vriendelijk: datzelfde zullen u geheel en al verklaren onze bedoeling en de inhoudt van de brieven en voorts te kennen geven de liefde en de goede gunst die we tot u dragen om onze vriendschap die we hiermee geven te bevestigen en voorts al de rest zeggen van dat er te doen is.

Van dezelfde manier van adopteren.

De oude koningen van Götland hebben altijd in zo’n grote waarden gehad die hoge en dappere wapenfeiten dat hun eigen zonen niet geloofd waren in het geheim noch in het openbaar te zitten eten aan hun vaders tafel voordat ze door getuigenissen van vreemde prinsen waren gehouden voor dappere en kloeke mannen: wat ook Pauwels de Diaken beschrijft in het eerste boek en 23^ste kapittel van zijn historiën. Want toen de Lombaarden de victorie verkregen hadden en weer thuisgekomen waren zo baden ze de koning Oduin dat hij zou willen zijn zoon toelaten te zitten eten met hem aan zijn tafel die door zijn dapperheid had verslagen de zoon van de koning van Gepide, waardoor dat ze de victorie hadden verkregen: zeiden dat het wel behoorlijk was dat hij die zijn vader in het gevaar had bijgestaan en behulpzaam geweest ook zou zitten eten aan zijn vaders tafel. De koning Oduin die dit hoorde heeft geantwoord dat hij het geenszins doen mocht en dat hij dat gebruik van het land niet mocht breken. Ge weet wel, zei hij, dat onder ons geen [128r] gewoonte en is en gebruik dat een koningszoon mag zitten eten aan zijns vaders tafel eer dat hij van een andere vreemde koning ridderschap heeft ontvangen. Albuin die dat verstond van zijn vader heeft met hem genomen vier honderd jonge mannen en is gegaan tot de koning Turismond van Gepiden, wiens zoon hij tot anderen tijden had verslagen in de oorlog, en heeft van hem begeerd de wapens en ridderschap te ontvangen. De koning Turismond die hem vriendelijk ontving heeft hem toen de maaltijd gereed was neffens hem aan zijn rechterzijde laten zitten op de plaats daar zijn zoon die hij had verslagen gewoon was te zitten. Wat nochtans de vader gedacht en begon zeer zwaar te verzuchten om deze wisseling van zijn zoon. Maar toen de konings andere zoon met andere edelen dit toestemde en niet goed tevreden was dat hij was zitten op die plaats van diegenen die hij verslagen had zo zijn ze gekomen met werp pijlen om te wreken de dood van zijn broeder: en alzo hij ophief die pijl om te werpen zo heeft de koning hun wel straf dreigend verboden en bedwongen en zei dat het een zeer oneerlijk en lelijk stuk zou wezen zijn vijand te doen die hij vriendelijk in zijn huis had te gast ontvangen: en heeft voorts gelijk bevolen dat hij zou blijde weer komen zitten aan de tafel en maken goede sier: en na de maaltijd zo heeft hij genomen de wapens van zijn dode zon en Albuin die gegeven en alzo wederom gezond thuis gezonden bij zijn vader. Als Albuin die nu teruggekomen was in de hof van zijn vader en gezeten was aan zijn vaders tafel zo heeft hij in het lang verhaal dal dat hem in zijn reis geschied was: waar dat hij om zijn grote [128v] dapperheid zeer werd geprezen en een grote lof verkregen: maar noch veel meer werd geprezen de koning Turismond om die trouwheid die hij gedaan had zijn vijand die hem zo’ n groot leed gedaan had. Het is ook in deze landen een oud gebruik en als een wet van de krijgslieden die niet mag gebroken worden dat de koning een mag ridder slaan al is het dat hij zelf voor zijn kroning geen ridderschap ontvangen heeft. Want dat wordt besloten in de macht en autoriteit van de koning, gelijk een rozen hoed op de koninklijke gouden kroon.

Hoe dat die edele en hoog geboren kinderen worden geleerd in de krijgshandel.

De oude Gothen droegen hier voortijds een bijzondere zorg om hun kinderen die ze wilden naar algemene ordonnantie van het land laten volgen de krijgshandel, in grote armoede en ongemak op te voeden: omdat ze altijd zouden hebben in het land dappere mannen om het land te beschermen, was het dat ze die opgebracht hadden op de manier van hun ouders. Het is diezelfde manier die men noch ter tijd onderhoudt, werd zeer in voorleden tijden onderhouden. Want die kinderen van dat ze uit de wieg kwamen zo proefden ze de roeden en zogen noch die borst.

Ten eerste zo worden ze in zeer warme stoof of bad gegeseld tot dat ze bloeden: daarna zo worden gestoken in zeer koud water, niet zonder groot gevaar van sterven, omdat ze te harder van leden zouden wezen en gewoon zijn te lijden hitte en koude. Boven dien zo leiden ze die kinderen voor het altaar daar dat ze die zo geselden dat men altemets meende dat ze dood waren, zo veel bloed liep hun af. Maar nochtans zo was daar [129r] niet een van allen die eens daarom zuchtte, ik laat staan roepen of krijsen. Ze worden in deze manieren opgevoed omdat ze van jongs af zouden indrinken en gewoon zijn alle pijnen en arbeid te verdragen. Ja, ze namen wel altemets die nieuwgeboren kinderen en hielden die eerste voor een goed vuur, daarna zo staken ze die in het ijskoud water en maakten die alzo zeer hard van naturen. Maar als ze wat ouder geworden waren zo sloegen ze die in het aanzicht en op het lijf zeer ongenadig wat die jongeren zo geduldig verdroegen, dat ze niet eens een oog dorsten te verroeren waarbij dat ze zouden hebben laten blijken dat ze bevreesd of bang waren. Nimmermeer mochten ze slapen op pluimen. Ze worden gekleed met grove en harde kleren. Ze aten ook zeer grove en harden kost en dronken sterke drank. Ze sliepen op planken: en andere diergelijke harde dingen hebben ze moeten verdragen en gewoon worden omdat ze te harder en sterker van leden zouden wezen en te beter verdragen allen ongemak en tegenspoed. De koning Lodewijk van Hongarije berispte zeer dikwijls zijn keukenmeesters omdat ze hem te zeer lekkere en delicaat voedden: want hij zei, het mocht komen dat ik bij avonturen zou moeten vlieden uit de strijd en dat ik zeer blijde zou wezen mijn honger te stelpen met boerenkost en allerhande grove spijs: wat naderhand hem geschiede.

Hoe dat men die edele jongeren leert rijden te paard.

Als de jongeren zo groot geworden zijn dat ze mogen rijden te paard zo worden ze zeer vlijtig onderwezen en geleerd hoe dat ze de paarden [129v] moeten handelen en dwingen en ook hoe dat ze die pijlen zullen werpen en schieten met de bogen: welke oefeningen en exercities in groot gebruik behoren te wezen onder de prinsen.

Ten eerste zo stelt men hun een zware helm op het hoof en men geeft ze een lange spies in de hand die men hun leert zeer fraai te dragen, gelijk dat behoort, op de schouderen overeind en alzo met het paard zeer lustig lopen, keren en wenden omdat ze altijd daarna al hun leven lang zouden goed recht te paard zitten met opgeheven hoofd zonder te bukken.

Voorts zo hangt men hen een schild of beukelaar op de rug omdat ze zouden gewoon worden achteruit te kijken en zichzelf te wachten van achter voor de vijanden was het dat ze onvoorziens besprongen waren: en ook omdat het een oud gebruik is onder de edelheid van Götland met zulke tekens als helm, lans en schild te komen in toernooien en steekspelen of verzamelingen der prinsen en koningen en ook met zulke wapens te beschermen de vrijheid en gerechtigheid van het land. Ten anderen zo zenden ze deze jongeren in verre landen in andere koningen en prinsen hoven om te leren de manieren van leven van ander naties, de taal, het onderscheid der personen, de krijgshandel en handigheid van andere landen in het vechten, van slagorden te maken en andere diergelijke dingen omdat ze niet ongeschikt zouden wezen als ze komen te regeren enige landen of tot enigen staat en officie te bedienen. Want het gebeurt wel altemets dat ze koning zijn eer dat ze weer in het land g komen zijn. De oude prinsen hadden ook voortijds voor een manier dat ze elkaar zonden hun zonen die ze het haar af lieten scheren en bewaarden [130r] dat haar: omdat ze de krans afsneden zouden worden vaders van de een de ander zijn kinderen: en dan zo zonden ze die weer thuis, zeer groot begiftigd met koninklijke giften. De Gothen scheren het haar niet af, maar ze nemen enge helmen of tophuiven die ze goed vast sluiten op het hoofd en doen ze een pantser aan het lijf en laten ze alzo zitten op sterke paarden en in het hardste van de winter ter jacht lopen. Altemets ook zo blijven ze stilliggen te velde geheel gewapend als het uitermate koud is alsof ze van de vijanden belegerd zijn en zouden moeten enig groot gevaar bestaan en af te wenden: wat meer in de winter dan in de zomer daar plag te geschieden.

Hoe dat die Jongeren gekozen worden om te gaan ter oorlogen.

Hier zal ik u nu gaan verklaren in wat manieren dat hier voortijds de koningen van Götland, Zweden en Noorwegen en andere prinsen van de Noordelijke landen plegen te ordineren de koninklijke officies en staten van de provincies en landen en ook noch ter tijd noch ordineren en stellen. De jonge krijgslieden die zichzelf van hun jonkheid konden bedwingen en rijp van manieren waren verachten alle wulpsheid, hielden ze te wezen de edelste en de kloekste in de krijgshandel: omdat er niets ergers mag wezen als de jonkheid hun kwade manieren en genegenheid niet bedwingt. Want men laat hem niet denken dat zulke de [rins getrouw zal wezen of het land profijtelijk of hun metgezellen behulpzaam en verdraaglijk en iemand aangenaam voordat ze zichzelf weten te bedwingen [130v] en begeven tot eerfatsoenlijke en dappere manieren door een dergelijke en statige manier der krijgshandels daartoe gebracht zijn: en dan zo worden ze geordineerd en gesteld voor dappere voorvechters en beschermers van het land die met meer zekerheid mag gegeven worden enig gouvernement van het land. Maar omdat deze jongeren door eenparig strengheid van de oorloog discipline niet zouden te zeer bedwongen wezen zo geven de koningen hen sommige giften waardoor dat ze te meer verbonden worden de koning getrouw te dienen en altijd zeer onversaagd hun leven in allen strijden voor hem te wagen. Daarom zo geeft hij hen zwaarden, voetbogen, pijlkokers, helmen, harnas, pantsers, beukelaars, werppijlen en oorloogpaarden, leengoederen met goeden brieven en bescheidt waarin dat beschreven wordt naar het oude gebruik, de reden en oorzaak waarom dat de koning deze dingen hen geeft.

Van dezelfde door een uitwendige ceremonie.

In Götland zo worden de jongeren gerekend te hebben hun behoorlijke jaren en voor mannen gerekend als ze dapper en kloek genoeg zijn om hun vijanden te bevechten en te doorsteken en dan zo moeten ze hun wachten van iets te doen dat niet behoorlijk is en geenszins belijden dat men hun ongelijk doen zou. Hetzelfde schrijft ook Pauwels de Diaken van de Lombaarden: die sommige van hun slaven vrij maken omdat ze zouden vermeerderen de hoop van hun krijgsvolk. Maar als ze deze vrijheid den slaven geven zo gebruiken [131r] ze zekere ceremonies tot een vaste verzekering van de liberaliteit: want men geeft ze een pijl in de hand en zegt binnensmonds sommige woorden in hun gewone taal: dat zoveel zegt; als de Goden willen u met deze pijl vrij maken en ede, en ook doden in zo ver dat ge het land en de koning niet getrouw bent. Men behoort ook hier niet vergeten te schrijven hetgeen dat Saxo verhaalt in het tweede boek van zijn historie: Dat hier voortijds die grote heren als ze te hof kwamen om de koningen en prinsen enigen dienst te doen verbonden zichzelf bij belofte dat ze voor hun eerste begin tot dienst van de koning enig fatsoenlijk en dapper feit zouden bedrijven. Maar nochtans in andere konings hoven dan in Zweden en Götland zo houdt men niet veel van de beloften van trouwheid die een man doet, tenzij dat hij het bij de hand van de koning voor een gift ontving nadat hij de eed gedaan heeft van trouwheid, een bloot zwaard of dag met het punt omdat als hij het mes ontvangt bij de hecht het niet zou drijven in het lijf van diegene die het hem geeft: gelijk sommigen eertijds wel geschied is, die veranderden de oude manier van doen en gaven het mes met de hechte, in plaats van de punt, maar worden daarmee van de ondankbare doorstoken. De vaandeldragers en hoofdlieden die met bijzondere dapperheid begaafd zijn en door hun dappere feiten zeer vermaard gaven ze eenvoudig zonder enige ander ceremonies het vaandel in de hand: vertrouwden hen dat ze na algemene ordonnantie en statuten van krijgshandel ze liever het leven zouden verliezen dan enigszins hun eer te kort doen. Die ze ook bezetten tot hun hulp en bewaring met [131v] zeer dappere en stoute mannen die voerden slagzwaarden en hellebaarden, met ijzeren bollen die hingen aan de riemen waarmee als het nood was ze de vijanden die zeer nabij waren ter aarde velden, vooral als ze die met slagzwaarden niet mochten overwinnen.

Van de wapens en geweer van oorlog van de oude Gothen.

Die oude Gothen droegen in voorleden tijden zeer zware helmen die naar de oude wet zeer bot en slecht gevormd gemaakt waren: bovendien hadden ze dikke harnas lijven, soms van ijzer, anderen van leer en soms van vilten die met wollen en linnen garen genaaid waren. Ze hadden ook ijzeren armschenen en handschoenen. Ze voerden sterke en lange spiesen, als Procopius dat verhaalt in tweede boek van zijn historie daar hij schrijft dat die van Perzië niet konden weerstaan de eerste aanval der Gothen die allereerst ter oorlog gebruikten sterke en lange spiesen, zo dat die Perzen moesten de vlucht nemen. Hun ruiters voeren ook lange spiesen of lansen en bekken de borst van de paarden geheel en al met koperen versiersel, maar aan de breidel en paardentuig doen ze goud voor ijzer: geen ijzer of zilver daartoe gebruikend Want al hebben ze goud en koper mijnen genoeg in hun land zo hebben ze nochtans geen zilver noch ijzer. In hun eigen land van daar dat ze allereerst gekomen zijn, te weten Götland, zo hebben ze voortijds ( gelijk in het eerste boek gezegd is) verdaan en gebruikt zeer veel goud als wezende het edelste metaal in te versieren met een ongelofelijke kostbaarheid de belangrijkste tempel te eren van de afgoden. Daar [132r] zijn ook noch op de dag van heden wettelijke ordinantiën dat men de paarden die uitsmijten zou korten de staart en koper of zilver bellen daaraan binden omdat de gewone man hoorde het gekling van de bellen en zich daarvoor zou weten te wachten. Sommige die grote genoegens hadden in zilver droegen zeer brede zilveren riemen die tot half de rug kwamen (die ze Silff schenen te heten) niet alleen tot een sieraad, maar ook tot bewaring van hun rug en noch meer andere juwelen daar zich de hovelingen mee plegen te versieren.

Van andere oude gebruiken van de ruiters.

Die ruiters gebruikten voortijds uitermate grote en lange sporen die de ster zeer breed hadden. Bovendien zo hadden ze grote laarzen die zeer plomp waren en om sloegen met een grote lap voren op de schenen dat nergens toe te pas kwam, gelijk dat ik in mijn jonkheid over zestig jaren gezien heb: van die men ook noch ter tijd bewaart voor een antiquiteit op de huizen en burchten van sommige edele mannen. De wapenrokken droegen ze zeer kort zodat de plooien nauwelijks bedekten het onderste van de billen: maar boven waren die zo door gehakt en doorsneden zodat de schouders bijna bloot waren: zodat ze niets hadden dat hun voor de koude beschutte. Want het was niet geoorloofd de gewone lansknechten te dragen lang haar dat hing tot de schouders, wat alleen de prinsen was geoorloofd en vooral de koningskinderen die van jong kind af nimmermeer het haar gekort werd omdat het zou hangen tot achter op de rug en afhangend van beide zijden van [132v] het voorhoofd, maar niet verward of ongekamd, gelijk die Turken dat dragen of vuil hangen met stro gevlochten, maar wel riekend van de kostbare olie die daarop gegoten wordt.

Van de oefeningen der ruiters.

De ouders hadden voortijds voor een gebruik die men noch ter tijd wel vast onderhoud onder die Noordelijke naties dat die ruiters die zijn in het volle harnas sprongen van op de aarde, hoe kwalijk dat die plaats gelegen was, op hun paarden zonder een voet in de stegelreep te stellen of enig ander voordeel te nemen: en voornamelijk stonden op het gladde ijs of in de sneeuwvelden waar dat gewoonlijk de belangrijkste strijden worden gevochten (als hierna zal verklaard worden daar we schrijven zullen van de winterse oorlogen) en deze ruiters zijn zeer zwaar bewapend en voeren zeer sterke lansen om de vijanden daarmee te bevechten: welke zaak voor geen ongeschiktheid onder hen gerekend wordt. Die Gothen hadden ook noch een ander krijg gebruik dat te prijzen was als dat ze zeer sterk renden met de paarden in de volle galop wisten te springen van het ene paard op het ander, ja, altemets als het nood was in het hardste van de strijd tot op een derde paard zonder een voet op de aarde te stellen. Het is een volk dat wel vast te paard is, keren en wenden en zichzelf opheffen, achteruit of voorwaarts hellen en buigen, ja, rapen een lans van de aarde en weer opheffen, gebruiken als nu de lans als dan de legerhamers en of stenen bollen.

Van de wapens en praktijken der ruiters.

Die ruiters van de Noordelijke landen als ze trekken ten strijde zo binden ze aar het ijzer van [133r] hun sterke en dikke lansen vossen of wolfs staarten tot een verachting van alle hun vijanden, wie dat ze ook zijn. Ze voeren nimmermeer wimpels aan hun lansen zoals die Grieken en die van Perzië. Maar ze gebruiken voetbogen of stalenbogen of van hoornen gemaakt die door hun grote kracht zulke harde slagen geven dat ze doorlopen: want ze zijn zeer getrouw gemaakt, gelijk ook zijn alle hun soorten van pijlen. In het kortste gezegd zo dragen ze zo veel lange als smalle messen en ook kromme waarmee als ze de lansen gebruiken ze steken of houwen. Anderen hebben brede slagzwaarden die ze met beiden handen gebruiken: sommige nemen vuisthamers met haken die ze drijven door die helmen, beter dan enig ander geweer dat ze hebben: ja, met dusdanige hamers trekken ze die ruiters van het paard of ze slaan der mee het paard de kop in om te beter de meester uit het zadel te stoten. Als ze onder elkaar verward zijn zo gebruiken ze veel en diverse soorten van daggen, korte messen en ander geweer als breed, smal, over beide zijden snijden, krom en ook gemaakt met haken. Die paarden zijn gebardeerd met stalen of ijzeren barderen of ook met leer dat bereid eis gevet met ongebluste kalk en bezet met ijzerdraad tegen het snijden van de zwaarden. Nu aldus uitgerust zijn zo stellen ze hun zeer wijs in diverse hopen en benden die niet ver staan van elkaar omdat ze elkaar als het nood was zouden mogen onderstand doen tegen die vijanden. Ze doen ook grote vlijt in het aanvallen om die vijanden gelijk met een draaiende wind in een ring te besluiten en omsingelen omdat ze door meer subtiele en listen van de vijanden niet zouden zelf worden besloten: en om dit [133v] te beter mogen te pas brengen zo hebben ze zekere tekens die hun van de trompetten en verspieders worden gegeven.

Van de grote afpersing en wreedheid van sommige officiers en gouverneurs.

Gelijk dat in de Noordelijke landen zijn zeer veel en machtige provincies zo worden daar gesteld van de prinsen om die te gouverneren oversten van diverse spraken en condities, gelijk diverse stralen van de zon komen, omdat overal recht en justitie zou worden onderhouden en het gewone volk zonder vrees zou mogen in ruste en vrede blijven leven. Maar het gebeurt dikwijls dat deze gerustheid van leven die spruit uit een rechtvaardig gouvernement, door kwade raad van sommige boze mensen, niet lang blijft duren en vooral als ergens gesteld worden officiers en gouverneurs die verblind zijn van een gierige boosheid die de goede lieden kwellen en de kwade schelmen verheffen en het recht krom maken en het gehele land bederven, brengen zichzelf in tribulatie en verdriet en de koning tot schande, armoede, en tot een spot van alle mensen, ja, somtijds op korte tijd laten verjagen uit zijn rijk. Daarom zo wil ik hierbij voegen voor een voorbeeld het gouvernement van een officier die boven alle anderen die tot nog toe geweest zijn, bloed en geldgierig geweest is: die in het gouvernement was gesteld bi den koning Erick van Zweden die van de afkomst was van de hertogen van Pommeren om het land van Zweden tot op het been op te eten en geheel en al te scheren: en was geheten Jusse Ericksone geboren in Denemarken, gouverneur gemaakt van het land van Dalacarlen. Deze was zo straf [134r] en wreed tegen alle mensen dat men meende dat alle boze geesten van alle wrede tirannen die ooit tevoren geweest waren alle tezamen verzameld waren in deze aller wreedste en kwaadste schelm en tiran. Cicero schrijft van de tirannie van Verres, verhaalt voor een zeer grote wreedheid dat hij met de rook van het verrotten hout een onschuldige man had ter dood gebracht: maar deze Jusse die van dezelfde boze geest bezeten was heeft niet een onschuldig mens van de Dalacarlen in die manieren laten sterven, maar wel een zeer grote menigte die hij in de rook hing en gedood heeft: die nochtans hadden ze willen rebelleren zichzelf wel zouden met geweld verlost hebben van deze tiran. Omdat men hem niet na zeggen zou dat hij niet subtiel genoeg was om nieuwe en vreemde manieren van pijnen en kwellingen uit te vinden: zo en heeft hij zich niet geschaamd om de huisvrouwen van de mannen, die hij zo wreed had laten doden, in plaats van beesten doen spannen in de ploeg om het land te akkeren. Ia, dat meer is, zo was het grootste genoegen die hij had te horen en zien deze vrouwen die in zo’ n grote benauwdheid waren van baren en van hun wierpen de dode kinderen die ze baarden, die liet hij terstond opnieuw in de ploeg spannen en trekken totdat ze ter aarden dood vielen of geheel en al van zichzelf vielen. Ik zou hier noch wel verhalen veel afgrijselijker stukken die te die tijden niet alleen bij deze Jusse, maar ook bij alle ander officiers en oversten die van de koning daar geordonneerd waren bedreven worden: maar het is genoeg dat ik bewijs dat ze door dit tiran leven zichzelf om de hals gebracht hebben en hun zeer goddeloze koning als balling uit het land hebben verjaagd. Want [134v] toen de boeren verzameld waren en bijeen zijn gekomen gelijk dolle en razende mensen hebben ze hen zeer ongenadig ter dood gebracht, gemerkt dat ze veel kloeker hadden geweest in de gemeente te beroven dan om zichzelf te beschermen. Die koning Erick uit Pommeren die verlaten was van de Denen en wiens raad dat hij tot zijn en veel andere lieden bederf had gevolgd, werd uit het land verjaagd van een rijk en zeer machtige heer, Engelbert genaamd, die met honderd duizend mannen tegen de koning te veld was gekomen die allen gelijk zeer gretig waren om hun leed op de koning te wreken: zodat hij heeft moeten ruimen het land in zijn oude dagen en vlieden in het kleine eiland van Götland, daar hij als balling die rest van zijn leven ten einde gebracht heeft.

Noch van de boze en wrede Gouverneurs.

Al is het dat schijnt bij hetgeen dat we in het voorgaande kapittel gezegd hebben dat het land gezuiverd was van alle tirannie der boze officieren en gouverneurs: nochtans zo was daar noch gebleven een vermaledijde rest in hun medeplegers die bij hen waren geweest die door listige praktijken noch bleef duren. Want deze waren de prinsen door geveinsdheid en goede dienst in onderdanigheid bewezen om te krijgen de vriendschap van de koning en hoopten met zulke middelen te worden die grootste en best gezien bij de koning en alzo te verkrijgen enige grote staan en te worden van de geheime raad der koning. Ze waren ook in hun mening niet bedrogen. Want doordat ze in het begin zeer trouw de koning gediend hadden, vooral in het ontvangen van de tributen, tollen en confiscatie der koning, zo worden ze terstond, zonder verder te vernemen [135r] van hun kwaliteit, gemaakt overste en gouverneurs over het gewone volk. Maar toen ze nu gekomen waren tot hun bedoeling zo gebruikten ze grote tirannie en belasting op de gemeente en waren oorzaak dat de gemeente opstond tegen de zeer machtige koning Karel van Götland, Zweden en Noorwegen die gekomen was in de plaats van koning Erick voorzegt, die ze zo verre dwongen dat hij tenslotte moest vlieden uit het land. Want deze koning die belegerd was zijn van zijn onderzaten zeer sterk in zijn koninklijke stad, vanwege de grote overlast en wrede belastingen van zijn officiers, zag dat hij geen hulp noch bijstand van hen kreeg die gemakkelijk liepen hier en daar achter lande: was in grote twijfeling wat hij in zulke benauwdheid aller best zou doen mogen: en heeft opnieuw wederom boden heimelijk uitgezonden aan zijn officiers en stadhouders en ontbood hem op de eed van trouwheid die ze hem gedaan hadden en op hun eren dat ze hem van stonden aan zouden komen helpen in zijn nood en ontzet doen. Maar het was al tevergeefs: Want ze hadden niets anders geleerd dan in grote hovaardij te gouverneren en overlast te doen de ootmoedige en met geweld te verkrijgen het geld te krijgen van de onderzaten, de onschuldigen te verongelijken en den onschuldigen te pijnigen en doden. De koning vond zichzelf in grote benauwdheid en heeft geen andere raad gevonden die hem goed dacht dan te laten gereed maken sommige schepen in het koudste van de winter en maand januari waarin hij liet dragen een zeer grote schat om daarmee te vluchten uit het land. Maar toen alle dingen gereed waren en dat de koning te scheep gegaan zodat er [135v] niets anders te doen was dan de ankers in te halen en het zeil op te trekken, zo vroeg hem een van zijn officiers of hij nies in de stad had vergeten. De koning die dat hoorde begon te zuchten en heeft hem geantwoord. Voorwaar ik heb vergeten u en uw gelijken over lang te laten opknopen aan een galg: want had ik dat gedaan zo zou ik gerust in rust en vrede blijven en zitten onder mijn onderzaten. De zeilen zijn opgetrokken en zo is hij terstond afgevaren en met grotere voorspoed en blijdschap aangekomen te Danzig in Pruissen land daar hij zeer vriendelijk werd ontvangen van de koning Casimir van Polen die hem zeven jaar lang fatsoenlijk heeft gehouden in zijn land tot dat hij weer ontvangen werd van zijn onderzaten en gesteld in zijn eersten staat en hoogheid en was van al zijn volk alzo zeer bemind als hij tevoren van hen gehaat was. Want hij stelde hen eerlijke mannen tot oversten die meer beminden de deugd dan het kwaad, die rechtvaardigheid dan onrechtvaardigheid, en de eer meer dan hun eigen profijt. Het is ook iedereen genoeg bekend die van zijn leven heeft gelezen wat koning Christiaan van Denemarken de tweede van die naam in de Noordelijke landen heeft geleden vanwege de wreedheid van zijn officiers. Want onder anderen zo was daar een bloedgierige en goddeloze officier. Niclaes Holsten genaamd: die de wrede koning voor ging en al zijn genoegens had in te laten oprichten zeer hoge galgen waaraan dat hij die arme landzaten zeer ongenadig wilde laten hangen, tenzij dat ze hem zonder vertoeven een zeker gewicht van goud en zilver brachten om hun leven te redden: en zei dat lange dieven behoefden zeer hoge galgen. Wat hij terecht van zichzelf voorzei. Want [136r] beklaagd zijn voor de koning dat hij zeer sterk de gemeente was belaste en de onschuldige het geld af nam zo werd hij bij uitspraak van de koning verwezen ter dood en gehangen aan de galg die hij voor anderen had laten maken. Niettemin dat heeft niet mogen tevredenstellen of stillen de gramschap van het volk, maar heeft hem moeten voorzien en aller ogenblik stellen op die vlucht. Van deze koning Christiaan en van zijn leven zal ik hierna wat schrijven en verklaren de grote wreedheid die hij heeft bedreven, gelijk dat ik zelf met mijn ogen gezien heb: Want voorwaar, ik heb hem gruwelijke zaken zien voorstellen.

Van de eeuwige vijandschap die de Zweden en Gothen dragen tot die van Denemarken.

Saxo die zeer vlijtig heeft geschreven de kronieken van Denemarken heeft hier en daar in al zijn zestien boeken van zijn kronieken genoeg verklaard de oorzaak waarom dat die van Zweden en Götland zo zeer gebeten en haten zijn tot de dood die van Denemarken. Want overal zo verhaalt hij het straf en wrede gouvernement van zijn volk over hun onderzaten: en hoe dat ze altijd het verbond en vriendschap die ze hadden met hun buren met listen gebroken hebben, bedrogen al diegene daar ze ooit mee enig verbond hadden gemaakt en vriendschap gehouden: zodat elk verstandige man zeer vlijtig goed behoeft toe te zien als hij met hen een verbond of alliantie maakt dat hij goed verzekerd is en te wachten dat hij in hun gezelschap niet bedrogen wordt, eer dat contract bij eed bevestigd of dat die vriendschap komt uit natuurlijke alliantie. Want hij schrijft in zijn eerste boek dat de [136v] koning Lother hield voor goed en eerlijk gedaan te zijn dat hij wat edelman dat was, ja, de belangrijkstee heren nemen liet het leven en confisceren hun goed of zijn land leeg te maken van goede burgers. In tweede boek, hoe dat de koning Helgo die zo blaakte in onkuisheid dat men het kwalijk zeggen kon of hij zichzelf meer begaf tot tirannie of tot wellust des vlees. Want door zijn vleselijke begeerten zo forste hij en verkrachtte hij een mooie maagd, Thora genaamd, die daarna uit die oorzaak voor haar nam zo’n lelijk en gruwelijk feit, dat Saxo zelf zeer wonderlijk op haar tiert. In het derde boek verhaalt hij dat de koning Fengon verraderlijk zijn broeder heeft gedood en misbruikt zijn broeders huisvrouw en deed het ene kwaad op het ander. Maar hoe fraai dat hij die moord van zijn broeder heeft weten te bedekken wordt in het vierde boek wel beschreven. Want onder het deksel van liefde en vriendschap heeft hij die vrouwe van har eer gezet, die zeer zachtmoedig was en niemand leed deed, een vrouwe zonder gal, heeft ze met mooie woorden zo ver gebracht dat ze bekende haar man zelf gedood te hebben omdat hij de koning verraderlijk wilde vermoorden. Wat men terstond geloofde en voornamelijk de grote heren die terstond een leugen menen waarachtig te wezen, daar de pluimstrijkers welkom zijn en die naprater in eren gehouden. Saxo schrijft in het laatste blad van het vierde boek dat die van Denemarken geen zonde noch schande maken van te liegen en te bedriegen, niet te meer dan die van Parthen doen. In het tweede blad van zijn vijfde boek zegt dat hij die hovelingen van Denemarken zo bot en vuil van manieren zijn en zo uitermate wulps of baldadig en daartoe zo [137r] forsig dat de hele wereld, ja de ongemanierdheid zelf daarvan het walgen steekt. In het zesde boek vermaant hij hoe dat die van Saksen, gekomen zijn onder subjectie van de Denen nadat ze verloren hadden hun kampioen, zeer ruw en kwalijk worden behandeld: want ze moesten jaarlijks betalen voor elke cubitus dat ze lang waren een zekere penning voor tribuut tot een teken van erfdienstbaarheid en dat zo lange totdat een, genaamd Suerting, medelijden had op de benauwdheid van het gewone volk en de koning te gaste genodigd heeft en zichzelf met de koning in het huis daar men het banket hield liet verbranden. In het eerste van het zevende boek zo schrijft hij dat Frotho zijn eigen broeder heimelijk heeft laten vermoorden bij een van zijn huisgezin. Maar omdat diezelfde de moord niet zou uitbrengen zo heeft hij die verrader heimelijk laten doden. Niettemin hij heeft tenslotte zijn loon gekregen naar zijn verdienste. Want de twee kinderen van zijn broeder, die vermoord was, die in het geheim opgevoed waren als honden in een spelonk, die groot werden hebben hem laten verbranden.

Van diergelijke zaken.

Onder andere zaken zo beschrijft Saxo genoeg in het lang die ongelooflijke wreedheid van de koning Iarmerijck die van jongs af tot dat hij stierf zeer wreed vervolgde, die groter was dan alle wreedheid van de wilde dieren. Want het was zo groot dat geen mens die het leest of horen mocht de haren moesten hun overeind staan: aangezien dat hij met een tirannie die nooit gehoord was en met nieuwe uitgevonden kwellingen de arme benauwde mensen ter dood liet brengen. Onder andere zo heeft hij door een der allergrootste ondankbaarheid van de wereld verraderlijk [137v] het vuur in het huis gestoken en verbrand de koning met de koningin, die hem in rechte oorlog gevangen waren en niet alleen van slavernij vrijgemaakt had, maar ook hielden als de belangrijkste van al hun vrienden en bewezen hem grote eer en zeer fatsoenlijk behandelden. Daar liet hij veertig Duitsers die hij gevangen had met stroppen verworgen en stelde daarbij zo veel wolven om die te verscheuren. Maar hiermee mocht zijn bloedgierig hart niet verzadigd wezen. Want op een tijd toen hij gevangen had van de edelste van de Duitsers liet hij hen trekken koorden door de benen en terstond vastmaken aan de voeten van de stieren die hij liet jagen met grote doggen, zodat die stieren zeer sterk liepen en sleepten die arme mensen door dik door dun, door slijk en moerassen tot dat ze zeer droevig hun geest gaven. Daarna zo liet hij de graven, hertogen en prinsen van de Duitse natie die hij gevangen had koorden trekken dwars door de benen en voorts met paarden vaneen trekken. Noch was hem alle deze wreedheid niet genoeg. Want zijn huisvrouw, dat een koningsdochter was van de Hunnen, en een zeer eerbare vrouwe heeft hij zonder enige oorzaak laten vast binden tegen de aarde en een hoop paarden en merries over en weder over haar lichaam lopen totdat ze dood getreden was en te pletter vaneen. Ja, dat meer is hij heeft verraderlijk laten vangen de zoon van zijn zuster en met een strop doen verworgen. Daarna heeft hij ter maaltijd genodigd de edelen die voogd waren van deze kinderen en laten zuipen van hetzelfde sop. In hetzelfde boek wordt ook beschreven die grote tirannie en wreedheid van een koning Haquo van Denemarken, zodat met goeder reden iedereen gelijk wel vrezen mag enig verbond met die Denen [138r] te maken of te komen onder hun subjectie. In het begin van het negende boek zo schrijft diezelfde Saxo dat de algemene liefde en vrees Gods wordt te niet gedaan vanwege de gramschap van een koning: en na veel andere woorden zo zegt hij dat die koning Harald, die lange tijd een groot liefhebber was geweest van heiligheid, werd een grote ketter en afvallige, verliet zijn goede leven. In het tiende boek hoe dat die Denen ingenomen hebbende de stad Sembie, alle mannen gedood hebben en hun vrouwen genomen tegen hun wil tot wijf, verlieten alzo hun eerste huisvrouwen die ze in Denemarken gelaten hadden en braken de belofte die ze eerst gedaan hadden, bleven veel liever bij de vreemde en buitenlandse vrouwen. Voorts kort daarna verhaalt hij dat koning Harald die mensen heeft het gareel aan doen trekken en in plaats van beesten de wagen en de ploeg trekken. Daarna hoe dat S. Olaus gedood werd van sommige moordenaars die met geld daartoe gehuurd waren: en tenslotte ook S. Canut door middel en toe doen van de verrader Baccho. In het elfde boek hoe dat koning Sueno liever te verlaten had het Christen geloof dan dat hij zou scheiden van hem de vrouwe die hem niet was geoorloofd te trouwen. In het twaalfde hoe dat die Denen zeer wreed gedood hebben die Duitsers die ze hadden gevangen. Want ze bonden ze de handen op de rug en staken ze aan een houten spit: daarna zo schrobden ze hun de buik open met een mes en ontbloot hebben het ingewand, zo hebben ze allengskens die darmen uit de buik getrokken en de rest van het lichaam uitgespannen met stokken: en zijn niet opgehouden van de arme mensen te pijnigen en te kwellen voordat ze geheel en al het ingewand uit de buik getrokken hadden en met een gruwelijke wreedheid laten sterven. [138v]

Maar gelijk dat zeer deerlijk om zien was, alzo ook zo is het onze zeer profijtelijk geweest. Want niet alleen is het de kwaden tot een straf geweest, maar ook dat de anderen hun gewacht hebben voor al zulke vreselijke kwellingen. Aldus zo heeft deze grote kwelling een alzo groot voorbeeld geweest diegenen die het zagen, als was het de pijn van diegene die het lijden moesten. Nu hoe wel dat ik uit andere navolgende boeken wel zou mogen uittrekken zeer veel gruwelijke zaken die onder weinig goede zaken daar verhaalt staan, zo heb ik nochtans die liever te laten tot goeddunken van de goede lezer dan hem daarmee hier lang te kwellen of uitvoeriger van te schrijven, meen dat hier genoeg van ons geschreven is om aan te tonen de oorzaak waarom dat die van Zweden en Götland, of ook alle ander naties, geenszins zoeken verbond en vriendschap te maken met deze natie van volk. Want zo wie hen vriendschap en beleefdheid bewijst, die doet (als Saxo zelf belijdt bij de voorzegde redenen) de ondankbare deugd.

Van de grote tirannie van Koning Christiaan, de tweede van die naam.

De koning Christiaan van Denemarken, de tweede van die naam die door diverse listen, te diverse stonden bij sommige edelen van Scheden en Götland, die van het bloed waren en verwant van de Denen hielde de partij van Denemarken (van die een was die zeer ongelukkige Gostavus Trolle, aartsbisschop van Uppsala ) was toen gekomen in de landen van Zweden, heeft gedaan voor zijn eerste komst zeer wrede en ongenadige stukken en achtte niet op de eed die hij gedaan had, noch op die gezegelde brieven die hij gepasseerd had, noch op het waardig lichaam van onze heer dat hij [139r] daarop ontvangen had zonder enig medelijden ter wereld met iemand te hebben. Want op de achtste dag van november in het jaar 1520 zo liet hij verzamelen 94 mannen van diverse staat als prinsen, grote heren, burgemeesters en poorters die hij heeft in mijn presentie en daar ik bij stond die zeer bang was door het kwade ingeven van zeer kwade mensen de hals af laten slaan en liet hun lichamen drie dagen lang liggen onbegraven voor het stadhuis binnen de stad van Stockholm totdat ze gevoerd worden buiten de stat en verbrand. Voorwaar het was een deerlijk en gruwelijke zaak om te zien en die koning Christtiiaan die achterna met duizenden pijnen gekweld werd zonder twijfel wel mocht te voorkomen dat hij door kwade raad zo wreed had gestraft diegenen die hij in genade tevoren had ontvangen en op een koninklijk banket zo vriendelijk te gast ontvangen en daar boven met een ongewone manier van wreedheid ter dood gebracht. Want hij legde een Magnus die overste was van S. Jan, vast maken aan een kruis omdat hij een grote beschermer was van het land: en gebonden op een platte tafel ter aarde gelegd en, heeft hem ten eersten doen afsnijden zijn mannelijkheid, daarna het hart ui de buik laten halen en met veel schimpige woorden laten werpen in het aanzicht van de patiënt om te beter te bewijzen de verwoedheid en dolheid die hem kwelde .’s Nachts daarna zo zond hij zijn onverzadelijke officiers die uit Denemarken geboren waren ten huize van diegene die voort stadhuis voor de beesten dood lagen om te halen het goed en geld van de arme weduwen die zeer bedroefd waren en niet te troosten om die onbedachte dood van hun mannen. Voorwaar, het mochten wel wezen officiers en dienaars van al zulke heren vol ellendigheid en [139v] ongenade die alle mensen kwelden en namen het goed van diegene die het niet hadden verdiend, geen acht hadden op de eerbaarheid der vrouwen en hen niet schaamden van iedereen gelijk te beroven en met geweld te nemen zijn goed: ja, dat meer is, de wezen hadden niet meer voordeel dan die anderen want boven dat ze zeer bedroefd waren om de dood van hun ouders, zo worden ze noch beroofd van alle hun goed. Maar zou ik moeten af schrijven en in het lange verhalen alle tirannie en wreedheid die ik al wenende met mijn ogen daar heb zien doen, ik zou wel behoeven een groot boek daarvan te schrijven: vooral hoe dat de wet Gods en wettelijke statuten worden verwisseld: want geen belofte die hij gedaan had werd daar gehouden, maar zonder geweten zo worden alle dingen daar gedaan en zonder redenen zo wel geestelijk als wereldlijke goederen genomen. Wat wil ik u zeggen, overal was groot verdriet, overal geschieden daar doodslagen, ja, die dood zelf was daar want niemand mocht uit de stad vlieden en het was onmogelijk onder dat boze en wrede volk en die blote zwaarden te mogen blijven leven. De stad werd zeer scherpe gewacht omdat niemand van de burgers, die gelijk gevangen lieden in stad zaten, zouden uitgaan: omdat ze niet zouden te kennen geven overal het land die grote tirannie die daar was bedreven. Want hadden die van het land het geweten, het zou nimmermeer van hen ongewroken gebleven hebben.

Noch van de wreedheid van dezelfde Koning.

Die van Zweden en Götland die tenslotte verstaan hebben de tirannie van de koning hebben zich terstond op die been gemaakt om de wreedheid te wreken. Wat de koning vernam en heeft geen [140r] betere raad gezien om hem te redden dan die vlucht te nemen naar Denemarken zodat hij luttel dagen daarna zeer haastig zich op de reis maakte: maar onderweg zo heeft hij veel volk laten doden en soms op raderen doen zetten, anderen hangen of vierendelen of een ander wrede dood aandoen: en voornamelijk in Oostgötland in de stad van Vastene en land van S. Brigitte. Tenslotte is hij gekomen in het klooster te Nydalen en zo heeft hij, niet tegenstaande dat hij zeer vriendelijk te gast werd ontvangen op een Lichtmis dag, nadat de dienst in de kerk plechtig gedaan was, genomen de abt met zeven monniken en laten de handen binden op de rug, en alzo laten verdrinken in de snellopende rivier die aan het klooster passeerde. Maar alzo d abt door zijn natuurlijke kracht gebroken had die banden van zijn handen en zwom tot aan de oever van de rivier zo werd hij van de konings trawanten die hersenen in geslagen. Daarna zo heeft hij in zijn presentie laten onthalzen de jonge kinderen van het edele geslacht van de Ribbingers in Westgötland die de wreedheid van de vijanden plag te laten leven. Wat een oorzaak heeft geweest dat terstond zich bijeen verzameld hebben een dertigduizend mannen van de landzaten om die grote wreedheid te wreken: maar terstond zo vloog hij zeer haastig door de heimelijke wegen, meer bij nacht dan bij dag, totdat hij was binnen de palen van Denemarken: daar hij ook niet lang zonder gelijke vreest verzekerd is gebleven. Want de faam van zijn grote wreedheid was overal zijn landen verspreid eer dat hij daar kwam: ja, dat meer, is in Holland, Brabant en ander landen die de keizerlijke majesteit onderdanig zijn: waarin hij alzo zeer veracht werd als hij tevoren eer dat hij deze tirannie bedreven had [140v] zeer geacht en in eren gehouden was. Dat me Saxo nu zegt die zo wijs in zijn twaalfde boek heeft geschreven, gelijk voor verhaald is, of dat spektakel de Denen alzo profijtelijk is geweest als het deerlijk is geweest om te zien: en of de landen meer te verkrijgen zijn of verkregen zijn bewaard worden met wreedheid en tirannie of met zachtmoedigheid, rechtvaardigheid en andere deugden die een koning behoort te hebben. Voorwaar hij zal het bij ondervinding bevinden, is het dat hij overlegt de tirannie van Denemarken die hij in zijn voorgaande boeken heeft geschreven en daar noch toevoegt de wreedheid van de koning Christiaan dat ze de koning en land van Denemarken meer tot schande, gruwel en verachting zijn geweest dan of ze geweest hadden zachtmoedig en rechtvaardig: tenzij ze vertrouwen dat ze zich verblijden in hun kwaadheid als ze met bedrog gelijk scharen die heimelijk snijden en zich laten denken zeer machtig te wezen in het kwaad doen: dat ver van hun moet wezen. Want wie zou er wezen die enig vast verbond met hun zou maken of blijven houden: die (als Saxo in het laatste kapittel van zijn vierde boek schrijft) liegen en bedriegen voor geen zonde of schande houden? Maar dat hun wort jam ja is: en neen, neen: en alle mensen zullen hen geloven. Ik wil ook niet dat lieden van eren zich laten denken dat ik uit haat en nijd of oude vijandschap die ik op die Denen zou mogen dragen hun oude wrede feiten of de tirannie van de koning Christiaan aldus verhaald en geschreven heb: voorwaar, ik heb noch ongelijk veel gruwelijker dingen al willens laten te verhalen, want ze zonder wenen en grote gruwel niet zouden mogen gelezen worden, ik laat staan het schrijven. Niettemin de edelheid van Denemarken, na dat die voorzegde koning [141r] verjaagd was, hebben tot hun verontschuldigen uit laten gaan binnen de stad van Rome en voorts de hele die wereld door 44 artikels waarmee ze te kennen geven de redenen waarom dat ze hun koning verlaten hebben en afgevallen zijn. Hetzelfde hebben ook gedaan te diverse stonden zo wel ervoor als er na de raadsheren van Zweden, Götland en Noorwegen met brieven en boeken die ze hebben laten uitgaan. Maar dat ik met meer bitterheid hiervan schrijf dan enige van de anderen, nochtans waarachtiger en met minder woorden, dat is een opmerkelijk teken dat ik zeer bedroefd en in groot gevaar van mijn leven, met mijn ogen gezien heb en present geweest daar deze tirannieke wreedheid gebeurd is en met grote benauwdheid moeten zien het groot verdriet van mijn naties. Wat nu ongelijk veel meer is, ja, dat schijnt te wezen onmogelijk daar tegen remedie te mogen vinden om die onbehoorlijke statuten en wetten die aldaar nu ter tijd gemaakt en geordineerd zijn en ook om de overlast die men den onderzaten doet.

Het negende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen wat behandelt van de oorlogen te velde en hun instrumenten van oorlogen.

Van de draaiende zwaarden die op raderen gesteld en draaiend gemaakt zijn.

De oude Gothen hadden in ouden tijden oorloog instrumenten dei draaien en op raderen gemaakt om te breken de ordinantie zo wel van het voetvolk als van de ruiters als ze zeer haastig af [141v] en aan wilden wezen onder de vijanden. Welke instrumenten noch ter tijd en ook als het nood is somtijds worden gebruikt in strijden, naar de gelegenheid van de plaatsen: maar niet zo vaak als men voortijds heeft gedaan: van welk instrument ik u hier wil stellen de vorm en figuur. Ten eersten ziet men hier drie wielen waarvan die twee hoogste draaien op de as en het derde staat in het midden tussen deze twee hoogste, rondom gemaakt vol tanden die steken tegen de ene een van de twee grootste wielen: laten alzo draaien het ronde hout dat in het midden ligt van het instrument dat voor aan het eind vast gemaakt heeft een scherp zwaard dat over beide zijden sneed: met dat zwaard werd de ordinantie van de vijanden gescheurd en gebroken, als van diegene die het regiment daarvan hadden die zijdelings verheven zijn aangedrongen werd. Maar een zaak sloegen ze nauw gade als dat de tanden van het middelste rad geheel met effen planken bedekt was dat men die niet zien mocht: omdat als de vijanden hun spiesen tussen de tanden staken, niet zouden beletten het draaien van dit wiel. Voorts hoe dat die twee zijdewielen hoger gemaakt zijn en sneller omlopen, hoe bredere gaten dat ze maken met het zwaard [142r] in de slagorde van de vijanden. De stok daar het waard aan vast is gemaakt die is drie of vier voeten langer dan enige spies omdat die meesters die het regeren zouden vrij wezen voor het invallen van de ruiters: daarboven zijn ze van achter bezet met bus geschut en stalen bogen om hun te bewaren. En omdat die raderen te sneller zouden omdraaien zo plegen die assen gesmeerd te wezen met smout van zeehonden dat eerst van zijn onreinheid goed gezuiverd is, wat men bij de Noordelijke kooplieden genoeg te koop vindt: die het met grote arbeid en vlijt bijeen verzamelen en met grote vaten in grote menigte voeren over zee, zo wel in Hoogduitsland als in de Nederlanden tot groot profijt en gewin. Alzo dan met dezen instrumenten zo plag gewoonlijk het leger van de vijanden gescheurd en gebroken te worden, gelijk een zeer dik blok met scherpe en sterke ijzeren wiggen in stukken wordt gespleten en gebroken.

Van de wagens met zeisen uitgerust.

Ze hebben ook hier voortijds als een van de belangrijkste oorlogsinstrumenten gehad wagens die met zeisen en haken [142v] bekleed waren die die van Zweden en Götland gebruikt hebben in de dapperste strijden die ze gehad hebben tegen de Duitsers, Denen en Russen, te weten op deze manieren. Als ze bij hun bespieders hadden vernomen wat weg dat de vijanden zouden komen zo namen ze lege wagens die ze aan sterk balken met koorden vast maken op het hangen van de bergen: en de assen die goed gesmeerd zijn hebben ze gevuld met stenen en verheven gehouden met koorden, die gelijk hangen als bruggen, van alle zijden goed bedekt met groene bladeren of takken, totdat die vijanden zeer haastig daar omtrent waren gekomen wat ze zagen en zijn achteruit getrokken alsof ze hadden de vlucht genomen omdat ze de vijanden zouden te meer verwekken om hun te volgen en alzo te beter mogen lokken in het verborgen gevaar en krijgen in het net. Want als de vijanden geheel erbij waren zo maakten ze de wagens los die zeer geweldig afliepen van de berg en liepen onder de voet al dat ze ontmoetten en braken de ordonnantie van de vijanden en het volk verstrooide. Terstond zo zijn weer gekeerd die eerst vloden met hun andere metgezellen die verborgen lagen zo wel ruiters als knechten en zijn met een grote hoop gevallen onder de verstrooide hoop en op diegene die hen wilden stellen te verweer. Tenslotte zo zijn hen deze wagens noch te pas gekomen om het leger te beschansen als het nood was en hun te bewaren in andere navolgende strijden die ze hadden tegen de vijanden. Daarom diegene die deze wagens bestuurden of menden hadden altijd tweemaal zo veel soldij als de gewone ruiters hadden en dubbele portie van de roof die ze verkregen hadden. Insgelijks hadden ook die andere die het [143r] voorzegde instrument met het zwaard stuurden en onder de vijanden drukten om te breken die slagorden en te verstrooien de vijanden.

Van de Koperen vuurspuwende paarden.

Hier dient ook zeer goed bij gezet dat Saxo schrijft in zijn negende boek van de listige en loze oorlogspraktijken die koning Reinier van Denemarken gebruikt heeft, want hij schrijft dat Dian en Daxon (nadat hun vader Dian, de koning van Hellespont, van de koning Reinier door lange en zware slagen te onder gebracht was en verslagen) de koning Reinier zeer sterk vervolgd hebben en tegen hem een straffe oorlog gevoerd. Want deze twee prinsen hadden getrouwd de dochters van de koning der Russen: die verkregen hadden van hun schoonvader een zeer grote leger en menigte van volk, zijn zeer gretig getrokken om te wreken die dood van hun vader. De koning Reinier gemeld was van de grote menigte van zijn vijanden en zich niet goed genoeg vertrouwde op zijn leger heeft laten maken koperen paarden die vuurspuwen en staan op kleine [143v] rolwagens die men stuurde, keerde en wende alzo men wilde om die met zeer grote kracht te drijven onder de vijanden: welke instrumenten zo zeer doorbraken de scharen van de vijanden dat hij en zijn volk meer hoop hadden victorie te verkrijgen door deze paarden dan door hun eigen kracht. Want dien onverdraaglijke last van de paarden bracht te niet wat hun in het gemoed kwam.

Van de Noordelijke artillerie.

In sommige steden en burchten van Zweden en Götland zijn zeer grote stukken artillerie die langer en wijder zijn dan een wijnvat: die gevuld worden met een grote ijzeren kloot en andere stukken van ijzer alzo groot als vuist, tot een zeshonderd pond gewicht of meer, en buskruit: wat ontstoken is worden afgeschoten met zulk geweld dat het schijnt te wezen het getier van zeer grote donderslagen en een tempeest, zodat geen dingen ter wereld staan mogen tegen de kracht van deze artillerie. Ze worden niet alleen gebruikt te velde, maar ook op schepen ter zee en ten ijs als het nood is, gelijk hierna zal gezegd worden. Daar zijn ook middelbare stukken en slangen waarmee ze schieten ijzeren kloten. Noch zijn er mortieren daar ze stenen kloten mee schieten en ook muurbrekers die veel groter zijn en geweldiger dan die andere die zeer zijn te vrezen: want men schiet er dikwijls mee op een plaats zodat ze niet met een slag of gekraak, maar te diverse stonden geschoten worden, hetzij op meren of ander dat men wil breken in stukken. Maar als de slag op de muren gegeven is zo rijst dat stof van de gebroken muren of vandaar dat ze op afgeschoten worden omhoog in de lucht, dat schijnt te wezen een zeer grote rook of donkere wolk. [144r]

Van het driekantig geschut.

Die van Zweden en Götland hebben voortijds veel meer vlijt gedaan dan men nu doet om uit te vinden driekantig geschut. Want dit geschut diende zeer goed om te breken: de slagorden van de vijanden en weer te verstrooien alzo dikwijls als ze weer bijeen verzameld waren zodat een kleine hoop volk met deze instrumenten die draaien op wielen mocht beletten het geweld van een groot leger van ruiters die wel vast ineengedrongen haastig aanvielen. Maar het is altemets wel gebeurd dat door bedrog van de buskruit meesters die in plaats van ijzeren kloten deze stukken hadden gevuld met doek of papier, de vijanden die zeer stout aanvielen en hebben hun lansen gestoken tussen die sporten van de wielen en alzo belet het gebruik van deze stukken of artillerie en die hielden vaststaan dat men ze niet heeft mogen roeren van de plaatsen.

Van de orgelbussen.
Die Noordelijke naties hadden ook onder ander oorloog instrumenten, vooral als ze strijden moesten tegen een leger van ruiters, te weten veldgeschut of bussen die zijdelings neffens elkaar lagen [144v] tezamen gebonden gelijk orgelpijpen of fluiten: omdat ze die alle tezamen of elk op zichzelf op de vijanden zouden mogen afschieten en ook terstond opnieuw met buskruit en kloten te sneller zouden mogen laden om tot allen stonden als het nood zou wezen te mogen los schieten, die licht te keren en te wenden op alle kanten en zijden daar langs zo dat de vijanden hun zouden mogen omvallen. Niettemin al is het dat ze veel mooie en grote victorie verkregen hebben, vooral met mooi en droog weer, door al dusdanige instrumenten en ook hun steden en burchten zeer dapper beschermt en bewaart: zo worden nochtans deze zo zeer niet gebruikt te velde omdat de oorlogen en de belangrijkste strijden meestendeel geschieden in de Noordelijke landen in de zeer harde winters, als de sneeuw zeer dik valt (gelijk hierna zal verklaard worden) die belet om het vuur van de bussen te ontsteken: zodat het geschut meestendeel wordt gelegd op de burchten om die vijanden daarvan te keren.

Van het wagen geschut.

Noch hebben ze daar, boven al dat voorzegt is, een ander soort van geschut om te gebruiken te velde wat ligt op wagens. Ze voeren deze artillerie mede in het veld, als ze de dag gezet hebben elkaar slag te leveren of dat ze op een tocht elkaar tegemoetkomen, want die van het land, omdat ze te stouter de vijanden zouden aanvallen of ook als het nood is te beter vertrekken, zo gebruikten ze veld geschut dat lag op wagens wat ook wagenburchten genaamd waren. De wagenlieden die deze wagens mennen worden gewapend zo wel als de vaandeldragers of andere kapiteins en [145r] hoofdmannen van het leger, ja dat meer is, de paarden waren bekleed op de rug en aan den hals met harde buffels vellen. Als men zou gaan strijden zo stelt men vier geschikte meesters of meer die dit geschut weten te gebruiken om van beide zijden het af te schieten: die met hulp en handigheid van de wagenman weten dit geschut zo te handelen en te schieten van voren en in de zijden de ordinantie der vijanden te scheuren en te breken zodat hun ruiters vallen op de vijanden en terstond de overhand krijgen en laten ze de vlucht nemen.

Hoe dat men die burchten ondergraaft en ruïneert.

Die oude vervallen plaatsen in de Noordelijke landen geven genoeg te kennen dat zeer vele en sterke plaatsen die getimmerd waren op steenrotsen en andere plaatsen daar niet aan te geraken was dan met kunstmatig vuur dat gestoken wordt onderin de gemineerde plaatsen gelijk met een donderslag ter neder zijn geworpen geweest. Want mits dat deze sterkten en vooral die stonden op de palen van het land bevonden worden te wezen roofnesten daar de snaphanen en straatschenders zich ophielden zo worden ze van de ganse gemeenten die door bevel van de rechter bijeen waren gekomen eendrachtig belegerd en met wonderlijke handigheid bestormd en geruïneerd. Want ze gingen onder die rotsen zoeken de plaats die gereedst mocht wezen om te vallen om daar met hamers, breekijzers, beitels en andere instrumenten de stenen uit te houwen en de muren te breken, wat ze deden met grote macht van volk: Maar is het dat er was enige natuurlijke spelonk in deze rots zo gingen ze daarin met [145v] hun instrumenten en hieuwen af het opperste van de rotsen tot dat ze vonden het fundament van den burchten, wat ze terstond scheurden met dikke en sterke balken zodat de burcht niet invallen zou en zij daaronder versmoren, met die hielden ze de muren overeind staan zodat ze terstond niet zouden scheuren en instorten. Omdat die van binnen niet zouden horen het geluid van de neer vallende afgehouwen stenen zo maakten die van het leger op de andere zijde van de plaats met een hoop gewapend volks een groot en vreselijk getier en vals alarm en altemets ook uit ernst om de plaats te bestormen. Als nu de muren geheel ondergraven waren en hingen boven de spelonk, zodat ze nergens op rusten dan op die houten balken daar ze mee geschoord waren: zo verzamelden ze allerhande droge materialen die terstond ontstoken mochten wezen en droegen ze in de mijn en staken het vuur daarin, verbranden alzo de balken daar de muren mee geschoord waren zodat de muren en torens ingevallen zijn en scheidde van elkaar en omlaag gevallen en de poorten en muren die vast in en gebonden waren tezamen ter aarde komen.

Van de grote tirannie die dikwijls bedreven is geweest van de vreemdelingen en verraders binnen Stockholm.

De stad van Stockholm is de vermaardste koopstad van het geheel koninkrijk van Zweden, ja, ook van alle Noordelijke landen: waarin dat dat plegen tot burgers ontvangen te worden allerhande naties van volk en voornamelijk uit de Nederlanden: onder die dat er dikwijls zijn geweest die elders bankroet gespeeld hadden of die om enig ander lelijk feit dat ze in hun land bedreven hadden [146r] uit het land hadden moeten vluchten. Deze als ze met hun handigheid en praktijken wat hadden gepresteerde lieten dikwijls blijken hun aard die ze door armoede voor een tijd hadden binnen gehouden, praktiseren om de landen daar ze zo goed onthaald waren in de grond te bederven, vooral als ze een prins hadden die hun ongestraft liet doen al dat hun goed dacht en beliefde. Ten tijden van de koning Aalbrecht zo waren gevonden binnen de stad van Stockholm honderd zeventig zulke Duitsers die heimelijk tezamen spanden en noemden zichzelf knevelbroeders: maar daarna zo werd deze hoop over de vijftien honderd sterk, Al het voorstel van dit volk was meestendeel niet anders dan de ingezeten en de Zweden te beschimpen en te belasteren omdat ze die tot gramschap en twist zouden verwekken zodat ze tenslotte aan de koning overgedragen zijn zouden beroofd worden van lijf of van goed, ja, dikwijls van lijf en goed tezamen, gelijk dat later is geschied. Want omdat ze die burgers met wonderlijke pijnen zouden ter dood brengen zo maakten ze houten zagen waarmee dat ze van het beste van de stad ter dood toe zeer gruwelijk pijnigden zo dat men beter behoorde om die gruwelijkheid van de wrede feiten te verzuchten en wenen dan het te schrijven. Tenslotte hebben ze gehaald de rest van de burgers die op de burcht slot gevangen zaten ter middernacht als iedereen in rust was en levend gevoerd met een schip in een klein eilandje, Keplingen genaamd, dat een stalen boogschot is gelegen van de stad en hebben ze gestoken in een leeg huis en met houten priemen hun vingers vast gemaakt die ze gestoken hadden in gaten die in de kant van het huis geboord waren en dan het vuur in het huis gestoken en hebben ze alle tezamen in groter getal verbrand dan men wel zeggen kan. [146v]

Want ze worden gelijk schapen aaneengekoppeld en alzo verbrandt. Van deze stad zo schrijft Aalbrecht Crantz deze navolgende woorden: Stockholm die vermaarde koopstad van Zweden heeft geleden zeer grote schade, want ontstoken zijn van de bliksem werd het bijna geheel afgebrand daar dat doodbleven duizend zeshonderd mannen. Maar veel deerlijker is dat er na volgt. Die vrouwen, kinderen en jonge dochters zonder getal droegen in de schepen hun goed met de jonge kinderen: maar het gedrang van de menigte die te scheep gelopen kwamen om te ontgaan uit de brand was zo groot dat ze op een ogenblik tijds alle tezamen verdronken.

Van de fundatie en gelegenheid van de koninklijke stad van Stockholm.

Die belangrijkste hoofdstad van Zweden en koninklijke stad Stockholm is uit de grond opgemaakt geweest van de zeer dappere en edele heer Birger Ierl, die toentertijd voogd was van de jonge koning, en rondom met sterke muren en vestingen en bewaard en besloten en dat op zo’, bekwame en noodzakelijke en onoverwinnelijke plaats dat er nooit beter uitving van hem had mogen gevonden worden. Want op allen hoeken is het bezet met lopende beken (die voortijds alleen dienden tot de visserij) en zo gelegen tussen het zout en zoet water dat ze wel met recht mag heten de deur of sleutel van geheel Zweden. Eer dat deze stad daar gemaakt was zo kwamen altijd van die zijden heimelijk gelopen in het land die van Estland, die van Moskou, Russen en Tavesthen, het land te beroven: daar hun de landzaten van Zweden niet wisten van enige oorlog, niet voor wachten. Die veel volks doodgeslagen hebben en liepen ongestraft met een grote roof vrij en frank in hun land [147r] en met een zulke tocht werden ze van de vijanden onvoorzien overvallen en dood geslagen van Jan de tweede, aartsbisschop van Uppsala, met noch andere grote en edele heren op zijn huis, Almersteck genaamd. Maar toen deze stad van Stockholm gemaakt was zo heeft al het land zeer lang in vrede gezeten, want de vijanden durfden het niet meer te bestaan daarlangs in het land te komen. Deze stad van Stockholm is zo geweldig dat al was er iemand die het wilde belegheren en met geweld innemen, hij zou niets op doen, ja, al mocht hij noch daartoe altijd zijn leger daarvoor blijven houden zonder op te breken. Want het is gelegen tussen zeer diepe wateren en sterk lopende rivieren, heeft niet meer dan twee poorten met zeer lange bruggen die staan in het Zuiden en Noorden. Welke poorten en bruggen hebben de koningen van Denemarken met geweld hebben willen innemen meer gekost dan tien de grootste steden van hun rijk. Het mag ook niet belegerd zijn dan met drie geweldige legers, de eerste te lande, de tweede te water en de derde op die eilanden: die ook nimmermeer zullen vrij wezen van het geschut van de landzaten die hun terstond bijeen verzamelen. Daarom hij mag beproeven die het wil, maar hij zal noch veel vreselijker dingen vinden dan ik hier schrijf.

Van de berg Bruncaberg die gelegen is buiten de koninklijke stad Stockholm en van de kampen die daar geschied zijn.

Op de Noordzijde buiten die koninklijke stad Stockholm staat een berg of hoge zandachtige heuvel daar dat zo wel bovenop platte als op de zijden en kromten van de berg niet alleen in ouden voorleden tijden, maar ook kortgeleden zeer veel wrede gevechten van prinsen, edelen, burgers [147v] en gewone lieden, zo wel van buiten als van binnen het land gedaan zijn. Maar omdat mijn zeer beminde broeder heer Jan de grote, aartsbisschop van Uppsala, daarvan zeer waar en bijzonder in zijn historie van Zweden en Götland heeft geschreven: zo is het niet nodig dat ik de goeden lezer hier kwel met dat weer te verhalen: uitgezonderd een zaak die ik zeggen zal, als dat koning Christiaan, de eerste van die naam, in het vertrekken van deze berg en vloog naar zijn oorlogsschepen, zeer dapper voortgedreven van de Dalacarlen en met een handbus geschoten worden vier van zijn opperste tanden, als men noch op de dag van heden horen mag aan de liedjes die daar langs de stad en op de gelagen uit genoegen in de herbergen worden gezongen. Koning Christiaan de tweede had ook grote armoede om zijn leger van deze berg te krijgen (die daar vergaan was van honger en ziekten) in zijn oorlogsschepen die geborgen lagen achter de bergen die stonden aan de Zuidzijde van de stad van Stockholm. Hij zou daar ook zijn hongerig volk niet hebben mogen spijzen, of het was geweest dat hij met geveinsdheid presenteerde overeen te komen die van de stad, met de prins van het land en landzaten (geenszins meende zijn belofte te houden) van de licht gelovige zotte burgers, niet alleen voor zijn huisgezin, maar voor al zijn volk zeer overvloedig gespijsd was geweest. Maar omdat er voor mij genoeg geschreven hebben hoe dat hij (niet achtte wat men later van hem zou mogen zeggen) zijn eed en eer heeft bewaard en dat hij brak de eed die hij gedaan had heeft met hem in Denemarken gevoerd tegen hun wil zes van den edelste van het land in gevangenschap, zo wil ik niet meer daarvan hier schrijven. Deze berg heeft zijn namen [148r] gekregen naar een verrader van het land en vuile overspeler Broncho genaamd. In voorleden tijden was een grote spelonk in deze berg waar een lange tijd in woonachtig waren heremieten die het volk van de stad als ze daar kwamen gewandeld preekten het woord Gods: die daar bleven wonen tot dat ze door oorlog die de landen overkwamen (omdat deze stad gewoonlijk de aanstoot had van de vijanden) een ander plaats en woning gingen zoeken. Welke spelonk later een kuil van moordenaars werd: maar werd weer gezuiverd en opgevuld met aarde zodat er geen kwade boeven en moordenaars meer zouden in schuilen en verborgen blijven.

Hoe dat die schapen weiden op ie huizen als de stad belegerd is.

Het gebeurt wel altemets dat de steden zo sterk belegerd zijn te water en te land dat die van de stad geenszins van buiten voedsel kunnen krijgen, maar dat wordt met groot gevaar en geweld van het vijandelijke geschut genomen van alle kanten: zodat uit die oorzaken zeer dikwijls zo vreselijk gevochten wordt, dan om te nemen een klein hoopje schapen er veel [148v] duizend mensen verslagen worden. Al is het dat meestendeel die van de stad de kwaadste koop houden zo houden ze nochtans niet op van dikwijls uit te trekken om van de vijanden af te halen enige proviand. In het eerste jaar nemen ze het met geweld van volk: maar daarna, als hun volk meest afgeslagen is, zo maken ze om die te krijgen met loze en listige kunsten en praktijken en vooral de schapen die ze gebracht hebben binnen de stad, stellen die boven op die groene daken van de huizen en laten ze daar weiden. Wat niemand wonder behoeft te geven want die huizen in Götland zijn daarna gemaakt. Ze maken daar hoge en brede stenen of houten huizen die ze boven bedekken en handig beleggen met abeel ribben en schoren van berkenbomen waarop dat ze leggen vierkante groene russen die ze steken buiten uit het veld: waaronder dat gezaaid wordt haver of gerst: omdat de wortels deze voorzegde aarde te vaster ineen gebonden zouden worden. Zodat de daken worden gelijk groene beemden worden en omdat het gras niet zou verdrogen eer dat het afgesneden wordt zo begieten ze vlijtig de aarde met water als het niet regent. Aldus zo leert de nood dat als de dappere lieden belegerd zijn boven menselijke kracht en die vijanden te weerstaan en verschalken en verachten alle tegenspoed en armoede te overwinnen.

Hoe dat die steden die belegerd zijn water verzamelen tegen dat er gebrek mag wezen.

Nadat we verhaald hebben hoe dat hun de steden die belegerd zijn reguleren op die verse spijs, zo komt hier wel te pas te vermanen hoe dat ze hun weten te voorzien tegen het gebrek van water dat ze zouden mogen krijgen, wat veel zwaarder is om lijden dan het gebrek van het vers vlees: zo dat [149r] boven alle andere zaken als de steden belegerd zijn grote vlijt gedaan wordt in de Noordelijke landen om water de verzamelen. Want het gebeurt dikwijls dat de vijanden benemen die oorsprong van de putten en bronnen die in het stad komen zodat die van binnen dikwijls zo’n groot gebrek van water hebben dat ze gedwongen worden de vijanden die stad over te geven of met een ongeneselijke ziekte gekweld worden en zonder remedie te sterven. Daarom zo wordt geboden en geordonneerd van de wijze en voorzienige heren en overste van de stad of burcht dat men op die hoge torens en daken zou spannen zeilen of linnen lakens met stokken en naaidraad zeer wijdt uitgespreid die, onder hangen gelijk een schoot, om te vangen de dauw en regen die uit de lucht valt waarin ze niet worden bedrogen. Want ze krijgen zo veel waters als die sneeuw begint te smelten door de warmte van de zon dat ze water genoeg hebben voor zichzelf en voor hun beesten. Maar anderen die aderen hebben die uit de zee komen onder de aarde in de stad of vallen in de bronnen zuiveren dat water zeer dikwijls door distillatie van het zand, gelijk niet lang geleden sommige van de heren van Venetië (die in het vuile en zoute water wonen [149v] zulke manier van distilleren van een alchimist om geld geleerd hadden.

Hoe dat de Gothen hun behelpen als ze broodgebrek hebben.

Die van Zweden en Götland trokken met een leger naar die van Moskou of vijandelijke landen: zo bevinden ze dat die die van Moskou uit vrees van de komst van een groot leger niet alleen lopen in de holen van de bossen en steenrotsen, maar ook hun eigen huizen verbranden dat ze alle dingen met hun droegen die tot de mensen nooddruft zouden mogen wezen in de wijde en grote woestijnen, niets achterlieten dat de vijanden zouden mogen eten. Daarom zo plegen die voorzichtige kapiteins, naar de oude manieren van de Gothen goede ordinantie te stellen in zulke zaken omdat de ruiters en knechten niet eerder zouden vergaan van honger dan met het zwaard en geboden dat elke ruiter zou binden een zak vol roggenmeel achter aan de zadelboom van zijn paard en een ijzeren plaats: die men terstond als nood was zou mogen heet maken op het vuur en het deeg daarop leggen om te bakken gelijk in een oven en deze ijzeren plat die gemaakt was gelijk een beukelaar diende niet alleen om brood daarop te bakken, maar ook om tegen de vijanden te vechten en zichzelf te bedekken en te bewaren als het nood was zodat ze een instrument zeer handig gebruikten tot twee noodzakelijke dingen. Ze bakten ook brood in de as en wonden daarin een hoop deed in dunne schorsen of in bladeren van populier bomen en bedekten het moet gloeiende as. Hoewel dat dit schijnt te wezen slecht brood, nochtans zo komt het zeer goed te pas om de grootste [150r] honger te verslaan: ja, beter dan enig witbrood of roggebrood voor de grove en sterke magen. Noch hebben ze een andere manier van brood te bakken die veel lichter is die ze zeer dikwijls te werk stellen op de effen bergen. Ze maken op een of drie diverse plaatsen van de berg zeer groot vuur (want ze hebben daar overal hout genoeg om niet) totdat het heet genoeg is: dan trekken ze het vuur weg en maken die plaats goed wel schoon daar dat ze het deed dat rond of plat gemaakt is opleggen te bakken. Binnen de tijd dat dit brood aldus bakt zo maken ze op andere plaatsen daar omtrent ander vuur om ander brood daarop te bakken die ze als voren zuiver en rein maken en tot hetzelfde werk zeer bekwaam maken zodat ze op korte tijd veel duizend broden bakken waarmee dat geheel gespijzigd en verzadigd wordt en voor een lange tijd tegen de honger voorzien en trekken alzo in vijanden land, over al roven en branden, tenzij dat eerst met hen waren overgekomen zodat als ze terug keren in hun land mee brengen zo’n grote roof dat ze niet en achten de arbeid en armoede die ze geleden hebben worden ze worden met grote rijkdom gecompenseerd. [150v]

Het tiende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, behandelt van het strijden ter zee.

Van de strijden tussen die moerassen aan de gebroken brug.

Het gehele Noordelijke land is meestendeel al bos en berg en heeft veel plaatsen die zeer sterk zijn van nature, zo wel van water als steenrotsen, tegen het invallen van de vijanden zodat ze licht volk genoeg vinden om hun land te bewaren tegen die vijanden: gemerkt dat ze met luttel volk een groot leger van ruiters en knechten mogen, mits die gelegenheid van de plaatsen, weerstaan. Want men vindt er zeer veel moerassen die zeer slijmerig en diep van modder zijn die nauwelijks in het koudste van de winter zo hard bevroren worden daar een man alleen goed op zou gaan mogen. Onder andere zo is een zulke plaats gelegen omtrent twee uren gaan van de voorzegde koninklijke stad van Stockholm en is vol verdolingen en diepe putten, die is genaamd Rotabro, dat is te zeggen gebroken brug. Het is gebeurd dat de vijanden, hetzij Duitsers of Denen, die daar aangekomen zijn zich bevorderen dieper in het land te trekken om te roven en te stelen, zo worden ze terstond terug gedreven van de landzaten die in de diepe bossen verborgen liggen: waaruit ze schieten met bogen en andere oorlogsmunitie zo geweldig op de vijanden dat ze moeten terug keren vandaar zege komen zijn: of is het [151r] dat de vijanden de landzaten te machtig vallen zo wijken die van het land op een andere plaats die ze krijgen kunnen: en vlieden alzo (dat zelden gebeurt) tot aan deze brug die aan het moeras staat daar dat ze vast blijven staan tegen de vijanden, hoe vreselijk dat de strijd ook wezen mag. Want als gebroken is de lange houten brug zo is het niet mogelijk dat die vijanden verder doortrekken om die diepe en zorgelijke moerassen die over beide zijden liggen. Op deze plaats zijn dikwijls zeer grote strijden gevochten geweest ten tijde van diverse prinsen, als men noch dagelijks horen mag bij de liedjes die in hun gewone taal gedicht zijn die ze zingen als ze vrolijk te banket bijeen verzameld zijn waarvan men mag horen dat door kunst, natuur, kracht en ervaring van de oude krijgslieden met vernuft en trouwheid van de kapiteins ze dikwijls gehad hebben zeer grote victorie op hun vijanden.

Van de vorm en gebruik van de oude Noordelijke schepen.

Het begin en het einde van de strijden die men vecht in de broek landen van de [151v] Noorse rijken, hebben gewoonlijk voor de buitenlanders zulk einde dat ze de strijd verloren hebben (gelijk meest geschiedt omdat ze het land niet kennen) hun kapiteins en oversten hun toevlucht nemen tot hun schepen die op zekere plaatsen daar liggen, lopen door hagen en bossen en zoeken de kortste weg door zijpaden en onbekende wegen: en daar dat ze eerst dikwijls (altemets uit zeer kleine oorzaak) elkaar beroepen hebben of de anderen zeer vlijtig zonder ophouden vervolgt als om geschaakt te hebben enige dochter of die ze noch schaken willen, (gelijk dat Saxo de kroniekschrijver van Denemarken schrijft dikwijls geschiedt te wezen in de Noordelijke landen tussen zeer machtige koningen waardoor dat somtijds gerezen zijn zeer straffe oorlogen en strijden) ten einde met schande en grote schade hebben moeten wederkeren. Die schepen werden voortijds gemaakt breed of lang, nadat de baren en stroom kort of lang vloeiden: Want in de zee oceaan omtrent Noorwegen daar de baren lang en breed vloeien, gelijk in die Spaanse zee, gebruikt men lange en brede schepen, gelijk men in de zee van Götland en Zweden gebruikt korte en brede schepenen vooral de vrachtschepen om de bedwongen stroom en kromlopende baren die daar omtrent vloeien. In voorleden tijden zo had elk land, al was het wat ver van de zee gelegen in enige vaste havens omtrent de zeekant en gewoonlijk op de oever aan het strand een plaats waar dat ze op het droge bewaarden hun schepen en scheep gewant: gelijk dat ik gezien heb aan de kanten van Noorwegen en Zweden. Die als het nood was worden terstond met instrumenten die daartoe gemaakt waren in zee gebracht en van alles voorzien dat ze behoefden gelijk toen de manier was van doen [152r] en van die zo veel of luttel als de prins beliefde uitgezonden daar men die had nodig. Welke schepen met zulke tekens, kleuren en namen onderscheiden waren dat ze in alle gevechten die ze mochten krijgen tegen de vijanden altijd zonder verwarring gestuurd worden waar dat de kapitein ze hebben wilden, tenzij dat ze van de Noordwestenwind meer dan van de vijanden in zee verstrooid en verstoken worden. Want deze wind is daar net zo gevaarlijk als het Oostenwind is in de Levant zee.

Van een ander soort van schepen.

Al worden in de Noordelijke landen velerhande soorten van schepen gemaakt en gebruikt, zo wel als in de ander waterlanden, geen onderscheid hebben dan van namen vanwege de talen van de landen zo zullen we hier alleen, achter laten diverse soorten van schepen, hier schrijven van de gewone schepen die in deze landen het beste bekend zijn, als koopmanschepen, vrachtschepen, bargen en schuiten. Ze hebben daar ook veel grote schepen die nergens toe gebruikt worden dan om die paarden uit de Noordelijke landen over zee te voeren in Duitsland. Noch zijn er diverse oorlogsschepen waarvan dat er een onder andere had koning Gustavus van Zweden, wat zo groot was dat hij erop had duizend mannen van wapens met drie honderd bootsgezellen dat ook dappere krijgslieden zijn dat hij met meer andere grote oorlogsschepen mocht uitzenden op zee. Voorts zo heeft diezelfde koning allereerst gebruikt in de zee van Götland en Zweden galeien en galjoten, omtrent het jaar onze Heer 1540 die daar gemaakt waren van meesters van Venetië die hij daartoe gehuurd had en gegeven groot gage: wat hij voornamelijk gedaan heeft om die rovers van Moskou [152v] en Esten, die dikwijls breken het bestand, zijn land aan het beroven waren te beter zou betrappen mogen en vangen. Maar nu ter tijd zo weten de Finlanders, (die zeer kunstig zijn van in het hout te werken) hem wel alzo sterke galeien te maken en zo goed of beter gebonden als ik de Venetianen met grote handigheid heb zien maken: maar niet zo snel als de Venetianen doen, die een zestig galeien mogen uit ruwhout binnen een maand klaar maken en er op rusten met zeilen en alle ander geweer, artillerie en voedsel om terstond te steken in zee. Daar zijn ook bargen, schuiten, brigantijnen, jachten, roofschepen, boots en diergelijke scheepjes. Ze gebruiken ook zeer veel schuiten die uit een hout gehouwen zijn omdat ze zeer licht uitgehold hebben grote abelen en eikenstronken daar twintig of dertig mannen mogen in zitten. Maar diegene die minder zijn gebruiken ze niet dan tot de visserij.

Hoe dat de Kooplieden in de havens van IJsland om de plaats te hebben elkaar doodslaan.

Het is zeer droevig om te zien hoe dat de kooplieden elkaar doodslaan en om de winning zichzelf stellen in groot gevaar van te verliezen lijf en goed: daar vaak zo’ n grote haat uit gerezen is dat die geslachten en zo wel buiten als binnenlands elkaar bevochten hebben om zich te wreken, zonder enigszins te overdenken een zaak die helderder dan de dag is, als dat ze over al subject zeer veel gevaren en in vrees genoeg zijn van beroofd te wezen, zo behoeven ze elkaar niet met aldus vreselijk te bevechten. Die belangrijkste van deze zijn diegene die in de steden van de Vandalen, als Bremen, Rostock, Vismar en Lubeck [153r] wonen. Daarna die Engelsen en Schotten die samen komen in de haven van IJsland zeer grote twist hebben om te genieten die voorhand en privilegie van het gebruik van de haven: zodat ze dikwijls elkaar te keer gaan gelijk openbare vijanden die vechten op zee en om die winning elkaar doodslaan of bederven. Want zo wel die het kwaadste heeft als die de overhand heeft komt er niet van af zonder grote schade: mits dat de officier altijd daar present is en staat en aanziet het spel die beide partijen wel weet te kastijden, zo wel aan het lijf als in de beurs en laten betalen de boete, hetzij ordinarius of naar zijn er believen.

Hoe dat die weerspannige bootsgezellen gestraft worden.

Gelijkerwijs dat onder alle staten en naties van volk gesteld zijn wetten en ordonnantiën omdat die lieden te eerlijker, rechtvaardiger en wijzer met elkaar zouden mogen leven: alzo ook bevindt men dat onder de schippers behoorlijke wetten en ordonnantiën zijn gesteld en wel scherp onderhouden. Waarvan, omdat ze zijn zonder getal, zal ik hier sommige van de belangrijkste verhalen. Zo wie in een beroerte en oploop in die schepen mag wezen en het mes uittrekt op de patroon of meester van het schip, en hem aangaat of heeft willen aangaan of wetens en willens het kompas heeft bedorven en vooral de naald dat daaraan hangt is de welvaart van het schip en al dat er in is of ander diergelijke lelijke en kwade stukken in het schip heeft bedreven, die wordt gewoonlijk (indien hij niet ter dood is verwezen) de hand die hij meest gebruikt vast gemaakt met een mes of platte dolk aan de mast of grootste hout van het [153v] schip die hij zelf in het midden door moet snijden en af te trekken. Maar die niet dan enige beroerte gemaakt heeft in het schip of iemand onrecht gezegd, die wordt gebonden aan een koord en in het water geworpen, en onder het schip doorgetrokken en weer in het schip getrokken: en is het dat hij in de grond te veel waters gedronken heeft en van zichzelf is zo wordt hij met de buig omhoog gelegd of nederwaarts omdat hij van het water niet zou verstikken en alzo sterven. Maar die openbaar bevonden wordt enig ellendig feit bedreven te hebben, hetzij van weerspannigheid of verraad en vooral in strijden op zee: die wordt levend in zee geworpen omdat hij het gehele leger door zijn verraad niet in last zou brengen en bederven. De ander die maar kleine zakengedaan hebben worden vrij als ze terstond eer dat ze gegrepen worden konden lopen in het voorste van het schip: maar als ze gevat worden van hun metgezellen eer ze daar komen zo worden ze driemaal met de billen zo hard aangezet tegen den mast of spriet dat het hen het vuur uit de ogen lijkt te springen. Maar die van deze en diergelijke pijnen of meer begeert uitvoeriger bescheidt te hebben die mag overzien die statuten en ordinantiën van de zeer oude stad Visbiick in het eiland van Götland die altijd onderdanig is geweest den koningen van Zweden en Götland. Al is het zaak dat deze stad, die in voorleden tijden zeer rijk en machtig is geweest om een kleine zaak als om het breken van een glazen venster, daar nauwelijks een halve stuiver in gedaan was, vergaan is: nochtans zo worden daar gehaald de zee rechten en beslissingen van allerhande geschillen die wijdt en breed van daar tot de enge passage van Gibraltar en tot de uiterste zee van Scythië mogen geschieden, die ook worden onderhouden omdat alle [154r] dingen stil en met rust behoorlijk zouden gedaan worden die dienen om een vreedzame handel van koopmanschap te mogen onderhouden.

Hoe dat die ruiters met de paarden over die rivieren zwemmen.

Al is het zaak dat het alzo zorgelijk is als grote dwaasheid dat een gewapende ruiter of voetknecht zwemt door een diep water: nochtans omdat de Gothen zich zeer begaven tot allen stonden de krijg te volgen zo hebben ze niet nagelaten iets te verzoeken, dat de krijgshandel nodig zou mogen wezen. Daarom zo hebben ze zeer grote vlijt gedaan om zeer geschikt te wezen in het zwemmen zodat ze dikwijls wel waard gewapend en te paard zaten een groot deel weggezwommen hebben in de rivieren om te weerstaan de vijanden of te ontvlieden. Ze hebben niet alleen zichzelf, maar ook met grote handigheid hun paarden laten zwemmen, gelijk dat Cornelius Tacitus van de Duitsers getuigt die hun belangrijkste werk maakten om hun paarden te leren zwemmen en ook zelfs op de paarden die zwemmen konden stout te zitten en bestonden met de paarden te zwemmen over de rivieren. Hier dient ook niet vergeten dat Saxo schrijft van deze materie. Want hij zegt dat een zeer dappere en vermaarde kampvechter uit Noorwegen, Biorno genaamd, een paard reedt dat zo dapper van lichaam wa, en moedig en snel gelijk een vogel, wat hem droeg zonder moede worden over een draaiende en snellopend water: wat zo geweldig nederwaarts liep dat gewoonlijk alle beesten daarin moede worden van zwemmen en te onder gebracht. Niettemin, tenslotte zo heeft hij dat paard verloren en werd vervolgd van de zeer dappere kampvechter Fridleve, daar we tevoren in het vijfde boek van hebben gescreend, en is aan een kwade [154v] rotsachtige passage achterhaalt tenslotte met oorlogspraktijken, door een fout van het paard, gevangen is geweest. Aldus zo mag men merken dat overal te vinden zijn zeer dappere en kloeke paarden. Maar dat deze Gotische paarden geleerd worden aldus te zwemmen is zeer nodig vanwege de grote en wijde rivieren die overal daaromtrent zijn gelegen. Want en is geen oorlog die men ten einde mag brengen in Oost- of Westgötland, Finland, Rusland en Moskou, tenzij dat men passeert zeer brede wateren en snellopende rivieren.

Hoe dat de landsknechten en vooral die vet zijn al gewapend zwemmen.

Ik wil een bijzonder voorbeeld hier schrijven, wat Saxo beschreven heeft van een Sivard uit Noorwegen: die, nadat hij veel dappere en stoute wapenfeiten ter oorlog had bedreven op een tijd onvoorziens van de vijanden gevangen werd en in een schip gesteld en in volle zee gevoerd om te verdrinken. Sivard die aldus in het schip was heeft hem gelaten alsof hij voor zijn dood had willen houden zijn uitvaarten spoorslags daartoe drank gekocht heeft en is bij de bootsgezellen vertoefd tot dat ze bij de drank waren: en zag dat ze verheugd waren zo heeft hij van hen begeerd dat ze hem voor zijn dood noch eens zouden willen aan het roer laten staan en stuurman wezen, wat ze hem toestemden. Daarna vermaande hij hen dat ze sterk roeien zouden en zag dat schip zeer geweldig doorschoot wierp het roer van hem en is van boven neer in water gesprongen en zwom veel eerder aan land dan enig schip dat met riemen voortgetrokken werd zou mogen varen. Sivard die aldus aan land kwam heeft de koning Harald op zijn onvoorziene dood geslagen. [155r]

Daarna op een tijd vocht hij met een leger ter zee, nadat hem zijn volk al afgeslagen was met een ongelooflijke kracht zo heeft hij alleen zeer dapper een lange tijd zijn schip van de vijanden vrijgehouden. Maar hij zag dat hem tenslotte niet mogelijk zou wezen te mogen blijven staan tegen die grote menigte van zijn vijanden en dat hij zou moeten wijken en zich vertrouwde vooral op zijn zwemkunst heeft zichzelf alzo zwaar bewapend en daartoe in het eerste van de winter in zee gesprongen en gezwommen onder het water en liet iedereen in twijfel of hij meer dapperheid getoond had in het schip met zich te verweren of onder het water licht en handig in het zwemmen. Want toen hij was onder in het water zo trok hij uit zijn harnas en wapens omdat hij te beter zou mogen uitzwemmen: en tenslotte toen hij boven kwam om zijn adem te verhalen zo werd hij gezien en herkend van zijn huisgezin die de vijanden hem heeft gewezen. Maar toen hij gewaard werd dat hij verraden was zo is hij weer in het water gedoken en had vermoeden dat hij aan zijn rok herkend werd heeft die ook uitgedaan. Toen hij alzo noch niet bedriegen kon zijn verrader, mits dat hij alleen was te lijf gebleven van al zijn volk, en dat hij gewaar werd dat al zijn handigheid en praktijken die hij gedaan had noch niet mochten helpen, zo heeft hij zich zeer lang onder het water gehouden zodat die hem opwachten niet anders meenden dan dat hij verdronken was. Tenslotte kwam hij boven om zijn adem te verhalen, zo heeft hij gevat het roer van een schip en zeer vastgehouden en wel stilletjes zeer lang daaraan gehangen tot dat er een was die scherp naar hem uitkeek hem gewaard werd en alzo onvoorziens ter dood werd verwezen. [155v]

Het elfde Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, behandelt van de oorlogen ten ijs.

Men vindt beschreven in de kronieken van de Noordelijke landen dat van ouden af zeer dikwijls zijn geweest zware oorlogen en treffende oorzaken tussen de Russen of Moskou en die van Zweden of Finland, die tot diverse tijden hebben gehad diverse einden zodat het fortuin als nu de een als dan de andere die victorie heeft gegeven zoals het gewoonlijk plag te gebeuren: die weer overwonnen was en gekomen in een groot verdriet en ellende. De oorzaak hiervan spruit uit de gelegenheid van de plaatsen en tijden en ook uit de kapiteins en oversten die gauw een oorzaak geven in zulke zaken van een subiete verandering. Op die grenzen van Lijfland en Rusland staan twee zeer sterke kastelen, van die de ene afgescheiden is met een diep en draaiend water toebehoort de grote meester van Lijfland (want alzo wordt geheten de prins van wie dat grote land subject is) en het ander is onder die heerschappij van de grote Rus of hertog van Moskou. Hetgeen dat de Christenen van Lijfland toebehoort is geheten die Narue: maar het ander dat de ketters van Moskou onderdanig is, dat is door gelegenheid van de plaatse omlopende wateren en ook munitie van oorlogen daar het mee voorzien is in voorleden tijden gehouden geweest zo vast en onoverwinnelijk dat het geen vijand, hoe machtig dat hij was zou gevreesd hebben, die zouden mogen hebben bevechten en bestormen. Maar gelijk [156r] dat een dwaze en dolle opinie en vermetelheid was alzo is het ook zeer haastig en zwaar vernield geweest en bedorven. Want die twee doorluchtige prinsen van Zweden en Götland, Steno Stur, de oude en Suanto, die waren opgewekt door veel en grote nadeel en overlast of verraderijen tot oorlog van die van Moskou zijn na veel grote en zware strijden die ze tegen die van Moskou gehad hadden en zeer grote schade die ze in de landen van Moskou gedaan hadden getrokken met een leger van vijftig duizend mannen om deze burcht te bestormen en in te nemen, wat ze met geweld hebben gewonnen daar het hun vrienden die van Lijfland aanzagen, vernielde en verwoesten al dat er was met het vuur en zwaard zodat die van Moskou zeer gewond waren en zijn er nauwelijks enige mogen ontkomen en zich reden, maar meest dood en verbrand geweest. Deze burcht die aldus ingenomen werd haalden daar die voorgenoemde prinsen van Zweden en Götland en al hun volk een ongelooflijke en onschatbare roof van zilver en kostbare sabel vellen zodat ze altijd daarna hun bedanken van de goede fortuin en grote roof die ze daar gehaald hadden en hielden hun voor goed betaald van al die grote zorgelijk e strijden die ze gevochten hadden en ongemak van hitte en koude die ze hadden geleden. Maar gelijk deze zeer grote en kostbare roof de vijanden een grote schade en verdriet is geweest en groter dan men wel zou mogen zeggen: alzo ook is het een oorzaak geweest van een onsterfelijken twist en vijandschap tussen die twee voornoemde prinsen dat grote vrienden waren en hun landen, mits dat ze niet konden overeenkomen in het delen van deze kostbare roof, maar trokken van beide zijden om het langste waaruit later is gesproten het bederf van hun landen. Toen nu deze voorzegde burcht aldus met geweld was gewonnen en genomen [156v] uit de vijanden handen en dat de grote meester van Lijfland die dat om niet werd voor een gift gepresenteerd van die van Zweden die het gewonnen hadden heeft geweigerd te nemen en niet durven te aanvaarden en annex maken aan zijn land, hebben uitgedragen een zeer grote roof en voorts het vuur daarin gestoken en verbrand en tenslotte zijn ze door Finland teruggekeerd in Götland en Zweden. Niettemin, ze lieten zo grote menigte van was in deze burcht (waarvan een grote handel is onder de Oosterse kooplieden en een grote tribuut voor die heren) omdat het te zwaar was om mee te slepen, wat gesmolten was van de brand en vloeide een groot stuk weegs ver zo hoog en diep dat er een schip zou mogen hebben in varen gelijk in een rivier.

Van de strijden ten ijs.

Die van Zweden en Götland laten geenszins te bevechten in de winter die van Moskou die uit gierigheid van roven en stelen ter zee op de kanten van Finland breken de vrede en het verbond dat ze hebben met die van Zweden en Götland, zodat de Gothen hun met geen minder vurigheid te keer gaan op het gladde ijs dan ze doen zouden op het vast land: en dat meer is, als voor is gezegd, daar in de zomer zeer vreselijke strijden met een leger van schepen worden gevochten op dezelfde plaatsen die dicht gevroren zijn wordt in de winter op het ijs, het volk in slagorden gesteld en geschut vaardig dapper en kloek gestreden. Want het ijs is zo sterk en vast dat het mag verdragen die scharen en benden van de ruiters en knechten weer dat ze wijdt van de ander of gedrongen ineen staan. Het behoeft niemand geen wonder geven of ongelooflijk te schijnen dat de paarden niet alleen mogen vaststaan op het gladde ijs en zeer [157r] geweldig lopen: die ook keren, wenden en lopend mogen dragen een gewapend man. Want der paarden voeten zijn zo vast ten ijs met een krom ijzer en andere scherpe nagels dat diegene die op het paard rijdt, hoe glad dat ijs ook mag wezen, niet vrezen behoeft van te vallen: ja, dat meer is de nagels zijn zo sterk en vast gemaakt dat ze stukken van het ijs oplichten in het vlieden met het paard: die springen in het aanzicht van diegenen die het vervolgt en hem zo raken dat hij terstond dood valt van het paard of ten minsten zo is gewond dat hij niet licht is te genezen.

Van de tochten der die van Moskou of Russen.

Die die van Moskou trekken ter oorlog met een grote hoop van volk: maar niet zo zeer om vechten als om roven en stelen en ook meestendeel over hoop houden weinig of geen ordinantie, vooral die gekomen zijn om te rove3n een aan te stoten de grenzen van Zweden in het groot hertogdom van Finland, gelijk men vindt geschreven in de kronieken van die landen en voornamelijk omtrent het jaar 1495 deden ze daar een tocht met en zestig duizend mannen. Den oorsprong van deze oorlog was alzo men zegt gekomen van drie parochies die op de palen van Zweden en Rusland liggen: te weten Egrebpe, Lasche, en Saualax, die wilden vast zeggen en staan houden dat het gebruik van de rivieren meer hen toebehoorde dan die van Zweden. Maar als men die waarheid zou zeggen zo is het gekomen door het stoken van de koning Jan van Denemarken dat zo’ n grote hoop rapaille daar in het land gekomen is omdat hij als de grootste en belangrijkste provincie van Zweden ten onder gebracht was en zou dat land gedeeld hebben met de [157v] Russen zodat het eensdeels zou subject geweest hebben de Russen en eensdeels de koning van Denemarken gelijk dat weinig jaren daarna is gebleken als in het jaar vijftien honderd binnen de koninklijke stad van Stockholm die ambassadeurs van de die van Moskou in de vasten die koning Jan sterk voor hielden en zeiden dat het contract tussen hem en de Russen was plechtig gemaakt en geratificeerd met kussen van het heilige kruis dat ze twee prinsen zouden zien toe te eigenen en te vernederen de kroon van Zweden. Maar hun voornemen werd over beide zijden terstond te niet gedaan. Want koning Jan van Denemarken (die achterliet zijn koningin Christine die zeer goede vrouwe en was van de afkomst van de hertogen van Miesen) was gedwongen te vlieden in zijn Denemarken: en die die van Moskou waren overwonnen en gelijk rovers verjaagd zodat ze moesten wederkeren in hun land en waren zo hatelijk gekrenkt dat ze niet meer door raad van de Denen of ander naties of ook van zichzelf zullen bestaan aan te tasten of te bestoken enige landen die de kroon van Zweden toebehoort. Niettemin zij het hoe dat mag, al is het koning rijk van Denemarken een zeer klein land, als ons Saxo dat beschrijft, nochtans zo kan de koning van Denemarken zo veel doen door zijn praktijken dat hij met onderstand van veel prinsen daar hij alliantie en verbond mee maakt en vooral met de Russen of die van Moskou oostwaarts, met de Schotten en Fransen westwaarts en Duitsers Zuidwaarts vaak zoek toe te eigenen die grote en wijde koninkrijken en landen van Zweden, Götland en Finland: want als die voorzegde naties bijeen gevoegd zijn en komen in Zweden om het land te krijgen onder hun subjectie, maar ze vinden daar veel eerder hun graf dan eer en prijs te behalen. [158r]

Van het gruwelijk geluid in het hol van Smellen.

We hebben in het voorgaande kapittel verklaard hoe dat het ij zo geweldig en ster vriest in de Noordelijke landen dat het mag verdragen een groot leger van ruiters en knechten. Maar hier zullen we schrijven hoe dat er een hol loopt onder de aarde, omtrent de zeestad van Viburgh, ligt niet ver van de die van Moskou. Dit hol heeft een bijzondere geheime kracht: want als men een levend dier daar in werp, zo komt er zo’ n vreselijk geluid uit dat het gehoor van alle die daar omtrent zijn zo verdoofd wordt dat ze horen, spreken, noch op hun benen kunnen blijven staan: zodat door dat geweldig geluid veel meer volk gedood wordt of terstond machteloos dan een zeer groot stuk artillerie. Maar dit werk der naturen schijnt daar niet tevergeefs alzo gemakt te zijn. Want als de vijanden in het land komen gevallen zo laat de gouverneur van het land iedereen zijn oren dicht stoppen met was en gebied dat iedereen die begeert te blijven leven zich verbergt in kelders en hollen onder de aarde: daarna bewaart hij zichzelf tegen dat getier en zo neemt hij aan de punt van zijn lans een levend dier of aan een koorde gebonden watt [158v] hij werpt van boven in het hol of spelonk: waaruit terstond zo’n vreselijk geluid komt dat de vijanden die niet ver va daar rondom liggen neervallen ter aarde gelijk een beest die men dood slaat, blijven zo een lange tijd liggen ter aarden zodat die van het land die zouden mogen uitschudden en beroven indien dat ze wilden. Maar ze hebben geen genoegens om wraak te nemen van hun vijanden als ze zien dat ze door de kracht der natuur alzo verdrukt liggen. Ook als de vijanden weer tot zichzelf zijn gekomen zoeken niet meer te vechten, maar alleen vandaar te vlieden zodat ze tenslotte niet zouden sterven of krijgen een dodelijke zieks, was het dat zulk geluid noch eens voortgekomen was, maar dat ze door luttel vlieden zouden in leven zouden mogen. Aldus diegene die niet vrezen door geweld der oorlogen overwonnen te worden en niet bedwongen worden van hun gramschap: die worden zo behandeld alleen door bangheid van het gebrul der naturen dat ze gaan en verdwijnen tenslotte of nimmermeer weer krijgen hun eerste kracht en sterkte.

Van hetzelfde.

Die Russen of die van Moskou hebben meer dan enige andere van de vijanden geproefd dit deerlijk en ellendig gebrul en tot een gedachtenis nagelaten hun nakomelingen dat ze hun buren en vooral die van Finland niet zouden zonder oorzaak met een grote menigte van volk gaan overvallen. Want de Finlanders plegen zichzelf en hun land, met hulp van die van Zweden en Götland, en ook met toverij en geheime krachten der elementen zeer goed te bewaren dat het niet bedorven wordt van de vijanden. Maar aangaande [159r] dit hol vanwaar komen wil dit geluid zo moet het nochtans altijd bewaard zijn van een wijs en zeer voorzienig man: en is ook als men hier mag zien verborgen tussen diverse muren die daar rondom gemetseld zijn, omdat zijn natuur een grote heimelijke kracht heeft, gelijk veel andere natuurlijke dingen.

Van hetzelfde.

Die Russen of die van Moskou hebben meer dan enige andere van de vijanden geproefd dit deerlijk en ellendig gebrul en tot een gedachtenis nagelaten hun nakomelingen dat ze hun buren en vooral die van Finland niet zouden zonder oorzaak met een grote menigte van volk gaan overvallen. Want de Finlanders plegen zichzelf en hun land, met hulp van die van Zweden en Götland, en ook met toverij en geheime krachten der elementen zeer goed te bewaren dat het niet bedorven wordt van de vijanden. Maar aangaande [159r] dit hol vanwaar komen wil dit geluid zo moet het nochtans altijd bewaard zijn van een wijs en zeer voorzienig man: en is ook als men hier mag zien verborgen tussen diverse muren die daar rondom gemetseld zijn, omdat zijn natuur een grote heimelijke kracht heeft, gelijk veel andere natuurlijke dingen.

In wat manieren dat die die van Moskou gaan roven,

Met deze voorgaande figuur wordt genoeg aangetoond hoe listig, schadelijk en geschikt dat die die van Moskou of Russen zijn in het zeeroven en stelen. Want als ze die van Carelen of ander omliggende naties willen gelijk rovers gaan aanstoten zo maken ze tezamen compagnie en zeker verbond en conditie gesloten hebben en trekken ze in woestijnen daar ze zeer vlijtig timmeren van essen en dunne dennen planken lange en lichte schuiten daar 2o of 25 mannen mogen in zitten daar dat iedereen weet wat hij doen moet: want sommige zijn bezig de schuiten met schaven en binnen effen te maken: anderen die koken ondertussen van pijnbomen hout of [160r] latten in kelders of spelonken (omdat ze door de rook niet zouden vermeld worden) het pek om de schuiten van buiten mede te pekken: anderen die branden de einden van de werppijlen omdat ze te harder zouden wezen: anderen maken gereed bogen, pezen en pijlen. Om alle diergelijke instrumenten te maken zo vinden ze zeer geschikte materie in deze wildernissen. Als nu deze schuiten aldus volmaakt en gereed zijn zo dragen deze rovers allen gelijk ze in het water en doen daarin van allerhande wapens om mee te vechten gelijk men op oorlogsschepen gebruikt. Daarna zo gaan ze aanvallen gehuchten, dorpen, burchten en vrachtschepen om te beroven die op hun anker liggen op het witte meer of aan de kusten van Venetië en de zee van Lijfland. Ze zijn noch niet tevreden als ze het goed hebben gestolen en geroofd, maar ook zo werpen ze uit een natuurlijke wreedheid zonder enig onderscheid en discretie van personen overboord die ze met zulke praktijken overwonnen hebben en gekregen.

Van hetzelfde.

Deze Russen zien altemets dat ze in hun voorstellen goede voorspoed hebben en worden somtijds zo baldadige en stout dat ze niet vrezen om te vallen en te kwellen die grote schepen die vanwege de kalmte op hun anker bleven liggen en als ze komen aan die schepen zo doen ze hun best om beneden te deurboren de planken van de schepen die naast het water staan: en omdat ze niet zouden afgeweerd worden van het volk dat in de schepen is zo schieten ze zeer sterk opwaarts in de schepen met pijlen. Maar zeer zelden krijgen ze victorie in zulk stout bestaan: want ze worden gewoonlijk [160v] weggedreven met geschut, stalen bogen en stenen die men van bovenuit de schepen op hen werpt. Als ze aldus lang geroofd hebben en gewaar worden dat ze niet langer meer van het volk zouden mogen verzekerd blijven die ze hebben beroofd en gemolesteerd of dat ze niet meer openbaar zouden mogen zeeroven zonder allen gelijk te komen in groot gevaar van het lijf: zo trekken ze weer aan land en nemen de schuiten op de hals en dragen ze op zeer geheime zeer plaatsen in de bossen daar ze weten dat ze zeer goed zullen bewaard worden: omdat ze die op een ander tijd om weer te gaan roven op de zee zouden mogen gebruiken. Ondertussen stellen ze in de bossen zeer goede wacht omdat ze daar in het geheimste van de woestijnen met dat ze gestolen en geroofd hebben hun vrij zouden onderhouden en ook met kracht van wapens mogen verweren en beschermen indien ze besprongen worden. Maar gelijk dat hun werken gruwelijk en zeer schandelijk zijn: alzo vinden ze ook gauw lieden die wakker van hen wraak nemen. Want ten eerste door vlijt en handigheid van de jagers wordt ontdekt de wacht die in het bos gesteld is van de rovers. Daarna zo komt volk uit met grote hopen met zwart harnas gewapend om deze dieven en moordenaars te vernielen en doodslaan. Maar dat geschiedt niet zonder grote bloedstortingen. Want die schelmen die zichzelf schuldig kennend stellen hun zeer kloek te verweer die wel weten dat het om hun lijf gedaan is. Niettemin, tenslotte als ze zeer moede en mat gevochten zijn nemen ze de vlucht en lopen sommige in spelonken en holen van de bergen, anderen in ondergrondse gangen onder de aarde en sommige klimmen op hoge bomen die ze van tevoren bespied hebben en verbergen zich tussen de takken [161r] onder die bladeren en menen zo veel te beter bewaard te wezen en verzekerd als ze tevoren deze heimelijke plaatsen in de wildernissen hadden uitgezocht om deze kwade en oneerlijke feiten te bedrijven. Maar dat kan hen niet helpen, want God laat niet geschieden dat zulk kwaad ongestraft zou blijven: zodat ze daar niet vrij mogen blijven die met zo grote kwellingen de onschuldigen plegen te verdrukken. Want ze worden alle gelijk zonder enige genade gesteld in hun schuiten en gestoken in hun roofnesten en zo verbrand. Anderen die hun verborgen hadden in de holen en ondergrondse gangen worden met houten en grote stenen besloten in die holen daar ze tenslotte van honger sterven. Maar die menen zeer vrij te wezen op de bomen onder die dichte bladeren worden vermeld door het bassen van de honden en tenzij dat ze overeenkomen met de gemeente en hun leven kopen zo worden ze terstond geschoten met pijlen zodat ze van boven afvallen dood ter aarden. Ze hebben geen beter middel om te die moordenaars en dieven te zoeken in de wildernis, dan door de reuk en bassen van de brakken en honden.

Hoe dat vreemde ambassadeurs van die van Moskou worden ontvangen.

Men vindt beschreven in sommige oude historiën van de Noordelijke landen dat sommige prinsen van die van Moskou hebben gebruikt wonderlijke praktijken in het ontvangen der koningen en prinsen ambassadeurs die ze noch ter tijd gebruiken. Want ze namen en nemen ook noch ter tijd als het nood is uit de gemeente zeer veel frisse lange mannen die zeer lange en grijze baarden hadden en met prinselijke kleren zeer goed gekleed [161v] en versierd waren, omdat deze, als ze zitten onder een zeer groot gezelschap van edele mannen zonder een woord te spreken, zouden door hun kostbare kleren en grote menigte verblinden die ogen van de inkomende ambassades omdat ze verbaast of bang waren van zo’ n groten hoop en gezelschap van edele mannen niet straf zouden voor houden of voor gehouden zijn dat ze tenslotte noch zouden overeenkomen en sluiten naar de mening en gewone betekenis van deze lieflijke hoop. Maar gelijk al deze sieraad en kostbaarheid niets anders is dan een listige en bedrieglijke pompeusheid en hoffelijkheid: alzo wordt het ook in het einde dikwijls zeer luttel geacht: zodat ze mengmaal niet doen hetgeen dat ze wel gemeend hadden. Want geschikte ambassades die somtijds in andere grote heren hoven zijn geweest in commissie en de wereld gezien hebben en achten al zulke bedrieglijke kostbaarheid niet, maar versmaden ze. Bovendien zo hebben de Tartaren noch voor een gebruik dat ze de ambassades laten gaan tussen twee vuren eer dat ze hun commissie mogen de keizer te kennen geven: wat voornamelijk wordt gedaan, was het dat ze over hun droegen venijn om te vergeven deze prins omdat de hitte van het vuur zou mogen weg roken het venijn tot bederf van diegene die het dragen eer dat ze bij deze keizer gekomen zijn. Ze willen ook geen ambassadeur horen spreken tenzij dat hij giften mee brengt en vallen op hun knieën hun commissie verklaren, voorts bewijzen hem die een sterfelijk mens is alle eer en reverentie die men de heiligen, ja God zelf, schuldig is te bewijzen: en die het weigeren te doen geraken zonder groot gevaar zeer kwalijk vandaar. Maar omdat te duidelijker hier zou mogen verhaald worden de ceremoniën die [162r] die die van Moskou gebruiken in het ontvangen van de ambassades zo wil ik hierbij voegen hoe dat in het jaar 1551 de ambassadeur van de koning van Polen is ontvangen geweest en kwam bij de hertog van Moskou zoals hierna volgt. Die ambassadeur van de koning van Polen, Matheus Barthomieuicza Kneze Gedroitzki, een zeer edele man die trok uit de stad van Vilne, een zeer vermaarde stad van Litouwen, een tweehonderd Duitse mijlen ver tot in de stad van Mosquen, de hoofdstad van Moskou, en kwam ten einde van zijn reizen alzo hij zou trekken in de stad zo werd hij ontvangen van sommige edelen die hem tegen kwamen gereden die van de grote Rus daartoe waren geordineerd en nadat hij sommige dagen daar stil had gelegen zo werd hij geleid met een grote staat tot in het hof van de hertog (om te geven de koninklijke brieven) door twee zalen (gelijk die van Moskou goed dacht) waar dat hij zat en waren er overal fraaie lange mannen met zeer lange baarden, maar meestal slaven of onedel van geslacht, op stoelen in het ronde, die goed gekleed waren met kostbare kleren die de hertog toebehoorden, wat alleen gedaan werd om aan te tonen de grote staat van zijn hof diegenen die uit verre landen daar waren gekomen. Tenslotte zo werd deze ambassadeur geleid in het paleis daar dn hertog met zijn heren en prinsen zat, waren alle tezamen even gelijk gekleed. De grote hertog zat op een stoel die vee van de andere stond, was gekleed met een lange fluwelen tabbaard, met parels en kostbare gesteenten geborduurd, hield een stok in de hand daar hij altemets op steunde die boven verguld was en beneden met zilver bekleed: en in het kortste gezegd, zo had hij een mijter op het hoofd (die ze in [162v] hun taal heten Kalpach) van de allerbesten zwarte vossen vellen gemaakt die men vinden mag, die daar zeer groot geacht zijn, ja, ongelijk meer dan de sabels. Die ambassadeur diet gekomen was in de zaal daar de hertog zat zo zijn terstond diegene die hem daar gebracht hadden en gepresenteerd de hertog plat der aarde gevallen en sloegen hun hoofd tegen de vloer, gelijk dat de die van Moskou voor manier hebben als ze hun prins eer en reverentie willen bewijzen. De ambassadeur stond bij de deur en vijftien voeten van de hertog en werd bevolen bij de grote Rus door een tolk die hem geordineerd was (die Przistaw genaamd werd) dat hij met zijn twaalf dienaars die met hem gekomen waren daar zouden blijven stil staan: en was hem geenszins toegelaten dat hij hem zou dichterbij komen. Hij bleef daar staan totdat hij zijn relaas voor de koninklijke brieven in handen was van de secretaris die daartoe was geordineerd: welke brieven de ambassadeur van de grote Rus niet had willen aanvaarden toen hij in Polen was omdat daar zijn heer niet in werd geheten, Czar Rusky, dat is te zeggen, keizer van Rusland, die van de Patriarch van het land alzo geheten werd en gemaakt en daarom zo had diezelfde hertog naderhand zijn eigen ambassadeur weer in Polen gezonden. Tenslotte zo werd de ambassadeur met zijn tolk met een fatsoenlijke staat weer geleid in zijn herberg om aan te tonen zijn grote hof en hoogheid. Hiermee is u genoeg gezegd van de ceremoniën van die van Moskou die ze gebruiken in het ontvangen van de ambassadeurs. [163r]

Van een Italiaanse ambassadeur die zeer wreed gedood werd.

Albert Crantz, een excellent historieschrijver van de Duitse naties, verhaalt in zijn historiën van de Wandalen hoe dat een Italiaanse ambassadeur, die gezonden was aan de grote hertog van Moskou, zeer wreed gedood werd omdat hij niet eenparig terwijl dat hij zijn relaas deed zijn hooft ontdekt hield. Toen de ambassadeur tot zijn verdediging aanvoerde dat zulks het gebruik was in zijn landen en dat hij geenszins daardoor meende zijn er hoogheid en majesteit te kort gedaan te hebben, zo beval die wrede prins dat men de bonnet met een ijzeren nagel zou vast maken aan zijn hoofd en zei schimpend dat hij daardoor ook niet meende te breken zulk gebruik van zijn land, maar noch meer te bevestigen.

Van een Italiaanse ambassadeur die zeer wreed gedood werd.

Albert Crantz, een excellent historieschrijver van de Duitse naties, verhaalt in zijn historiën van de Wandalen hoe dat een Italiaanse ambassadeur, die gezonden was aan de grote hertog van Moskou, zeer wreed gedood werd omdat hij niet eenparig terwijl dat hij zijn relaas deed zijn hooft ontdekt hield. Toen de ambassadeur tot zijn verdediging aanvoerde dat zulks het gebruik was in zijn landen en dat hij geenszins daardoor meende zijn er hoogheid en majesteit te kort gedaan te hebben, zo beval die wrede prins dat men de bonnet met een ijzeren nagel zou vast maken aan zijn hoofd en zei schimpend dat hij daardoor ook niet meende te breken zulk gebruik van zijn land, maar noch meer te bevestigen.

Van vreemde en diverse manieren van vechten van de Finlanders.

Al is het dat in Finland op grote straf wordt verboden van de koning vanwege hun strafheid en hardnekkigheid dat ze onder elkaar niet zouden gebruiken in het vechten enig oorloog geweer als lansen, werppijlen, schichten, zwaarden, of lange dolken. Nochtans zo wordt hen toegelaten te hebben bijlen en schaven om hun handwerk en ambacht daarmee te doen en de kost te winnen: waarmee ze maken wonderlijke en bijzonder werken. Maar omdat men niet zou menen dat ze geen wapens hadden om zichzelf te verweren als het hun nood tegen die die van Moskou die daar in het land komen gelopen om te roven en stelen: zo weerstaan ze de eersten aanval van de vijanden [164r] of drijven die terug met slingers waarmee dat ze werpen scherpe ijzers. Daarna als ze onder elkaar komen en vechten hand tegen hand zo gebruiken ze stenen kloten die ze hebben hangen aan hun riem: want ze zijn zeer sterk van armen en geschikt in het werpen zodat ze zelden een slag te vergeefs werpen. Ze hebben ook zeer lange spiesen van dennenhout gemaakt die in de zon goed gedroogd zijn en voor aan het einde scherp gemaakt of ijzeren pinnen daarin vastgemaakt hebben waarmee ze in het eerste weerstaan het geweld en aanval van de lichte ruiters. Anderen hebben lange koorden daar aan het einde netten gemaakt zijn die ze omhoogwerpen om die vijanden te vatten: want als ze staan en vechten tegen die vijanden zo werpen ze die de vijanden gelijk stroppen over het hoofd om alzo man of paard na hun te trekken. Sommige hebben stokken daar een koord aan vast gemaakt is, waaraan gehecht zijn stenen alzo groot als vuisten en vier palmen lang of ijzeren of loden bollen aan ijzeren kettingen gebonden die ze werpen om de armen van de ruiters of paardenvoeten, treken of werpen alzo man of paard in het zand. Deze Finlanders nemen ook met hen zeer grote en kwade doggen daar ze grote hulp en bijstand van hebben: want de paarden van de die van Moskou vrezen niet minder deze doggen als die paarden van Perzië die kamelen vrezen: omdat deze honden geleerd zijn te springen en te bijten naar de kaken van de paarden zodat ze uit vrees zich hun terstond oprichten op die achterste voeten en werpen alzo af de man die daarop zit die terstond gedood of gevangen wordt.

Van de wapens van de Finlanders.

Deze Finlanders gebruiken ook om hun lichaam te wapenen sommige kolders die van zeehond vellen gemaakt zijn die bereid zijn geweest met ]164v] kalk: anderen die wapenen hun met een rouwe huid van wilde ezels wat (als ze in de winter moeten strijden) ze met water begieten en latent bevriezen zodat het ijs dat er buiten aan hangt niet smelt noch dooit van warmte of zweet van diegene die het aan heeft. Sommige hebben ook helmen die gemaakt zijn van de voethoornen van de wilde ezels, rendieren of ossen zeer handig gelijk of met ijzerdraad. Ander hebben helmen van zacht leer dat bereid is met kalk: uit een dikke en vochtige huid, dat over een houten helm is getrokken en allengskens in de lucht gedroogd, wat een zeer goed en zeker instrument is om het hoofd te bewaren. Maar omdat deze helmen niet weer zacht zouden worden door de warmte van het hoof, zo worden ze van binnen gevoerd met dunne populier schorsen en bezet met vislijm wat tegen de vochtige goed staan mag.

Van de gouverneurs van de Koning van Zweden in de Noordelijke landen.

Gelijk voor gezegd is van de officiers van IJsland die de koning van Noorwegen daar stelt om te ontvangen zijn tollen en rechten en ook te beslissen de twist en het gevecht dat in de haven daar zou mogen rijzen onder de Duitse kooplieden die daar gezeild komen en ook met behoorlijke correctie te straffen: omdat die kooplieden niet zouden verliezen hun behoorlijke winning, noch ook die van het land hun gerief en profijt of de koning van zijn tol en tribuut, maar dat iedereen gelijk zou mogen lustig en rustig zijn handel doen: alzo [165r] ook in Finland dat zeer rijk en vol volk is worden gesteld officiers van de koning van Zweden dat wijze voorzienige kloeke en zachtmoedige mannen zijn die alle twist moeten beslissen en iedereen gelijk behandelen zo wel de ingezeten zo die vreemdelingen met een oprechte trein van justitie. Want in die landen hoe dat volk straffer en hardnekkiger is van naturen (gelijk in de waarheid daar is) hoe meer dat het van node heeft wijze mannen die hun meer door goede raad onderwijzen dan met kwaadheid (behouden altijd de trein van justitie) te dwingen of kwellen: wat geschiedt dan betalen ze niet alleen gewillig en uit goede harten die gezette tributen, maar ook wat men hen gebied, ja, al is het te gaan in gevaar van hun lijf dat doen ze zeer gewillig en zijn daartoe terstond gereed. Daarom zo lang als de Noordelijke landen hebben gehad wijze, rechtvaardige en zachtmoedige gouverneurs zo zijn ze geweest in fleur en met hun koningen en prinsen goed gegaan: gelijk dat was zaliger gedachten die oude Steno Stur die 24 jaar lang regeerde en twee duizend Italiaanse mijlen land, daar een hard en straf volk in woonde, zeer dapper en in vrede. Gelijk ter contrarie koning Karel heeft zeven jaar lang uit het land moeten vlieden vanwege de gierige, wrede en hovaardige gouverneurs die hij over al zijn landen gesteld had.

Hoe dat de sterkten van de wrede regenten verbannen worden.

De gemeenten en landzaten zien altemets dat ze tegen alle recht en reden waren verdrukt zeer deerlijk en zonder ophouden van de onrechtvaardige en kwade rechters of officiers en werden daar [165v] door verwekt tot gramschap, gingen allen gelijk tezamen spannen om met menigte van volk die zeer vaste burchten van de tirannen die rondom in het ijs stonden in de navolgende manieren te belegeren en bestormen. Want zo wanneer dat in de Noordelijke landen zonder enige noodzaak zeer grote belastingen en onverdraaglijke lasten op de gemeente gezocht worden zo is er de gemeente met algemene macht van wapen tegen om die te beletten en te niet te doen: zodat de landlieden die daar zeer machtig en eendrachtig zijn om de burchten en steden van de tirannen te gaan ruineren verzamelen op een gezette tijd bijeen gekomen in enig bos of op het ijs dat naast die plaatsen is gelegen met veel duizenden en zich terstond tezamen beraden en besluiten wat dat ze doen willen. Want nadat een die de geschiktste is of schijnt te wezen van de hoop met een korte vermaning het razende volk verteld heeft op het groot ongelijk en schade die ze geleden hebben en noch lijden zouden mogen: zo neemt men van de strafste kerels uit de hoop die men stelt als kapiteins of hoofdmannen over een hoop volk en die geeft iedereen last van dat hem te doen staat en van zaken daar hij het beste schijnt toe te dienen. Sommigen geeft men last dat ze terstond zeer sterke en hoge machines van hout zouden op maken en die oprichten op het ijs: ander dat ze veel duizend takkenbossen zouden houwen in het bos en bijeenbrengen. Anderen worden gesteld met stalen bogen en andere wapens om die werklieden te bewaren en te beschermen voor de aanstoot der vijanden, tot dat alle dingen gereed zijn, ze zouden alle te tezamen beginnen te volbrengen hun opzet en voornemen. Als alle zaken aldus gereed zijn zo brengen ze aller eerst hun machines en schansen om hun te bewaren tegen het geschut van de vijanden die ze zonder gevaar voorwaarts steken [166] op het ijs en richten ze overeind omtrent de muren van de burcht waaruit ze werpen binnen de burcht met handbollen van de takken die ze gemaakt hebben en laten aanbrengen op karretjes of met de hals totdat die takken alzo hoog of hoger komt dan die muren; en dan steken ze het vuur daarin om alzo de burcht in brand te stellen of van de rook te laten sterven die binnen in de burcht zijn: die dan in grote benauwdheid zijn. Want ze kunnen dit gevaar niet weren, noch ook zichzelf verweren of beschermen vanwege die zeer grote hoop van de brandbare materie, noch kunnen ook geen goed akkoord vinden met de razende en onverbiddelijke vijanden: en kunnen ook niet ontvlieden vanwege de menigte van volk die aan alle kanten gereed staan om hen wreed ter dood te brengen, zo ver als ze uit komen willen. Deze sterkten gaan branden alsof het werk was dat zeer licht ontstoken wordt. Want deze burchten zijn meestendeel binnen van hout gemaakt om de koude te verdrijven en niet van steen of brik: welk hout ze halen uit de grote bossen gelijk hierna zal worden verklaard daar we zullen schrijven van de huizen van de Noordelijke landen.

Van de machines die ze gebruiken te ijs.

Die van Zweden en Götland gebruiken ook machines die krom zijn om hen te bewaren als ze willen bestormen en innemen burchten, kastelen en steden: Die machines zijn goed sterk gemaakt van abelen balken en ook met geweldige hand zeer licht en brengen ze die omhoog tegen de vesting of muren van de belegerde plaatsen waarmee ze bewaard zijn en afkeren mogen alle werpen van stenen en balken zonder enig letsel daarvan te krijgen. Want daar is niets dat deze machines door zwaarheid breken of in stukken mag vallen, [166v] hoe krachtig dat er geworpen wordt of ook van hoe hoog dat het vallen mach en vanwege de kromming en dat noch meer is noch door het werpen van het vuur dat die van binnen verbrand worden. Want in de koude en sterke vorst zo gieten ze eenparig zeer vlijtig water op deze instrumenten wat daar aan zeer dik bevriest en die machines worden met gewapenderhand allengskens voort gestuurd tot aan en poorten en meren van de plaatsen en stellen daarin een deel krijgsvolk om ze te bewaren: die daarin ook zijn en ook in het leger alzo goed te pas en hebben van alles dat ze van doen zouden mogen hebben zoals diegene die achter lande reizen mogen wezen in de hutten en herbergen die op het ijs gemaakt zijn: want ze hebben daar hout met hopen om de koude te verjagen en ook genoeg te verteren en goede gage: zodat ze daardoor die vijanden te meer verdrukken. Die van binnen zien dat ze zo sterk belegerd worden en zijn gedwongen hun zeer dapper te verweren van binnen de vesting en muren: aangezien dat er geen middel is te vinden om dat leger te laten opbreken of de vijanden vandaar te slaan. Want ze kunnen die machines van de vijanden, omdat het ijs zo dik daaraan hangt, met geen brandbare materie verbranden: noch ook enige uitgangen onder de aarde graven waardoor dat ze zouden mogen uitbreken en ontkomen omdat de aarde zo hard is bevroren als een steen: noch ook die vijanden met geschut ergens enig hinder doen of met pijlen en slingers weg te drijven, noch ook uittrekken en hun bevechten, noch uitrekken en verlaten die plaatsen om hun te burgen in de spelonken en geheime bos plaatsen vanwege de sterke vorst en koude. Niettemin ze houden ze zeer sterk tegen en verweren hun zeer dapper tot dat die van buiten zelf al willens [167r] deze machines verbranden tegen dat het dooien zou of dat ze die van de muren trekken tot op het land en die meeslepen. Daarom zijn die van binnen niet vrij van zeer sterk bestormd te worden: want zo gauw als het ijs gedooid is zo stellen ze deze machines op zeer brede vlotbakken en brengen ze terstond weer op diezelfde plaats daar ze tevoren gestaan hadden op het ijs: of ze maken die hoger en als het ijs gesmolten is laten ze die zinken tot op die grond van de wateren en zo vast staan: Dan brengen ze daar bargen en schuiten bij en ander soorten van schepen waarin gesteld worden van de geschiktste schutters om de vlotbalken en machines te bewaren en ook ‘s nachts zeer scherp de wacht te houden dat er niemand bij nacht van die van binnen ontvlieden mogen. Desgelijks werd ook gedaan op het land: want ze vervolgen die van binnen met al zulke grote wreedheid gelijk dat ze van de tirannen tot wraak te nemen verwekt geweest zijn. Wat een oorzaak is dat die van binnen vaak uit benauwdheid niet en weten of ze elkaar willen doden, hetzij me het zwaard, stroppen: water, vuur, venijn of de hals af steken of uit de stad vallen over de meren zodat ze de hals breken zouden mogen.

Van de vuurwagens.

Als die Moskou, Denen of Duitsers met ruiters of knechten komen bestormen de Gothen en Zweden ten ijs of ook die van binnenlands enigen oproer maken, zo stellen ze deze vijanden, omdat ze te langer zouden en te beter hun tocht doen al hun oorlogsmunitie aan de ingangen van de bergen of valleien om daarlangs die van het land aan te vallen en bestormen. Maar [167v] de landzaten die wel hun komst weten zijn met gelijke mening bijeen verzameld om met kracht van wapens hun te verweren tegen de vijanden: en omdat ze geheel geen tijd de vijanden zouden geven om in het land te lopen zo gebruiken ze zeer bekwame handigheid en ook geweld: Want ze nemen dan wagens die zeer lang zijn en vullen die met droge twijgen en ander licht brandbare materie om te doen oprijzen een zeer zwarte en vuile stinkende rook die niet om te verdragen is als het vuur ontstoken is: die wagens worden al brandend gevoerd door dapperheid van diegenen die deze razende wilde paarden mennen die in de wagen gespannen zijn, stellen alzo deze wagens tegenover die vijanden. Dat gaar zo veel sneller te werk als de paarden meer worden voortgejaagd door hitte van het vuur die ze achteraan de kont voelen: noch houden niet op tot dat ze die vijanden hebben gebracht uit de ordinantie en bedwongen die plaats te verlaten en ook wijken voor die van het land die van voren of van ter zijden zeer geweldig aangevallen komen om hun te overlopen of in de vlucht te vervolgen, als verzekerd zijn van de victorie. Die alzo verstrooid worden en dood blijven in de verborgen lagen onder het ijs dan door listen en hinderlagen van de vijanden. Maar somtijds als het nood is zo komen er uit andere hoeken van de bossen gesprongen met groten hopen die zich tegen die vijanden met stalenbogen en werppijlen ter verweer stellen: en als ze vlieden zo houden ze niet op van de vijanden te vervolgen totdat ze de vijand weg gejaagd hebben en zeer ongenadig van hem wraak nemen. Maar waaromtrent dat de strijden ten ijs plegen te geschieden of op wat staande wateren of wat plaatsen: zal in de navolgende kapittels uitvoeriger verklaard worden. [168r]

Hoe dat die artillerie wordt gebracht op het ijs en van de manier van schieten.

In deze figuren wordt duidelijk genoeg aangetoond hoe kunstig en handig dat het volk van de Noordelijke landen plag te wezen om het ongelijk te wreken dat van de vijanden gedaan weert zodat ze zeer onverschrokken waren in het bevorderen van hun strijden zo wel ten ijs als te velde. Want hier ziet men sleden (zo heten ze die winter of ijs wagens) die langwerpig zijn, van voren wat krom gemaakt omdat men die te beter zou mogen keren derwaarts dat men ze begeert en te sneller mede doorgaan. Deze sleden zijn zeer gemakkelijk en lopen vast in het rijden, zodat men er mee loopt over de bevroren sneeuw hopen die in de weg liggen: met welke sleden men mag met een of twee paarden meer last en gewicht over weg krijgen dan met vijf of zes wagens met wielen op effen wegen. Niettemin ze gebruiken liever maar een paard op het gladde ijs en getreden sneeuw dan twee: omdat ze zouden ter zijden wat mogen afwijken als hen onderweg andere sleden in de ontmoeting komen die zwaar geladen zijn en niet zouden vanwege die hoge sneeuwhopen die [168v] geladen slede niet omwerpen, want daar is een grote boete op gesteld. Maar als ze lopen over het ijs zo valt daar geen moeilijkheid vanwege di grote wijdte van het ijs, tenzij in sommige scheuren en wijde spleten die in het ijs gekomen zijn door kracht van de dampen die van onder opkomen vanwege de vetheid van de grond, gelijk een sterke donderslag. Ik zeg donderslag omdat er zo’n groot geluid en zo gruwelijke gekraakt wordt gehoord een lange streek ver onder het ijs, gelijk of er waren hier en daar in de dikke wolken: zodat het noodzakelijk is dat deze scheuren in het ijs worden gegenereerd een, twee, drie of zes voeten wijdt, gelijk door het geweld van een bliksem daar de dampen uitvliegen of de geesten die in de grond opgewekt zijn.

Hoe dat men mag passeren deze scheuren van het ijs.

Nu, omdat die reizende man zou mogen passeren langs deze scheuren van het ijs zo nemen ze terstond die grote ijs stukken die ze vinden aan de kromme zijde, die ze met instrumenten effen houwen gelijk men die steen doet, en weer voegen en passen in de spleten en maken alzo een brug om over te passeren. Maar is het dat in de grote duisterheid enige beest onvoorziens geraakt te vallen in het water tussen deze scheuren zo wordt die terstond met koorden en dunne houten die ze altijd bij hun hebben uitgetrokken door een algemene handigheid van de reizende man. Is het dat er enig mens is gevallen tussen die scheuren van het ijs, (als het dikwijls geschiedt) worden terstond uit heentrokken en voorts vervolgens van diegenen die hem geholpen hebben van hen begeerd wordt. Maar al is het dat ze [169r] in het koude water aldus gevallen zijn zo zijn ze nochtans niet in beladen of bang, al is het dat ze die klederen terstond stijf bevroren hebben: Want door het eenparig lopen en bewegen zo krijgen ze het terstond warm. Maar om weer te komen tot de sleden, is het dat ze oorlog hebben ten ijs zo wordt in deze sleden van de landzaten zeer gemakkelijk gevoerd voedsel, kloten, buskruit en alle ander zaken die dienen ten oorlog, te meer omdat er gesteld is een zeker loon voor diegene die het brengen: zodat daar alle dingen worden gebracht op sleden ten ijs, gelijk dat langs diezelfde rivieren en wateren in de zomer gebracht worden met schepen en te lande met wagens door vlijt en handigheid van de schippers en wagenlieden. Ja, dat meer is, als er van deze sleden een zeer grote menigte bijeen is zo worden die gesteld als schansen of een wagenburcht tegen die vijanden, gelijk men de wagens stelt in de Deense oorlogen: in die plaatsen worden gesteld de schutters het ze met bussen of voetbogen, die van daar zeer gemakkelijk schieten onder die vijanden, totdat er enig akkoord en traktaat van vrede tussen beide partijen gemaakt is en met eendracht van elkaar scheiden: of ook dat ze zeer snel vandaar vertrokken uit vrees dat het ijs zou dooien: of dat ze zeer obstinaat daar blijven en gelijk lood in de grond van het water zinken en verdrinken.

Hoe dat men belet het ijs toe te vriezen.

Die zeer vaste steden en burchten daar men in de zomer geenszins bij kan raken worden in de winter zeer sterk belegerd als alle wateren en moerassen hard dicht gevroren zijn. Daarom wordt hier bewezen in de deze figuur hoe dat ze hun daartegen bewaren die zulke problemen onderworpen en [169v] subject zijn. Want als ze vernemen dat het open oorlog zal worden of dat er enigen oproer in het land is en dat steden zijn die rondom in het water staan zo zijn die van de stad zeer zorgvuldig, en doen grote vlijt om met pijken en haken het ijs open te breken, ten minsten 24 of 30 voeten wijdt, gelijk of het vesting waren die rondom een stad lopen en trekken naar binnen die stukken van het gebroken ijs omdat als ze liggen op het ijs zouden mogen door die grote koude aaneen vriezen en staan gelijk een hoge dijk. Als het ijs aldus opgebroken is zo gieten ze op het water smout van walvissen of zeehonden: en als ze zoveel op het water gegoten hebben dat het genoeg is zo roeren ze dat met een lange spiesen onder het water en verspreiden het zo overal. Wat aldus gedaan is en het water metten smout gestijfd zijn is een oorzaak dat de vijanden de moed verloren geven en de hoop verliezen van de stad te mogen winnen: en als ze naarder komen en de stad belegeren zo gebeurt het vaak dat ze eerder blijven verdronken onder het ijs met te stout en vermeten aan te komen, dan dat ze komen bij diegenen die belegerd zijn of belegerd zouden worden. Niet dat het ijs in de diepe [170r] staande wateren of rivieren zwak of krachteloos zijn: maar bij avonturen die stoute en dreigende vijanden zijn gekomen op zulke plaatsen waar lopende beekjes zijn die van onder uit de moerassen komen die het ijs van onder zwak en krachteloos maken.

Hoe dat men belet het ijs toe te vriezen.

Die zeer vaste steden en burchten daar men in de zomer geenszins bij kan raken worden in de winter zeer sterk belegerd als alle wateren en moerassen hard dicht gevroren zijn. Daarom wordt hier bewezen in de deze figuur hoe dat ze hun daartegen bewaren die zulke problemen onderworpen en [169v] subject zijn. Want als ze vernemen dat het open oorlog zal worden of dat er enigen oproer in het land is en dat steden zijn die rondom in het water staan zo zijn die van de stad zeer zorgvuldig, en doen grote vlijt om met pijken en haken het ijs open te breken, ten minsten 24 of 30 voeten wijdt, gelijk of het vesting waren die rondom een stad lopen en trekken naar binnen die stukken van het gebroken ijs omdat als ze liggen op het ijs zouden mogen door die grote koude aaneen vriezen en staan gelijk een hoge dijk. Als het ijs aldus opgebroken is zo gieten ze op het water smout van walvissen of zeehonden: en als ze zoveel op het water gegoten hebben dat het genoeg is zo roeren ze dat met een lange spiesen onder het water en verspreiden het zo overal. Wat aldus gedaan is en het water metten smout gestijfd zijn is een oorzaak dat de vijanden de moed verloren geven en de hoop verliezen van de stad te mogen winnen: en als ze naarder komen en de stad belegeren zo gebeurt het vaak dat ze eerder blijven verdronken onder het ijs met te stout en vermeten aan te komen, dan dat ze komen bij diegenen die belegerd zijn of belegerd zouden worden. Niet dat het ijs in de diepe [170r] staande wateren of rivieren zwak of krachteloos zijn: maar bij avonturen die stoute en dreigende vijanden zijn gekomen op zulke plaatsen waar lopende beekjes zijn die van onder uit de moerassen komen die het ijs van onder zwak en krachteloos maken.

Van de vestingen of muren van ijs gemaakt.

Noch hebben ze gehad een ander manier van de plaatsen te versterken als ze ten ijs belegerd waren die ze noch onderhouden: te weten als die obstinate vijanden, achterlaten hun paarden of in de putten en hinderlagen die verloren hebben, komen en willen passeren over deze open plaatsen die met smout gevuld zijn omdat ze niet dicht vriezen zouden, zo nemen ze zeer lange balken of planken die ze leggen bijeen gelijk lange ladders alle tezamen vast gemaakt en werpen die met grote kracht dwars over het water alzo ver als ze mogen en vooral bij nacht tot dat ze op beide kanten van het ijs vast liggen, die ze gebruiken als sterke bruggen om te gaan tot aan de muren van de stad die belegerd is. Die van binnen die dat zien schieten zeer dapper met bussen en bogen om dat te beletten: maar als die vijanden zo wakker daar aanvallen dat het geenszins mag belet wezen [170v] zo gieten die van de stad water tegen en neffens de muren, wat terstond daaraan bevriest zodat die muren allengskens meer en meer door de harde vorst dikker worden van het ijs en blinken overal gelijk spiegels. Omdat deze vestingen aldus gemaakt worden van vrouwen, jongeren en kinderen die eenparig met kruiken meer en meer water daar ver gieten wat door de koude in ijs veranderd wordt: zo ook alzo lang als de koude vorst is duurt en ontzien ze niet wat geschut dat erop komen mag en geschoten worden. Ook de vrouwen opgeschort hebben hun kleren en tot de knieën staan in het water scheppen die kruiken vol water die ze geven diegene die de muren begieten. Aldus zo dwingt de nood en de benauwdheid de mensen om die dingen te bestaan en avonturen. Niettemin al is het dat dit volk al deze praktijken voorstellen tegen elkaar, zo blijft nochtans de victorie door enige nieuwe praktijken op de ene zijde of op de ander, die het God belieft: maar niet zonder bloedstorting, gelijk die plag gekregen te worden met alzo veel doodslagen als triomfen als een onoverwinnelijke hoop krijgsvolk is belegerd en omsingeld van veel legioenen oorlogsvolk. Daarom als die machines aldus gesteld zijn, zo doen die van buiten en van binnen elkaar grote kwelling en moeite met bestormen en vechten veel dagen op het ijs, weken of maandenlang totdat het ijs dooit laat die van buiten veel sneller vertrekken dan ze daar gekomen zijn, is het dat ze hun leven willen behouden. Het is wel een zaak om mede te lachen voor diegene die genoegen nemen in te zien van een ander zijn schande en slecht gaan, voornamelijk als die vijanden meer moeten strijden tegen het water dan tegen die vanbinnen. Wat zo veel te vreselijker is om zien en [171r] benauwder als een grote storm die onvoorziens opkomt en het ijs terstond breekt zodat ze gaan te gronde daar ze luttel tijd tevoren zeer triomfantelijk waren en op en af gingen alsof ze het al gewonnen hadden.

Van de wacht die men houdt op het ijs.

De ruiters en knechten van de Noordelijke landen die voor steden, burchten of kastelen op het harde en bevroren ijs liggen te velde en houdende de legers, houden alle die lang nacht over (die twintig uren lang is) zeer scherpe waak, veranderende telkens ter middernacht de wacht: niet met hoornen of bellen alsof ze sliepen, maar met zekere tekens geven die loze, omdat die van de wacht daardoor weten zouden als iemand op de wacht komt vanwaar en wie dat hij is. Maar is het dat iemand die de tekens bij avonturen heeft vergeten die wordt door ordinantie van de koning is het dat men het spies recht wil gebruiken, gestraft als een verrader, verliest lijf en goed: niettemin het is een zaak die zelden gebeurt, jan dat voor een zeldzame zaak zou gehouden worden, was het iemand zo onachtzaam bevonden werd. Maar de meeste kwelling die ze hebben is die ongeduldigheid van de paarden die van koude staan en smijten en kloppen metten voeten, maken eenparig groot geluid met het slaan tegen het ijs. De ruiters die daarop zitten zijn zeer goed gewapend met bonte kleren tegen de koude en doen zeer vlijtig hun best om zonder slapen de wacht te houden: en hoe dat naarder den dageraad is hoe dat ze vlijtiger en beter toezien. Want omtrent die tijd plegen die vijanden heimelijk te komen aanstormen en overvallen die van de wacht, die dan meest genegen zijn tot slapen en slaperig zijn en ook dan zo zijn die bespieders veel vlijtiger gun slag afwachten en toe zien dan op ander tijden. [171v]

Van het strijden in de dageraad.

Die zeer dappere krijgslieden hebben voor een gebruik dat ze in de morgenstond om rijden of schepen gaan bestormen en bevechten de vijanden, die geenszins passen op enig kwaad weer als van hagel, nevel, rijp, sneeuw, vorst, of ook enige vijanden: wat ze niet alleen doen uit liefde die ze hebben tot hun prins, maar om na te volgen die dappere mannen en alle ongemak te mogen verdragen. Want ze beloven bij hun eed dat ze uit vrees uit geen plaats zullen wijken of die verlaten en stellen daar opeen boete: te weten, is het een ruiter die uitrijdt die verliest niet alleen wapen en paard, maar ook zijn name en faam, eer en goed wat ze vermoeden dat men van hem heeft: ja, dat meer is als alle omstandigheden goed overlegd en gewogen zijn, zo wordt hij noch zwaarder gestraft en gepijnigd. Is het een voetknecht, die wordt gecorrigeerd met een zeker getal van slagen dat alle man zien mag en daartoe behoudt hij een eeuwige schande onder ruiters en knechten als een teken dat nimmermeer uitgedaan mag worden. Maar is het dat hij zeer dapper vecht of zijn plaats vasthoudt en door di grote koude machteloos wordt zodat hij daardoor al zijn leven lang te zwakker is, hem wordt dan gegeven een fatsoenlijk pensioen om voorts fatsoenlijk en tamelijk op te leven, naar het geslacht daar hij van gekomen is of de staat die hij gehad heeft: wat hem wordt gegeven naar het oude gebruik van de krijgshandel van de koning: Welk pensioen altemets door vrijzinnigheid van de prins wordt vermeerderd. Niettemin ze gebruiken een speciale medicijn voor remedie tot de lichamen die van koude verstijfd zijn: te weten as van een hazenvel dat verbrand wordt tot poeder wat gelegd wordt [172r] de op die bevroren voeten dat zeer verzacht de pijn. Waarvan dat we hierna noch wat zullen schrijven daar we melding maken zullen van de simpele en echte medicijnen van de Noordelijke landen.

Hoe dat die sterke burchten worden bestormd ten ijs.

Ze gebruiken ook noch een ander manier van strijden in de Noordelijke landen die zeer algemeen is. Als die vijanden in de zomer vanwege de diepte van de wateren niet kunnen geraken aan sommige plaatsen, zo vertoeven ze tot dat het zeer koud is en alle wateren dicht gevroren en vooral die van het land als ze willen wrak nemen van de wrede officiers en vernielen hun burchten: Want dan zo slaan ze hun leger voor zulke burchten en hebben opgericht hun machines op het ijs zo kunnen ze licht komen aan de sterkten: schieten van daar de burcht en volk dat er binnen is, niet anders dan of ze leger hadden geslagen op het vaste land. Maar als de burcht staat op een eilandje, nadat ze aangebracht en gesteld hebben hun geschut, zo bestormen en bevechten ze dat zonder ophouden met een vierkantig leger en hebben zo veel te meer voordeel op de vijanden als ze eendrachtiger, dat is, van een natie en manieren zijn: elkaar versterken en bijstand doen. Want een leger dat verzameld is van diverse naties van volk die elkaar niet goed verstaan of kennen die vertrouwen elkaar niet goed, noch doen niet goed hun best: ja, de twist die uit dieroorzaken rijst maakt dat ze niet stoute aanvallen of dat ze die vlucht nemen of enig verraad bedrijven: voornamelijk omdat zulke vreemde krijgslieden niet goed gewoon zijn zulke koude te verdragen, zodat ze niet goed kunnen zeer lopen of af aangaan als ze van verre of van nabij moeten strijden [172v]

Het is ook al een ander ding te vechten op het ijs (gelijk op ander plaatsen zal bewezen worden) dan op bergen, velden, bossen, dalen of op het zand. Want men strijdt ten ijs met wollen sokken en niet met schoenen van vellen of vet leer gemaakt: omdat de kracht van de koude alle vette dingen glad maakt gelijk ijs. Niettemin het krijgsvolk dat gebruikt meest schoenen waaronder drie ijzeren pinnen vastgemaakt zijn om te vaster te staan en te lopen. Ander als ze tevoren weten dat men de volgende dag vechten zal strooien ze ter middernacht as op het ijs zeer wijdt en breed omdat ze daar zouden mogen vast op staan en lopen in het strijden.

Hoe dat de oorlogsschepen worden bevochten die tussen het ijs bevroren liggen.

Zeer dikwijls geschiedt dat omtrent de oever van de Gotische zee tussen het ijs bevroren liggen de oorloogschepen van de vijanden die in hebben scherpe en puntachtige houmessen, dreggen en ander vreselijke oorlogsmunitie en schadelijke instrumenten. Welke schepen daar lang gelegen hebben en gewacht op de wind en zijn tenslotte door een vorst, die hun haastig op de hals gekomen is, zeer sterk bevroren gebleven tussen het ijs, gelijk tussen twee muren: zodat ze geenszins vandaar kunnen geraken, noch hulp krijgen van over zee, noch verwachten of begeren: noch ook wat hun andere schepen, daar het voedsel in is, die in dezelfde manieren ergens vast gevroren liggen enige spijs krijgen. Waarom die van de schepen zeer dikwijls uit nood gedwongen worden door deze en diergelijke problemen, voornamelijk door gebrek van brandstof, zien in het hardste van de winter de dood voor ogen, zichzelf gevangen te geven of zeer haastig te [173r] sterven. Maar dikwijls zo lopen ze tot de uiterste remedie om hun leven te redden: want om die grote tirannie die ze het omliggende volk gedaan hebben in doodslaan, roven en andere onmenselijke wreedheid, zo doen ze alle vlijt als het donker is zeer groten arbeid om het ijs te breken waardoor dat ze (als het ijs gebroken is vier, tien, of meer Duitse mijlen ver) tenslotte zouden mogen geraken in de vlakke zee. Maar als ze daartussen worden gezien van de ingezeten van ht land zo worden ze bevochten van de landzaten die komen dit volk te overwinnen en beroven met bogen en pijlen en schieten zo dik omhoog dat die van de schepen met pijlen bedekt worden die gelijk een slagregen uit de lucht neer vallen: zodat die van de schepen zeer desolaat staan en in groot gevaar van geschoten te wezen: ja, dat meer is, als iemand gestorven is te schip van koude die wordt van zijn metgezellen die met het schip tussen het ijs bevroren liggen door een gat dat ze in het ij maken in het water gestoken als ze niet in de aarde niet begraven kunnen worden. Maar is het dat het edele mannen zijn of enige andere van grote staat, die worden van hun metgezellen bewaart te schip zonder stank gelijk groen hout en goed stijf bevroren zijn omdat ze die fatsoenlijk zouden worden begraven als ze uit het gevaar waren gekomen en niet achter laten zouden in vijanden land. Niettemin als ze begeren en verkregen hebbende bestand, is het dat ze hun dode lichamen begeren te begraven op gewijde aarden, het wordt hen nimmermeer geweigerd: ja, dat meer is, de edelen en beste van het lande helpen ze zeer fatsoenlijk te begraven. Datzelfde gebruik wordt ook onderhouden met grote ceremoniën in der oorlogen die te velde geschieden, gelijk men kortgeleden heeft gezien aan een zeer [173v] machtige ridder, mijnheer Hacho Hanson uit Westgötland. in het jaar 1510 die binnen Schoninghe zeer lelijk van een uit Denemarken, die lang zijn vriend geweest was, doorstoken werd en gedood met eender lans: die zeer statig en fatsoenlijk ter aarde werd gedaan met alle edelheid van het land.

Van de pijnen die men aandoet die ontrouwe en onwillige dienaars met ijskoud water.

Paulus Jovius, bisschop van Nuceren, wat een man is die zeer curieus is geweest in het onderzoeken en beschrijven van buitenlandse zaken, meende dat men de dieven en moordenaars en diergelijke kwaaddoeners een zeer onverdraaglijke pijn als ze hen in ijskoud water liet vallen en druppen in de hals, m te laten bekennen hun kwade feiten: alsof dat geweest was de zwaarste kwelling dat men hen zou mogen doen. Want hij schrijft aldus in zijn historie van Sarmaten: Die die van Moskou pijnigen de dieven, moordenaars, rovers al ondervragen op deze manieren: ze laten van hoog allengskens ijskoud water druppelen op hun hooftd wat ze houden voor een onverdraaglijke pijn. Voorwaar, deze goede bisschop of hij van de loze ambassadeur van de die van Moskou, Demetrius genaamd, die met hem gekte, ten tijden van Paus Clement de zevende, kwalijk geïnformeerd geweest t is te Rome of vlijtig hoorde naar andere voortreffelijke zaken niet goed verstaan heeft dat deze Demetrius vertellen van de gebruiken van zijn land dat hij meende dat zulks zou wezen voor dat harde en kwade volk een onlijdelijke pijn dat met vlammen of door enige kwelling niet wil bekennen hoe luttel dat ze van de kwade [174r] stukken die ze bedreven hebben. Niettemin die van Zweden en Götland gaan die van Moskou in sterkte te boven. Die alleen op den Nieuwjaarsdag in die manieren corrigeren die onwillige, ongemanierde en baldadige dienaars: voornamelijk omdat ze niet hebben gevolgd en gebleven zijn bij hun heren en prinsen in de dienst van de kerk eerst op de Kerstnacht en voorts op die dag: en niet alleen heren en prinsen dienaars, maar ook die in gewon burgers huizen wonen: want als ze het niet hebben gedaan of onnutte woorden gesproken hebben of onheuse en lelijke stukken bedreven hadden, zo worden ze van hun metgezellen, die ze aanbrengen als getuigen, en van de rechter met trompetten en trommels in een lange rek uitgelegd tot in het bevroren water: daar dat ze knielen met de blote hals: het hooft houden gebogen tot aan de knieën, worden druppelend begoten met ijskoud water, met goede gunst van iedereen. Maar die beloven dat ze hun zullen beteren doet men de gratie om die pijn te korten dat men die seffens een kan waters van een zekere maat over het bloot hoofd giet. De Moren vrezen alleen zeer deze pijn omdat ze de kop niet goed met haar bedekt hebben: die al is het dat ze zelden komen in de Noordelijke landen, zo komen ze nochtans onder het krijgsvolk dat gezonden wordt aan de koning van Denemarken van de koning van Frankrijk om te oorlogen tegen die van Zweden en Götland. Daarom deze Moren en Denen als ze den strijdt verliezen worden ze meestendeel niet gekweld met deze pijnen van het koude water, maar gesteld in straffe gevangenis of begraven in vreemde landen. [174v]

Van dezelfde pijnen.

Ze hebben daar noch een ander manier van te kastijden die van ouden tijden daar gesteld is om op alle ander tijden van de winter te kastijden die ongehoorzamen en onwillige mensen in deze manieren. Men maakt twee gaten in het ijs die staan 20 of 30z voeten van elkaar, dan binst men die patiënten met een koorde onder de oksels en worden alzo door een gat gestoken in water en onder het ijs aan het andere gat uitgetrokken. Nu is het dat men hier mede snel te werk gaat, zo bedanken ze de vrienden dat ze haastig en getrouw hun proces hebben bespoedigd: maar is het dat ze het langzaam gedaan hebben (wat bij avonturen geschiedt om hun grote ongehoorzaamheid) zo merkt di patiënt wel dat hij geen vrienden heeft gehad in het spel, maar straffe partij aan de rechter omdat hij in grote gevaar geweest is van verdrinken. Dat alle deze voorzegde dingen zo gemakkelijk schijnen te werk gaan op het gladde ijs, dat blinkt gelijk een spiegel, is niet te verwonderen: want ze hebben ijzeren driehoeken of ijzeren pinnen onderaan de schoenen of holblokken vastgemaakt, niet alleen om dusdanige zaak te doen, maar ook alle ander zaken die ze mogen op het ijs te doen hebben als we hierna zullen schrijven daar we verhalen zullen hoe dat ze vissen zijn onder het ijs. Niettemin de ketters die van Moskou houden voor grote ceremoniën dit dopen in het water. Want ze dopen hun kindertjes op hun manier, steken die in het water door een gat dat in het ijs gemaakt is: en is het dat die kindertjes van de stroom der lopende rivieren onder het ijs gevoerd worden zo laten ze hun denken dat ze terstond in de hemel varen. [175r]

Hoe dat ze met paarden op het ijs lopen om prijs.

Die sleden (zo heet men daar de winterwagens) die vol volk zijn en ingespannen hebben maar een paard zo lopen ze daarmee zeer snel en sterk vijf of zes Italiaanse mijlen ver om prijs te winnen: zodat ze niet en schijnen te lopen: maar zeer snel te vliegen, voornamelijk mits dat die paarden zeer scherp beslagen zijn ten ijs. De prijs die daarmee is te winnen, is (gelijk in het eerste boek verhaald is daar we schreven van dergelijke manieren van lopen) een kleed, of het paard dat het traagste is geweest in het lopen en overwonnen geweest, of een zeker maat zou of graan te zaaien. Die moet binnen een zekeren tijd die ze ordineren betaald wezen. Want die het verloren heeft zal nimmermeer van de schuld ontslagen wezen voordat hij te vollen heeft betaald.

Hoe dat die wilde ezels op het ijs lopen.

In Noord-Zweden worden veel wilde ezels of muilezels gebruik om te lopen daarmee op het sneeuwachtig ijs en vooral boven de stad van Stockholm in het uiterste van Noorden. Maar nederwaarts op de zuidzijde mag men die niet gebruiken, [175v] al worden ze daar gevonden met grote menigte in de grote en wijde wildernissen. Want de koning die heeft het daar laten verbieden omdat verraders hun daarmee niet zouden behelpen en mits hun snel lopen (want ze in het lopen ver te boven gaan alle paarden) niet zouden terstond die vijanden te kennen geven die geheimen van het land.

Deze beesten mogen zeer goed tegen het arbeiden en lange lijden honger en dorst zo dat ze binnen dag en nacht lopen mogen 200 Italiaanse mijlen weg zonder onderbreken. Die andere eigenschappen van deze beesten zullen hierna beschreven worden als we melding maken zullen van de gedierten.

Van de Rendieren om over de sneeuw mee te lopen.

Daar is ook een grote menigte van rendieren in de Noordelijke landen die niet alleen worden gebruikt (gelijk hierna in het schrijven van de dieren zal getoond worden) om de sleden voort te trekken, maar ook om die vrachtsleden te trekken over de hoge sneeuwbergen. Die van Zuid-Zweden wordt van de koning verboden in geen manieren te gebruiken deze rendieren omdat ze [176r] wonderlijke snel zijn van lopen gelijk de wilde ezels want op korte tijd mogen ze volbrengen een zeer verre weg. De sleden die deze beesten trekken zijn anders gemaakt dan de gewone sleden: want voren zijn ze gemaakt gelijk een scherpe schoen om te doorsnijden de sneeuw, gelijk de schepen breken di baren van de vloed.

Hoe de vijanden onder den sneeuw versmoord blijven in de diepe dalen.

Als die van Zweden en Götland gedwongen zijn oorlog te voeren in de winter en daartoe verwekt zijn door groot ongelijk en veel overlast van de Denen, Duisters of die van Moskou, zo vernemen ze in alle manieren hoe sterk dat die vijanden zijn van ruiters en knechten. Als ze horen en verzekerd zijn dat die vijanden gekomen zijn in grote menigten en zeer sterk gewapend, meest hebbende gebardeerde paarden zodat ze schijnen te wezen bijna onoverwinnelijk: en dat ze vernielen al dat zich te verweer stelt zo gaan di landzaten manlijk die vijanden tegemoet, niet zo goed gewapend als goed gemoed en vooral omdat ze zo’ n wrede vijand die door vechten en kwade wegen vermoeid zijn, zouden slaan, kelen en beroven. Want ze weten door zekere ervaring dat zulke vijanden die zo zwaargewapend zijn goed om te overwinnen zijn in de diepe sneeuw, donkere en dikke bossen, geheime putten, bevroren en besneeuwde moerassen verward zijn. Ja, al waren daar niet een van de landzaten die ze weerstond zo zouden ze nochtans moeten blijven in die kwade wegen vanwege die natuur en gelegenheid van de plaatsen. Wat de vijanden zo veel eerder gebeurt als ze teerder en delicater opgevoed zijn en minder kennende wegen en gevaren. Maar de Noordelijke naties zijn ter contrarie gewoon te verdragen alle kwaad weer, [176v] vrezen niet te strijden tegen de vijanden in het koudste van de winter, noch te lopen door hagen, door bos, over berg en dal: zodat hierdoor die ongewapende boeren geraken te doden die hovaardige vijanden, maken ze eerst die manier van vlieden totdat ze die vijanden hebben in plaatsen daar veel sneeuw ligt waarin dat ze blijven steken gelijk in een slijkachtig moeras en gelijk die wilde beesten die in het garen verward zijn. Of ze brengen ze op de moerassen, staande wateren, meren of rivieren omdat ze zouden zinken in het water dat onder de sneeuw verborgen is en verdrinken. Want de sneeuw schijnt wel hard boven op het ijs te liggen: maar onder is het ijs zo zwak door het eenparig knagen van de lopende rivieren dat het kwalijk machtig is te dragen een wolf, hoe zou het dan dragen een mens en vooral die gewapend is?

Van de sneeuwballetjes die hangen blijven aan de voeten van de paarden.

De ruiters komen ook noch in een ander gevaar dat zeer is te vrezen: want omdat hun paarden scherp beslagen zijn ten ijs: als ze met natten voeten die onder nat geworden zijn van het water of boven van de rijp komen in de sneeuw, zo verzamelen daar aan sneeuwballen alzo groot als een bal of een kinderhoofd die alzo rond bevroren zijn en blijven vast hangen aan de paarden voeten: zodat het niet mogelijk is, de ruiter moet vallen van het paard of met het paard omlaag vallen en komen alzo in gevaar van terstond gevangen of dood te blijven. Want het is niet mogelijk dat een paard langs of dwars de vierden of zesde sprong springen mag of het zal terstond vallen: ja, hoe dat meer gestoken wordt met sporen om te laten lopen of springen, hoe dat het eerder vallen zal en hoe [177r] dat de ruiter eer zijn dood vindt en het lichaam te barsten valt zijn geest geeft of een ander gebrek krijgt dat somtijds erger is dan de dood. Maar de landzaten die vechten om hun land te houden tegen die vijanden die slagen af di hoefijzers van de paarden onder de vijanden, waardoor de sneeuw niet blijft hangen aan de paardenvoeten: wat de vijanden geenszins durven bestaan te doen omdat ze nergens geen toevlucht hebben, noch vrienden, gelijk die van het lande. Geen minder gevaar en is het ook voor die vijanden als ze moeten het hangen van de bergen op en af rijden die blinken gelijk spiegels van het gladde ijs dat er over al rondom aan hangt: en voornamelijk als het met een dunne sneeuw bedekt is die van de wint daarop gedreven is, die sluit de gaten en vult de holen met sneeuw in het hangen van de bergen zodat het overal even effen schijnt te wezen, gelijk op een plat veld, waardoor zeer gevaarlijk vallen van boven neder de Duitsers, Denen en die van Moskou, die de plaatsen niet en kennen of lopen zeer sterk met de paarden, vallen of zinken in deze holen, zuipen allen gelijk van een sop, zijn elkaar getrouw in de ellende als ze geweest waren tevoren vriendelijk verbonden. Dat meer is, zeer veel dappere en stoute krijgslieden die op ander plaatsen landen en steden doen beven met men het vuur en zwaard hebben vernield, blijven altemets zeer licht in de sneeuw daar steken en begraven. [177v]

Het twaalfde boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, handels van de huizen en timmerwerk van de Noordelijke landen.

Van de diversiteit en vorm van stenen.

Boven de kunstmatige stenen zo worden in sommige bergen van de Noordelijke landen gevonden grote stukken van stenen die alzo van de naturen in diverse vormen, voornamelijk vierkantig en langwerpig gemaakt zijn: ja, dat er niet veel behoeft aan gegaan te worden om die te polijsten. Als men zien mag op een zeer grote en woeste berg, Amabergh genaamd, niet ver gelegen van het zeer mooie klooster van Vastenen, wat van de zeer edel vrouwe S. Brigitte (wiens lichaam met het lichaam van haar dochter, S. Catherine, de eerste abdis van dit klooster, tot een bijzondere gedenkenis daar rust en zeer fatsoenlijk bewaard wordt) is gesticht geweest: en ook van een ander klooster [178r] van S. Benedictus orde, Alvestre genaamd. In die berg zijn er stenen van diverse kleuren, maar vooral zwart die van de ingezetenen van het land voor niets uitgehaald mogen worden om daarvan te stichten allerhande huizen, brengen die stenen te scheep of op wagens, trekken daarvan hun gevels van het fundament tot in het opperste van het huis, wat zeer lustig is om te zien geeft iedereen gelijk te oordelen of de natuur te boven gaat de kunst of de kunst de natuur. Ik heb gezegd voor niets: omdat ze niet verkocht worden om geld of door bidden van de eigenaar: want men vindt ze daar in zo’n grote menigte: dat ze niet alleen geschikt worden tot gebroekt van de eigenaar, maar ook tot nut van de gemeente. Deze berg die zeer hoog is en woest is zeer lustig om te zien: want het schijnt te wezen diegenen die van verre daar voorbij zeilen niet anders dan een zeer mooie stad die met torens en muren gesloten is. In het voorzegde klooster van Alvestre en binnen Lincopen staan noch op de dag van heden zeer veel huizen, die van zulke stenen over oude tijden in het vierkant net genoeg gemaakt zijn geweest gelijk ook op ander plaatsen men zien mag. Men vindt ook noch ander bergen in Oostgötland als he oostwaarts gaat omtrent de oever van de Gotische zee waarin groeien blinkende en heldere stenen van de natuur van diamanten en zeshoekig van vorm, hier en daar zeer ver strekken gelijk het kristal: van die men zou mogen metselen zeer kostbare en blinkende muren die zeer om te verwonderen zouden mogen wezen, was het dat men de grote overdaad daar achtte. In Westgötland is ook een berg, Kindaberg genaamd, waarin rondom groeien marmer stenen die uit der natuur zo divers en mooi van kleur [178v] zijn dat ze alle dingen versieren en profijtelijk zijn daar ze in gesteld en gemetseld worden. Tenslotte in de eilanden die gelegen zijn onder de Pool worden gevonden bergen van magneten, is het dat men houdt op zekere tijden in beukenhout, het wordt zo hard als een steen en krijgt de natuur van naar zich te trekken gelijk de magneten. Die natuurlijke stenen die in de velden groeien en divers van vorm worden daar overal zo wel in grote menigten gevonden als de gebakken: en ook gebruikt niet alleen om de huizen te bedekken, maar ook muren en ander dingen van te metselen.

Van het diverse timmerwerk van huizen.

De huizen worden in de Noordelijke landen gemaakt van velerhande diverse en vreemde vormen. Want soms maken ze die naaldvormig, andere vierkant, andere langwerpig: soms rond, ander boogvormig en gewelfd. Die naaldvormig gemaakt worden zijn alleen gemaakt van lansen die boven tezamen aaneen gebonden zijn en nederwaarts komen allengskens breder uitkomen gelijk een tent. Deze huizen worden gemaakt alleen in de zomer, [179r] omdat de ambacht lieden niet zouden gekweld worden van de hitte der zo, vlammen en rook seffens. Die huizen die met hangende daken gemaakt zijn die zijn hoog opgetrokken omdat de dikke en zware sneeuw, met het waaien van de wind, te beter zouden mogen afvallen en de daken niet inzakken, die gemaakt zijn van schorsen van berkenbomen of tichelen of gespleten latten van pijnboom hout, of van abelen of eiken of beukenhout: maar rijke lieden huizen zijn met koper, metalen of loden platen bedekt, gelijk de kerken. Die gewelfd zijn gemaakt, zijn kunstig genoeg gemaakt tegen het geweld van de winden en vallen van de sneeuw: en zijn getimmerd van hout en steen en zeer noodzakelijk voor velerhande zaken te doen. Want zulke worden gevonden in grote heren huizen om daarin te bewaren huisraad en kleren of ook gereedschap die tot de landsnering dienen. Zeer weinig ronde huizen worden daar gevonden die alleen gemaakt worden omdat die werklieden die daarin werken van boven evenveel licht zouden ontvangen. Maar de vierkante huizen zijn er zeer algemeen die wonderlijk ineen zijn gebonden gemaakt van grote houten in de hoeken ineen gevoegd daar dat het meesterschap in getoond wordt: en deze hebben ook de vensters meestendeel staan in het dak waardoor dat iedereen gelijk licht mag ontvangen. De stenen huizen hebben de poorten gemaakt naar behoorlijke proportie, maar enge vensters, vanwege di zeer sterke koude, sneeuw en rijp. Want waren de vensters groot en wijdt, gelijk in Italië, zo zouden terstond die huizen vervuld worden van de sneeuw die van de sterke wind gelijk stof gedreven zouden worden door de vensters zodat ze door het grote gewicht zouden terstond geraken in te vallen. [179v]

Van hetzelfde.

De vensters van de Noordelijke huizen en vooral van de stoven worden gewoonlijk gemaakt in de kromme daken waardoor dat ze ontvangen een goede en zuiver lucht. Deze vensters zijn gemaakt van glas of wassen kleren die openen en sluiten tegen regen en sneeuw. In de steden worden de vensters gemaakt in de zijmuren die zijn met ijzeren traliën gesloten vanwege de engte van de straten. Degene die wonen zijn op het uiterste van de grenzen van het lande, maken wetens en willens hun deuren enge en laag omdat de vijanden en straatschenders niet zouden terstond invallen. Ja, dat meer is omdat ze de vijanden te beter zouden weerstaan zo hebben ze veel gaten in de muren waardoor dat ze de vijanden met geschut te keer gaan. Ten anderen zo graven ze putten in de aarde, die ze bedekken met stro of gebladerte en droge twijgen omdat ze alzo zouden de vijanden levend vangen. De daken van de huizen zijn gemaakt van balken en met planken van dennen of populier schorsen gedekt, daar ze dan op leggen groene russen, twee op een, met wat haver of gerst daartussen gezaaid zodat zee te beter ineen zouden gebonden worden: wat gedaan wordt omdat de huizen van de bliksem niet zouden verbrand worden: of dat waarachtiger is, omdat ze daarop water gieten in tijden van oorlog zouden kunnen weiden om schapen en lammertjes op te houden als voor genoeg verklaard is. Sommige van degene die wonen in de steden als ze willen huizen timmeren, maken een verbond tezamen dat ze op algemene kosten zullen timmeren gelijker hand en maken vijf of zes huizen neffens een gelijk een burcht en maken in elk huis een zeer sterke ijzeren deur waardoor ze hun zouden mogen redden en sterk houden tegen de vijanden [180r] als ze ingenomen hadden de vesting en muren van de stad en tenslotte noch doen wijken, als men zien mag veel huizen gemaakt binnen die koninklijker stad van Stockholm, waaruit van het opperste van de huizen men de vijanden mag keren en verdrijven. De meester timmerlieden zien ook wel vlijtig toe en doen grote vlijt om te vinden het hout dat ze weten aller geschiktste te wezen en het best te dienen tot hun werk, omdat die huizen te langer zouden blijven staan en oud worden; en slaan goed gade dat ze geen bomen houwen die gewrocht zijn en gesteld in de huizen zouden de vrouwen die bevrucht zijn in het baren enige zwarigheid bij brengen en deerlijk laten sterven.

Van de grote menigte van de zeer grote bomen in de Noordelijke landen.

In de bossen van de Noordelijke landen groeien in grote menigten, dennen, pijnbomen, jeneverbomen en lorkbomen, zijn zo hoog als enige torens: en daarom diegene die groeien niet ver van de zee worden gebruikt tot masten en sprieten van grote schepen en vooral die pijnbomen die om de hars en terpentijn dat uitermate in groeit, plegen zeer lang te duren zonder verrotten en zeer goed te staan tegen de regen. Maar de vruchten van deze pijnbomen en dennen en worden niet gebruikt in deze landen, gelijk in Italië daar men er medicijn van maakt om te verwekken het vlees tot wellust en onkuisheid. Deze pijnbomen worden gezaagd tot planken en geschaafd waarvan men maakt de zoldering van de schepen. In het opperste van deze pijnbomen groeien vruchten die die landzaten en vooral die wilde Lappen afplukken in het begin van de zomer, en nemen daar uit die kernen die ze eten in plaats van brood, gelijk die van Parthen eten [180v] die Palmen. Van de takken van de dennen worden gemaakt repen daar men de tonnen mee bindt en latten van kruisbogen of tuinen om het land af te schutten, gelijk men doet van de takken van de lorkenbomen omdat ze goed mogen tegen het buigen. De balken die gemaakt worden van de dennen zijn altijd gehouden geweest in grote waarden, omdat ze zeer licht zijn en geduriger dan enig ander hout, zo worden de kerken daarmee bedekt: en hoe de grond zavelachtiger is daar ze groeien hoe ze langer worden en hoger opschieten, maar worden niet zeer dik omdat ze geen voedsel genoeg krijgen uit de zavelachtige grond: uit die bomen men ziet vloeien een zeer vette likeur, als terpentijn en pek. Bovendien zo is overal dijn e Noordelijke landen een zeer grote menigte van berkenbomen, die zijn van zulke naturen dat er als men ze snijdt tussen beide de schorsen eer een water uitdruppelt wat men drinken mag gelijk men ook in de dure tijd de vruchten van deze boom gebruikt in plaats van brood en de schorsen om de huizen te dekken. Insgelijks het zaad en wortels van de jenveerbomen worden gebruik in plaats van brood, hoe wel dat slecht om te krijgen is doordat die dorens zo scherp steken: in die dorens vuur en gloeiende kolen blijft duren een geheel jaar: ja, is het zaak dat die van het land het zelf niet uitdoen, zo gebeurt het soms dat van een vreemde en stormende wind ontstoken wordt zulke brand in de bossen dat de vruchten die staan op de omliggende velden verbrand worden van het vuur dat overal heen vliegt.

Noch van de Noordelijke bomen.

De eikenbomen die onder water liggen blijven altijd zonder verrotten en daarom dienen ze [181r] zeer goed om te maken de ribben van de schepen. Met de schorsen wordt het leer bereid, gelijk hierna zal verklaard worden daar we schrijven zullen van het timmerwerk op het ijs. Daar zijn ook ander bomen die noch harder zijn uit de naturen, waarvan gedraaid worden ringen en katrollen om de sprieten van de masten me op te halen. Men maakt er ook flessen en kannen van die van binnen worden besmeerd met hars zodat ze niet zouden verrotten. Noch zijn er ook ander bomen die vanzelf groeien, die niet bekend zijn, nochtans worden ze gehouden om het gewicht, kleur, hardheid, rondheid en vruchten alzo goed als de ander. Men vindt daar ook vlierbomen, en kornoeljebomen met zeer zoete bessen. Insgelijks ook twee soorten wilgenbomen waarvan de hazen die eten om den honger te stelpen en al is het dat ze geen vruchten voortbrengen zo worden ze nochtans wel vermenigvuldigt als men de takken afhouwt en weer steekt in de aarde, gelijk de andere bossen die somtijds worden afgehouwen tot aan de wortel en weer uitspruiten. Daar zijn ook veel bomen die zo vast geworteld zijn in de aarde dat ze eeuwig zouden blijven staan, tenzij dat ze met een draaiende wind of van de bliksem omgeworpen of verbrand worden; waarvan men niet licht de reden zou kunnen zeggen, mits dat de ene hier en de ander elders groeit. De vloeiende kruiden zijn daar overal zeer algemeen en zo lastig dat ze grote schade doet aan de muren van de steden die gevoed wordt van de sneeuw zodat ze de muren vernielen, tenzij dat ze me de wortel uitgetrokken wordt.

Noch van de Noordelijke bomen.

De eikenbomen die onder water liggen blijven altijd zonder verrotten en daarom dienen ze [181r] zeer goed om te maken de ribben van de schepen. Met de schorsen wordt het leer bereid, gelijk hierna zal verklaard worden daar we schrijven zullen van het timmerwerk op het ijs. Daar zijn ook ander bomen die noch harder zijn uit de naturen, waarvan gedraaid worden ringen en katrollen om de sprieten van de masten me op te halen. Men maakt er ook flessen en kannen van die van binnen worden besmeerd met hars zodat ze niet zouden verrotten. Noch zijn er ook ander bomen die vanzelf groeien, die niet bekend zijn, nochtans worden ze gehouden om het gewicht, kleur, hardheid, rondheid en vruchten alzo goed als de ander. Men vindt daar ook vlierbomen, en kornoeljebomen met zeer zoete bessen. Insgelijks ook twee soorten wilgenbomen waarvan de hazen die eten om den honger te stelpen en al is het dat ze geen vruchten voortbrengen zo worden ze nochtans wel vermenigvuldigt als men de takken afhouwt en weer steekt in de aarde, gelijk de andere bossen die somtijds worden afgehouwen tot aan de wortel en weer uitspruiten. Daar zijn ook veel bomen die zo vast geworteld zijn in de aarde dat ze eeuwig zouden blijven staan, tenzij dat ze met een draaiende wind of van de bliksem omgeworpen of verbrand worden; waarvan men niet licht de reden zou kunnen zeggen, mits dat de ene hier en de ander elders groeit. De vloeiende kruiden zijn daar overal zeer algemeen en zo lastig dat ze grote schade doet aan de muren van de steden die gevoed wordt van de sneeuw zodat ze de muren vernielen, tenzij dat ze me de wortel uitgetrokken wordt.

Noch van de Noordelijke bomen.

De eikenbomen die onder water liggen blijven altijd zonder verrotten en daarom dienen ze [181r] zeer goed om te maken de ribben van de schepen. Met de schorsen wordt het leer bereid, gelijk hierna zal verklaard worden daar we schrijven zullen van het timmerwerk op het ijs. Daar zijn ook ander bomen die noch harder zijn uit de naturen, waarvan gedraaid worden ringen en katrollen om de sprieten van de masten me op te halen. Men maakt er ook flessen en kannen van die van binnen worden besmeerd met hars zodat ze niet zouden verrotten. Noch zijn er ook ander bomen die vanzelf groeien, die niet bekend zijn, nochtans worden ze gehouden om het gewicht, kleur, hardheid, rondheid en vruchten alzo goed als de ander. Men vindt daar ook vlierbomen, en kornoeljebomen met zeer zoete bessen. Insgelijks ook twee soorten wilgenbomen waarvan de hazen die eten om den honger te stelpen en al is het dat ze geen vruchten voortbrengen zo worden ze nochtans wel vermenigvuldigt als men de takken afhouwt en weer steekt in de aarde, gelijk de andere bossen die somtijds worden afgehouwen tot aan de wortel en weer uitspruiten. Daar zijn ook veel bomen die zo vast geworteld zijn in de aarde dat ze eeuwig zouden blijven staan, tenzij dat ze met een draaiende wind of van de bliksem omgeworpen of verbrand worden; waarvan men niet licht de reden zou kunnen zeggen, mits dat de ene hier en de ander elders groeit. De vloeiende kruiden zijn daar overal zeer algemeen en zo lastig dat ze grote schade doet aan de muren van de steden die gevoed wordt van de sneeuw zodat ze de muren vernielen, tenzij dat ze me de wortel uitgetrokken wordt.

Van diverse bomen.

Noch zijn er veel ander soorten van bomen zonder die we nu gezegd hebben in deze koude landen, [181v] voornamelijk populieren, essen en een ander soort van jenever bomen, ie zeer geschikt zijn om kostbare huizen daarvan te maken mits dat ze zeer lang zijn en goed ruiken gelijk cipres hout, zodat ze worden gebruikt niet alleen in tijden van pest, maar ook om dagelijks in huis te branden. Want deze bomen die daar vanzelf groeien zijn vermenigvuldigd zeer en wortelen zodat ze nimmermeer mogen uitgeroeid worden: maar als ze volwassen zijn, zo worden (als we nu gezegd hebben) van die zeer sterke balken gemaakt die men gebruikt in het timmeren, zo wel van de grote en hoge huizen als van de lage. In de landen daar de Noordpool is verheven meer dan zeventig graden worden geen eiken of beukenbomen groeiend gevonden, ja, dat meer is weinig ander tenzij berkenbomen die slim en krom groeien omtrent de uiterste kanten van de zee van Seythien door de grote storm winden die zeer dikwijls daar waaien. Maar in de landen die Zuidwaarts gelegen zijn groeien overal zeer grote menigte van fruit bomen wiens vruchten als eikels, hazelnoten en beukennoten niet alleen dienen om de beesten te voeden, maar ook worden in de dure tijd van de ingezeten gebruikt in plaats van brood. Deze vruchten worden tegen dat het dure tijd zal worden van sommige beesten als muizen, ratten en vogels gedragen in hun holen en nesten om de toekomende honger te verdrijven zodat die beesten hierin veel voorzichtiger schijnen te wezen dan de mensen. Wat merken die voorzichtige landslieden en doen ook te meer vlijt om hun te voorzien tegen den toekomende dure tijd. Die beukennoten zijn driekantig en hebben een rode schors en zijn besloten in ruwe huisjes gelijk kastanjes waarmee de varkens zeer vet gemaakt worden, zo [182r] wel als met eikels, uitgezonderddat het eikels spek hard is en het beuken zeer zacht.

Van de vruchten of fruiten.

De hazelnoten groeien daar zo overvloedig en in zo’n grote menigten dat er niet alleen genoeg is voor de ingezeten maar ook voor di vreemde: zodat er vanwege de profijt en gewin veel duizend tonnen vol van de kooplieden worden gevoerd uit de Noordelijke landen in Duitsland. De takken van het hazelaar hout voeren ze ook uit die zeer nuttig en bekwaam zijn om repen daarvan te maken om allerhande vaten mede te binden. Daar groeien ook appel en peer bomen van diverse soorten en zo wel die verplant zijn als uit het zaad van appels en peren voortkomen: waaronder dat er sommige zeer excellent zijn die in het hart van de winter (gelijk de olijfboom die nergens Noordwaarts groeit) rijpe vruchten hebben: Insgelijks de wilde appels zijn van zulke naturen dat ze niet eerder rijp worden dan in december: en deze hebben een wijnachtige smaak zodat men daaruit perst drank die men most heet. Daar zijn er ook die zo zuur zijn dat ze het scherpe van een zwaard bot maken met hun sap, van die men maakte goede azijn. Sommige zijn rond, ander zijn langwerpig gelijk peren, andere gelijk een ei die zeer geacht en in waarden worden gehouden. Maar die buitenlandse en die van over zee komen zijn er noch veel meer geacht omdat ze groter en zoeter van smaak zijn. Insgelijks ook gedroogde pruimen en peren. Want in de Noordelijke landen groeien maar twee soorten, als witte en zwarte: en ook maar twee soorten van krieken als wilde en hof krieken; die zo zuur zijn dat ze de [182v] tanden stomp maken, die gebruikt worden om azijn daarvan te maken: Want mits dat ze groeien op donkere plaatsen daar geen zon komt zo rijpen ze niet. Maar die zon hebben mogen plegen lieflijk genoeg te wezen van smak. Daar zijn ook sommige bomen die een onbekende kracht hebben, die zonder bloesems vruchten voortbrengen tussen de sneeuw. Nochtans zo verbeteren de fruitbomen met verplanten en brengen voort te zoeter vruchten. Maar het wilde fruit heeft een vreemde smaak, wat bij avonturen komt door de oude takken die vol mos liggen en beletten dat er geen zon op schijnt, want anderszins meen ik dat ze zouden lieflijker wezen van smaak en beter om eten.

Van de Gom die uit de dennen komt en oorsprong van de amber.

Omdat zeer veel auteurs divers schrijven van de oorsprong, natuur en kwaliteit van de ambergrijs, (barnsteen) gelijk Perottus beschrijft, die met grote vlijt diezelfde heeft willen accorderen: wil betogen waaruit en hoe dat deze excellente en kostbare traan mag voortkomen [183r]

Daarom zo heb ik hier wel willen bijvoegen dat men daarvan zegt in de Noordelijke landen, wat het lijkt me de waarheid meest te gelijken. Die dennen of pijnbomen die uit de natuur een gom tranen en zeer hoog groeien de op de oever van de zee of rivier of in het laagste van de bossen zweten dit ambergrijs uit en vooral in juni en jul als de zon loopt door het teken Cancer en Leo als door die grote hitte van de zon (gelijk hierna uitvoeriger verklaard zal worden) de vruchten dor en rijp worden. Dan zo druppelt uit deze bomen die splijten door die grote hitte der zon dit ambergrijs in de grachten of rivieren die daaronder staan en wordt daar hars in: maar in het neervallen wat dat vatten mag dat houdt het vast en omwindt het gelijk lijm mits zijn taaiheid: wat de oorzaak is dat er kikkers, muizen, muggen, spinnen, vliegen, stro, zaad en diergelijke dingen die in dit terpentijnachtig lijm besloten worden en hard: en ook wat eenparig druppelt valt in het zand, dat wordt door grote slagregen gevoerd in de beken en voorts in de rivieren en tenslotte in de zee daar dat gelijk ander bomen binnen zekere tijd hard wordt gelijk steen: wat door de grote tempeest van de Gotische, Finlandse en Lijflandse zee wordt gevoerd en geworpen aan de oevers van Pruissenland die liggen op de Zuidzijde recht tegen over het Noorden. Wat altijd geschiedt als de wind drijft de baren van de zee naar Pruissenland daar dat van de koning is verboden dat niemand die ambergrijs mag verzamelen dan die daartoe geordineerd zijn en gezworen werklieden. [183v]

Het dertiende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen wat handelt van de lands nering vruchten die tot des mensen nooddruft dienen.

Van de diverse vruchten die men is in de oogst inhaalt.

HET is een wonderlijke ordinantie der naturen dat men anders en op ander tijden, ook met ander manieren en handigheid Noordwaarts het land handelt dan in Barbarijen en Moren land, en noch anders in de nieuwe eilanden. Aangaande die Noordelijke landen is het zeker dat op sommige akkers die in het Zuiden zijn gelegen in Westgötland die gerst binnen 36 dagen nadat ze gezaaid is rijp en gereed om te plukken: wat is van het laatste van juni tot half augustus en altemets noch eerder. Maar dat het zo gauw rijp wordt komt noodzakelijk door die natuur van de aarden, zachtheid van de lucht vochtige van de steentjes die de wortel voedt en hitte van de zon: wat een oorzaak is dat het zo gauw opgroeit en rijp worden: en zulk stro heeft gewoonlijk zes aren bijeen, maar wat kleiner dan de gewone, wat gerst zeer bekwaam is om mout te maken. Maar ander zaad wordt gezaaid in het eerste van mei en omtrent half augustus geplukt in binnen gehaald met grote vlijt. Want die landlieden helpen elkaar zeer gewillig en lustig omdat die koude [184r] die hun over de hals zou mogen komen de oogst niet zou verderven. Noch begeren anderen geen daghuur dan ‘s avonds een vrolijke maaltijd, op die om de goede en getrouwe dienst die de jongeren gedaan hebben, zowel knechten als meisjes worden bij toestemming van de wijze en voorzienige ouders gesloten sommige huwelijken en beloften gedaan van huwelijk: niet uit een vleselijke wellust, al zijn ze ook edel van geslacht, maar om het profijt en eer van het huis te bewaren en het huisgezin wijs en lief te regeren.

Van de bakkerijen en bakken van het brood.

Omdat de ouders hebben van ouders tot ouders verstaan hoe dat Ceres zou gevonden hebben het koren en Pan die manier van bakken: (zodat naar hem in de Latijnse taal het brood genaamd werd Panis) zo is Ceres zeer vermaard en geprezen geweest omdat ze het graan eerst heeft gevonden en Pan omdat hij het betamelijk heeft weten te bereden tot des mensen oorbaar. Daarom behoort men hier wel te merken wat soorten van vruchten wordt gebruikt tot de nooddruft [184v] van de mensen en welke onder de Noordelijke naties dat handwerk toebehoort. Welke naties gelijk dat ze velerhande zijn, divers en verscheiden zijn en zo wel van gelegenheid als van manieren: alzo ook die vruchten der aarden ziet men divers wezen naar de gelegenheid of kwaliteit van de landen. Want hoe meer dat men Noordwaarts opgaat, hoe minder tarwe dat er groeit: maar hoe meer Zuidwaarts, hoe dat er overal meer tarwe gevonden wordt. Niettemin die van Zweden hebben grote menigte van tarwe en noch veel meer rogge. De Gothen gebruiken zo wel in Oostgötland als in Westgötland gerst en haver, die hen van God genoeg wordt verleend en niet alleen om te eten maar ook om hun bier mede te brouwen. Niettemin men gebruikt van al deze vruchten over al die voorzegde landen: maar in Zweden zijn ze vlijtiger om rogge te winnen die die vrouwen zo weten te zuiveren dat ze in kleur, smaak en gezondheid te boven gaat de deugd van de tarwe.

Hoe die vruchten gedroogd worden om lang over te houden en te bewaren.

Op zeer hete dagen als de zon zeer heet schijnt zo spreiden ze lakens gelijk zeilen van schepen of zelf zeilen zeer wijdt uit en breed op de aarde of op die effen en blote bergen, omdat ze daarop te drogen zouden leggen het graan en zes dagen of meer of minder nadat de zon heet schijnt. Daarna als het goed gezuiverd zo sluiten zij he in eiken kisten of ze laten het malen en bewaren het meel op dezelfde manier: en alzo gedroogd zo blijft het zeer veel haren lang goed. Niettemin het is zeer goed dat men het graan eens per jaar te drogen legt in de zon: en alzo mag men [185r] dan daaronder handig mengen als nood is nieuw graan dat goed droog is omdat men ban geen oud graan gebrek hebben. Maar het meel mag men wel veel jarenlang over houden zonder bederven als het in eiken tonnen of kuipen goed stijf ingestampt is met houten stampers en gesteld op droge plaatsen.

Hoe die vruchten gedroogd worden om lang over te houden en te bewaren.

Op zeer hete dagen als de zon zeer heet schijnt zo spreiden ze lakens gelijk zeilen van schepen of zelf zeilen zeer wijdt uit en breed op de aarde of op die effen en blote bergen, omdat ze daarop te drogen zouden leggen het graan en zes dagen of meer of minder nadat de zon heet schijnt. Daarna als het goed gezuiverd zo sluiten zij he in eiken kisten of ze laten het malen en bewaren het meel op dezelfde manier: en alzo gedroogd zo blijft het zeer veel haren lang goed. Niettemin het is zeer goed dat men het graan eens per jaar te drogen legt in de zon: en alzo mag men [185r] dan daaronder handig mengen als nood is nieuw graan dat goed droog is omdat men ban geen oud graan gebrek hebben. Maar het meel mag men wel veel jarenlang over houden zonder bederven als het in eiken tonnen of kuipen goed stijf ingestampt is met houten stampers en gesteld op droge plaatsen.

Hoe die vruchten gedroogd worden om lang over te houden en te bewaren.

Op zeer hete dagen als de zon zeer heet schijnt zo spreiden ze lakens gelijk zeilen van schepen of zelf zeilen zeer wijdt uit en breed op de aarde of op die effen en blote bergen, omdat ze daarop te drogen zouden leggen het graan en zes dagen of meer of minder nadat de zon heet schijnt. Daarna als het goed gezuiverd zo sluiten zij he in eiken kisten of ze laten het malen en bewaren het meel op dezelfde manier: en alzo gedroogd zo blijft het zeer veel haren lang goed. Niettemin het is zeer goed dat men het graan eens per jaar te drogen legt in de zon: en alzo mag men [185r] dan daaronder handig mengen als nood is nieuw graan dat goed droog is omdat men ban geen oud graan gebrek hebben. Maar het meel mag men wel veel jarenlang over houden zonder bederven als het in eiken tonnen of kuipen goed stijf ingestampt is met houten stampers en gesteld op droge plaatsen.

Hoe die vruchten gedroogd worden om lang over te houden en te bewaren.

Op zeer hete dagen als de zon zeer heet schijnt zo spreiden ze lakens gelijk zeilen van schepen of zelf zeilen zeer wijdt uit en breed op de aarde of op die effen en blote bergen, omdat ze daarop te drogen zouden leggen het graan en zes dagen of meer of minder nadat de zon heet schijnt. Daarna als het goed gezuiverd zo sluiten zij he in eiken kisten of ze laten het malen en bewaren het meel op dezelfde manier: en alzo gedroogd zo blijft het zeer veel haren lang goed. Niettemin het is zeer goed dat men het graan eens per jaar te drogen legt in de zon: en alzo mag men [185r] dan daaronder handig mengen als nood is nieuw graan dat goed droog is omdat men ban geen oud graan gebrek hebben. Maar het meel mag men wel veel jarenlang over houden zonder bederven als het in eiken tonnen of kuipen goed stijf ingestampt is met houten stampers en gesteld op droge plaatsen.

Hoe dat men kwalijk Zout voeren kan in de Noordelijke landen.

Als het oorlog is in de `noordelijke zee en dat de Noordelijke landen bij gebrek van zout zouden schijnen van de vijanden benauwd te wezen, zo maakt men met kunst zout binnenslands omdat ze bij gebrek van zout niet komen zouden in de subjectie van de vijanden. Maar omdat dit zou mogen gemakkelijker en sneller te werk gaan en ook dat die Noordelijke naties altijd daarbij zouden mogen profijt doen zo heeft de eerwaardige Jan de Grote uit Götland, aartsbisschop van Uppsala, mijn zeer beminde broeder en voorganger toen hij tot andere tijden in het jaar 1523 twee jaar lang was geweest te Rome ambassadeur bij de paus Adrianus de zesde de laatste gekozen en terug gekomen om te visiteren zijn kerk en bisschopdom van Uppsala, geleerd den inwoners en vooral die woonden op bekwame plaatsen zou te koken op zijn eigen kosten, gelijk hij van experte meesters had geleerd, kocht en gaf over l instrumenten genoeg die daartoe van node zijn: dat men van die tijd voorts altijd heeft mogen, wat oorlog dat er ook wezen mocht, zout genoeg te maken zonder enige moeilijkheid en met kleine arbeid.

Van de zeer grote menigte van boter.

Doorlopende alle landen van de Noordelijke rijken, van daar de Noordpool staat verheven 52 graden tot 84, zo mag men overal vinden zeer grote menigte van boter vanwege de zeer vruchtbare weiden en grote menigte van hoornen beesten die daar zijn: maar nochtans overal niet even goed, zo wel door die diversiteit van het zout als ook van de goede kruiden en gras, en ook naar dat de [186v] landen daar die beesten gevoerd worden ver van elkaar zijn gelegen. Want daar die weiden grover van gras zijn en di boter met grover zout gezouten is, die is niet zo goedt als andere boter die met schoon zout gezouten is en gekomen van een goede weide. Niettemin, ze hebben overal die landen voor manier, weer dat die boter met grof zout gezouten is of met fijn wit zout, dat ze den koplieden van over zee die verkopen met veel duizend vaten, hetzij voor geld of in mengelingen van ander waar, tenzij ze dat vanwege de koning om de nakende oorlog verboden wordt als men lijftocht gelijk spek en ander noodzakelijke voedsel plag toe te zien dat ze niet naar de vijanden gevoerd worden. Voorts zo is in Zuidgötland een eiland. Oelant genaamd, daar dat de gezonde en goede lucht die overeen komt met de vruchtbaarheid van het land kruiden voortbrengt die zeer lieflijk en zoet zijn: waarmee een grote menigte van beesten en koeien gevoed worden en geven een melk dat zo gezond is, dat die met veel raad en hulp van medecijns niet kunnen geholpen worden, geheel en al met botermelk van dit melk genezen kunnen worden: en die boter is wel riekend gelijk een specerij die zeer geprezen wordt en wel duur verkocht want het is veel gezonder dan enige boter van alle ander landen.

Van de grote en goede kazen.

Is het dat Parma, Plaisance of enige ander stad of dorp in Lombardije geprezen zijn om die grote menigte en deugd van de kazen, voorwaar ze mogen het wel dank weten het half eiland van Scandinavië en vooral Westgötland in de Noordelijke landen, van welk volk ze hun oorsprong hebben. Want de West Gothen hebben de naam boven alle naties van de Noordelijke landen dat er [187r] geen hen gelijk en is in kazen te maken. Het schijnt te komen door die goede en vette weiden die ze daar hebben: waarin ook oorloogpaarden, die sterk hoge en dapper zijn, ook grote ossen in zeer grote menigte worden opgevoed. Aldus zo maken ze gewoonlijk zulke grote kazen dat twee sterke mannen kwalijk zouden dragen kunnen diezelfde een luttel weg ver. Nochtans worden die niet gemaakt met handen of kunst van mannen, maar van vrouwen: die uit diverse dorpen bijeen gelegen zijn en op een dorpshuis bijeen komen daar men gewoon is kaas te maken, brengen met hen een grote menigte van melk en dat in de zomer: en maken de melk heet in grote ketels en als ze lab daartoe gedaan hebben zo gieten ze het meestendeel in een vierkante houten vorm: dan nemen ze kleine kaasjes die tevoren in de lucht en zon gedroogd zijn en morzelen die wel klein en werpen die in het ziedende hete melk, gelijk men doet in de grote muren daar men kleine stenen in metselt omdat die grote stenen te vaster zoude blijven in de mortel. Ten anderen, zo mag geen man komen daar deze vrouwen aldus deze kazen maken, hoe zeer ook dat hij daarom zou mogen bidden. Want die kloeke vrouwen hebben bijzonder hun huiswerk gescheiden van de mannen, waarmee de mannen hun nimmermeer mee bemoeien: als spinnen, weven, bakken, brouwen, eten gereed maken, kinderen opvoeden en kleden, bedden maken, en lammertjes, kalveren en andere jonge beesten verzorgen: terwijl dat die mannen de meeste arbeid doen: als akkeren, dossen, paarden berijden (dat die vrouwen ook dikwijls doen) harnas schoon maken, tuinen maken, ploegen en het land zuiveren en gereed maken. De kazen in Oostgötland die van schapenmelk in grote menigten gemaakt worden [187v] zijn uitermate zeer geprezen: zo zijn ook die van hoog Zweden: meer dan die van Noorwegen en Helsingher land: daar dat men groot werk maakt van de kazen die ze hebben die zeer vet en bijna verrot zijn, vol maden, zodat ze zeer verblijd zijn van hun deugd: ja, dat meer is als ze het binnenste hebben uit gegeten zo gebruiken ze in de oorlog de korsten gelijk een beukelaar van hard leer gemaakt. In Finland is ook een goede smaak van kazen die zeer aanzienlijk wordt gemaakt van geitenmelk, wegend veel duizend ponden: en dat ze veel smakelijker en meer geacht maakt is dat ze wat mirre daar onder laten roken omdat ze zonder verrotten en zonder maden veel jaren zouden mogen bewaard worden en vooral om te mogen verdragen een lange belegering voor een stad. Maar in Westgötland zijn ze zo goed uit de naturen dat ze ruiken gelijk een specerij als ze oud worden met een lieflijke smaak. Zulke gebruiken ook de schippers als ze van de storm belet worden wat anders te mogen roken en gejaagd worden van het vuur.

Van de wevers.

De vrouwen in de Noordelijke landen zijn zeer vlijtig en kunstig in het weven van wollen en linnen laken, uitgezonderd die van Lappen land. Want die maken laken (als op ander plaatsen gezegd is) van de zenuwen der dieren en kleren van de vellen van diverse wilde beesten: omdat in de uiterste landen Noordwaarts geen vlas groeit, noch schapen gevoed worden. Maar Noordwaarts daar het land wat heter is en vlas groeit daar verwen ze het lijnen garen en weven het zo kunstig dat men zeggen zou dat het in Italië gemaakt was. Ik heb hier voortijds onder dat volk gezien een werk van geweven lijnwaad dat zeer lustig was gewrocht [188r] vol blauwe strepen: zulks als toen ik daarna kwam in Italië tot Rome zag alsof het van een hand was gemaakt geweest, zo was het de anderen gelijk geweven en geordineerd: alleen dat verschil was er, dat gelijk de Romeinse vrouwen of dat beter te geloven, is de mannen de wevers zijn, kloeker zijn van geest, zo worden ze ook bevonden te wezen meer subtiel in het handwerk: en dat bij avonturen omdat ze geschilderde patronen hebben daar ze naar werken, daar die Noordelijke vrouwen nemen het patroon naar de bloemen als lisbloemen of naar de schaduw van de bladeren der bomen die in het schijnen van de zon blinken op het water. Maar in het maken van gebreide werk gelijk netten, zulks als men ziet te Rome in de prinsen huizen, zo schijnen die Noordelijke vrouwen licht alle kunstenares der wereld te boven gaan, gemerkt dat ze dit handwerk gebruiken in plaats van ledig te wezen die edele vrouwen die zeer curieus zijn om te maken en achter te laten na hun dood sommige werkstukken tot sieraad van het huis die zeer kunstig gemaakt zijn. Want ze hebben voor een algemeen gebruik dat ze versieren hun huizen en kamers die ze dagelijks gebruiken met zulke zeer witte gebreide werken dat ze Spraangning noemen, ja, tot onder het dak van het huis. Maar de edele heren versieren hun paleizen en zalen met zijden lakens en ook de bedden en sieraad van de edele vrouwen als men bruiloft of banketten houdt. [188v]

Het XIIII. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, bevat diverse en vreemde manieren van het Noorse volk.

Voorrede.

Niemand behoeft zich te verwonderen dat in de landen Noordwaarts gelegen die zeer wijdt en breed uitstreken en vooral in het half eiland Scandianen (wat Plinius om zijn onbekende grootheid heet te wezen een ander wereld: en Jordanes met Pauwels de diaken die scheidde of werkhuis van de mensen) zijn velerhande soorten van habijten en klederen en ook diverse manieren en conditiën van leven, zo wel onder de inwoners het de land als onder die vreemde naties die daar komen wonen of handelen en ook van de rechten zo wel van de ene als de ander: die onderhoudende de ordinantie van de ouderen en voorzaten die zeer lange geleefd hebben onder elkaar in grote vriendschap en eendracht: daar men nu ziet dat de twist groeit, zeer weinig te reden wezen met hetgeen dat ze hebben. Niettemin, het is niet zeer te verwonderen aangezien dat die grote valsheid der mensen zo ver komen is dat iedereen gelijk is geworden een zeer grote meester van zichzelf te bederven, gekleed zijn van buiten met gescheurde kleren en van binnen hebben ze het hart vals en bedorven. Uitwendig schijnen ze te wezen te recht onderdanig, maar in het geheim zaaien ze overal hun venijn en valsheid. Wat nochtans tenslotte zal zulk einde hebben dat ze zullen sterven vol laster en van een iedereen gelijk gehaat.[189r]

Van de diversiteit der kleren.

In voorleden tijden werden in de Noordelijke landen die kleren al anders gemaakt dan men nu doet, vooral de vrouwenkleren en zo wel de opperste als de onderste. Die opperste zeg ik, omdat in voorleden tijden die edelste vrouwen droegen tabbaards die zeer eng waren op de borst en aan de armen: maar beneden aan de voeten waren ze wonderlijke breed en lang, zodat een jong wijf kwalijk machtig was al zulke staart te dragen: die ook somtijds in dat habijt hun vrouwen enigszins waren navolgend. Op het hooft droegen ze zeer fijne doek, wat vanwege het profijt van de vreemde kooplieden uit vreemde landen van over zee daar te kopen gebracht werd. Onder deze doeken droegen ze gulden kronen met kostbare gesteenten versierd, naar het geslacht of macht daar ze van gekomen waren. Op de navel hadden ze in plaats van een riem of gordel brede gouden of zilveren gesmede of gegoten platen van twee vingers breed of ook van zilver of gouddraad geweven. Die andere vrouwen droegen zeer brede mouwen, maar in het midden waren ze eng, vastgemaakt met zilveren of vergulde knoppen. Op het hoofd droegen ze een toten van rood [189v] laken die boven scherp en eng was die openging en sloot met zilveren knoppen. Deze droegen ook vergulden kronen onder zeer fijne lijnen doeken. En gelijk dat vooral de edele vrouwen en die gewone echte vrouwen tabbaards zeer eng en kort gemaakt waren (uitgezonderd dat ze niet even goed van laken waren) alzo ter contrarie droegen de burgervrouwen zeer lange tabbaards en hadden over beide zijden op de kanten van de tabbaards hangen vierkante vergulde platen, van de hals af tot op de voeten. De maagden droegen een schapulier waaraan men kennen mag dat het noch jonge dochters zijn.

Van de eerbaarheid der Maagden in het wezen en kleden.

De maagden waren versierd op het hoofd met zeer kostbare en grote gouden of vergulde kronen: en tot een teken van zuiverheid zo hadden ze achter en voren van de hals af hangen een kleed van witte zijde of lijnwaad gelijk een schapulier dat de monniken patience heten: naar welk kleed ze alle de leden van hun lichaam stelden en regeerden gelijk [190r] met een toom in het gaan en wezen in enig gezelschap met een wonderlijke wezenlijkheid en schaamte, geenszins zagen op mannen personen of toe te spreken, tenzij dat het hen van de ouders toegelaten werd. Ze waren zo eerbaar van naturen dat ze nauwelijks een man openlijk als ze in gezelschap waren zouden hebben durven aanzien, al was het dat ze daartoe gebeden waren voordat ze gehuwelijkt waren en dan noch niet graag, zo wezenlijk en eerlijk wisten ze overal, ja, van geoorloofde zaken hun ogen te bedwingen. De Noordelijke vrouwen bewaren sterk en wonderlijk ze hun zuiverheid: ja, al zijn ze gehuwelijkt, zo hebben ze nochtans zekere dagen dat ze met hun mannen niet en converseren: en dat met zulke gestadigheid dat ze tussen hun beiden leggen in het bed een bloot zwaard. Gelijk Saxo dat beschrijft van een genaamd Thira, dochter van de koning van Engeland: en ook daarboven van de bijzondere zuiverheid van veel maagden die te die tijden leefden.

Van de zalving der Christen Koningen.

Diegene die Christelijk over het gelovig volk zou regeren plag met veel en grote zegeningen te wezen gezegend en gebenedijd omdat hij God te aangenamer zou worden, het volk nuttiger en hij zelf te geruster en beter verzekerd. Maar allereerst zo doet hij uit zijn eigen wil de eed op het heilig Evangelie, beloofd voor God en zijn Engelen dat hij zal onderhouden de wet, gerechtigheid en vrede van de kerk Gods en dat hij zijn onderzaten zal beschermen en hun goed en onderhouden alle privilegies en statuten van het land. [190v]

Daarna zo beheert hij de zegening van de kerk die hem wordt gegeven omdat hij zou mogen vervuld worden van de gratie Gods en overal beschermt en bewaard wezen door de kracht Gods: opdat hij versierd was met het geloof van Abraham, de zachtmoedigheid van Mozes, de ootmoed van David en wijsheid van Salomon, God zou mogen in al zijn werken behagen, oprecht wandelen, tegen de vijanden des kruis Christus zeker triomferen en de overhand krijgen en een goeden vrede met iedereen houden. Daarna wordt hij gezalfd met zichtbare olie die gewijd wordt met zeer heilige woorden omdat hij zou mogen ontvangen de onzichtbare gaven Gods en rechtvaardig regeren zijn wereldlijk rijk en zou mogen later met God koning boven alle koningen eeuwig regeren. Bovendien zo bidt de kerk dat door de kracht van deze heilige zalving de hoogheid in hem bewaard wordt en dat hij rechtvaardig, sterk en getrouw is de weduwen en wezen, en een dappere voorvechter en gouverneur van zijn volk, een overwinnaar der ongelovigen, een onderhouder van justitie, een beschermer der heilige kerk en het Christen geloof, ter eren en lof van de eerlijke naam Gods. Tenslotte wordt hem gegeven in de kracht Gods het zwaard tot wraak van de kwaden en lof van de goeden, omdat hij daarmee zou de rechtvaardigheid onderhouden en het onrecht te niet doen, de heilige kerk Gods en de gelovigen beschermen en een voorvechter wezen, de valse Christenen vernielen, weduwen en wezen zachtmoedig helpen en voorstaan, dat vernield of overvallen is weer repareren en dan bewaren opdat hij door deze goede werken en deugden met Christus, wiens figuur hij voert, [191r] zou eeuwig zonder einde zou mogen regeren. Dan zo wordt hem gesteld de kroon op het hoofd waarmee betekend worden alle eer lof en dappere daden en dat hij moet wezen een beschermer van de dienaars der kerk Christus in alle tegenspoed en ook een voorvechter van het koninkrijk dat hem van God is gegeven en Pauselijke zegening in plaats van de Apostelen die door het geloof overwonnen hebben het koninkrijk en alle heiligen die den last is gegeven van zijn gouvernement opdat hij zo een nuttige executeur en doorluchtige koning mag wezen van het rijk dat hem is bevolen: en opdat hij onder de eerlijke kampvechters met et de kostbare gesteende der deugden versierd is en met het loon der eeuwige zaligheid gekroond is zou mogen met Christus zonder einde in glorie wezen. Daarna als hij ontvangen heeft de scepter wordt hem te kennen gegeven dat hij den God vrezende mensen vriendelijk doet wezen, de kwaden laat vrezen, de verdoolde op de weg te brengen, die gevallen zijn weer op te helpen, de hovaardige te vernielen en de ootmoedige te verheffen. Als de koning aldus gekroond en zit in zijn majesteit zo zegt hem de aartsbisschop die hem met assistentie van zijn mede bisschoppen daarin gesteld heeft: Blijft staan en houdt de plaats die u van God bevolen is door die autoriteit van de almachtige God en onze ordinantie, te weten van alle bisschoppen en anderen dienaars Gods: en hoe dat ge de geestelijkheid nader ziet wezen het heiligen altaar Gods, zo veel te meer sult ge gedenken dat ge hen te meerder eer gehouden bent te bewijzen: opdat Christus Jezus, die bemiddelaars is tussen God en den mensen, u gunt met hem te regeren en maken u vast een bemiddelaar tussen het gewone [191v] volk en geestelijkheid. Tenslotte zo spreekt de aartsbisschop dit navolgende gebed over de koning: Heer God, weest me een pantser tegen de wapens der vijanden, in tegenspoed zijn helm, in voorspoed zijn wijsheid en in het beschermen zijn eeuwigen schild, wilt hem gunnen dat hem het volk getrouw is, de grote heren mogen vrede hebben, dat ze de liefde beminnen, die begeerlijkheid schuwen, de gerechtigheid spreken en de waarachtigheid voorstaan opdat ze altijd mogen goed gemoed blijven en victorieus in vrede leven. De koningen worden ook gekroond, maar men verandert dat te veranderen is en men doet er dat den vrouwen toebehoort en veel van de zaken die voor gezegd zijn wordt hun gewenst.

Van de Ridders en de eed die ze doen.

Na dat de koning met die voorzegde ceremoniën aldus gekroond is die tot allen tijden zeer te prijzen zijn voor God en den mensen: zo geeft de koning naar het oude gebruik en ordinantiën van zijn rijk diverse staten en soorten van volk nieuwe privilegies, zulks als van node zijn zeer liberaal of hij vernieuwt en versterkt de privilegies die over ouden tijden van zijn voorzaten gegeven en geconsenteerd geweest zijn. Daarna slaat hij sommige ridders die hij begiftigt met leengoederen zeer rijk geeft die met een riem, zwaard en schild, na dat ze de navolgende eed gedaan hebben in de handen van enig van de prelaten die daar present zijn. Ik. N. bid dat me God en de maagd Maria met S. Eric zo gunstig moeten wezen en genadig zijn: als ik wil naar mijn beste vermogen met lijf en goed beschermen het Christen geloof, [192r] het heilig Evangelie, de heilige kerk en houden haar dienaars in hun vrijheid en privilegies en stel me zelf tegen al dat onrecht is om te onderhouden vrede en justitie, de weduwen, wezen, maagden en armen te beschermen: en mijn koning, het rijk of landen getrouw wezen en rechtvaardig gebruiken mijn ridderschap, ter eren Gods naar mijn uiterste vermogen. Zo moet me God helpen en alle zijn heiligen. Amen. Deze eed plag zo scherp en getrouw onderhouden te wezen dat als men riep oorlog op de vijanden des geloof en vooral tegen de ketters van Moskou in het Oost einde van Zweden en Finland: of dat van de Paus geboden wordt een kruistocht tegen de Turken, iedereen zich gelijk terstond stelde met grote macht op de reis, op zijn eigen kosten om te gaan vechten de strijdt des Heren: ja, sommige reisden ten heilige land en werden ridder geslagen op het graf van onze Heer en hebben zichzelf gewillig gevoegd onder de Christenen hoop, om voor het geloof tegen die Turken te mogen strijden. Waardoor dat dikwijls geschied is dat ze teruggekeerd zijn met grote victorie en eer in hun lans en later ontvangen de kroon in het hemelse en eeuwige land.

Van de bruiloften van het gewone volk.

In Zweden en Götland is de manier onder het gewone volk als ze willen verzamelen ten huwelijke dat ze gebruiken veel ceremoniën die ze op diverse tijden, manieren, ordinanties en met getuigen dikwijls herdoen, vooral uit die oorzaken omdat ze te vaster zouden bij elkaar blijven en geenszins scheiden van elkaar, [192v] al wordt het nochtans van de rechter dikwijls toegelaten. Want de ouders van de dochters die men ten huwelijk wil verzoeken die vernemen vlijtig van wat geslacht, staat, goede of kwade naam, eerbaarheid of oneerbaarheid, wezenlijkheid, verstand en conditie dat de vrijer is, ia, ook of hij een getrouwd kind is of niet. Als ze bevonden hebben dat hij een eerlijk man is zo geeft de vader de vrijer die daar present is zijn dochter ter presentie van twee getuigen, dat vrienden zijn van de vaders en moeders geslacht, met deze navolgende woorden: ik geef u mijn dochter ter eren en tot een huisvrouw om te hebben de helft van uw bed, van de deuren en sleutels, met het derde deel van al uw goederen, roerende en onroerende en in al dat recht dat hoog Zweden is heeft van S. Eric en dat S. Eric heeft gegeven in de naam des Vaders, des Zoon en de heiligen Geest. Amen. Op zulke manieren zo worden gesloten de huwelijken die zo gauw als het mogelijk is worden volkomen met noch meer ander ceremoniën, voornamelijk met zulke dat op de dag van de bruiloft die vrienden en verwanten en ander vrienden, allen gelijk te paard [193r] zijn en iedereen om het fraaist versierd is, leiden de bruid met grote staat tot de parochie kerk daar dat een wijze man leidsman is van de man en een van de heerlijkste vrouwen is leidt de vrouwen: waar dat de bruid die ontvangen heeft de zegening van de priester, voort gebracht worst met de kroon op het hoofd, na dat die toortsen, die zeer vreemd toegemaakt zijn, ontstoken zijn: en gesteld neffens de bruidegom voor het hoge altaar: en na dat ze in handen van de priester plechtig beloofd in voorspoed en tegenspoed elkaar bij te blijven zo worden geconfirmeerd alle voorgaande ceremoniën met het steken van de ring aan de vinger en behoorlijke zegening. Hier is ook niet te vergeten dat als de ring aan de vinger gestoken wordt zo slaan diegene die daar omtrent staan zichzelf tot op den rug omdat ze alzo zouden dit huwelijk versterken, gelijk men doet als iemand ridder wordt geslagen omdat hij het zou gedenken. Diegene die tot zulke bruiloft komen als rechte neven, andere neven, vrienden en verwanten geven deze nieuw gehuwden liberaal zeer veel giften als paarden, ossen, schapen, bedden en koren: omdat ze met voorspoed aldus zouden beginnen en met meerder blijdschap hun leven tezamen voleinden. Niettemin de speciale giften zijn gewoonlijk een paard, een os en een bijl: omdat ze zouden weten dat ze samen zijn verzameld om elkaar te helpen in allen arbeid en moeilijkheden en hebben onder hen beiden maar een wil om iets te doen of te laten, totdat ze met recht van elkaar worden gescheiden of me de dood. Ze gebruiken ook veel ceremoniën als ze te bed gaan: te weten dat de parochiaan, is het dat hij daar is of zijn kapellaan zingt de Hymne: Veni Creator spiritus. [193v] en roept aan de hulp Gods, bidt dat hij deze nieuw gehuwden geven wil door zijn Goddelijke gratie voorspoed en geluk in al hun zaken. Ten anderen zo is het een gebruik dat men wat lekkere gerechten geeft de nieuw gehuwden daar ze zitten in hun bed omdat ze met diegenen die daar omtrent zijn een luttel tijd zouden banketteren: en tenslotte nemen de vrienden verlof en laten ze samen in vrede met elkaar geworden. Daags daarna zo komt de nieuw gehuwde die het haar verborgen en bedekt heeft met een vriendelijke gang en presenteert uit een goed hart den gaste zilveren kroezen vol van zeer goeden drank tot een teken dat ze is geworden een moeder des huisgezin.

Van de overspelers en hoe dat ze gestraft worden.

Een vrouwe leeft in overspel en daarop bevonden en ontdekt is met getuigen van zes mannen verliest haar huwelijkse voorwaarden en alles dat ze heeft ten huwelijke ingebracht: wat de man neemt tot hem waart voor zijn eigen goed. Ja, dat meer is, het is noch in zijn macht haar met haar boel te laten sterven en te nemen hun beiden goed, volgt na de burgerlijke rechten van het land van Zweden en Götland. Niettemin is het dat hij hem wil laten contenteren met een breuk, die wordt hem ook naar de landrechten toe gewezen: maar hoe groot dat die is wil ik hier niet schrijven, hoe el dat er een deel daarvan toekomt de koning, de bisschop en de officier van de plaatsen, iedereen gelijk zijn deel en recht daarvan trekt. Is het dat de overspelere geen geld te geven heeft zo leg men dan de vrouwe twee stenen op de schouders die met een koord aaneen zijn gebonden die aan de [194r] mannelijkheid van de overspeler vastgemaakt is: en leidt hem alzo langs de straten van de stad openbaar daar het alle man zien mach: tenslotte zo laat men hem zweren dat hij de stad zal verlaten en niet meer daarin komen. Den beul van de stad die zulke executie doet wordt een zeker loon gegeven en een som gelds toe geschikt.

Het vijftiende Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, behandelt van diverse oefening van het volk.

Van de oefening der kinderen.

Omdat de kinderen en jongeren van Götland niet zouden vadsig worden van ledigheid of hun jonge tijd niet zouden onnuttig en met oneerlijke werken die verboden zijn doorbrengen: zo heeft men daar altijd gehouden voor gebruik dat men de jongeren zou wijzen en leren diverse exercities of oefening die vooral dienen tot de krijgshandel, van te schieten met de boog, naar dat ze groot en oud zijn en naar dat iedereen mag begrijpen dat hij zichzelf daarin vlijtig zou oefenen: en dat in deze manieren, dat men den jongeren nimmermeer brood gaf te eten voordat ze hadden geraakt en geschoten in het wit, dat hen van de meesters gesteld wordt om naar te schieten. Zodat men daar kinderen vindt die kwalijk twaalf jaar oud zijn die zo goed [194v] hebben leren schieten dat ze als ment he hun beveelt, zonder eens te missen, aken en doorschieten het hoofd, borst of voeten van zeer kleine vogeltjes die ver van hen gesteld worden, wat ze ook doen als ze oud geworden zijn, zo ver dat ze noch scherp zijn van gezicht. Saxo, de historieschrijver van Denemarken, beschrijft een zeldzaam voorbeeld van een oude man aangaande deze zaken. Want hij had een voetboog met een zeldzaam en wonderlijke hoorn om spannen daar hij tien pijlen seffens met een pees mocht af schieten. Die met grote kracht op die vijanden gelost worden en miste niet te kwetsen zo veel vijanden als er pijlen waren afgeschoten.

Hoe dat ze de winter verjagen en die zomer ontvangen.

Die van Götland en Zuid-Zweden, die noch ver van de Pool zijn gezeten, hebben een andere manier van spelen, wat ze spelen altijd de eerste dag van mei als de zon loopt door het teken van Taurus. De heren van de stad ordineren twee hopen paardenvolk, nemen de dapperste jongeren en mannen die ze krijgen kunnen en stellen die in slagorde alsof ze zouden gaan strijden tegen d e vijanden: van die de ene partij wordt geleid en aangevoerd van hun kapitein die hun te lot is gevallen: die de naam en kleren draagt van de winter, met diverse vellen gekleed en met harde spiesen gewapend zijn, rijdt langs de stad triomfantelijk over en weder, strooit overal sneeuwballen en ijs stukken, omdat hij de koude en vorst zou verlengen: en hoe hij meer ijs kegels ziet hangen aan de daken van de stoven hoe hij zich straffer houdt. Ter andere zijden de kapitein van de [195r] andere bende ruiters van de zomers wordt genaamd de graaf van de bloemen, die bekleed is met groene takjes van bomen, bladeren en bloemen die ze met grote arbeid hebben verkregen: en ook met zomerse kleren die zeer licht zijn en niet goed dienen tot deze tijd. Deze twee hopen die gesteld zijn in orde, zo trekt de graaf van de bloemen met de kapitein van de winter uit te velde, ieder gelijk op zichzelf, langs diverse wegen en komen binnen de stad daar dat ze elkaar tegemoet komen en openbaar elkaar met lansen bevechten tot dat de zomer de winter heeft overwonnen.

Van hetzelfde.

Deze twee benden die elkaar aldus sterk bevechten en over beide zijden hun beste doen om die victorie te hebben, zo verdrukt de partij meest de ander die van de strafheid of zachtheid van de lucht schijnt te ontlenen zijn kracht. Want is het dat het weer noch zeer koud is, zo legt die winter zijn lans weg en trekt uit zijn sakken of kannen gloeiend as daar vuur onder gemengd is en alzo over en weder rijdend werpt hij het op het volk die er staan en zien. Diegene die van zijn bende zijn en tot zijn hulpen bij hem gevoegd die gekleed zijn gelijk hij is werpen vuurwerk(?) onder het volk. De persoon van de zomer omdat hij niet zou gevonden worden bij gebrek van groene takken en bloemen en dat hij met zijn ruiters niet zou verliezen de eer die hij zeer begeert te verkrijgen, zo brengt hij voort berken bladeren of linden takjes die hij lang te oren, door die warmte van de stoven met begieten heeft laten uitspruiten en groen worden alsof ze in de bossen gegroeid waren: die ze [195v] in het uit rijden bedekt mede naar buiten dragen en openbaar weer in de stad brengen alsof ze die buiten geplukt hadden. De voorvechters van de winter zien dat ze aldus bedrogen zijn voor het geweld dat men de natuur gedaan heeft doen hun uiterste beste om te beletten dat de zomer niet zou behouden de victorie die hij met bedrog en listige praktijken meent te verkrijgen of ten minsten laat stil staan die genoeglijke triomf. Maar ze worden van alle het omstaande volk, wat niet meer e wil verdragen het zeer harde en straffe regiment van de winter, met een gunstige vonnis voor de zomer en een goede en rechtvaardige uitspraak overwonnen: zodat ze tot blijdschap van de gemeente de zomer moeten laten houden die victorie en overhand die met zijn gezelschap gereed hebben een zeer kostbare maaltijd, gaan goede sier maken en met grote dronken de victorie bevestigen die hij met lansen en speren kwalijk heeft kunnen verkrijgen.

Van de Meifeesten.

De zon loopt in het teken Cancer als alle bossen, beemden en velden groene staan en bloeien, op Sint Johannes geboorte avond (welke dag met wonderlijke feesten de ouders plegen te vieren en hun nakomelingen ook aan te bevelen en onderwijzen dat te onderhouden) zo plag al het volk, mannen, vrouwen en kinderen met grote hopen te verzamelen bijeen in de straten en op de plaatsen van de stad of buiten in de velden, overal zeer veel en grote vuren te maken: daar ze rondom dansten en springen, zingen liedjes daar ze mee verhaalden die hoge edele daden van de ouden heren en prinsen, die ze overal zo wel buiten als [196r] binnen het land gedaan hadden: en ook van de edele vrouwen wat ze gedaan hadden in het bewaren van hun zuiverheid om te verkrijgen een eeuwige lof. Ten anderen ook wat die blode en trage ridders of edelen, de wrede tirannen en oneerbare vrouwen die hun eer niet achten gedaan hebben en bedreven, dat zingen ze met liedjes in hun gewone taal of ze spelen het op harpen en fluiten, nu zingend dan spelend. Voorts zo verhalen die jonge dochters, door het vermanen van hun moeder, zingen met liedjes wat en hoe grote gebreken dat de mannen hebben, van spelen met teerling, gekijf in de tavernen, overdaad in kleren, kwaad gezelschap te hanteren en eenparig kopen en dronken te drinken. Hiertegen zo weten te zingen die jongeren die wat geestig zijn hoe lui, traag, bedrieglijk, kijfachtig, kwaad, kommerachtig, diefachtig, leugenachtig en ontrouw dat die vrouwen zijn, omdat ze niet alleen over de mannen zouden klagen. Dan wordt daar gezongen wat die valse burgers, die listige ambachtslieden, die reizende kooplieden, die dromende schippers, die ontrouwe boeren, die aller doortraptste verraders, die schoonsprekende pluimstrijkers, en die wrede en gierige officiers en gouverneurs van het land bedrijven. Wat ze al tezamen met diverse liedjes zingen of spelen op diverse instrumenten van muziek. Alles wat meestendeel gedaan wordt omdat de jongeren zouden weten en bekennen hoe hoge en mooi zaak dat de dapperheid en deugd is en waardig dat men ze eeuwig prijst: en omdat ze de goede werken navolgen zouden en wachten van kwaad te doen en zichzelf spiegelen aan een ander. [196v]

Van het schaakspel.

Die edelste van Zweden en Götland hebben voor manier: als ze hun dochters fatsoenlijk ten huwelijk willen besteden dat ze diegene die ze begeren eerst doen in velerhande manieren met handigheid te onderzoeken van wat conditie en manieren dat ze zijn en vooral met schaken. Want in dat spel openbaart hun gewoonlijk de natuur van de mens, de liefde, de baldadigheid, gierigheid, traagheid, botheid met veel meer andere onbehoorlijke passies en genegenheden: omdat ze weten zouden of de vrijer boerachtig en ongeleerd was dat hij zo gauw als hij het beste heeft hem te zeer verblijd en of hij wel mag lijden dat men hem ongelijk doet of belediging zegt en of hij hetzelfde goed van de mond weet te slaan.

Van de zwaard dansers.

Die van Noort Zweden en Götland hebben noch een ander spel om de jongeren te exerceren: dat is dat ze springen en dansen tussen blote scherpe zwaarden en daggen wat te werk gaat met een manier van schermen, dat ze allengskens leren van de meesters die het hen [197r] zingend voor voortspringend leren: welk spel ze meest spelen omtrent Vastenavond. Want zeer veel jongeren oefenen hen zeer voor Vastenavond een acht dagen lang met aldus te dansen: te weten, ze houden hun zwaarden omhoog en steken die in de schede tot dat ze driemaal om geweest zijn. Daarna trekken ze uit hun rapieren die ze omhoog gestoken hebben, gemanierd omgaan en nemen met de hand de punten van elkaars rapieren en veranderen van plaatsen, zo vlechten ze zich ineen, gelijk een zeshoekige figuur die ze een roos heten: die ze naar zich trekken rapieren en opheffen en terstond weer breken dat op ieders gelijk hoofd komt een vierkante roos. Tenslotte slaan ze zeer sterk met het platte tegen elkaar messen, zeer gauw terug dansend neemt het spel een einde: wat gematigd wordt met spelen op fluiten of zingen of met zag en spel tezamen, eerst gaan ze stilletjes, daarna wat luider en tenslotte zeer luid. Niettemin, het is niet goed te verstaan hoe lustig en eerlijk dat dit spel is, tenzij dat men het ziet, als door een klein bevel van een persoon, een grote menigte van gewapend volk lustig verwekt wordt tot strijden. Dit spel mogen ook wel spelen geestelijke personen omdat het geheel en al zeer eerlijk te werk gaat.

Van de reep dansers.

Noch is er een ander oefening voor die jongeren, te weten dat ze met zekere manieren met repen, wat zeer te werk gaat gelijk dat andere daar we nu van hebben gesproken, uitgezonderd dat ze gebruiken ander instrumenten. Want eerst houdende repen in de hand, dansen ze met lieflijk gezang liedjes die te kennen geven die hoge en dappere daden van sommige dappere heren: of [197v] verwekt zijn door pijpen en trommels dansen ze een ronde, alleen zichzelf regeren en bijeenhouden op het geluid van een die de koning geheten wordt. Daarna ontdoen ze die repen en zichzelf wat meer haasten buigen ze neder en maken (gelijk die ander met de zwaarden) een roos of zeshoekige figuur en omdat te lustiger en met meerder geluid zou te werk gaan zo hebben ze gebonden koperen bellen tot aan de knieën. Ze hebben ook noch een ander manier van dansen of spelen met een houten instrument daar de lieden gelijk met een wiel mede worden opgevoerd in de lucht: of ze spelen op een ander manier om te tonen de lichtheid van hun lichaam, gelijk met lansen daar ze hun rondom keren en wenden: of met koorden daar ze de een voor en de ander daarna over en weder op gaan: en ook met repen, daar ze door krulpen en springen gelijk vissen: of met scheten (?) daar ze in de lucht met een armen hun aanhouden en aan blijven hangen: en dit spel wordt geheten in het Latijn Petauristicus, omdat de jongeren er zeer licht op voort springen. Noch hebben ze veel ander manieren van spelen, gelijk die bolle werpen, den bal slaan en meer ander diergelijke spelen, na dat die gelegenheid van de tijd is als lopen, worstelen, springen, op handen gaan met de benen in de lucht. Daar zijn ook ander manieren van dansen of spelen daar dat ze met rappieren slaan op beukelaars, sneller of trager naar dat die speellieden hun spel veranderen.

Van de vuur dansers.

Het is gebruik dat men voor die paleizen en hoven van de Noordelijke koningen en prinsen als het koud is zeer grote vuren maakt, vooral van dennenhout, wat daar zeer overvloedig groeit; [198r] wat zo ‘n groot getier en geluid maakt in het branden dat diegenen die het van verre hoort en niet ziet meent dat daken en balken van huizen invallen. Maar omdat dit geluid de naturen niet zou schijnen tevergeefs wezen, zo springen op alle zeer sterke mannen die rondom het vuur zitten alsof ze met een trommel opgewekt waren, en gaan dansen rondom het vuur en dwingen al dansend elkaar dat van node is dat de laatste, gelijk een zeer sterke ketting die in stukken springt, moet in vuur vallen: Die terstond uit het vuur spring en wordt met een groot gelach gesteld in de hoogste stoel en omdat hij heeft gebroken het konings vuur, zo moet hij uit drinken een grote kan of twee vol sterk bier. Want met die zeer gezonde drank, maar sober gedronken, zo krijgt hij weder zijn geest en kracht en komt zeer licht weer aan de dans bij zijn metgezellen die insgelijks door het dansen en hitte van het vuur zulke dorst krijgen dat ze gewillig vallen in de breuk, uitgezonderd diegene die in het dansen rondom het vuur zeer goed geoefend zijn die de kunst en kracht hebben dat ze niet meer in het vuur mogen gestoken worden. Want ze zijn het wel gewoon hun vast te houden en praktische geworden [198v] door gewoonte in zulk spel. Daarom als zulke in het vuur worden geworpen zo moeten ze een meer kannen uit drinken dan een ander, al is het dat hij nochtans minst gebroken heeft het koning s vuur. Voorts die rest die eenparig dansen wel laat in de nacht, worden meest de een voor en de ander daarna geworpen in het vuur. Aldus zo krijgen de jonge krijgslieden door velerhande en diverse exercities grote sterkte van lichaam en maken zichzelf met dit springen en vasthouden rondom het vuur gewoon te arbeiden omdat ze in de oorlogen als het nood was zouden mogen in het vechten en strijden geduldig verdragen meerder moeite en hoofdpijn. Deze loten ook met teerlingen en wie al gekleed zijn zal springen over het vuur. Niettemin, was het dat iemand uit vermetelheid en kwaadheid te hard stootte aan de deur van het koning paleis, zeer kwalijk zou hij mogen ontgaan van geworpen te worden in het vuur en verbrand te worden.

Het XVI. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, handelt van de ceremonies der kerken.

Het XVI. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, handelt van de ceremonies der kerken.

Van de manieren van bidden in de kerken.

DE Noordelijke naties die woonachtig zijn in dorpen die ver gelegen zijn van de kerken en reizen willen in de parochiekerk daar ze gedoopt zijn geweest, dragen anders geen wapens met hen dan een stalenboog, zwaard [199r] en bijl. Die kruisbogen om te schieten de wilde wrede dieren, vooral grote beren en onverzadigbare wolven: die gewoonlijk in deze drie maanden als januari, februari en maart wreder zijn dan op enige anderen tijd van het jaar. Deze lieden beloven God, die ze ook houden, dat ze de vellen van alle wilde wrede beesten die ze dood schieten zullen offeren en geven de kerk om die te leggen op die voetbanken, beneden voor het altaar daar de priesters op staan als ze de mis doen. Waaruit gekomen is dat die priesters staan op beren vellen als ze de mis doen als het zo afgrijselijk koud is. Maar is het dat ze metten netten vangen wolven, lynx, vossen of ander soorten van wilde beesten, zo verkopen ze die vellen en geven het geld der kerk om wassen kaarsen te kopen. Zwaarden dragen ze ook mee omdat ze geweld met geweld verdrijven zouden, waas het dat ze onderweg besprongen worden. Ze hebben ook bijlen om di bomen die onderweg van het groot onweer omgeworpen liggen in stukken te houwen en uit de weg te leggen, omdat ze gemakkelijk zouden doorgaan: en ook om di bruggen die door kracht van het water gebroken zijn terstond te vermaken. Ze dragen ook korte lansen in plaats van stokken om over de water grachten te springen. Ze hebben niettemin kalender stokken (daar we in het eerste boek van gezegd hebben) die ze in de hand dragen: waarmee ze leren wijzen, disputeren, vragen en concluderen van de nieuwe en volle maan en van de loop der hemel en van de heilige dagen en zondagen van het jaar zo wel van die veranderen als vast blijven. Ze leggen ook uit en verklaren alsof ze uit een boek aan het lezen waren zonder fouten de tekens van de dag. [199v]

Van de tombes en begraven der prinsen.

Die ouders plegen te hebben voor manier dat ze di dode lichamen van de prinsen hingen aan bomen die vol bladeren waren en vooral aan de eikenbomen alsof die gewijd en de goden toe geschikt waren geweest: of ze verbranden het lichaam in het vuur van jeneverhout gemaakt: of ze besluiten ze op zekere bergjes met een grote steen in het ronde of vierkant, leggen het lichaam plat op de aarde met het zwaar en legerhamer, zoals Saxo schrijft in zijn achtste boek van de koning Harald van Denemarken die verslagen werd: die door koning Ringo van Zweden die hem overwonnen had een zeer kostbare tombe maken liet. Voorwaar het is een oprecht werk der liefden dat de overwinnaar de overwonnen fatsoenlijk lat begraven: en (als Saxo schrijft in zijn derde boek) die zijn dode vijand ter aarden doet die verkrijgt de vriendschap van de levende: en overwint die leven de met zijn deugd die de dode beleefdheid en vriendschap bewijst.

Van velerhande ziekten en medicijnen.

Die algemene ziekten die in de Noordelijke landen [200r] regeren zijn deze: de hoest, nierstenen, tandpijn, pijn der ogen, koortsen, de snotter, schurft, waterpokken, mazelen en pokken: en altemets ook pest die gelijk ze zelden komt zo dood ze zo gauw niet de mensen en vooral die altijd het lijf vol hebben. Daar is ook een andere ziekte die in de legers komt wat zeer kwelt diegenen die in de steden besloten en belegerd zijn, te weten al zulke ziekte dat die vleesachtige leden enigszins het gevoel verliezen en verdrogen tussen vel en vlees zodat ze gaan al smeltend gelijk was en dat de vingers blijven er in staan als men op het vlees duwt: deze ziekte maakt ook die tanden bot alsof ze uit vallen zouden en maakt het vel wit of blauw, de mensen vadsig en geeft een walging in het nemen van de medicijnen. Die in hun gewone taal wordt genaamd Scheurbuik en in Grieks Cachexia: bij avonturen omdat vlees onder het vel zacht is en verdwijnt. Deze ziekte schijnt te komen van gezouten spijzen te eten die rauw zijn: en wordt gevoed door koude dampen van de vochtig muren. Maar als die muren met enigerhande planken bezet zijn zo heeft deze ziekte niet zo’ n grote kracht. Bovendien is het dat deze ziekte lang duurt zo mag men ze genezen met eenparig te drinken alsemdrank, gelijk men ook plag te genezen de niersteen met een drank die van boter en oud bier gemaakt is. Want deze drank mag geheel wegnemen dusdanige kwelling van de nierstenen of te minsten zeer de pijn verlichten. [200v]

Het XVII. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, bevat van de tamme dieren.

Voorrede.

Gelijk overal de wereld veel diverse soorten van beesten zijn die verdeeld en aangepast naar de natuur en eigenschap van het land als olifanten, kemels, luipaarden, leeuwen, struisvogels, tijgers, apen en ander diergelijke dieren die dun van haar zijn, die gevonden worden in grote menigten in de hete landen: alzo ook worden gevonden in de koude landen zeer veel dieren die zeer ruw zijn van haar om te weerstaan de grote koude: als witte en zwarte beren, wilde ezels, grote rendieren, wrede wolven, gulzige veelvraat, scherpziende lynx, bedrieglijke otters, medicinale bevers, wilde geiten, loze vossen wit en zwart, en andere onbekende vreemde beesten waarvan dat we in de navolgende kapittel zullen schrijven bij orde, omdat elk Godvruchtig mens bekennen zou hoe wonderlijk en groot dat de liefde Gods is tot allen creaturen die overal de wereld in zijn ordinantie subject zijn, vooral in de zeer koude landen in het Noorden gelegen door een natuurlijke voorzichtigheid die hij hun heeft gegeven en voedt. Die dieren hebben de aarde aan alle zijden gesloten door vorst en bedekt met sneeuw, en vinden niet genoeg om gevoed te zijn, nochtans blijven ze niet alleen te lijf, maar brengen ook voorts jongen die ze opvoeden en blijven in de grote vorst zonder kwetsing. [201r]

Van de schapen, hamels en lammeren.

In de Gotische zee is een eiland wat is subject de koning van Zweden en Götland, dat genaamd wordt van allen die daar handelen Götland, dat is te zeggen goed land: wat wel te recht boven alle ander landen mag heten gelukkig te wezen om die grote overvloed: en om veel ander gaven der natuur geprezen te zijn. Dit eiland brengt voort rammen of hamels (gesneden) die veel groter en sterker zijn dan enige van andere landen: die hebben vier of acht hoornen. Maar ze hebben van deze hoornen zulke wreedheid dat ze in de tijd als ze genereren andere beesten daarmee kwetsen, noch de herders onderdanig, tenzij dat ze met een vijl of zaag afgezaagd worden. Ze hebben lange en zachte wol die ik somtijds van de mutsenmakers te Rome heb gehoord zeer prijzen. Overal de Noordelijke landen is een grote menigte van grote rammen en schapen daar dat die ooien ook kromme hoornen dragen. Omtrent de Noordpool zijn veel plaatsen gelegen daar geen rammen of schapen, stieren, ossen of koeien hoornen dragen.

Van de ossen en koeien.

In de Noordelijke landen en vooral in [201v] Vermerland en Dalen vindt men zeer uitgelezen ossen, door de vette weiden die daar zijn en ook in de landen van Westgötland: welke ossen niet alleen groeien in dikte en grofheid, maar vermenigvuldigen ook in een groot getal. Diergelijke vindt men ook in Noorwegen, Zweden en Finland die ze in de zomer laten trekken de wagens en winter sleden en spannen ze ook in de ploeg om het land te akkeren in plaats van paarden. Maar die koeien laat men nimmermeer de wagens trekken of het land akkeren: ja, dat meer is, doen altijd geen arbeid, maar worden alleen gehouden om jonge kalveren voort te brengen. Die de moeders geheel jong afgenomen worden daar het zeer sterk vriest en plegen opgevoed te worden in stoven die expres daartoe gemaakt zijn. Als de winter lang duurt zo worden die beesten opgevoed met schorsen van eikenbomen in plaats van hooi of stro. Maar in de zomer worden ze gedreven in de weiden daar ze dag en nacht bewaard worden van de herders vanwege het kwade gewormte en kruidenwormen die de herders overal verdrijven of verbranden met de rook en vlammen van brandend pijnboom hout. Nochtans niet geheel en al: want als de hast (runderhorzel) aankomt zo krulpen deze gewormte in het vel van de magere ossen daar ze de hele die winter in blijven wonen en in de lente krulpen ze weer uit het vel en kwellen hun waard: al gelijk de rupsen afeten de bladeren van de bomen waarop dat ze in netten gelijk zaad in rusten en de hele winter overbleven waren. Deze ossen die van dit gewormte aldus gekweld zijn worden gescheiden van de anderen alzo nauw als het mogelijk is en alleen gesteld en alzo vet gemaakt om te slaan: en dan vindt men de huid gelijk een zeef doorgaat tot op de rug zodat [202r] ze door een andere smet te minder waard zijn. De ossen worden allereerst vet en gezond bewaard daar ze van de vliegen en muggen niet gestoken of gekweld worden, noch geen gebrek van groen gras hebben.

Van de Noordelijke paarden.

Die Noorweegse paarden zijn redelijk hoog, maar wonderlijk sterk en snel in het lopen over de bergen en steenachtige wegen. Die van Zweden en Götland zijn zeer bekwaam om te rijden over broeklanden, hoge heuvels en diepe bossen en mogen zeer lange verduren in het arbeiden en zijn zeer snel in het lopen. Die van Oelant, mits dat ze klein zijn, dienen beter om kamerspelen dan om arbeiden: hoe el dat er ook onder gevonden worden die zeer goed mogen arbeiden. Die paarden van Finland zijn ook van goede aard.

Van de oorlogs paarden.

De grootste paarden die in de Noordelijke landen voortkomen, vooral in het koninkrijk van Westgötland, worden door konings gebod niet alleen de paardenhandelaars verboden uit te voeren: maar ook wel scherp bevolen dat men die opvoeden, houden en leren zal ter oorlogen: en tot allerhande krijgsgebruik, tot bewaren en beschermen van het land. Want zulke paarden die gewoon zijn de koude en verdragen in de winterse oorlogen (die in de Noordelijke rijken dan meest geschieden) de harde en straffe koude, maar lopen ook zeer snel, vast en onversaagd daar dat ze de meester hebben wil. Daarom zo mag men die wel vergelijken (ja, meer achten) bij de fraaie en lustige paarden die uit Spanje, Napels, Frankrijk of Duitsland gekomen zijn, al is het zaak sake dat ze niet zijn te vergelijken [202v] bij de paarden uit Afrika, Barbarijen en Turkije van snel te lopen: niettemin deze snelheid wordt wel gecompenseerd met sterkte en moed en is het volk veel nuttiger, naar de gelegenheid van het land en tijd als men die grote oorlogen voert, dan enige andere paarden.

Van de Katten.

Die katten, genaamd in Grieks Eeluri, vindt men in de Noordelijke landen in grote menigten en redelijk groot, meestendeel wit van haar: die niet alleen zuiveren zeer handig de huizen en woningen der mensen, schuren en graanzolders van de ratten en muizen: maar ook die velden die omtrent den huizen naast gelegen zijn. Die wilde katten vangen en eten vogels en kleine beestjes. Deze katten vellen die gevoerd zijn in kleren zijn wonderlijke goed tegen de koude.

Van de bokken en geiten.

In de Noordelijke landen vindt men ongelijk veel meer bokken en geiten dan in enige ander landen van Europa, mits die berg weiden en die bijzondere zorg van de geitenherders. De bokken van deze landen zijn zeer groot van lichaam, dik van benen, kort en dik van nek, hangende oren, klein van hoofde, met een langen, dikke en blinkende hals, brede en lange hoornen: ze zijn moedig, stout en sterk, zodat ze niet vrezen met hulp van de honden te bevechten de middelbare wolven en zijn meest alle wit van haar, gelijk de geiten: in de winter eten ze schorsen van pijnbomen, mos en populier takjes. De vellen worden met grote hopen met tien tezamen gebonden, met goed profijt te scheep gevoerd in Duitsland en van daar voorts in ander landen. De geiten kazen worden ook wel [203v] begeerd, niet alleen omdat ze groot voedsel geven, maar ook omdat ze medicinaal zijn diegenen die bol en gedrongen zijn van lichaam. Die van het land eten veel liever geitenvlees, dat wat gezouten is en me de zon en wind gedroogd is dan of het vers gedood was, vooral in de zomer als men in het land werkt.

Van de giften die men geeft de nieuw gehuwden

Die Noordelijke naties hebben voor manier dat ze liberaal beschenken de nieuwe gehuwden, te weten van het gewone volk om te beginnen huis te houden en te vermeerderen hun goed en huisraad en geven de bruid een zeug, een schaap en koe: en den bruidegom een veulen, een hond, een kat en een gans.

Van de Rendieren.

Int Noordelijk kwartier van beide de Botnische (alzo heten die uiterste landen Noordwaarts gelegen, alsof men wilde zeggen de bodem van het vat) en groot Lappen land, is een beest met drie hoornen, van het geslacht der herten, maar veel hoger, dapperder en sneller, en is geheten een Rangifer [203v] of tak drager vanwege twee zaken. De eerste is omdat ze op het hoofd hoge hoornen hebben gelijk takken van eiken. De ander is omdat het gereedschap en tuigage dat men vastmaakt aan de hoornen en borst om de sleden mee voort te trekken in hun gewone taal wordt genaamd Rancha en Locha. De twee hoornen die ter zijden staan zijn groter dan die in het midden staat en zijn gelijk hertshoornen, maar langer en met meer takken, want ze hebben wel vijftien takken. Maar die hoornen die in het midden staat van het hoofd dat heeft die takken korter dan de twee ander. Aldus zo heeft de natuur het hoofd van deze beesten gewapend tegen alle wrede dieren, voornamelijk tegen die wolven, ja, dat meer is, een bijzondere zaak en zeer om te verwonderen onder alle zeldzame gedierten. Deze beesten spijs is wit berg mos en vooral in de winter als het met sneeuw boven bedekt is: maar al is het dat die sneeuw zeer dik daarop ligt, zo doorwroet het die gelijk een wild paard, door een natuurlijke beweging om zijn kost te vinden. In de zomer eet het bladeren en scheuten van bomen en beter al gaande en staande dan dat al bukkende zou weiden bloemen of gras vanwege zijn hoornen die voorwaarts te ver uit steken en dat zijdelings krom houdt zijn hoofd. Het heeft een manen aan de hals gelijk een paard, de voeten gespleten in twee en bijna rond en van de naturen hem gegeven omdat het zou mogen lopen en passeren over di diepe sneeuw met een man die op hem zit, in dalen, velden en bergen daar die sneeuw dik ligt.

Van het profijt van deze beesten.

Als deze beesten tam zijn gemaakt zo brengen ze hun meesters groot profijt bij, gelijk ossen en koeien: te weten van melk, vellen, zenuwen en benen, [204r] voethoornen, hoornen, haar en vlees dat een zeer goede spijs is. Sommige van de landzaten houden 10, 15, 30 70, 100, 300 of 500 van deze beesten die ze met herders laten drijven in de weiden en bewaren en ook weder thuisbrengen en sluiten in stallen vanwege de grote menigte van de berg wolven (dat de wreedste zijn) die zeer veel kwaads doen. Als deze beesten gevoerd worden uit het land, en vooral over zee, tenzij dat ze een herder hebben die ze kennen om te spijzen, zo leven ze niet lange vanwege de verandering van de lucht en van de aarden: gelijk men beschreven vindt dat voortijds de edele en doorluchtige koning van Zweden, Steno Stur die jonge, gezonden heeft hertog Frederick van Holstein zes van deze beesten, met twee personen, man en wijf van de wilde Lappen, om die te bewaren en op te voeden. Die werden gevoerd uit het land daar ze geboren waren en gekomen zijn onder die subjecte van andere personen en zijn noch die lieden noch die beesten lang blijven leven, omdat hen was benomen hun gewoonlijke rust en manier van leven. Insgelijks omtrent het jaar 1533 werden gezonden van de koning van Zweden. Gustaaf, tien van de ze rendieren gepaard aan sommige edele heren in Pruissen, niet alleen voor een nieuwigheid, maar ook omdat ze daar zouden genereren en vermenigvuldigen: die men liet lopen in het wild: maar men heeft niet kunnen bevinden of die verandering van de plaatsen iets geprofiteerd heeft om jongen te krijgen.

Van het profijt van deze beesten.

Als deze beesten tam zijn gemaakt zo brengen ze hun meesters groot profijt bij, gelijk ossen en koeien: te weten van melk, vellen, zenuwen en benen, [204r] voethoornen, hoornen, haar en vlees dat een zeer goede spijs is. Sommige van de landzaten houden 10, 15, 30 70, 100, 300 of 500 van deze beesten die ze met herders laten drijven in de weiden en bewaren en ook weder thuisbrengen en sluiten in stallen vanwege de grote menigte van de berg wolven (dat de wreedste zijn) die zeer veel kwaads doen. Als deze beesten gevoerd worden uit het land, en vooral over zee, tenzij dat ze een herder hebben die ze kennen om te spijzen, zo leven ze niet lange vanwege de verandering van de lucht en van de aarden: gelijk men beschreven vindt dat voortijds de edele en doorluchtige koning van Zweden, Steno Stur die jonge, gezonden heeft hertog Frederick van Holstein zes van deze beesten, met twee personen, man en wijf van de wilde Lappen, om die te bewaren en op te voeden. Die werden gevoerd uit het land daar ze geboren waren en gekomen zijn onder die subjecte van andere personen en zijn noch die lieden noch die beesten lang blijven leven, omdat hen was benomen hun gewoonlijke rust en manier van leven. Insgelijks omtrent het jaar 1533 werden gezonden van de koning van Zweden. Gustaaf, tien van de ze rendieren gepaard aan sommige edele heren in Pruissen, niet alleen voor een nieuwigheid, maar ook omdat ze daar zouden genereren en vermenigvuldigen: die men liet lopen in het wild: maar men heeft niet kunnen bevinden of die verandering van de plaatsen iets geprofiteerd heeft om jongen te krijgen.

Van de sleden der Rendieren. De voorzegde wilde Lappen vinden des winters groot gemak in het gebruiken van de sleden, voornamelijk dat ze door de gladheid van de sleden zeer veel weg afleggen over de effen sneeuw, in het reizen ter plaatse daar ze hun waar willen vermangelen, als tevoren in het elfde boek daar de vorm van de sleden hebben beschreven, verklaard is: en wordt verboden dat men ze geen buitenlanders lenen zal omdat ze zo snel zijn in het lopen. Maar hier wordt aangetoond dat de snelheid van de sleden komt door de vellen van de zeer grote rendieren, daar de sleden onder mee bekleed zijn, voornamelijk in deze manier, dat het voorste deel van de vellen voor wordt vast gemaakt onder de slede. Waardoor dat komt dat het haar van buiten om gekeerd is en niet alleen een gladheid geeft om voorts te gaan, maar ook een vastigheid om te wederhouden dat de voerman er achter er niet af valt of achterwaarts komt: want anderszins als ze rijden zouden over die hoge heuvels zo zouden ze daar niet over kunnen raken, noch den begonnen weg volbrengen. Ja, dat meer is, de reizende lieden die aldus zitten op deze wagens plegen met gespannen bogen te jagen en vangen de wilde rendieren. [205v]

Het XVIII. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, handelt van de wilde beesten.

Van de wilde Ezels, en hoe dat ze gevangen worden.

DE wilde ezels (rendieren) lopen met grote kudden gelijk de herten in de woeste wildernissen die zeer dikwijls worden gevangen met listige praktijken van de jagers, met schichten die ze op de passages spannen: of ze worden gedreven van zeer grote honden in holen van steenrotsen, daar ze zeer zelden levend uit kunnen raken en ontkomen. Ja, dat meer is, sommige van deze zeer grote wilde ezels liggen op de aarde of ook overeind staande en worden wel altemets van een klein beestje, te weten een wezeltje, dat hun springt aan de keel zo gebeten dat ze door het aflopen van het bloed terstond flauw worden en sterven. Zo onverzadigd is dat beestje in het zuigen van het bloed dat onder alle beesten van zijn grootte, nauwelijks zijn gelijke te vinden [206v]

Men vindt sommige personen die met dit beestje, wat ze laten lopen langs een riet en met een koord regeren, roven de nesten van zwaluwen, duiven en hennen en krijgen alzo de jongen, die wonderlijk listig van dit beestje vervolgd worden, alleen omdat het zou mogen uitzuigen het bloed alsof het een buik had groter dan een olifant.

Van de strijdt der wilde ezels tegen de wolven.

Het is niet genoeg dat dit profijtelijk dier vervolgd wordt van de jagers met scherpe schichten en brede pijlen of duizend andere listige praktijken in de woeste wildernissen: of dat meer is van de voorzegde kleine en verachte beestjes de wezeltjes die in grootheid bij hem niet zijn te vergelijken: maar wordt ook aangestoten van de zeer wrede wolven en vooral van die in het gebergte wonen in de navolgende manier. Als het zeer dik gesneeuwd heeft en zeer sterk vriest zo omsingelen de wolven, die door de honger daartoe gedwongen zijn, met een groot leger de holen in de woestijnen en zoeken een roof die ze zouden mogen verslinden: die zien dat op die dicht gevroren staande van deze wilde ezels staan zo lopen ze met een gedruis derwaarts om die te overvallen. Niettemin deze wilde ezels stellen zich te verweer: smijten zo dapper uit met de voeten dat ze de wolven doodslaan of wegjagen. Want ze hebben zulke kracht in het slaan met de voeten dat als ze de wolf raken terstond doodslaan of ter neder slaan: wat die jagers dikwijls aan hun zeer sterke honden wel gewaar worden: want als die honden de slag altemets ontspringen, slaan ze hun voeten tegen enige boom die ze ontmoeten en slaan die in stukken gelijk [207r] een voos hout. Deze wilde ezels hebben van natuur dat ze zeer goed weten uit te kiezen de plaatsen die hun bekwaam en nut zijn om te vechten: als op het gladde ijs daar ze met hun scherpe voeten zeer vast mogen op staan en de wolven niet, die daar schijnen hun klauwen verborgen te hebben in schenen, zonder vastigheid te hebben in het staan. Maar terwijl dat deze beesten aldus bezig zijn in het vechten zo zijn die jagers niet ver vandaar, wachten op het einde van de strijdt omdat ze tot de dood toe zouden vervolgen de partij die uit vermoeidheid verlaten en vlieden zouden uit de strijd en dat ze alzo met een anders gevaar zouden verkrijgen een goede roof. Want tussen deze beesten wordt zeer wreed gevochten, daar dat luttel wilde ezels maar veel wolven gekwetst en verscheurd blijven die van de jagers terstond aanvaard worden om de vellen te hebben. Ondertussen zo vertrekken die wilde ezels op plaatsen daar ze vrij mogen wezen. Zonder twijfel zouden de wolven overhand krijgen, was het dat ze de strijdt hadden tegen die wilde ezels op die hoge bevroren sneeuwbergen: want daar zouden ze zeer licht mogen opspringen, daar die wilde ezels door hun zwaarheid zinken zouden in de sneeuw en worden een spijs der wolven. Aldus zo heeft die verstandige natuur, schijnt te geven iedereen gelijk dier een plaats die bekwaam is om zichzelf te verweren.

Van de Herten en de Damherten.

Niet tegenstaande dat het in de Noordelijke landen veel kouder is en sterker vries, dan in enig ander land ter wereld: nochtans zo wordt daar gevonden een grote menigte van onbekende beesten, als eensdeels gezegd is en noch uitvoeriger verklaard zal worden. Onder diegene die goed zijn om eten, [207v] worden allermeest geacht de voorzegde wilde ezels en de herten, damherten, en hinde kalven daar we nu van schrijven zullen. Daarom wordt niemand toegelaten door oude ordinantie deze beesten te mogen jagen of vangen dan de edelen en hun officiers en ander geprivilegieerde landzaten: als overste van de kerk en herbergiers die de gasten ontvangen en herbergen: wat ook geschiedt omdat door de gierigheid van de jagers (die daar zijn in zeer grote menigte) de wildernissen niet zouden gezuiverd en beroofd worden van dusdanige beesten. De boswachters gebruiken nochtans di hoornen die als een pand van de toekomende roof in de bossen gelaten worden: hoewel dat ze alzo slecht zijn te vinden als te zien een hinde haar jongen werpen of een wilden ezel die los en vrij is en staat te briesen op een pekelachtige grond.

Van de Bevers.

Men vindt in de Noordelijke wateren een zeer grote menigte van deze dieren omdat het veel stiller zijn dan de Rijn of Donau waar dat [208r]er nimmermeer rust is vanwege het getier van de schippers die daardoor over en weer varen. Noordwaarts zijn zeer veel rivieren en ook bomen die deze beesten zeer nut zijn om hun hutten te timmeren: die ze timmeren door een wonderlijke praktijk, alleen door het onderwijzen van de natuur. Want ze trekken een grote hoop seffens om hout te vellen: wat ze afbijten met de tanden en als het afgebeten is zo weten ze het met vreemde praktijken te brengen tezamen naar hun holen. Ze nemen een van de hoop die niet nuttig is om te werken en lui of traag is of oud: maar meestendeel die uit een andere gezelschap is gevloden: die ze leggen met de buik omhoog met de benen opgestoken in de lucht en de rug tegen der aarde in het plaats van een wagen, waar dat ze tussen de benen en dijen schikken en leggen van dit afgebeten hout en slepen hem alzo tot aan hun holen of hutten, daar dat ze hem ontladen van het hout. Voorts halen ze weer ander en gaan aldus over en weder totdat ze hun hutten volmaakt hebben: die gemaakt zijn twee of drie stagen hoog, omdat ze met het lichaam zouden zitten boven het water en alleen de staart zou rusten in het water die met de achtersten voeten wordt gegeten voor vis. Want zijn staart is schelachtig gelijk de vissen zijn, leerachtig en goed dik en met geheime knopen wonderlijk onderscheiden: die is een zeer delicate spijs en een medicijnen diegenen die kwalen omdat ze de darmen gekwetst hebben. Ook de koks die geschikt zijn in het koken weten hem zeer goed te bereiden, hetzij om te eten of tot de medicijnen. Deze beesten hebben zeer scherpe tanden, waarmee dat ze afbijten de boompjes die omtrent de rivieren groeien gelijk met een schaar; [208v] ja, dat meer is, is het dat het enig mens ergens mag vatten met de tanden en voornamelijk jagers: zo laat het hem niet gaan voor dat het met de tanden dat het been doorbeten heeft en horen kraken.

Van de Brassers.

Onder alle dieren die men om hun grote gulzigheid meent te wezen onverzadigbaar zo spant de veelvraat (die men in de Noordelijke landen heet Ierff en in Duitse taal Vielefrass, in Slavonië Rossomaka) omdat zo veel eet, de kroon.

Maar in Latijn heet men het Gulo omdat het zo gulzig is. Het is van de grootte van een grote hond, het heeft oren en bek gelijk een kat en de voeten en nagels zeer scherp: het lichaam zeer ruw en lang van haar dat bruin is. Zijn staart als van een vos, maar korter en dikker van haar: waarvan dat goede winter mutsen gemaakt worden. Dit beest gelijk we gezegd hebben is zeer gulzig. Want als het enige dode beeste ergens vindt liggen zo eet het daarvan zo veel dat zijn lijf gespannen staat gelijk een trommel: dan loopt het zoeken enige bomen die zeer nabij elkaar staan en dringt zichzelf tussen die twee bomen, zo prangt het zichzelf omdat te sterker zou uitgaan hetgeen dat het gegeten heeft: en weer dun geworden is zo loopt het weer aan het dode beest en eet zichzelf tot boven toe vol. Dan zo loopt het weer te prangen tussen die bomen en kwijt te maken dat het gegeten heeft en loopt dan weer te eten totdat dat beest al op gespeeld heeft. Dan zo loopt het weer naarstig jagen en zoekt andere kost. Men veronderstelt dat van de naturen voortgebracht is tot schande van de mensen die zo gulzig eten en drinken dat ze van de tafel moeten gaan overgeven: en dan weer komen aan de tafel en blijven dag [217r] en nacht zitten eten en drinken: als ons Mechonita in zijn Historie van Moskou beschrijft. Het vlees van deze beesten deugt niet om eten, maar het vel is zeer profijtelijk en kostbaar. Want het blinkt van een donkerbruine zwartheid en versierd met diverse bloemen, gelijk damast: men maakt er van mooie winterkleren en hoe dat ze door handigheid van de kunstenaars in allerhande kleren de kleur van de vellen best bijeen gevoegd wordt, hoe dat lustiger en fraaier is in het gezicht. Maar niemand dan prinsen of grote heren dragen deze kleren die gelijk rokken van dusdanige vellen gemaakt zijn, want ze brengen zeer gauw warmte bij die zeer lang bij blijft. Ze worden niet alleen gebruikt in Zweden en Götland, maar ook in Duitsland daar ze meer geacht worden omdat er niet veel te vinden zijn: maar ze worden daar altemets gebracht met ander koopmanschap en goed duur verkocht.

Van de kostbare bedden bedekking van veelvraat vellen gemaakt.

Die van Zweden en Götland en willen niet gedogen dat men van deze vellen uit voeren zou in andere vreemde landen om daaraan te winnen: want ze maken bedden bedekking daarvan om hun eer daarmee te bewaren in het dekken van de bedden als enige vreemde voortreffelijke gasten in de winter hun overkomen. Waardoor dat ze merkelijk genoeg bewijzen dat ze niet liever doen noch eerlijker achten dan dergelijke gasten tot allen tijden en in alle manieren hoffelijk te trakteren, voornamelijk in de zeer koude winters als ze onder ander weldaden hen bedden verlenen die bedekt zijn met zulke kostbare vellen. Maar het dient niet verzwegen te [217v] wezen dat diegene die slapen onder dusdanige bedekking, plegen te dromen van dingen die bijna het leven en conditie van deze beesten gelijk zijn in onmatigheid en onverzadigd van gulzig te eten en listige hinderlagen te leggen de wilde dieren. Wat hen komt bij avonturen aan gelijk diegenen geschiedt die hete kruiden eten als gember of peper, die dromen dat ze verbranden: of die suiker eten dat ze verdrinken in het water. Noch schijnt er een andere geheimen natuur te wezen in deze vellen: als dat diegene die gekleed zijn met deze vellen, niet mogen verzadigd worden van eten en drinken. De darmen van deze beesten komt de speellieden wel te pas om snaren te maken: die gespannen staan op enige instrumenten geven een hees geluid: maar als ze gemengd zijn onder ander zoet luiende snaren wordt het terstond verandert in een zeer lustig melodieus geluid. De klauwen gelijk een reepje gehangen aan het hoofd van diegene die draaien in het hoofd hebben of aan tuitende oren geven terstond grote bate en gezondheid. De jagers drinken zijn bloed als het gemengd is met warm water: en dat meer is als het met wat goede honing gekookt is zo wordt het gedronken op bruiloft feesten voor een bijzondere drank. Met zijn vet of smeer geneest men oude zeer als men die daarmee smeert. De tanden komen de tovenaars goed te pas. Maar die voorzegde klauwen die vers afgetrokken zijn verjagen terstond katten en honden is het dat men die hun laat zien: gelijk men de vogeltjes doet als ze zien een gier of een kiekendief.

Hoe dat men de veelvraat vangt. [218r]

De jagers gebruiken veel listige praktijken om dit dier te mogen krijgen en dat alleen om te krijgen zijn kostbare vel. Onder ander zo voeren ze in de bossen een verse dode beesten ter plaatse daar ze weten dat deze beesten meest komen gelopen: voornamelijk daar veel sneeuw ligt: (want in de zomer zo deugen deze vellen niet.) Nu zo gauw als dit dier ruikt deze dode beest zo komt het daar gelopen en eet daarvan tot dat het de balg gespannen heeft gelijk een trommel: dan zo loopt het tussen twee bomen die zeer nabij elkaar staan en prangt zichzelf om weder uit te scheiden al dat het gegeten heeft. Maar terwijl dat het aldus bezig is zo wordt het van de jager doodgeschoten met een brede pijl. Ze hebben ook noch een ander manier van deze beesten te vangen met balken daar zeer dunne koordjes tussen gespannen zijn waarmee, dit beest zichzelf verworgt, is het dat het zich een weinig beweegt als het eet van de dode beest. Het wordt ook wel gevangen als het valt in diepe putten die in de aarde gegraven worden of grotten die dwars lopen als het van de honger is gedwongen te eten van het dode lichaam dat daarin geworpen is. Is het dat niet gevangen wordt met enige van de voorzegde manieren zo is er kwalijk een ander middel te vinden, gemerkt dat het van de honden kwalijk mag gevangen worden: Want het heeft de klauwen zo scherp dat hen die honden niet durven aanvallen, die nochtans hun kracht wel plegen te gebruiken tegen de zeer wrede wolven.

Van de Hazen.

Omdat in de koude Noordelijke landen een [218v] zeer grote menigte van hazen zijn zo heb ik met luttel woorden hier willen te kennen geven hun natuur ten minsten in het veranderen van de kleur. Het is een zaak die zeer blijkt is dat alle Noordelijke hazen in het eerste van de herfst en vooral als de eerste sneeuw gevallen is hun grijze haar verliezen en krijgen wit haar. Ik heb zelf gezien dat muizen die niets anders dan witte suiker aten wit van haar zijn geworden: maar als hun de suiker onttrokken was zo zijn ze het weer kwijt geworden. Nu aangaande de spijs van de hazen die lopen in de Noordelijke landen: zo is het kenbaar genoeg dat ze in de winter als het aardrijk hard bevroren is en met sneeuw bedekt geen sneeuw eten, als Plinius meent in zijn zevende boek: maar schorsen van pijnbomen, eik, abelen en populier bomen en andere die ze uit natuurlijke vernuft weten te vinden. Deze hazen stellen hen te slapen onder grote takken van dennen die dicht toegemaakt zijn van de sneeuw, daar dat ze onder een put gemaakt hebben om in te liggen. Want deze bomen temperen de koude vanwege de dichtheid van de takken en heimelijke hollen daar de beesten in schuilen, meer dan enige andere bomen. Maar in de zomer zo kiezen ze zekerder woningen in de steen en rotsen door dat het wel weet door zijn natuurlijke vrees dat het allen dieren tot een roof gis gegeven en alleen denkt met snel lopen en vlieden te mogen ontgaan: nochtans zo wordt het bedrogen van het wezeltje daar het mee speelt: maar tenslotte wringt het hem zo om zijn hals dat om zijn zeer lopen niet af laat van bijten tot dat de keel door is om het bloed uit te mogen zuigen en eten. Aldus wordt hij van dat kleine beestje met bedrog overwonnen en niet door kracht. Het wordt ook gevangen door de snelheid van de valken die [219r] hij zeer zelden met zijn krom en dwars lopen ontgaan mag gelijk hij de honden doet. Hazen spijs is in de Noordelijke landen zeer algemeen, voornamelijk gekokt en bereidt met een zwarte saus, naar de manier van het volk: en is ook redelijk gezond: men eet daar ook van dit vlees gebraden gelijk men van alle ander vlees doet. Maar een kwaad komt er van sommige bevruchte vrouwen dat ze door eten of treden op het hoofd van de haas kinderen baren met hazenlip, die hebben altijd tussen neus en mond de lippen gespleten: tenzij dat men terstond van dat het geboren is daaraan naait een stukje uit de borst van een jong kuiken dat vers gedood is en noch al bebloed is. Diegene die de jicht hebben mogen hun voeten baden in het sop van een gekookte haas dat noch tamelijk warm is. Diergelijk de nieren van een oude haas aan de voeten gebonden verlicht de pijn van de jicht. Het haar van een haas is ook medicinaal: want als iemand de voeten bevroren heeft, (gelijk daar dikwijls geschiedt) zo legt men daar op as van hazen haar dat verbrand is, wat daartegen zeer goed is. De voorverkopers van Moskou doen een grote handel van hazen vellen, vooral de witte, met groot gewin: want ze verkopen veel duizend kleren of geven ze de Tartaren voor tribuut om te mogen zitten in rust en te beter in vrede leven.

Van de Lossen en hun vellen.

In de Noordelijke bossen worden niet zo veel lynxen gewonnen als wolven, al is het dat ze den anderen gelijk zijn in gierigheid van roven. De natuur van de Lynx is dat hij in het lopen niet achteruit kijkt, maar loopt altijd voorts en springt zodat hij zeer gauw veel weg [219v] aflegt. Geen spijs eet he meer, noch liever dan wilde katten: en daarom zo neemt men die waar als ze lopen uit hun holen om die te vatten. De vellen van de lynx zijn zeer zacht van haar en mooi gespikkeld: die wel duur verkocht worden, voornamelijk van diegene die in de winter gevangen worden: want dan zijn ze goed en mooi, gelijk in de zomer erger en slechter.

Van de wolven en hun wreedheid.

Gelijk dat in Afrika en Egypte worden gewonnen kleine en trage wolven: alzo ter contrarie zo zijn in de koude Noordelijke landen grote, sterke en wrede wolven. Dat dit zo is bewijst voorwaar hun kwaadheid en wreedheid genoeg, voornamelijk als het zeer koud is en dat ze heet lopen naar de wolvinnen: Want dan moeten de lieden die achter land reizen en gaan gewapend om hun zelf en hun beesten te mogen bewaren ongeschonden van de wolven: en vooral de vrouwen die bevrucht zijn en zeer nabij te liggen die de wolven zoeken te krijgen van dat ze den reuk weg hebben. Daarom laat men geen vrouwen alleen reizen, zonder een gewapende man bij haar te hebben. Want meestendeel zo gebeurt in januari dat diegene die in [220r] sleden reizen noodzakelijk is dat ze pijlen en bussen met hun voeren, is het dat ze hun leven willen behouden, om de wolven te mogen afkeren en weg jagen die van beide zijden naar hun komen gelopen waardoor het komt dat de reizende lieden niet anders zijn voorzien van wapens als ze buiten op de dorpen ter kerk gaan of hun eigen dingen te doen, dan of ze trekken zouden tegen hun vijanden ten strijd: Ja, dat meer is, deze wolven worden somtijds zo razend dol en wreed van de honger die hen dwingt met de koude en ook di hitte tot de wolvinnen: dat ze lopen in de lieden huizen en nemen beesten die ze terstond daar verslinden: of verscheurd hebben met hun dragen in de bossen. Maar ze doen dat niet ongewroken. Want die boeren weten ook hier tegen hun remedie. Ze binden scherpe zeisen aan een dood beest die ze leggen op de sneeuw, omdat de wolven die komen zullen om deze beeste te eten zichzelf de been af snijden, zouden gestraft wezen: of ze gaan ze te keer met pijlen en schieten ze terstond dood: of gevallen zijn in diepe putten uit gierigheid van de roof en laten ze daar sterven van honger.

Van velerhande soorten van wolven.

In het gebergte Doffra genaamd, wat scheidt Zweden van Noorwegen, ziet men witte wolven lopen met grote kudden gelijk de schapen, eensdeels in de valleien en eensdeels in het gebergte. Deze wolven eten niets dan kleine tedere beestjes als muizen, mollen en dergelijken. Daar zijn ook wilde wolven en gemene die met zeer listige praktijken grote overlast doen de beesten van de landslieden gelijk koeien, kalveren, geiten schapen en zo voorts. Daarom wordt dikwijls geordineerd een algemene jacht om dat deze wolven die de gemeente zeer grote [220v] schade doen te mogen vangen: en ook plaats, dag en uur gesteld om met netten, honden en ander listige praktijken deze te mogen doden. Nochtans zoeken ze niet zo zeer om ze te vangen en betrappen de oude wolven, als ze doen die jonge te doden, omdat ze niet zouden te zeer vermenigvuldigen. Sommige zijn er die deze jonge wolven tam maken, die houden op de band: maar al schijnen ze tam te wezen zo hebben ze nochtans noch niet al vergeten alle hun natuurlijke wreedheid: maar leggen noch dikwijls hinderlagen om sommige beesten te betrappen, ja, ook sommige vogels. De teven die aan deze wolven gekoppeld zijn geweest brengen honden voorts die zeer grote vijanden zijn van alle ander soorten van wolven die de schapen willen verbijten. Daar is noch een ander soort van wolven die Thoes genaamd zijn die veel langer zijn dan de ander, maar korter van benen: en zijn zeer licht in het springen. Ze leven van de jacht, noch doen den mensen geen schade. Ze veranderen wel van haar, maar niet van kleur. In de winter hebben ze lang haar, maar in de zomer zijn ze kaal.

Van de Otters en bedrog dat in hun vellen te verven gedaan werd.

Otters hebben een vierkante bek en bijten zeer scherp gelijk bevers en zijn ook de bevers gelijk van haar en vel, maar wel driemaal langer. Deze worden gevonden in de Noordelijke wateren, voornamelijk in hoog Zweden, Helsinger land Middelpaden, Angermannië Iemphtien, en beide de Botnische. De vellen van deze otters worden met een zeer grote menigte gelijk de bever vellen of van ander dieren uitgevoerd naar Moskou en vandaar naar Tartarije. Want in deze koude landen worden ze zeer gebruikt [221r] om kleren daarvan te maken die daar meer vermangeld worden voor ander waar, dan uit gierigheid om geld verkocht. Deze otters worden in Zweden in sommige grote heren huizen zo tam gemaakt en geleerd dat ze met een teken dat hun de kok geeft lopen in de vijvers of visputten en halen al zulke en zo grote vis als men hun wijst en dat een voor en de ander na, totdat de kok wijst dat het genoeg is. Het vlees van deze beesten en dient nergens toe, dan om wilde dieren daarmee te betrappen. De vellen worden zeer gebruikt in de Noordelijke landen om randen daarvan te maken onderaan de kleren mits dat ze zo taai zijn als een leer. Ze worden verkocht met tien aan een gebonden gelijk bever vellen, vossen, marters en ander vellen. Men weet ze ook wel te vervalsen en te verven met kolen en rook van pijnboom hout omdat ze zouden schijnen te hebben een blinkende zwartheid, maar als ze met een witte lijnen doek gestreken worden zo verliezen ze weder die zwartheid en het bedrog wordt ontdekt. In die manier mag men weten het bedrog dat er mag wezen in de witte wolven vellen die met kolen en krijt vervalst zijn. De grauwe eekhoorntjes vellen (die men in Italië heet Dossi) [221v] worden ook alzo met krijt vervalst: maar als men die wrijft met zwart laken zo ziet men terstond of de kleur natuurlijk is of geverfd.

Van de Eekhoorntjes.

In de Noordelijke bossen is een zeer grote menigte van deze kleine beestjes die zeer divers zijn van kleur en dikte van haar. Maar daar is een regel die niet mist dat hoe men meer Noordwaarts gaat hoe de vellen van deze beestjes mooie vallen, wat komt door de grote koude die hen de kleur geeft: begint van aar de Noordpool verheven staat zeven en zeventig graden tot onder de hoogste Pool: In welke landen de jagers eerder vermoeid zijn dan verzadigd van te schieten deze beesten: die met grote hopen overal op de bomen spelen gelijk de vissen in het water: en zijn ook zeer goed om te schieten doordat de bomen daar ze op spelen niet zeer hoog zijn. Maar hoe dat men meer Zuidwaarts trekt in deze landen, hoe dat die vellen erger en bruiner vallen van haar. Het vlees van dit beestje dat gebraden is [22r] dat is een zeer delicate spijs zodat de jagers goede smaak daarin vinden. Maar de tanden gebruiken de waarzeggers, om te mogen voorzeggen toekomende dingen.

Noch van hetzelfde beestje.

Dit beestje zwemt over de rivieren op een klein hout, steekt op zijn staart gelijk een zeil: want de natuur heeft hem geen ander middel gegeven om te zwemmen: doordat het klein van lichaam is en dik van haar aan zijn ruwe staart: die ingedronken heeft veel water en zou terstond dit beestje laten zinken te gronde. Het heeft ook geen voeten bekwaam om te zwemmen: maar anders is het zeer voorzichtig, want in den zomer zo voorziet het hem van kost of spijs om de lange winter op te leven, daar dat zijn nest gemaakt heeft om te rusten en slapen, wat het weet het open en dicht te doen aan de zijden naar dat het voelt dat de wind waait. Het eet hazelnoten, beukennoten en scheuten en bladeren van pijnbomen. Men vindt noch een ander soort van eekhoorntjes, (steenmarters?) die slapen in plaats van eten. Deze zijn[222v] uitermate snel in het springen van de ene boom op de andere, sturen zichzelf over met de staart: en door handigheid van hun scherpe klauwen zo lopen ze en springen langs de takken van de bomen, spelen zeer lustige spelen om te zien op de sneeuw die op de bomen bevroren ligt. De vellen van deze beesten worden te scheep uitgevoerd met veel duizenden, tien tezamen gebonden en van de kooplieden bijna over al Europa gedistribueerd, maar hoe dat ze verder gevoerd worden, hoe ze meer gelden: ze worden ook duur of goedkoop verkocht naar dat ze begeerd worden en dat die lieden daar behagen in hebben. Het zijn zeer goede kleren en fatsoenlijk voor oude lieden: maar de ruiters en dappere mannen dienen ze niet: die het beste dient een wolfs pels of van een veelvraat.

Van de Marters, Sabels en hun vellen.

Marters en sabels zijn dieren die wonen in koude landen en overal genoeg bekent van naam: maar luttel is bekend hun eigenschap en natuurlijke kracht: want alleen door de gedaante van de vellen mag men weten wat beesten dat het zijn. Niettemin dat merkt men in hen dat ze [223r] zeer licht zijn in het lopen en sterk van springen. Want ze springen bijna gelijk de eekhoorntjes van de ene boom op de andere, gebruiken hun staart in plaats van een dissel, vatten de takken met de klauwen. Maar ze zijn zeer vreselijk van bijten, na dat ze klein zijn van lichaam: want ze hebben uit de natuur hun tanden zo scherp als priemen en zeer scherpe en dunne klauwen. Gelijk het vlees van deze beesten nergens toe dient, alzo ter contrarie zo zijn de vellen zeer kostbaar, vooral in verre vreemde landen daar men meer acht overdaad en wellust dan profijt. Maar tussen marters en sabels is dit onderscheid: als dat de marters het haar grover hebben en zeer goed staan als men die strijkt van het hoofd nederwaarts naar de staart: maar de sabels ter contrarie staan beter en zijn lustiger om zien als men die strijkt van de staart opwaarts naar het hoofd, want dan schijnen ze ruwer en dikker van haar te wezen: maar daardoor mogen ze ook veel eerder bedorven worden van de motten, tenzij dat men die dagelijks draagt of verward of dat er alsem takjes tussen gelegd worden. Maar was het dat men de sabels wilde te drogen hangen in de zon zo zouden ze meer bederven op een dag dan of men die een geheel jaar had gedragen. Want als dit beest levend is zo houdt ze zich altijd verborgen in de donkere bossen daar geen zon door schijnen kan, jaagt en zeer listig en haalt zijn kost met vangen van vogels. Het is een zeer wulps dier en zeer stinkend als het heet is om te genereren, gelijk we hierna zeggen zullen van de hermelijn of muizen uit het land van Pontus. Deze twee soorten van vellen, te weten marter en sabels, hebben een haar dat zacht is om te handelen, die voorwaar overdaad genoeg voortbrengen [223v] in de mensen die tenslotte verteerd wordt van de wormen en sterven moet op zijn tijd, na dat ze zeer duur gekocht hebben een vreemde wellust. De sabel wordt gegenereerd in de uiterste bossen van Moskou, en wordt zeer wijdt en breed over land en over zee gevoerd in verre landen onder de vreemde naties.

Van de Hermelijn die Plinius heet te wezen Muizen uit het land Pontus.

Plinius beschrijft ons in het achtste boek en 37^ste kapittel van zijn er natuurlijke historie dat de muizen uit Pontus zich verbergen en versteken in de winter en dat ze alleen wit zijn van haar. Iedereen mag die passage verstaan naar dat het hem goed lijkt, maar nochtans zonder ongelijk te doen de natuur of te veranderen de zin van dat de natuur wijs voortgebracht heeft. Want was het dat ze in de winter eenparig bleven verborgen, als het zeer sterk vriest, het vel zouden ze nimmermeer witter hebben op de ene dan op de ander: nochtans zo schijnt in de zomer in het einde van de mei te wezen rosachtig als ze verliezen hun witheid en in het groeien van de [224r] nieuwe kruiden heet zijn en lopen om te genereren, gelijk dat ik gezien heb in het jaar onze Heer 1518 toen ik reedt door Helsinger land daar dat ik die zag zo heet aan elkaar gekoppeld dat ze door geen sterk lopen van de andere geraken konden, maar bleven hangen aan elkaar gekoppeld, zeer knarsend met de tanden, lieten achter overal het bos ,daar veel diverse bomen stonden ,zulke stank (mits dat er veel waren) dat ik van alles dat me mag gedenken nooit vuilere stank geroken heb. De voorzegde Plinius zegt ook in zijn tiende boek en 65^ste kapittel dat deze muizen al likkend genereren, wat dat ik aan deze beesten niet heb kunnen bemerken: want ze koppelen aaneen als andere beesten doen, hoewel dat ik al willens verzwijg de manier hoe dat te werk gaat. Deze beesten worden alle drie jaren gewoonlijk zeer breed door het veel eten, tot groot profijt van de kooplieden, en worden ook veel langer: wat geschiedt niet alleen in Noorwegen, maar ook in Helsinger land en omliggende landen, in het bisdom van Uppsala, door dat er viervoetige beesten die Lemmar of Lemmus (lemming) genaamd zijn, die zijn zo groot als een rat, gespikkeld van haar, met onweer en grote slagregen uit de lucht neer vallen: maar men kan niet bevinden vanwaar dat ze komen: of ze daar uit verre eilanden van de wind gebracht worden of dat ze uit den onreine wolken gegenereerd zijn daar neer vallen. Nochtans zo is bevonden geweest, zo gauw als ze neergevallen waren dat ze hadden in de darmen noch ruwe kruiden die noch niet verteerd waren. Dit gedierte valt ter aarden met grote menigten gelijk sprinkhanen, vernielen alle groene kruiden: ja, aldaar ze aan [224v] gebeten hebben dat versterft. Deze beestjes blijven leven zo lang als ze geen kruide eten dat opnieuw weer is gegroeid: en verzamelen met kudden bijeen gelijk een hoop zwaluwen die gaan vliegen: niettemin ze sterven alle op een zekeren tijd of ze sterven ook met groten hopen van het venijn der aarden (van wiens bederf de lucht zo bedorven wordt dat die van het land daarvan krijgen draaiing van het hoofd en de gekte) of ze worden van de hermelijnen opgegeten; waardoor dat deze hermelijnen worden zeer vet en langer van vel. Deze vellen worden ook bij tien tezamen gebonden, voornamelijk 40 vellen in een timmer, gelijk men de sabels, marters, vossen, bevers, eekhoorntjes, hazenvellen verkoopt en te scheep uitgevoerd worden in vreemde en verre landen.

Hoe de Hermelijnen gevangen worden.

Maar hoe dat de hermelijnen van de jagers gevangen worden en waartoe dat ze dienen zal in het kort nu hier verhaald worden. Ten eerste worden ze gevangen met een hek, zoals men in de voorgaande figuur zien mag, daar dat drie, vier, of acht hermelijnen seffens mogen onder komen die meen onder het dwarse hout door te lopen, met het roeren van de koorden daar het mee gesteld is, worden daaronder terstond gevangen. Dusdanige vallen of hekken staan overal hier en daarop gesteld vanwege de grote menigte van deze beestjes die daar zijn te mogen vangen. Men maakt ook langwerpige putten, daar men bovenop legt zeer dunne twijgjes en dan sneeuw daarover: zo dat het schijnt te wezen een effen velt: daar dat deze beestjes over lopen en met grote hopen in vallen die van de heer van die plaatsen of van zijn [225r] stadhouder die ze heeft gevangen, daar worden doodgeslagen. Daar zijn ook honden die zo rap en kloek zijn dat ze deze beestjes vatten met den tanden, doodbijten en thuis dragen of voor hun meesters voeten op een hoop verzamelen en bijeen brengen. Daar zijn ook zeer veel jongeren die zo geschikt zijn in het schieten dat ze niet eens en missen een van deze beestjes te schieten en te doden. Het vlees van de hermelijn deugt niet om te eten, mits dat het niets anders eet dan vuile en kwade spijs: maar de vellen zijn alleen goed die om zijn zeer grote witheid in de grootste prinsen hoven zeer geacht worden om kleren, zo wel voor koningen als koninginnen daarvan te maken. Dit beestje, als voren gezegd, is zeer heet en wulps: maar een zaak heeft het die te verwonderen is, dat het niet dan op zekere dagen in het laatste van mei Mey met genereren bezig is, weest alzo te reden met de eis van zijn natuur. De edele en doorluchtige heren en vrouwen, om te onderhouden die oude manieren van de hoven, gebruiken van deze zeer witte vellen, stellen tussen beide wat van de staart die zwart is, voornamelijk in de brede boorden.

Van de natuur van de Das.

Omdat de dassen uit natuur zich ophouden in hollen en spelonken onder die aarde zo maken ze zeer vreemd hun woningen en dat in de navolgende manier. Ze nemen een das om hun aarde die ze uitgraven weg te voeren: die ze keren met de buik omhoog en met de vier voeten opwaarts: dan laden ze op zijn buik op een hoop aarde die ze hebben uitgegraven en vatten hem bij de benen en voeren alzo de aarde weg: wat ze zo dikwijls doen tot dat hun hol breed en diep genoeg is om in te [225v] wonen. Maar deze woning die ze met zo grote arbeid gemaakt hebben kunnen ze daarna zeer kwalijk behouden en bewaren. Want ten eerste zo worden ze gemolesteerd door de loze praktijken van het vosje: wat zich verlaat op zijn gewoonlijke valse streken en maakt enig hol voor zichzelf, maar het loopt in het hol van de das, welk hol het zo vuil maakt door de stank van zijn drek dat de das is gedwongen door de stank zijn hol te verlaten en te maakt een ander. Maar omdat die loze vos schalksheid niet ongestraft zou blijven, zo wordt hij van de honden vermeld en zeer dikwijls door handigheid van de jagers gevangen en het vel afgestroopt.

Noch van hetzelfde.

De das is een wild dier zo groot als een vos, maar niet zo hoog, mits dat het heeft kromme benen. Het heeft meer wit dan zwart haar en vooral op de rug en ter zijden: maar het hoofd heeft in het midden zwart en ter zijden wit. Zijn haar is hard, zijn huid is dik en sterk, het heeft zeer scherpe tanden en daarom bijt het zeer sterk. Want als het van de honden of ander beesten getergd wordt zo werpt het zich met de buik [226r] omhoog en verweert zich met de tanden en voeten, voornamelijk tegen de vossen, waarvan dat het met geen ander wapen wordt verdreven uit zijn hol, dan met zijn stinkende drek. De dassen zijn tweedvormig, te weten tamme, die zeer bezig en genoeglijk zijn: en wilde die harder zijn van haar. Ze worden ook geheten hondsdassen omdat ze de voeten gespleten hebben gelijk een hond, en ook varkensdassen omdat ze de voeten in twee gespleten heeft gelijk een varken. Daar zijn er ook die groter zijn dan vossen, die ruw zijn van haar, hard van borstels en vast houdend. Met welke vellen men allerhande pijlkokers, zowel om ter jacht als om ter oorlogen te gaan vertrekt omdat men de pijlen ongeschonden zou mogen bewaren van de regen en sneeuw. Het is zeer sterk van bijten en zijn beet is venijnig en dodelijk omdat het zo veel scarabeen, muizen en gewormte eet.

Van de beren die vissen vangen.

In IJsland daar we tevoren dikwijls van vermaand hebben, worden gevonden zeer grote en sterke beren die met de klauwen het ijs breken en veel gaten daarin maken: waardoor dat ze duiken in het water en veel vissen vangen onder het ijs [226v] die ze uit halen en brengen aan de over om die te eten en daarbij te leven. Dit doen ze zo dikwijls als het hen van node is om met hun jongen gespijsd te worden en bij te leven. Ze leren ook hun jongen door een natuurlijke genegenheid dat ze ook moeten gaan vissen. De vellen van deze witte beren plegen van de jagers geofferd te worden op het hoge altaar van de Dom of parochiekerken, omdat de priesters die in de winter als het zeer sterk vriest en de mis staan te doen de voeten niet zouden bevriezen. In de kerk van Nidrosien, dat die hoofdstad is van het koninkrijk van Noorwegen, worden jaarlijks gegeven zulke vellen van witte beren van de jagers: die doen hun beloften God en zijn heiligen dat ze de vellen schenken zullen de kerk als ze dusdanige beesten vangen zullen, die ze ook zeer getrouw daar brengen en presenteren: en niet alleen van zulke vellen, maar ook wolfsvellen om wassen kaarsen daarvoor te kopen die men ter eren Gods en van zijn heiligen in de kerk brandt.

Hoe dat de beren met list gevangen worden.

Men plag in de Noordelijke landen te onderhouden deze navolgende manier in het vangen van de wrede en zware beren. In de herfst als zekere rode vruchten van bomen rijp zijn, die gelijk wijndruiven de bessen hebben bijeenhangen, dan klimmen de beren op deze bomen of staan beneden op de aarde op hun achterste benen, zo trekken ze de bomen omlaag en eten alzo deze vruchten. De kloeke jagers die hen zien staat te eten nemen pijlen met brede ijzers die zo scherp zijn dat ze door haar en huid lopen en schieten die op de beer. De beer voelt dat hij gewond is wordt terstond zo [227r] verbaasd, dat hij de bessen die hij heeft gegeten met geweld gelijk hagel of kleine steentjes van achter kwijt wordt. Dan zo werpt hij hem alsof hij dol en razend was op een houten beeld dat gelijk een mens gemaakt is: dat daar al willens gesteld is en doet grote arbeid omdat beeld te verscheuren, totdat hij van de jager een ander dodelijke wond heeft ontvangen, die zich achter een steen of boom houdt verborgen. Niettemin hij moet zeer wel toezien dat de beer hem niet gewaar wordt want van dat hij gekwetst is en zijn bloed ziet en vooral de berin als ze jongen heeft, zo loopt ze razend dol en vernielt alles dat haar tegemoet komt.

Van de listige manier van jagen om te vangen de beren.

De beren weten zeer vlijtig te wachten de passages daar die herten gewoonlijk voorbij passeren, vooral de berin als ze jongen heeft. Die niet zo zeer van honger, als uit vrees dat men haar jongen wegnemen zou, allerhande dieren die haar omtrent komen en overvalt. Want d berin die door al zulk geweld getergd is gaat de beer in kracht, listen en valsheid ver te [227v] boven om haar jongen te mogen wreken. Ze gaat zich verbergen tussen de bomen en dikke hagen en als het hert zichzelf te zeer verlaat op de eer van zijn hoornen of kracht van zijn reuk en zijn snelheid van lopen, onvoorziens haar wat te na komt, zo vliegt ze hem terstond op het lijf en bijt hem dood: en al is het dat hij in het eerste hem wel meent te verweren en beschermen met zijn hoornen, nochtans mag het hem niet helpen: want moe geworden door het gewicht van de knobbels van zijn hoornen en zeer getraumatiseerd is door de dolheid van de berin, zo wordt hij in het laatste ter aarden geworpen omdat hij verloren heeft zijn kracht en leven en terstond zou mogen opgegeten worden van de berin. Ze loopt ook op de stier, werpt zich met gelijke praktijken op zijn rug en als de stier met zijn hoornen haar meent van hem te jagen om van de berin ontslagen te wezen, zo vat ze de hoornen en schouders met haar klauwen en hangt hem zo lang op het lijf totdat hij van het gewicht geheel moede is en neder ter aarden valt en terstond doodgebeten wordt. Dan vat ze de stier en werpt hem op haar rug gelijk een pak en loopt op haar achterste voeten langs de bossen tot at ze komt [228r] in haar spelonk daar ze hem gaat eten. Maar als ze deze listen bedrijft in de winter zo kan ze zich kwalijk redden uit den handen van de jagers die haar van alle kanten op haar voetstappen, die men in de sneeuw ziet staan, komen bespeurd of door de reuk van de honden. Dertig dagen na dat ze besprongen is geweest zo werpt ze gewoonlijk vijf jongen, die zijn zonder enige vorm, wat groter dan muizen en wit van vlees, zonder ogen en geheel kaal: niettemin men ziet daar nagels of klauwen aan, maar de berin met dikwijls te likken geeft ze gedaante en vorm. Men ziet ook geen dingen zeldzamer den een berin haar jongen werpen. Want die beren houden hun verborgen veertig dagen en die berin vier maanden. Is het dat ze geen hollen hebben om hen te verbergen, zo verzamelen ze een grote hoop takken en kleine boompjes waarvan dat ze maken woningen die zo vast gesloten zijn dat er geen slagregen kan door komen en zijn binnen geplaveid met zachte bladeren en mos. Zeven dagen lang slapen ze zeer vast, zodat ze nauwelijks wakker worden, al worden ze gewond, en daarvan worden ze uitermate vet, voornamelijk van het zuigen van hun rechtervoet. Als hun jongen het koud hebben zo verwarmen ze die met te broeden onder hun borst, meer of min dan zo de vogels hun eieren broeden.

Van het gevecht tussen de Beer en de Egel.

Al is het dat den egel overal zeer scherpe borstels heeft waarmee dat hij appels verzameld om bij te leven, verbergen de die in holle bomen en ook de beer kwelt in zijn nest, nochtans zo wordt hij altemets verdrukt door het zware gewicht [228v] van de beer, als het hem zeer listig ineenrolt gelijk een kloot, omdat men aan hem niets vinden zou dan scherpe borstels. Niettemin hierdoor noch door het besproeien van zijn pissen mag het niet weerstaan de beer die zich wreekt van dat hem is komen kwellen in zijn hol: de beer en kan het ook niet verslinden, al is het maar een arme roof, omdat het zo scherp is van borstels. Daarom keert hij weer terug in zijn hol en gaat hij weer rusten en leeft bij het zuigen van zijn poot en wordt daarvan zeer vet. Maar is het dat hij dan gevangen wordt en dat men zijn vlees wil braden, zo zal het tegen het gewone gebruik van alle ander vlees zwart worden, al was het ook dat men in zijn buik of omtrent het hart geen vochtigheid vond, dan sommige kleine bloeddruppels en anders geen in zijn gehele lichaam. Die beren komen in de lente zeer vet uitgekropen: hoe wel dat de redenen daarvan zeer slecht te zeggen is, daar ze niet over dertien dagen gevoed worden met slapen. De beren hebben ook altemets strijd tegen de wilde varkens, maar zelden victorie, want de varkens hebben meer kracht en hulp in hun tanden dan de herten of stieren in hun hoornen of snelheid van lopen. De sterke en dappere paarden beschermen [229r] ook de merries die besprongen zijn met bijten en slaan tegen de beren. De veulens weten zichzelf te redden met zeer te lopen: nochtans zo houden ze altijd een vrees in het lijf, zo dat ze nimmermeer mogen goed zijn ter oorlogen. Want somtijds zo komen er ten strijde die over hun wapens getrokken hebben een berenvel om de paarden die te anderen tijden van de beren gejaagd zijn geweest bang te maken en te doen vlieden.

Hoe dat de beren gedood worden met een ijzeren kolf.

Omdat in de Noordelijke landen, voornamelijk in Podolie en Rusland en ander plaatsen daar omtrent gelegen geen bijenkorven genoeg zijn, door de zeer grote menigte van de bijen: zo zijn die van het land zeer licht tevreden dat ze in holle bomen die daartoe uitgehold zijn of vanzelf zo gegroeid uit- en invliegen om te vermenigvuldigen. De beren die zeer gretig zijn naar deze honing worden in de navolgende manieren dodelijke hinderlagen gelegd. Want men maakt vast boven het gat daar de bijen uit- en invliegen een houten kolf die rondom is geslagen vol ijzeren pinnen die hangt aan enige tak [229v] van de boom om hem (aangezien dat hij het hoofd zeer week heeft, gelijk de leeuw zeer sterk en hard: zodat men hem altemets wel de kop met een vuist zou inslaan) daarmee te doden. De beer die komt ter plaatse daar deze bomen staan is niet goed tevreden dat de kolf daar hangt voor het gat daar hij de honig zou uithalen: maar stoots die met het hoofd weg, die weer neder valt en slaat hem dood: en alzo stervende, zo betaalt hij de honing dat hij heeft gegeten, laat zijn vel en vlees diegenen die de honing toebehoort in betaling voor een luttel honing dat hij gegeten heeft. Men plag het vlees van de beren te leggen in het zout en te bewaren gelijk men doet varken vlees, hertenvlees of van wilde ezels en rendieren, om te gebruiken in de legers: maar het smeer is zeer goed om te genezen allerlei wonden, in wat manieren dat men die gekregen heeft.

Hoe dat een jonge dochter weggedragen werd van een beer en van de geboorte van de loze en stoute man Ulfo.

Ten ware dat Saxo de historieschrijver van [230r] Denemarken en sommige andere na hem met zo veel bescheid beschrijven van het krachtig wegnemen van een jonge dochter, ik zou hier geenszins van die zaak iets geschreven hebben. Niettemin omdat wel dergelijks van anderen avonturen te anderen tijden geschreven is geweest, zo is het wel reden dat ik er mentie van maak, meer omdat men zou verwonderd wezen van het werk der natuur, dan dat men de natuur zou in enige manieren belasteren van haar heimelijke en geheime werken. Aldus aangaande het krachtig wegnemen van deze dochter, als hierna verklaard wordt, dat wordt uitvoerige aangetoond uit de nieuwe historie van mijnen zeer beminden broeder en voorganger Ja de Grote, aartsbisschop van Uppsala, in het achttiende boek, die het genomen heeft uit het schrijven van Saxo en zegt aldus.

Op een tijd dat een rijke mans dochter, die zeer mooi was zich ging vermeiden met haar dienstmaagden in het Zweedse veld, zo kwam daar gelopen een grote beer: die verjaagd werd door haar dienstmaagden en heeft deze dochter genomen tussen zijn voorste klauwen en zeer zacht voor hem gedragen naar zijn hol. Toen de beer daar gekomen was begon te aanzien haar mooie leden zodat hij bevangen werd met een nieuwe appetijt, meer om haar vriendelijk te onthalen dan om te verslinden: en heeft gebruikt de roof die hij had gehaald om te verscheuren tot een onbehoorlijke onkuisheid. Want hij werd gelijk meer en meer met haar liefde bevangen zodat hij zijn honger geblust heeft met haar te bekennen en zijn gulzigheid met Venus spel verzadigt. Omdat hij haar te beter zou onthalen met spijzen zo liep hij dikwijls uit het bos om te [230v] halen vers vlees en kwelde uitermate zeer de beesten die men daar omtrent weidde. Aldus deze dochter die van tevoren niet dan zeer goede spijs gewoon was te eten werd hier gewoon te eten rauwe spijs die noch al bebloed was. Want de schoonheid van deze gevangen dochter heeft zo zeer gebroken de wreedheid van dit beest dat ze gewaar werd dat hij haar lief had, die ze vreesde dat die haar zou verslinden: en dat ze van hem gespijsd werd wiens spijs ze terstond zelf meende te wezen. Maar tenslotte zo is deze beer betrapt geweest van de jagers en werd met de honden gejaagd in het garen en terstond doorstoken. Nu omdat die goede en kunstige natuur bedekken zou de oneerlijkheid van zulke bruiloft zo heeft ze voorzien dat deze dochter ten einde van negen maanden gebaard heeft een jonge zoon: die is geheten geweest van de vrienden naar zijn vader. Toen die verstaan heeft de waarheid van zijn geboorte, heeft hij ter dood gebracht diegene die zijn vader gedood hadden. Deze heeft gehad een zoon, Trugil Sprachaleg genaamd, die niet minder is geweest in dapperheid dan zijn vader en heeft gehad een zoon genaamd Ulfo, van die gekomen is de koning Suevo en de andere koningen van Denemarken die zeer lange tijd hebben gehad hun afkomst (zo ons Saxo beschrijft) van de voorzegde Ulfo. Maar wat men van dergelijke geboorte behoort te zeggen, daar zegt S. Augustinus in zijn boek van de stadt Gods veel van en ook wie dat men in het genereren meer moet toeschrijven de vrouwe of de man.

Van de Zwijnenherders die al spelende op ruispijpen van de beren weggedragen worden.

Het is overal genoeg bekend dat di beren [231r] gelijk de dolfijnen, herten, schapen en kalveren, ja, ook lammeren zeer grote genoegens hebben in allerhande muziekspel: en dat ze ook ter contrarie met vreselijk geluid van hoornen of trompetten verjaagd worden, vertrekken terstond in het diepste van de bossen. Omdat de schaapherders dat wel weten dat ze altemets weggedragen worden van de beren terwijl dat ze staan en spelen op ruispijpen zo blijven ze dikwijls spelen tot dat de beer van honger weggaat om aas en eten te zoeken. Of nemen altemets een geiten of koeienhoorn en blazen daarmee zo’n vreselijk een geluid dat de beer van angst weg loopt en alzo zonder kwetsing weer komen gelopen bij hun beesten die blij zijn. De herders dragen altijd als ze de beesten uit weiden leiden een ruispijp met hen, hebben dat geleerd uit de natuur omdat die schapen of ander beesten zouden te beter bijeen blijven en te beter eten.

Van de beren dans uit Moskou.

Die van Rusland en Litouwen, die van de Oostzijde die van Zweden en Götland aller naast gelegen zijn, hebben zeer bijzondere [231v] genoegens in wrede wilde beesten die getemd zijn bij hun te hebben, die hen onderdanig zijn in al hetgeen dat ze hen zeggen. Omdat ze veel eerder zouden tam worden zo houden ze die gesloten in kelders of op de band te staan van dat ze allereerst uit de bossen gebracht zijn en laten ze wat hongerlijden, vooral de beren: die ze geven een of meer meesters die even gelijk gekleed zijn om hen eten te geven omdat ze die zo zouden gewoon worden dat ze hun zouden laten handelen en met hun spelen als ze zijn ontbonden. Omdat ze deze beren zouden leren dansen en springen met meer ander goochelarij zo gebruiken ze daartoe zeer zoet geluid van fluiten dat deze beesten zeer graag horen: maar tenslotte zo leren ze hen ook, met een hard geluid van trompetten zich op te richten op hun achterste voeten, en voorts om gaan met diegene die de dans hebben zien staan, vooral aan de vrouwen en jonge dochters, met een bonnet tussen hun voorste klauwen, eisen alzo het loon van hun dansen. Maar is het dat men hen niet genoeg geeft, wat ze merken aan een teken dat hen van de meesters gegeven wordt zo murmureren ze tussen [232r] hun tanden en door het roeren van het hoofd zo begeren ze te hebben een meerdere penning. Aldus zo krijgen deze meesters die in vreemde landen, zijn zonder te kunnen de taal van het land, door het wijzen van een stom beest terstond zeer goed gewin. Nochtans is het merkelijk genoeg dat deze die aldus achter lande gaan alleen bij dit kleine gewin hun kost niet halen: want deze beren leiders zijn te minsten zes of twaalf sterke mannen, hebben ook altemets in hun gezelschap grote heren en edele lieden kinderen die door zulke middelen veel beter zouden mogen leren kennen en bezoeken vreemde landen en merken hun manieren van leven, de gelegenheid en grootte van de plaatsen, de handeling van wapens en ook die eendracht of twist die tussen vreemde prinsen mag wezen. Maar door dat men altemets heeft bevonden, dat ze in Duitsland de lieden afgezet hebben die achter lande gaan en de beren voorgeworpen om te verslinden, zo heeft men om zulke listige praktijken te mogen beletten hen zeer scherp verboden dat ze niet meer in Duitsland zouden komen.

Van de kloekheid der beren.

In deze figuur mag ge zien een ander genoegen, te weten een genoeglijk en lustig spel dat de beren voorstellen en bedrijven als ze gevangen zijn gebracht op de schepen, in het op en neder klimmen langs de touwen die langs de mast opgaan. Wat altemets zeer wel te pas zou mogen komen in enige avonturen die onvoorziens de schippers toekomen. Want men vindt in kronieken beschreven dat te anderen tijden [232v] een door zulke middel is gered geweest uit de handen van een zeerover dat zijn doodsvijand was. Want toen hij van verre zag deze beren aldus langs de touwen op en neder klommen, meende dat het mensen waren, was bang aan te komen om zijn vijand te overvallen: meende dat het mannen waren die zich gereed maakten om bovenuit ter werpen zoals men gewoon is te doen, het schip tegen hem te beschermen. Nochtans waren het niet dan jonge beren die aldus langs di touwen aan het spelen waren. Maar noch is het veel lustiger om te zien als deze beren uit het schip zien in het water, dat er een zeer grote menigte van zeehonden of het een grote menigte van varkens waren, hier en daar rondom het schip komen gezwommen: zodat ze met lange stokken, daar haken aan zijn waarin een strik hangt, van de schippers worden gevangen. Niet alleen zeehonden, maar ook andere beesten die daar komen gezwommen om te helpen de gevangen zeehond, dat gelijk een varken zeer luidt tiert en krijst. Omdat men deze zeehonden te beter zou mogen vangen zo laat men altemets de beren zwemmen in het water waarvan de zeehonden zeer verwonderd zijn: of ook als ze zichzelf verheffen uit het water: door donder en [233r] onweer dat opkomt, zo worden ze gevangen en opgetrokken.

Van de beren die in Molens gaan.

Omdat niet schijnen zou dat men de tamme beren ophield zonder enig gemak of profijt daarvan te hebben, alsof ze nergens toe dienen dan alleen om een genoegen daarvan te hebben: zo worden ze gesteld in grote heren huizen een of twee of meer bijeen gebonden in de molens om water of ander dingen uit diepe putten op te halen met emmers, die zeer veel inhouden, en daartoe dienen: die expres daartoe gemaakt zijn. Deze beren worden niet alleen hiertoe gebruikt, maar worden ook gespannen in grote wagens die ze voorts trekken, mits dat ze zeer sterk zijn van voeten, klauwen en lendenen. Het is ook niets nieuws dat ze gaan op hun achterste voeten op hun schouders zakken of hout dragen daar men het hebben wil of ook als wachters staan aan de poorten van grote heren huizen om te bewaren dat er geen schadelijke beesten inkomen. Maar als ze noch jong zijn zo spelen ze wonderlijk spel met de jonge kinderen van het huis zonder hen enig [233v] leed of letsel te doen.

Van de Vossen en hun loze streken.

In de Noordelijke bossen zijn zwarte, vette en rode vossen, ja, die kruisen dragen op de rug en andere die met een blauwe kleur gespikkeld zijn. Niettemin ze zijn alle tezamen in enen soort kwaadheid en praktijk uitgevoerd. De zwarte vossen vellen zijn de kostbaarste en meer geacht dan enige van de anderen omdat de prinsen van Moskou deze allermeest dragen. Maar deze zijn meest geacht daar kruisen op staan, dat zijn die met een zwart kruis op de rug toe van de natuur zijn getekend, die zeer mooi en groot zijn: want de vos krijgt dit kruis niet, dan als hij oud wordt. Deze vellen worden gelijk de zwarte van de Russen, Moskou en Tartaren zeer geprezen en geacht die een grote handel daarin hebben: hoe wel dat die zwarte altemets niet zijn zonder bedrog. Want ze worden vervalst met de rook van brandend pijnboom hout. De witte vellen en zijn niet zo kostbaar, noch worden niet zo zeer geacht, noch de blauwe ook omdat er zeer veel zijn en ook om het rijzen [234r] van het haar waardoor dat ze veel eerder bloot worden dan di ander. Niettemin die zeer curieus zijn of hun profijt zoeken maken bed bedekking van velerhande soorten van vellen: ondereen om te gebruiken binnenshuis tegen di koude: want ze houden zeer goed warmte: en zijn licht zodat ze daarom de ouden lieden zeer goed dienen. Men vindt veel meer rode vossen dan enige van de anderen, want ze worden overal gevonden: en worden ook zeer licht door handigheid van de jagers en snelheid der honden gevangen: mits dat ze opgespoord worden gelijk hazen, beren, herten, wolven, lynx op hun voetstappen alzo ze door de sneeuw hebben gelopen: zodat ze in de winter door hun eigen voetstappen worden verraden. Maar in de zomer worden ze achterhaald dor het ruiken van de honden.

Van de loze streken van de Vos.

Als de vos benauwd is van de vorst en sneeuw en grote honger heeft zo loopt hij omtrent de huizen en bootst na het het bassen van de honden omdat de beesten van het huis te stouter omtrent hem zouden komen. Ten anderen zo gaat hij liggen of hij dood was, met de buik omhoog en steekt uit zijn [234v] tong en houdt kort zijn adem in. Wat de vogels zien en komen terstond gevlogen om van zijn dode lichaam te eten, maar ze worden van de vos gevat met de tanden en opgespeeld. Of ook als hij honger heeft en dat hij niets vindt te eten, zo wentelt hij hem in rode aarde omdat hij zou schijnen te wezen al bebloed: dan gaat hij liggen gestrekt op de aarde en houdt zijn adem kort in: steekt zijn tong zeer lang uit omdat de vogels zouden menen dat hij dood was: maar zo gauw als ze omtrent hem komen om van hem te gaan eten zo grijpt hij die bij de hals en eet ze op. Als hij ook ziet dat hij de egel niet kan krijgen vanwege zijn scherpe borstels tot zijn wil, zo gaat hij liggen met de buik omhoog omdat hij alzo de egel van onder bij de buik zou mogen vatten daar geen scherpe borstels zijn en hem dood bijten. Altemets slaat hij ook de wespen gade, zo verbergt hij hem in een hol, en steekt alleen zijn staart omhoog, daar dat de wespen dan komen in zitten: en als hij gewaar wordt dat ze in het haar van zijn staart verward zijn zo kruipt hij uit het hol en gaat zijn staart wrijven tegen een steen of boom totdat ze dood zijn en dan eet hij die op. Zeer op dezelfde manier bedriegt hij de kreeften en vissen, loopt langs de kanten van der rivieren: en steekt zijn staart in het water, zo komen de kreeften en kleine visjes uit nieuwigheid zitten in het haar van zijn staart en worden daarin verward, zo worden ze terstond van de vos opgetrokken. Ten anderen als hij vlooien heeft zo neemt hij een bosje zacht hooi met haar omwonden in zijn bek en laat zichzelf van achter allengskens zinken in het water totdat zijn gehele lichaam in het water is, omdat de vlooien vlieden het water zouden komen gelopen op zijn hoofd, dan [235r] trekt hij zijn hoofd in het water omdat ze zouden lopen in het hooi. Dan laat hij het hooi vallen in het water en zwemt uit het water en laat de vlooien daar drijven. Item, als hij honger heeft zo gaat hij spelen met de haas, die hij terstond vat en op eet, tenzij dat zich de haas redt met lopen, dat ook meestal geschiedt. De vos bedriegt ook altemets de honden met bassen, houdt zich al gelijk of het een hond, raakt daardoor uit de handen: maar noch veel beter als hij zich hangt aan een tak, maakt daardoor dat de honden de reuk verliezen en kunnen hen niet vinden. Altemets pleegt hij de jagers en de honden te bedriegen als hij komt onder een kudde geiten: daar dat hij een uit de hoop aangaat en terstond springt op zijn rug omdat hij door het lopen van de geit, die moet vlieden vanwege de gast die op zijn lijf zit, te gemakkelijker zou mogen ontkomen. Want die ander geiten lopen al na. Omdat de jagers vrezen te verstrooien de gehele kudde geiten zo trompetten ze de honden terstond bijeen: voornamelijk omdat ze niet zouden dood bijten een deel van de geiten. De vos als hij ook met de voet in een strik is gevangen zo bijt hij zichzelf somtijds de voet af omdat hij alzo uit de strik zou geraken. Maar als hij geenszins daaruit kan geraken zo gaat hij liggen of hij dood was omdat hij als men hem uit de strik trekt zou mogen ontlopen. Item, als hij van de hond vervolgd wordt en achterhaald wordt en dat hem de hond meent te vatten zo strijkt hij de hond zijn ruwe staart door de bek en bedriegt alzo de hond totdat hij ergens mag lopen in een hol in het bos. Ik heb zelf gezien aan de klippen van Noorwegen dat een vos, die met zijn zeer grote staart die hij in het [235v] water had gestoken optrok veel kreeften die hij terstond opat. Niettemin datzelfde mag men dikwijls genoeg zien, aangezien dat er geen vissen zo zeer blijven hangen aan enige dingen die men in het water steekt en vooral die ruw behaard zijn, als de kreeften. De vos haalt ook wel gedroogde vis uit het water daar het in is gelegd om te weken. Die van de jicht gekweld zijn worden genezen als men de vos het vel af stroopt en al warm bindt om de voeten. Zijn smeer is ook zeer goed tegen de jicht als men het lijf en oren daarmee strijkt. Zijn vet is zeer goed tegen koliek en alle ander pijnen in de buik. Als een Kint dikwijls eet vossen hersenen zo zal het nimmermeer krijgen de vallende ziekte. Daarom deze en dergelijke eenvoudige medicijnen gebruiken die Noordelijke naties die ze door ervaring goed vinden te wezen.

Van de wreedheid der weerwolven.

Op den Kerstdag ‘s avonds zo verzamelen bijeen uit diverse plaatsen een zeer grote menigte van weerwolven (wat mensen zijn die met toverij zichzelf in wolven veranderen) op een gezette plaats die ze onder elkaar hebben geordineerd: die daarna noch op dezelfde nacht een wonderlijke wreedheid bedrijven, zo wel tegen de mensen als andere dieren die niet wreed zijn van natuur: zodat die ingezeten van het land ongelijk meer schade en geweld lijden van deze weerwolven dan ze ooit geleden hebben van echte natuurlijke wolven. Want (gelijk men heeft bevonden) zo lopen ze met een zeer grote wreedheid en bestormen de huizen van diegenen die in de bossen wonen en hun uiterste kracht [236r] doen om de deuren op te lopen om te mogen vernielen en doden zo wel de mensen als alle ander gedierte dat er in huis is. Ze lopen ook in de bierkelders daar ze uit drinken sommige tonnen bier of mede en stellen de lege tonnen midden in de kelder de een op de ander: waarin dat ze verschillen met de andere natuurlijke wolven. Die van de landen menen dat di plaats daar ze die nacht gerust hebben: een bijzondere kracht heeft van iets dat toekomende is te betekenen. Want is het dat iemand omtrent diezelfde plaats geschiedt enige fortuin, gelijk of hij met zijn wagen omviel in de sneeuw, zo zou men voor zeker houden dat hij datzelfde jaar zou sterven, gelijk dat van oude tijden bij ervaring bevonden is geweest. Tussen Litouwen, Samogheten en Curonen staat een muur van een verdorven burcht daar dat sommige duizend van deze weerwolven op een zekere tijd van het jaar bijeen komen omdat iedereen gelijk zou zijn kloekheid beproeven in het springen: maar die over deze muur niet konden springen (gelijk meestendeel gebeurt diegene die vet zijn) die worden van de oversten gegeseld met zwepen. Men zegt ook zeer sterk dat onder deze hoop ook zijn van de grootste heren en edelste van het lande Maar de reden van deze wonderlijke verandering die de natuur zo contrarie is die is deze. Een die meester is in deze manier van toverij, neemt een kroes vol bier in de hand en brengt die toe diegenen die hij wil maken een weerwolf, zegt daartoe zekere woorden: en is het dat de anderen de dronk verwachte in het ontvangen van de kroes, wordt hij meester van deze ambacht: zodat hij daarna zo dikwijls als het hem goed lijkt zichzelf mag veranderen in de gedaante van een wolf, [236v] legt af zijn menselijke vorm in enigen kelder of geheime plaats in een bos. Tenslotte als het hem weer belieft zo laat hij varen de gedaante van de wolf en neemt weder aan de gedaante van een mens.

Voorbeelden van mensen die in weerwolven zijn veranderd geweest en weer in mensen.

Maar omdat we deze zaken beter zouden mogen te verstaan geven zo zal ik hier sommige voorbeelden verhalen. Op een tijd zo reisde een edele man door een zeer lang en groot bos die met hem had sommige slaven van boeren die van deze kunst (zoals men gewoonlijk mag vinden in die landen) meesters waren. Maar reizend door het bos zo is de dag ten avond gekomen zodat hij heeft moeten overnachten in het bos, mits dat daar omtrent geen herberg stond en was daartoe gekweld van honger en ongemak. Tenslotte zo was daar een onder de hoop die terstond gaf raad om de honger te mogen stelpen: zei dat ze alle gelijk zouden stil zitten en wat ze zagen geen beroerte of gerucht maken: en dat hij gezien had van ver daar weiden een kudde schapen, hij zou bezorgen dat ze met kleien arbeid er een uit de hoop krijgen zouden om te braden en eten. Terstond daarna is hij gegaan in het donkere bos omdat hij van niemand zou gezien worden, daar dat hij zijn menselijk gedaante aflegde en zichzelf in een wolf veranderde. Vandaar is hij gelopen tot omtrent de schapen op die hij met een groot geweld is gevallen en heeft er een gevat uit de hoop, is daarmee weer in het bos vertrokken: en korts daarna was hij noch in de gedaante van een wolf en bracht het schaap [237r] aan de wagen daar zijn metgezellen waren. Zijn metgezellen die van de zaak wel wisten ontvingen het zeer gewillig en blijde en hebben het heimelijk verborgen gehouden op de wagen. Maar die hem veranderd had in een wolf is weer gekeerd in het bos en heeft weer aangenomen zijn eerste menselijke wezen. Het is ook nu onlangs geleden gebeurd in Lijfland dat een edele vrouwe argumenteerde tegen haar dienaar als dat niet mogelijk was dat mensen zichzelf zouden mogen veranderen in wolven (die nochtans daar in grotere menigte zijn dan in enige landen van Christenrijk) Maar de knecht die zei dat hij het van stonden aan wilde bewijzen, zo ver dat men hem verlof wilde geven dat te doen. Hij nam verlof en zo is hij vandaar gegaan in een kelder waaruit dat hij kort daarna in gedaante van een wolf kwam gelopen: maar de honden die hem gewaar worden hebben hem gejaagd langs de velden tot in een bos en uitgehaald zijn ene oog, niet tegenstaande dat hij zich zeer kloek verweerde. De volgende dag is hij weer gekomen bij zijn vrouwe en had maar een oog. Het is ook niet lang geleden dat de hertog van Pruissen niet zeer zijn geloof stelde aan zulke toverij, heeft laten vangen een die meester was van deze kunst die hij dwong dat hij hem heeft moeten herscheppen in een wolf. Maar omdat zulke afgoderij niet ongestraft zou blijven, zo heeft hij daarna hem laten verbranden. Want zulke kwade feiten worden van geestelijke en wereldlijke rechten zeer straf geboden te straffen. [237v]

Het XIX. Boek van Olaus Magnus, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, wat behandelt van vogels.

Van diverse soorten van haviken.

Men houdt voorwaar dat de natuur van de havik edeler en sterker is dan in enige ander landen der wereld, mits de grote koude van de lucht van het land en ook om de overvloed van de vogels die hij daar heeft voor hem te eten, principaal van diegene die zijn natuur bekwaam zijn voor een vaste spijs. Want geen spijs eet het liever dan bloed, hart of borst van de vogels waarvan dat hij zeer gretig en stout wordt in het jagen. Hij wordt altemets meer uit een natuurlijke hovaardij en wreedheid verwekt tot jagen, dan uit nood of honger, want hij neemt zeer zijn genoegens daarin. Daar zijn er ook die alleen eten het hart van de vogels, openen hun zijde met de bek: soms zo eten ze ook de hersenen, laten de rest van het lichaam liggen. Diegene die metten havik in het veld willen gaan vliegen, die geven hem kreeften te eten: want hij die zeer graag eet: en omdat ze dankbaar zouden schijnen te wezen zo jagen ze zeer gierig omdat ze voor de goede spijs die ze gegeten hebben vangen zouden en schenken een goede roof. Wat ze zeer licht doen mogen mits dat ze zeer snel vliegen, ja, sneller dan enige andere vogel vanwege de scherpe veren die hij jaarlijks nieuwe krijgt. Den havik is ook van zulke naturen dat hij de vogel die hij ’s avonds vangt de hele nacht [238r] houdt met zijn klauwen tegen zijn borst omdat ze zou warm blijven: en ‘s morgens zo laat hij die weer vliegen zonder enig hinder of letsel.

Noch van de natuur van de Havik.

De tamme havik geeft zijn meester een wilde roof: waarvan dat hij krijgt het hart en ingewand tot zijn deel. Maar deze hebben liever te wezen in warme landen: en worden zeer gauw vet gemaakt met ossen en varkensvlees, gelijk dat ze mager worden van kiekenvlees. Maar met oude hennen vlees worden ze gehouden in goeden doen, te mager noch te vet. Eer dat men met deze vogels gaat jagen en vliegen zo worden ze aller best gehouden op plaatsen die niet te zeer donker zijn en dat men die om de andere dag voortbrengt in de lucht. Maar boven al zo moet men toezien dat ze de jonge kinderen niet kwetsen of doden. Want geen beest, hoe tam dat ze ook is, is zo zorgelijk voor de jonge kinderen als de aap en de grote havik die gevlogen komt over de wiegen, slaat zo vast zijn klauwen in de ogen en neusgaten van de kinderen dat ze in het weg vliegen die kwalijk daaruit kunnen krijgen. Deze zijn groot van lichaam, helder van ogen, blijde van gezicht, grof van voeten, lang van klauwen, lekker van eten en stoot allerhande vogels, want ze en ontzien geen vogels dan de pauw: ja, dat meer is, ze vangen hazen, konijnen, vosjes, biggen, kranen, ganzen en wilde hanen, voornamelijk als ze gedwongen zijn van honger en koude te komen omtrent de huizen: daar dat ze zeer licht gevangen worden en gesloten binnen de deuren, alzo ze gevlogen komen in het garen en met de vleugels daarin blijven hangen: die tenslotte worden tam gemaakt door lange vasten, zeer op dezelfde manier [238v] als men de valken doet. In de Noordelijke landen is noch een ander soort van havik, die jagen die tamme vogels als eenden, jonge ganzen en jonge kiekens: deze kennen den tijd van het jaar en houden zich verborgen in de winter in hun nesten. Ze zijn zeer stout tegen de kleine vogels, maar blode tegen de grote. Deze wordt verjaagd van de sperwer en van de haan en sterft in het einde van honger. De gierige sperwer, die tegen de natuur van alle vogels zeer vervolgt, gelijk de mens, zijn eigen geslacht wordt daar met grote menigten gevonden. Hij vliegt gewoonlijk alleen omdat hij de roof alleen zou hebben. De mussen en ander e kleine vogeltjes vlieden tegen zijn komst en verbergen hun zeer haastig in stekende doornhagen.

Van de natuur de Arend en hun onderscheid.

Al is het dat den arend, die zeer edel en roofachtig is, overal genoeg bekend is: nochtans omdat er in de Noordelijke landen wordt gevonden een zeer grote menigte, vanwege de overvloed van de wilde beesten die daar zijn, zo wil ik hier wat van hun natuur beschrijven, na dat ik het onderscheid van die zal verhaald hebben. Want daar zijn zes soorten van arend. De eerste is den giervalk (?) die die edelste is onder alle vogels, blauw van kleur, trekt op het witte, uitgezonderd op de borst en vleugels die meer treken op het blauwe. Deze vogel is zo sterk dat hij de arend vangt: en ook zo moedig als men die opwerpt in de lucht naar vier of vijf kranen of ander vogels dat hij niet ophoudt van die te vervolgen voordat hij de een voor en de ander na heeft geworpen ter aarden, daar ze gevat worden van de honden die [239r] daar op geleerd zijn. Is het dat hem een van de hoop ontgaat, zo zal hij niet weer neder komen van gramschap, wat dat de valkeniers roepen of tieren, voordat hij gekregen heeft die hem ontgaan was. Ze hebben nimmermeer maar een jong of kieken.

De tweede soort en die edelste na de giervalk is wat minder en is vangt aller meest, ganzen, zwanen, konijnen en hazen, vooral als het jongen heeft: en deze zijn gespikkeld van kleur, met witte en grauwe pluimen ondereen gemengd en witte pluimen aan de stiet.

De derde soort zit altijd op afgesnoeide bomen, voert daarvan de naam: deze zijn asgrauw van pluimen en jagen de eenden en ganzen: maar ze zijn niet al uit zo groot noch zo stout als enige van de twee voorzegde soorten.

De vierde soort vangt vissen: deze zijn gespikkeld op de buik, wit en zwart op de rug en hebben een voet gelijk de ganzen om te zwemmen, maar de anderen is scherp van klauwen om de vissen te mogen vatten. Ze zitten gewoonlijk op de bomen die omtrent de wateren staan om te wachten die vissen: van die dat er zeer veel zijn in de Noordelijke wateren.

De vijfde soort is klein van lichaam en divers van pluimen, maar zeer subtiel: want ze nemen benen van de aarden en vliegen er mede hoge in de lucht die ze dan laten vallen op enige steen omdat ze breken zouden en dan eten ze het merg uit dat erin is.

De zesde soort is wit van pluimen, die leven bij de hazen die ze vangen of konijnen: jonge varkens, jonge katten, honden, vossen en diergelijke beesten. De arend heeft zijn jongen zo lief dat hij zichzelf stelt als een schild tegen het geschut om zijn jongen te bewaren. [239v]

Van de eigenschap van de Arend en hoe dat hij gebroed wordt.

Alle soorten van arend hebben de natuur dat ze hun eieren winden in vossen of hazenvellen die ze ergens vinden liggen of zelf aftrekken: die ze leggen in hun nesten omdat ze van de warmte der zon zouden mogen uitgebroed worden. Want zelf kunnen ze niet altijd blijven zitten in de nesten om hun eieren te broeden doordat hun kauwen zo krom zouden worden dat ze niet meer dienen zouden ter jacht om vogels te vangen. Niettemin ze dragen zeer grote zorg om hun jongen op te brengen, voeden die met vissen, vogels en hazen. Wat gewaar worden de kloeke jagers, zo klimmen ze op de bomen tot aan de nesten en binden de jongen de bek toe omdat ze door het eten zouden letsel krijgen en ziek worden. De oude die zeer zorgvuldig zijn om hun jongen weer te genezen brengen in hun nesten allerhande gedierte dat ze vangen, zo wel in de lucht als ter aarden en in de zee, omdat ze zouden door diverse medicijnen het een of ander gegeten hebben wederom mogen genezen. Daartoe verzamelen ze een grote hoop van allerhande spijs die de vogelaars weg halen en eten of verkopen zo dat ze daardoor krijgen groot gewin. Want ze vinden altemets hazen, wilde hanen, ganzen, eenden, snoeken en andere grote vissen die zeer veel guldens waard zijn: die ze zelf binnenshuis eten of wel duur verkopen. Men zegt dat er altemets vogelaars zijn geweest die met twee nesten van arend meer hebben gewonnen dan een pachter aan twee hoven. Maar omdat deze jongen niet zouden sterven van honger zo ontbinden ze somtijds de snavel en laten ze eten de spijs die voor hun ligt en dan zo binden ze hun de snavel weer toe, laten die alzo als ze denken dat de natuur [240r] dat mag verdragen. Want de arend is zo edel van aart dat hij zijn eigen jongen nimmermeer verlaat voordat ze machtig zijn zichzelf te voeden: noch brengt hun nimmermeer geen stinkende kost, maar altijd vers. De arend is ook niet afgunstig van naturen, want hij mag wel lijden dat andere vogels van zijn kost eten met hem: maar als hij te kort komt van spijs zo vat hij er een uit de hoop en speelt hem op. Waardoor dat het komt dat die veren van de arend, die aan pijlen staan, verteren alle andere veren die in die pijlkoker zijn en vooral de ganzen pluimen. Ten anderen als enig vogel de arend ziet zo is hij dien dag zo zeer bang dat hij nauwelijks durft uit te vliegen om aas te gaan zoeken.

Van de Eenden en andere watervogels.

De eenden, zo wel wilde als tamme, zijn iedereen genoeg bekend. In de Noordelijke landen zijn er niet zo grote menigten, voornamelijk wilde, dat bijna alle wateren daarmee bedekt zijn omdat ze van de vogelaars zeer zelden verstoord worden, mits dat het vlees van de eend koud is van samengesteldheid en ook een grove spijs en dat allerbest te geloven is omdat ze ongelijk beter vlees krijgen door het jagen van de bosvogels dan van de watervogels. Al is het dat er velerhande eenden zijn zo zijn ze nochtans alle tezamen even gelijk van bek, te weten breed, en hebben platte voeten en gesloten om te zwemmen: maar het verschil van de pluimen krijgen ze naar de aard van het land daar ze hun houden. Niettemin de tamme vogels zijn overal meest wit van pluimen. Deze wilde vogels houden zich meestendeel altijd op in lauwe wateren daar uit enige zwavel aderen en hete dampen van onder opkomen. Omdat deze wateren niet zouden toe vriezen zo hebben ze uit de natuur dat ze rondom, [240v] langs en dwars over en weer zwemmen, omdat ze deze wateren zouden openhouden en beletten toe te vriezen: daar dat ze zulk getier maken dat men ze zeer verre vandaar mag horen. Maar als ze mits de grote kracht van de vorst vandaar moeten en dat deze wateren toe vriezen zo vliegen ze vandaar in de vlakke zee als zijnde hun uiterste toevlucht tegen de sterke vorst.

Van de Eenden van Schotland.

Die nu onlangs heeft geschreven de kronieken van Schotland zegt hoe dat omtrent twee mijlen van Glegan staat en gelegen is een steenrots genaamd Basse, (papegaaiduiker?) waarop dat een burcht staat dat men zegt onoverwinnelijk te wezen. Omtrent deze burcht verzamelt een zeer grote menigte van grote eenden (die ze Sollenden heten) die leven van de vissen die ze vangen. Deze zijn geenszins van dezelfde natuur dat andere wilde of tamme eenden zijn: maar omdat ze den anderen van vorm en pluimen gelijk zijn zo worden ze ook eenden genoemd: en tot een onderscheidt worden ze ook genaamd Sollenden. Deze komen daar jaarlijks in de lente met grote hopen uit het Zuiden overgevlogen op deze steenrots Basse genaamd, vliegen twee of drie dagen rondom de steenrots eer dat ze vaste woning daarop maken: binnen die tijd dat die van de burcht geen gerucht maken. Daarna zo beginnen ze daar te nestelen, blijven daar de gehelen zomer, leven van de vissen die ze daar vangen: en niet alleen deze vogels, maar ook die van de rotsen worden gespijsd met de vissen die deze vogels vangen. Want ze klimmen aan de nesten als voren gezegd is van de vogelaars die gadeslaan de nesten van de jonge arend, en halen daar vissen zo [241r] veel als ze willen. Deze vogels zijn uitermate kloek in vissen te vangen: want ze hebben een scherp gezicht gelijk de lynx, zodat ze de vissen zien tot op de grond van de zee op die ze vallen gelijk de sperwer op de reiger en vatten die met de bek en klauwen terstond en opbrengen. Als ze een gevangen hebben en noch ver zijn van de rotsen en een andere zien in het water die beter is, zo laten ze de eersten vallen om de anderen te mogen vangen. Hierdoor zo hebben die van de rotsen al de zomer lang zeer goede verse vissen. De jonge eenden of gansjes gaan ze verkopen ter naast gelegen plaats. Het vlees van deze eenden is zeer smakelijk als men twee of driemaal daarvan heeft gegeten: want ze zijn zeer vet. Omdat dit vet zeer goed dient ter medicijnen zo weten ze dat zeer net uit te trekken en verkopen dan de rest. In het laatste van de herfst vliegen ze weer drie dagen lang rondom de rots, vertrekken dan vandaar met benden gelijk ze gekomen zijn naar het Zuiden daar dat ze blijven de gehele winter omdat ze daar leven zouden in de warmte. Want als het hier winter is dan is het daar zomer. Deze eenden leven zeer lang zoals men aan sommige gewaar is geworden die die van de rotsen hadden getekend. Op deze burcht van de rots liggen dertig of veertig soldaten in garnizoen die leven en worden onderhouden bij het profijt dat komt van deze vogels en bovendien zo ontvangt de heer van de burcht jaarlijks noch wat inkomen daarvan. Daar is ook noch een andere kroniekschrijver van Schotland die wat vlijtiger heeft onderzocht de geheimen der natuur. Deze schrijft dat in de eilanden, Orchades genaamd, eenden gegenereerd worden uit vruchten van bomen die in de [241v] zee vallen: die zo gauw als ze vleugels krijgen komen gevlogen onder de tamme of wilde eenden.(zie bernakelgans, Brante bernicla)

Van de Ganzen.

In de Noordelijke landen is zeer grote menigte van wilde en tamme ganzen, vooral omtrent het begin van april als de wilde terug keren uit de Zuidelijke landen om te gaan broeden hun eieren, deze zijn grauw en wart van pluimen, met rode bekken en voeten. De tamme zijn meest al wit en zeer groot. Maar de wilde zijn zeer onder elkaar verschillend, te weten van pluimen, grootte, van vliegen en afkomst. Want de sommige zijn groter de een da n de ander, te weten de grauwe: ander zijn grauw en zwart en vliegen zeer hoog. Sommige komen voorts uit de bomen als in het voorgaande kapittel verklaard is van de Schotse eenden. Het volk van de Noordelijke landen gebruiken in het bereiden van hun spijs het smout van de tamme ganzen in plaats van boter: en ook als een medicijnen om stoten of blutsen en ander onvoorziene pijnen te genezen. En als het gemengd is met boter zo stelpt het bloed. Men genees ter ook mede het wilde vuur, karbonkels, zweren op de tong en aan de lippen, vervellen van het aanzicht en doofheid der oren. Men gebruikt ook in de Noordelijke landen tegen het splijten van de lippen en van het gehele aanzicht als het komt van koude. Dit smout gemengd met honig is een bijzondere medicijn tegen de beet van een dolle hond. De Noordelijke naties besprengen de ganzen en drogen ze in de wind die ze eten rauw of gekookt in de zomer gelijk men doet alle ander gedierten. Maar in de herfst ze weten ze te voorzeggen uit de benen van de borst hoe straf en lang dat die winter wezen zal: en dat in de navolgende manier. Als het been gezuiverd is. [242r] van het vlees, is het dat zeer helder is zo zal de winter zeer koud wezen: en is het donker en duister zo zal het veel sneeuwen en zachte winter wezen. De ganzen die zich verdrieten van de lange nachten als het zeer koud is roepen veel luider dan ze plegen omdat ze van honger en koude staan en beven, ja, zo zeer dat hun de bek en klauwen wit worden. Noch hebben ze geen ander remedie daartegen dan dat men hen strooit stro om op te zitten. Insgelijks als er brand is of enige verraad zo roepen ze gewoon lijk bek.

Van de aalscholvers.

Daar is een soort van raven die zich op het water houden die men heet paling kraaien. Deze vogels zijn zeer zwart, uitgezonderd op de borst en buik, daar dat ze asgrauw zijn uit de natuur: deze zijn uitermate gulzig. Ze vangen vissen daar ze bij leven, maar traag in het vliegen: en als ze duiken onder het water, zo blijven ze lang onder. Hun bekken zijn getand gelijk een sikkel daar dat ze de gladde vissen mee vast houden en vooral de palingen: die ze zo gulzig opslikken dat ze die door de buik gelijk door een buis weer levend van achter uitkomen. Deze vogels zijn ook zeer ondankbaar van naturen, want met hun drek ze maken ze vuil de schorsen en takken van de bomen daar ze zich ophouden omdat ze terstond zouden drogen. Hetzelfde doet ook de reiger die ook gelijk deze vogel op hoge bomen die omtrent het water staan daar veel vis in is hun nesten maken, gelijk ook bijna doen alle soorten van watervogels. In e winter hebben ze hun eieren. Daar is noch een ander soort van raven die in het eerste van de winter zeven dagen lang hun nesten maken en zeven dagen hun eieren broeden en brengen hun jongen voort. Maar het begin van de winter is als de zon is in het eerste van Capricornus en duurt tot dat de Zon in Aries komt. Daar is noch een ander soort van watervogels die [242v] geheel zwart zijn, Morfer (zaagbek?) genaamd, die alzo ondankbaar zijn als die voorzegde raven en vervolgen ook die raven. Ze hebben bekken gelijk zagen en zeer sterke klauwen waarmee dat ze vangen duikend onder het water grote vissen die ze eten. Ze maken hun nesten bijeen met grote hopen op bomen die staan omtrent de wateren en voeden hun jongen met vissen. Als ze zich kwalijk voelen zo verlaten ze hun nesten en spuwen uit de spijs die ze vers gegeten hebben of anders zouden ze sterven. Als ze genoeg hebben gegeten zo spreiden ze hun vleugels uit en drogen ze in de zon: want eer dat ze hun heffen uit het water om vliegen zo slaan ze lang het water met de staart. Ze hebben ook noch een andere naam, te weten Humuscule. Deze vogel vindt men winter en zomer op alle waterkanten van de Noordelijke landen.

Van een vogel Platalea (lepelaar) genaamd die vijand is van de voorzegde Raven.

In de Noordelijke wateren is een vogel die men heet in Latijn Platalea die doodsvijand is van de voorzegde vogels die in het water duiken om vissen te vangen: en vervolgt ze op de narvolgende manier. Als ze enige vis hebben gevangen zo vliegt hij die op het lijf en pikt ze zo lang in het hoofd totdat het laten vallen tot zijn gebruik de roof die ze vast hebben. Wat ze terstond laten vallen als ze alzo getergd zijn. Deze vogel vult altemets haar buik met oesters en mossels: maar als ze voelt dat ze verladen is van de schelpen zo werpt ze die weer uit die uit half verteerd zijn van de hitte der maag en dan zo eet en zuigt het uit de mossel of oester die daarin steekt. Desgelijks in de zee oceaan is onder andere vissen [243r] die plat zijn en scherp van vel een genaamd de rog: die beschermt de mens die ze ziet zwemen op het water, verdronken of gevat zijn van de zeehonden om te verslinden, noch houdt niet op voordat ze hem ziet te wezen uit alle gevaar. Deze vangt zeer dikwijls de aalscholver en verbergt zich onder het water om vissen te vangen en eet het omdat hij ook in het water zou hebben een die wraak zou nemen van zijn gierigheid.

Van de Valken en hun onderscheid.

Op de Noordelijke bergen worden gewonnen zeer straffe en edele valken: daar zijn ook witte valken die die ingezeten van het land geenszins schieten met bogen, meen dat vogel den Goden toebehoren en gewijd zijn, tenzij dat ze allerhande gewelden en schade doen stelen en roven. Want als ze schade doen, hoe edel of wit dat ze zijn mogen, zo zullen ze de pijlen van de landzaten niet ontgaan Niettemin ze wonen op hoge rotsen daar men niet omtrent mag komen, leven van de vissen die ze vangen die niet zouden kunnen verminderd worden van een ontelbare menigte van volk, tenzij dat hen kwamen helpen een menigte van gierige beesten. Alzo weet zich de natuur te regeren in allen zaken zeer wijs, regelt de overvloed en het gebrek. Men vindt daar ook zeer veel haviken, wouwen en raven vanwege het traag vliegen van de watervogels doordat ze van de vruchtbaarheid van het land veel te vet worden.

Van de Zwaluwen die getrokken worden uit het water.

Al is het dat veel auteurs die van natuurlijke [243v] zaken geschreven hebben zeggen dat die zwaluwen hun plaatsen en woningen veranderen en dat ze zo gauw als er een kleine winter aankomt vliegen in hetere landen: nochtans zo worden ze dikwijls onvoorziens van de vissers getrokken uit de Noordelijke wateren, gelijk een grote ronde kloot ineen zittend en bek tegen bek, vleugel tegen vleugel, voet tegen voet, gelijk ze hen gesteld hebben in het begin van de herfst en kruipen in het riet wel vast bijeen. Want men heeft bevonden dat ze omtrent deze tijd, na at ze zeer lieflijk hadden gezongen, vertrokken in het riet daar dat ze hen hielden verborgen tot in het begin van de lente, vliegen dan al stilletjes vandaar weer uit in hun oude nesten of andere die ze nieuw en zeer vlijtig maken makende waren. Somtijds zo wordt wel deze grote kloot zwaluwen van de jonge onwetende vissers opgehaald (want die oude vissers die wel weten wat er is die leggen ze weer daar ze die vinden) die ze dragen in de stoof daar dat de zwaluwen voelen de warmte en beginnen te scheden van elkaar, maar ze blijven niet lang leven omdat ze te vroeg zijn van elkaar gescheiden, niet vanzelf, maar tegen hun wil weer gebracht [244r] zijn in huis. Het gebeurt ook wel als ze in de lente weer gekomen zijn vanzelf in hun oude nesten of in nieuwe die ze maken, dat er komt een sterke vorst met grote sneeuw zodat ze alle gelijk raken te sterven: ja, dat men in de gehele navolgende zomer geen ziet zitten langs de wateren of op de daken van de huizen, tenzij sommige die later uit de wateren voortgekropen zijn of die uit andere landen daar gevlogen komen en van de natuur in de mei daar gezonden worden als de winter geheel vergaan is om de schade van de anderen die gestorven zijn door generatie te repareren. De landlieden weten te merken uit hun hoge of laag nestelen waar dat het best zal wezen te zaaien of op heuvels, bergen of dalen vanwege de hoogte of laagte van het water. Dat meer is, ze menen dat het een kwaad teken is voor de huizen als de zwaluwen vrezen te nestelen in de daken: want ze menen dat ze zullen invallen.

Van de vogels die zich onder de sneeuw verbergen.

In de Noordelijke landen zijn wilde hanen die zo groot zijn als fazanten, maar korter van staart en geheel zwart van pluimen overal het lijf, met wat witte veren aan het uiterste van de vleugels en van de staart, de mannetjes hebben een zeer rode kam en hoog opstaand, maar de wijfjes hebben die laag en breed en grauwe pluimen. Deze vogels mogen zeer goed verdragen die grote koude in de bossen gelijk de eenden in het water. Maar als de sneeuw overal het aardrijk bekt en ligt gelijk kleine bergjes en dat ze de takken van de bomen zeer dicht bedekken en door lengte van de tijd omlaag hangen zo eten ze zekere [244v] vruchten van berkenbomen die men in Italië noemt Gatulo, die zijn gelijk lang peper, en deze slikken en zwelgen ze in zonder te kauwen, zo gierig en zo veel dat hun krop vol is en schijnt groter te wezen dan het gehele lichaam. Dan zo kruipen ze met grote benden onder de sneeuw, daar dat ze zich houden verborgen, vooral in januari, februari en maart als de sneeuw zeer geweldig valt uit de lucht. Maar als ze met sneeuw overdekt zijn en daarin gewenteld dat mens zee niet ziet, zo leven ze zeker wekenlang op de spijs die steekt in hun krop die ze onder de sneeuw uit schieten en allengskens weer innemen. De jachthonden kunnen die niet ruiken als ze liggen onder de sneeuw, maar het komt wel altemets dat sommige kloeke jagers, al is het dat ze de honden niet kunnen ruiken, aan zekere tekens die wel gewaar worden, waardoor dat ze vangen en uithalen van onder de sneeuw tot hun groot profijt een goed deel van deze vogels. Maar dat moet zeer haastig te werk gaan: want als ze horen het bassen van de honden zo breken ze terstond uit door kracht van hun vleugels gelijk een hoop bijen en vliegen omhoog in de lucht. Als ze voelen dat het noch veel meer sneeuwen zal zo eten ze weer op van de voorzegde vruchten en nemen een ander plaats daar ze blijven tot in het einde van de maart, of tot dat die sneeuw smelt en de zon gaat uit het teken Aries. Want als de sneeuw smelt zo kruipen ze uit een natuurlijk gevoel uit hun holten gelijk meer ander vogels doen om eieren en jongen te krijgen: en dat op bergen daar doornen en dikke hagen staan. Het mannetje en wijfje broeden de eieren om beurten en slaan beiden hun kiekens gade, maar vooral het mannetje omdat ze [245r] van de arend of vos niet zouden weggenomen worden.

Hoe dat deze Hanen die uit de sneeuw zijn gevangen worden.

Deze vogels vliegen met grote menigte tezamen en gewoonlijk op hoge bomen en vooral op berkenbomen en komen daar niet af dan als ze vermeerderen willen, mits dat ze in het opperste van de bomen voedsel genoeg vinden om bij te leven. Maar als de vogelaars zien dat ze hun hebben verspreid langs de velden, al liggen ze vol sneeuw, zo weten nochtans zo wel die vogelaars als de boeren die de velden aangaan daar ze op zijn die wel te vangen. Want ze steken lange stokken in de sneeuw, die acht of tien voeten lang steken uit de aarde en verheven boven de sneeuw, staan krom of hellend, waaraan dat boven vast gemaakt is een strik die zeer licht toe strikt hoe weinig dat men daar aankomt, waarmee ze vangen van deze vogels: want als ze vogelen zo springen ze uitermate zeer op en neder, gelijk de patrijzen doen in het lopen: zodat ze met het hoofd komen in de strik en terstond vast blijven hangen en als een van die vast is in de strik zo komen er veel andere bij gevlogen om hun metgezellen te helpen en verlossen, maar ze blijven ook in gelijke strikken hangen. Daar is ook noch een ander manier om deze vogels te vangen, te weten met pijlen en dat als men bekleed is met een paardenhuid, omdat ze te beter zouden mogen betrapt te wezen. Als deze vogels heet zijn zo zingen ze alle gelijk om het sterkste zonder ophouden, voornamelijk de mannetjes: dat men ze ver en breed overal de bossen horen mag zodat ze dikwijls zichzelf verraden met hun gezang. Noch is er ook een ander soort van vogels die men hazelhoenders heet die het vlees hebben van buiten zwart en binnen wit en [245v] zijn smakelijk en delicate zeer gelijk den patrijzen, maar ze zijn alzo groot als fazanten. Als deze genereren willen zo loopt mannetje al gapend totdat hem het schuim ten bek afloopt en dan zo komt hem het wijfje tegengelopen en ontvangt dat schuim zodat ze daardoor schijnt te ontvangen, eieren te leggen en jongen voorts daar uit te broeden. Maar het vlees van de wilde hanen is zeer zoet en getemperd, gelijk van de kapoenen: waarom dat men zeer handig en vlijtig is om die te vangen in de winter met strikken en in de zomer met pijlen.

Van de Sneeuw vogeltjes.

Noch zijn er ander diverse vogels waarvan sommige zeer wonderlijk zijn van natuur: te weten dat ze zo vast blijven in de wildernissen daar ze gebroed zijn dat ze zeer zelden of nimmermeer daaruit vliegen om te komen omtrent plaatsen daar mensen wonen. In de zomer zijn deze in grootte en van pluimen den spreeuwen gelijk, maar in de winter als het zeer gesneeuwd heeft zijn ze altijd wit gelijk zwanen. Hun voeten zijn rood, gelijk van de zwarte ooievaars, maar de bek is geel, kort en scherp. Ze eten gelijk meer ander vogels wormpjes die verborgen liggen in de spleten van de bomen of [246r] droge vruchten van pijnbomen, dennen of hazelaar: want deze en verliezen in de winter hun voedende kracht niet. Zeer slecht zijn ze te vangen met netten, strikken, handbogen of voetbogen, door de grote sneeuw en hun witte pluimen: en ook ze zijn veel mooier dan ze goed zijn. Als deze vogels ook vinden enige hollen onder de sneeuw lopen, daar krulpen ze in en wentelen zich in de sneeuw gelijk die hanen in het stof of die spreeuw in het zand. Vandaar vliegen ze weer op het hoogste van de bomen die met sneeuw verladen zijn, als op hun eigen plaats die hun van de natuur is gegeven, zo wel tot hun wellust als ook hun van node is om bewaard te wezen voor de grote vervolging van de havik: want als ze die zien zo kruipen ze midden in de sneeuw, gelijk de mussen tussen die doornen als ze de wouw zien: Maar in de lente als de sneeuw gesmolten is zo vlieden ze in de dichte bomen. Als ze hun witte pluimen veranderen in grauwe door een natuurlijke verandering, zo leven ze in rust, van geen van alle wrede vogels vrees hebben, dan alleen van de sperwer of buizerd dat hun grootse vijand is.

Van de zeer grote sneeuw en wintermuggen.

In de Noordelijke landen, gelijk dikwijls in de voorgaande boeken verhaald is, zo verdrukt de sneeuw, die zeer overvloedig daar valt, zo zeer de bomen met het blijven liggen tussen de takken dat ze gewoonlijk gebogen staan tot dat de zon begint te klimmen en dat de Zuidenwind begint te waaien die de sneeuw laat smelten. Want de aarde ontvangt nieuwe vochtigheid en wordt vet door het smelten van deze sneeuw, die brengt de bomen weer in hun kracht en lustige groenheid en in hun eerste staat. Dit smelten van de [246v] sneeuw is de akkerman zeer profijtelijk: want daardoor zo wordt jet land veel vruchtbaarder zodat de vruchten daar veel eerder uitspruiten dan in andere akkers die met grote arbeid bereid en bebouwd zijn geweest. Diergelijks ook de beemden en weiden brengen voort zo overvloedig van allerhande kruiden en gras dat men gedwongen is de beesten daaruit te stuwen omdat ze door te veel eten van het gras niet zouden barsten of zwak worden, ja, dat meer is, men moet de beemden het gras dikwijls afmaaien. In de Noordelijke landen geschiedt noch een ander wonderlijk stuk der natuur: want op sommige plaatsen daar omtrent dat warme dampen oprijzen uit de aarde groeien zeer kleine muggen die met de Zuidenwind een luttel verheven worden van de aarden en met een ontelbaar leger zo vliegen ze onder en boven de sneeuw en gelijk dat ze niemand moeilijk zijn, alzo ook zo gauw als de Noordenwind wat scherp waait zo sterven ze terstond. Maar van dat de Zuidenwind weer waait zo brengt hij weer andere voorts uit dezelfde of dergelijke manieren zodat men het meestendeel van de winter van deze muggen ziet hangen en vliegen in de lucht. Al is het dat de bomen hun oren laten hangen en dat die tedere takjes gebogen staan, mits dat ze verladen zijn van de grote last van de sneeuw, zodat veel bomen neergebogen staan tot de aarde: nochtans zo wonen daaronder, als in donkere plaatsen die vrij zijn van de koude winden, zeer vrij en goed verzekerd velerhande diverse beesten. Daarboven zo gaat de reizende man onder deze gebogen bomen door als onder bogen of welfsels, hoewel dat hun altemets wat klonters op het lijf vallen. [247r]

Van de eieren van diverse vogels die men vindt in de Noordelijke eilanden.

Omdat de watervogels uit vrees van de schadelijke beesten, te weten vosjes, wezeltjes, niet goed hun eieren durven te leggen en uitbroeden op het vaste land: daarom zo vertrekken ze met grote hopen uit een natuurlijke beweging op de eilandjes van de Noordelijke landen (die daar zonder getal zijn) of op rotsen daar geen hagen of bomen staan: waar dat zich houden in grote menigten diverse soorten van watervogels, maken daar sommige hun nesten tussen de blote stenen, andere in het dorre en droge riet of in het dorre gras daar dat ze uitermate veel eieren leggen, die ze vrij laten weg nemen van iedereen die daar aangevaren komt, die met grote vaten vol eieren vandaar varen ter markt komen om die te verkopen: of gekookt zijn zo pellen ze die en zouten ze die ze alzo zeer lang bewaren om binnenhuis te mogen gebruiken: want ze zijn zeer goed van smaak en lieflijk, al is het dat ze van de wilde vogels gelegd zijn. Maar de eenden die broedt zijn eieren uit op het land omtrent [247v] de waterkanten en ook op deze eilandjes. Onder deze vogels is een waterhoen, zwart van pluimen, wat is van de soort van de duikers, en is wat kleiner dan de eenden. Deze blijft altijd in zee of staande wateren daaromtrent dat ze gebroed is, noch vliegt nimmermeer op andere plaatsen om daar te blijven. Deze leeft van de vissen die de wrede vogels ontvallen en gaan daarboven noch andere zoeken zeer loos tussen de rotsen, van die ze wederom zeer mild andere vogels mededeelt. Deze vogel verblijdt zich als het stormt omdat ze spelend zich duikt in het water en weer opkomt en als ze ‘s morgens roept of tiert zo is het een teken van storm en onweer.

Noch van de eieren van zekere vogels.

Langs de kusten van Noorwegen liggen zeer veel eilanden die strekken tot onder de Noordpool: in welke eilanden gelijk dat er zeer veel vogels zijn die elders niet zijn te vinden, alzo leggen ze daar zeer veel eieren, die mag weg nemen de eerste die daar komt. Maar een ding geschiedt er dat deerlijk is om te zien. Dat de hen uitbroedt de eendeneieren met die van haar: die gekipt zijn, zo kruipen de jonge kiekens onder de vleugels van de hen: maar de jonge eendjes lopen terstond in het water. Wat gewaar wordt de hen, zo roept ze die dat ze zouden komen eten, maar het is tevergeefs: want ze kennen noch de moeder noch haar getier.

Van de Pauwen.

In Oostgötland, Westgötland en Zweden worden gebroed zeer veel pauwen en met grote [248r] vlijt opgekweekt: want in het eerste geeft men ze te eten gerstemeel gelijk pillen gemaakt. Daarna verse kaas daar de wei wel stijf uit is gedrukt (want de wei dient hun niet) en als ze 35 dagen oud zijn zo worden ze voorts op gevoed met ongemalen gerst: maar tenslotte laat men ze gaan langs de velden en eten dat hun goed lijkt, vooral daar ze vrij mogen wezen van de vossen. Dat men deze vogels vlijtiger opvoedt dan de ander dat is om het profijt dat er af komt en om de mooie veren die de schilders en tapijtmakers van de Noordelijke landen uitermate zeer zoeken om te mogen na te maken die vreemdheid van kleuren, mits dat er zeer zelden schilderijen, die van zeer excellente meesters gemaakt zijn, in deze landen uit vreemde landen gebracht worden vanwege de lengte van de weg.

Van de onbekenden vogels in het witte meer.

Het witte meer dat paalt aan velerhande heerlijkheden en naties en gelegen tussen Scricfinnen, Biarmen en Moskou, gelegen omtrent en onder de Noordpool, is zeer lang en breed. Waarin is zo’ n grote menigte van vissen, vooral in de ze zomer, dat ze niet tegenstaande de menigte [248v] van de vissers die daar komen vissen geenszins kunnen verminderd worden. Daarom zo komen daar velerhande naties van volk, om provisie van vis te doen voor het gehele jaar. Op dit meer en daar omtrent houden zich zeer veel soorten van vogels op die omtrent een zes maanden lang alzo lang als het daar zeer mooie en heldere dag is eenparig roepen en tieren, dat ze met hun geluid iedereen het hoofd breken. Sommige van deze vogels zijn onbekend van naam en hebben meest zeer zachte pluimen: zodat die ingezeten die ze vangen daarbij grote winning krijgen. Want in deze zeer koude landen moet men noodzalig pluimen gebruiken en zachte bedden, vooral voor het vreemde volk dat daar komt wat zo’n grote koude niet is gewoon te lijden. In deze schepen die genaamd worden Strudzar en Haapar, mag men zien diverse soorten van mensen kleren, als van de Moskou, Finlanders, Scricfinnen, die in tijd van vrede zeer vrij en gerust mogen daar tezamen vissen zodat er niemand ongelijk wordt gedaan (dat wonder is) noch vanwege profijt, noch in het vissen of vangen van de vogels: tenzij dat er wat gestolen wordt of enig bedrog geschiedt, dat zelden gebeurt, mits dat er eenparig licht dag is. Want die ban Moskouzijn gelijk de Grieken zeer loos en bedrieglijk in hun woorden. Daar worden ook vogels gevonden die roerdomp heten, die schijnen een zak te hebben hangen onder hun keel, tot een teken dat het onverzadigbare vogels zijn als raven en andere vogels daar tevoren aan geschreven is. In dit meer worden ook gevonden zeer veel zwanen, eenden en ganzen. [249r]

Van de onbekenden vogels in het witte meer.

Het witte meer dat paalt aan velerhande heerlijkheden en naties en gelegen tussen Scricfinnen, Biarmen en Moskou, gelegen omtrent en onder de Noordpool, is zeer lang en breed. Waarin is zo’ n grote menigte van vissen, vooral in de ze zomer, dat ze niet tegenstaande de menigte [248v] van de vissers die daar komen vissen geenszins kunnen verminderd worden. Daarom zo komen daar velerhande naties van volk, om provisie van vis te doen voor het gehele jaar. Op dit meer en daar omtrent houden zich zeer veel soorten van vogels op die omtrent een zes maanden lang alzo lang als het daar zeer mooie en heldere dag is eenparig roepen en tieren, dat ze met hun geluid iedereen het hoofd breken. Sommige van deze vogels zijn onbekend van naam en hebben meest zeer zachte pluimen: zodat die ingezeten die ze vangen daarbij grote winning krijgen. Want in deze zeer koude landen moet men noodzalig pluimen gebruiken en zachte bedden, vooral voor het vreemde volk dat daar komt wat zo’n grote koude niet is gewoon te lijden. In deze schepen die genaamd worden Strudzar en Haapar, mag men zien diverse soorten van mensen kleren, als van de Moskou, Finlanders, Scricfinnen, die in tijd van vrede zeer vrij en gerust mogen daar tezamen vissen zodat er niemand ongelijk wordt gedaan (dat wonder is) noch vanwege profijt, noch in het vissen of vangen van de vogels: tenzij dat er wat gestolen wordt of enig bedrog geschiedt, dat zelden gebeurt, mits dat er eenparig licht dag is. Want die ban Moskouzijn gelijk de Grieken zeer loos en bedrieglijk in hun woorden. Daar worden ook vogels gevonden die roerdomp heten, die schijnen een zak te hebben hangen onder hun keel, tot een teken dat het onverzadigbare vogels zijn als raven en andere vogels daar tevoren aan geschreven is. In dit meer worden ook gevonden zeer veel zwanen, eenden en ganzen. [249r]

Van de Hop en andere soorten van vogels.

Als de Hop uit vreemde landen op een gezette tijd komen overgevlogen in de Noordelijke velden zo is het een zeker teken dat de lente naakt. Deze vogel doet niets dan roepen en kermen [250r] omdat ze te beter zou mogen bewaren hun eieren of jongen. Is het dat er ergens een vos verborgen ligt in het gras zo houdt ze niet af van roepen voordat hij van aar is, wat ze ook doet van de honden en ander beesten daar ze zorgen voor heeft, de hop heeft sterke strijdt tegen de zwaluwen, eksters en kauwen: en maakt zijn nest op de heuveltjes van d emoerassen waar ze haar eieren legt en uitbroedt. Als ze tam gemaakt is zo zuivert ze de huizen van vliegen en muggen: maar met haar kermen geeft ze te kennen dat regenen zal, als ook andere vogels doen, Nepen genaamd of merrie koekoeken, die met hun dwars vliegen en slaan van de vleugels tekens geven dat terstond zeer sterk zal regenen. Insgelijks ook de grauwe Nepen met de zeer lange bekken voorzeggen de toekomende regen, hetzelfde doen ook de spechten. Noch is er ook een vogel die men heet den regenvogel en is van de grootte van een partrijs, die heeft velerhande soorten van pluimen als geel, wit en zwarte. Men zegt dat ze alleen van de lucht haar voedsel heeft. Want al is ze vet, nochtans wordt in zijn buik niets bevonden. Als de vogelaars deze vangen willen zo werpen ze grote stokken in de [250v] lucht om die bang te maken omdat ze die omtrent de aarden vliegen en vlieden zouden mogen krijgen.

Van de Koekkoek en Specht.

In de Noordelijke bossen is ook een vogel die overal zeer goed bekend is, de koekoek genaamd, die daar brengt zeer goede en zeer begeerde tijdingen. Deze begint te zingen omtrent het eerste van mei en blijft zingen tot in het laatste van juli. Maar dat in grote bossen: want ze durft zich te velde niet vertonen uit vrees van de andere vogels die haar uitermate zeer haten en altijd moeilijk zijn omdat ze altijd ander vogels nesten bespiedt. Want ze maakt voor zichzelf geen nest, maar leegt haar eieren in een ander vogels nest, als van de wilde duiven, leeuweriken en bosmussen, die ze die laat uitbroeden en krijgt alzo met een anders arbeid zijn jongen. Die zien deze jongen die zo groot en mooie uit de schalen komen, laten hun eigen jongen op te voeden om te voeden de jongen van de koekoek die tenslotte doden degene die ze gevoed hebben. Maar in het einde worden ze ook gekregen van de havik, gedood en verscheurd. Daar zijn ook in de Noordelijke landen velerhande spechten die zo groot zijn als kauwen: die in het hardste van de winter hun aas zoeken in de schorsen van de bomen: waarvan sommige zeer zwart zijn, hebben een rode kam, ander blauw, sommige groen, andere gespikkeld, maar allen gelijk met hun zuchten en kermen en zo geven ze een teken van een zeer straffe winter. [251r]

Het XX. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, behandelt van de diverse vissen der Noordelijke landen.

Van de drie Bothien in de Noordelijke landen en van de grote visserij die in deze landen geschiedt.

Bothien is een zeer groot en wijd landschap en paalt van de Noordzijde aan de zee van Zweden en Götland wat is verdeeld in drie grote provincies, te weten West Botnische, Noort Botnische, en Oost-Botnische. Die van Noord-Botnische generen hun meest met visserij: niet omdat ze zouden hebben een onvruchtbaar land, maar omdat er is zo’n grote menigte van zeer goede vissen dat ze daarmee meer dan genoeg hebben om te krijgen in mengeling alle ander zaken die ze zouden mogen van node hebben. Dit volk krijgt van allerhande goed genoeg: te weten uit Spanje en Portugal zeer goede wijn en [151v] zout, uit Engeland en Vlaanderen zeer goed laken, uit Duitsland allerhande huisraad om in huis te gebruiken en de huizen daarmee te versieren, uit Zweden en Götland tarwe, rogge, gerst en allerhande zaad dat ze zouden mogen nodig hebben wordt daar te scheep gebracht wat ze kopen. In dit land is een eiland, haven, arm van de zee, rivier en beek, die is het geheel jaar over altijd zeer vol en overvloedig van vissen, voornamelijk in de zomer, als alle dingen daar zeer lustig zijn. Omtrent de oever van de zee zijn zeer veel en zeer lustige eilandjes: die zeer groen staan van gras kruiden en bomen, zodat iedereen grote genoegens en recreatie daar mag hebben. Op de bomen zingen zeer lustig en melodieus velerhande soorten vogels, daar ziet men ook diverse en vreemde soorten van vissen die boven op het water liggen en spelen. De vissers hebben in dezen landen zeer grote winning, geen schadelijke beesten zijn daar omtrent in zee, noch op het land geen kwaad venijnige kruipende dieren of enige vreselijke of wrede beesten. De dag duurt daar een ganse zomer lang zonder te hebben enige duisterheid, daar is geen brandende hitte der zon, maar een getemperde en gezonde lucht. Alle dingen zijn daar zeer lustig, stil en in rust, maar dat noch allermeest is om te verwonderen dat daar zo’n grote lustigheid van land en getemperd van de lucht is dat er geen onkuisheid of overspel geschiedt onder dat volk. Want vrouwen en mannen leven daar zeer zuiver en met een grote eerlijke schaamte onder elkaar. Geen onbehoorlijke hoererij geschiedt daar onder vrienden en verwanten, geen ontucht, geen overspel, ja, daar en wordt niet eens een oneerlijk woord gesproken. Onder het eenvoudige volk wordt de wet Gods zeer zuiver onderhouden, ja, dat velen die zeer goed onderwezen en geleerd zijn in de [252r] geboden Gods zijn van zuiverheid bij hen niet te vergelijken. Uit het gebergte van Noord-Bothien (dat is te zeggen bodem van de zee) komt afgelopen een zeer diepe en sterk lopende rivier die met twee uitgangen valt in zee, laat tussen beiden een klein eilandje waarop is gefundeerd en gelegen een stad Thorne genaamd (wat is te zeggen het eiland met de toren) waar dat de Noordpool is verheven omtrent 82 graden en de longitude 42 graden. Deze stad is gelegen op een zeer lustige en bekwame plaats en daar en is ook geen plaats in alle landen onder de Pool gelegen daar meer handeling van koopmanschap geschiedt dan in deze stad Thorne, want daar komen wit Russen, Lappen, die van Biarnien, van Botnische, Finlanders, Zweden, van Tavesten, van Helsingher land en meer ander landen die in het kwartier van Noorwegen gelegen zijn: die over hoge bergen en door grote wildernissen daar komen uit het land van Iempthien. Alle deze voorzegde naties gebruiken eensdeels langwerpige scheepjes die zeer bekwaam zijn om te passeren de sterk lopende rivieren en eensdeels wagens of sleden die voorts getrokken worden van de tamme rendieren. Andere komen op kromme houten (skiën) gelijk schrikschoenen daar ze mee lopen over die hoge sneeuwbergen en komen zeer haastig op deze plaatsen bijeen zoals we in het begin van deze historie verklaard hebben.

Van de grote menigte van vissen die ter markt worden gebracht in de stad Thorne.

In deze stad Thorne worden van alle kanten gebracht te koop diverse soorten van vissen die gevangen worden in de voorzegde rivier die tegen de vreemde kooplieden die uit ander landen [252v] daar komen op ander ware vermangeld worden: en dat met bussels van vissen, gewoonlijk van vijfhonderd ponden zwaar, van zulke gewicht als men daar gewoonlijk gebruikt. Daar zijn ook te koop gezouten vissen in zeer grote vaten en ook gerookte die beter en lieflijker zijn van smaak. Die van Holmen, Aboen, Raugmen en Eregronden reizen jaarlijks tot dit eiland om daardoor hun koophandel te halen met zeer groot gewin: want ze kopen niet met gereed geld, maar mangelen alleen op goed dat die van het land hebben nodig, mits dat het volk daar geen werk maakt van geld, gelijk in het vierde boek uitvoeriger verhaald is. Maar dat geschiedt omdat in deze koopstad zeer dikwijls bevonden is geweest dat om de slechtheid van het volk en zeer licht te geloven veel valse kooplieden vals geld daar gebracht hebben, voornamelijk die valse en doortrapte die van Moskou die daar omtrent half juni (als ik zelf gezien heb in het jaar 1519.) in grote menigten plegen te komen: die hun schepen dragen op hun hals om te mogen passeren de wateren daar ze moeten over schepen. Maar als hun valsheid bevonden wordt zo worden ze terstond ook straf gepijnigd.

Hoe dat men de Zalmen vangt.

In gans Europa worden nergens gevangen zo veel zalmen als in de zee van Botnische, omtrent de kusten van Lapland waar daar uit het gebergte zeer grote en wijde rivieren komen afgelopen: Waarin men ziet zeer lustig in de warmte der zon de zalmen tegen de stroom opzwemmen met een groot leger gelijk de ruiters in het blinkende harnas die in deze rivieren [253r] voor een roof worden bewaard dood de vissers van het land. De zalm heeft zijn naam gekregen van dat hij goed springt: Want hij vat zijn staart met de tanden en houdt hem wel vast totdat hij met een lichte sprong is gesprongen op een afgebroken plaats. Maar in het optrekken tegen de stroom zo houdt hij niet op voor dat hij verzadigd is van de zoete wateren, daar hij uitermate zeer naar snakt. Daarna zo springt hij weer af van de plaatsen voorzegt en zwemt metten stroom weer nederwaarts, vertrekt tussen die holle rotsen op zijn gewone plaats. Want hij heeft graag als nu zoet als nu zout water. Deze vis groeit een zes of zeven voeten lang en is zeer sterk en zeer zwaar van gewicht: want al zijn lichtheid die hij heeft komt hem meer uit zijn natuurlijke kracht dan uit lichtheid van lichaam. Het is een rode vis en zeer lieflijk en zoet van smaak, nochtans zo verveelt hij zeer gauw diegenen die hem eten vooral de verse zalm als hij gierig gegeten wordt. Maar als hij gezouten is zo is hij veel smakelijker: zodat ze met grote menigte wel duur gekocht worden en gevoerd naar Duitsland, eerst te scheep en daarna te wagen. Voorwaar het is [253v] wel een zaak om te verwonderen dat hoe veel ook dat er daar gevangen worden er altijd even vol blijft. Ik heb zelf gezien dat er omtrent half juni aan de uiterste kusten van Botnische omtrent de stad van Thorne een zeer grote menigte van zalmen gevangen worden en in zulke menigten opgetrokken worden dat de zeer sterke netten scheurden, want als deze vis voelt dat hij gevangen is in het net, zo gebruikt hij zijn uiterste kracht om zichzelf te verlossen en neemt zijn staart met de tanden omdat als hij rond is te beter zou mogen uitspringen wat hij zeer gauw laat blijken al is het dat hij traag en zwaar is van lichaam door zijn grote vetheid. Als men het hart van de zalm uitgesneden heeft zo blijft het veel langer bewegen dat het hart van enige ander vissen. De zalmen worden op de Rijnstroom, Wisla en Dune of Dzuine die loopt bij rie in Lijfland, wel duur verkocht, maar die zijn gerookt met de rook van eikenhout, omdat ze te lieflijker en smakelijker zouden wezen gelijk men gewoonl is te doen overal de Noordelijke landen, daar worden ook zeer veel zalmen gevangen in Oost en West Götland, want die rivieren worden daar te veel plaatsen bevonden 20 of 30 voeten diep, vooral in Westgötland in de provincie van Vermerlant, dat voortijds plag te wezen een koninkrijk waarin gelegen is een meer van honderd duizend stappen lang en veertig duizend breed wat genaamd is Vener, waarin gevallen komen uit het gebergte van Noorwegen 24 grote rivieren, hebben alleen maar een uitgang Zuidwaarts die geheten is Trolhette, dat is te zeggen duivels kap. In deze verse wateren vangt men de zalmen met grote menigten. De zalmen hebben zeer grote eieren of zaad, groter dan cicer of erwten die zeer lustig zijn gespikkeld met zwarte plekjes. Over [254r] aldaar deze vissen gevangen worden winnen ze groot goed en noch dagelijks meer en meer, door de grote vlijt en handigheid die men gebruikt om deze te vangen.

Hoe dat de zeehonden gevangen worden.

Omdat in de Zee van Botnische en Finland gevonden wordt een zeer grote menigte van zeehonden, daarom zal ik hier in het kort verhalen hun natuur en ook in wat manieren dat ze gevangen worden alzo ik dat zelf gezien heb. Deze vis wordt genaamd een zeehond omdat ze de aardse kalveren gelijk zijn. Het is ook zeer hard en dik van vis zodat men het zeer kwalijk mag doden, tenzij dat men get slaat in de slag van het hoofd. Het burlt gelijk een vaars en heeft vier voeten maar geen oren omdat het leeft en zich ophoudt in het water, want had het oren zo zou het daar door veel waters intrekken wat hem in het water zou letten te zwemmen. Deze zeehond brengt voort een volkomen dier en heeft jonge dieren of genereert op alle tijden van het jaar gelijk de mens, maar voornamelijk met de eersten gegeten. Het is bedekt met haar en bekent zijn wijfje gelijk de honden doen, maar [254v] het kalft op het land gelijk de koeien en schapen en nimmermeer heeft het meer dan twee jonge beestjes seffens, al is het dat Plinius schrijft van drie. Zijn jongen brengt hij niet in zee voor de twaalfde dag en maakt ze allengskens het water gewoon. Als ze slapen zo burlen ze en daarom heet men ze ook kalveren. Men leert deze beesten wel de mensen groeten met het gezicht en stem en als men die roept met hun namen zo antwoorden ze met een stem die niet zeer lieflijk is. Geen dier slaapt zo vast als de zeehond. In het kruipen langs de velden gebruiken ze ook die harde vliezen daar ze mee zwemmen, gaan al hinkend opwaarts en nederwaarts, gelijk diegene die kreupel zijn. Men zegt dat vel van de zeehond als die afgetrokken is blijft houden het gevoel van de zee, want altijd als er eb in de zee is zo rijzen zijn borstels op. Als zijn rechter vlies onder iemands hoofd gelegd zo heeft ze de kracht van te doen slapen. Die bang zijn van de bliksem houden zich zeer goed bewaard, te weten, in tenten die gemaakt zijn van de vellen van zeehond omdat alleen dit dier in zee, gelijk de arend in de lucht, verzekerd is en vrij van geraakt te wezen van de bliksem. Dit dier zoog zijn jongen met zijn mammen.

Hoe dat ze gevangen worden en waartoe dat ze goed zijn.

Als men zeehonden wil vangen zo trekt de visser een zwart vel aan en draagt met hem een lange spies met een ijzeren haak: Dan gaat hij krom liggen op het ijs en al burlende zo roept hij de zeehond, wat terstond komt gelopen op hoop van terstond een ander wijf te krijgen, mits dat hij de zijne gedood heeft. Want onder alle beesten is geen wreder dier van zijn wijfje te doden: [255r] omdat hij terstond zou mogen krijgen een ander: en dat zo lang tot dat hij elf van enige van die in hun verweren gedood wordt. Niettemin hier vindt hij geen gaatje, maar een woep pijl: geen onkuisheid, maar een strop om hem te doden. Want het ijzer van de spies dat hem door het vel is gedreven blijft hem steken in het lijf totdat hij van de wond zo zwak geworden is dat men hem met koorden optrekken mag. De zeehond wordt ook gedood al slapende, voornamelijk met een opsteker doordat get zeer vast slaapt, gelijk sommige ander vissen waarvan we hierna zullen schrijven daar we zullen schrijven van de walrus. De zeehond wordt grijs van haar, gelijk de mensen en paarden: en de jonge bewijzen altijd eer den ouden. Want als er een 30 of 40 of meer liggen ergens en slapen op de klippen of rotsen gelijk een kudde schapen zo ziet men merkelijk dat de jonge en oude elk op zichzelf liggen en slapen: en van dat de oude weer trekken in het water dan volgen alle jongen: zodat er niet een blijft liggende op die brede rots of op de schol ijs die zwemt van de hele hoop, tenzij om te kalven. Want van dat de zee bewogen wordt en zich verheft zo rijst hun ook op het haar: en als de zee stil is zo blijft hun haar effen liggen al zijn ze ook dood. Aldus zo mag men merken de gesteltenis van de zee uit een dode en niet voelbare zaak. De schippers van Botnische weten te voorzeggen uit hun klederen die van zulke vellen gemaakt zijn of de zee stille zal wezen en of er hoop is van een goede of zorgelijke reis die men doen wil op zee.

beesten.

De zeehonden zijn zo moedig en dapper [255v] dat ze van blijdschap klimmen op effen en platte bergjes als ze de donder horen en de bliksem gewaar worden, gelijk dat zich de kikkers verblijden tegen dat het regenen zal. De schippers van Botnische en van de Noordelijke landen als ze in het sterkste van de winter willen zeilen op Duitsland zo smeren ze de planken van hun schepen in met de smout van deze beesten omdat ze tussen het ijs niet zouden bevroren blijven liggen en tenslotte door de ijsgang verdrinken. Dit smout dat men zeeltraan heet is zeer nuttig om daarmee te smeren velerhande soorten van leer en vellen die men zeem heet daar men kousen van maakt, gelijk men zien mag in Pruissen daar de zeem met de watermolens bereid wordt wat gevoerd wordt in de Nederlanden om te verkopen en van daar voorts in Italië, Frankrijk en Duitsland. Het ossen leer kan ook niet dienen om laarzen te maken die tegen het water staan mogen, tenzij dat ze gesmeerd worden met dit smeer of van de walvis, want dit smeer houdt tegen alle vochtigheid en bewaart ook zeer lang de laarzen goed en ook de muizen bijten geen schoenen of laarzen in stukken die met dit vet gesmout zijn, noch ook de halsters daar de paarden mee vast gemaakt worden aan de krib, gelijk andere die met ossen of schapenvet gesmeerd zijn. Ja, dat meer is, zo heeft dit leer deze deugd in hem uit de natuur van he smeer dat hetgeen daar het aan gebonden is nimmermeer van de bliksem geslagen zal worden.

Van de twijfel die men heeft of men van de zeehond eten mag in de vasten of niet.

Aangezien dat de zeehond spek en vlees heeft gelijk een tam varken zo zijn er sommige die twijfelen of men in de vasten van het binnenste [256r] vlees zou mogen eten, gelijk men het spek en vet doet dat buiten aan het vlees staat, wat afgetrokken is noch van het vlees bij zich heeft, welke twijfel plag gewoonlijk de oversten van de kerk in handen gegeven te worden om hun advies en goed denken daarvan te verklaren, maar na dat ze over beide zijden door natuurlijke redenen veel argumenten hadden voorts gebracht om het een of ander te proberen en dat ze niet goed konden overeen komen en de zaken te beslechten, zo zijn gekomen sommige eenvoudige lieden die geen acht slaan op de argumenten en redenen die ze over bede zijden voortgebracht hadden, zeiden en openbaarden dat van de zeehond het verklaren hiervan behoorde genomen te wezen: te weten als het gekalfd heeft op het land omtrent de oever van de zee, is het dat gejaagd is van de honden en loopt naar het bos zo behoort men daarvan op verboden tijden niet te eten. Maar is het dat loopt in het water zo mag men daarvan zonder enige geweten wel eten. Aldus zo wordt onderhouden dat veel volk gebruikt van dit vet voor toespijs in plaats van olie. Maar het vlees wordt met grote menigten, gelijk zijden van spek, in tonnen gelegd en gezouten. Niettemin het hardste spek van de zeehonden wordt gevoerd in hoog Duitsland.

Van de Snoeken.

In het gebergte van Lapland zijn meren of staande waters die een 400 Italiaanse mijlen lang zijn en honderd mijlen of meer breed: waarin zo’ n grote menigte van snoeken en andere vissen zijn dat er niet alleen genoeg zijn om het volk te spijzen van vier zeer grote [256v] Noordelijke koninkrijken, maar ook gedroogd zijn in de zon, nadat ze besprengd zijn, om met groten hopen tezamen gebonden te verkopen de vreemde kooplieden die deze te scheep weg voeren naar Duitsland. Hetzelfde mag men ook zeggen van de meren van Finland. De snoek of waterwolf is een rivier vis met een lange en wijden bek en heeft zeer scherpe tanden: en een verslinder van kleine vissen: niettemin de Perke, (zeelt?)wat een vis is met harde schellen en scherpe stekels, weerstaat hem zodat hij geen meester daarover kan worden, tenzij dat hij hem verraderlijk vat van ter zijden en dan hem vast houdt tussen de tanden en scheurt hem zeer klein, en verslind hem: zodat er geen vis zo goed gewapend is die tenslotte zijn gulzigheid en wreedheid mag ontvlieden. De snoek eet ook venijnige beesten, gelijk padden, kikkers en dergelijken: nochtans wordt hij voor een gezonde spijs van de dokters de zieken geordineerd te eten. Als ze in het net gevangen zijn zo ontkomt hij zeer licht, is het dat de vissers niet optrekken terstond de netten: maar als de netten haastig opgehaald worden zo kan hij geenszins ontgaan. De snoek wordt geheten de waterwolf, die water en aas genoeg heeft en wordt met de tijd acht voeten lang en speelt vissen op die weinig minder zijn dan hij zelf is. Want van dat hij meester is van enige vis zo eet hij ten eerste het hoofd en als die verteerd is eet het allengskens de rest tot dat hij de vis opgegeten heeft. De snoek spaart niet zijn eigen geslacht, of door zijn natuurlijke wreedheid of door een gierigheid naar de spijs en om te roven. Ja, dat meer is, hij vervolgt zijn eigen zaad van dat vis geworden is: noch spaart ook geen vis al heeft hij scherpe stekels en harde schellen: want hij heeft [257r] de maag zo nabij de keel staan dat hij altemets de ene vis weer uitschiet uit gierigheid om de ander in te slikken.

Hoe dat de Snoek gevangen wordt.

Als de snoek zijn kuit schieten wil zo zwemt ze zeer ver van de plaats daar ze gewoonlijk zich plag op te houden en daar zo schiet ze haar kuit omdat haar jongen niet zouden beletten te vangen of verminderen haar kost: en dat uit een natuurlijke gierigheid, wreedheid of afgunst die in haar is. De snoek wordt in velerhande manieren gevangen: als met een brede hengel van metaal of blinkend koper die daartoe gemaakt is waaraan hangt en vast gemaakt is een wit visje. Men vangt ze ook met een ijzer getande vork als het donker is met licht van brandende toortsen die van pekhout gemaakt zijn, want terwijl dat ze zeer vlijtig speculeren in licht, zo worden ze met de ijzeren vork gestoken. In maart als hij onder het ijs ligt en speelt (want dan schiet hij zijn kuit) zo maat hij zo’n groot geluid door het sterk roeren van het hoofd dat hij zelf de vissers oorzaak geeft om hem te vangen. Men vangt hem ook met huisjes die van lange planken gemaakt zijn en gesteld worden in het riet: en als hij daarin gekomen is zo bedrijft hij zijn wreedheid in allerhande vissen te verslinden. De grote heren die zeer curieus zijn van altijd snoeken te hebben op hun visputten, omdat ze daarmee zouden trakteren en eer bewijzen andere edele heren die hun van buiten over komen mogen, voornamelijk in Duitsland, verteren meer alle maanden in het azen van deze snoeken, dan in paarden die ze op voeden ter oorlog, want zestig grote snoeken verteren meer alle maanden in karpers die meer dan een voet lang zijn, die men elders moet kopen en werpen in de visputten, dan anderszins doen tien paarden in hun hooi en stro. Sommige hebben ook visputten gemaakt omtrent de wateren, niet alleen voor hun genoegens, maar voor hun dagelijks gebruik: waarin de vis met grote hopen besloten zijn, ligt en speelt: wat zeer lustig is om te zien en geven een goede appetijt om van die te eten, want ze komen terstond zeer vlijtig gezwommen en eisen eten van de mensen, eer dat ze zelf gegeten worden. Aldus zo voedt de mens ze op, zijn lekkernijen en als hij de macht zou hebben van die te gebruiken zo gebeurt het dikwijls als zijn tijd vervuldis dat hij alles moet achterlaten. De gezouten snoeken worden lange tijd bewaard om te gebruiken in de legers: maar als ze besprengd zijn en dan gedroogd in de wind en de zon zo zijn ze ongelijk veel profijtelijker: mits dat ze niet dan geklopt zijn en met een houten hamer in stukken gesmeten zeer goed zijn om eten. Maar als ze gezouten zijn zo hebben ze noch bij hun de waterachtige slijmerigheid die ze van het begin hadden. De tanden van de snoek die gecalcineerd zijn en tot poeder gestoten zijn zeer goed om terstond te genezen de kwetsingen van de paarden onder het gareel, als men het daarop strooit en met een dun perkament dan bedekt.

Hoe dat men vist met licht van het vuur.

Omdat we hiervoor gezegd hebben van de getande ijzeren vork waarmee dat de snoeken licht gevangen worden, daarom zal ik hier hun principale deugd gaan bewijzen: want de vernuftigste vissers gebruiken die allermeest omdat ze veel hengels heeft in het vangen van de snoeken en [258r] palingen, zodat ze door zulke instrumenten met lichte arbeid zeer groot gewin hebben. Nochtans zo moeten ze daartoe noch hebben staan voor op de schuiten die uit een hout gehouwen zijn of van twee stukken gemaakt zijn brandende toortsen van pekhout (mits dat de vlammen als het donker is veel helderder oplicht) omdat ze te beter zien zouden de palingen en snoeken die zeer verwondert op komen met groten hopen om te speculeren in dat heldere en blinkende licht die ze dan met de hengel vork steken en optrekken. Somtijds hebben ze geen schuiten, maar ze staan op grote schollen ij, die op dikke houten liggend waarop dat ze maken een lichtend vuur en vangen ze met de voorgezegde vork de vissen alsof ze in een scheepje waren, want de vissen worden zo verblind door het licht van het vuur dat ze geenszins voelen het gevaar daar ze in komen. Insgelijks ook bekleden ze het scheepje ook dikwijls als het zeer dondert dat de palingen niet goed verzekerd zijn in de grond van het water en boven komen: en alzo ze menen te springen uit het water zo worden ze gevangen in grote [258v] menigten met netten, hengels, of vierkante doorboorde huisjes. Daarom als het begint te donderen zo zijn die van het land niet stil, maar lopen terstond palingen vangen, mits dat ze dan komen uit hun holen boven gelopen, want anders jan men ze zeer moeilijk krijgen. Ze hebben ook noch een ander manier gevonden om vissen te vangen die zelden opkomen. Ze nemen lange vaten die vol gaten zijn die ze vullen met stro van erwten: en hangen daaraan een grote steen die zwaar genoeg is om het vat te gronde doen zinken, daar dat de vissen door de gaten inkruipen en blijven, zodat dit niet tevergeefs gedaan wordt, want als ze optrekken deze vaten met twee koorden die daaraan vast gemaakt zijn zo vinden ze de tonnen tot boven toe vol vis en deze manier van vissen is nu onlangs gevonden en is zeer profijtelijk. In de winter liggen ze verborgen in de diepe modder daar de staande wateren niet dicht vriezen: maar als die dicht vriezen zo sterven alle palingen die daar zijn omdat ze geen lucht hebben: als ik ten anderen tijden gezien heb en hierna noch schrijven zal daar we zullen verhalen van de visserij ten ijs. De palingen blijven ook lang leven uit het water, te weten zes dagen lang en vooral als ze zijn in velden daar erwten geplant of gezaaid zijn en dat het uit het Noorden waait, maar is het dat er zand of as gestrooid is zo kunnen ze vandaar niet weg raken. Ze zijn ook graag omtrent de korenmolens vanwege de zoetheid van het meel dat zeer klein gemalen neer komt. In de Noordelijke landen wordt gevonden een zeer grote menigte van palingen, zo wel gezouten als gedroogd in de rook en deze worden rouw gegeten. [259r]

Van vissen en vogels te vangen in de Zomer.

De voorzienige en kloeke vissers plegen twee dingen te onderhouden, dat is, dat ze in de dageraad voor de zonsopgang, als de vissen meest verblind zijn en met grote hopen bijeen zijn om aas te zoeken, die zouden ze met grote stilte mogen vangen. Daartoe zo werpen ze ook droge kampernoelies (die in dat land zeer groot groeien op berkenbomen) op de ondiepe wateren omdat de wilde vogels te stouter zouden blijven zitten. De vogelaar stelt ook een grote op het hoofd gelijk een tophuif en gaat tot de kin toe in het water totdat hij komt omtrent der plaats daar een grote hoop vogels zwemmen, maar komen ze omtrent de vogelaars handen zo worden ze gegrepen, want ze komen allengskens de een voor en de ander daarna om insgelijks gedood en gevangen te worden. Want de vogelaar steekt zijn hand onder het water uit en grijpt de vogel bij de benen en trekt hem onder in het water en als hij verdronken is zo steekt hij die in een bazas of zak die hij daartoe aan het lijf heeft hangen. De andere vogels meen [259v] dat hun metgezel van zichzelf is gedoken onder het water om enig aas te zoeken (gelijk ze plegen) en geen achterdocht hebben, zo houden ze dezelfde weg en vallen alzo ook in de vogelaars handen. Maar omdat hij met de andere hand een zeer breed net meesleept, dat is niet tevergeefs: want als het water geroerd is met zijn voeten verblindt het geheel de vissen die tevoren niet goed zagen en maakte ze zo onvoorzichtig dat ze vanzelf in het net lopen. Daarboven zo heeft hij een deel hengels vastgemaakt aan een lang koord die hij van achter na hem sleept zodat hij niet te vergeefs vist want daar is over al zo’n grote menigte van vissen, ja, al had een mens aan elk lid zulke instrument hangen om te vissen zo zouden ze niet falen of missen van met alle hengels vissen te vangen, voornamelijk in de armen van de zee en rivieren daar de vissen in grote menigten verzamelen omdat ze te stiller zouden wezen en te vrijer voor storm en onweer. Maar voorwaar ze zijn nergens vrij daar de mensen omtrent mogen geraken.

Van ander loze praktijken van vissen.

Daar is ook noch een andere manier van vissen die met klinkende instrumenten te werk gaat aangezien dat het duidelijk is dat de vissen gehoor hebben zodat ze met zoet geluid worden gevangen. De netten worden gespannen langs het water of dwars en voor de netten staat een instrument boven het water, gemaakt gelijk een boog zodat het vloeit op het water en boven aan deze boog wordt gehangen een bel. De vissen horen het geluid van deze bel en komen met grote menigten derwaarts gezwommen die, zeer verwonderd [260r] zijn van het geluid van deze bel zodat ze daardoor gevangen worden. Daarom wil ik u hier verhalen een zaak die ik gezien heb als dat een harpenaar speelde in volle zee op zijn er harp, die zeer scherp geluid gaf, bij hem verzamelde zeer veel dolfijnen: die nadat ze wel een uur hem hadden horen spelen was het water zo stil dat er van de wind geen stro bewoog zo roerden ze het water met hun blazen en met de staart die nadat ze vertrokken waren bij avonturen aantoonden een teken van dankbaarheid, zo is er terstond gevolgd zo’n groot en vreselijk tempeest, dat ze nauwelijks levend van daar geraken konden. Sommige vissers binden ook aan een koord levende vissen die ze trekken en de lengte en dwars in het water omdat de grote vissen uit gierigheid van het aas rondom het net komen. Andere vissers maken putten aan de kanten van de rivieren omdat het water daarin zou komen die ze overdekken met planken omdat de vissen die daar komen zouden om te rusten zouden verborgen blijven die daarna met listen uitgehaald worden, maar dit geschiedt meer in de herfst dan in de zomer, vanwege de grote stormen en onweer. Sommige stellen ook langwerpige tuinen van houten naalden wijs gemaakt die strekken tot in het midden van het water, maar ze wachten ook wel dat ze niet beletten de gewone loop van de vissen omdat hun buren geen oorzaak zouden hebben van klagen en zeggen dat ze verstopten de konings waterloop alzo het midden van de rivieren. De vissen komen aan de ingang van deze tuin, daar dat de vissenkorf in verborgen staat, menen te vlieden en worden daarin gevangen. [260v]

Van de visserijen ten IJs.

Hier mag men zien diverse manieren van vissen en hoe dat gevangen worden onder het ijs sommige vissen die ze heten in hun gewone taal Lack: die van de vissers gezien zijn roerend onder het ijs, zo nemen ze een zware hamer en slaan daarmee boven op het ijs zodat ze geheel verdoofd zijn van de slag en gedwongen zijn stil te blijven liggen onder het ijs en keren zich met de buik opwaarts omdat ze die noch half levend zijn als het ijs gebroken is zouden mogen eruit krijgen. Maar deze manier van vissen wordt meest gebruikt in december, in het begin van de winter. Ze hebben ook noch een ander manier van te vissen onder het ijs die allergewoonst is met de hengels waaraan kleine visjes gebonden zijn en de meeste lokken en vooral de snoeken om hun in te slikken, die men houdt te wezen gieriger en onverzadigbaar dan enige van de anderen vissen. Men laat zinken een dun koord door twee gaten die 100 of 60 stappen van de ander staan recht tegenover elkaar: en deze koorde laat men daar de gehele nacht hangen onder het ijs met [261r] veel hengels die daaraan vast gemaakt zijn. De volgende dag trekken de vissers ze weer uit waaraan dat ze hangend vinden uitermate zeer veel vissen, van diverse soorten, die meestendeel wel vet zijn doordat ze goed te eten gehad hebben en niet zeer gekweld zijn geweest in de koude plaatsen, vooral diegenen zich ophouden in staande wateren. De mannetjes zijn vetter dan de wijfjes, uitgezonderd van de haring, gelijk hierna zal verklaard worden.

Hoe dat men vist te paard.

Deze manier van vissen ten ijs in de grote meren en zoete wateren of armen van de zee wordt jaarlijks onderhouden om zeer veel vis te vangen van de maan november tot in het laatste van maart of langer, zo dikwijls als het nood zou mogen wezen, want weder het ij dik is of met sneeuw bedekt of helder of glad, hoe dat het bevroren mag wezen, ja, hoe dat de natuur het voort gebracht heeft, zo is het volk van deze landen altijd gereed en gewillig om alle dingen te bezorgen die tot de algemene welvaart nodig is. Want de [261v] Noordelijke naties mogen gewillig verdragen zo wel hitte als koude. De vissers als ze gaan willen vissen ten ijs, zo binden ze houten schoenen die passen aan hun voeten waaraan van onder vast gemaakt zijn driehoekige ijzers, die even verre van de ander staan, om te gaan op het ijs waarmee ze in alle manieren alzo vast gaan op het ijs gelijk ze doen op het vaste land. De vissers al hebben ze onderaan de houten schoen geen ijzers, zo gaan ze nochtans wel vast op het ijs zonder te hebben enige vrees van vallen. Maar met schoenen van vet leer gemaakt mogen ze niet vast gaan omdat het leer hard geworden is van de vorst en terstond alzo glad worden als het ijs zelf is: voornamelijk als er een dunne sneeuw van een nacht of van een halve nacht op het ijs ligt, want die maakt dat men hem kwalijk kan wachten van alle ogenblik te vallen. Maar als de sneeuw goed dik ligt op het ijs zo mag men daar wel genoeg over gaan en lopen zonder vallen. Diegene die dan aldus willen vissen onder het ijs die maken twee grote gaten in het ijs van acht of tien voeten breed en staan recht tegenover de andere, omtrent honderd vijftig of twee honderd schreden van den andere, maar tussen deze twee grote gaten, zo maken ze noch 30 of 40 kleinere gaten van anderhalve voet breed die staan over beide zijden omtrent 30 voeten van elkaar. Door deze zo trekkend ze de koorden die door het eerste grote gat onder het ijs gestoken zijn met lange spiesen en brengen die van gat tot gat totdat ze die brengen tot aan de ander en aller laatste grote gat, geven dat einde van de koorden als ze door getrokken zijn diegenen die te paard zitten om die voorts uit te trekken, gebieden hen hoe dat die netten nader de gaten zijn: hoe dat ze die paarden meer voort drijven zouden om de netten sneller uit te trekken omdat de vissen [262r] die voelen dat ze gevangen zijn, voornamelijk de snoeken, de netten niet zouden met geweld scheuren en alzo ontkomen. Voorwaar het is zeer lustig om te zien zo’n grote menigte en zo velerhande vissen met een trek op halen die in zo’n grote menigte zijn dat de vissers die niet verdelen per pond (welk gewicht ze daar niet gebruiken) maar met volle wagens of andere grote vaten.

Hoe dat men ten ijs loopt om sommige vissen te winnen en waarom dat men daar zo vaak vist.

Het gebeurt dikwijls als de vissers zo’n grote menigte van vissen gevangen hebben dat jonge lieden die slecht bij kas zitten, gunst en vriendschap verkrijgen van de vissers, winnen door hun licht lopen een zeker getal van vissen die de vissers voor een prijs opstellen te geven diegene die aller eerst gelopen komen tot de maten die van de vissers daartoe gesteld worden. Diegenen die de prijs gewonnen heeft en wordt ook geen ongelijk gedaan, noch geweigerd dat ze eerlijk en met hun arbeid gewonnen hebben, maar mild gegeven dat hen toebehoort: wat gewoonlijk is 20 of 30 grote vissen die bij avonturen te Rome zouden mogen waard wezen zo veel dukaten. Maar dat men met zo’n grote arbeid en handigheid vissen moet onder het ijs geschiedt uit veel oorzaken. Ten eerste omdat dan de tijd is dat de vissen hun kuit schieten, want zeer veel vissen schieten hun kuit in het koudste van de winter als ze onder het ijs met veel ander vissen besloten liggen, die geen natuurlijke vriendschap met hen hebben, maar verslinden [262v] het zaad dat ze geschoten hebben. Ten anderen de algemene nood en het profijt dwingt ze daartoe omdat de gemeente zou overvloedig worden voorzien van vissen, en ook de natuur van de vissen eist dat, want was het dat ze geen lucht kregen door de gaten die in het ijs gemaakt worden zo zouden alle de vissen die in de staande wateren of rivieren zijn terstond moeten sterven. De lange vissen worden uitermate vet met de Noordenwind, gelijk de platte vissen met de Zuidenwind. Deze manier van vissen wordt niet alleen gebruikt in de winter op een meer, maar bijna op alle staande wateren, voornamelijk die zeer wijd en breed zijn als op het meer Meler, Vener en Vether dat verse wateren zijn die ook zekere tekens door een natuurlijke eigenschap geven wanneer dat men zonder zorg daarop mag vissen, omdat niemand daardoor zou komen in enig groot gevaar, want tegen dat het ijs scheuren en breken zal zo begint het met een zeer groot geruis van onder op te koken en bewogen te worden en met groot geweld te scheuren overal veel kleine scheuren en spleten in het ijs, maalt die in korte tijd zeer wijdt. Al is dat ijs wel zes of zeven palmen dik, nochtans zo wordt het gescheurd met hulp van de wind die van boven komt geheel in stukken zodat er altemets veel volks te voet en te paard verdronken worden als ze de natuur van de plaatsen niet kennen of op het teken geen acht slaan met zeer haastig te lopen naar de oever en zichzelf niet redden of te minsten horen en gewaar wordende het gruwelijk scheuren van het ijs en niet blijven vast staan op een van de grootste schollen die door de kracht van de wind worden gedreven aan de kanten van de rivieren of staande water. [263r]

Van een wonderlijk avontuur die geschied is op het Meer Vether genaamd.

Een landsman wilde op een tijd over voeren een voeder hooi van de ene zijde tot op de ander van dit meer (wat een 16 Italiaanse mijlen breed is en 60 lang) hoorde het kraken van het ijs en werd gewaard dat het ijs allengskens kreeg zeer kleine spleten. Die kende de natuur van dit meer en dat het ijs terstond geheel en al zou breken en scheuren door het geweld dat van onderop komt, dacht dat het tijd was te gaan lopen in zo ver hij zijn leven begeerde te redden. Daarom liet hij achter zijn hooiwagen en heeft terstond zijn paarden uitgespannen en liep wat hij lopen mocht tot de naaste oever. Dit worden gewaar vier gewapende ruiters die achter hem gereden kwamen die hem zeer sterk na reden en meenden dat het een dief of moordenaar geweest was die uit vrees van hun komst zo aan het vlieden was en achterhaalden hem op de oever: zo grepen ze hem vast. Maar toen ze verstonden dat hij was gevloden om het kraken van het ijs dat terstond geheel zou gebroken worden als hij wel wiste door ervaring en niet om enig kwaad feit zo waren ze zeer verblijd dat ze zonder hun weten of handigheid waren gered van verdronken te wezen. Alzo ze noch met elkaar stonden en spraken zo toonde hen deze boer hoe dat zijn wagen zwom in het water en niet stond op het ijs. Wat hen ook terstond zou geschied hebben hadden ze niet zeer gauw vandaar gevloden. Men plag over dit meer van dat het enigszins dicht gevroren was te reizen van Oostgötland tot in Westgötland of ter contrarie, maar nooit zijn de ruiters daar goed gegaan die daar kwamen om het land te beschadigen en bederven. Noch ook in het bos dat [263v] bij de meer staat en is geheten Holveden hebben ze niets dan kwade avonturen gekregen daar dat die van Denemarken dikwijls zeer dwaas hun kracht en geweld hebben willen tonen, maar zijn zo getrakteerd geweest dat ze niet behoefden verder te gaan om meer pijn te lijden en bleven daar in het bos begraven want dit is de plaats daar de Oost-Gothen de soldaten van Denemarken plegen met het zwaard te brengen hun eerste betaling.

Van de vissen van de zwarte rivier voort Nieuwkasteel in Finland.

Op die uiterste palen van Finland, wat gelegen is onder de Pool, staat een burcht dat toebehoort het koninkrijk van Zweden, genaamd Nieuwkasteel: wat uitermate sterk is, zo veel uit de natuur als door handigheid en subtiel van mensen sterk gemaakt. Want het staat op een ronde berg, heeft alleen een ingang en uitgang op de Westzijde daar dat men niet aan kan raken dan met een bak of pont die met grote ijzeren kettingen vast gemaakt is die alle nachten eens met grote arbeid om [265r] dergelijke bogen, (mis hier iets) heeft het hoofd groot gelijk een buffel en gelijk een ijzeren pantoffel, maar deze zijn goed om te eten en onder ander goede vissen gebruikt. Niettemin de allerbeste en bekendste zijn deze: Araneus, wat is een vis die scherpe stekels heeft aan de zijden waarmee dat hij steekt en slaat degene die omtrent hem komen: hij heeft ook op den rug scherpe stekels die ook zeer hinderlijk zijn. Aniger, is een vis die goed en wit is van vis, rond en lang en zoet van smaak. Brasems zijn breed en vet van vis, een voet of 2 lang. Borbochen zijn rivier vissen zich ophouden in staande wateren: en zijn korter dan palingen, maar groter van buik, houden zich altijd in het diepste van het water, uitgezonderd in de winter als ze met de slag van de hamer onder het ijs verdoofd liggen gevangen worden, gelijk voor verhaald is. Deze vis is zoet van vis, slijmerig van vel en niet dik: ze hebben een grote leuver, rond en zoet. Na dat hij twaalf jaar oud is zo wordt hij zeer groot, maar dan geeft men het een andere naam, te weten, Zonnevis.

Van de gezouten, gedroogde en gerookte vissen.

Nu zullen we schrijven van velerhande soorten [265v] van gezouten, gedroogde en gerookte vissen, voornamelijk omdat het harde Noordelijke volk zeer veel gebruikt zulke te spijs. Ten aller eersten van droge vissen gelijk snoeken, pos, brasem en zonnevis en die men in gotische spraken Sijck noemt. Die allen gelijk gewoonlijk verkocht worden met het riet of per ellenboog lang gelijk het hout of per gewicht als met honderd, duizend en schippond. Als men deze vissen wil gereed maken om te eten zo legt men die twee dagen te weken in sterke loog en een dag in schoon water omdat zachte zouden worden die daarna gekookt worden en met boter overgoten worden voor een delicate en zeer goede spijs gesteld voort eerste gerechte op prinsen tafelen. Daarna brengt men hen diverse soorten van verse vissen, dan weer gedroogde vissen: en worden aldus zeer hoffelijk bediend als nu van droge als dan van verse die gegeten worden met sausen die daarbij gesteld worden ter tafel, vooral op grote maaltijden en in huizen van diegenen die genoegen hebben in zeer lekker te eten. Maar het gewone volk die door de sterke koude goede appetijt hebben zorgen meer om met grove spijs de buik te vullen dan om aldus lekker te eten. Sommige kloppen de droge vis met houten hamers eer dat ze die zieden. Andere vissen die gezouten en gedroogd zijn geweest in de zon worden geklopt en rauw gegeten, voornamelijk die ze in hun gewone taal Sijck heten: van die gevonden worden twee soorten in de Botnische zee daar dat ingevallen komen uit de hoge bergen van Noorwegen zeer grote rivieren. De gerookte vissen zijn zeer gewaardeerd als zalmen, brasem, Sijck, haring, post en bot. Maar de zalm gaat alle ander vis te boven die vanwege zijn deugd gegeten wordt [266r] voor alle ander vissen en ook omdat er (als men hem gegeten heeft) allerhande drank goed op smaakt. Het is ook een spijs die zeer goed is en gereed om te eten voor de reizende man: want hij smaakt zeer goed rauw gegeten. Desgelijks mag men ook zeggen van de droge haring die te Rome wel duur verkocht wordt: en zeer veel gegeten, zonder vervelen (dat tegen de natuur is van alle andere vissen) die jaarlijks daar te scheep gebracht worden uit Vlaanderen langs de Spaanse zee, tenzij dat het belet wordt door oorlog. Noch hebben de Noordelijke naties andere gerookte vissen die ze eten die genaamd worden Bootes en Orches.

Van de gezouten vissen.

Zeer veel volk wordt gespijzigd met gezouten vissen, want bijna alle vissen die besprengd zijn in de zon of in de rook gedrocht worden die worden daarna gezouten zodat ze te langer goed blijven: die voor een redelijke prijs verkocht worden, niet met het gewicht of pond (als voren gezegd is) maar met tien per keer of met de hoop. Deze worden meest gebruikt in legers en op oorlogsschepen, als haring, paling, brasem en die we in onze gewone taal Torsck (kabeljauw? heten. Maar zo wie onder deze gezouten vis mengt kwade stinkende vissen of in verrotte vaten heeft verpakt en gezouten die moet weer geven hetgeen dat hij daarvoor ontvangen heeft en daartoe de koning betalen een groot geld: en zulke vissen worden geworpen in het water of openbaar op de markt verbrand. Niettemin zeer zelden werpt men ze in het water omdat die goede en gave vissen van honger die niet zouden eten en daarvan ziek of besmet worden. De goede vissen [266v] die gekeurd en gebrand zijn met het stadsteken worden voor goed gehouden en met grote menigten gevoerd in verre en vreemde landen, in tonnen verpakt zijn die daartoe gemaakt zijn tot grote winning en profijt. Maar omdat alle zaken wel rechtvaardig te werk zouden gaan zo worden daar gesteld gezworen keurmeesters van de vissen en schatters van de vellen, gelijk het zijn van koren en graan.

Van de Haring.

De haring wordt meestendeel gevangen omtrent de kusten van Zuidgötland en Schoningher land dat van ouden tijden toebehoort het koninkrijk van Götland, voornamelijk in het begin van de herfst met zo ‘n grote menigte en gezouten in ontelbare vaten en uit het land gevoerd zodat er bijna genoeg zijn om geheel Europa daarmee te spijzen. Want op de oevers van de zee of rivieren zo verzamelen daar in huizen en tenten twee maanden lang gedurende allerhande kooplieden uit de omliggende landen om te kopen met geld deze haring of in mengeling te krijgen voor andere waar en alzo te scheep weg te voeren. [267r] Meestal zo gebeurt het dat het goedkoop gekocht wordt, mits dat er zeer vele aangebracht wordt. Want hij geeft zichzelf altemets zo overvloedig in de netten dat niet alleen de netten scheuren, maar dat een spies of hellebaard in het midden van dat leger van de haringen zou vast overeind mogen staan. De koning trekt hiervan een grote tol, want het is verboden op een grote boete dat geen koopman van haring betaald heeft de koning x tol en van daar mag afvaren en naar huis trekken zonder te hebben een paspoort van de stadhouder en officier van de koning en dat om tweevormige zaken. De eerste omdat ze daarna zouden mogen vrij reizen als het hen gelieft. De tweede omdat als ze thuis gekomen zijn zouden mogen openbaar bewijzen dat ze niemand overlast, ongelijk of schade gedaan hebben ter plaatsen daar ze de haring gevangen of gekocht hebben. De haring wordt ook gevangen twee of drie mijlen van de voorzegde plaats, maar die is niet zo goed van smaak, noch zo geacht als de andere. Op dezelfde tijd zo wordt ook omtrent de kusten van Engeland en Schotland zeer veel haring gevangen van de vissers uit Vlaanderen waardoor dat ze te Rome gebracht worden en worden geheten Vlaamse haring. Maar die is zo vet niet, noch zo goed, al is hij lang en dik als de Noorse is vanwege de dorren grond en ook omdat niet zo’n goed aas hebben en van de storm van de zee. Zodat de Noorse haring vanwege zijn lieflijke en goeden smaak overal meest geprezen wordt.

Van de natuur der Haring.

Gelijk dat meestendeel allerhande zeevis heeft zijn tijd dat hij goed en lieflijk is om [267v] te eten: alzo heeft ook de haring zijn tijd van gevangen te worden van augustus af tot in het laatste van oktober: binnen die tijd dat hij ook is zeer goed van smaak als iedereen genoeg bekend is die haring op zulke tijd gegeten heeft. Als die vers gevangen is zo schijnt hij te wezen zeer delicaat, maar als hij gezouten is zo mag hij langer goed blijven dan enige anderen vis, uitgezonderd de zalm. Onder alle de vissen zo leeft den haring alleen van het water: want als het uit het water wordt getrokken en zo gauw als hij de lucht voelt zo sterft hij. Zijn ogen lichten bop bij nacht gelijk een kaars: ja, dat meer is, als hij met grote menigte bijeen zwemt zo maakt hij zeer groot geluid met zijn keren en omkeren en licht op alsof het weerlicht of bliksem was die in de zee opgewekt zou mogen wezen, die worden gewoonlijk geheten haringbliksem. Waar dat hij op het zee licht ziet op het water schijnen, derwaarts komt hij met grote hopen gezwommen zodat hij op zekere tijden met zulke praktijken aangehaald wordt en gelokt in de netten als f hij gereed was om gevangen te worden of dat dat hij door Gods bevel, die op bekwame tijden de spijzen geeft tot gebruik en voedsel van zeer veel mensen, gedwongen was hem gevangen te geven. In de winter zo vertrekt hij in het diepste van de zee en houdt zich daarop tot de gewoonlijk tijd aankomt dat hij gevangen wordt. De haring komt ook omtrent de oevers van de zee om te bemerken de grote vuren die voor de tenten van de kooplieden ontstoken worden als of het in een leger was. In de Botnische zee omtrent de stad van Thorne wordt ook haring gevangen, die zijn omtrent een palm lang die alzo goed en smakelijk zijn als den anderen voorgezegd: deze worden bijna al het jaar door gevangen, maar voornamelijk [268r] in de zomer en in de herfst of in de winter onder het is. Het wordt ook gevangen in de herfst met zo’n grote menigten dat men de koorden van de netten moet in stukken snijden. Deze haring heeft niets dan een lege darm zodat in zijn buik geheel niets wordt gevonden: nochtans zo leeft hij daarom niet alleen van het water, als boven van de anderen gezegd is. Van deze haring zo wordt het wijfje duurder verkocht dan het mannetje omdat haar kuit de magen ermee verzadigen, als men op zekere tijden geen vissen eet. Wat ook doen de kuit van ander vissen, gelijk van zalmen en van de vissen die de Gothen heten Stick. Maar als ze besprengd en gedroogd zijn in de zon en wind zo zijn het mannetje en wijfje even profijtelijk als zijnde een spijs zeer gereed om te eten. Celtes schrijft van de haring van Sconingher land en zegt deze navolgende versjes.

Men ziet daar Codan met de Zee Oceaan

Daar dat Scandinavië van vissen zeer rijk

Overal de wereld, zendt voort aan

Haringen tot allen steden zonder bezwijken.

Van de visputten en zaad van de vissen.

Daar wonen in de Noordelijke landen sommige lieden die gemaakt hebben visputten waarin dat ze houden vooral vissen om het profijt dat ze daardoor krijgen. Deze putten laten ze altemets aflopen en het water uitdrogen en leeg maken van vissen zodat ze daar geen vissen in laten, deze putten leeg houden om een andere soort van vissen daarop te leghen. Als het water daar weer in is gelaten en andere vissen opgeworpen zijn zo groeien daar ook gelijk [268v] het zaad van de eerste vissen dat in het slijk waren verborgen gebleven, die men ziet te beter groeien als de andere daarop geworpen zijn, gelijk de vissen doen in de Nijl van Egypte die een jaar nadat het zaad geschoten is geweest en in het slijk blijven liggen als het water ontgaan was, na het terug keren van het het water met zeer grote menigte levend worden. Sommige bewaren ook het zaad dat ze genomen hebben uit de opengesneden vissen de gehele winter over in een vochtige plaats om hetzelfde te werpen in het water in het eerste van de lente als de vissen hun kuit schieten. Maar ze werpen het niet terstond in het water omdat het van de hongerige vissen, die te traag zouden wezen om aas te zoeken, terstond niet zouden worden opgegeten. Want daar zijn zeer veel vissen zo kwaad van natuur dat ze of uit reden voorzegt of uit haat en nijd, omdat hun eigen geslacht niet zou vermeerderen of om hun wulpsheid (gelijk ook van de aardse dieren voor gezegd is) te mogen continueren, hun eigen zaad inslikken en vernielen. Aldus dit vruchtbare geslacht, ten zij dat in zo grote menigten en zonder getal gelijk papaverzaad of Milium zaad, geschoten worden uit een vis, het zou niet mogelijk wezen dat er vis genoeg groeien zou in het water om te onderhouden het leven van de mens. Maar de natuur heeft hierin zeer matig en wijs voorzien. Want daar de lieden groot van eten zijn, gelijk in de koude landen daar de vorst en koude zeer verteert, die heeft ze voorzien van zeer grote vissen: maar daar de lieden teer en zwak zijn daar heeft ze gegeven de kleinste vissen. [269r]

Het een en twintigste Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala, in het kort begrepen, handelt van de grote en zeldzame zeemonsters.

Voorrede.

Voorwaar het is een zeer wonderlijke sake om te zien hoe dat die grote zee oceaan alle naties laat zien diverse soorten van vissen die in haar diepste voortgebracht worden die niet zo zeer zijn te verwonderen vanwege de grootte die ze hebben of om hun grote menigte die er mag wezen als er sterren mogen staan in het firmament, als om de vreselijke gedaanten die ze hebben: want noch in hemel, noch op de aarden, ja, in het diepste van de aarden of van enige instrumenten die men in huis zou mogen gebruiken mag verborgen wezen dat in haar diepste ook niet is verborgen. Want men bevindt dat in de zee oceaan die zo breed, diep, zacht en vruchtbaar is en die altijd ontvangt het voortbrengende zaad der vissen door de excellente natuur die altijd baart en zeer veel zeldzame monsters voortgekomen zijn: die schijnen weer uit hen zelf en andere beginselen te genereren diverse gedaanten, als die door de verwarde en draaiden vloed die in zichzelf als nu eens en als nu anders met de wind en van de stroom ondereen vermengd worden zodat we ons nu vast laten denken dat er niet een groeit in enig deel van de naturen dat in de zee niet te vinden is, ja, dat meer is ,ook veel andere zaken die nergens elders dan daar mogen gevonden worden. Men behoeft niet te denken dat men alleen in zee vindt gestalten van dieren, maar ook druiven, zwaarden, zagen [269v] en in kleine schelpen of huisjes paardenhoofden uitkijken. Boven dien sponzen, netels, sterren, toveressen, wouwen, monniken, koeien, wolven, bloedzuigers, verticellen, muizen, mussen, mieren, raven, kikkers, varkens, ossen, schapen, paarden, ezels, honden, sprinkhanen, kalveren, bomen, wielen, potten, leeuwen, arenden, draken, zwaluwen en diergelijke beesten. Van die sommige altemets komen op het land hun kost halen en als ze gegeten hebben wortels van hagen en andere gezaaide dingen zo gaan ze weer in zee. Sommige vissen worden vet als de wind waait uit het Zuiden en andere met de Noordenwind. Daar zijn ook monsters die de gedaante hebben van een mens die zeer droevig zingen als die Nereïde. Daar zijn ook zeeridders die de volmaakte vorm hebben van een mens die bij nacht klimmen op de schepen en terstond de zijde van de schepen doen hellen daar ze zitten en is het dat ze iets lang blijven zitten zo verdrinken ook die schepen. Dat meer is, ik zeg noch hierbij nadat ik van eerlijke vissers uit Noorwegen heb horen voor waar vertellen, tenzij dat als men deze monsters heeft gevangen en die niet terstond weer vrij laat gaan dat er zo’n vreselijke storm oprijst met een zeer gruwelijke droefheid van dergelijke mensen en sommige andere monsters dat de wereld schijnt te vergaan, zodat de vissers met alle vlijt kwalijk hun leven kunnen redden: ik laat varen dat ze zouden blijven vissen. Daarom als zulks geschiedt zo is door ordonnantie en statuten van de zeerechten geboden en wordt ook onderhouden dat men zulke zeldzame dieren die opgetrokken zijn de koorden met de hengel terstond afsnijden zal en naar de vreemde gestalte die ze hebben die los en vrij laten gaan. [270r]

Van de gevaarlijke visserij in de Noorweegse zee.

Men zegt uit veel redenen dat het zeer gevaarlijk is te vissen in de Noorweegse zee omdat het zeer van de oever gedaan wordt. Want als daar enige vreselijke stormen opkomen zo worden de vissers terstond overvallen van de baren van de zee: of als de ijsgang zeer groot is zo worden ze overal verstrooid of ook door het gevecht van de walvissen en monsters worden ze op verscheidenen plaatsen gedreven: en in hort kortste gezegd, zo worden ze altemets lam in de handen door het optrekken uit de grond van de zee van sommige gruwelijke en zeldzame vissen en aanvalsters: ja, tenzij dat ze die terstond laten los gaan zo rijst er zulke storm op dat ze verdrinken. Daarom is het dat sommige verwaande vissers, na dat ze lang gestreden hebben tegen een vreemde beesten die de gedaante heeft van een monnik die in het schip trekken: zo worden ze terstond zo overvallen met getier en gehuil van diergelijke monsters dat ze geen moed hebben hun hengels meer uit te werpen om te vissen of om te roeien, ja, kwalijk om de zeilen op te trekken en de vlucht te nemen, tenzij dat ze het laten gaan. Deze monsters, al is het [270v] dat ze gelijk met de goeden vissen, die men gewoonlijk stokvis, in de netten gevonden worden, nochtans zo worden ze wederom weggeworpen alsof ze niet goed waren: maar de goede vissen worden bewaard in het schip en wel duur verkocht, zo wel ter plaatse daar ze gevangen worden als in de omliggende landen en uiterste palen van Duitsland. In het uiterste van Noorwegen wonen overal op di dorpen uitermate veel vissers: als te Andanen, Troudanen, Duuan, Gamblavick, Nyavick en andere omliggende plaatsen bij Wardahus, wat betekent burcht of huis van de munitie van het gehele rijk. De ingezeten van de voorzegde plaatsen varen met sterke schepen van de haven af tot in de vlakke zee om te gaan vissen, zo ver als ze in twee dagen mogen varen, vooral in januari, februari en maart en nemen met hen schepen zulke als ze zouden mogen van node hebben om 20 of 30 dagen op te leven. De plaats daar ze meest gewoon zijn te gaan vissen is gelegen tussen Noorwegen en IJsland. Deze vissers hoe zeer dat ook stormt blijven nimmermeer liggen op hun ankers, maar drijven altijd voorts met de eb en vloed, altijd vissen tot dat ze hebben de schepen vol vis. Ze weten hen anders niet te bergen dan naar het wijzen van het kompas aan land te drijven: want als het stormt zo weten ze door het kompas werwaarts dat ze zeilen moeten. Men heeft ook bevonden dat zo dikwijls als er gevangen geweest zijn zeldzame vissen die de gedaante hebben van mensen, leeuwen en dergelijken dat het een teken geweest is van toekomende twist en oorlog.

Van het gevaar der Vissers en kwaliteit van de vissen. [271r]

Geen klein gevaar naakt de vissers als ze metten hengel optrekken zeer sterke en grote vissen of van een 12 voeten lang, gelijk dat zijn roggen, Squatina en andere vissen die vleugels hebben en als die opgetrokken zijn tot boven het water trekken die dikwijls zelf de vissers in het water, tenzij dat ze hen van tevoren met koorden vastgemaakt hebben of dat ze elkaar komen helpen dusdanige vissen optrekken. Maar die met voorspoed zo’n groot gevaar der zee heeft overwonnen en met het schip vol vis weer thuiskomt die haalt zijn vis uit het schip, hij maakt die schoon en gesprengd heeft geheel of in stukken gesneden legt ze te drogen in de zon en wind of met sterke vorst en koude van de lucht. Daarna zo bindt men die met zeer grote repen bijeen gelijk bundelt hout en wederom te scheep gedaan wordt die gevoerd in de zeer vermaarde koopstad van Bergen in Noorwegen om met gereed geld verkocht te worden of op ander waar te vermangelen. Hierdoor zo wordt deze soort van vis met goed recht in hun gewone taal geheten Bergervis en niet stokvis van dat hij geklopt wordt met een houten hamer omdat hij te zachter zou weken. Niettemin al deze Bergervis wordt evenveel niet geacht, maar elk gelijk wordt geacht naar zijn grootte en deugd. Want daar is een soort die langer is dan de ander, Asellus genaamd, waarvan dat ze de buik snijden in repen van twee ellenbogen lang, gelijk of het koorden waren en drogen die me de lucht: en deze houden en verkopen die Noordelijke naties voor de beste en delicaatste van allen en heten ze Roedscher. Insgelijks ook zo bewaren ze voor een zeer goede spijs voor hun eigen eten of om wel daaraan te winnen die uiterste staarten van deze vissen in grote vaten die van [271v] de Duitsers duytschen geheten worden Spore. Ze snijden ook riemen van een ellenboog of twee lang uit de buik van de roggen (of Scophthalmus rhombus?), maar breder dan die ander voorzegde en wel vet die van de ingezeten van het land worden geheten Raff, maar deze gebruiken zee voor brood en toespijs tezamen. Niettemin deze spijs dient aller best de grove en sterke mensen en niet die teder zijn. Het smaakt bijna gelijk gedroogde roggen, die in Italianen heten Bortargi: maar ze is veel vetter. Die van Noorwegen branden de hoofden van de vissen in plaats van hout om hun spijs te bereiden. Omtrent de kusten van Noorwegen en voornamelijk omtrent de klippen van Anslou worden vissen gevangen die men heet makrelen die goed gezouten zeer goed zijn, maar deugt het niet.

Van de vissen van IJsland.

Daar is noch een ander soort van vissen die met grote menigten worden gevangen van de IJslanders in de IJslandse zee die verschillen in murwheid van vis en lengte van de anderen voorzegde vissen. Daar worden ook gevangen Asellen, Rhomben, zeehonden, Abredaan die men in Götland [272r] land Torsck heet. Men vindt daar ook walvissen, Physeter en andere zeer grote en zeldzame vissen die deur hun onbedwingbare wreedheid verwekken zeer grote beroerten in zee. De beste vissen die daar gevangen worden van de Spanhaarden en Italianen genaamd Marlucz, orden van de Spanjaarden en Portugezen gevoerd tot binnen Rome. Deze worden gevangen in februari, maart en april en van dat ze gevangen zijn zo worden ze gedroogd in de koude wind en tenslotte opeen getast op de vlakke velden met grote hopen gelijk men het hout optast die met de lengte van een ellenboom of met een riet op de Italiaanse maat met veel duizenden de Duitse kooplieden verkocht worden: of vermangelt voor koren, bier, laken en diergelijke zaken. Maar is het dat ze met het gewicht verkocht worden zo is dat met honderd of duizend ponden per keer of ander zeker gewicht. Dusdanige gewicht wordt geheten in hun gewone taal een waag, gelijk in Götland, Zweden en Duitsland geheten wordt een schippond, wat is 300 ponden gewicht. Het beste en meeste profijt dat dit volk heeft is van de vis omdat die dikwijls te scheep geschiedt met grote twist en gevecht onder kooplieden van diverse landen en naties. Daarom die kooplieden die reizen of varen naar dit eiland om profijt te doen rusten zich niet anders toe dan of ze zouden gaan vechten een vreselijke strijd tegen hun vijanden. Al is het dat ze geen mensen krijgen tot vijanden, zo vinden ze onderweg wonderlijke grote en zeer wrede vissen in zo’n grote menigten als of bergen waren, waardoor dat ze zouden mogen komen in groot gevaar, zo ver dat ze niet goed opletten. Maar onder andere zo hebben ze hier tegen een van de beste remedies, te weten het [272v] scherp geluid van de trompetten, wat deze wrede beesten niet mogen horen, maar schieten terstond weer in de diepte en grond van de zee, gelijk hierna van de Physeter zal aangetoond worden.

Van de grote menigte van boter die in IJsland is.

In IJsland wordt ook gemaakt zo’n grote menigte van gezouten boter, mits de grote menigte van koeien en schapen en ook van de vette en vruchtbare weiden die ze daar hebben dat ze jaarlijks op veel plaatsen geen tonnen of vaten genoeg hebben en nemen moeten kisten van welriekend hout gemaakt van een 30 of 4o voeten lang en vier of vijf diep om de boter in te leggen: die ze houden voor hun eigen eten of om tegen de vreemde kooplieden te vermangelen op ander waar. Want ze eten gewoonlijk droge vissen die met dusdanige boter gesmeerd is in plaats van brood waardoor dat ze ook geheten worden vis eters. Zeer veel kisten van deze boter worden gevonden in de abdij Helgafiel genaamd die gefundeerd is en gerendeerd met boter en droge vis als de beste schat dat ze hebben: gelijk dat ook zijn de twee bisschopskerken van Schalholden en Hollen, met noch zeer veel ander edele huizen die alle gelijk zulke renten van inkomen hebben. Die IJslanders hebben voor drank vreemde bieren die daar te scheep gebracht worden uit de zeesteden van Duitsland. Daartoe zo hebben ze noch binnen in het land sommige bronnen die alzo zoet van smaak zijn als het bier, die genoeg zijn om hun den dorst te verslaan: want ze zijn lieflijk en gezond om te drinken. Het volk in IJsland is zeer wel varend, vrolijk en liberaal en leven zeer lang zonder te gebruiken enige medicijn, ja, tot over drie honderd jaren. Zeer gauw zijn ze opgewekt [273r] tot oorlog en strijdt die ze wreed genoeg voeren, ten anderen zo hebben ze al hun dingen gereed om een leger op uit te rusten, te voet en te paard, tegen hetgeen dat hen zou mogen overkomen.

Van de gruwelijke zeemonsters omtrent de kusten van Noorwegen.

Omtrent de kusten van Noorwegen en in de Noorweegse zee worden gevonden zeer zeldzame vissen waarvan de namen niet bekend zijn (al is het dat men die houdt te wezen soorten van walvissen) die met het gezicht terstond hun wreedheid laten blijken: want ze jagen diegene die ze aanziet een vrees aan, ja, die ze wat lang aanziet zulke gruwel dat ze niets weten van zichzelf. Ze zijn zeer vreselijk van gedaante en hebben een vierkant hoofd, overal bezet met scherpe, doornachtige en lange hoornen, staan gelijk de wortel van een boom die uit der aarden is getrokken: lang zijn ze tien of 12 ellenbogen, zeer zwart van kleur en zeer wijde ogen. Ze zijn ook dik in het midden meer dan acht of tien ellenbogen. De appel van de ogen is een ellenboog [273v] groot en staat zeer vurig en rood zo dat de vissers als het donker weer is menen van verre dat ze zien in het water een gloeiend en brandend vuur. Deze vissen hebben haar gelijk ganzen pluimen die dik en lang afhangen gelijk een baard: maar de rest van het lichaam is zeer klein, om te rekenen naar de grootte van het vierkante hoofd want het is niet over de 14 of 15 ellenbogen lang. Een van deze wrede monsters is machtig te bederven en in de grond te zenden veel grote en sterke schepen die van veel kloeke en dappere schippers bewaard zijn. Die lange en zeer mooie brief die geschreven heeft in het jaar 1520 Erick Falchendorf, aartsbisschop van Nidrosie (dat de hoofdstad is van geheel Noorwegen) aan paus Leo de tiende geeft getuigenis genoeg van zulke wonderlijke nieuwigheid: met die brief werd gezond een hoofd dat zeer vreselijk om te zien was van enig ander monster, geheel gezouten.

Van de Physeter en zijn grote wreedheid tegen de schippers.

De Physeter die gerekend wordt onder de walvissen en lang zijn 200 ellenbogen heeft een zeer wrede [274r] aard en natuur: want meestendeel zo heft hij zich uit het water om de schepen te bederven tot boven de spriet en werpt uit het water dat hij ingehaald heeft door de pijpen die hij heeft staan boven op het hoofd, zodat hij met een grote geweldige watergieten het meestendeel de grootste en sterkste schepen te onderbrengt of brengt tenminste de schippers in groot gevaar van verdrinken.

Deze grote en wrede vis heeft ook een groot en wijde bek, geheel rond gelijk de lamprei waarmee dat hij het tater en spijs inhaalt: maar valt het op het voorste of achterste van het schip dan weegt hij de schepen te gronde: ja, altemets (niet tevreden wezen, gelijk we gezegd hebben, de schepen te hinderen met het water) zo werpt hij de schepen om met zijn rug of staart alsof het een klein tonnetje was. Overal het lijf heeft hij een zwart vel en dikke lange vliezen gelijk brede voeten en een gespleten staart die wel 15 of 20 voeten breed is waarmee dat hij de schepen zeer vasthoudt. Niettemin de schippers hebben een zeer bekwame remedie tegen zijn kwaadheid, te weten een veld trompet wiens scherp en hard geluid, [274v] het geenszins mag verdragen. Ten anderen ze werpen ook grote geweldige tonnen in zee waarmee dat ze beletten de aankomst van de beesten, laten hen spelen met die tonnen of ze schieten af grote stukken artillerie om hen bang te maken met de slag, meer dan om te kwetsen met ijzeren of stenen kloten, mits dien dat de kloten van het water of smout hun kracht verliezen of zeer weinig kwetsen dat grote lichaam. Ik zeg u noch meer, dat men omtrent de kusten van Noorwegen zeer dikwijls ziet diverse monsters, als nu bekende, als dan nieuwe en onbekende, dat voornamelijk is toekomende vanwege de ondoorgrondelijke diepte die daar omtrent is. Noch zijn er ook in de diepte van de zee zeer veel soorten van vissen die zeer zelden of nimmermeer zich laten zien van de mensen.

Van de strijdt tussen de Walvis en die Orca.

Al is de walvis zeer groot als een honderd of driehonderd voeten lang en zeer grof en dik van lichaam, nochtans zo heeft hij de Orca te vijand die veel kleiner is, maar veel kloeker en wreder, zowel in het springen als in het aanvallen. De Orca heeft [3275r] een vorm van een schip dat met de bodem omhoog ligt en heeft zeer vreselijke en scherpe tanden, waarmee dat ze openhaalt en scheurt de buik van de walvis: of steekt haar met het scherpe van de rug over en weder onder haar door zwemmend en blijft haar aldus kwellen zo lang zodat ze tenslotte zich moet voorzien en vertrekken in de diepte der zee of versteken op enige droogte. De walvis die door zijn grote zwaarte van lichaam zichzelf niet kan keren noch wenden weet zich niet te verweren tegen de listigheid van de Orca: maar stel het terstond op een lopen, hoe wel dat het haar zeer luttel mag baten, doordat ze zo traag is van zwemmen vanwege haar groot gewicht daar ze mede verladen is: zodat ze wel zou behoeven een leidsman om haar te leiden in de diepte der zee om dit gevaar te ontgaan.

Van velerhande soorten van Walvissen.

Men vindt velerhande soorten van walvissen, want sommige zijn harig die groot zijn wel vier gemeten land, elk gemeten van 240 voeten lang en 120 breed. Sommige zijn kaal, maar die zijn kleiner: die gevangen worden in de Westerse en Noordelijke zee. Andere hebben de bek vol tanden en zeer lang, te weten 12 of 14 voeten, maar de tanden zes, acht of twaalf voeten. Niettemin de hondstanden zijn veel langer dan de ander en zijn onder gelijk een hoorn, gelijk tanden van wilde varkens of olifanten. Deze soorten van walvissen hebben een bek bekwaam om mee te eten en ogen zo groot en wijdt dat in het ronde van elk oog gemakkelijk zouden mogen zitten 15 personen, ja 20, naar de grootte van de beesten. Deze hebben 250 hoornen boven elk oog die, [275v] zes of zeven voeten lang zijn die alzo hard zijn als hoornen: en deze trekken ze bijeen als ze zijn in gevaar of ook uit genoegen of dat ze ter bewaren van hun ogen hun tegen ander vissen moeten verweren. Het is ook geen wonder dat ze zo veel hoornen hebben, al zijn ze moeilijk genoeg, gemerkt dat ze spatie hebben in het voorhoofd tussen de twee ogen van 15 of 20 voeten of meer. Maar de grootte van de ribben en beenderen en waartoe dat ze goed zijn of te pas komen met de vele, vlees en smeer zal hierna verklaard worden.

Van een wonderlijke vis die gevonden werd in het jaar 1522 in de Noord contreien van Engeland. De Kraken?

Al is het dat de ingezeten van dit land, hielden deze zeldzame vis voor een wonderlijk teken en vanwege zijn grootte alleen al van het gezicht verbaasd waren: nochtans is het niet nieuws in Noorwegen. Want omtrent de kusten van Noorwegen tussen Bergen en Nidaros zijn zodanige vissen zeer galgemeen. Die navolgende waarachtige beschrijving van een edelman wordt gerekend onder de grootste vissen van de zee. Want hij schrijft dat in de maand augustus, in het jaar 1532, is op strand geworpen geweest bij Thinemont, een zeer groot en zeldzaam monster dat bijna meest al verscheurd was: daar nochtans zo veel noch van was over gebleven was alzo vele bijna als honderd grote wagens weg voeren mochten. Die van de eersten dit zeemonster gezien hebben en naar hem het beste beschreven zeggen dat het lang was 30 ellen, wat is 90 voeten: en van de buik tot op de ruggengraat (alzo het in het zand was gezonken) acht of negen ellen breed. Maar hiervan is geen zekerheid. Want ik ben daar zelf gekomen de 26^ste dag van augustus [276r] dat dit beest daar lach en stonk zo zeer dat men het nauwelijks verdragen mocht. Men wil zeggen dat zijn rug gezonken was drie ellen diep in het zand doordat de zee dagelijks met de vloed zand aanwierp. Zijn bek was zes ellen en een half wijd, de bek zeven ellen en een half lang en op sommige plaatsen anderhalf elle in het ronde, op ander plaatsen ook minder: zodat deze vis was min of meer dan een grote eikenboom. Deze vis had 30 ribben in de zijden die lang waren 21voeten en anderhalf rondt hij had drie buiken gelijk zeer wijde kelders en 30 kelen, waarvan er vijf zeer groot zijn. Noch had het twee stekels elk van 15 voeten lang, 10 ossen waren nauwe machtig de ene af te trekken. Want ze hielden aan de kalen gelijk hoornen platen: op de ene zijde waren ze ruw, zulks als ge nu mag zien als een onder duizend. Polydore dat ik u hier beschrijf zijn geen beuzelen, maar waarachtig, al is het dat alle zeemonsters niet even groot zijn. Het hoofd was lang tot aan de bek zeven ellen. Maar van de tong sprak men verschillend: niettemin de grootste hoop zeg dat ze zeven ellen lang was. Men zegt dat zijn instrument wonderlijk groot was, want het was een mannetje: in wat bijna een man verdronken was in het open snijden, alzo hij viel in de buik van het beest: en had hij niet gevat een rib met de hand daar hij hem vast aan hield, hij had er moeten blijven. Tussen beide ogen was spatie omtrent zes ellen. Maar de ogen en muilgaten waren slecht geproportioneerd naar de grootte van zijn lichaam, en waren zeer gelijk de ossen plegen te hebben. Zijn staart was gespleten en gelijk een zaag, maar zeven ellen breed. Op het hooft waren twee grote gaten waardoor men meent dat deze vis gelijk door twee buizen veel water uitwierp. [276v] Men heeft er geen tanden gevonden, waaruit men wel merken mag dat het geen walvis is geweest: want men zegt dat die walvissen zeer grote tanden hebben. Men zag dar niets anders niet dan sommige platen van hoornen die in de bek waren van deze vis.

Van de Zwaardvis, Eenhoorn en Zaagvis van de zee.

Omdat deze wrede beesten gevonden worden in de Noordelijke zee zo is het wel reden dat ik die met de andere zeldzame vissen hier stel. Want den zwaardvis is geen vis gelijk, dan in eniger proportie de walvis. Zijn hoofd is ruw en haarachtig gelijk van de kerkuil. Zijn bek is zeer diep: gelijk een diep wiel waarmee hij bang maakt diegene die het aanzien en wegjaagt. Deze vis heeft zeer vreselijke ogen, een scherpe bek en een zwaard op de rug. Groot kwaad doen ze den schepen die varen omtrent de kusten van Noorwegen: want ze doorboren de schepen gelijk rovers om ze te doen verdrinken. De eenhoorn is een zeemonster, heeft op het voorhoofd een zeer langen hoorn waarmee ze doorboort de schepen die haar tegemoet komen zo dat ze veel schepen [277v] bederven en zeer veel volk laten verdrinken. Maar de goedheid van God heeft de zeevaarders voorzien van een remedie tegen de wreedheid van deze beesten: want mits dat ze zeer traag is in het zwemmen, zo mogen de schippers die van verre zien en licht ontwijken en ontzeilen. De zaagvis is ook een zeemonster en groot van lichaam, draagt op het hoofd een harde kam die getand is gelijk een zaag waarmee dat het van onder doorzaagt de schepen in het over en weer zwemmen omdat de schepen die verdrinken hem zouden verzadigen van de verdronken mensen. Daar is ook een andere soort van zeezagen die zich opsteken tegen de zeevaarders: die nadat ze de schepen vier of vijf mijlen gevolgd hebben in zee, zo vertrekken ze weer en geheel moede in het diepe van de wateren. De vissers die gekwetst zijn van het zwaard dat verheven staat op de rug van de Orca vallen in onmacht: gelijk dat geraken van de Loligo de hand terstond maakt te wezen zonder gevoel.

Hoe dat men de Walvissen vangen mag.

Omdat de walvis zeer graag haringen en zeehonden eet, als vissen die vetter zijn dan enige andere: daarom zo komt de walvis dikwijls [277v] op de zand platen in groot gevaar als door de eb van de zee hun het water ontgaat zo dat de wrede beesten moeten blijven liggen op het zand, zonder enigszins te kunnen geraken in de naaste diepte, waarom ze werken met zulk geweld dat ze metten slaan van hun staart midden in de zavel maken een diepe put, liggen daarin vast alsof ze in een nest gebonden waren zodat ze van het zand, dat hun overal in de weg ligt, geenszins vandaar kunnen raken. Maar als de vissers dit vernemen zo lopen ze derwaarts met grote hopen en dragen met hen zeer sterke koorden en ankers (omdat ze met de vloed niet weer zouden mogen wegraken) en maken deze beest daarmee vast tussen de kaken, bek of muilgaten, trekken die met grote macht en geweld op het droge: of ze prangen ze en binden ze zo vast dat ze in generhande manieren weer mogen raken in zee. Maar als zo’ n avontuur een gelukkige voortgang heeft zo verdelen ze deze buit tezamen: en dan zo gaat iedereen gelijk weer naar huis zijn dingen doen totdat wederom dergelijke of ander profijt dat beter is hen toekomt. Want als het stormt zo gebeurt het dikwijls dat enige grote en wrede zee beest die van enige ander beest dat haar vijand is gekwetst zijn of moede gemaakt en geheel machteloos door de kracht van de winden geworpen wordt op strand tot een roof van diegene die ze vinden en aanvaarden. Maar als men zorg heeft dat ze wederom zou mogen komen in hun kracht zo steken ze met moord priemen of grote en zeer scherpe minkijzers onder in de zijde van het rustende beest omdat ze door het roeren hun bloed zouden verliezen en tenslotte sterven. Het gebeurt ook licht dat ze altemets van deze wrede monsters vinden wel [278r] vast slapend in de zon die ze dan zo vastbinden met koorden en ankers dat het niet mogelijk is dat ze weg raken kunnen, maar moeten daar blijven voor een roof de ingezeten van de landen.

Van de grote liefde der Walvissen tot hun jongen.

De walvissen die geen kaken hebben blazen door twee buizen, wat nochtans in luttel vissen bevonden wordt. Als de jongen walvissen ziek zijn of zwak zo worden ze gedragen van de oude: maar al ze noch klein zijn zo dragen ze die tussen hun tanden. Hetzelfde doen ze ook als enigen storm naakt en na den storm schieten ze die weer uit. Als de jongen bij gebrek van water de oude niet mogen volgen zo nemen de oude hun bek vol waters en schieten het naar de jongen alsof het een rivier was zodat ze zouden mogen geraken van de platen daar ze vast op liggen. Ten anderen na dat ze groot zijn geworden zo houden die oude hun noch lang gezelschap. Want ze worden zeer gauw groot en groeien tien jaar lang. [278v]

Van het zaad van de Walvis dat men heet Amber en waartoe dat goed is.

De walvissen genereren in dezelfde manieren als de man met de vrouwe, maar mits dat hij gauw zijn zaad schiet en overvloedig zo valt er vele zaad in zee, want het wijfje kan niet alles behouden. Dit zaad verspreidt zich zeer wijdt en breed in diverse gedaanten en is blauw van kleur, nochtans meest trekt op het witte: en hangt zeer vast aan elkaar: wat van de schippers zeer vlijtig verzameld wordt (als ik in het zee varen gezien hebbe) als het boven langs het water verspreidt ligt omdat ze het zouden verkopen de apothekers die het zuiveren en als die het gezuiverd hebben heten amber grijs: waarvan dat ze maken een zalf die ze houden voor de beste en kostbaarste die men hebben mag om te genezen de jicht en lamheid. Sommige amber is wit, maar de grauwe is het beste. Men vervalst het moet poeder van Aloë’s hout, storax, muskus en sommige ander drogen. Maar dat is goed om te zien. Want dat vervalst is wordt terstond zacht gemaakt gelijk was en oprechte amber smelt niet gauw. Zijn kracht is versterkend [279r] en is goed tegen de vallende ziekte en flauwheid van het hart.

Waartoe dat men gebruikt de delen van de Walvis.

Als de walvissen getrokken zijn uit het water op het land met grote arbeid en handigheid van de schippers of door kracht van de wind en storm gedreven zijn op het droge of van andere vissen die hun vijanden zijn uit gramschap omtrent de kanten hebben moeten vlieden: zo komen die van het land met bijlen om te verdelen onder elkaar deze roof en worden van de vis, vet en graten van een walvis wel 250 of 300 wagens vol geladen. Het spek met de vis dat zouten ze en vullen er mede zeer vele en grote vaten, gelijk men van andere zeer grote vissen doet: wat ze gebruiken het in hun huizen voor hun dagelijks eten of verkopen het de vreemde kooplieden die het voeren in verre en vreemde landen. De walvis heeft overal zeer veel smout maar aller meest in het hoofd, omtrent het binnenste van de hersenen: zodat daar altemets wel 12 tonnen, ja, somtijds 30 of 40 van deze smout er uitkomt: die van zo veel [279v] sterke mannen nauwelijks weg gedragen kunnen worden. Dit smout gebruiken ze in plaats van olie om te branden in de kerken in de lampen die daar hangen dag en nacht met licht voor da altaars of ander relikwieën van de heiligen: het wordt ook gebrand in huis in de winter als het daar eenparig nacht en donker is. De kleinste beenderen of graten branden ze in huis in plaats van hout, ja, en ook de hoofden van andere vissen. Van het vel van de walvis maakt men riemen, tassen, zakjes en trekkoorden waarmee men de klokken luidt die zeer taai zijn en lang duren: ja, dat meer is met het vel van een walvis zou men mogen kleden 40 personen, de schippers gebruiken zeer vele van dit smeer om van buiten de planken van hun schepen te smeren omdat het ijs in het hardste van de winter niet zou vast blijven hangen aan de schepen waardoor dat ze zouden mogen geraken te verdrinken: want dit smeer belet dat water daar niet aan mag bevriezen. De Wagenaars gebruiken het ook om te smeren de wielen van de wagens: en ook die huidvetters om het leer te smouten, gelijk voren is verhaald van het smout van de zeehonden.

Van de huizen die gemaakt worden van de beenderen van de Walvissen.

Na dat we hebben geschreven hoe groot dat de walvissen zijn van lichaam en ook van hoofd, tanden, bek en vel: zo is het wel behoorlijk dat we schrijven van de grootte der beenderen en waartoe dat ze dienen. Gemerkt dat in het uiterste van de Noordelijke landen, door de grote koude en grote stormen geenszins de bomen mogen hoog [280r] opgroeien van die men zou mogen huizen timmeren en andere dingen maken die men in de huizen nodig heeft daar men in wil wonen: zo heeft die voorzichtige en wijze natuur de landzaten andere hierin voorzien, als dat ze van de grootste meeste ribben van de walvissen of andere zeer grote zeemonsters timmeren mogen huizen en ander zaken die in de huizen zouden mogen van node wezen. Want als deze zeer grote vissen zo wel door de kracht van andere beesten die hun vijanden zijn gedreven worden op het droge, als anderszins door handigheid van de mensen gevangen en op het land getrokken worden en de landzaten alzo gevallen zijn tot een roof of dat ze verrot en verteert liggen in het zand: zo is het zeker dat ze zullen achterlaten zulke en zo grote benen dat men daarvan gehele huizen, zo wel de wanden, deuren, vensters, daken, banken: als ook tafels mag maken. Want deze ribben zijn 20 of 30 of meer voeten lang. Dan hebben ze noch ruggengraten en zeer veel grote gespleten benen van het hoofd die door handigheid van de werklieden met vijlen [280v] en zagen zo net ineen gevoegd worden dat een timmerman hetzelfde met ijzeren nagels en leden niet beter of sneller iets zou kunnen op maken.

Van huizen die gemaakt zijn van gehele ribben van Walvissen.

Na dat het vlees ervan verrot is of anderszins gegeten van de benen en dat het ingewand eruit is van deze grote vissen zo blijft daar niets anders over dan de beenderen, die dan liggen gelijk een groot schip dat met den bodem omgekeerd ligt die met de tijd van de slagregen en lucht gezuiverd zijn, met kracht van volk dat daartoe genomen wordt, gelijk huizen overeind gericht worden. Na dat door handigheid van de meester die ze opricht gemaakt zijn vensters in het opperste van het dak of in de zijden: zo worden ze verdeeld in veel bekwame woonsteden: maar de deuren worden gemaakt van het vel van deze beesten dat daartoe en ook tot ander zaken lang tevoren afgetrokken is geweest en door de ruwheid van de wint hard gemaakt. In deze woonsteden worden afgeschut diverse en verscheiden stallen, [281r] als voor varkens en andere beesten, gelijk men in ander huizen gewoon is te doen, laten altijd een plaats boven onder het dak van de huizen voor de oven (?) die daar zijn in plaats van uurwerken om die lieden ‘s nachts te wekken om te gaan werken, mits dat het de gehele winter lang daar nacht is. Diegene die onder deze ribben slapen dromen gewoonlijk niet anders dan dat ze eenparig zijn in zorg en gevaar van de zee en door de grote storm in gevaar van verdrinken.

Van de ankers die men werpt op de rug van de Walvissen.

Het buitenste van het vel van de walvis ziet gelijk of het zand was dat ligt aan de duinen van de zee: zodat het dikwijls gebeurt als hij met de rug buiten het water ligt dat de schippers menen dat het een klein eilandje is: en varen daar terstond aan boord, gaan uit het schip op den walvis en slaan daar houten staken in waar ze hun schepen aan vast maken en maken dan vuur daarop, om hun spijs te bereiden. Maar als de walvis voelt de hitte van het vuur zo schiet hij te gronde en di schippers mede die daarop zijn, tenzij dat ze hun vast houden aan de touwen die vast zijn gemaakt aan de schepen en zichzelf alzo redden. Deze walvissen werpen altemets uit (als voren van de Physeter verhaald is) zo’ n grote vloed van water uit dat ze ingehaald hebben dat de schepen dikwijls daardoor in gevaar komen van te verdrinken. Ten anderen als het enigen storm oprijst in de zee zo verheffen de walvissen zich boven de vloed omdat ze in de beroerte van de zee en storm de schepen zouden mogen laten verdrinken. Altemets ook zo draagt het zand op zijn rug zo [281v] dat de schippers als het grote storm is daaraan boord zeilen en zeer blijde wezen dat ze land gevonden hebben en werpen hun ankers op het lijf van de walvis om daar stil te mogen liggen op hun anker. Maar als hij voelt het vuur dat ze ontsteken op zijn rug en terstond beroerd zijn zo schiet hij in het water en trekt met hem schip en volk te gronde, tenzij dat de ankers breken.

Van het zeldzaam varken in de Duitse zee.

Hiervoor hebben we geschreven van een wonderlijke vis die gevonden is geweest aan de kusten van Engeland met een duidelijke beschrijving van zijn gehele lichaam en ook van elk lid apart: die daar gezien is geweest in het jaar 1532 en van de landzaten voor een roof is aangenomen geweest. Maar hier zal ik schrijven van het wonderlijk varken wat daarna in het jaar 1537 in die Duitse zee gevangen is geweest dat in alle zijn leden zeer vreemd en zeldzaam geweest is. Want het had het hoofd van een varken en in het achterste van het hoofd [282r] een vierendeel van een maan. Het had ook vier voeten gelijk een draak en aan beide zijden in de lendenen twee ogen en de derde op de buik omtrent de navel, maar een gespleten staart gelijk ander vissen.

Van de Walrus of bijter van Noorwegen.

Op de kusten van Noorwegen dat trekt naar het noorden zijn zeer grote vissen, ja, alzo groot als olifanten die men heet Rosmaars of Noorweegse bijters en dat bij avonturen omdat ze zeer wreed zijn van bijten. Want is het dat ze enig mens zien staan op de oever van de zee zo springen ze zeer haastig hem op het lijf om te vatten en met de tanden te verscheuren zodat hij op een ogenblik tijd dood is. De walrussen hebben een hoofd gelijk een os, een ruwe huid en het haar zo dik als stropijpen zen eer wijdt uitgespreid. Ze klimmen tot op het opperste van de rotsen en zichzelf vasthouden op opsturen met de tanden alsof ze met een ladder opgingen, omdat ze zouden mogen eten van de kruiden die goed nat bedauwd zijn: en als ze genoeg daar geweest zijn zo laten ze zich al rollende weer in zee vallen, tenzij dat ze in het afrollen in slaap vallen en al slapende [282v] vast blijven hangen aan de rots. Want dan zo komen de vissers zo gauw gelopen als ze mogen en snijden het vel van het spek omtrent de staart en steken daardoor zeer sterke touwen die ze vastmaken aan de hoeken van de rotsen of aan de naaste bomen. Daarna zo maken ze hem wakker met slingers, werpen hem met stenen op het hoofd en dwingen hem neder te gaan van de rotsen naar het water die verloren heeft het meestendeel van zijn vel: zodat hij ten einde verloren heeft zijn bloed, zwak en half dood is en de schippers is een goede roof, voornamelijk om zijn tanden die in Tartarije, Moskou, Rusland en Scythië gehouden zijn zeer kostbaar gelijk in Indien het ivoor vanwege hun hardheid, witheid en gewicht: Waarvan dat men maakt hechten van daggen en messen zeer kunstig door handigheid van de werklieden gemaakt. Ditzelfde beschrijft ook Mechouita, de historieschrijver van Polen, en na hem Paulus Jovius die dat gehoord heeft van een Demetrius die gezonden was in ambassade van de groot hertog van Moskou aan de paus Clement de zevende van die naam.

Van de vissen met vleugels.

In de Duitse zee tussen Noorwegen en Engeland wordt een vis gevonden met twee voeten en vier vleugels die hij beweegt en buigt tot onderaan de borst en buik, gelijk vleugels van andere vogels. De twee komen voor omtrent de kaak en de andere twee rechtsachter boven de staart: welke vleugels zijn of het vellen waren, maar omtrent het lichaam zeer dik die hen dienen in plaats van armen: en voren in het eerste [283r] zijn ze dunne: In die manier zijn ook gesteld de twee achterste vleugels. De kaken van deze vis zijn niet open noch ten buik waart, noch te borst waart, maar ze zijn open op de schouders van de voorste vleugels met vierkante gaten: waarvan er twee staan vast aan het hoofd en de andere twee omtrent de rechtervleugel: In dezelfde manieren zijn ze gesteld op de andere vleugel. Het hoofd van deze vis is zeer gelijk de rog van kleur, vel, vorm en smaak. Zijn benen zijn zonder enig lid, maar onder in de voet heeft het putten omdat het te sterker zou treden. Van staart en is het de rog niet gelijk, maar de andere vissen, dan dat ze wat langer is. Niet ver van de staart zo heeft hij een stekel boven op de rug daaromtrent dat hij begint te versmallen omtrent het laatste van de buik gelijk ander vissen, maar zeer groot naar de proportie te rekenen van zijn lichaam. Deze vis wordt gevangen onder de roggen en Squatine, maar hij en is niet zeer goed om te eten omdat hij zo dor is van vis en mager. Met de hengel is hij zeer moeilijk op te halen uit de grond vanwege zijn vleugels. Noch zijn er sommige vissen die breed zijn van lichaam met vier stekels: twee op dn [283v] buik en twee op de rug: en de stekels die ze gebruiken heten vleugels en zijn zulks als zeehazen hebben. Want deze hebben twee stekels onderaan de buik en twee andere recht tegenover in de zijden boven omtrent de rug. Daar is ook een zeevis, Ludolatra genaamd, die ook zeer van deze soorten van vissen is want hij heeft vier vleugels, twee aan het hoofd en twee op de rug waarmee dat hij hem gauw voert op alle plaatsen daar het wezen wil.

Van de Polypus of vis met veel voeten.

Omtrent de kusten van Noorwegen is een dier, Polypus (poliep) genaamd, omdat veel voeten heeft, heeft een buis op de rug waarmee het zichzelf voert over de zee, keert die nu op de rechterzijde, nu op de linkerzijde. Maar met de voeten die wijdt vaneen staan en scherp zijn als getande tangen vat het al dat hem omtrent komt: en het is een dier zonder bloed. Al zijn kost verzamelt het in holtes daar het zich in houdt: en als het enige vis gegeten heeft zo wordt het de vellen van [284r] achter kwijt: het vangt de kleine vissen die omtrent komen gezwommen en werpt ook weg de schellen van de kreeften. Zijn kleur verandert naar dat de steen is dar het opstaat, vooral uit vrees als het ziet de zeepaling dat zijn doodsvijand is. Het bevat acht voeten, vier grote en vier middelbare en een klein lichaam wat gecompenseerd wordt in de grootte van de voeten. Het heeft ook noch veel ander kleine voeten die bedekt zijn zodat men ze zeer slecht zien kan: waarmee het zich overeind houdt, roert en beschermt: en grijpt ook al dat ver van hem is. Maar als het ligt met de buik omhoog zo houdt het hem zo vast aan de stenen dat het geenszins daar af te krijgen is, tenzij met enige stinkende dingen die men daar omtrent legt.

Van de wreedheid van sommige vissen en van de goedheid van sommige ander.

Daar is een soort van zeehonden die men in Italiaans heet Boloma en in Noorwegen Haafisck, die zich ophoudt in zoute wateren. Deze vissen als ze een mens zien zwemmen zo lopen ze met groten hopen naar hem toe en vallen hem verraderlijk en zo heet aan dat ze niet alleen hem met bijten, maar ook met hun zware gewicht te gronde trekken, afeten zijn kleinste en tederste leden als neus, vingers en mannelijkheid, blijven omtrent hem tot dat de rog, die overal zwemt langs de zee, aangegaan komt en gewapend is met zijn stekels als een wreker van het ongelijk dat ze de mens doen: zodat hij tenslotte met een soort van geweld deze vissen die van de mens [284v] aldus eten weg jaagt, helpt hen met al zijn macht om te mogen ontkomen en weg te zwemmen: ja, bewaart hem noch sommige dagen na dat hij dood is tot dat de zee zichzelf natuurlijk zuivert en dat hij boven komt. Zulke deerlijke dingen worden gezien aan de kusten van Noorwegen als de lieden zich gaan wassen in de zee, vooral de buitenlandse schippers die niets weten van dit gevaar en verraad uit het schip in het water springen. Want deze zeehonden houden zich verborgen onder de schepen die op hun ankers liggen, gelijk waterrammen uit een valse grond om de mensen die in het water springen te vatten en weg te slepen. Maar diegene die onder het water zwemmen kunnen weten hen te wachten voor dit gevaar en met stokken daar scherpe ijzeren pinnen aan zijn te verweren en te doden deze zeerammen of zeehonden. Want is het dat ze daarmee niet worden doorstoken zo en vertrekken ze niet of en verlaten hem niet. Aldus zo geschiedt een wrede strijd tegen deze beesten. Want ze zijn zeer gretig om te hebben de schamelheid en hielen van de mens: ja, alle witheid van het mensen lichaam. Het vel van deze zeehonden heeft dezelfde aard van scherpte die het vel van de rog heeft om beenderen en houten mede te polijsten.

Van de Sponsen.

Omtrent de kusten van Noorwegen worden de sponsen gevonden met grote menigte die met de anderen beesten gemeen hebben het uit spreiden en ineen te trekken. Maar sommige houden zo vast aan de stenen dat men ze er niet kan aftrekken: en is het dat ze van de wortels worden afgetrokken zo groeien ze weder. De andere drijven van [285r] de ene plaats op de ander en deze worden met grote menigten gevonden omtrent de voorzegde kusten van Noorwegen. Ze worden gevoed van het slijk en eten oesters en kleine visjes. Als ze leven zo hebben ze een zwarte kleur gelijk als ze nat gemaakt zijn. Ze houden geenszins vast aan de rotsen noch in het geheel noch in deel. Want tussen beiden zijn sommige lege pijpen, omtrent vier of vijf, waardoor men meent dat ze hun voedsel nemen. Daar zijn ook noch andere sponsen die boven gesloten zijn. Men zegt ook dat onder hun wortels velletjes zijn: en ze leven zeer lang.

Van zeer lange wormen.

Daar is een worm omtrent de kusten van Noorwegen groenblauw van kleur die 40 ellenbogen lang is of meer, maar nauwelijks zo dik als een arm van een klein kind: die zo stilletjes zwemt door het water dat men het nauwelijks zien kan en al de streek waardoor dat ze gezwommen zijn. Deze worm doet niemand heen hinder, tenzij dat ze met mensen handen geduwd is: maar dan zo beginnen de vingers te zwellen door het aantasten van zijn dunne [285v] vel. Als het van de kreeften vastgehouden wordt en gekweld dan zoekt het door zijn kromme zwemmen in alle manieren te ontkomen, maar het is tevergeefs. Want de kreeften met hun voeten die scherp zijn gelijk getande tangen drukken haar zo vast dat ze gelijk met een anker van een schip die in het water neergelaten is vastgehouden wordt. Deze worm hebbe ik dikwijls gezien, maar nooit aangetast mits dat ik van de schippers was gewaarschuwd van het gevaar dat me daarvan zou hebben mogen komen.

Van de Zwamvis en sommige ander zeemonsters.

We hebben in deze figuren gesteld diverse soorten van vissen: ja, eer monsters dan vissen vanwege hun vreemde vorm en diverse aard die ze hebben: die men ziet komen onder ander grote zeevissen omtrent de kusten van Noorwegen en ook gevangen worden om te hebben het grote smout dat ze in hebben zeer overvloedig. Want de vissers zuiveren dit smout, en koken dit op het vuur gelijk vlees en verkopen het om het leer daarmee [286r] te smeren of om te branden in de winter in lampen als het daar eenparig nacht is. Onder ander zo is er een monster dat rond is dat in Noorweegse taal geheten wordt zwamvis, wat het gulzigste en gierigste is dat onder alle dieren wezen mag zodat men zegt dat het nimmermeer verzadigd is en dat het geen bijzondere maag heeft. Daarom al wat het eten mag wordt terstond verteerd en veranderd in de dikte van zijn lichaam zodat het niets anders schijnt te wezen dan een klont smout ineen verzameld. Het wordt uitermate breed en rekt zich zeer uit: maar als het hem niet meer uitrekken kan zo werpt het de vissen weer zeer licht uit door zijn bek, want het heeft heen hals, niet meer dan ander vissen doen. Zijn bek staat vast aan zijn buik. Dit dier is zo vet dat als hem enig gevaar aankomt het zijn vel, vet en vlees intrekt gelijk den egel dubbel over zijn hoofd, houdt zichzelf alzo verborgen. Niettemin dit geschiedt niet zonder zijn schade: want uit vrees van andere beesten dat zijn vijanden zijn zo en opent het zelfs niet als het honger heeft, maar eet en leeft van zijn eigen vlees: heeft liever eens deels zichzelf te eten, dan geheel en al van ander wrede vissen verslindt te worden. Maar als het zich uit het gevaar ziet zo ziet het zichzelf te redden. Daar is ook een ander zeemonster, Cahab genaamd, dat zeer klein van voeten is naar het grote lichaam dat het heeft. Niettemin het heeft een langen voet die het gebruikt in plaats van een hand om al zijn leden te beschermen: en daarmee zo steekt het zijn eten in zijn bek en trekt de kruiden met de wortelen uit de aarden. Zijn voeten zijn zeer gelijk koeienvoeten of kalveren voeten. Als dit dier zwemt in het water zo houdt het zijn adem in: en als het zijn [286v] adem uit laat gaan zo komt het weer boven en schiet water weer uit hoog gelijk de walvissen en dolfijnen. Men ziet daar ook noch een ander dier dat deze zeer gelijk is, genaamd Circhos, heeft het vel schelpachtig en zacht, eensdeels zwart en eensdeels rood en twee spleten in elke voet die drie vingers maken. De rechtervoet is zeer klein, maar de linker zeer groot en lang. Daarom als het gaat op het land zo draagt het zijn linkerzijde het gehele lichaam en sleept de anderen voet na hem. Als het mooi weer is zo gaat het vrij zonder ergens tegen zich te houden: maar als het donker en winderig is zo leunt het tegen de stenen en staat daar stil en zo vast aan zonder hem te roeren zodat men het daar slecht vanaf kan trekken. Voorwaar het moet wel een wonderlijke aard en natuur wezen gezond te zijn als het mooi weer is en ziek en zwak als het slecht weer is.

Van de koeien, kalveren, paarden, hazen en muizen van de zee.

De koe is een zeer groot zeemonster, sterk, kwaad en wreed van naturen. Ze heeft jongen die haar gelijk zijn van vorm, meestendeel maar een of nimmermeer over de twee per keer: die ze zeer liefheeft en zeer vlijtig bewaard en overal met haar leidt waar dat ze ook in zee zwemt: of op het land gaat. Ze draagt haar jongen tien maanden. Men heeft bevonden dor het afhouwen van haar staart dat ze 130 jaren geleefd heeft. De natuur van de zeekalf is in de voorgaande kapittelen eensdeels verklaard: maar een zak zullen we hier daar noch bij stellen, als dat onder alle de vissen van de zee geen grotere haring dief mag gevonden worden. Want het komt aan de netten daar de [287r] haring met de kaken of anderszins in vast hangt en eet de een voor en de ander na zodat er zeer luttel haring in de netten blijft hangen. Het zeepaard wordt dikwijls gezien tussen Engeland en Noorwegen, heeft het hoofd van een paard en briest, maar de voeten heeft het gespleten met hoornen gelijk een koe: Het neemt zijn voedsel zo wel op het land als in zee. Zelden wordt het gevangen, nochtans wordt het wel alzo groot als een os. De staart heeft het gespleten gelijk een vis. De zeemuis maakt een put in de aarde waarin dat ze haar eieren legt die ze dan goed toedekt. Op de dertigsten dag graaft ze de put weer open en vindt daar haar jongen die ze met haar brengt in zee: en zijn in het eerste blind en kijken achterom. De zeehaas wordt bevonden te wezen menigerhande: want als dat er een vis gevangen is die de zeehaas enigszins gelijk is, men laat hem weer gaan uit vrees van het venijn dat hij in heeft. Achter aan het hoofd heeft hij vier stekels van die zich twee roeren in de lengte van de vis: en deze zijn lang gelijk hazenoren. Maar die andere twee beweegt hij van de rug tot onder aan de buik waarmee hij ophoudt zijn zware kop. In zee is het een zeer vreselijk vis, maar op het land bang en bevreesd gelijk een gewone haas.

Van de grootte van de slangen van Noorwegen en anderen.

Diegene die hanteren de Noorweegse zee, het zij om te vissen of om de koopmanschap te handelen, zeggen alle gelijk dat een zeer vreselijk ding is de slang van Noorwegen die uitermate groot is als van tweehonderd voeten of meer lang en twintig dik: wat gewoonlijk [287v] verblijft omtrent de rotsen en holen aan de kusten van de zee van Bergen in Noorwegen. Deze slang gaat alleen bij nacht uit haar hol in de zomer als het zeer mooi weer is om kalveren, lammeren en varkens te verslinden: of ze zwemmen in zee om te verslinden poliepen, sprinkhanen, en diverse soorten van zeekrabben. Het haar heeft het afhangen een ellenboog lang en heeft zeer scherpe schellen. Zwart is het van kleur en heeft zeer brandende heldere ogen. Deze slang is zeer schadelijk en lastig de schepen: Want ze verheft zich omhoog, gelijk een pilaar, en haalt de mensen uit de schepen en verslind ze. Wat niet geschiedt zonder te wezen een zeer kwaad teken voor het rijk van Noorwegen: Want dan is er altijd enige grote verandering nakende als dat koningen sterven zullen of uit het land verjaagd worden of dat terstond daarna enige oorlog oprijzen zal. Daar is ook in het eiland, Moos genaamd dat gelegen is in het Bisdom van Hammeren, een wonderlijke grote slang: die als ze zich openbaart het rijk van Noorwegen betekent enige verandering, gelijk de kometen doen op ander delen des werelds: als men merkelijk heeft gezien in het [288r] jaar 1522. Deze slang die zeer hoog verheven staan uit het water rolt zich ineen gelijk een kloot. Men heeft bevonden deur lange observatie dat deze slang 50 ellenbogen lang is. Waarna terstond gevolgd is dat de koning Christiaan verdreven werd en die grote vervolging van de geestelijke prelaten: ja, dat meer is, het betekent het bederf van de landen.

Van diverse slangen van velerhande kleuren.

Daar zijn er vele die menen dat alleen de slangen of serpenten gevonden worden vanwege de natuurlijke koude van die beesten: en ook omdat ze door de hitte veel eerder groeien, en veel meer vermenigvuldigen. Waar dat in de waarheid dat koude deel van Europa in het Noorden gelegen heeft en voedt ook zeer kwade slangen, al zijn ze niet zo venijnig als die van Afrika. Maar hoe dat het is, zo is het nochtans zeker dat in de zeer koude Noordelijke landen zeer veel en schadelijke slangen zijn, vooral op het land, die zeer sterk de [288v] waterslangen vervolgen. Deze blijven altijd wonen op land, eten allerliefst diverse kleine kruiden daar ze weten dat er het allermeest venijn in is, vooral kruiden die groeien op de gebergten. Deze slangen zijn veel venijniger om die mensen te hinderen of kwetsen dan die in het water wonen. De slangen die noch nuchter zijn die zijn veel wreder dan die verzadigd zijn: zeer wreed zijn ze ook als ze getergd en gram gemaakt worden. Divers zijn ze van kleur, waardoor dat men ze weet te onderkennen: want ze zijn zwart, of grauw, zavelachtig, wit, rood, geschakeerd en gespikkeld. De Noordelijke naties gebruiken voor remedie tegen het venijn van de slangen triakel van Venetië die men plag te houden voor de beste, die van de vreemde kooplieden met grote hopen daar gebracht worden vanwege het goede profijt daar bij te doen: de zwarte slangen houden zich eensdeels op het land en ook eensdeels in het water en sommige op de heuveltjes die midden in de moerassen staan die men heet in Gotische taal Tuuar. Anderen die wonen op steenrotsen die vast aan het water staan. Deze zijn de waterslangen gelijk, maar zeer schadelijk: waaronder gerekend wordt de waterslang, Berus genaamd, die schalks, kwaad en dodelijk is. De slangen die op de rotsen wonen zijn meestendeel zwart die men in gewone sprake heet Snock, hoewel dat er ook veel andere gevonden worden van andere kleur. De slangen die op de rotsen wonen zijn den mensen in de zomer zeer lastig zodat ze dikwijls met hun venijn de mensen doden. De Aketissen houden zich op in de hollen en zijn ook menigerhande: maar ze en zijn zo gevaarlijk niet als de slangen: nochtans zo moet men zich daarvoor wachten. Daar is ook een slang ,Scytale genaamd, en is tweevormig. Die ene is klein en traag [289r] en heeft een vurig venijn: ja, dat diegene die daarvan gekwetst worden terstond moet sterven: en deze door haar wonderlijke schoonheid houdt de mensen stil staan om die te aanzien: en wordt in Gotische taal genaamd Slaa. In het koudste van de winter verlaat ze haar vel, gelijk de Aspis zijn vel verandert: en verbergt zich ook gelijk andere slangen diep in der aarden, van het begin van de herfst tot half april: maar is het dat ze voelt de warmte van de zon, daartussen kruipt ze uit haar hol en komt in de lucht om haar te vermaken: en dat er een sneeuw of vorst komt die haar hol verstopt zo blijft ze buiten in de koude en moet daar sterven omdat ze geen middel heeft om zich te verbergen : gelijk voren gezegd is van de zwaluwen. Noch is er een andere slang, Amphisbena genaamd, omdat ze twee hoofden heeft, een op de gewoonlijke plaats en de ander aan de staart, die zich inrolt zo wel van de e zijde als van de andere zijde. Deze slang vreest de koude zo zeer niet als die ander doen, maar is de eerste die uit haar hol komt in de lucht.

Van de plaatsen der slangen.

Inde Noordelijke landen wordt altemets gezien (maar zelden) een vreemd ding om te zien: als dat de slangen zeer diep zich ophouden, onder de wortels van de berkenbomen: die met menigte bijeen daar verzameld zijn, verwekken door de hitte van hun adem de warmte die in de wortel is van de bomen, zodat deze bomen de hele winter door groen bebladerd blijven staan. Het volk dat niet en verstaat de geheimen der naturen, meen hierdoor dat deze bomen heilig zijn of de goden gesacreerd. Die slangen houden zich ook in de winter op in de holle bomen of rotsen, slapen in plaats van eten: maar in de zomer eten ze kruiden, [289v] vlees en vogels, waarvan dat ze daarna de pluimen weer uit spuwen. In het kortste gezegd, als ze kunnen zo drinken ze melk en wijn of een luttel waters.

Van de strijd der herders tegen de slangen.

Inde Noordelijke landen zijn ook Aspic die ruw, hard en droog zijn van vel, grauw van kleur en vurig van gezicht, zijn lang drie of vier ellenbogen, eer vier met hun scherpe venijn de mens doden, tenzij dat er terstond bekwame remedies toegedaan worden: als triakel van Venetië, look met stel bier gedronken of sap van essenbladeren gedronken, of gruis gelijk een pleister daarop gelegd. Deze remedies gebruiken de herders voor zichzelf, maar triakel met zout om te smeren de beesten rondom het gezwel. Deze slangen als ze voorts gaan te verheffen zich een halve ellenboog hoog op hun borst en spuwen hun venijn op de mensen die hen tegemoetkomen of letten willen en verweren, [291r] aangezien dat van dezelfde soort, door Gods goedheid, op ander plaatsen ook gevonden worden.

Het XXII. Boek van Olaus Magnus uit Götland, Aartsbisschop van Uppsala in het kort begrepen, handelt van sommige gewormte.

Van de kwellende muggen in het uiterste van de Noordelijke landen.

Diegene die wonen zijn in het uiterste van de Noordelijke landen zijn zeer gekweld, zo wel te water als te land van de grote muggen, vooral in de zomer als daar geen nacht is, door het steken en het verdrietige geluid dat ze geven en maken als men graag slapen zou. Maar om ontslagen te mogen wezen van deze grote kwelling der muggen, zo nemen die Noordelijke naties alsem en leggen die in azijn, die ze daarna branden om te parfumeren de plaatsen daar ze slapen of wonen, omdat de muggen door deze sterke reuk zouden van daar vlieden. Insgelijks vertrekken ze ook als het hoofd en andere leden met water daar alsem in is gekookt bestreken wordt, of ook ruit of Nigella, als men die mag krijgen: of koperrood met jenever gemengd, gebrand en geparfumeerd. Maar als ze daar slapen willen zo is het van nood dat ze een paviljoen hebben waaronder dat ze slapen mogen om niet gekweld te wezen van de muggen met steken of geluid. [291v]

Remedie om te verjagen Muggen en Wandluizen.

Omdat de beesten zouden vrij en zonder kwelling wezen in de weiden van de muggen en vliegen, zo plegen die herders te ontsteken d jenever hagen die daar zeer vele zijn, zo wel in de velden als in de bossen of ook de pijnbomen van beneden aan de wortel, voornamelijk daaromtrent dat de beesten weiden. Hetzelfde doen ze ook van de welriekende biezen en van de droge wortel van de serpentaria: want met de rook van al deze dingen worden ze terstond verjaagd. Daarna om te verdrijven de muggen en wandluizen uit de huizen zo brandt men in huis om te parfumeren met de rook zaagselmeel van pijnboom hout, wat dat ze daar verzamelen met grote hopen als men zulke bomen daar zaagt: of ook Nigella, droge mirt, zwavel, bdellium, stinkende doornen of ook met koeienstront. Item, om deze gewormte te verdrijven zo mag men het huis besproeien met sap van gekookte Lupinen, Nigella, alsem of ruit. De wandluizen worden ook zeer verdreven me de reuk van rood leer dat de Duitsers heten Russen leer: wat door Bulgarije uit Moskou gebracht wordt in Italië en te Rome om te verkopen. Insgelijks ook ongebluste kalk met zwavel gemengd doodt de wandluizen. Men doodt ze ook met een zalf gemaakt van olie, kwikzilver, zout, azijn en bittere appels, samen gestoten en gekookt: en voorts twee of driemaal gestoken in de spleten en gaten van de slaapkamers: maar meest en met minder moeite met ziedend heet water dat er veel beter ingaat, en ook bederft het zaad van het gewormte dat de slaapkamers eten en bederven. Maar dat de muggen zo algemeen en veel zijn in de Noordelijke landen die gelegen zijn onder de Pool is voornamelijk uit deze oorzaak: Omdat daar geen vleermuizen zijn die deze en dergelijke gewormte plegen bij nacht te vangen en eten. Maar gelijk men ziet dat ze zeer snel vermenigvuldigen en groeien uit een verrotting of kwade lucht, alzo ook door een straffe wind, plegen ze te verdwijnen. Want als het voedsel hen ontgaat zo vliegen ze weg tot hun ingeboren verrotting en vergaan.

Van de bijen en hun voedsel.

Gelijk de Noordelijke landen veel zaken zeer overvloedig hebben, zo wel die daarvan node zijn als ander, om mede te delen alle ander naties: alzo ook hebben ze door een bijzondere goedheid der natuur grote overvloed van honig: en ook ze doen daar grote vlijt en dragen over al grote zorg voor de bijen omdat ze zouden mogen bewaard zijn en vermenigvuldigen. Want als de honig is genomen uit de bijenkorven zo hebben ze voor een manier dat ze de jonge bijen laten zo veel honig als hen genoeg denkt te wezen om de ganse winter bij te leven, te weten, het tweede deel. Want in de winter en in het eerste van de lente eer dat de bloemen uitkomen zo leven de bijen van deze honig, gestoten vijgen en rozijnen die uit vreemde landen daar gebracht worden. Maar omdat zulke dingen zelden daar gevonden worden, zo laat men hun het meestendeel honig om van te leven. Nochtans als het nood is worden ze ook gevoed in plaats van honing met gebroken bonen, erwten, peul brood of meel dat nat gemaakt is met mede: en ook met vlees van jonge kiekens die vers gedood zijn en zeer klein gebroken. [292v]

Van de honig en fijnproevers.

Grote menigte van honig wordt gemaakt in de Noordelijke landen: wat Plinius wel getuigt daar hij zegt dat de honigraten van de Noordelijke landen veel groter zijn dan in andere plaatsen: en stelt voor een voorbeeld dat hij een gezien heeft van acht voeten lang. Maar voorwaar noch vindt men langer in het land van Podolien, dat de koning van Polen subject is: daar de bijen mits de vetheid van de weiden, zoete reuk en overvloed van bloemen en zoete smaak vullend zeer grote droge putten met honigraten vol honig: waarin dat altemets vallen die grote en wrede beren die zo veel honig daar eten dat ze verstikken. Hiervan komt het dat zo veel grote schepen met was gevoerd worden van de Oosterlingen overal Europa. Want het was zenden ze wel uit het land, maar de honig houden ze zelf om met grote menigten tot veel zaken te gebruiken, vooral om er allerhande drank mee te maken als ze geen wijn hebben, als voor in het 13^de boek genoeg verklaard is. Daarom gelijk dat in de zomer het zeer goed, ja, zeer excellent verzameld wordt: alzo bewaren ze het ook in die landen zuiver en net, zonder enig bedrog en valsheid daarin te doen: al is het zaak dat als het over zee gevoerd is door de onverzadigbare gierigheid van de kooplieden vervalst wordt. Deze honig dat in de zomer verzameld wordt is zo gezond dat het niet alleen voor een gezonde spijs op brood, in drank en sausen van spijzen gebruikt wordt, maar ook zeer vlijtig bewaard voor zeer excellente medicijn. Want in de Noordelijke landen zijn zeer luttel Medecijns en een gezonde lucht: zodat die goede spijzen en mede hen zijn in plaats van zeer goede medicijnen. [293r] Hoe dat deze honig ouder is en langer gekookt is geweest (te weten zes of twaalf jaren) hoe dat krachtiger is om veel ziekten te genezen.

Van de Mieren.

In de Noordelijke landen zijn velerhande soorten van mieren, zo wel die vleugels hebben als geen. Die vleugels hebben zijn groter dan de andere, en wonen in de woestijnen in kleine huisjes die gelijk kammen gemaakt zijn van bladeren van pijnbomen en takjes van dennen, die op een hoge hoop samen verzameld zijn. De beren gaan die dikwijls bezoeken en kwellen ze zeer om het jeuken te mogen verdrijven uit hun muilgaten: maar ze blijven daar niet lang zonder te vertrekken omdat ze geen zouden mee dragen in hun nest die nadat ze vermenigvuldigd waren hem zouden op een tijd mogen verdrijven uit hun eigen holen. Deze mieren wonen ook in de hoge torens van de kerken, somtijds ook in boomgaarden van de koningen, wat gehouden wordt voor een kwaad teken: omdat men altemets heeft gezien dat kort daarna van de gemeente de koningen gewoonlijk verjaagd zijn geweest of dood geslagen. Maar als enig zulk wonderlijk teken nakende is dan klimmen die kleine mieren die getergd zijn door het ongelijk van de meeste op een boom, vooral op een oude perenboom daar de grote wonen met grote menigte om hun te wreken van het ongelijk dat hun gedaan werd, daar dat ze een grote strijdt samen hebben met zulke bedoelingen dat ze niet eerder van daar scheiden zullen, al is het dat er van beide zijden zeer veel dood vallen van de bladeren van de bomen voor dat ze die grootste verwonnen hebben en [293v] ingenomen hun woning. Zulke tekens heeft men zien gebeuren in het jaar 1521 op twee plaatsen, te weten binnen Uppsala en Stockholm toen koning Christiernus van Denemarken de tweede van die naam, van de landzaten van Zweden verdreven werd uit het rijk van Götland en Zweden en ook van al zijn schat beroofd werd. Dit gedierte dan dat geenszins schijnt waard te wezen om geacht te wezen als die getergd zijn door het ongelijk dat hun gedaan wordt is zeer gereed om wraak te nemen van velerhande schade die ze geleden hebben. Maar men behoort niet anders dit te verstaan, dan dat voorboden zijn en voorzeggers van de gramschap en wraak Gods. Daar zijn ook rode mieren die klein zijn die met hun pis een zeer groot jeuken verwekken: en deze worden venijnig geheten te wezen van de Noordelijke naties: en wonen in de heuveltjes van de beemden. Maar deze soort is de andere mieren niet ongelijk in arbeiden en altijd bezig te wezen: Want men ziet hun voetstappen opmerkelijk staan in een harde steen of kei.

Van de parels en hoe dat ze gegenereerd worden.

Na dat ik geschreven heb van de vissen [294r] zo is het ook wel behoorlijk dat ik de edele materie van de parels niet onberoerd laat. Ten eerste men moet weten dat in de Noordelijke landen sommige rivieren zijn die kostbare stenen voortbrengen: want ze brengen voort mossels en oesters waaruit die schelpen men trekt witte parels, al zijn ze wat bleek vanwege de zeer koude lucht. Deze lucht met de dauw gemengd valt neer in de mossel in het midden van augustus en is een oorzaak dat de parels die in de mossels of oesters zijn zeer gauw rijp worden. Deze parels die uit de oesters en mossels getrokken worden die worden onder de Noordelijke naties gehouden in grote waarden, die zeer mooi staan en blinken als ze ergens ingesteld zijn zo dat behoort. Maar als ze van de voorverkopers en juweliers gepolijst zijn zo zijn ze noch veel mooier. Deze hebben ook noch mooiere Oriëntaalse parels met grote menigten, vooral tot gebruik of eerder misbruik van de edele vrouwen of ook gewone burgervrouwen die ze dragen aan de boorden van hun kleren of in kronen, braceletten, colliers en mutsen die ze op het hoofd dragen. Maar daar nooit een vrouw geweest, hoe edel dat ze ook geweest is, die parels of enige ander onzin gehangen heeft aan haar oor om te schuwen de schande en grote opspraak van het volk: alsof de kunstige natuur iedereen gelijk belet zijn fraaiheid en sieraad niet had genoeg gegeven zonder elders te ontlenen van dingen die voortkomen van zeer snode wormen en verachte dingen, een ander zijn luister en schoonheid.

FINIS. [294]