Die cronycke van Hollandt

[1] Prologe.

Meester Robertus Holcot, een eerwaerdich ende expert leraer ende doctoer in der Heiliger Scriften, sprect in sijn boeck gheheten Philobiblion int eerste capitel aldus: Waert sake dat God die Here ghebenedijt den sterfliken menschen mit provisie der scrifturen, boecken, croniken ende historien niet versien en hadde, die negligencie ende vergetelheit soude bedecken ende verduysteren alle die eer, glorie, hoecheit ende chyerheit deser werlt; want wat souden wi weten van den formeringe, makinge ende sceppinge ende beghinsele deser werelt ende alre dingen; wat van Adam, Noe ende sine kinderen, van der diluvien, van den patriarchen Abraham, Ysaac ende Jacob, van Moyses ende andere propheten, van den coningen David ende Salomon, ende van coninc Pharoo ende Joseph; wat van Julio Cesare, van den groten coninc Alexander, van den moghende keyser Octaviaen, ende van andere coningen, hertogen ende graven; wat souden wi van alle desen weten, ten waer die scrifturen, croniken ende historyen ons haer gesten, feyten ende vrome daden ende wercken die kenlic maecten. Want die boecken ende scrifturen sijn meesters die ons instrueren ende leren sonder roede ende gheessele.

Noch so scrijft Sinte Augustijn int derde boeck Van der Stadt Goeds, dattet nutlic ende oerberlic is te lesen historien om veel saken willen, ende bysonder om een claer onderscheyt der tijt te setten. Wantter dicwils grote erroer ende dwalinge compt, wanneer men gheen claer onderscheyt der saken, der tiden, der personen, ende der landen ende steden gheleghentheyt (daer men nye of geweten en heeft) bescrijft ende ordineert op sijn passe. Ende is dese ondersceydinge den regenten der landen, steden ende luyden in hore errore, dwalinge ende twifelinge een grote verlichtinghe, uut allen desen voerghescreven puncten ist gansselick claer ende openbaer, dat die boecken, croniken, historien ende geschienissen in der tijt bescreven wesende, hebben in hem besloten een groot costelic ende ongemeten schat ende nutticheyt, onder diewelcke dese tegenwoerdige cronyke ende historie een van den minsten nyet en is.

[1] Proloog.

Meester Robertus Holcot, een eerwaardig en expert leraar en doctor in de Heilige Schrift, spreekt in zijn boek geheten Philobiblion in het eerste kapittel aldus: Was het zaak dat God de heer zegende de sterflijke mens met provisie der schrift, boeken, kronieken en histories niet voorzien had, de onverschilligheid en vergeetachtigheid zou bedekken en verduisteren alle eer, glorie, de hoogheid en de sierlijkheid van deze wereld; want wat zouden we weten van het vormen, maken en schepping van deze wereld en alle dingen; wat van Adam, Noach en zijn kinderen, van de zondvloed, van de patriarchen Abraham, Isaac en Jacob, van Mozes en andere profeten, van den koningen David en Salomon en van koning Farao en Jozef; wat van Julius Caesar, van de grote koning Alexander, van de vermogende keizer Augustus, en van andere koningen, hertogen en graven; wat zouden we van al dezen weten, tenzij de schriften, kronieken en histories ons hun verhalen, feiten en dappere daden en werken die bekend maakten. Want de boeken en schriften zijn meesters die ons instrueren en leren zonder roede en gesel.

Nog zo schrijft Sint Augustinus in het derde boek Van de Stadt Gods dat het nuttig en oorbaar is te lezen histories vanwege veel zaken en vooral om een helder onderscheid der tijd te zetten. Want er vaak grote vergissingen en dwalingen komen wanneer men geen helder onderscheid der zaken, der tijden, der personen en de landen en steden gelegenheid (daar men niets van wist) beschreven en geordend op zijn plaats. En dit onderscheid is van de regenten der landen, steden en lieden met hun fouten en twijfels grote verlichting en uit al deze punten is het gans duidelijk en openbaar dat de boeken, kronieken, histories en geschiedenissen die in de tijd beschreven waren hebben in zich besloten een groot kostbaar en ongemeten schat en nuttigheid, waaronder deze tegenwoordige kroniek en historie niet een van de minsten is.

Wat die intencie ende meninghe des auctoers van desen teghenwoerdighen cronijcke ende historye is.

Angemerct die grote diligencye ende naersticheit der geenre die croniken ende historien gescreven hebben onder den Joeden, Griecken, ende Romeynen ende andere bescriveren der historien ende vele andere landen, die welke die dingen, feyten ende gesten die geschiet sijn in horen dagen ende tiden vlytelicken bescreven ende verwaert hebben, ende ons die (in deser tijt levende) ghesant, so waert ymmers ombillich ende onredelic dat die dingen, feyten ende gesten, die nu ter tijt dagelics in onsen dagen ende tiden geschien (al sijn si minre), souden verswegen ende ongemerct hene gaen, als of daer niet geschiet ende ghevallen en ware, of dat si die nu leven niet bedreven noch gedaen en hadden dat scrivens ende merckens waerdich ware. Ende oft daer nu enige eerwaerdighe ende doerluchtige personen ghelevet hadden, ende hadden feyten ende wercken ghedaen, die wel waerdich waren te bescriven ende in memorie te stellen ende hier namaels in toecomende tijden te vertellen, so waert wel een grote onachtsaemheit, die niet te bescriven ende in memorie te setten van den ghenen dye dat wel konnen ende mochten. Hierom heb ick, die onder allen anderen historienscrivers die alre minste ende onbequaemste bin, doer naerstige instancien, begeerten ende versoeken van sommige eerbare personen, ende opdat ic die costlicke tijt nutlicken ende oerbaerlicken toe brengen mach, totter eren Goeds, Sijnre gebenedider liever Moeder Marien ende des heiligen bisscop ende patroens des Crisdoms van Uutrecht, Sinte Martijn. Ende also die menschelicke weecheit van hoer selven niet en vermach te volbrengen die claerheit van der opghenomenre materie, sonder naerstige ende diligencie perscrutacie ende ondersoekinge van andere cronyken ende historien, so heb ic nochtans een moet genomen by der ghenaden Goeds te vergaderen een Duytsche cronijke van den vermaerden lande ende graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende des Stichts van Uutrecht; welke cronyke ic mit groten swaren arbeyde ende moyenissen uut vele ende diverse andere Latijnssche ende Duytsschen cronyken [3] van den vernaemsten, warachtichsten, autentijcksten ende genoechlicsten historien ende gesten, die enen ygelicken die se leset oft horen lesen sal, nutlick, profitelic ende ghenoechlick wesen sal. So hebbe ic mit groter diligencye ende naersticheit die boecken, cronyken, historien ende scriften uutgesocht, die specialic mencye maken vanden heyligen eerwaerdigen biscoppen der heiliger kercken van Uutrecht ende der hoger geboren princelicke vorsten ende graven der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Ende opdat ymmers dat menschelicke verstant (dat doch lichtelic veel dingen begripen mach), niet en soude beroeft sijn van deser genoechlicker ende lustiger historien ende cronike, in denwelken men vinden mach vele exempelen der doechden ende der vromicheden, daer toe wi vermaent worden na te volgen; ende die schandelike ende sondelicke wercken der ondoechden te scuwen ende myden, soe wil ic hier scriven hoe die heerlicheit van Hollant mit dat Sticht van Uutrecht van der werlt anbeghin, haercomen, ende angeheven is; hoe dat dat lant van den heilighen aertsbiscop Sinte Willeboort eerst totten heyligen Kersten gelove bekeert ende gebrocht is gheweest, totten tiden des eerwaerdigen vaders in Cristo here Phillips van Bourgondien, biscop van Uutrecht, ende des hoechgeboren, doerluchtige ende princelicke vorst coninc Kaerle van Spangen ende aertshertoge van Oestenrijc, hertoge van Bourgondien, etcetera; grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, op welke graefscappe ic mi fondere ende daer van specialic scriven wil, wie si geweest zijn die dese vermaerde ende rijcke graefscappe alre eerst begonnen hebben, ende mitten ridderlijken swaerde geregeert ende beheert hebben. Ende al ist datter vele Latijnssche croniken gescreven sijn voer den Latijnsscen ende geleerden mannen, soe vint men oec enige cloecke ende vernuftige leke luyden, die geen Latijn en verstaen, ende lesen also gaern van sulcken gesten als die gheleerden, ende ghevalt bi wilen, dattet hen van node si na gheleghentheit der saken die te weten. Ende also men alte weynich Duytssche croniken vint der voerseyder landen van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant, want voermaels sulke boecken voer een costlic ende heimelic scat ghehouden ende bewaert worden, daerom wil ic dit boeck scriven in Duytsscher spraken. Want een ygelic mensch, na sijnder natuerlicker geneychtheit, is hi meer inclineert ende gheneyghet tot sine eygen lantscap ende dat angaende, ende sonderlinge hoert hi liever van daer hi gheboren ende op ghevoedet is, sijnre voervaderen eerlicke manlicke feyten wercken ende gheschienissen, dan van den vreemden. Also dan die almachtighe God heeft dat Heylighe Roomsche Rijck menichfoudelic gheert ende verheven heeft, ende sonderlinge als men mercken mach in die woerden die Sinte Matheus, die Apostel ende Evangelist, bescrijft in sijn XXII capittel, dat men God geven sal dat God toebehoort, ende den keyser dat den keyser behoert, soe dat God mits desen woorden ghenen coninc in der aerden en kent dan enen die die crone draecht over dat Heilige Roomsche Rijck, die alle andere coningen, hertogen, graven, princen, vorsten, heren ende landen van rechter oerscult sculdich sijn mit onderdanicheit te gemoeten, want hi een overste is in alre tijtlicker heerlicheit; ende bi Gode verstaet men onsen Heiligen Vader den paeus, die een Vicarius, dats een Stathouder, Goeds is in der gheestlicheit; so dat se God gheset heeft in der aerden te regeren ende te verlichten die duysterheit des werelts, ghelijck als die sonne ende mane verlichten alle dat firmament ende alle dat daer onder begrepen is, al ist dat sommige coningen ende vorsten mit ombekentheit ende mit wille den Heiligen Roomschen Rijck hoer onderdanicheit ofgetogen hebben, overmits dwalinge des rijcs, die noch hoer meeste hoecheit bi den Heiligen Roomschen Rijck vercregen ende hoer vaderlick erve daer bi ghemeerret hebben. Doch want dat also verde mit prescripcie ingebroken is, so en wil ic daer niet langer op staen ende breder of scriven. Mer want die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende dat Sticht van Uutrecht in ouden tiden, als si alle Vriesen ofte Nederzassen plegen te heten, een volc was, van eenre gheloven ende van eenre manieren, sonder middel onderdanich den Heiligen Roomschen Rijck, totter tijt toe dat si van den doerluchtigen coningen van Francken ende van Germanien, onder wiens onderdanicheit si waren, in tween ghedeelt worden, als in een graefscap te beschermen mitten swaerde, ende in een ghestichte [4] ofte bisdom te bescutten mitten cruce; om dan te bescriven ende claer verstant te hebben van den beghinne ende oerspronc des bisdoms ende graeflicheits van Hollant, so ist van node, dat wi dat repeteren ende verhalen ende int corte overlopen, van den beghinne der werlt, van Noe ende kinderen, daer alle die geslachten der menschen of gedescendeert ende gedaelt sijn ende die landen ende provincien onder hen ghedeelt ende bewoont hebben; ende van der destructyen van Troyen, daer alle die landen ende steden in Europen meest uutgesproten, begonnen ende gecomen sijn, onder diewelcken Duytslant een of is van den meesten ende grootsten, daer dese onse landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant inne ghelegen sijn, daer dese cronike princepalic of sprekende is. Voert wat striden ende oerloghen die Duytsschen teghen den Romeinen ghehadt ende ghevoert hebben, ende bysonder bi Julius Cesars tiden, die wonderlike feyten van wapenen onder den Belgyers (daer dese landen oec onder ghelegen sijn) ghedaen hebben, om die te brengen onder den monarchye ende heerscappie der Romeinen, ende so voert comende totter gheboorten ons Heren Jhesu Christi. Ten anderen male wil ic scriven opt cortste dat ic mach, van allen paeusen ende keyseren tot opten dach van huyden: hoe si an dat rijck ghecomen sijn, mit sommige geschienissen ende andere accidenten in hore tiden ende regnacye ghevallen, die oerbaer ende waerdich sijn om te weten. Welke paeusen ende keyseren men vinden sal int beghinsel der biscoppen van Uutrecht voert eerste, ende na int beghinsel der graven, mitten jaren van hoerre dominacye ende regnacye. Ten derden mael, ende daer dese cronyke op rustet, sal wesen van dye feyten ende gesten der heyligher eerwaerdiger vaderen ende bisscoppen van Uutrecht ende der vromer edelre graven van Hollant. Ende opdat nyemant en twifele an der waerheit der geschienissen, gesten ende scriften die in deser cronyke hierna bescreven worden, so is te weten, dat dit boeck uut warachtighen ende autentyken cronyken ende historyscrivers ghecopuleert, ghetogen ende vergadert is, als si mit namen hier na ghenoemt worden, te weten: Julius Cesar, die eerste keyser, in een boeck genoemt Commentaria Cesaris; Cornelius Tacitus; Plinius Secundus; Oorosius; Eusebius; Beda; uuter Croniken van Francrijck die Robertus Ganguinus ghemaect heeft; der Cronyken van Francrijc die Sigisbertus bescrijft; der Croniken van Engelant die Galfridus bescrijft; uuten Spieghel Historiael meester Vincent van Bellevays; uuter Cronyken die Anthonis, biscop van Florens, ghemaect heeft; uuten Croniken meester Harmans Scedel, uuten Fasciculus Temporum broeder Warnerts van der Carthuser Oerden binnen Coellen; uut een boeck ghenoemt Supplementum Cronicarum broeder Berthelmeeus van Sinte Augustijns Oerde in Lomberdien; uuten Cronyken die meester Jan van der Beeke van desen landen bescreven heeft, ende broeder Jan van Leyden, van der Oerden der Carmeliten ofte Onser Vrouwen broeders tot Haerlem, denwelken ic desen cronyken seer ghevolcht ende uuten Latine in Duytssche ghetranslateert ende overgheset hebbe. Voert uuten cronyken van Brabant, Vlaenderen, Coellen, Cleve, Ghelre, Gulick ende veel meer andere, die ick nyet al ghescriven en kan. Voort meer, want dye alre beste ende bequaemste maniere is om te bescriven historien ende cronyken, dat men die tijden der dinghen, gesten ende feyten die voermaels gheschiet sijn, wel ende properlick distingueert ende onderscheyt, soe hebbe ick dit boeck gheordineert ende gedeelt in XXXIII divisien ofte delen, ende die divisien ofte delen voert in capitelen: te weten, dat die eerste divisie beghint van den beghinne der werelt tot Julius Cesars tiden toe; die anderde divisie, van Julius tijden tot dat sinte Willeboort uut Enghelant in desen landen quam. Die derde divisie, totten eersten Grave van Hollant, ende so voort van grave tot grave, tot opten dach van huyden, den XIIII augusto anno XV C XVII des lopende tijts, elc mit sine capitelen ende superscripcye, wat si inhouden, ende waervan si spreken.

Cum gratia et privilegio.

Wat die intentie en bedoeling van de auteur van deze tegenwoordige kroniek en historie is.

Gemerkt de grote werkzaamheid en vlijt diegene die kronieken en histories geschreven hebben onder de Joden, Grieken en Romeinen en andere beschrijvers der histories en vele andere landen die de dingen, feiten en verhalen die geschied zijn in hun dagen en tijden vlijtig beschreven en bewaard hebben en ons die (die in deze tijd leven) gezonden zo was het immer ongeschikt en onredelijk dat de dingen, feiten en verhalen die nu ter tijd dagelijks in onze dagen en tijden geschieden (al zijn ze minder) zouden verzwegen en ongemerkt heen gaan alzo of er niets geschied en gebeurd was of dat ze die nu leven niet bedreven nog gedaan hadden dat te schrijven opmerkelijk was. En als daar nu enige eerwaardige en doorluchtige personen geleegd hadden en hadden feiten en werken gedaan die het wel waard waren te beschrijven en in memorie te stellen en hier later in toekomende tijden te vertellen dan was het grote onachtzaamheid die niet te beschrijven en in memorie te zetten van diegenen die dat wel kunnen en mochten. Hierom heb ik, die onder alle anderen historieschrijvers de allerminste en onbekwaamste ben, door naarstige instanties, begeerten en verzoeken van sommige eerbare personen en opdat ik de kostbare tijd nuttig en oorbaar mag besteden tot de eer Gods, Zijn gezegende lievr Moeder Maria en de heilige bisschop en patroon van het christendom van Utrecht, Sint Martinus. En alzo de menselijke zwakheid van zichzelf niet kan te volbrengen de duidelijkheid van de opgenomen materie, zonder vlijt en werkzaamheid onderzoek en onderzoekingen van andere kronieken en histories zo heb ik nochtans een moed genomen bij de genade Gods te verzamelen een Dietse kroniek van de vermaarde landen en graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland, en het Sticht van Utrecht; welke kroniek ik met grote zware arbeid en vermoeidheid uit vele en diverse andere Latijnse en Duitse kronieken van de voornaamste, waarste, authentieke en genoeglijkste histories en verhalen die iedereen die het leest of hoort lezen nuttig, profijtelijk en genoeglijk wezen zal. Zo heb ik met grote werkzaamheid en vlijt die boeken, kronieken, histories en schriften uitgezocht die vooral mentie maken van de heilige eerwaardige bisschoppen der heilige kerk van Utrecht en de hooggeboren prinselijke vorsten en graven der landen van Holland, Zeeland en Friesland. En opdat immer dat menselijke verstand (dat doch licht veel dingen begrijpen mag), niet bedroefd zou worden van dit genoeglijke en lustige histories en kronieken waarin men vinden mag vele voorbeelden van deugd en dapperheid waar we toe vermaand worden na te volgen; en de schandelijke en zondige werken der ondeugden te schuwen en te mijden, zo wil ik hier schrijven hoe de heerlijkheid van Holland met dat Sticht van Utrecht van de wereld begin, afkomst en aangeheven is; hoe dat het land van de heilige aartsbisschop Sint Willibrord eerst tot het heilige christen geloof bekeerd en gebracht is geweest tot de tijd van de eerwaardige vaders in Christus heer Filips van Bourgondi, bisschop van Utrecht en de hoog geboren, doorluchtige en prinselijke vorst koning Karel van Spanje en aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië, etc.; graaf van Holland, Zeeland en Friesland, op welke graafschappen ik mu vestig en daarvan speciaal wil schrijven, wie ze geweest zijn die deze vermaarde en rijke graafschappen allereerst begonnen hebben en met het ridderlijke zwaard geregeerd en beheerd hebben. En al is het dat er vele Latijnse kronieken geschreven zijn voor de Latijnen en geleerden mannen zo vindt men ook enige kloeke en vernuftige leken lieden die geen Latijn verstaan lezen alzo graag van zulke verhalen als de geleerden en het gebeurt soms dat het hen nodig is naar gelegenheid van de zaken die te weten. En alzo men al te weinig Duitse kronieken vindt in de landen van Holland, Zeeland en Friesland, want voormaals werden zulke boeken voor een kostbare en heimelijke schat gehouden en bewaard, daarom wil ik dit boek schrijven in Dietse taal. Want elk mens, naar zijn er natuurlijke geaardheid, is hij meer over te hellen en geneigd tot zijn eigen landschap en dat aangaat en vooral hoort hij liever vandaar hij geboren en opgevoed is zijn voorvaders eerlijke mannelijke feiten, werken en geschiedenissen dan van de vreemden. Alzo dan de almachtige God heeft dat Heilige Roomse rijk menigvuldig geerd en verheven heeft en vooral zoals men merken mag in de woorden die Sint Mattheus, de Apostel en Evangelist, beschrijft in zijn 22^st kapittel, dat men God geven zal dat God toebehoort en de keizer dat de keizer toebehoort zodat God mits deze woorden geen koning in de aarde kent dan een die de kroon draagt over dat Heilige Roomse rijk die alle andere koningen, hertogen, graven, prinsen, vorsten, heren en landen van rechte erfschuld schuldig zijn met onderdanigheid te ontmoeten, want hij is een overste in alle tijdelijke heerlijkheid; en bij God verstaat men onze Heilige Vader de paus die een Vicaris, dat is een Stadhouder, Gods is in de geestelijkheid; zodat God ze gezet heeft in de aarde te regeren en te verlichten de duisterheid van de wereld, gelijk als de zon en maan verlichten dat hele firmament en alles dat daaronder begrepen is, al is het dat sommige koningen en vorsten mits onbekendheid en met wil van het Heilige Roomse rijk hun onderdanigheid afgetrokken hebben vanwege dwaling van het rijk die nog hun grootste hoogheid bij het Heilige Roomse rijk verkregen en hun vaderlijk erfgoed daarbij vermeerderd hebben. Doch omdat alzo ver het voorschrift ingebroken is zo en wil ik daar niet langer op staan en breder van schrijven. Maar omdat de landen van Holland, Zeeland en Friesland en dat Sticht van Utrecht in oude tijden toen ze allen Friezen ofte Neder Saksers plegen te heten een volk was van een geloof en van een manier, zonder middel onderdanig het Heilige Roomse rijk tot de tijd toe dat ze van de doorluchtige koningen van Franken en van Germanië, onder wiens onderdanigheid ze waren, in tween gedeeld werden als in een graafschap te beschermen met het zwaard en in een gesticht of bisdom te beschutten met het kruis; om dan te beschrijven en helder verstand te hebben van het begin en oorsprong van het bisdom en grafelijkheid van Holland zo is het nodig dat we dat repeteren en verhalen en in het kort overlopen, van het begin der wereld, van Noach en kinderen waar alle geslachten der mensen of afgekomen en afgedaald zijn en die landen en provincin onder hen verdeeld en bewoond hebben; en van der vernietiging van Troje waar alle landen en steden in Europa meest uitgesproten, begonnen en gekomen zijn waarvan Duitsland een van is van de meesten en grootste daar deze onze landen van Holland, Zeeland en Friesland in gelegen zijn waar deze kroniek voornamelijk van spreekt. Voort wat strijden en oorlogen de Duitsers tegen de Romeinen gehad en gevoerd hebben en vooral in Julius Caesars tijden, de wonderlijke feiten van wapens onder de Belgen (daar deze landen ook onder gelegen zijn) gedaan hebben om die te brengen onder de monarchie en heerschappij der Romeinen en zo voort te komen tot de geboorte van onze heer Jezus Christus. Als volgende wil ik in het kortste schrijven van alle pausen en keizers tot op de dag van heden: hoe ze aan dat rijk gekomen zijn, met sommige geschiedenissen en andere accidenten in hun tijden en regering gebeurd zijn die oorbaar en waard zijn om te weten. Welke pausen en keizers men vinden zal in het begin bisschoppen van Utrecht voort eerst en daarna in het begin de graven met de jaren van hun dominantie en regering. Ten derden male en daar deze kroniek op rust zal wezen van de feiten en verhalen der heilige eerwaardige vaderen en bisschoppen van Utrecht en de dappere edele graven van Holland. En opdat niemand twijfelt aan de waarheid der geschiedenissen, verhalen en schriften die in deze kroniek hierna beschreven worden zo is het te weten dat dit boek uit ware en authentieke kronieken en historieschrijvers gekopieerd en verzameld is zoals ze met namen hierna genoemd worden, te weten: Julius Caesar, de eerste keizer, in een boek genoemd Commentaria Cesaris; Cornelius Tacitus; Plinius Secundus; Orosius; Eusebius; Beda; uit de Kronieken van Frankrijk die Robertus Ganguinus gemaakt heeft; de Kronieken van Frankrijk die Sigisbertus beschrijft; de Kronieken van Engeland die Galfridus beschrijft; uit de Spieghel Historiael van meester Vincent van Beauvais; uit de Kronieken die Anthonis, bisschop van Florence, gemaakt heeft; uit de Kronieken van meester Harmans Scedel, uit de Fasciculus Temporum van broeder Warnerts van de Kartuizer Orde binnen Keulen; uit een boek genoemd Supplementum Cronicarum van broeder Bartholomeus van Sint Augustinus orde in Lombardije; uit de Kronieken die meester Jan van der Beek van deze landen beschreven heeft en broeder Jan van Leiden, van de Orde der Karmelieten of Onze Vrouwe broeders te Haarlem die ik deze kronieken zeer gevolgd en uit het Latijn In Diets vertaald heb en overgezet heb. Voorts uit de kronieken van Brabant, Vlaanderen, Keulen, Kleef, Gelre, Gulik en veel meer anderen die alle niet beschrijven kan. Voort meer, want de allerbeste en bekwaamste manier is om te beschrijven histories en kronieken dat men de tijden der dingen, verhalen en feiten die voormaals geschied zijn goed en proper vast stelt en onderscheid zo heb ik dit boek geordend en verdeeld in 33 divisies of delen en die divisies of delen voort in kapittels: te weten, dat de eerste divisie begint van het begin der wereld tot Julius Caesars tijden toe; de volgende divisie van Julius tijden totdat Sint Willibrord uit Engeland in deze landen kwam. De derde divisie tot de eerste Graaf van Holland en zo voort van graaf tot graaf tot op de dag van heden de 14^de augustus anno 1517 de lopende tijd en elk met zijn kapittels en bovenschrift wat ze inhouden en waarvan ze spreken.

Cum gratia et privilegio.

[1r] Hoe dat God van hemelrijcke ghescapen heeft hemel ende aerde ende van den werkinghe der VI daghen.

Dat eerste capittel.

In den beginne heeft God ghescapen hemel ende aerde. Van den beginne der tijt te scriven is te mercken dat die doctoren scriven daervan aldus sprekende: Dat in den beginne God heeft ghescapen gelijck ende tesamen IIII dingen uut niet; ende daer inne wert ghemerct die almachticheit ende mogentheit des Vaders, Scepper hemelrijcs ende aertrijcs. Ende sijn dese vier: de vierige hemel; die engelsche natuer; die materie der IIII elementen, ende die tijt. Ende dit hieten die doctoren dat werck der sceppinge dat ghemaect is voer ende eer dat enich dach ghemaect wert. Daerna volgt dat werck der sceidinghe, in welcken is te mercken die overste wijsheit des Sceppers. Ende dat ghescijede in den eersten drie dagen. Daerna volgt dat werck der chijerheit. Ende daerinne wert openbaert die overste goetheit des Sceppers. Ende dat ghesciede in die drie ander dagen, als dat altesamen claerlicken bescreven staet in den eersten boeck der Bibelen genoemt Genesis, int eerste capittel. Nicolaus de Lyra exponeert ende bedudet dat voerseyde woert aldus: In den beginne der tijt ende voertbrenginge der creaturen, heeft God gescapen den hemel, dat is den vierigen hemel, dat soe haest als sy gemaect was, soe was si vol engelen. Oec sciep God van niet die aerde, dat is die materie aller corper ofte lichamen die onder den vierigen hemel sijn. Ende die aerde was ydel ende ledich: ydel, dat is onsienlick, want si was om ende om bedect mitten water; ledich, want daer en was noch boem noch gras op. Ende die duysternissen waren opten aensichte des afgronts, of der vermenginge, dat is op dat aenscijn ende anblick der elementen. Want de elementen en waren noch niet bestelt ende ordineert een ygelick op sijn behoerlicke stede, dan si waren als een vermengde vergaderinge, als een duyster afgront, want dat licht was noch niet ghemaect, van denwelken nae ghescreven staet aldus: Ende God sprac: Ԅat licht werdeլ dat is: God woude dat dat licht worde, dat is een sonderlinge scijnberlicke oft claer wolcke, diewelcke daer een omloep maect dach ende nacht tot opten IIII dach, in denwelcken gescapen is die zonne. Ende dese voerseide wolck was niet als die andere wolcken die in der lucht sijn, die daer sijn van der natueren der IIII elementen, mer si was lichtende van der natueren der hemelscher corporen ofte lichamen.

Wat daghen dattet waren daer God alle dinck inne sciep, dat en weet gheen mensche op aerden. Augustinus inden XI boeck Van der Stadt Goods sprect: Wat dagen dattet geweest zijn, dat is ons alsoe swaer, ja onmogelick te dencken, hoe veel te meer dat uut te spreken.

In den eersten dach heeft God gemaect een licht in manier van eenre lichtender wolcken, als voerseyt is; dat overmits sijn opganck maecte den dach, ende sijn onderganck brocht den nacht an.

In den anderen dach sciep God dat firmament, welcke die overste wateren ende die onderste deelt ende sceydet; die delinge der wateren is aldus ghestelt: want dat deel der wateren, dat boven den firmament is, in denwelcken die sterren staen, wert genoemt den hemel, die gelijc is den cristale. Want als Beda seit: Die wateren die daer sijn, die sijn gelijc of si bevroren waren. Dat ander deel der wateren, dat is gelaten onder den firmament in der lucht, ende in der aerden, als in der zee ende andere wateren.

In den derden dach vergaderde God die wateren die daer waren onder den firmament in een plaetse, ende daerentusschen die aerde. Ende doe began die aerde voert te brengen dat groene gras, ende die vruchtbare bomen. Op desen dach wert gechijeret dat aerssche paradijs, als Vincentius seit in den Spiegel Historiael; ende God heeft dat gechijert mitten alren lustichsten bomen, mit gras ende cruden, ende andere vruchtbare geboemten. In den paradijs en zijn gheen onrelicke dieren oft beesten, noch gheen onweder; die bomen dragen tsjaers twee maelen vrucht, ende is tot allen tijden vol van goeden ende soeten roecke.

In den vierden dach sciep God twee grote lichten, dat is die sonne ende die mane, ende die sterren mitten anderen planeten die den hemel chijeren ende die aerde verlichten ende die tijden vaneen versceyden.

In den vijften dage sciep God die vogelen ende visschen, opdat die wateren mit visschen ende die lucht mit vogelen gechijert souden wesen.

In den sesten dage sciep God menigerleij dier ende beeste, ende sciep den mensche van slijck der aerden, ende beelde hem na Hem Selven. Niet alsoe te verstaen, dat God een lichaem heeft mit gesteltenissen ende ondersceit der lijflicker leder, als die uutwendige mensche, dat is dat lichaem. Mer den inwendigen mensche heeft Hy gescapen na Sijnre beeldinge ende gelijckenisse, dat is die siele; ende heeft in hoer drie crachten, die doch een is in der wesen, so oec God is een in den Wesen, ende drievoudich in der Personen. Ende dieselve vernuftige siele is onsienlick, onlijflick, ongestoerlick ende onsterflic. Sinte Augustijn seit in den XII boeck Van der Stadt Gods: Dat menschelicke gheslacht heeft God hierom ingeset van enen mensche, daermede bewisende, hoe angenaem ende ontfanclick dat Hem is in veel dingen enicheit. Mer doer den groten val der sonden, sijn die menschen also gebreclick gevonden, dat die onrelicke creaturen dieren ende beesten rustelicker [2r] ende vrelicker onder malcanderen leven dan die menschen. Ten is nye gesien noch gehoert dat die lewen onder hem, oft die draken, oft andere creatueren ende dieren, sulcken strijt gevoert ende ghehat hebben tegen malcanderen als die menschen gedaen hebben ende dagelicx doen.

In den sevenden dage ruste God van allen wercke dat Hi gescapen ende gemaect hadde, ende gebenedide ende heylich maecte den VII dach. Nyet te verstaen, dat God moede gheworden was van wercken, mer dat Hi ophilt nijewe creaturen te maken welcker materie oft ghelijcknissen niet voer ghemaect en ware. Ende daerinne wert openbaer die overste volcomenheit des Sceppers, want Hi en behoeft der creaturen niet, mer die creaturen behoeven Sijnre, want die cracht ende mogentheit des Sceppers is allen creaturen een oersaeck des wesens.

[1r] Hoe dat God van hemelrijk geschapen heeft hemel en aarde en van de werking der 6 dagen.

Dat eerste kapittel.

In het begin heeft God geschapen hemel en aarde. Van het begin der tijd te schrijven is te merken dat de doctoren schrijven daarvan en spreken aldus: Dat in het begin God heeft geschapen gelijk en tezamen 4 dingen uit niets; en daarin wordt gemerkt de almacht en mogendheid der Vader, Schepper van het hemelrijk en aardrijk. En zijn deze vier: de vurige hemel; de engelen natuur; de materie der 4 elementen en de tijd. En dit noemen de doctoren dat werk der schepping dat gemaakt is voor en eer dat enige dag gemaakt werd. Daarna volgt dat werk der scheiding waarin is te merken de overste wijsheid der Schepper. En dat geschiedde in de eerste drie dagen. Daarna volgt dat werk der sierlijkheid. En daarin werd geopenbaard de overste goedheid der Schepper. En dat geschiedde in de drie ander dagen, als dat alle tezamen duidelijk beschreven staat in het eerste boek der Bijbel genoemd Genesis, in het eerste kapittel. Nicolaus de Lyra legt uit en duidt dat woord aldus aan: ‘In het begin der tijd en voortbrengen der creaturen heeft God geschapen de hemel, dat is den vurige hemel, dat zo gauw als het gemaakt was het vol engelen was. Ook schiep God van niets de aarde, dat is de materie aller korpsen of lichamen die onder de vurige hemel zijn. En de aarde was ijdel en leeg: ijdel, dat is onzichtbaar, want het was om en om bedekt met het water; leeg, want daar was nog boom nog gras op. En de duisternissen waren op het aanzicht van de afgrond of de vermenging, dat is op dat aanschijn en aanblik der elementen. Want de elementen waren nog niet besteld en elk geordend op zijn behoorlijke plaats, dan ze waren als een vermengde verzameling, als een duistere afgrond, want dat licht was nog niet gemaakt waarvan erna geschreven staat aldus: En God sprak: ‘Dat het licht wordt’, dat is: God wilde dat het licht werd, dat is een vooral duidelijk of helder wolken die daar een omloop maakte dag en nacht op de 4 dag waarin geschapen is de zon. En deze wolk was niet zoals de andere wolken die in de lucht zijn die daar zijn van de naturen der 4 elementen, maar het was lichtend van de natuur der hemelse korpsen of lichamen.

Wat dagen dat het waren daar God alle dingen in schiep, dat weet geen mens op aarde. Augustinus in het 11^de boek Van der Stadt Gods spreekt: ‘wat dagen dat het geweest zijn, dat is ons alzo zwaar, ja onmogelijk te denken, hoe veel te meer dat uit te spreken.’

In de eerste dag heeft God gemaakt een licht in de manier van een lichtende wolk; dat daardoor zijn opgang de dag maakte en zijn ondergaan bracht de nacht aan.

In de volgende dag schiep God dat firmament, welke de overste wateren en de onderste verdeeld en scheidt; die verdeling der wateren is aldus gesteld: want dat deel der wateren dat boven het firmament is waarin de sterren staan, werd genoemd de hemel, die gelijk is het kristal. Want zoals Beda zegtպ De wateren die daar zijn die zijn gelijk of ze bevroren warenծ Dat andere deel der wateren dat is gelaten onder het firmament in der lucht en in dat aarde als in de zee en andere wateren.

In de derde dag verzamelde God de wateren die daar waren onder het firmament in een plaats en daartussen de aarde. En toen begon de aarde voort te brengen dat groene gras en de vruchtbare bomen. Op deze dag werd dat aardse paradijs versierd zoals Vincentius zegt in de Spiegel Historiael; ԥn God heeft dat versierd met de aller lustigste bomen, met gras en kruiden en andere vruchtbare geboomte. In dat paradijs zijn geen onredelijke dieren of beesten, nog geen onweer; de bomen dragen tweemaal per jaar vrucht en zijn te alle tijden vol van goed en zoete geur.

In de vierde dag schiep God twee grote lichten, dat is de zon en de maan, en die sterren met de anderen planeten die de hemel sieren en de aarde verlichten en die tijden vaneenscheiden.

In de vijfde dag schiep God de vogels en vissen opdat de wateren met vissen en de lucht met vogels versierd zou wezen.

In de zesde dag schiep God menigerlei dieren en beesten en schiep de mens van slijk der aarde en maakte hem naar zichzelf. Niet alzo te verstaan dat God een lichaam heeft met gestalte en het onderscheid van menselijke leden, zoals die uitwendige mens, dat is dat lichaam. Maar de inwendige mens heeft Hij geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis, dat is de ziel; en heeft in zich drie krachten die toch een is in het wezen, zo is ook God een in Wezen en drievoudig in de Persoon. En dezelfde vernuftige ziel is onzichtbaar, zonder lichaam, onverstoord en onsterfelijk. Sint Augustinus zegt in het 12^de boek Van de Stad Gods: ‘Dat menselijke geslacht heeft God hierom ingezet van een mens en bewijst daarmee hoe aangenaam en ontvankelijk dat het Hem is in veel dingen eenheid.’ Maar door de grote zondenval zijn de mensen alzo gebrekkig gevonden dat de onredelijke creaturen dieren en beesten rustig en [2r] vredig onder elkaar leven als de mensen. Het is niet gezien nog gehoord dat de leeuwen onder zich of de draken of andere creaturen en dieren zulke strijd gevoerd en gehad hebben tegen elkaar als de mensen gedaan hebben en dagelijks doen.

In de zevende dag rustte God van alle werken dat Hij geschapen en gemaakt had en zegende en maakte heilig de 7^de dag. Niet te verstaan dat God moe geworden was van het werken, maar dat Hij ophield nieuwe creaturen te maken welke materie of gelijkenissen niet ervoor gemaakt waren. En daarin werd geopenbaard de overste volkomenheid de Schepper want Hij behoeft de creaturen niet, maar de creaturen behoeven Hem want de kracht en mogendheid der Schepper is van alle creaturen een oorzaak van het zijn.

Van die sceppinge Adams ende Even der eerster menschen, daer alle dat menschelicke gheslacht of ghecomen is.

Dat II capittel.

In den eersten jaer der werelt, opten VI dach, als voerscreven staet, opten XXV dach van maert, heeft God gescapen Adam van den slijcke der roder aerden, in den acker bi Damasche, een volwassen man, na Sinen beelde. Ende als hi gescapen was, ende stont naect voer den Here, van stonden an mit opgeheven handen heeft hi God geloeft ende gedanct seggende: ԏ Heere, Dine handen hebben mi ghemaect, ende daerom nu voertan ghedenct mijnre, dat ghi mi gemaect hebste als slijck, ende heves mi ghecleet mit eenre huyt ende vlees, ende heves mi te samen geset van beenre ende aderen; verlene mi leven ende bermherticheit.ՠDoe nu Adam gescapen was, een frisch weylick jonck man, heeft hem God die Here begavet mit soe groter gracien ende genade, dat hi sonder meester, mer alleen uuter cracht der onsprekelicker gerechticheit, volcomelicken geweten ende verstaen heeft die VII vrie consten. Hi heeft oec kennisse gehadt aller cruden, alre bomen, alre metalen, alre edelre gesteenten, aller vogelen, aller beesten, aller visschen, aller slangen ende crupende dieren, ende int generael te spreken, heeft hi kennisse gehadt aller creaturen. Ende dat noch meer is, hi hadde claerder ende volcomender verstant van der Heiliger Drievoudicheit dan ye mensche hadde. Ende des gelijken van der menschwerdinge ende gheboorten Cristi. Ende daerom heeft hem God geset als een keiser ende overste paeus der gansser werelt, ende dat alle creaturen des hemels ende der aerden Adam bekenden als een here. Ende opdat den mensche die eijgenscap ende die craft aller dinghen kundich ware, so geboet God alle hemelsche ridderscap, dat si alle creaturen voer ende tot Adam brengen souden, dat hi enen ygelicken geslachte haer eijgen namen insette ende gave. Ende Adam gaf allen dieren ende beesten, vogelen ende visschen bequame namen, also si nu genoemt werden. Mer alle andere creaturen, die onwandelber ende onberoerlic waren, als bergen, eylanden, meren, wateren, bomen ende alle cruden, die sijn voer hem gebrocht niet lijflick, noch tegenwoerdelick, mer doer die inwendige beeldinghe ende bescouwinge ende bekentnissen hoere natueren heeft hi se alle haer eijgen namen gegeven, in sulcker sprake als hi hadde, dat is Hebreusse oft Joessche sprake. Als nu Adam een keiser ende here geset was van God over alle dingen, heeft hem God genomen opten selven dach dat hi gescapen was, ende brocht hem in dat paradijs, dat is in den boemgert [2v] des genoechten ende lusticheit, daert alle tijt scoen weder is, noch coude noch hette. Ende wat daer eens leeft, en mach niet sterven. Die bomen staen daer altijt al even groen, mit fruchten ende blader, ende en verdorren niet; het is daer lustelick ende genoechlick te wesen, dat een verwonderen mach. Ende God sette hem daerinne, dat hi dat wercken soude; niet van noots wegen, mer om te vermaken ende te verlustigen. O alre doerluchtichste, eerwaerdichste, hoechgeborenste ende alre heilichste keiser ende here Adam, here van Goods ghenaden des paradijs ende der gansser aerden; een vat vol alre wijsheit ende doechden, ende vader alre menschen! Als nu God der here sach dat gheen van allen levendigen dingen ende creaturen Adam ghelijck was, sprack God: Ԉet en is niet goet den mensche allene te sijn; laet Ons maken een hulper die hem ghelijck sij, om kinderen voert te brengen.ՠEnde rechtevoert sandt God een soete slaep opter selver stede in Adam, ende die Here nam een ribbe uut sijnder siden, ende vervolde die mit vleis. Ende van der ribbe maecte hi een wijf. Ende doe Adam wacker wert, brochte God dat wijf voer Adam, dat hi hoer oec enen name gheven soude, gelijken ander creaturen; ende als Adam hoer sach, sprack hi: Ԅat been is van minen beenre, ende dat vleis is van minen vleissche, ende sal heten een wijf ende des wijfs name sal wesen ghenoemt Eva, dat is te seggen in Duyssche, een moeder aller levendigen. Ende het is te gheloven, dat se God ghescapen heeft also uutnemende wonderlicken scoen van lijf, ende mit enen vrolicken aensicht, ende mit onsprekelicker chijerheit. Ende si waren beide naect, ende en scaemden hem niet. Ende God die Here gheboot hem dat si eten souden van allen vruchten, die in den paradijse stonden, uutgheseit van den vruchten des booms wetende goet ende quaet, op een peine des ewigen sterflicken doots. Ende opten selven dach, doer ingeven des duvels, soe overtraden si dat ghebot, want dat serpent daer die duvel doer sprack, tempteerde eerst dat wijf, soe dat si, overmits wijflicke lichtverdicheit, daerof at, ende brocht horen man oec daertoe, dat hi mit hoer at. Terstont werden hoer ogen op gedaen, ende bekenden dat si naect waren, ende maecten enen bondt van vigheblaen, ende bedecten hoer scamelheden daermede; want soe drade als si in den vruchte gebeten hadden, van stonden an voelden si beiden den perickel ende ongehoersaemheit hoere manlicker ende vroulicker leden, ende scaemden hem hoere naectheit, also men dit al tesamen claerlicken bescreven vint int eerste der Bibelen. Ende als si dat gebot overtreden ende gebroken hadden worden si terstont gheworpen ende ghestoten uuten paradise, daer si niet dan VII uren in en waren, als gemeenlick die doctoren seggen, ende worden geset in dit dal der tranen des aertrijcks. Ende God maecte hem cleder van peltzen daer si hoer naectheit mede bedecken mochten. Ende als Methodius scrijft, soe waren si noch in horen onnoselheit ende maechdelicken staet als si uuten paradise gestoten worden. Dwelcke oec scrijft Sinte Hieronimus tot die maecht Eustochium sprekende: Eva is maecht gheweest in den paradyse, ende dat begin der bruloften heeft oerspronck genomen na den peltsen clederen. Godefridus van Viterbien scrijft in sine croniken, dat Adam ende Eva ende hoer nacomelingen totter diluvien toe en aten noch broot, noch vleis, noch visch, noch en droncken geen wijn; mer si aten van den vruchten der bomen ende cruden der aerden, ende droncken beestenmelck oft water. Ende als Gobelinus in Cosmidromio scrijft, so aten si bonen voer broot, ende daer om heeft se noch den name in Latijn faba a fagin. Si en aten oec niet gecocte spise, uuten welcken te mercken is, dat si weinich of geen vier gehat en hebben, noch te coken, noch te backen, noch oec hem te warmen, ende hadden peltsen cleideren van den vellen der scapen; ende woonden in die culen ende holen der aerden, of si maecten hutten van telgeren ende rijsen der bomen, dat si voer den anloop der wilder dieren ende beesten bewaert waren. Adam, in den XV jaer nadat hi gescapen was, teelde hi an Eve zijnre huisvrou enen soen, geheten Caym, ende zijn suster Calmana; ende waren de eerst van vrou ende man geboren. [3r]

Ende daerna, in den XXX jaer, heeft hi geteelt Abel ende sijn suster Delbora. Want Eva brochte altijt ter werelt tot eenre geboorte een knechtken ende een meysken, als Josephus, de Juessche meester, scrivet in sine cronike. Si leefden alle haer dagen in strenger penitencie, om der sonden willen der ongehoersaemheit, ende leiden een heilich leven, verwachtende barmherticheit ende ghenade alsoe grootelick, dat Adam begavet wert mitter gaven der prophecien, ende wert een prophete. Ende propheteerde van der incarnatie ende gheboerte ons Heren Jesu Christi, ende van der diluvie over dat gantse aertrijck; ende dat die werlt ten lesten dagen mitten viere ghereinicht sal werden, ende van veel andere dingen. Adam ende Eva gaven hoer kinderen, neven, ende nichten, gheboden der rechtverdicheit, hoe dat si God vresen ende ontsien souden, God loven ende danken ende offerhanden geven van den eersten vruchten, beide van beesten ende van andere haven. Ende daer uut quam dat Cayn ende Abel offerhande deden. Dese Caym vermoerde Abel sinen broeder uut hat ende nijt, ende daerom wert hi van God vermaledijt. Caym was out C ende XV jaer; Abel C jaer, ende Adam C ende XXX. Ende Adam bescreide Abel sinen soen C jaer; ende hadde gheloeft bi sinen wive niet meer te slapen noch te bekennen. Dwelck hem God ofnam, ende geboet hem die geloftenisse te breken. Ende als Adam oudt was was CC jaer ende XXX, soe bekende hi sine huysvrouwe, ende si ghebaerde enen soen, gheheten Seth. Ende van dien sijn wi alle ghecomen, want dat gantsse geslachte van Caym om sijnre sonden willen ende sijnre kinderen, ende hoere oncuysheit, verdroncken alle in die diluvie, behalven Noe ende sijn kinderen. Adam ende Eva hebben te samen ghehadt, behalven Caym, Abel ende Seth ende haer susteren, noch XXX sonen. Ende Methodius scrijft, dat si C sonen ghehat hebben; ende dat en is niet ongeloeflick, want als Augustinus seit, soe en sijn si van Moyses niet al bescreven dan allene die van node waren te bescriven, om te volbrenghen die linie der gheboerten Cristi. Adam, als hi out was IX C jaer ende XXX, soe wert hi cranck ende starf. Ende hi wert begraven in der stadt Ebron. Ende Eva, als si gestorven was, wert si daer oec geleit in datselve graf. Aldus was Eva ouder, ende leefde langer dan Adam, horen man. Andere scriven, dat Adam begraven is geweest in den berch van Calvarien, ende dat namaels sijn lichaem vervoert is geweest ende begraven in Ebron, mer sijn hooft is gebleven in den berch van Calvarien. Ende daerna, als Sinte Ambrosius scrijft, opter selver stadt, is onse Here ghecruyst gheweest.

Van de schepping Adam en Eva, de eerste mensen, waarvan dat hele menselijke geslacht van gekomen is.

Dat II kapittel.

In het eerste jaar der wereld op de 6^de dag op de 25^ste dag van maart heeft God geschapen Adam van het slijk der rode aarde in de akker bij Damascus een volwassen man naar Zijn beeld. En toen hij geschapen was en naakt voor de Heerstond van stonden aan met opgeheven handen heeft hij God geloofd en bedankt en zei: ԏ Heer, Uw handen hebben mij gemaakt en daarom gedenk voortaan mij dat ge mij gemaakt hebt van slijk en hebt me gekleed met een huid en vlees en hebt men tezamen gezet van beenderen en aderen; verleen me leven en barmhartigheid.ՠToen nu Adam geschapen was, een frisse weelderige jonge man, heeft hem God de heer begaafd met zo' n grote gratie en genade dat hij zonder meester, maar alleen uit kracht der onuitsprekelijke gerechtigheid volkomen geweten en verstaan heeft de 7 vrije kunsten. Hij heeft ook kennis gehad van alle kruiden, alle bomen, alle metalen, alle edele gesteenten, alle vogels, alle beesten, aller vissen, alle slangen en kruipende dieren en in het algemeen te spreken heeft hij kennis gehad van aller creaturen. En dat nog meer is, hij had duidelijk en volkomen verstand van de Heilige Drievuldigheid dan ooit een mens had. En dergelijke van de menswording en geboorte Christus. En daarom heeft hem God gezet als een keizer en overste paus der ganse wereld en dat alle creaturen van de hemel en de aarde Adam bekenden als een heer. En opdat de mens de eigenschap en de kracht van alle dingen bekend was zo gebood God alle hemelse ridderschap dat ze alle creaturen voor en tot Adam brengen zouden en dat hij elk geslacht hun eigen namen inzette en gaf. En Adam gaf alle dieren en beesten, vogels en vissen bekwame namen, alzo ze nu genoemd worden. Maar alle andere creaturen die onveranderlijk en onberoerd waren als bergen, eilanden, meren, wateren, bomen en alle kruiden die zijn voor hem gebracht zonder leven, nog tegenwoordig, maar door de inwendige inbeelding en aanschouwen van hun naturen heeft hij ze allen hun eigen namen gegeven in zulke woorden als hij had, dat is Hebreeuws of Joodse taal. Toen nu Adam als een keizer en heer gezet was van God over alle dingen heeft God hem genomen op dezelfde dag dat hij geschapen was en bracht hem in dat paradijs, dat is in de boomgaard van genoegen en lustigheid waar het altijd mooi weer is, nog koude nog hitte. En wat daar eens leeft mach niet sterven. Die bomen staan daar altijd al even groen met vruchten en bladeren en verdorren niet; het is daar lustig en genoeglijk te wezen dat iemand het verwonderen mag. God zette hem daarin dat hij dat bewerken zou; niet vanwege nood, maar om te vermaken en te verlustigen. O aller doorluchtigste, eerwaardigste, hoog geboren en allerheiligste keizer en heer Adam, heer van Gods genade des paradijs en de ganse aarde; een vat vol alle wijsheid en deugden en vader van alle mensen! Toen nu God de heer zag dat geen van alle levende dingen en creaturen Adam gelijk was sprak God: ‘Het is niet goed de mens alleen te zijn; laat Ons maken een helper die hem gelijk is om kinderen voort te brengen.’ En gelijk zond God een zachte slaap op dezelfde plaats in Adam en de heer nam een rib uit zijn zijde en vulde die met vlees. En van der rib maakte hij een wijf. En toen Adam wakker werd bracht God dat wijf voor Adam dat hij haar ook een naam geven zou gelijk andere creaturen; en toen Adam haar zag sprak hij: ‘Dat been is van mijn been, dat vlees is van mijn vlees en zal heten een wijf en de naam van het wijf zal genoemd wezen Eva, dat is te zeggen in Diets, een moeder aller levenden. En het is te geloven dat God haar geschapen heeft alzo uitnemend wonderlijk mooi van lijf en met een vrolijk aanzicht en met onuitspreekbare sierlijkheid. En ze waren beide naakt en schaamden zich niet. En God de heer gebood hen dat ze eten zouden van alle vruchten die in het paradijs stonden, uitgezonderd van de vruchten van de booms die van goed en kwaad wist op een pijniging van de eeuwige sterfelijke dood. En op dezelfde dag door ingeven van de duivel zo overtraden ze dat gebod, want dat serpent daar de duivel door sprak, verleidde eerst dat wijf zodat ze, vanwege vrouwelijke lichtvaardigheid, daarvan at en bracht het haar man ook daartoe dat hij met haar at. Terstond werden hun ogen opengedaan en bekenden dat ze naakt waren en maakten een band van vijgenbladeren en bedekten hun schaamstreek daarmee; want zodat ze in de vrucht gebeten hadden, van stonden aan voelden ze beiden het risico en ongehoorzaamheid van hun mannelijke en vrouwelijke leden en schaamden zich hun naaktheid, alzo men dit alles tezamen helder beschreven vindt in het eerste der Bijbel. En toen ze dat gebod overtreden en gebroken hadden werden ze terstond geworpen en gestoten uit het paradijs waar ze net 7 uren in waren, zoals algemeen de doctoren zeggen en werden gezet in dit dal der tranen van aardrijk. En God maakte hen kleren van pelsen waar ze hun naaktheid mee bedekken mochten. En zoals Methodius schrijft, zo waren ze nog in hun onschuld en maagdelijke staat toen ze uit het paradijs gestoten werden. Wat ook schrijft Sint Hieronimus die tot de maagd Eustochium sprak: ԅva is maagd geweest in het paradijs en dat begin der bruiloft heeft oorsprong genomen na de pels kleren. Godfried van Viterbo schrijft in zijn kronieken dat Adam en Eva en hun nakomelingen tot de zondvloed toe aten nog brood, nog vlees, nog vis, nog dronken geen wijn; maar ze aten van de vruchten der bomen en kruiden der aarde en dronken beestenmelk of water. En zoals Gobelinus in Cosmidromio schrijft zo aten ze bonen voor brood en daarom heeft het nog de naam in Latijn faba a fagin. Ze aten ook geen gekookte spijs, waaruit te merken is dat ze weinig of geen vuur gehad hebben, nog te koken, nog te baken, nog ook zich te warmen en hadden pelzen kleren van de vellen der schapen; en woonden in de kuilen en holen der aarde of ze maakten hutten van telgeren en twijgen der bomen zodat ze voor de aanloop der wilde dieren en beesten bewaard waren. Adam teelde in het 15^de jaar nadat hij geschapen was aan zijn huisvrouw Eva een zoon geheten Kain en zijn zuster Calmana; en waren de eerste van vrouw en man geboren. [3r]

En daarna, in het 30^ste jaar, heeft hij geteeld Abel en zijn zuster Delbora. Want Eva bracht altijd ter wereld in een geboorte een knechtje en een meisje zoals Josephus de Joodse meester, schrijft in zijn kroniek. Ze leefden al hun dagen in strenge penitentie vanwege de zonde der ongehoorzaamheid en leidden een heilig leven, verwachtten barmhartigheid en genade alzo zeer dat Adam begiftigd werd met de gave van profetie en werd en profeet. En profeteerde van de incarnatie en geboorte onze Heer Jezus Christus en van de zondvloed over dat ganse aardrijk; en dat de wereld ten laatste dagen met vuur gereinigd zal worden en van veel andere dingen. Adam en Eva gaven hun kinderen, neven en nichten geboden der rechtvaardigheid, hoe dat ze God vrezen en ontzien zouden, God loven en danken en offerhanden geven van de eerste vruchten, beide van beesten en van andere have. En daaruit kwam dat Kain en Abel offerande deden. Deze Kain vermoordde zijn broeder Abel uit haat en nijd en daarom werd hij van God vermaledijd. Kain was oud 115 jaar; Abel 100 jaar en Adam 130. En Adam beschreide zijn zoon Abel 100 jaar en had beloofd niet meer bij zijn wijf niet meer te slapen nog te bekennen. Wat hem God afnam en gebood hem die belofte te breken. En toen Adam oud was 230 haar zo bekende hij zijn huisvrouw en ze baarde een zoon geheten Seth. En van die zijn we allen gekomen want dat ganse geslacht van Kain vanwege zijn zonden en zijn kinderen en hun onkuisheid verdronken allen in de zondvloed, behalve Noach en zijn kinderen. Adam en Eva hebben tezamen gehad, behalve Kain, Abel en Seth en hun zusters, nog 30 zonen. En Methodius schrijft dat ze 100 zonen gehad hebben; en dat is niet ongeloofwaardig want zoals Augustinus zegt zo zijn ze van Mozes niet allen beschreven dan alleen die het nodig waren te beschrijven om te volbrengen de linie der geboorte van Christus. Adam, toen hij 930 jaar oud was, zo werd hij ziek en sterf. En hij werd begraven in de stad Hebron. En Eva, toen ze gestorven was, werd ze daar ook gelegd in datzelfde graf. Aldus was Eva ouder en leefde langer dan haar man Adam. Andere schrijven dat Adam begraven is geweest in den berg van Calvarie en dat later zijn lichaam vervoerd is geweest en begraven in Hebron, maar zijn hoofd is gebleven in de berg Calvarie. En daarna, zoals Sint Ambrosius schrijft, op dezelfde plaats is onze Heer gekruisigd geweest.

Hoe dat die diluvie quam, ende de werlt mitten water verghing, ende hoe dat van Noe III sonen alle dat menschelicke gheslacht gecomen is.

Dat III capittel.

Als die werlt gestaen hadde II M II C ende XLII jaer, als Sinte Jheronimus scrijft, soe heeft God overmits der menschen menichvoudigen sonden die werlt willen plagen ende doen vergaen mitten water. Noe, Lamechs soen, die IX van Adams geslachte, een rechtverdich man, sachtmoedich ende barmhertich, heeft ghenade gevonden bi God den Here. Ende als hi out was V C jaer, gewan hi III sonen, als Sem, Cham ende Japhet. Ende in desen tijden waren die ghedachten der menschen anders niet, tot aller tijt, dan tot sonden. Mer Noe was een goet Godfruchtich man, ende was altijt daerom uut, mit leringe, mit vermaninge, mit prediken, dat hi dat volck bekeren mochte. Ende want hi niet en bedreef, noch en vorderde, ende besorcht was dat si hem sine huysvrouwe ende sinen kinderen verslaen ende doden mochten, soe vloot hij uuten selven lande. Ende als hi wech ghetoghen was, sprack God tot hem: Ԉet rouwet Mi, dat Ic den menschen gemaect ende gescapen hebbe; Ic wil se verdiligen ende doen vergaen mitten water.ՠEnde God geboet hem dat hi een scip maken soude, ende seide hem die ghesteltnis des scips, hoe hi dat maken soude van lancheit ende hoecheit, ende van ondersceit der cameren des scips, daerinne die dieren ende beesten die levendich bliven [3v] souden, behouden souden worden. Noe bestont dat scip te maken, ende bouwede daerover C jaren; ende binnen desen tijden gaf God den sondigen menschen dat si hem beteren souden ende penitencie deden. In welcke tijt Noe dagelicxs die menschen riep tot penitentie ende beteringe, mer si worden hoe langer hoe arger. Doe nu die C jaer omme ghecomen waren, ende die arcke bereit was, doe was Noe VI C jaer out; soe nam hi mit hem in die arcke vitaelge ende noottrufticheit van spise, ende nam mit hem van allen dieren ende beesten der gheslachten, die behouden souden werden, van elx een manneken ende een wijfken. Oec ghinc hi mit sine huysvrouwe, mit sine III sonen ende hoer huysvrouwen, dat waren VIII personen, in die arcke. Doe Noe mitten sinen, ende allen dieren ende beesten, die van God daertoe bestelt waren, in der arcken waren, doe begant te regenen; ende regende XL dagen ende XL nachten. Ende die wateren worden wassende, ende voerden die arcke XV cubitus oft ellenbogen hoech boven alle gheberchten, hoe hoech si oec waren. Ende in deser hoechte stonden die wateren C ende L dagen boven alle aertrijck. Ende daer verdranck alle dat levende was, behalven Noe mitten sinen die in die arke waren. Daerna begonnen die wateren te minderen, ende opten selven dach als Noe in der arken ghegaen was, opten selven dach ghinc hi weder dairuut als dat jaer om ghecomen was. Doe Noe der overste paeus ende keiser des menschelicken gheslachtes mit sijnre huysvrouwe, mit sine III sonen ende hoer huysvrouwen uuten arken gegaen waren, soe heeft hi altehant een altaer gemaect, ende heeft God den Here offerhande gedaen van allen dieren ende beesten, ende riep God den Here an mit ghebeden, lof ende sange. Ende dat offer behagede God, ende was Hem ontfanclick. Ende God die Here ghebenedide hem ende sine kinderen mit eenre drievoudighe benedijnge, als mit vermenichvoudicheit sijns gheslachts; ten anderen, mitter onderwerpinge aller levender creaturen; ten derden, mit toelatinge der vleislicker spijsen, welcke spijse des vleis is verhengt ende toeghelaten om der onvruchtberheit willen der aerden, diewelcke onvruchtberheit vermeert is ende groter gheworden na der diluvie dan te vorens. Noe, die goede man, leefde na der diluvie CCC ende XL jaer; ende in derselver tijt, behalven die drie sonen Sem, Cham ende Japhet, ghewan hi noch sonen ende dochteren. Ende als Phijlo, een Juesch meester, scrijft, soe heeft Noe gesien sine kindere kints kinderen, die van sinen III sonen ghecomen waren, ende waren gewassen ende vermenichvoudicht in den ghetale van XXIIII M mannen, behalven die wiven ende kinderen. Ende doe Noe out was IX C ende L jaren, starf hi, ende cort daernae versameden alle die gheslachten van Noes kinderen gecomen, ende coren III hoeftmannen ende vorsten, die se regeeren souden, ende bestonden te bouwen den groten toorne van Babilonien, beducht wesende dat die werlt weder mitten water vergaen soude. Also lange als Noe levede, soe ontsagen ende vreesden hem die gheslachten, ende hilden hem voer enen keiser ende here; ende hi onderwees ende leerde hem luden te leven nader regele des gherechticheits Goods. Mer soe drade als hi doot was, hebben si hem op gerecht tegen God, ende sijn ghevallen in groten vulen stinckenden sonden.

Hoe dat de zondvloed kwam en de wereld met het water verging en hoe dat van de drie zonen van Noach dat hele menselijke geslacht gekomen is.

Dat III kapittel.

Toen de wereld gestaan had 2242 jaar, zoals Sint Hieronymus schrijft, zo heeft God vanwege de mensen menigvuldige zonden die wereld willen plagen en lieten vergaan met het water. Noach, de zoon Lamech en de 9^de van Adams geslacht, een rechtvaardig man, zachtmoedig en barmhartig, heeft genade gevonden bij God de Heer. En toen hij 500 jaar oud won hij 3 zonen, als Sem, Cham en Jafet. En in deze tijden waren de gedachten der mensen niets anders te alle tijd dan tot zonden. Maar Noach was een goed Godvruchtig man en was altijd daarop uit met lering, met vermaningen, met prediken dat hij dat volk bekeren mocht. En omdat het niets uithaalde nog vorderde en bezorgd was dat ze hem en zijn huisvrouw en zijn kinderen verslaan en doden mochten zo vloog hij uit dat land. En toen hij weggetrokken was sprak God tot hem: ‘Het berouwt Mij dat Ik de mensen gemaakt en geschapen heb; Ik wil ze verdelgen en met water laten vergaan. ‘En God gebood hem dat hij een schip maken zou en zei hem de gesteldheid van het schip, hoe hij dat maken zou en de lengte en de hoogte en van het onderscheid der kamers van het schip waarin de dieren en beesten levend blijven [3v] zouden behouden zouden worden. Noach bestond dat schip te maken, en bouwde daarover 100 jaren; en binnen deze tijd gaf God de zondige mensen dat ze zich verbeteren zouden en penitentie deden. In welke tijd Noach dagelijks de mensen riep tot penitentie en verbetering, maar ze werden hoe langer hoe erger. Toen nu die 100 jaar omgekomen waren en de ark bereid was toen was Noach 600 jaar oud; zo nam hij met hem in de ark voedsel en nooddruft van spijs en nam met hem van alle dieren en beesten der geslachten die behouden zouden worden, van elk een mannetje en een wijfje. Ook ging hij met zijn huisvrouw, met zijn 3 zonen en hoe dat waren 8 personen in de ark. Toen Noach met de zijnen en alle dieren en beesten die van God daartoe besteld waren in de ark waren toen begon het te regenen; en regende 40 dagen en 40 nachten. En de wateren begonnen te wassen en voerden de ark 15 ellenbogen hoog boven alle gebergten, hoe hoog ze ook waren. En in deze hoogte stonden de wateren 150 dagen boven het hele aardrijk. En daar verdronk alles dat leefde, behalve Noach met de zijnen die in de ark waren. Daarna begonnen de wateren te minderen en op dezelfde dag toe Noach in de ark gegaan was, op dezelfde dag ging hij er weer uit toen dat jaar omgekomen was. Toen Noach, de overste paus en keizer van het menselijke geslacht met zijn huisvrouw, met zijn 3 zonen en hun huisvrouwen uit de ark gegaan waren zo heeft hij gelijk een altaar gemaakt en heeft God de Heer offerande gedaan van alle dieren en beesten en riep God de Heer aan met gebeden, lof en zang. En dat offer behaagde God en was Hem ontvankelijk. En God de heer zegende hem en zijn kinderen met een drievoudige zegening, als met vermenigvuldiging van zijn geslacht; ten anderen, met de onderwerping alle levende creaturen; ten derden, met toelaten van vlees spijzen welke spijs van vlees is toegestaan en toegelaten vanwege de onvruchtbaarheid van de aarde welke onvruchtbaarheid vermeerderd en groter is geworden na der zondvloed dan tevoren. Noach, die goede man, leefde na de zondvloed 340 jaar; en in dezelfde tijd, behalve die drie zonen Sem, Cham en Jafet, won hij nog zonen en dochters, En zoals Philo, een Joodse meester, schrijft, zo heeft Noach gezien zijn kinderen kindskinderen die van zijn 3 zonen gekomen waren en waren gegroeid en vermenigvuldigd tot het getal van 24 000 mannen, behalve de wijven en kinderen. En toen nog 950 jaren oud was stierf hij en gauw daarna verzamelden alle geslachten die van Noach kinderen gekomen en kozen 3 hoofdmannen en vorsten die ze regeren zouden en bestonden te bouwen de grote toren van Babylon die bevreesd waren dat de wereld weer met het water zou vergaan. Alzo lang als Noach leefde zo ontzagen en vreesden hem de geslachten en hielden hem voor en keizer en heer; en hij onderwees en leerde hen te leven naar de regels van de rechte God. Maar zo gauw hij dood was hebben ze zich opgericht tegen God en zijn gevallen in grote vuile en stinkende zonden.

Hoe dat die gantse werlt van Noe ende sijn III kinderen mit menschen vervolt is, ende wat elck tot sinen dele ende erve ghenomen heeft.

Dat IIII capittel.

Hier is te weten dat Noe in sijn leven sinen III sonen, Sem, Cham ende Japhet, als een gheweldige keiser ende here der gansser werlt (die in III delen ghedeelt is, als Asien, Affriken ende Europen) gheordineert ende bestelt heeft, dat een ijgelick een deel als voer zijn vaderlick erve besitten ende hebben soude; van welcke III delen elc deel in veel landen ende provincien ghedeelt is. Nu hebben een ijgelick van desen III sonen veel kinderen ghehadt, van welcken kinderen oec grote gheslachten ghecomen zijn. Soe heeft dan een ijgelick van den III sonen zijn deel erves inghenomen, mit sinen [4r] gheslachten, ende hebben alsoe die gansse werlt besettet mit volck, ende den landen ende provincien namen ingeset. Ende nadat si vermenichvoudicht werden in veelheit des volcxs ende der personen, daerna hebben si hem verstroyet in allen landen, ende die begrepen ende woenachtich ghemaect. Item. Boven desen III sonen heeft Noe ghehadt noch enen soen, ghenoemt Jonychus, als Methodius scrijft, ende Vincencius in Den Spiegel Historiael, ende ghemeenlick alle historie scrivers. Ende was sijn eerste gheboren soen, als Methodius scrijft. Mer Moyses en noemt hem niet in der Bibelen, want daer en worden niet meer dan VIII menschen salveert in der diluvien, als voer ghescreven staet. Aldus, had hi Noes outste soen geweest, soe most hi mede in der arken gheweest hebben, oft hi most verdroncken hebben gheweest. Mer Jacobus Philippi, van Sinte Augustinus Oerde, scrijft in sijn cronike, dat Noe heeft gewonnen sinen vierden soen na der diluvien, ende was ghenoemt Jonichus. Ende was een cloecksinnich man, ende een groot astronimus, ende was die eerste die die ghelegentheit ende naturen der sterren angemerct hevet. Overmits sine konst bekende hi dat opcomen ende beginsel der IIII principael rijken, ende oec horen onderganck ende destructie. Desen gaf die vader gheen deel mit sinen broederen, mer hi gaf hem grote ghiften ende gaven. Ende hi toech in een lant genoemt Ethan, ende gewan daer kinder bi sinen wive, ende vermenichvoudichde sere, ende was des selven volckes here; ende bouwede daer een stadt, die noemde hi na hem selven Jonicha. Item. Noch scriven een deel historijscrivers sommiger landen om lof ende ere hoers geslachtes uut outheden der tijden, van anderen sonen die Noe ghehadt heeft. Ende van denselven scriven si, dat si daerof ghecomen sijn, ende hebben hoer landen eerst begrepen als sijn die Beemers ende andere. Item. Die scriver der historien ende croniken van Zassen, die climpt op in die vertellinge der selver ofcompst tot op enen soen van Noe, die in der arken gheboren is gheweest, ghenoemt Scrophius. Item. Een ander scriver der historien van den Romeinen, ghenoemt Escondius, die scrijft, dat Noe noch een soen heeft gehadt, genoemt Janus, daer si of gecomen soude wesen; daer die berch noch binnen Romen legghende, Janiculus, sinen naem of heeft. Mer wat hier van dese nageboren Noes soen sij, bevele ic den gheleerden; want elcke nacie ende gheslachte begeert die outste haercoemst te hebben.

Hoe dat de ganse wereld van Noach en zijn 3 kinderen met mensen gevuld is en wat elk tot zijn deel en erve genomen heeft.

Dat IIII kapittel.

Hier is te weten dat Noach in zijn leven zijn 3 zonen Sem, Cham en Jafet als een geweldige keizer en heer der ganse wereld (die in 3 delen verdeeld is (als Azie, Afrika en Europa) geordend en besteld heeft, zodat iedereen een vaderlijk erfdeel bezitten en hebben zou; van welke 3 delen elk deel in veel landen en provincies verdeeld zijn. Nu hebben elk van deze 3 zonen veel kinderen gehad waarvan ook grote geslachten gekomen zijn. Zo heeft dan elke van de 3 zonen zijn erfdeel ingenomen met zijn [4r] geslacht en hebben alzo de ganse wereld bezet met volk en de landen en provincies namen ingezet. En nadat ze vermenigvuldigd warren in veelheid van volk en personen zijn ze daarna verstrooid in alle landen en die begrepen en bewoonbaar gemaakt.

Item. Boven deze 3 zonen heeft Noach gehad nog een zoon genoemd Jonichus, als Methodius schrijft, en Vincencius in Den Spiegel Historiael en gewoonlijk alle historieschrijvers. En het was zijn eerstgeboren zoon, zoals Methodius schrijft. Maar Mozes noemt hem niet in de Bijbel, want daar werden niet meer dan 8 mensen gered in de zondvloed. Aldus, was hij de oudste zoon van Noach geweest zo moest hij mede in de ark geweest zijn of hij moest verdronken zijn geweest. Maar Jacobus Philippi, van Sint Augustinus Orde, schrijft in zijn kroniek dat Noach zijn vierde zoon heeft gewonnen na de zondvloed en was genoemd Jonichus. En was een kloeke man en een grote astronoom en was de eerste die de gelegenheid en natuur der sterren aangemerkt heeft. Vanwege zijn kunst bekende hij dat opkomen en begin der 4 voornaamste rijken en ook hun ondergang en vernietiging. Deze gaf de vader geen deel met zijn broeders maar hij gaf hem grote giften en gaven. En hij trok in een land genoemd Ethan en won daar kinderen bij zijn wijf en vermenigvuldigde zeer en was heer van dat volk en bouwde daar een stad en noemde die naar zichzelf Jonicha.

Item. Nog schrijven een deel historieschrijvers van sommige landen om lof en eer van hun geslacht uit oude tijden van anderen zonen die Noach gehad had. En van die schrijven ze dat ze daarvan gekomen zijn en hebben hun landen eerst begrepen als zijn die van Bohemen en andere. Item. De historieschrijvers en kronieken van Saksen die klimt op in de vertelling van die afkomst op een zoon van Noach die in de ark geboren is geweest genoemd Scrophius.

Item. Een andere historieschrijver van de Romeinen, genoemd Escondius, die schrijft dat Noach nog een zoon heeft gehad, genoemd Janus, waarvan ze afkomen zouden zijn; waar de berg nog binnen Rome ligt Janiculus zijn naam van heeft. Maar wat hier van deze na geboren zoon van Noach is beveel ik de geleerden; want elke natie en geslacht begeert de oudste afkomst te hebben.

Hoe dat die werlt in III delen gedeelt is, ende in wat dele ende contreije die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gelegen sijn.

Dat V capittel.

Noe, als voerseit is, hadde III sonen in der arken, als Sem, Cham ende Japhet; ende van desen quamen LXXII nacien ende gheslachten. Ende dese hebben die gansse werlt beseten, elck als sijn vaderlick erve. Die werlt is gedeelt in drien percelen ende delen, als Asien, Affriken ende Europen. Asien is dat groetste, wijtste ende breetste, ende is die een helft van der gansser werlt, ende begint an die noortside van der rivier Tanays ende an die suytside van der rivier Nylus, streckende opwarts tot int oeste. Ende dit deel heeft Sem, Noes outste soen beseten. Ende van hem sijn gecomen XXVII geslachten, die hem bi lancheden van tiden over al dit lant van Asien verspreit ende gestroiet hebben, nadat si vermenichvoudichden in den volcke. Dat ander deel, Affriken, is dat rijckste, ende is dat derden deel van der werlt, ende begint van der riviere Nylus, streckende westwert in dat Atlantich meer bi Hercules Colonnen. Ende dit deel heeft Cham, Noes ander soen beseten. Ende van hem sijn gecomen XXX geslachten, die oec bi langen tijden uut menichvoudicheit hem int Affrijcsse lant verspreit ende gedeelt hebben. Ende also dese twe delen geleghen sijn op gheensijdt meers, ende verde van ons, ende ons oncondich sijn, daerom en wil ic niet veel daerof scriven, wanttet te lange vallen soude ende tot onser materie ende propoeste niet en dient. [p4]

Want als Jheronimus scrijft, soe sijn de geslachten van desen II sonen om veranderinge des volcs ende der namen, of doer striden ende andere ongevallen al geheel destrueert, vergaen ende tot niet gecomen, geliken dat lant van Clein Asien, daer vele landen ende provincien in ghelegen sijn ende Clein Asien plach te heten, dat wert nu genoemt Turkijen, overmits dattet die Turcken besitten ende ingenomen hebben; leest dat tractaetken dat paeus Pius die II gemaect heeft van desen dele van Asien: daer suldi besceits genoech in vinden. Dat derde deel Europen is dat machtichste van volck, ende begint van der rijviere Tanays, streckende westwert in die Spaensse zee, bi Hercules Colonnen. Ende dit deel heeft Japhet, Noes derde soen, beseten. Ende van hem sijn gecomen XV gheslachten, ende hebben hem mede verstroyt ende ghedeelt, nadat si wassende ende multiplicerende van volck groot werden. Ende dese II delen, als Affriken ende Europen, worden vaneen gesceiden mitten water, dat men heet Mare Mediterranen, dat is die Middel Zee, beghinnende vant lant van Syrien, daer dat Heilighe Lant inne leit, streckende westwert tot in die Grote Zee, die men Oceanus hiet, ende die gantsse werlt omcingelt hevet. Aldus is Asien ghelegen int oest; Affriken int suden; Europen int noorden. Ende alsoe ons dit derden deel, Europen, meest bekant is, ende dat meeste deel kersten ende der Heiliger Roomscher Kercken obedierende is, soe wil ic int cort recenseren ende overlopen die namen der landen ende provincien in Europen ghelegen, sonder enige descriptie ofte ghelegentheit, om der cortheits willen, want die paeus Pius die altesamen int lange narreert in sine Cosmographie van der bescrivinge van Europen. Welcker landen namen sijn dese: Die eerste provincie is ghenoemt Scithien, ghelegen in Asien; ende uut dit Scithien in Europen sijn die Hollanders uut ghesproten, dwelc heet men oec Sarmatien of Ruijssen. Ende in dese provincien leggen dese landen ende regioenen, te weten Alanien, Gothien, Satarchien, Neurien, Thissageten, Loristhenen, Dacien of Danien, Amasonien, Larodien, Massagethen, Scithetauren, Essidonien. Omtrent der zee leggen dese regionen ende provincien: Hoech-Misien, dat men nu Servien noemt; Neder-Misien, dat men Bosnien oft Bulgarien hiet; Hongarien, Valachien, Trachien, Achayen, Boecien, Phrigien, Gethen, Macedonien, Calcedonien, Magnesien, Migdonien, Tessalien, Archadien, Argien, Laconien, Messenen, Sparten, Albanien, Illirien of Slaven, Dalmacien, Croatien, Grecien, dat men oec Helles of Atticen noemt; Peloponesus, dat men nu noemt Moreen; Acarnanien, Epyrus, Istrien, ende meer andere, welcker regionen ende provincien namen nu veel verandert sijn. Na desen, an die zuytside, coemt Italien, daer vele hertochdommen ende graefscappen in ghelegen zijn, alst conincrijk van Neapels oft Sicilien, Tussien, Calabren, Poelgen, Campanien, Romanien, Strurien, Tuscanien, Lomberdien, Meylanen, Savoyen, ende meer andere. Insulen ende eylanden daer omtrent sijn Sicilien, Sardinien, Corsiken, Majoricken, Minoricken, conincrijcken toebehorende den coninc van Spangen oft van Aragon; Corciren, Ebosen, ende meer andere. An die noortside van Europen leggen dese provincien, als Groot Germanien of Duyslant, daer dese landen ende regionen in leggen, te weten Russien, Pruchen, Gothien, Lijflant, Polen, Beemen, Carnien, Carnithien, Stirien, Oestenrijck, Moravien, Slesien, Beyeren, Suaven, Duringen, Sassen, Hessen, Westphalen, Vrieslant, ende meer andere hertoechdommen ende graefscappen, die alle onder enen naem van Hoech-Duyslant ende Laech-Duyslant ghenoemt sijn. An die zuytside van Europen leggen dese provincien, ende sijn alle meest onder enen naem genoemt als Gallien of Walslant, ende wert gedeelt in drien delen, te weten datter is Gallia, Belgica, Celtica, ende Aquitanica. Belgica wert besloten mitten rivieren van der Seine, Rone, ende den Rijn an die noortside, ende strecket uuten oesten van dat ghebercht tot in die zee, ende heeft een deel van Duyslant mede in hem begrepen, als Switsen ende heel Hoech-Duyslant, daer vele hertoechdommen ende graef-scappen [5r] in gelegen sijn: Gulick, Cleef, Gelre, Brabant, Vlanderen, Henegouwen, Namen, Lutsenburch, Bourgondien, Limburch, Hollant ende Zeelant. Oec sijn daerinne gelegen vele bisdommen, als Coellen, Mens, Trier, Ludick, Utrecht, Covelens, Straesburch, Basel, Constans, Camerick, Terrvaen, Ruaen, Riemen, ende meer ander, die ic laet om der cortheits willen. Dat ander deel van Gallien, ghenoemt Celtica, begint van der riviere der Seijne tot die riviere van der Lore, ende van den rivier Matrone totter Ronen toe, ende eindet in die Middelzee ende an dat ghebercht van Savoijen, in denwelcken dat vele scone provincien, hertoechdommen, graefscappen ende bisdommen inne ghelegen sijn, die ic hier laet te scriven om der kortheits willen. Dat derde deel van Gallien, genoemt Aquitanica, begint van der riviere van den Lore totten bergen Pijreneen, die Walslant of Gallien sceiden van Spangen. In desen sijn oec vele heerlicke landen, provincien, hertoechdommen, graefscappen ende bisdommen. Dese II leste mit een deel van Belgica, sijn subject ende onderdanich den coninc van Francrijck. Die van desen volcomen verstant hebben wil, die overlese die cronike die Robertus Gaguinus gemaect heeft van den conincrijcke van Francrijck. Na desen volgt dat conincrijck van Spangen, daer vele conincrijcken, hertoechdommen ende graefscappen inne gelegen sijn als Castillien, Aragon, Navarren, Portegaele, Galissien, Sijvilgen ende Granaten. Spangen begint van die bergen Pijreneen int oest, hebbende an allen siden die zee belegen. Noch sijn in Europen andere conincrijcken, als Denemercken, Noerwegen, Sweden, Engelant, Scotlant, Hijerlant. Dits nu ons ghenoech gheseijt van den derden dele des werlts, Europen, daer die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant inne ghelegen sijn, mit Francrijck ende Engelant, daer die Hollanders ende Zeelanders horen oerspronck of hebben, ende daer wi onse fondament ende cronike op gheset ende ordeneert hebben, als int vervolg bliken sal. Welcke twee voerseide conincrijcken principalick horen beginsel ende anvang ghecomen ende genomen sijn uut die destructie van Troyen, die ic hier int corte verhalen wil om tot onser materien te comen, want men dieselve historie int lange wel bescreven vindt.

Hoe dat de wereld in 3 delen verdeeld is en in wat delen en contreien de landen van Holland, Zeeland en Friesland gelegen zijn.

Dat V kapittel.

Noach had 3 zonen in de ark als Sem, Cham en Jafet; en van deze kwamen 72 naties en geslachten. En deze hebben de ganse wereld bezet, elk als zijn vaderlijke erve. De wereld is verdeeld in drie percelen en delen als Azië, Afrika en Europa. Azië is de grootste, wijdste en breedste en is de ene helft van de ganse wereld en begint aan de noordzijde van de rivier Don en aan de zuidzijde van de rivier Nijl en strekt opwaarts tot in het oosten. En dit deel heeft Sem, de oudste zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 27 geslachten die met lengte van tijd zich over al dit land van Azië verspreid en verstrooid hebben nadat ze vermenigvuldigden in volk. Dat andere deel, Afrika, is dat rijkste en is dat derde deel van der wereld en begint van de rivier Nijl en strekt westwaarts in de Atlantische oceaan bij de zuilen van Hercules. En dit deel heeft Cham, de volgende zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 30 geslachten die ook in lengte der tijden vermenigvuldigd zijn en zich in Afrika verspreid en verdeeld hebben. En alzo deze twee delen gelegen zijn op de andere kant van het meer en ver van ons en ons onbekend zijn daarom wil ik niet veel daarvan schrijven want het zou te lang vallen en dient niet tot onze materie en opzet. [p4]

Want zoals Hieronymus schrijft zo zijn de geslachten van deze 2 zonen om verandering van volk en de namen of door strijden en andere ongevallen al geheel vernield, vergaan en tot niet gekomen, gelijk dat land van Klein Azie waar vele landen en provincies in gelegen zijn en Klein Azië plag te heten, wat nu Turkije wordt genoemd omdat de Turken het bezitten en ingenomen hebben; lees dat traktaatje dat paus Pius de 2^de gemaakt heeft van dit deel van Azie: daar zal je genoeg bescheid in vinden. Dat derde deel Europa is dat machtigste van volk en begint van de rivier de Don en strekt westwaarts in de Spaanse zee bij de zuilen van Hercules. En dit deel heeft Jafet, de derde zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 15 geslachten en hebben zich mede verstrooid en verdeeld nadat ze groeiden en vermenigvuldigden en groot van volk werden. En deze 2 delen, als Afrika en Europa, worden vaneengescheiden met een water dat men Middellandse Zee noemt, dat is de Middel Zee, en begint van het land Syrie daar het Heilige Land in ligt en strekt westwaarts tot in de Grote Zee die men Oceaan noemt en de ganse wereld omsingeld heeft. Aldus is Azië gelegen in het oosten; Afrika in het zuiden; Europa in het noorden. En alzo ons dit derde deel, Europa, meest bekend is en dat grootste deel christenen en de Heilige Roomse Kerk gehoorzaam is zo wil ik in het kort recenseren en overlopen de namen der landen en provincies in Europa gelegen, zonder enige descriptie of gelegenheid vanwege de kortheid want de paus Pius die alle tezamen in het lang verhaalt in zijn Cosmographie van de beschrijving van Europa. Welke namen van de landen deze zijn: De eerste provincie is genoemd Scythen, gelegen in Azië; en uit dit Scythen in Europa zijn de Hollanders van gesproten die men ook Sarmatiers of Russen noemt. En in deze provincies liggen deze landen en regionen, te weten Alanien, Goten, Satarchien, Neurien, Thissageten, Loristhenen, Dacie of Danien, Amasonia, Larodien, Massageten, Scythen, Essidonien. Omtrent de zee liggen deze regionen en provincies: Hoog-Misien, dat men nu Servie noemt; Neder-Misien, dat men Bosnie of Bulgarije noemt; Hongarije, Valachia, Thracie, Achaia, Boeotie, Phrygie, Gethen, Macedoni,e Calcedonie, Magnesia, Migdonien, Thessaloniki, Arcadia, Argen, Laconie, Messene, Sparta, Albanië, Illyrië of Slaven, Dalmatië, Croatia, Griekenland dat men ook Hellas of Attica noemt; Peloponnesos, dat men nu noemt Morycenae; Acarnania, Epirus, Istrie en meer andere welke regionen en provincies namen nu veel veranderd zijn. Na deze, aan de zuidzijde komt Italië ewaar vele hertogdommen en graafschappen in gelegen zijn als het koninkrijk van Napels of Sicilië, Tuscia, Calabrië, Apulië, Campania, Romagna, Etrurië, Toscane, Lombardije, Milaan, Savoie, en meer andere. Insulen en eilanden daar omtrent zijn Sicilië, Sardinië, Corsica, Majorca, Minorca, koninkrijken toebehorend aan de koning van Spanje of van Aragon; Corcyra, Ebos en meer andere. Aan de noordzijde van Europa liggen deze provincies als Groot Germanië of Duitsland waar deze landen en regionen in liggen, te weten Rusland, Pruisen, Goten, Lijfland, Polen, Bohemen, Carnien, Karinthië, Stirien, Oostenrijk, Moravië, Silezië, Beieren, Zwaben, Thüringen, Saksen, Hessen, Westfalen, Friesland en meer andere hertogdommen en graafschappen die allen onder een naam van Hoog-Duitsland en Laag-Duitsland genoemd zijn. Aan de zuidzijde van Europa liggen deze provincies en zijn allen meest onder een naam genoemd als Galli of Waals land en werd gedeeld in drie delen, te weten dat er is Gallia, Belgica, Celtica, en Aquitaine. Belgica werd besloten met rivier van de Seine, Rhne en de Rijn aan de noordzijde en strekt uit het oosten van dat gebergte tot in de zee en heeft een deel van Duitsland mede in zich begrepen als Zwitserland en heel Hoog-Duitsland waar vele hertogdommen en graafschappen [5r] in gelegen zijn: Gulik, Kleef, Gelre, Brabant, Vlaanderen, Henegouwen, Namen, Luxemburg, Bourgondi, Limburg, Holland en Zeeland. Ook zijn daarin gelegen vele bisdommen als Keulen, Mainz, Trier, Luik, Utrecht, Keulen, Straatsburg, Bazel, Konstanz, Kamerijk, Terwaan, Rouen, Reims en meer anderen ik vanwege de kortheid laat. Dat andere deel van Gallie, genoemd Celtica, begint van de rivier Seine tot de rivier Loire en van de rivier Marne tot de Rhone toe en eindigt in de Middellandse Zee en aan dat gebergte van Savoie waarin vele mooie provincies, hertogdommen, graafschappen en bisdommen in gelegen zijn die ik hier laat te schrijven vanwege de kortheid. Dat derde deel van Gallië, genoemd Aquitaine, begint van de rivier de Loire tot de Pyreneeën, die Waals land of Gallië scheiden van Spanje. Hierin zijn ook vele heerlijke landen, provincies, hertogdommen, graafschappen en bisdommen. Deze 2 laatste met een deel van Belgica zijn onderworpen en onderdanig de koning van Frankrijk. Die hiervan volkomen verstand hebben wil die leest de kroniek die Robertus Gaguinus gemaakt heeft van het koninkrijk van Frankrijk. Na deze volgt dat koninkrijk van Spanje waar vele koninkrijken, hertogdommen en graafschappen in gelegen zijn als Castilië, Aragon, Navarra, Portugal, Galicië, Sevilla en Granada. Spanje begint van de bergen Pyreneen in het oosten en is aan allen kanten van de zee bezet. Nog zijn in Europa andere koninkrijken, als Denemarken, Noorwegen, Zweden, Engeland, Schotland, Ierland. Dit is nu ons genoeg gezegd van het derde deel der wereld, Europa, daar de landen van Holland, Zeeland en Friesland in gelegen zijn met Frankrijk en Engeland daar de Hollanders en Zeelanders hun oorsprong van hebben en daar we ons fundament en kroniek opgezet en geordend hebben als in het vervolg blijken zal. Welke twee koninkrijken voornamelijk hun begin en aanvang gekomen en genomen hebben uit de vernietiging van Troje die ik hier in het kort wil verhalen om tot onze materie te komen, want men vindt die historie in het lang wel beschreven.

Hoe ende wanneer die famose stadt van Troyen destrueert wert, ende die sake waerom.

Dat VI capittel

Als die werlt gestaen had omtrent III M II C ende LXXV jaer, ende was voer Gods geboerte omtrent M II C ende XXIIII jaer, int derde jaer Labdons die XI rechter der Hebreusscher of der Joeden, is gheschiet die famose ende vermaerde destructie des stats van Troyen, die Cornelius Nepos ende Dares Phrygius in Griexscher talen, overgeset in den Latijn, bescreven hebben. Soe sullen wi hier alleen verclaren die sake des oerloechs, opdat men tot een ewige memorie weten mach, datter dicwils, bisonder onder den edelen, van een clein vonxken een groet vier coemt, ende wat quaet datter uut overspel ghecomen is. Int rijck van Dardanien regneerde een coninck, gheheten Tros, die welcke fondeerde ende stichte die stadt van Troyen. Dese liet een soen achter, ghenoemt Ylus, die in der stadt Troyen tymmerde een schoen ende hoech pallaes, dat hi na hemselven noemde Ylion. Deze Ylus hadde een soen, geheten Laomedon, die voert enen soen hadde, genoemt Priamus, ende hadde hem als een overste cappetein ende stadthouder ghesent int lant van Phrygien, ghelegen an Dardanien. Op dese tijt regneerde int lant van Achaijen, dat men nu Moreen heet, een coninck ghenoemt Eson, ende was seer out van dagen, ende hadde enen broeder gheheten Peleas, die trijck van sijns broeders wegen amministreerde ende berechte. Nu hadde dese Eson enen soen, gheheten Jason, ende was een clouck man; voer denwelken Peleas, sijn oem, seer beducht was dat hi hem vant rijck verstoten ende verdriven mochte, ende visierde enen raet, ende sandt hem mitten vromen Hercules ende meer ander edelen [5v] int eylant van Colchos dat men nu Rodes hiet omme dat Gulden Vlies te conquesteren ende mits dien lof prijs ende eer te bejaghen, dwelck hi oeck volbrochte. Als Jason mitten sinen quamen ghevaren int lant van Dardanien omtrent die stadt van Troyen, om hemluden te verlustighen van den langen reyse. Dit vernemende die coninc Laomedon van Dardanien of van Troyen, sandt sine legaten totten Grieken dat si van stonden an uut sijn lant trecken souden of hi woud se mit ghewapender handt ende mit cracht daeruut slaen. Ende die Grieken togen terstont hoer zeilen op ende sijn gevaren int eylant van Colchos, ende doer industrie, cloucheit ende wijsheit des conincs Oethes dochter genoemt Medea, heeft Jason dat Gulden Vlies conquesteert ende ghewonnen, ende sijn mit groter victorien ende zeghe weder in Grieken gekeert. Hercules ende Jason, mitten anderen Grieken gedenckende die injurie die coninc Laomedon hemluden bewesen ende gedaen hadde, ende had se mit groter scande ende scoffiericheden uut sijne lande expuleert ende verdreven, ende sijn mit groter macht ghetogen ende hebben die stadt van Troyen gewonnen, destrueert, ende vernielt, verslaende den coninck Laomedon, ende namen sijn dochter gheheten Esiona gevanghen, ende gaven se enen edelen coninck te manne om sine vromicheits willen, ghenoemt Thelamon, coninck van Saleminen. Ende die Grieken keerden weder mit groter seghe ende victorien elxs in hoer landen. Die coninck Priamus vernemende dat sijn vader van den Grieken verslagen, sijn suster Esiona ghevanghen, ende die stadt van Troyen ghedestrueert ende vernielt was, heeft hi die stadt weder doen repareren ende vertymmeren in alsoe groter scoenheit, hoecheit ende starcheit, dat sijns ghelijcs nije gesien en was. Die stadt volmaect wesende, heeft die coninck Priamus uutghesonnen sine naeste magen ende getrouwen vrient ghenoemt Anthenor, out van jaren ende wijs van rade totten Grieken, begerende hem weder te willen seinden sine suster Esiona; hi soude daer mede alle oude injurien ende scaden, die hem ghedaen waren verduldelick dragen ende vergheten. Mer die Griecken verstieten mit indignacien den bode ende wouden op sine commissie gheen antwoert geven; waerom dat hem coninck Priamus bereit heeft mitten sinen een oerloch an te nemen tegen den Grieken, ende heeft sijnen outsten soen, ghenoemt Hector, die alre cloechste ende vroemste man doe ter tijt levende, een hooftman ende cappetein gemaect van alle dat heer ende volck van wapenen. Hiertoe heeft den coninc oec informeert ende ghebrocht sijn ander soen, geheten Paris oft Alexander, seggende aldus: ԍijn heer vader ende coninck, u sal believen te weten, dat doen ic onlanx leden was uut jagen ghegaen int bosch Yda, heeft die god Mercurius mi geopenbaert ende voer ogen gebrocht III scoene vrouwen, als Juno, Pallas oft Minerva, ende Venus, hebbende twist onderling, wie van hem drien die scoenste ware. Ende hebben mi geconstitueert ende geset tot een juge ende rechter, om desen ghescele neder te leggen, begerende den scoensten van hem drien den gulden appel, die si mi daertoe gaven, in den scoot van den scoenste te leggen. Ende siet, ick heb se in Venus scoot geleit, ghemerct dat si die scoenste in minen ogen was; waerom si mi weder tot dancberheit belovet heeft een wijf in Grieken te geven, welcker nije scoonre gesien en is opter aerden. Aldus laet ons varen, doende ons scepen ende gereescap om tot onser meningen te comen.ՠHiertegens waren Elenus, des conincs joncste soen, ende Cassandra sijn dochter, seggende uut ingheeftinge ende insprekinge der goden: ԗaert bi also, dat Parijs, hoer broeder, een wijf name uut Grieken, so soude mitsdien die Grieken comen ende destrueren die stadt van Troyen, ende souden den coninck mit allen sinen sonen ende burgeren verslaen ende verdriven.ՠPriamus, die vader, dit niet achtende, ghing mit sijn opset ende mit sijns soens begeerten voert, ende bereide veel scepen, daer Paris ende Anthenor mit veel edele vrome mannen [6r] van Troyen inghegaen sijn ende sijn gecomen int eylant van Cytharea, een eylant der Cycladen, daer hi van den coninck Menelaus vriendelick ontfangen wert. Helena, coninck Menelaus wijf, aensiende die scoenheit, facundie, vromicheit ende liberaelheit van Parijs, wert mit sijnre liefden ontsteken, als dat si haer over ghegeven heeft in den handen van Parijs, ende heeft se mit hem tot Troyen ghevoert, mit groter blijscap ende vrolicheit. Dit gesciet wesende heeft coninc Priamus van Troyen appellacie interponeert, recht oft daeromme gesciet ware, dat hi also te bat Esiona sijn suster soude van den Grieken recupereren ende weder vercrigen. Menelaus, Helenen man, coninck van Sparten, ende Agamennon, coninc van Mycenen, sijn broeder, dit horende, hebbens hem sere beclaecht onder den Grieken van den excesse datter ghesciet was, also datter sonder merren vergadert sijn die alre edelste ende vroemste der Grieken, te weten Achilles, Pirrus sijn soen, Patroclus, Vlixes, Ayar, Nestor, mit veel ander, hebbende haer scepen al bereit, int getal van XII C. Mer want die Grieken antwoert ontfangen hadden van den afgod Apollo, dat si eerst int thiende jaer Troyen souden destrueren, soe hebben si dicwils sproncreisen ende scarmutsingen gedaen ende gehadt int lant van Phrygien ende Dardanien, daer Troyen in gelegen was, rovende ende brandende ende den luden die buten der steden woenachtich waren grote scade, hinder ende moyenisse angedaen; ende sijn mitten roof weder te huys getogen. Hierentusschen heeft coninc Agamennon, Menelausՠbroeder, legaten ghesonnen an den coninc Priamus, om te weten of hi sijn broeders wijf Helene weder thuys senden woude; indien hi dat dede, si souden van den oerloge ophouden. Coninc Priamus heeft den Griesschen legaten gheantwoert ende exponeert die grote injurie, laster ende ongelijck, die hem Jason ende Hercules, die Grieken, te voren gedaen hadden, als sijn vader verslagen, die stadt Troyen verbrant ende destrueert, sijn suster Esiona ontvoert; also dattet hem na sijnre hoechgeboren edelheit niet en stonde langer te liden. Mer hi ontseide se, ende was also bedocht dat hi geen paijs noch vrede mitten Grieken maken en woude, mer wilde die fortune ende avontuer van den oerloge verwachten. Waeromme dat an beiden siden groot, machtich volck vergadert is. Ende die Grieken sijn mit alle hoer macht voer die stadt van Troyen gecomen, ende hebben die swaerlicken ende crachtelicken belegen. Ende hebben vele striden ende scermutsingen tegen malcanderen gehadt, in welcken striden die vrome Hector, Priamusՠsoen, verslagen heeft den coningen Patroclum ende Mennon, ende veel andere capeteinen der Grieken, also dat si onderling twe winteren bestande maecten, om een ygelick sijn edelen eerlick te begraven ende thuys te voeren, want den Grieken ende Troyanen vele edele heren, coningen ende vorsten uut vremde landen te dienste ende hulpe gecomen waren, die men, nadat si verslagen waren, weder in hoer eijgen landen, mit grooten costen, eeren ende pompen moste brengen ende begraven. Na twe jaren sijn si weder te velde gecomen; ende Hector van Troyen, die vrome prins, heeft verslagen X die meeste heren ende capeteinen der Grieken, ende an dander side heeft Achilles verslagen IIII grote heren van Troyen, want si vochten ende streden XXX dagen lang seer strengelick ende vromelick. Hierna maecten si weder III jaer lang bestandt, ende dat uut wesende, sijn si weder te stride vergadert; ende daer wert ontellick volck an beiden siden verslagen. Ende hoewel dat Hector van sijn wijf, Andromacha genoemt, vermaent was doer een visioen, dat si des nachts ghesien hadde, dat hi dien dach binnen der stadt van Troyen soude bliven, ende niet te stride gaen, woude hi sijn lijf behouden; nochtans voer hem nemende dattet enen edelen man niet en betaemt een wijfs droem te achten, is vromelick uuter stadt ghereden, ende heeft vele van den Grieken ende van den besten verslagen. Dit merckende Achilles heeften verspijt ende gemerct dat Hector sinen scilt op sinen rugge geworpen had om enen edelen man, die hi gevangen had, sekerlic te leiden, ende heeften [6v] verradelick ende onversienlick mit eenre lancie in sinen borst doot ghesteken ende doerronnen. Na Hectors doot ende begravinge isser weder een jaer lange bestant ghemaect; ende siet, int jaerghetijde van Hector is Achilles mede binnen Troyen ter feest ghecomen, niet ansiende dat Hector sijn viant geweest ende van hem verslagen was; mer voer hem nemende dat men den begravinge der doden ende bisonder der edelre vromer cappeteinen hoort eer ende gedachtenis te bewisen. Achilles staende bi den lijke op Hectors graf, sloech sijn ogen op coninc Priamusՠjoncste dochter, genoemt Polixena. Ende begeerde se uut groter liefden tot sinen gechten wive. Ende Priamus, die vader, ende Heccuba, die moeder, gaven hier consent toe, mit sekere condicien. Alsoe dat Achilles, overmits dese voerwaerden, hemselven van den stride ontoech, persuuaderende ende onderwisende mit vele redenen den cappeteynen der Grieken, sijn medegesellen, dattet seer oneerlick, onwyslick was, dat men om een wijfs willen die meer dan eens ontvoert was, heel Europen, ende bina Asien soude perturberen ende in roere houden. Waeromme die princen ende capeteinen der Grieken admitterden ende gehengeden, dat Achilles Polixenam, des conincs dochter te wive nemen soude, ende in der stadt gaen mit sijn Mirmidonen ende ondersaten, op datter mits sulcken huwelick, pays ende vrede comen mochte tusschen den Troyanen ende den Grieken. Hiertegen waren coninck Menelaus ende Calcas, priester van Troyen, die int beginsel overgelopen was totten Grieken. Mitten corsten: Achilles na der ordinancie van Heccuba der coninghinne, is mit Archilocho, Nestors soen, alleen in Apolles tempel gecomen, om aldaer, sonder enich rumoer, Polixenam te trouwen. Mer tis anders gevallen. O, dwase ende sotte liefde! Hoe verduysterstu dat vestant der wiser vromer mannen! O, Achilles, vrome ridder! En denctste niet dattu Polyxenes broederen, als Hector, Deyphebus, ende Troylus, verradelick ende onversienlick verslaghen hebste? Ende als hi in den tempel gecomen was om dit te volbrengen, is Parijs mit een deel gewapende doer een heimelicke plaetse in den tempel ghecomen, ende hebben den vromen Achilles mit Archilocho verslagen. Die Grieken dit vernemende, waren seer toornich opten Troyanen, ende namen Achilles soen, genoemt Pirrus oft Neptholemus, tot een cappeteyne. Dese Pirrus dede grote wraeck over sijn vaders doot, verslaende vele Troyanen, ende bisonder den coninginne van den Amasonen, die mit M maechden ende vrouwen te paerde den Troyanen te hulpe gecomen waren, om wiens doot die Troyanen seer droevich waren, ende sloten haer poorten toe, ende en hadden ghenen moet meer te striden. Doen quamen Anchises, mit Eneas sijn soen, ende Anthenor mit Polidamas sijn soen, totten coninc Priamus, ende baden hem dat hi paijs ende soene mitten Grieken maken wilde. Dwelc Priamus seer ovel nam, ende beval sinen natuerlicken soen, geheten Amphimachus, dat hi desen tween, als Eneas ende Anthenor, heimelicke lagen legghen soude ende verslaen se. Waerom dat dese twee conspiratie ende meuterie gemaect hebben mitten Grieken om die stadt te verraden ende leveren op condicien ende voerwaerden voer hem ende horen nacomelingen. Ende siet, doe Eneas, Priamusՠswager, die sijn dochter te wive hadde, geheten Creusa, ende Anthenor dit vertoefden, quaemen II cappeteinen al heimelic binnen Troyen, als Vlixes ende Diomedes, tot desen II, vernemende die sake des vertoevens. Doe sprac Anthenor: ԇhi sult weten in der waerheit, doen coninck Ylus die stadt van Troyen tymmerde, ende daerinne een tempel hadde doen maken totten dake toe in die eer van der godinne Pallas oft Minerva; ende siet, by dat hoge altaer is duer godlijcke misterie uuten hemel een houten beelt gecomen, ende heeft hemselven an den muyr gevesticht, dat ment mit ghenen handen oft instrumenten daervan nemen of breken mach, dan het laet hem allene handelen ende verdragen van den handen der priesteren, die in den tempel dienen; ende men can niet geweten van wat hout dit beelt gemaect ende figureert is. [7r]

Hoe en wanneer de fameuze stad Troje vernield werd en de zaak waarom.

Dat VI kapittel

Toen de wereld had omtrent 3275 gestaan had en was voor Gods geboorte omtrent 1224 jaar en in het derde jaar van Abdon de 11^de richter van de Hebreers of Joden is geschiede de fameuzer en vermaarde vernietiging van de stad Troje die Cornelius Nepos en Dares Phrygius in Griekse taal en overgezet in Latijn beschreven hebben. Zo zullen we hier alleen verklaren de zaak van de oorlog opdat men tot een eeuwige memorie weten mag dat er vaak en vooral onder de edelen van een klein vonkje een groot vuur komt en wat kwaad dat er uit overspel gekomen is. In het rijk van Dardanus regeerde een koning geheten Tros die fundeerde en stichtte de stad Troje. Deze liet een zoon achter genoemd Ylus die in de stad Troje timmerde een mooi en hoog palleis dat hij naar zichzelf noemde Ylion. Deze Ylus had zoon geheten Laomedon die voort een zoon had genoemd Priamus en had hem als een overste kapitein en stadhouder gezonden in het land Phrygia gelegen aan Dardanus. Op deze tijd regeerde in het land van Achaea dat men nu Morea heet een koning genoemd Eson en was zeer oud van dagen en had een broeder geheten Peleas die het rijk vanwege zijn broeder administreerde en berechtte. Nu had deze Eson een zoon, geheten Jason, en was een kloeke man; waarvoor zijn oom Peleas zeer beducht was dat hij hem van het rijk verstoten en verdrijven mocht en versierde een raad en zond hem met de dappere Hercules en meer andere edelen [5v] in het eiland Colchis dat men nu Rhodes heet omdat Gulden Vlies te veroveren en mitsdien lof, prijs en eer te bejagen, wat hij ook volbracht. Toen Jason met de zijne kwam gevaren in het land Dardanus omtrent de stad Troje om zich te verlustigen van de lange reis. Dit vernam koning Laomedon van Dardanus of van Troje en zond zijn legaten tot de Grieken dat ze van stonden aan uit zijn land trekken zouden of hij wilde ze met gewapenderhand en met kracht daaruit slaan. En de Grieken trokken terstond hun zeilen op en zijn gevaren in het eiland Colchis en door werken, kloekheid en wijsheid van de dochter van koning Oethes genoemd Medea heeft Jason dat Gulden Vlies veroverd en gewonnen en zijn met grote victorie en zege weer in Griekenland gekeerd. Hercules en Jason met de andere Grieken gedachten de belediging die koning Laomedon hen bewezen en gedaan had en had ze met grote schande en schoffering uit zijn landen verbannen en verdreven en zijn met grote macht getrokken en hebben de stad Troje gewonnen, verwoest en vernield en versloegen koning Laomedon en namen zijn dochter geheten Esiona gevangen en gaf haar een edele koning tot man vanwege zijn dapperheid, genoemd Thelamon, koning van Salamis. En de Grieken keerden weer met grote zege en victorie elk in hun landen. De koning Priamus vernam dat zijn vader van den Grieken verslagen, zijn zuster Esiona gevangen en de stad Troje verwoest en vernield was heeft de stad weer laten repareren en vertimmeren in alzo grote schoonheid, hoogte en sterkte dat zijn gelijke niet gezien was. Toen de stad volmaakt was heeft koning Priamus uitgezonden zijn naaste verwant en trouwe vriend genoemd Antenor, oud van jaren en wijs van raad naar de Grieken en begeerde hem weer te willen zenden zijn zuster Esiona; hij zou daarmee alle oude belediging en schaden die hem gedaan waren geduldig dragen en vergeten. Maar di Grieken verstoten met verontwaardiging de bode en wilden op zijn commissie geen antwoord geven; waarom dat koning Priamus zich bereid heeft met de zijnen een oorlog aan te nemen tegen de Grieken en heeft zijn oudste zoon, genoemd Hector, die aller kloekste en dapperste man die toen der tijd leefde, een hoofdman en kapitein gemaakt van dat hele leger en wapenvolk. Hiertoe heeft de koning ook genformeerd en gebracht zijn andere zoon geheten Paris of Alexander en zei aldus: ‘mijn heer vader en koning, u zal believen te weten dat ik kortgeleden was uitjagen gegaan in het bos Yda heeft de god Mercurius me geopenbaard en voor ogen gebracht 3 mooie vrouwen als Juno, Pallas of Minerva en Venus, die onderling twist hadden wie van hen drie de mooiste was. En hebben mij geordend en gezet tot een rechter om dit geschil neer te leggen en begeerde de mooiste van hen drie een gouden appel, die ze me daartoe gaven, in de schoot van de mooiste te leggen. En zie, ik heb het in Venus schoot gelegd, gemerkt dat ze de mooiste in mijn ogen was; waarom ze me weer tot dankbaarheid beloofd heeft een wijf in Griekenland te geven die nooit zo mooi gezien is op aarde. Aldus laat ons varen, doe onze schepen en gereedschap om tot onze bedoelingen te komen.’ Hiertegen waren Elenus, des jongste zoon van de koning, en zijn dochter Cassandra en zei uit ingeven in inspraak der goden: ԗas het alzo dat haar broeder Paris een wijf nam uit Griekenland zo zouden mitsdien de Grieken komen en vernielen de stad Troje en zouden de konink met al zijn zonen en burgers verslaan en verdrijven.’ Priamus, de vader, achtte dit niet en ging met zijn opzet en begeerte van zijn zonen voort en bereidde veel schepen daar Paris en Antenor met veel edele dappere mannen [6r] van Troje ingegaan zijn en zijn gekomen in het eiland Kythira, een eiland der Cycladen waar hij van koning Menelaus vriendelijk ontvangen werd. Helena, het wijf van koning Menelaus, zag de schoonheid, welsprekendheid, dapperheid en liberaalheid van Paris en werd met zijn liefde ontstoken als dat ze zich overgegeven heeft in de handen van Paris en heeft haar met hem tot Troje gevoerd met grote blijdschap en vrolijkheid. Toen dit gedaan was heeft koning Priamus van Troje appellatie ingesteld recht of het daarom geschied was zodat hij alzo te beter zijn zuster Esiona van de Grieken zou terugkrijgen en weer krijgen. Menelaus, de man van Helena en koning van Sparta, en zijn broeder Agamemnon, koning van Mycene, die dit hoorde hebben zich zeer beklaagd onder de Grieken van het exces dat er geschied was, alzo dat er zonder dralen verzameld zijn de aller edelste en dapperste der Grieken, te weten Achilles, Pyrrhus zijn zoon, Patroclus, Odysseus, Ayar, Nestor, met veel anderen en hebben hun schepen allen bereid in het getal van 1200. Maar omdat de Grieken antwoord ontvangen hadden van de afgod Apollo dat ze eerst in het tiende jaar Troje zouden verwoesten zo hebben ze vaak aanvallen en schermutselingen gedaan en gehad in het land Phyrgië en Dardanus daar Troje in gelegen was, rovend en brandend en de lieden die buiten de stad woonden grote schade, hinder en vermoeienis gedaan; en zijn met de roof weer thuis getrokken. Ondertussen heeft de broeder van koning Agamemnon, Menelaus legaten gezonden aan koning Priamus om te weten of hij het wijf van zijn broeder Helena weer thuis zenden wilde; indien hij dat deed zouden ze van de oorlog ophouden. Koning Priamus heeft de Griekse legaten geantwoord en uitgelegd de grote belediging, laster en ongelijk die hem Jason en Hercules tevoren gedaan hadden, als zijn vader verslagen, de stad Troje verbrand en verwoest en zijn zuster Esiona ontvoerd; alzo dat het hem naar zijn hooggeboren edelheid niet stond langer te lijden. Maar hij ontzei ze en was alzo bedacht dat hij geen rust nog vrede met de Grieken maken wilde, maar wilde het fortuin en avontuur van de oorlog opwachten. Waarom dat aan beiden zijden groot, machtig volk verzameld is. En de Grieken zijn met al hun macht voor de stad Troje gekomen en hebben die zwaar en krachtig belegerd. En hebben vele strijd en schermutselingen tegen elkaar gehad, in welke strijd de dappere Hector verslagen heeft de koningen Patroclus en Mennon en veel andere kapiteins der Grieken, alzo dat ze onderling twee winters bestand maakten om elk zijn edelen fatsoenlijk te begraven en thuis te voeren, want de Grieken en Trojanen waren vele edele heren, koningen en vorsten uit vreemde landen te dienste en hulp gekomen, die men, nadat ze verslagen waren, weer in hun eigen landen met groten kosten, eer en pomperij moest brengen en begraven. Na twee jaren zijn ze weer te velde gekomen; en Hector van Troje, die dappere prins, heeft 10 van de hoogste heren en kapiteins der Grieken verslagen en aan de andere zijde heeft Achilles verslagen 4 grote heren van Troje want ze vochten en streden 30 dagen lang zeer sterk en dapper. Hierna maakten ze weer 3 jaar lang bestand en toen dat uit was zijn ze weer te strijd verzameld; en daar werd ontelbaar volk aan beiden zijden verslagen. En hoewel dat Hector van zijn wijf, Andromache genoemd, vermaand was door een visioen dat ze ‘s nachts gezien had dat hij die dag binnen de stad Troje zou blijven en niet te strijd gaan wilde hij zijn lijf behouden; nochtans voor hem name dat het een edele man niet betaamt een droom van een wijf te achten is dapper uit de stad gereden en heeft veel van de Grieken en van de besten verslagen. Dit merkte Achilles en had uitstel en gemerkt dat Hector zijn schild op zijn rug geworpen had om een edele man die hij gevangen had zeker weg te leiden en heeft hem verraderlijk [6v] en onvoorziens met een lans in zijn borst doodgestoken en doorstoken. Na Hectorՠs dood en begraven is er weer een jaar lang bestand gemaakt; en ziet, in het jaargetijde van Hector is Achilles mede binnen Troje ter feest gekomen en niet aanzag dat Hector zijn vijand geweest en van hem verslagen was; maar nam zich voor dat men het begraven der doden en vooral de edele dappere kapiteins hoort eer en gedachtenis te bewijzen. Achilles stond bij het lijk op Hectorՠs graf, sloeg zijn ogen op koning Priamus jongste dochter, genoemd Polixena. En begeerde ze uit grote liefden tot zijn echte wijf. En de vader Priamus en de moeder Hecuba gaven hier toestemming toe met zekere condities. Alzo dat Achilles, vanwege deze voorwaarden, zichzelf van de strijd onttrok en overtuigde en onderwees met vele redenen zijn medegezellen de kapiteins der Grieken dat het zeer oneerlijk en dom was dat men vanwege een wijf die meer dan eens ontvoerd was heel Europa en bijna Azi zou verstoren en in beweging houden. Waarom de prinsen en kapiteins der Grieken toe lieten en toestonden dat Achilles de dochter van de koning Polixena tot wijf zou nemen en in de stad ging met zijn Mirmidonen en onderzaten opdat er mits zulke huwelijk rust en vrede komen mocht tussen de Trojanen en de Grieken. Hiertegen waren koning Menelaus en Calcas, priester van Troje, die in het begin overgelopen was tot de Grieken. In het kort: Achilles na de ordinantie van koningin Hecuba is met de zoon van Nestor, Archilocho, alleen in Apollo’s tempel gekomen om aldaar zonder enig rumoer Polixena te trouwen. Maar het is anders gevallen. O, dwaze en zotte liefde! Hoe verduistert u het verstand van de wijze dappere mannen! O, Achilles, dappere ridder! En denkt u niet dat u Polixenaՠs broeders als Hector, Deiphobus en Troilus verraderlijke en onvoorziens verslagen hebt? En toen hij in de tempel gekomen was om dit te volbrengen is Paris met een deel gewapende door een heimelijke plaats in de tempel gekomen en hebben de dappere Achilles met Archilocho verslagen. De Grieken die dit vernamen waren zeer vertoornd op die van Troje en namen de zoon van Achilles genoemd Pyrrhus of Neptolemus tot een kapitein. Deze Pyrrhus deed grote wraak over zijn vaders dood en versloeg vele Trojanen en vooral de koningin van de Amazonen die met 1000 maagden en vrouwen te paard de Trojanen te hulp gekomen waren, om wiens dood de Trojanen zeer droevig waren en sloten hun poorten dicht en hadden geen moed meer te strijden. Toen kwam Anchises, met zijn zoon Aeneas en Antenor met zijn zoon Polidamas tot koning Priamus en baden hem dat hij vrede en verzoening met de Grieken maken wilde. Wat Priamus zeer euvel nam en beval zijn natuurlijke zoon, geheten Amphimachus, dat hij deze twee heimelijke lagen leggen zou en ze verslaan. Waarom dat deze twee samenzwering en muiterij gemaakt hebben met de Grieken om de stad te verraden en leveren op conditie en voorwaarden voor hen en hun nakomelingen. En ziet, toen Aeneas, de zwager van Priamus die zijn dochter tot wijf had geheten Creusa en Antenor dus vertoefden kwamen 2 kapiteins al heimelijk binnen Troje als Odysseus en Diomedes tot deze 2 en vernamen de zaak van het vertoeven. Toen sprak Antenor: ‘Je zal weten in de waarheid toen koning Ylus de stad Troje timmerde en daarin een tempel had laten maken tot het dak toe in de eer van de godin Pallas of Minerva; en ziet, bij dat hoge altaar is door goddelijke mysterie uit de hemel een houten beeld gekomen en heeft zichzelf aan de muur gevestigd zodat men het met geen handen of instrumenten daarvan nemen of breken mag, dan het laat zich alleen handelen en verdragen van de handen der priesters die in de tempel dienen; en men kan niet weten van wat hout dit beeld gemaakt en gefigureerd is. [7r]

Den virtuit ende cracht van dit beelde heeft Pallas die godinne ons bedudet, seggende, dat alsoe lange dit beelde binnen der muren van Troyen bewaert wort, ende niet uutgedragen, soe sullen die coningen van Troyen die stadt ewelick besitten ende hem niet ofghewonnen werden. Ende dit beelt wert na der goddinnen Pallas ghenoemt Palladium. Ende dit is die sake waeromme wi onse beloften niet gehouden en hebben, mer wi sullen den priester Thoas, diet bewaert, mit veel gouts tempteren, dat hijt ons leveren wil.ՠDwelck alsoe gesciet is. Ende Vlixes ende Diomedes namen dit beelt mit hem uuter stadt, ende terstont daerna wert enen beveynsden paijs gemaect, als dat die Grieken een groot paert van metale, daer M man in verborgen lagen, in die stadt brochten, om in den tempel te setten. Ende alst nacht was, ghingen dese uut, ende die Grieken quamen van buten doer dit gadt van der muren, daer dat paert doer ghebrocht was. Ende aldus wert die stadt verradelick ghewonnen ende destrueert, ende sloegen den coninck Priamus mit sijn wijf ter doot. Die Grieken lagen voer Troyen X jaer, VI maenden, VII dagen; ende Troyen was ghetymmert bi den tijden dat Ayoth rechter was van den Jueden, ende was in der derden etaet des werlts, voerdat Romen getymmert worde IIII C ende XXX jaer. Ende Troyen stont C ende LXXXV jaer. Ende daer bleven van den Grieken verslagen voer Troyen VIII C ende LXX M man, ende van den Troyanen totdat die stadt verraden worde, VI C ende LXXVI M man; ende als si ghewonnen worde II C ende LXXVI M. Uut deser excellente ende famose destructie van Troyen hebben die Grieken voertan hoer jaren ende datum van dien supputeert ende ghescreven, tot des groten Alexanders tijden toe, die tconincrijcke van Grieken onder hem brochte. Die meerder ende beter verstant van deser historie van Troyen hebben wil, mach lesen die historie ende tboeck dat daervan gheprintet is in Duischer talen, waerom dat si hier int cort overghelopen is, om tot onser materien te komen.

De macht en kracht van dit beeld heeft Pallas de godin ons aangeduid en zei dat alzo lang dit beeld binnen de muren van Troje bewaard werd en niet uitgedragen zo zullen de koningen van Troje de stad eeuwig bezitten en hen niet afgewonnen worden. En dit beeld werd naar de godin Pallas genoemd Palladium. En dit is de zaak waarom we onze beloften niet gehouden hebben, maar we zullen de priester Thoas, die het bewaart, met veel goud verleiden, dat hij het ons leveren wil. ‘Wat alzo geschied is. En Odysseus en Diomedes namen dit beeld met hen uit de stad en terstond daarna werd een geveinsde vrede gemaakt als dat de Grieken een groot paard van metaal waar 1000 man in verborgen lagen in de stad brachten om in de tempel te zetten. En toen het nacht was gingen die eruit en de Grieken kwamen van buiten door dit gat van de muren daar dat paard door gebracht was. En aldus werd de stad verraderlijk gewonnen en verwoest en sloegen koning Priamus met zijn wijf ter dood. De Grieken lagen voor Troje 10 jaar, 6 maanden, en 7 dagen; en Troje was getimmerd in de tijd dat Ayoth rechter was van de Joden en was in het derde tijdperk van de wereld voordat Rome getimmerd werd 440 jaar. En Troje stond 185 jaar. En daar bleven van de Grieken verslagen voor Troje 80700 man en van de Trojanen totdat de stad verraden werd 60760 man; en toen het gewonnen werd 20760. Uut deze excellente en fameuze vernietiging van Troje hebben de Grieken voortaan hun jaren en datum van die ondersteund en geschreven tot de tijden van de grote Alexander toe die het koninkrijk van Griekenland onder hem bracht. Die meer en beter verstand van deze historie van Troje hebben wil mag lezen de historie en het boek dat daarvan geprint is in Dietse taal waarom dat het hier in het kort overgelopen is om tot onze materie te komen.

Van den gesten die die Troyanen na der destructie alle die werlt doer ghedaen ende ghelaten hebben, ende wat plaetsen si bisonder begrepen ende ghesticht hebben.

Dat VII capittel.

Het ghesciet dicwils uuter dispositien ende ordinancien Goods, dat des eens verderfnisse is eens anders welvaren, dwelcke wi nu mercken mogen uuter destructie van Troyen. Alsoe waer dat een volck ende nacie vergaet, daer sprutet ende wasset weder een ander volck, opdat die menschen nergens hem in verheffen en sullen, ofte glorieren, dan alleen in den Vader der lichten, dat is God almachtich, van den Welcke comen alle goede gaven ende volmaecte ghiften; Die voermaels totten propheet Samuel ghesproken heeft, seggende: ԉc make groot denghenen, die Mi glorificeren, ende soe wie Mi versmaden die sullen onedel ende altijt versmaet wesen.ՠEnde lange tijt oec hierna totten propheet Daniel ghesproken heeft: ԉc bin Die die tijden ende outheden mitten beloop des werlts verwandele; Ic transfereer ende oversette die rijcken ende landen, ende gheef se ende constitueer se weder, alst ende wient Mi belieft. Ic bin alleen die Here, Die altijt blivet.ՠLaet ons nu overleggen ende anmercken, hoe dat die handt Goods in der destructien ende vernijelinge des famosen stadts van Troyen over alle die werlt verclaert is. Want also voermaels doer Moyses ende tvolck der Joeden verdreven uut Ramesse, een clein plecke lants in Egipten, die heel provincie des lants van beloften vervollet ende bewoent is geweest, soe is oec doer den burgeren die uut Troyen na der destructie verdreven sijn ende verstroiet, ofghedwaelt bina heel Europen (dat ist derden deel van der werlt, daer dese landen inne gelegen sijn) beset ende ghesticht, getymmert ende bewoent gheweest. Nochtans is die stadt van Troyen evenwel in corter tijt na haer destructie weder repareert ende opgemaect doer Hectors sonen, mit hulpe van horen oem ghenoemt Helenus, ende is wederom tot sijn eerste [7v] floer gecomen, ende hebben se mit groter glorien beseten totter tijt toe, dat Marius ende Scilla, twee raetsmannen ende cappeteinen van Romen twistich ende partiich werden, ende maecten een grote twedracht onder den burgeren van Romen, alsoe dat Fimbria, een prince van MariusՍ partije, mit een groot heer van volck ghetogen is in Dardanien, ende heeft die stadt van Troyen ten derden ende lesten mael geheellick verbrant, gedestrueert ende verwuest, mit alle die menschen die daerinne waren, omdat si Scillesՠpartije sustineerden, ende sijn volck ophilden, ende hadden hem buten der poorten ghesloten, ende en woudens niet in laten. Aldus heeft die dochter, als Romen, haer moeder, dats Troyen, vernijelt ende verwoest. Aldus is Troyen drie werf gedestrueert: eerst van Jason ende Hercules; na van den Grieken, daer wi nu of spreken; ten lesten van den Romeinen, als voerseit is. Mer om tot onser proprooste te comen ende voertganck onser croniken, soe sal men weten, dat uut die anderde destructie ende verstroynge vele steden ende plaetsen in Europen van den verdreven Troyanen gesticht ende bewoont sijn. Eneas heeft gehadt XXII scepen, ende is mit sijn vader Anchijses ende sijn soen Ascanius ende sijn voetster Cayeta, ende mit III M IIII C Troyanen, mannen ende vrouwen, ghecomen in Italien bi Lavinium; ende heeft opten oever van der zee getymmert II steden, als Corcyren ende Melinen. Ende opten mont van den Tyber: Nijewe Troyen, niet veer van der stadt Laurenten, daer Latinus coninck was, wiens dochter geheten Lavinia, Eneas te wive nam, uut raet ende ingeven des conincs Evanders. Noch heeft Eneas gesticht een stadt genoemt na sine voerster: Cayeta, ende is die alre bequaemste haven te comen in Poelgen ende Neapels; ende noch een stadt, ghenoemt Cuma, in Campanien. Ende aleer Eneas in Italien quam, hadde hi gheweest in Sicilien, daer hi sijn vader Anchijsen begraven hadde: ende comende in Italien wert hem in een visioen gheseit dat hi soude trecken totten coninck Evander, die woenachtich was in een plaetse ghenoemt Sevenbergen, daer namaels die stadt van Romen ghetymmert wert: ԗelcke Evander een oerloge voert tegen den coninck Latijn; ende ghi sult hem helpen want ghi sult dat lant van Italien besitten. Ende tot sekerheit suldi vinden een witte zuege mit XXX jonghe baggen, leggende onder enen boom.ՠEnde uut desen wert daer een stadt getymmert gheheten Albaen. Die coninck Evander siende desen Eneam mitten sinen comen in sijn lant, waende dattet vianden gheweest hadden, ende ghing hem mit veel ghewapents volck te gemoete. Dat siende Eneas nam in sijn hant een telch van olivenboom in een teiken des vredes, want dat doe die manier was, ende si twe sijn tesamen verbonden tegen den coninck Latijn. Die coninck Turnus van Tuschien, die coninck Latijns dochter te wive hadde, ghenoemt Lavinia, quam hem te hulpe, ende in enen stride, die coninck Evander ende coninck Latijn tesamen hadden, wert Pallas, coninck Evanders soen, van den coninck Turnus dootghesteken; wiens lichaem ende graf hier namaels, onder den keiser Henrick den Derden, gans ende heel gevonden wert binnen der stadt van Romen, int jaer ons Heren M ende XL. Ende dieselve Turnus wert daer oec verslaghen. Ende doe nam Eneas sijn wijf Lavinia, Latijns dochter, tot enen wive. Ende van desen coninck Latinus wert dat conincrijck, dat te voren hiete Laurenten, nu genoemt Latijn; ende Eneas regneerde na coninck Latijn in dit lant van Italien oft Latijn III jaer lang, ende starf daer. Anthenor, oec een prinche van Troyen, is int landt daer nu Veneetgen staet, ghecomen mit II M ende V C Troyanen, ende heeft aldaer opter rivieren, die men Thimavus noemt, een scone stadt ghetimmert, die hi noemde Pavijen; ende sloech hem daer neder. Enetus of Venetus, oec een edel Troyaen, stichte die stadt van Venegen. Die stadt Pise wert ghesticht van den Grieken comende uut Archadin, uuter stadt Pisen. Perusius stichte Perusen. Equilus fondeerde die groote stadt Aquilegien. Noch stichten die Troyanen die stadt Lune, [8r] Populunen, Tarvisien, ende meer ander, die ic late te scriven, want si tot onser materien niet en dienen. Francus, oft Francion, een van Hectors sonen, van wien die Fransse horen groten name voeren, nadat hi van sijn eijgen broeders, die doe Troyen besaten, verdreven was, is hi mit veel Troyanen, mit veel arbeits ende perikel, opter riviere van der Danouwe gecomen, die oec Hister heet, ende scheidet Duyslant van Dacien. Doe Francion hier een weinich tijts mitten sinen geseten hadde, heeft hi een plaetse verspijt ende ghevonden, versceiden van allen menschen, leggende opter rivieren Tanays, nortwert op in Scythien, daer wi, Hollanders, onse oerspronck of nemen, als men na horen sal. Welcke rivier scheidet Asien ende Europen, vallende ten lesten in den marasschen ende broecklanden van Meotides. Hier, in dit lant, heeft Francion een stadt ghetijmmert, gheheten Sicambrien, in welcke stadt hi ende sine naecomelingen lange tijt gewoent hebben, ende een bloedich ende onrustich leven gheleit hebben mit hoer buerluden ende nagheseten; ter tijt toe, dat se die keiser Valentiniaen die Jonge gheboet dat men se mit vreden laten soude. Van denwelcken hiernamaels geseit sal worden, alst punt ende tijt gheven sal.

Van de verhalen die de Trojanen na de vernietiging de hele wereld door gedaan en gelaten hebben en wat plaatsen ze vooral begrepen en gesticht hebben.

Dat VII kapittel.

Het gebeurt vaak uit beschikking en ordinantie van God dat de het verderf van de ene een ander zijn welvaren is was we nu merken mogen uit de vernietiging van Troje. Alzo waar dat een volk en natie vergaat daar spruit en groeit weer een ander volk opdat de mensen nergens zich in verheffen zullen of verheerlijken, dan alleen in de Vader der licht, dat is God almachtig waarvan komen alle goede gaven en volmaakte giften; Die voormaals tot de profeet Samuel gesproken heeft en zei: ‘Ik maak groot diegene die Mij verheerlijken en zo wie Mij versmaden die zullen onedel en altijd versmaad wezen.' En lange tijd ook hierna tot de profeet Daniel gesproken heeft: ‘Ik ben Die de tijden en oudheden met het verloop van de wereld veranderd; Ik transfereer en verzet de rijken en landen over en geef ze en bevestig ze weer als het en wie het Mij belieft. Ik ben alleen de heer, Die altijd blijft.’ Laat ons nu overleggen en opmerken hoe dat de hand Gods in de vernietiging en vernieling van de fameuze stad Troje over de hele wereld verklaard is. Want alzo voormaals door Mozes en het volk van de Joden verdreven uit Ramesses, een klein plek in Egypte, de hele provincie en het land van belofte vulde en bewoond is geweest, zo is ook door de burgers die uit Troje na de vernietiging verdreven zijn en verstrooid afgedwaald bijna door heel Europa (dat is het derde deel van de wereld daar deze landen in gelegen zijn) bezet en gesticht, getimmerd den bewoond geweest. Nochtans is de stad Troje evenwel in korte tijd na haar vernietiging weer gerepareerd en opgemaakt door Hectorՠs zonen met hulp van hun oom genoemd Helenus en is wederom tot zijn eerste [7v] fleur gekomen en hebben het met grote glorie bezet tot de tijd toe dat Marius en Scilla, twee raadsmannen en kapiteins van Rome, twistend en partijdig werden en maakten een grote tweedracht onder de burgers van Rome alzo dat Fimbria, een prins van Marius partij met een groot leger van volk getrokken is in Dardanus en heeft de stad Troje ten derden en laatste maal geheel verbrand, vernield en verwoest met alle mensen die daarin waren, omdat ze Scilla' s partij staande hielden en zijn volk ophielden en hadden hem buiten de poorten gesloten en wilden ze niet in laten. Aldus heeft de dochter als Rome, haar moeder, dat is Troje, vernield en verwoest. Aldus is Troje driemaal verwoest: eerst van Jason en Hercules; daarna van de Grieken waar we nu van spreken; tenslotte van de Romeinen. Maar om tot ons voornemen te komen en voortgang van onze kroniek zo zal men weten dat uit de volgende vernietiging en verstrooiing vele steden en plaatsen in Europa van de verdreven Trojanen gesticht en bewoond zijn. Aeneas heeft gehad 22 schepen en is met zijn vader Anchises en zijn zoon Ascanius en zijn voedster Caieta en met 3400 Trojanen, mannen en vrouwen, gekomen in Italie bij Lavinium; en heeft op de oever van de zee getimmerd 2 steden als Corcyren en Melinen. En op de mond van de Tiber: Nieuw Troje, niet ver van de stat Laurentum daar Latinus koning was wiens dochter, geheten Lavinia, Aeneas tot wijf nam uit raad en ingeven van koning Evander. Nog heeft Aeneas gesticht een stad genoemd naar zijn voedster: Caieta, en is de aller bekwaamste haven te komen in Apulie en Napels; en nog een stad, genoemd Cumae, in Campania. En aleer Aeneas in Italië kwam was hij geweest in Sicilië daar hij zijn vader Anchises begraven had: en komende in Italie werd hem in een visioen gezegd dat hij zou trekken tot koning Evander die woonde in een plaats genoemd Zevenbergen daar later de stad Rome getimmerd werd: ԗelke Evander een oorlog voerde tegen koning Latium; en ge zal hem helpen want ge zal dat land van Italië bezitten. En tot zekerheid zal je vinden een witte zeug met 30 jonge biggen die onder een boom liggen. ‘En hieruit werd een stad getimmerd geheten Alba. De koning Evander zag deze Aeneas met de zijne komen in zijn land en waande dat het vijanden geweest waren en ging hem met veel gewapend volk tegemoet. Dat zag Aeneas en nam in zijn hand een twijg van een olijvenboom als teken van vrede want dat was toen de manier en zij twee zijn tezamen verbonden tegen koning Latinus. De koning Turnus van Rutulie, die koning Latinus dochter tot wijf had, genoemd Lavinia, kwam hem te hulp in een strijd die koning Evander en koning Latinus tezamen hadden en werd Pallas, de zoon van koning, van koning Turnus doodgestoken; wiens lichaam en graf hier later onder keizer Hendrik de Derde gans en heel gevonden werd binnen de stad Rome in het jaar ons Heren 1060. En dezelfde Turnus werd daar ook verslagen. En toen nam Aeneas zijn wijf Lavinia, de dochter van Latinus, tot een wijf. En van deze koning Latinus werd dat koninkrijk dat tevoren heette Laurentum nu genoemd Latinus; en Aeneas regeerde na koning Latinus in dit land Italie of Latinus 3 jaar lang en stierf daar. Antenor, ook een prins van Troje, is in het land daar nu Veneti staat gekomen met 2500 Trojanen en heeft aldaar op de rivier die men Thimavus noemt een mooie stad getimmerd die hij Pavia; en sloeg zich daar neer. Enetus of Venetus, ook een edele Trojaan, stichtte de stad Venetie. De stad Pisa werd gesticht van de Grieken die uit Arcadie kwamen uit Pisa. Perusius stichtte Perugia. Equilus fundeerde de grote stad Aquileia. Nog stichtten de Trojanen de stad Lune, [8r] Populonia, Tarquinea en meer anderen die ik laat te schrijven want ze dienen niet tot onze materie. Francus of Francion, een van Hectorՠs zonen, van wie de Franse hun grote naam voeren nadat hij van zijn eigen broeders die toen Troje bezaten verdreven was en is veel Trojanen, met veel arbeid en moeilijkheiden op de rivier Donau gekomen die ook Hister heet en scheidt Duitsland van Dacie. Toen Francion hier een tijdje met de zijne gezeten had heeft hij een plaats bespied en gevonden gescheiden van alle mensen en lag op de rivier Don, noordwaarts op in Scythie waar wij, Hollanders, onze oorsprong van nemen zoals men hierna horen zal. Welke rivier scheidt Azië en Europa en valt tenslotte in de moerassen en broeklanden van Meotides. Hier in dit land heeft Francion een stad getimmerd geheten Sicambri in welke stad hij en zijn nakomelingen lange tijd gewoond hebben en een bloedig en onrustig leven geleid met hun buren en nakomelingen; ter tijd toe dat de keizer Valentianus de Jonge gebood dat men ze met vrede laten zou. Waarvan hier later gezegd zal worden als het punt en tijd geven zal.

Hoe dat Brittus mit een deel ghevangen Troyanen int eijlant van Albion quam, dat nu Enghelant hiet.

Dat VIII capittel.

Als coninc Eneas IIII jaer lang int Latijnsse rijck, dats in Italien, hadde regneert, is hi ghestorven, ende sijn soen Ascanius, die hi gewonnen hadde bi sijn wijf Creusa, des conincs Priamusՠdochter van Troyen, is na sijns vaders doot gheworden coninck van Italien, ende stichte een stadt ghenoemt Alba, op die rivier van den Tijber. Ende als hi XXVIII jaer hadde regneert, starf hi, afterlatende een soen gheheten Silvius. Dese Silvius hadde te wive Lavinien nichte, die welcke beswaert wesende mit kinde, dede Silvius, sijn vader, van den meesters vernemen wat van den kinde worden soude. Ende hem wert gheantwort, dattet kint sinen vader ende moeder doden soude. Dwelck alsoe gheviel. Want als die moeder dat kint ter werlt brochte, starf si in der baringhe. Ende dit kint wert ghenoemt Brittus. Dese Brittus, als hi XV jaer out was, ghing hi mit sinen vader Silvius uut jagen; ende uut onbehoetheit ende haesticheit, menende te scieten na een wilt, scoot hi sinen vader doot. Waeromme dat hi seer ghehaet wert van sinen vrienden. Ende toech van scaemten uuten lande, ende quam in Grieken, daer hi vant een groot deel Troyanen van den gheslachte Eleni, coninc Priamusՠsoen van Troyen. Ende saten daer in groten eijgendomme ende onder swaren tribuit des coninc Pandrasius van Grieken. Bi desen Troyanen bleef Brittus een wijl tijts, ende coren hem tot enen hooftman ende capetein, om sijnre vromicheits willen; ende andere Troyanen daer omtrent gheseten dit vernemende, quamen oec bi hem, soedat si alle dage meerreden in den ghetale van VII M mannen, behalven wiven ende kinderen. Ende hadden oec groten troost ende hulp van enen edelen Grieck, ghenoemt Assaracus, gheboren van sijnder moeder wegen van Troyen. Ende dese II, als Brittus ende Assaracus, maecten aliance mit malcanderen te leven ende te sterven, ende deden alle die wiven ende kinderen in een wildernisse gaen, ende deden den coninc Pandrasius bidden dat hi hem wilde gehenghen dat si in der wildernissen mochten wonen, gheliken beesten, of dat si uuten lande mochten trecken, soekende die avontuer. Die coninc dit horende was seer tornich, ende heeft terstont groot volck van wapenen vergadert, om dese Troyanen te bevechten. Ende quamen tsamen te velde, ende davontuer viel Brittus mede, ende verwan die Grieken, ende ving den coninc Pandrasius. Ende soude hi sijn lijf behouden, so most hi hem gheven sine scone dochter ghenoemt Ignoge, ende daertoe noch III C scepen ende XXIIII mit harnas ende wapenen ende ander metael ende yser gheladen. Ende Brittus troude des conincs dochter, ende die coninck begaefde Brittus ende sijn dochter [8v] mit vele gouts ende silvers, ende voersach hem ende die scepen van als dat hem van node was, ende ghingen tscepe. Ende als si II dagen ende enen nacht gheseilt hadden, quamen si in een eijlant geheten Lergecia, dat ydel ende ledich was van enige menschen; want die zeerovers hadden alle dat volck van den lande ghedoot ende wechgevoert. In desen lande lach een vervallen stadt, daer een tempel in stont in die ere van Venus gesticht. In welcken tempel Brittus een nacht ruste, ende als hi sacrificie der goddinne Venus hadde gedaen, openbaerde si hem in den slape, dat hi westwert trecken soude, mit sinen volcke, daer hem een eijlant verscinen soude, groot ende scoen, dwelc hi ende sine nacomelingen ewelick besitten souden. Ende is mit sinen volcke tscepe gehgaen, ende sijn ghecomen in die Zee van Tirrenen, daer si vonden IIII gheslachten van den Troyanen, mit horen hertoge Corineus genoemt, die mit Anthenor daer ghecomen waren. Van welcken Corineus dat lant Cornuaelgen sinen naem of heeft. Dese Corineus, mit sine Troyanen, verselden hem mit Brittus, ende sijn ghecomen in Aquitanien, dat men nu Guuasscongen hiet, bi die rivier van der Loyre, daer een coninck regneerde ghenoemt Groffarius van Pictavien, daer si enen strijt tegen hadden; ende sloeghen hem vele volcx of. Op dese tijt waren in Gallien XII coningen, die alle ghelijck beloefden Groffarium te hulpe te comen, ende dese Troyanen uut horen landen te verdriven. Brittus mit sine Troyanen begreep een starcke plaetse, daer namaels die stadt van Tours ghesticht worde, om hem te bescermen voer den XII coningen, die mit groter macht van volcke tegen hem quamen. Het gheviel tot enen groten stride, ende daer bleven boven II M Walen verslagen, ende dander namen die vlucht. In desen stride bleef een vroem Troyaen verslagen, genoemt Turnus, ende was Brutus neef; dese hadde mit sinen swaerde wel VI C mannen verslaghen. Ende Brutus deden daer begraven. Ende daer wert die stadt van Tours getimmert, ende wert na desen Turnus, Turo ghenoemt, dats Tours, daer Sinte Martijn na biscop wert. Als Brittus in desen lande lange tijt geweest hadde, is hi te rade gheworden te zeilen na dat eylant dat hem gewesen was, ende is mit allen sinen volcke tscepe ghegaen, mit hem nemende enen groten roof van gout ende silver, dat si daer in den lande ghecregen hadden. Ende quamen mit enen gheluckighen winde an een eylant ghenoemt Albion, dat op die tijt allene mit ruesen ende ruesinnen van groter statueren ende forme bewoent was. Ende woenden in die cavernen ende holen van den hogen bergen. Brutus die trat opt lant ende vachte seer vromelick teghen dese gyganten ende ruesen, ende beval sijn volck dat si se alle in die benen slaen souden, ende soe verwonnen si se eerst. Ende daer werter vele verslaghen, ende vele toghen mit scepen uuten landen, ende begrepen Hollant eerst, ende hietent Slaven. Ende sommighe toghen ende weken in dat lant Albanien, dat nu Scotlant hiet. Ende Brutus wan aldus alle dat lant Albyon, ende besattet, ende dedet bouwen ende betimmeren mit steden, sloten ende fortressen, in allen scine oft van anbeghinne des werlts ware bewoent gheweest, ende dedet na sinen naeme tot een eewighe memorie hieten Brittangen, dat men nu Enghelant noemt. Ende dat volck worde gheheten Berthoenen. Ende hi deelde dit lant mit Corineus, sinen gheselle; die viel te lote mitten sinen een horn van den lande, dat hi nae hem selven dede noemen Coryneijen, dat men nu hiet Corvaelgen oft Cornubien. Ende in desen eynde lants van Cornuaelgen woenden vele gyganten ende ruesen in den culen ende bergen ende cavernen, meer dan in anderen plecken des selven eylants. Ende onder allen was daer een uutermaten grooten gygant ende ruese van XII cubitus oft elboghen, ghenoemt Goemagot, die also starck was, dat hi wel enen groten [9r] eykenboom mitten wortel uuter aerden ructe oft een cleyn rijsken gheweest hadde. Ende alsoe Corineus dye prince uutermaten gaern wrastelde ende vacht teghen die ruesen, ende hoe si starcker ende vromer waren, hoe hij hem daer liever tegen versette, soe ghevielt op een tijt dat Brutus in dye haven van desen contreye ghecomen was, ende siet, terstont quam desen gygant met noch XXX ghesellen, grote, starcke mannen, ende bevochten die Brittoenen. Mer si worden alle verslaghen, uutgheseyt dye grote ruese Goemagot. Desen lyet Brutus te live houden, willende sien die wrastelinge van Corineus ende desen ruese, daer Corineus hem seer blidelic toe gaf ende in vervroechde. Ende siet, als si an malcanderen quamen, toonde elck sijn cracht om den anderen te verwinnen. Ten lesten heeft Goemagot met alle sijnen crachten ende met groter vromicheyt Corineum ter aerden gheworpen met sulcker felheit ende wreetheit, dat hij hem drie ribben in sinen live brack; waerom dat Corineus soe toernich wert ende verwoet, dat hij uut groter crachten ende vromicheyt den ruese Goemagot op sijnen schouderen nam, ende droech hem tegen sinen danck op een hoghe steenrootse by der zee, ende werp hem van boven neder, dat hij in stucken ghereten wert van den scarpen stenen. Ende dye plaetse hiet noch opten dach van huyden: Goemagots Spronck. Ende als Brutus dit lant aldus becrachticht hadde, was hij out XXXV jaer, ende besat dat met sinen edelen Troyanen XX jaer. Ende hij versach een plaetse op dye riviere van den Teemse, dye hem wel beviel. Ende daer dede hij maken een stadt, ende dede dye hieten nae dye oude stadt, daer si alle uut ghesproten waren, Troyen, dye nu Lonnen hiet. Ende dit was in der derde outheyt des werelts, nae Abrahams gheboert VIII C ende XCVII jaer, ende voer ons Heren geboert M C ende XVII jaer, ende in den tiden dat Hely, dye overste priester, rechter was van den Joeden, ende dat dye arke des Heren van den Philistinen ghevanghen was. Dese Brutus wan bij sinen wive Ignoge III sonen, als Locrinus, Albinactus ende Camber. Ende nae des vaders doot deelden si dat lant onder hem drien. Locrinus, die outste, besat dye eene helft van den lande, ende hietet na hem selven Loegria. Ende nam te wive Corineus dochter, ghenoemt Guendoloena, daer hi een soen an wan, genoemt Magdan. Ende wert die eerste hertoech van Cornuaelgen. Camber, dye ander soen, viel te dele een stuck van den lande over dye riviere Sabrine; ende wert gheheten nae hem Cambrien, dat nu tlant van Waels hiet. Die derde soen ende die jongste, Albinactus, quam te dele dat lant an dye noortside, ende hietet nae hem Albanien, dat nu Schotlant hiet. Britus dye starf int jaer voer ons Heren gheboerte M C ende xxxv, ende wert tot Londen begraven, dye doe Troyen hiete. Ende was gesticht lxiiI jaer nadat die grote stadt Troyen gedestrueert was. Ende dat was iiI C ende xc jaer, eer dat Romulus Romen stichte. Hiermede laet ick nu te scriven van desen twe conincrijcken, Francrijck ende Enghelant, ter tijt toe dat ons die historie bet dienen sal te verclaren, alst pundt ende stonde gheven sal, ende willen aftervolghen ons opghenomen materie, dye historie van Hollant.

Hoe dat Brittus met een deel gevangen Trojanen in het eiland Albion kwam dat nu Engeland heet.

Dat VIII kapittel.

Toen koning Aeneas 4 jaar lang in het Latijnse rijk, dat is in Itali, had geregeerd is hij gestorven en zijn zoon Ascanius die hij gewonnen had bij zijn wijf Creusa, de dochter van koning Priamus van Troje, is na zijn vaders dood geworden koning van Italie en stichtte een stad genoemd Alba op de rivier de Tiber. En toen hij 28 jaar had geregeerd stierf hij en liet na een zoon geheten Silvius. Deze Silvius had tot wijf de nicht van Lavinia die bezwaard was met kind en liet Silvius, zijn vader, van de meesters vernemen wat van het kind worden zou. En hem werd geantwoord, dat het kind zijn vader en moeder doden zou. Wat alzo gebeurde. Want toen de moeder dat kind ter wereld bracht stierf ze bij het baren. En dit kind werd genoemd Brittus. Deze Brittus toen hij 15 jaar oud was ging met zijn vader Silvius uit jagen; en uit onvoorzichtigheid en haast meende te schieten naar een wild schoot hij zijn vader dood. Waarom dat hij zeer gehaat werd van zijn vrienden. En trok van schaamte uit het land en kwam in Griekenland waar hij een groot deel Trojanen vond van het geslacht Eleni, de zoon van koning Priamus van Troje. En zaten daar in grote eigendom en onder zware tribuut van koning Pandrasius van Griekenland. Bij deze Trojanen bleef Brittus een tijdje en kozen hem tot een hoofdman en kapitein vanwege zijn dapperheid; en andere Trojanen daar omtrent gezeten die dat vernamen kwamen ook bij hem zodat ze alle dagen vermeerderden tot het getal van 7000 mannen, behalven wijven en kinderen. En hadden ook grote troost en hulp van een edele Griek genoemd Assaracus, geboren vanwege zijn moeder van Troje. En deze 2, als Brittus en Assaracus, maakten alliantie met elkaar te leven en te sterven en lieten alle wijven en kinderen in een wildernis gaan en lieten koning Pandrasius bidden dat hij hen wilde toestaan dat ze in de wildernis mochten wonen gelijk beesten of dat ze uit het land mochten trekken en avontuur zoeken. De koning die dit hoorde was zeer toornig en heeft terstond groot wapenvolk verzameld om deze Trojanen te bevechten. En kwamen tezamen te velde en het avontuur viel Brittus mede en overwon de Grieken en vingen koning Pandrasius. En zou hij zijn lijf behouden zo moest hij hen geven zijn mooie dochter genoemd Ignoge en daartoe nog 300 schepen en 24 met harnas en wapens en ander metaal en ijzer geladen. En Brittus trouwde de dochter van de koning en de koning begiftigde Brittus en zijn dochter [8v] met veel goud en zilver en voorzag hem en de schepen van alles dat hem nodig was en gingen te scheep. En toen ze 2 dagen en een nacht gezeild hadden kwamen ze in een eiland geheten Lergecia dat ijdel en leeg was van enige mensen; want de zeerovers hadden al dat volk van het land gedood en weggevoerd. In dit land lag een vervallen stad waar een tempel in stond die ter ere van Venus gesticht was. In die tempel rustte Brittus een nacht en toen hij offer der godin Venus had gedaan openbaarde ze hem in de slaap dat hij westwaarts trekken zou met zijn volk waar hem een eiland verschijnen zou groot en mooi wat hij en zijn nakomelingen eeuwig bezitten zou. En is met zijn volk te scheep gegaan en zijn gekomen in de Tyrreense Zee waar ze 4 geslachten van Trojanen vonden met hun hertog Corineus genoemd die met Antenor daar gekomen waren. Van welke Corineus dat land Cornwall zijn naam van heeft. Deze Corineus met zijn Trojanen, vergezelden zich met Brittus en zijn gekomen in Aquitani dat men nu Gascogne noemt bij de rivier Loire waar een koning regeerde genoemd Groffarius van Pictavia daar ze een strijd tegen hadden; en sloegen hem veel volk af. Op deze tijd waren in Galli 12 koningen die allen gelijk beloofden Groffarius te hulp te komen en deze Trojanen uit hun landen te verdrijven. Brittus met zijn Trojanen begreep een sterke plaats waar later de stad Tours gesticht werd om zich te beschermen voor de 12 koningen die met grote macht van volk tegen hem kwamen. Het geviel tot een grote strijd en daar bleven boven 2000 Walen verslagen en de anderen namen de vlucht. In deze strijd bleef een dappere Trojaan verslagen, genoemd Turnus en was Brittus neef; deze had met zijn zwaard wel 600 mannen verslagen. En Brittus liet hem daar begraven. En daar werd de stad Tours getimmerd en werd na deze Turnus Turo genoemd, dat is Tours, daar Sint Martinus daarna bisschop werd. Toen Brittus in dit land een lange tijd geweest was is hij te raad gaworden te zeilen naar dat te eiland dat hem gewezen was en is met al zijn volk te scheep gegaan en nam met hem een groten roof van goud en zilver dat ze daar in het land verkregen hadden. En kwamen met een gelukkige wind aan een te eiland genoemd Albion dat op die tijd alleen met reuzen en reuzinnen van grote statuur en vorm bewoond was. En woonden in de grotten en holen van de hoge bergen. Brittus die trad op het land en vocht zeer dapper tegen deze giganten en reuzen en beval zijn volk dat ze die allen in de benen slaan zouden en zo overwonnen ze hen eerst. En daar werden er vele verslagen en velen trokken met schepen uit het landen en begrepen Holland eerst en noemden het Slaven. En sommige trokken en weken in dat land Albanien dat nu Schotland heet. En Brittus won aldus dat hele land Albion en bezette het en liet het betimmeren met steden, burchten en forten in alle schijn alsof het van het begin der wereld bewoond was geweest en liet het naar zijn naam tot een eeuwige memorie heten Brittanni dat men nu Engeland noemt. En dat volk werd geheten Britten. En hij deelde dit land met zijn gezel Corineus; die viel te lot met de zijne en hoek van het land dat hij naar zichzelf liet noemen Coryneijen dat men nu heet Cornwall of Cornubien. En in dit eind van het land Cornwall woonden veel giganten en reuzen in de kuilen en bergen en grotten, meer dan in anderen plekken van dat eiland. En onder allen was daar een uitermate grote gigant en reus van 12 cubitus oft ellenbogen, genoemd Goemagot, die alzo sterk was dat hij wel een grote [9r] eikenboom met de wortel uit de aarde rukte of het een klein twijgje geweest was. En alzo Corineus de prins uitermate graag worstelde en vocht tegen die reuzen en hoe ze sterker en dapperder waren hoe hij zich daar liever tegen verzette en zo gebeurde het op een tijd dat Brittus in de haven van dit gebied gekomen was en ziet, terstond kwam deze gigant met nog 30 gezellen, grote, sterke mannen en bevochten de Britten. Maar ze werden allen verslagen, uitgezonderd de grote reus Goemagot. Deze liet Brittus leven en wilde de worsteling zien van Corineus en deze reus, waar Corineus zich zeer blijde toe gaf en in verheugde. En ziet, toen ze aan elkaar kwamen toonde elk zijn kracht om de andere te overwinnen. Tenslotte heeft Goemagot met al zijn krachteen met grote dapperheid Corineus ter aarde geworpen met zulke felheid en wreedheid zodat hij hem drie ribben in zijn lijf brak; waarom dat Corineus zo toornig en verwoed werd dat hij uit grote kracht en dapperheid de reus Goemagot op zijn schouders nam en droeg hem tegen zijn wil op een hoge steenrots bij de zee en wierp hem van boven neer zodat hij in stukken gereten werd van de scherpe stenen. En die plaats heet nog op de dag van heden: Goemagotՠs Sprong. En toen Brittus dit land aldus bekrachtigd had was hij 35 jaar oud en bezat dat met zijn edele Trojanen 20 jaar. En hij zag een plaats op de rivier Theems die hem wel beviel. En daar liet hij een stad maken en liet die heten naar de oude stad waar ze allen uit gesproten waren, Troje, dat nu Londen heet. En dit was in de derde oudheid der wereld, na Abraham' s geboorte 897 jaar en voor onze Heer geboorte 1117 jaar en in de tijden dat Eli, de overste priester, rechter was van de Joden en dat de ark des Heren van de Filistijnen gevangen was. Deze Brittus won bij zijn wijf Ignoge 3 zonen als Locrinus, Albinactus en Camber. En na de dood van de vader verdeelden ze dat land onder hen drie. Locrinus, de oudste, bezat de ene helft van het land en noemde het naar zichzelf Loegria. En nam tot wijf de dochter van Corineus, genoemd Guendoloena, waar hij een zoon aan won genoemd Magdan. En werd de eerste hertog van Cornwall. Camber, de volgende zoon, viel ten deel een stuk van het land over de rivier Severn; en werd naar hem geheten Cambria, dat nu het land van Wales heet. De derde zoon en de jongste, Albinactus, kwam ten deel dat land aan de noordzijde en noemde het naar hem Albania dat nu Schotland heet. Brittus die stierf in het jaar voor onze Heer geboorte 1135 en werd te Londen begraven dat toen Troje heette. En was gesticht 63 jaar nadat de grote stad Troje verwoest was. En dat was 390 jaar eer dat Romulus Rome stichtte. Hiermee laat ik nu te schrijven van deze twee koninkrijken, Frankrijk en Engeland, ter tijd toe dat ons de historie beter dienen zal te verklaren als het punt en tijd geven zal en willen navolgen onze opgenomen materie, de historie van Holland.

Van die situatie ende ghelegentheyt des lants ende provincie van Germanien, dat is Duytslant, daer dat lant van Hollant, Zeelant ende Sticht van Uutrecht inne gelegen sijn, die voermaels met eenre ghemeenre namen Vriesen plagen te hieten.

Dat IX capittel.

Eer dat wi van onse regioen ende provincie van Hollant beghinnen te spreken, ist van node Germanien, dat is Duytslant, te bescriven, in welcke eynde Hollant, Zeelant ende Vrieslant met dat Sticht van Uutrecht gelegen sijn, om te bat tot onser meninghe te comen, ende om te bequamer uut te legghen, dat men van desen landen (waerom wi princepalick dese cronijcke anlegghen ende beghinnen) in ouden historien bescreven vindt. Germanien, dats Duytslant, wort alsoe van den Romeynen geheten, als Strabo scrijft in sijn VII boeck Van der gheleghentheden der landen, ende seyt dat [9v] die Duytschen worden van den Romeinen genoemt Germani; Germani na der Roomsche sprake ende bedudinge is soe veel te segghen als II ghebroeders van eenre vader ende moeder; want si die Duytschen noemden broeders te wesen van den Gallen, dat is van den Walen, want si malcander gelijck waren in lichame, coloere, zeden, manieren, ende int leven; want si groot ende wit van lichaem waren. Aldus noemden se dye Romeinen Germanen, dat sijn ghebroeders. Mer te spreken nae ouder meesters opinie, waerom dat se Germani hieten, is dese: want die Scijthen, die an Duytslant gelegen sijn, noemen enen groten starcken ende cloecken man german; dat is also veel te seggen als groot van statueren, ende starck als een beest. Want die Duytschen hier voermaels pleghen hem te gheneren mit jaghen in der wildernissen, ende aten raeu vleys ende wiltbraet, als beesten. Waerom dat si starck waren als beesten. Sy en ghedoechden nyet dat yemant bij hem woende. Si en hadden ghenen wijn, noch gout, noch silver, dan alleen coper oft metael, daer si harnes of maecten. Si en hadden gheen goden noch en wisten van ghenen religye te spreken. Mer namaels, bij lancheden van tiden, hebben si mede afgoden anghenomen, gheliken andere natien ende provincien. Ende als si quamen tot obediencye des Roemschen Rijcks, begonnen si dye landen te bouwen mit steden ende castelen op dye rivieren, voer den anvechtinghen der Barbaren uut vreemden landen comende, van den welcken men noch oude timmeraetsen ende vervallen mueren in vele plaetsen legghen siet. Onder den keyser Nervius en droncken si noch ghenen wijn, noch datgheen dat hem cranck ende sacht van lichaem maken mochte. Onder den keyser Nero en hadden si tghebruyc noch niet van goude ende silvere penningen, mer deden haer comenscap ghevende ende nemende dat een goet voer tander. Ende doen Sinte Bonifaes die ander bisschop van Uutrecht dat Woert Goeds predicte onder den Sassen ende Vriesen, aten si noch paerdenvleys. Ende die keyser Probus admitteerde ende toeliet den Duytschen dat si wijngaerden mochten setten, dat te vorens alleen gheoerloft was den edelen ende ridderen. Nu mocht yemant vragen hoe dat by comt dat men also weinich van desen dingen bescreven vindt. Daerop antwoert een groot out historijmeester ende cosmographus, uut Scijthen gheboren, ghenoemt Ethicus, die byna alle dye werelt omme ghevaren ende gheseylt heeft, ende dye oeck alre eerst als men vermoet, die proprieteiten des volcs omtrent der zee van desen landen van Duytslant bescreven heeft. Dese scrijft dat dat volck van desen landen gheen kennisse van letteren oft scriftuten en hadden, ende en thoonden niet dan alleen haer menschelijcke natuer ende ghedaente, levende onwettelijcken ende onmenschelicken als beesten. Ende al hadden si al letteren ende scriften ghehadt, so souden si hem gescaemt hebben haer leven, zeden ende manieren in scrifte te stellen, want si beestelick ende niet menschelick en waren. Wie en soude niet abhorreren ende verscricken als men hoorde segghen, dat si paerden, wolven, vossen, ghijeren, crayen, storcken, camelen, jae serpenten ende slanghen aten, ende offerden haer goden hoerre dienstboden onnosel bloet, welcke zeden, manieren ende leven si noch vele van henluyden oeffenden ende hilden totten groten coninc Kaerls tyden toe. Dese voernoemde Ethicus, historijscriver, wiens scriften Sinte Jheronimus een commentator ende beduder is, scrijft dat dye Sassen ghecomen ende ghesproten sijn van een natye van volck, ghenoemt Griphi, by die grote berghen van Rijpheen, legghende omtrent dye grote Noortse Zee, dyewelcke Duytslant, daer Zassen in gheleghen is, eerst beheerden, want Sassen is een groot, lanck ende breet lant, want alle tlant dat leyt tusschen den Rijn ende dye zee, die men hiet Baltheum, of die Duytsche Zee, plach men hier voermaels Sassen te hieten, ende hadde beleghen an dye westsijde den Rijn, an dye noortsijde Denemarcken, an die zuytsijde Franckenlant, Beyeren ende Beemen; an die oestsijde Slesien, [10r] Pruissen ende Polen. In welke terminen besloten sijn Duringen, Hessen, Michen, Brandenburch, Bruijnswijck, Pomeren, Hollant, Zeelant, Vrieslant, Uutrecht, Meyenburch, Bremen, Halberstadt, Hilsemen, Werden, Munster, Westfalen, Lunenburch, Lubeck, Rostwijck, ende voert alle die custe van der Duytscher Zee langhes. Dese ende meer andere waren alle Zassens ghenoemt, als Hoech-Zassens ende Neder-Sassens. Dese Griphi voorseit pleghen te eten menschenvleys, ende beesten als ghijeren, camelen, wolven, beren, honden, apen ende andere beesten, dye onmenschelick sijn te noemen; ende en hadden noch broot, noch soudt, noch wijn. Dwelck men altesamen wel gheloven mach aldus te wesen, omdattet Sinte Jheronimus bescrijft ende bedudet op dat boeck van Ethicus voornoemt. Ende ditselve wert noch in vele plaetsen in sommighen dinghen useert ende onderhouden, als dye Denen ghebruycken ghedroechde visch voer broot; dye Vriesen eten butter, caes, eyer, ende drincken melck ende wey of heuy. Dye Neder-Sassens ofte Oude Sassens, als sijn die Westfalers ende Munsterse ende daer omtrent, eten raeu ende ghedroecht vleys. Nu hebdi ghehoert dye zeden ende manieren van onsen ouderen leven, ende pleghen te woenen in holeberghen ende steenrootsen, daer men se vant. In anderen laghen plecken maecten si hutten ende koyen van willighen rijsen ende ander boomen. Mer na den male dat die Romeinen heren van Duytslant gheworden waren, hebben si dese zeden ende beestlijcke manieren ghereformeert, ende tot enen beteren staet gheredigeert ende ghebrocht, want si brochten daerin timmerluyden, steenbackers, metselaers ende dijckmakers, dye dat lant bedijcten mit hoghe ende brede wallen ende dijcken voer den anvloet van der zee. Ende hebben daerof ghemaect een lustich ende suverlick lant om te bewonen, dwelck nu eens deels bewoent wert van den Vriesen, Frisiabonen, dat sijn Waterlanders, Catten, dat sijn Catwijckers, ende Rijnlanders, Canenefaten, dat sijn Kenemers; eens deels oeck van den Bataviers, dat sijn Hollanders, ende Batavoduers, dat sijn Betouwers, dye welcke landen nu allegader tesamen onder enen naem Hollant ghenoemt werden; ende plach hier voermaels in ouden gesten te hieten Batavia, hoewel dat men noch in sommighe oude brieven van den graven ghegheven bescreven vint Holtlant, mer Plinius ende dye Romeinen noement Batavia ende heeft sijnen naem van der hoecheit of diepheyt; want Batavia is soe vele te segghen als bassa terra, dats laechlant of hoollant, want het plach hier voermaels, eert bedijct worde, mitten wateren ebbende ende vloeyende bedect te legghen ende overvloyet te wesen. Daerom accorderen die twe namen wel overeen: Batavia ende Hollandia; mer Holtlandia niet, als voerscreven staet, welcke provincie van Batavien of Hollandt van vele Romeynsche scrivers ende meesters ende van vele keyseren seer vierlick ende gheacht is geweest, dat welcke eer dattet onder tRoomssche rijck quam, van den Engelschen Bartoenen dye Brutus verdreef, ende van den Sassens bewoont werde. Ende wert dicwils van den Hunen, Denen ende Noordtmannen ghedestrueert ende verwoest, ende oeck van den Saracenen, comende uut Affriken; ende was seer weynich bewoont mit volck, om der saken willen voorscreven; mer na den male dat die Francken Vrieslant bedwonghen hadden, ende sij tlant eenen heer ende grave ghegeven hadden, ist van daghe te daghe betimmert ende bewoont gheworden, ende hebben dat teghen den Denen ende Noordtmannen vromelicken ghedefendeert ende beschermt, als men na int proces van deser cronijke horen sal. Om te vervolghen ende tot mijne voer ghenomen materie van Duytslant te comen, soe sal men weten dat Duytslant ghedeelt wort in tween, als Hoech-Duytslant, ende Neder-Duytslant. Hoech-Duytslant beghint van den gheberchten Alpes, dye Duytslant scheyden van Ytalien ende Lomberdien, tot die stadt van Ments; ende van Ments nederwerts tot in die [10v] zee wertet geheten Neer-Duytslant, ende heeft in hem besloten boven liiii natien van volck, ende sijn altijt die vroomste ende vermaerste mannen van wapenen geweest die men vant. Want die Romeynen, doe si in haer cracht ende bloeyen waren, en conden si nochtans geen grote dinghen doen sonder dye Duytschen, ende bovenal bisonder die Hollanders, als Cornelius Tacitus seyt int Boeck van der bescrivinge der Duytschen. Mer datter nu alsoe weinich of blijct in der historien, doet eerst in dye outheit der jaren ende versumelheyt der menschen; ten anderen om die onbequaemheit der namen, want die historijbescrivers ontsaghen hem die gesten van den Duysschen te bescriven, want die vocabulen ende namen van den steden, wateren, bosschen, marasschen, rivieren, meeren ende der mensschen dicwils mitten Latijn niet overeen en quamen. Ende men vant in Duytslant noch gheen gheleerde mannen tot Vespasianus tijden toe, dye de feyten ende gesten van haer eyghen landen conden bescriven. Mer al dat wi daer of van outs hebben, dat scriven ons Ethicus Scijta, als wi eens deels voer geroert hebben, ende Plinius Secundus, Cornelius Tacitus ende Julius Cesar. Ten derden mael waerom dat men gheen gesten van den Duytschen bescreven vindt gelijck men doet van den Romeynen, is dese, als Julius Cesar scrijft in sijn VI boeck genoemt Commentaria: dat die regenten ende stadthouders van Walslant ende Duytslant en wouden niet admitteren noch gehengen dat men dye gesten van den landen van Walslant ende Duytslant bescriven soude, want dye Romeynen en souden dat nyet connen ghedraghen, noch moghen lijden, omdat si daer soe veel volcx ende vrome mannen ghelaten hadden, eer si dye mochten brenghen tot haerdere subjectye ende onderdanicheyt. Ende sonder twifel, twaer den Romeinen tot hoer afterdeel, schande ende confuys, dat men in den gesten lesen soude, dat si gheen ghoet noch bloet en spaerden, als Orosius seyt, om te comen tot hoer opgheblasen hoverdye, ende heerschappie te hebben in vreemden landen, ende om hoer onversadelicke ghiericheyt te stoppen. Ende om dit met reden te bewisen, so vint men warachtelick bescreven, dat Julius Cesar binnen X jaren dat hij uut was ghetoghen om dye landen van Spangen, Waslant, Duytslant ende Enghelant te brenghen onder dat Roomsche Rijck after gelaten hadde boven X C M weerachtige mannen. Nochtans wert hi mit groter triumphen in Romen ontfangen, ende heeft, die eerste onder den Romeynen, dat keyserrijck allene ontfangen ende angevaert, om dat hi die landen onder dat Roomsche Rijck gebrocht hadde. Mer dat bloet datter ghestort was, noch dye grote costen, dye met sware exactien ende scattingen der burgheren ghedaen waren, en saghen si niet an. Het was hem alleen ghenoech, dat si in vreemden landen heerschappie mochten hebben, hoewel dat si nochtans bekenden, dat die Duytschen veel cloecker ende vromer waren dan si waer; of dat Cornelius Tacitus scrivet, dat op een tijt quamen die Duytschen met sekere commissien ende boetschappen te Romen, ende sijn gecomen in Pompeius hof. Daer saghen si sitten elck nae sijnen staet ende digniteyt; mer onder als, saghen si sitten onder den senatoren enighe van vreemde habijten. Soe vraechden si wie dye waren. Ende hem is geantwoert, dattet waren legaten ende ambassaten der landen ende provincien van buyten, dye vroem van wapenen waren, ende den Romeynen ghetrou, waerom dat men se dese eere weder bewijsde. Doen riepen dye Duytschen met luder stemmen, dat sijt alle hoerden: ԏ, wie isser onder alle die sterflijcke menschen cloecker van crachten; ende wie isser onder dye sonne den Romeynen ghetrouwer, dan wi Duytschen?ՠDit segghende, sijn si anghetreden, ende sijn gaen sitten onder den senatoren. Ende men heeftet doechtlick ghenomen, wanttet in der waerheyt alsoe was, ende nyemant en conder teghens segghen. Dit is int corte gheseyt tot lof ende prijs van den Duytschen natye. Ende afterlatende die princepale ende naemcondighe provincien van Duytslant te bescriven, wanttet te langhe vallen soude, dus wil ick [11r] alleen ons eygen ende proper lant ende graefscap van Hollant, Zeelant, Vrieslant ende Sticht van Uutrecht voer mi nemen te bescriven; ende dat ghedaen sinde, wil ic mi wederkeren tot die principale historie, daer ict gelaten hebbe, als daer Brutus die gyganten ende ruesen uut Britangen oft Enghelant verdreven hadde, waer die eerst landen ende hoer woningen begrepen.

Item. Datghene dat hier nu volcht, is getogen uut een tractaetgen, dat broeder Cornelius Aurelius, canonick regulier, ghemaect heeft; mer oft al autentijck ende warachtich is, beveel ic den geleerden historiographen ende meesters; ende also ic daerin bevinde vele notabele puncten, die Julius Cesar ende Cornelius Tacitus bescreven hebben, aldus wil ic dat hier mede in dese cronike insereren ende setten, opdattet in memorie bliven mach.

Van die situatie en gelegenheid van het land en provincie van Germanië, dat is Duitsland, daar dat land van Holland, Zeeland en Sticht van Utrecht in gelegen zijn die voormaals met een algemene naam Friezen plagen te heten.

Dat IX kapittel.

Eer dat we van onze regionen en provincie van Holland beginnen te spreken is het nodig Germanië, dat is Duitsland, te beschrijven in welk einde Holland, Zeeland en Friesland met dat Sticht van Utrecht gelegen zijn om te beter tot onze mening te komen en om te bekwamer uit te leggen dat men van deze landen (waarom we voornamelijk deze kroniek aanleggen en beginnen) in oude histories beschreven vindt. Germanië, dat is Duitsland, wordt alzo van de Romeinen geheten zoals Strabo schrijft in zijn 7^de boek Van de gelegenheden der landen en zegt dat [9v] de Duitsers worden van de Romeinen genoemd Germani; Germani na de Romeinse taal en betekenis betekent zoveel als 2 gebroeders van een vader en moeder; want de Duitsers noemden zich broeders te wezen van de Galliërs, dat is van de Walen, want ze elkaar gelijk waren in lichaam, kleur, zeden, manieren en in het leven; want ze waren groot en wit van lichaam. Aldus noemden de Romeinen ze Germanen, dat zijn gebroeders. Maar te spreken naar oude meesters opinie, waarom dat ze Germanië heten is deze: want de Scythen die aan Duitsland gelegen zijn noemen een grote sterke en kloeke man german; dat is alzo veel te zeggen als groot van statuur en sterk als een beest. Want hier voormaals plagen de Duitsers zich te generen met jagen in de wildernis en aten rauw vlees en wildbraad als beesten. Waarom dat ze sterk waren als beesten. Ze gedogen niet dat iemand bij hen woont. Ze hadden geen wijn, nog goud, nog zilver, dan alleen koper of metaal waar ze harnassen van maakten. Ze hadden geen goden nog wisten van geen religie te spreken. Maar later in lengte van tijd hebben ze mede afgoden aangenomen gelijk andere naties en provincies. En toen ze kwamen tot gehoorzaamheid van het Roomse Rijk begonnen ze de landen te bebouwen met steden en kastelen op de rivieren voor het aanvechten der Barbaren die uit vreemden landen komen waarvan men nog oud timmerwerk en vervallen muren in vele plaatsen ziet liggen. Onder keizer Nervius dronken ze nog geen wijn, nog datgene dat hen zwak en zacht van lichaam maken mocht. Onder keizer Nero hadden ze het gebruik nog niet van gouden en zilveren penningen, maar deden hun koopmanschap door het ene goed te geven voor het andere. En toen Sint Bonifatius de volgende bisschop van Utrecht dat Woord Gods preekte onder de Saksen en Friezen aten ze nog paardenvlees. En keizer Probus toe stond toe de Duitsers dat ze wijngaarden mochten zetten dat tevoren alleen geoorloofd was de edelen en ridders. Nu mocht iemand vragen hoe dat het komt dat men alzo weinig van deze dingen beschreven vindt. Daarop antwoordt een grote oude historiemeester en kosmograaf uit Scythen geboren en Ethicus genoemd die bijna de hele wereld omgevaren en gezeild heeft en die ook allereerst zoals men vermoedt die eigenschappen van volken omtrent de zee van deze landen van Duitsland beschreven heeft. Deze schrijft dat het volk van deze landen geen kennis van letters oft schrift hadden en toonden niet dan alleen hun menselijke natuur en gedaante en leefden onwettig en onmenselijk als beesten. En al hadden ze al letters en schrift gehad zo zouden ze zich geschaamd hebben van hun leven, zeden en manieren in schrift te stellen want ze waren beestachtig en niet menselijk. Wie zou niet verfoeien en schrikken als men hoorde zeggen dat ze paarden, wolven, vossen, gieren, kraaien, ooievaars, kamelen, ja serpenten en slangen aten en offerden hun goden hun dienstboden onschuldige bloed welke zeden, manieren en leven ze nog velen van hen beoefenden en hielden tot de grote koning Karels tijd toe. Deze voorgenoemde Ethicus, historieschrijver wiens schrift Sint Hieronymus een commentator en verklaarder is schrijft dat de Saksers gekomen en gesproten zijn van een natie van volk genoemd Griphij bij de grote bergen van Ripheen die liggen omtrent de grote Noordse Zee die Duitsland, daar Saksen in gelegen is, eerst beheerden, want Saksen is een groot, lang en breed land want al het land dat tussen de tussen de Rijn en de zee ligt die men Baltheum of de Duitse Zee noemt plag men hier voormaals Saksen te heten en lag aan de westzijde van de Rijn, aan de noordzijde Denemarken, aan de zuidzijde Frankenland, Beieren en Bohemen; aan de oostzijde Silezi,e [10r] Pruisen en Polen. In welke gebieden besloten zijn Thuringen, Hessen, Michen, Brandenburg, Brunswijk, Pommeren, Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht, Meyenburch, Bremen, Halberstadt, Hilsemen, Werden, Munster, Westfalen, Lunenburg, Lubeck, Rostock en voort de hele kust langs de Duitse Zee. Deze en meer anderen waren allen Saksers genoemd, als Hoog-Saksen en Neder-Saksen. Deze Griphij plagen te eten mensenvlees en beesten als gieren, kamelen, wolven, beren, honden, apen en andere beesten die onmenselijk zijn te noemen; en hadden nog brood, nog zout, nog wijn. Wat men alles tezamen wel geloven mag aldus te wezen omdat het Sint Hieronymus beschrijft en verklaart op dat boek van Ethicus. En hetzelfde werd nog in vele plaatsen in sommigen dingen gebruikt en onderhouden als de Denen gebruiken gedroogde vis voor brood; de Friezen eten boter, kaas, eieren en drinken melk en wei of hooi. (?) De Neder-Saksers of Oude Saksers als zijn de Westfalen en Munster en daar omtrent, eten rauw en gedoogd vlees. Nu he je gehoord de zeden en manieren en leven van onze ouderen en plegen te wonen in holle bergen en steenrotsen daar men ze vond. In andere lage plekken maakten ze hutten en kooien van wilgen twijgen en andere bomen. Maar nadat de Romeinen heren van Duitsland geworden waren hebben ze deze zeden en beestachtige manieren hervormd en tot een betere staat hersteld en gebracht want ze brachten daarin timmerlieden, steenbakkers, metselaars en dijkmakers die dat land bedijkten met hoge en brede wallen en dijken voor het aanstromen van de zee. En hebben daarvan gemaakt een lustig en zuiver land om te bewonen wat nu eens deels bewoond werd van de Friezen, Frisiabonen, dat zijn Waterlanders, Katten, dat zijn Katwijkers, en Rijnlanders, Caninefaten, dat zijn Kennemers; eensdeels ook van de Batavieren, dat zijn Hollanders, en Batavoduers, dat zijn van Betuwe, welke landen nu allemaal tezamen onder een naam Holland genoemd worden; en plag hier voormaals in oude verhalen te heten Batavia, hoewel dat men nog in sommige oude brieven van de graven gegeven beschreven vindt Holhet land, maar Plinius en de Romeinen noemen het Batavia en heeft zijn naar de hoogte of diepte; want Batavia is betekent zoveel als bassa terra, dat is laag land of hol land want het plag hier voormaals eer het bedijkt werd met vloed bedekt te liggen en overvloeit te zijn. Daarom komen die twee namen goed overeen: Batavia en Hollandia; maar Holtlandia niet, welke provincie van Batavia of Holland van vele Romeinse schrijvers en meesters en van vele keizers zeer vurig en geacht is geweest dat eer dat het onder het Roomse rijk kwam van de Engelse Britten die Brittus verdreef en van de Saksers bewoond werd. En werd vaak van de Hunnen, Denen en Noormannen verwoest en vernield en ook van de Saracenen die uit Afrika kwamen; en was zeer weinig bewoond met volk; maar nadat de Franken Friesland bedwongen hadden en zij het land een heer en graaf gegeven hadden is het van dag tot dag betimmerd en bewoond geworden en hebben dat tegen de Denen en Noormannen dapper verdedigd en beschermd zoals men hierna in het vervolg van deze kroniek horen zal. Om te vervolgen en tot mijn voorgenomen materie van Duitsland te komen zo zal men weten dat Duitsland gedeeld wordt in twee, als Hoog-Duitsland en Neder-Duitsland. Hoog-Duitsland begint van de Alpen bergen die Duitsland scheiden van Italië en Lombardije tot de stad Mainz en van Mainz nederwaarts tot in de [10v] zee wordt het geheten Neder-Duitsland en heeft in zich besloten boven 74 naties van volk en zijn altijd de dapperste en vermaardste mannen van wapens geweest die men vond. Want de Romeinen, toen het in zijn kracht en bloeitijd was konden ze nochtans geen grote dingen doen zonder die Duitsers en bovenal vooral de Hollanders zoals Cornelius Tacitus zegt in het Boek van de beschrijving der Duitsers. Maar dat er nu alzo weinig van blijkt in de histories doet eerst in de oudheid der jaren en verzuim der mensen; ten volgende om de onbekwaamheid der namen, want de historieschrijvers ontzagen zich de verhalen van de Duitsers te beschrijven, want de benaming en namen van de steden, wateren, bossen, moerassen, rivieren, meren en de mensen kwamen vaak niet met de Latijnse overeen. En men vond in Duitsland nog geen geleerde mannen tot Vespasianus tijd toe die de feiten en verhalen van hun eigen landen konden beschrijven. Maar alles dat we daar vanouds van hebben dat schrijven ons Ethicus Scita en Plinius Secundus, Cornelius Tacitus en Julius Caesar. Ten derde maal waarom dat men geen verhalen van de Duitsers beschreven vindt gelijk men doet van de Romeinen is deze, als Julius Caesar schrijft in zijn 6^de boek genoemd Commentaria: dat de regenten en stadhouders van Waals land en Duitsland wilden niet nog toe stonden dat men de verhalen van de landen van Waals land en Duitsland beschrijven zou, want de Romeinen zouden dat niet kunnen verdragen, nog mogen lijden omdat ze dar zoveel volk en dappere mannen gelaten hadden eer ze de mochten brengen tot hun onderwerping en onderdanigheid. En zonder twijfel, het was de Romeinen tot hun nadeel, schande en verzwaring dat men in de verhalen leze zou dat ze geen goed nog bloed spaarden, zoals Orosius zegt, om te komen tot hun opgeblazen hovaardij en heerschappij te hebben in vreemde landen en om hun onverzadigde gierigheid te stoppen. En om dit met reden te bewijzen zo vindt men voor waar beschreven dat Julius Caesar binnen 10 jaren dat hij uit was getrokken om de landen van Spanje, Waals land, Duitsland en Engeland te brengen onder dat Roomse rijk achter gelaten had boven 100 000 weerbare mannen. Nochtans werd hij met grote triomf in Rome ontvangen en heeft, de eerste onder de Romeinen, dat keizerrijk alleen ontvangen en aanvaard omdat hij de landen onder dat Roomse rijk gebracht had. Maar dat bloed dat er gestort was, nog de grote kosten die met zware afpersing en schattingen der burgers gedaan waren zagen ze niet aan. Het was hen alleen genoeg dat ze in vreemde landen heerschappij mochten hebben, hoewel dat ze nochtans bekenden dat de Duitsers veel kloeker en dapperder waren dan zij waren; of dat Cornelius Tacitus schrijft, dat op een tijd kwamen de Duitsers met zekere commissies en boodschappen te Rome en zijn gekomen in Pompeius hof. Daar zagen ze zitten elk naar zijn staat en waardigheid; maar onder andere zagen zei zitten onder de senatoren enige van vreemde habijt. Zo vroegen ze wie die waren. En hun is geantwoord dat het waren legaten en ambassadeurs der landen en provincies van buiten die dapper van wapens waren en de Romeinen getrouw, waarom dat men ze deze eer weer bewezen. Toen riepen de Duitsers met luide stemmen zodat ze het alle hoorden: ԏ, wie is er onder alle sterflijke mensen kloeker van krachten; en wie is er onder de zon de Romeinen trouwer dan wij Duitsers? ‘Dit gezegd hebbende zijn ze aangetreden en zijn gaan zitten onder de senatoren. En men heeft het deugdzaam genomen, want het was in de waarheid alzo en niemand kon ertegen zeggen. Dit is in het kort gezegd tot lof en prijs van de Duitse natie. En laat na de belangrijkste en bekendste provincies van Duitsland te beschrijven want het zou te lang duren, dus wil ik [11r] alleen ons eigen en goede land en graafschap van Holland, Zeeland, Friesland en Sticht van Utrecht voor me nemen te beschrijven; en als dat gedaan is wil ik terugkeren tot de belangrijke historie daar ik het gelaten heb als daar Brittus de giganten en reuzen uit Brittannië of Engeland verdreven had waar die eerst landen en hun woningen begrepen.

Item. Datgene dat hier nu volgt is getrokken uit een traktaatje dat broeder Cornelius Aurelius, kanunnik regulier, gemaakt heeft; maar of het alzo authentiek en waar is beveel ik de geleerde historiografen en meesters; en alzo ik daarin bevind vele notabele punten die Julius Caesar en Cornelius Tacitus beschreven hebben aldus wil ik dat hier mede in deze kroniek invoegen en zetten opdat het in memorie blijven mag.

Een artikel van Hollant.

Dat X capitel.

Hollant (voermaels Batavia genoemt, als voerscreven is) is een provincie in Neder-Duytslant, dwelcke ant noorden van die Grote Zee bevloiet wert; an die ander siden wertet becingelt mitten armen des Rijns, ende maken een eylant. Dit lant is seer overvloedich van weiden ende velden, om paerden, coyen, ossen, scapen ende andere beesten te voeden, ende heeft in hem vele poellen, marasschen, meeren ende staende wateren, die nu mit slusen in der zee, mitter ebbe, gheleydet worden. Die forme ende ghedaente der mannen ende vrouwen van desen provincie is scoon, ende uutmutende boven andere nacien, ende tvolck is starck ende reisich van statuer ende lichaem; hoer dranck (wantter gheen wijngaert overvloedich en wast) is bier, dat is een confectie gemaect van mout, als haver, gherst, rogge ende tarwe tesamen wel ghesoden. Ende van dit eylant is Uutrecht die hooftstadt int gheestelick. Annonius, een historijscriver der Franssen, scrijft in sijn cronike, dwelc Plinius Secundus oec betuget, aldus: dat tusschen den armen van den Rijn ende die zee leggen C eylanden, onder welcke dat eylant Batavia dat edelste, beste ende vroomste is van mannen.

Een artikel van Holland.

Dat X kapittel.

Holland (voormaals Batavia genoemd) is een provincie in Neder-Duitsland wat aan het noorden van de Grote Zee bevloeid wordt; aan de andere zijden wordt het omringd met de armen van de Rijn en maakt een eiland. Dit land is zeer overvloedig van weiden en velden om paarden, koeien, ossen, schapen en andere beesten te voeden en bevat vele pollen, moerassen, meren en staande wateren die nu met sluizen in de zee met eb geleegd worden. De vorm en gedaante der mannen en vrouwen van deze provincie is mooi en uitmuntend boven andere naties en het volk is sterk en groot van statuur en lichaam; hun drank (want er groeit geen wijngaard overvloedig) is bier, dat is een confectie gemaakt van mout als haver, gerst, rogge en tarwe tezamen goed gekookt. En van dit eiland is Utrecht de hoofdstad in het geestelijke. Annonius, een historieschrijver der Fransen, schrijft in zijn kroniek wat Plinius Secundus ook betuigt aldus: dat tussen de armen van de Rijn en de zee liggen 100 eilanden waaronder dat eiland Batavia dat edelste, beste en dapperste is van mannen.

Van den oerspronck der Bataviers oft Hollanders, ende hoe si eerst dat lant begrepen, ende van waen si quamen.

Dat XI capitel.

Die Bataviers oft Hollanders nemen horen oerspronck ende ofcoemst vant volck die men hiet Hermonduren, gelegen boven dat grote bosch ende wildernisse geheten Hercinia; ende is LX dachvaerden lang. Ende boven Pannonien, dats Hongerien, bi den Schyten, ende waren gebuyren mitten volcke die men hiet Catten, Cerusen, Ligyen, omtrent Hongerien gelegen. Dese Bataviers hadden onderling partije ende twedracht ende sijn uut dit lant verdreven ende ghesceyden, ende sijn gecomen in die uuterste palen der Walscher custen, daer doetertijt sonderling noch nyemant en woonde; ende hebben dat eylant des Rijns mitten wateren, busschen, marasschen begrepen ende beseten, welcke eylant heeft voer die riviere van der Masen, after die zee, ende an allen siden den Rijn. Die sake ende oerspronck, waerom dat dese Bataviers oft Hollanders uut hoer eygen geboren landen ghescheyden sijn is dese: in hoer eerste ende oude lant was een rivier, daer men zout uut plach te purgeren ende winnen, als men nu in die baye doet. Ende want een yghelick vant voornoemde volck die naeste, ende hem dese baecke van zoute approprieten, eygen maken ende besitten woude, so hadden dese Bataviers ende Chatters altijt enen stadigen twist ende discoorde mitten Hermonduren, die bi hem lagen, en konden nemmermeer accorderen ende overeencomen. Dit anmerckende Battus ende sijn broeder Salandus, dat hi geen vrede mochte houden, heeft zijn plaetse geruymt, ende is in dit eylant van den Rijn gecomen, ende heeftet van sinen naem Batto, Battavia, dats Hollant, geheten. Ende was op die tijt mit seer luttel ende weinich volcx bewoent. Ende sijn broeder Salandus is int alre uuterste eylant van den Rijn getoghen, ende heeftet oec van sinen naem Salando, Zalandt genoemt, dat is Zeelant; ende plach daer sijn oude [11v] hanteringe te doen, dat is tzout te keeten ende te purgeren, als men noch dagelicxs in Zeelant doet. In dit eijlant tymmerde Salandus een burch in memorie van sijn vader Mitellus, ende hete se Mitelburch, dat wi nu noemen Middelburch, een starcke wel beveste stede.

Van de oorsprong der Batavieren of Hollanders en hoe ze eerst dat land begrepen en waarvan ze kwamen.

Dat XI kapittel.

De Batavieren of Hollanders nemen hun oorsprong en afkomst van het volk die men heet Hermonduren gelegen boven dat grote bos en wildernis geheten Hircanië; en is 60 dagreizen lang. En boven Pannonia, dat is Hongarije, bij de Scythen en waren buren met het volk die men Katten noemt, Cerusen, Ligyen, omtrent Hongarije gelegen. Deze Batavieren hadden onderling partij en tweedracht en zijn uit dit land verdreven en gescheiden en zijn gekomen in de uiterste grenzen van de Waalse kust waar het toentertijd vooral nog niemand woonde; en hebben dat eiland van de Rijn met den wateren, bossen, moerassen begrepen en bezet, welk eiland heeft voor de rivier Maas achter de zee en aan alle zijden de Rijn. De zaak en oorsprong waarom dat deze Batavieren of Hollanders uit hun eigen geboren landen gescheiden zijn is deze: in hun eerste en oude land was een rivier daar men zout uit plag te drijven en winnen zoals men nu in de baai doet. En omdat iedereen van dat volk de naaste en hen deze baak van zout afstemde en eigen maken en bezitten wilde zo hadden deze Batavieren en Katten altijd een gestadige twist en tweedracht met de Hermonduren die bij hen lagen en konden nimmermeer overeenstemmen en overeenkomen. Dit merkte Battus en zijn broeder Salandus dat hij geen vrede mocht houden en heeft zijn plaats geruimd en is in dit eiland van de Rijn gekomen en heeft het zijn naam Batto, Batavia, dat is Holland, genoemd. En was op die tijd met zeer luttel en weinig volk bewoond. En zijn broeder Salandus is in het alleruiterste eiland van de Rijn getrokken en het heeft ook van hem zijn naam Zalandt genoemd, dat is Zeeland; en plag daar zijn oude [11v] hantering te doen, dat is het zout te ketenen en te zuiveren zoals men nog dagelijks in Zeeland doet. In dit eiland timmerde Salandus een burcht in memorie van zijn vader Metellus en noemde het Mitelburch dat we nu noemen Middelburg, een sterke en goed gevestigde plaats.

Die descriptie des ghelegentheit van Batavien, ende waerom dat Batavien Hollant is, ende anders geen lant; ende van dat ondersceit van Batavia, Betua ende Bethasia.

Dat XII capittel.

Die Wael een arm des riviers van den Rijn, loopt voerbi Nijemegen, Tijel, Bommel, steden in Ghelrelant, ende menget haer selven bi dat slot te Loevenstein mitter riviere van der Masen; ende daer dese riviere van der Walen eindet, daer beghint Batavia, dats Hollant, streckende vandaen int zuden, daer Gorichom staet; ende houdet sinen loep mitter Masen totter zee toe noortwert, op lxxx M passen, dat is omtrent XI milen; dat is van der Wale ende Maes, of boven Staelduenen, tot in der zee toe; ende loopt noch tot Catwijc toe. Want Batavia properlick ghenoemt verliest sinen naem after tHeilige Bosch, daer nu tsGraven Hage staet, of an den Westerbeeck, ende soe voertan hiet ment Chatti, leggende opter zee, ende den Rijn inwers int landt, na die stede van Leyden toe. Want als Plinius seit in sijn IIII boeck, int XV capittel, soe hebben daer vele gemengde luden in dit lant ghewoent, als Batavi, Catti, Caninephates, dat sijn Kenemers, Phrisij, Phrisones, Phrisiobones, dat sijn Waterlanders, Cauci of Canci, Marsacij, Gluriones. Dese leggen al binnen die II armen of rivieren van den Rijn, als tusscen dat Flije ende die Wielingen. Voert meer, dat Batavia Hollandt is, ende anders gheen landt, dat betugen ons die historijscrivers, seggende dat die Betue leit II milen of meer boven Gorichom, opwerts, na Gelrelant. Bethasia leit in Lukerlant bi Maestricht, an beiden siden van der Maes, die daer doer loept, ende hieten noch in Duysche die Betijkers, ende comen noch dagelixs tot Dordrecht mit ijser, colen ende balcken; mer Batavia leit in Hollant, van Gorichom of, tot Catwijck toe. Plinius, die scrijft int IIII boeck Naturalis Historie, int XV capittel, dat Batavia leit recht over neffens Britannien, dats Engelant; of Britanien leit in top, oest van Batavien; ende leit des swinters tmeeste deel onder twater, ende strecket an den Catthen, dat sijn Catwijkers, waer uut men voerwaer seggen mach, dat Batavia is Hollant; Betua, die Betue; Bathasia Ludics, ende Betua noch Betasia, en leggen niet over Enghelant, als Batavia; daerom moetet Hollant wesen.

De descriptie van de gelegenheid van Batavia en waarom dat Batavia Holland is en anders geen land; en van dat het onderscheid van Batavia, Betua en Bethasia.

Dat XII kapittel.

De Waal, een arm van de rivier de Rijn, loopt voorbij Nijmegen, Tiel, Bommel, steden in Gelderland en mengt zichzelf bij dat slot te Loevestein met de rivier de Maas; en daar deze rivier van de Walen eindigt daar begint Batavia, dat is Holland, en strekt vandaar in het zuiden waar Gorinchem staat; en houdt zijn loop met de Maas tot de zee toe noordwaarts op 80 000 passen, dat is omtrent 11 mijlen; dat is van de Waal en Maas of boven Staalduinen tot in de zee toe; en loopt nog tot Katwijk toe. Want Batavia proper genoemd verliest zijn naam achter het Heilige Bos daar nu ‘s Gravenhage staat of aan de Westerbeck en zo voert noemt met het Chatti en ligt aan de zeer en de Rijn inwaarts in het land naar de stad Leiden toe. Want zoals Plinius zegt in zijn 4^de boek in het 15^de kapittel zo hebben daar vele gemengde lieden in dit land gewoond als Batavi, Catti, Caninefaten, dat zijn Kennemers, Phrisij, Phrisones of Frisobonen, dat zijn Waterlanders, Cauchen of Canci, Marsacij, Gluriones. Dezen liggen allen binnen de 2 armen of rivieren van de Rijn als tussen de Vlie en Wielingen. Voort meer dat Batavia Holland is en anders geen land dat betuigen ons de historieschrijvers, en zeiden dat de Betuwe ligt 2 mijlen of meer boven Gorinchem opwaarts naar Gelderland. Bethasia ligt in het land van Luik bij ճ Maastricht aan beide zijden van de Maas die daardoor lopt en heet nog in Diets de Betijkers en komen nog dagelijks tot Dordrecht met ijzer, kolen en balken; maar Batavia ligt in Holland van Gorinchem af tot Katwijk toe. Plinius die schrijft in het 4^de boek Naturalis Historie in het 15^de kapittel dat Batavia ligt recht over neffens Brittanni, dat is Engeland; of Brittannie ligt in de top, oost van Batavia; en ligt in de winter voor het grootste deel onder water en strekt tot aan de Katten, dat zijn Katwijkers, waaruit men voorwaar zeggen mag dat Batavia is Holland; Betua de Betuwe; Bathasia Luik en Betua nog Betasia liggen niet tegenover Engeland zoals Batavia; daarom moet het Holland wezen.

Van die princepale outste stadt in Batavia, ende hoe die Rijn horen loop doer Hollant plach te hebben.

Dat XIII capittel.

Die prince Battus, of Battavus, comende uut Scythien of daer omtrent, uut Pannonien ofte Hongerien, als voerseit is, van denwelcken dit lant Batavia genoemt is, heeft ghesticht een alten groten ende swaren stadt, bi die mont van den Rijn, ende heeft se na sijn eijgen naem ghenoemt Battavoduren, dat is nu Wijck te Duersteden, boven Uutrecht; welke stadt na lange tijden die Denen ende Noortmannen destrueerden, bi Hungerus, die XI biscop van Utrecht ende Sinte Jeroens tijt, als ghi na horen sult. Ende is nu een clein stedeken, dat te vorens III milen omgaens plach te hebben, ende hadde XXXVI prochij kercken. Die Rijn, comende uuten gheberchten van Alpes, nam sinen inganck in Batavien, dats Hollant, van Batavoduren oft Wijck totter stadt van Uutrecht, die doe noch niet ghesticht was, ende die Leck en was doe oec noch niet, als men noch tusschen dese II steden an den laechten ende poellen wel mercken mach. Van Uutrecht loept se doer Woerden, Bodegraven ende Leyden, tot Catwijck opten Rijn, ende Rijnsburch, dat daer sinen naem of hout, daer si nu niet veer vandaen blijft staen. Ende dat lant hiet noch Rijnsoever, mer plach voermaels voert te lopen na Voerhout ende Windekerst doer dat anderde hout, daer si noch op dese tijt horen naem houdet, dat men hiet Vollemeer ende Bentvelt. Ende is van Battavoduren oft Wijck, tot dat se in der zee [12r] loept, altijt an beiden siden mit steden, dorpen ende sloten betymmert gheweest, alst noch wel blijct. Want voert lopende van tMiddelhout totter zee heeft die Rijn ghelopen, verby Aelbrechts berch, dair an die side plach te staen tHof van Hollant, dat nu in Den Haghe is, mit veel scone castelen ende sloten an beiden siden, als tslot te Cleve, Bredenroe, Velsen, Rinichom, daer nu tslot tot Egmont staet, ende nam horen cours voert na die zee, mit een groten bozen ende valeye, als men noch sien mach, doer welcke haven ofte bozem die grote stadt Veronen (wes antiquiteen ende oude vervallen men noch siet tot Veronen op die gheest, bi Alcmaer) hoer inganck hadde, om haer comanscap te doen. Aldus heeft die Rijn in haer beginsel ende haer einde lopende doer Hollant die meeste steden ghehadt die in Duytslant lagen. Aldus is Batavien Hollant voer zijn eerste deel, daer die Rijn mitter Walen loopt in die Mase, ende heeft nu dese steden: Gorichom, Vianen, Scoenhoven, Goude, Roteredam, Sciedam, Delft, mitten Sturmers, Maeslanders. Vandaen begint dat anderde deel van Hollant, ende sijn in tgenerael mit alle hoer dorpen ende steden: Catthi, dat sijn Catwijkers genaemt; ende hebben die steden Woerden, Oudewater, mitten Rijnlanders mit horen principael stede Leiden, van welcke stede die heren van Catwijck (die men nu hiet die heren van Wassenner) burchgraven plagen te wesen, ende hem daer noch of vertitelen ende scriven. Ende hebben aldaer noch die gruyt ende die tollen van den Rijnstrome. Hier hebdi nu gehoert hoe die Rijn horen loop plach te hebben. Mer na sommige andere opinien, die seggen dat die Rijn horen loop hier voermaels van Catwijck voert plach te hebben in der zee, want tot Catwijck den stapel van den haring ende alle andere goeden, die den Rijn op ende neder quamen, plach te wesen. Ende daer die Rijn in der zee plach te vallen, daer stont dat huis te Britten, dat Claudius die keiser hadde doen tymmeren. Ende om dat huis plach men te vertollen van allen goeden die den Rijn op ende neder voeren; ende daer die heren van Catwijck of Wassenner noch hoer wapen of voeren, dat is een scilt van lasuer, mit enen gulden baer. Van desen loop des Rijns sal men meer besceits horen in den tijden dat Hungerus die XI biscop van Uutrecht dat Sticht regeerde, als na geseit sal worden.

Van de belangrijkste oudste stad in Batavia en hoe die Rijn zijn loop door Holland plag te hebben.

Dat XIII kapittel.

De prins Battus of Battavus die uit Scythië kwam of daar omtrent, uit Pannonia of Hongarije waar dit land Batavia naar genoemd is heeft gesticht een al te grote en zware stad bij de mond van de Rijn en heeft het naar zijn eigen naam genoemd Battavoduren, dat is nu Wijk bij Duurstede, boven Utrecht; welke stad na lange tijden de Denen en Noormannen vernielden bij Hungerus die 11^de bisschop van Utrecht en Sint Jeroen’ s tijd zoals ge hierna zal horen. En is nu een klein stadje dat tevorens 3 mijlen omgang plag te hebben en had 36 parochiekerken. De Rijn, die uit de bergen Alpen komt nam zijn ingang in Batavia, dat is Holland, van Batavoduren of Wijk bij Duurstede tot de stad Utrecht die toen nog niet gesticht was en de Lek was er toen ook nog niet zoals men nog tussen deze 2 steden aan en laagten en poelen wel merken mag. Van Utrecht loopt het door Woerden, Bodegraven en Leiden tot Katwijk op de Rijn en Rijnsburg, dat er zijn naam van heeft waar het nu niet ver vandaan blijft staan. En dat land heet nog Rijnsoever, maar plag voormaals voort te lopen naar Voorhout en Windekerst door dat volgende hout waar het nog op deze tijd haar naam houdt dat men noemt Vollemeer en Bentveld. En is van Battavoduren of Wijk bij Duurstede totdat het in de zee [12r] loopt altijd aan beide zijden met steden, dorpen en burchten betimmerd geweest zoals het nog wel blijkt. Want voort lopende van het Middelhout tot de zee heeft de Rijn gelopen voorbij Aalbrechts berg waar aan die zijde plag te staat de Hof van Holland dat nu in Den Haag is met veel mooie kastelen en burchten aan beiden zijden als het slot te Kleef, Brederode, Velsen, Rinnegom waar nu de burcht te Egmond staat, en nam zijn loop voort naar de zee met een grote boezem of vallei zoals men nog zien mag door welke haven of boezem de grote stad Vronen (wiens antiquiteit en oude vervallen men nog ziet te Vronen op de geest bij Alkmaar) haar ingang had en hun koopmanschap te doen. Aldus heeft de Rijn in zijn begin en zijn einde lopend door Holland de meeste steden gehad die in Duitsland lagen. Aldus is Batavia Holland voor zijn eerste deel waar de Rijn met de Waal loop in de Maas en heeft nu deze steden: Gorinchem, Vianen, Schoonhoven, Gouda, Rotterdam, Schiedam, Delft met de Sturmers en Maaslanders. Vandaar begint dat volgende deel van Holland en zijn in het algemeen met al hun dorpen en steden: Catthi, dat zijn Katwijkers genaamd; en hebben de steden Woerden, Oudewater met de Rijnlanders met hun belangrijkste stad Leiden van welke stad de heer van Katwijk (die men nu de heer van Wassenaar noemt) burchtgraven plagen te wezen en zich nog daarmee betitelen en schrijven. En hebben aldaar nog de gruit en de tollen van de Rijnstroom. Hier heb je nu gehoord hoe de Rijn zijn loop plag te hebben. Maar naar sommige andere opinies die zeggen dat de Rijn zijn loop hier voormaals van Katwijk voort plag te hebben in de zee, want in Katwijk plag de stapel van haring en alle andere goederen die de Rijn op en neer kwamen te wezen. En daar de Rijn in de zee plag te vallen daar stond dat huis te Britten dat keizer Claudius had laten timmeren. En om dat huis plag men te vertollen van alle goederen die de Rijn op en neer voeren; en daar de heren van Katwijk of Wassenaar nog hun wapen van voeren, dat is een schild van lazuur met een gouden baar. Van deze loop van de Rijn zal men meer bescheid horen in de tijden dat Hungerus de 11^de bisschop van Utrecht dat Sticht regeerde zoals hierna gezegd zal worden.

Hoe dat men oec Hollant ende Zeelant vint in anderen landen ende nacien.

Dat XIIII capitel.

Oft iemant die veel ghelesen heeft oft bevonden in ouden gesten ende croniken seggen woude, dat Hollant ende Zeelant oec leggen in anderen nacien ende provincien. Tis waer, datter int coninckrijck van Noerwegen een plecke lants leit, dat men Hallandia noemt, mer niet Hollant, ende in der zee daerbi, die men hiet Baltheum of die Duytsche Zee, leit een eilant ghenoemt Zialandia, welcke namen bina mitten onsen, daer wi hierof spreken, in der vocabulen overeencomen; mer sijn nochtans veer versceiden in sprake, forme, lichame, zeden, manieren ende van habite van ons Hollanders ende Zeelanders, hoewel dat wi nochtans eens deels gecomen sijn van henluyden, of daeromtrent. Ende te bat mach men tgheloven dattet aldus in der waerheit is, want die kinderen ende nasaten, als si haer plaetsen verwandelen of vernijewen, houden si gaerne die namen der landen, steden ende sloten daer hoer ouders ende voersaten plegen te wonen, als bisonder die princen ende burgeren verdreven uut Troyen gedaen hebben, tot een ewige memorie. Want daer en is nauwe een lantscap, men vinter Troyen in gesticht. Diergelijc vint men Vienne in Oestenrijck, ende Vienne in Dalphinoys; ende Hage in Hollant, ende Hage in Vrieslant. Aldus en ist niet vreemt, dat dicwils versceide landen ende steden enen name hebben.

Hoe dat men ook Holland en Zeeland vindt in andere landen en naties.

Dat XIIII kapittel.

Als iemand die veel gelezen heeft of bevonden in oude verhalen en kronieken zeggen wilde dat Holland en Zeeland ook liggen in andere naties en provincies. Het is waar dat er in het koninkrijk Noorwegen een plek land ligt dat men Hallandia noemt, maar niet Holland, en in de zee daarbij die men Baltheum of de Duitse Zee noemt ligt een eiland genoemd Zialandia, welke naam bijna met de onze, waar we hiervan spreken, in de klank overeenkomen; maar zijn nochtans ver verscheiden in spraak, vorm, lichaam, zeden, manieren en van habijt van onze Hollanders en Zeelanders, hoewel dat we nochtans eensdeels gekomen zijn van hen of daaromtrent. En te beter mag met het geloven dat het aldus in de waarheid is want de kinderen en nazaten als e hun plaatsen veranderen of vernieuwen houden ze graag de namen der landen, steden en burchten daar hun ouders en voorzaten plagen te wonen zoals vooral de prinsen en burgers verdreven uit Troje gedaan hebben tot een eeuwige memorie. Want er is nauwelijks een landschap, men vindt er Troje in gesticht. Diergelijke vindt men in Vienne (Wenen) in Oostenrijk en Vienne in Dolphins; en Hage in Holland en Hage in Friesland. Aldus is het niet vreemd dat vaak verschillende landen en steden een naam hebben.

Van die vromicheit der Hollanderen uuten gesten van Romen.

Dat XV capittel.

Die oude Roomsche croniken ende gesten die van den historiographen als Cornelius Tacitus, Suetonius ende Orosius bescreven zijn, houden in ende begripen dat boven alle nacien van Duytslant die Bataviers oft Hollanders mitten sinen altijt die starckste mannen, vroom van wapen ende snel, clouck, wacker ende lancmoedich in alle hoer wercken waren, als die keiseren Otto, Galba ende Vitellius wel ondersocht hebben, de si den Hollanders mit Kenemers [12v] n horen dienst ende heervaert hadden. Si wisten wel, dat Gajus Caligula, Nerois oom, keiser (die thuis te Britten, voer Catwijc opter Zee, tot een vuerbaeck om in Brittanien totten Britten of den Engelsen te zeylen, ghesticht hevet) hadde altijt die Hollanders bi hem als sijn archiers ende bescermers sijns lijfs. Dese keiser Gajus, noch die keiser Claudius, en wouden Engelant niet bevechten sonder die Hollanders. Want Julius Cesar, die eerste Roomsche keiser, hadder qualicken gheweest, want hi hadder alle sine gheridt van paerden ende tmeeste deel van sijn voetknechten mit sijn scepen ghelaten, als ghi onder die gesten van Julius noch horen sult. Ende oec alser onderling partije was onder den keiseren ende Romeinen, soe wisten si sekerlick dat die te boven gaen ende triumpheren soude, dien die Hollanders adhereerden ende te hulpe quamen, als keiser Vitellius dede doen hi tegen keiser Ottho striden soude, want Varenus Alphenus van Alphen is mitten Hollanderen anghetreden, ende versloegen al Otthen volck, ende verjaechden se, waerom dat die Hollanders int voertganck des tijts alsoe doersocht ende exerciteert waren in wapenen, dat se hem lieten duncken, dattet in hore handen ende macht was enen keiser van Romen te maken ende te ontmaken. Ende in der waerheit, soe was sekerlick alsoe! Want op een tijt doe dat heer van den Hollanders hem vermaten, dat si veel meer dan enige andere nacien (die oec mede onder die van Romen dienden) ghedaen hadden, als dat van hem die XIIII legioen ter neder ghetogen, ende bina heel Italien den keiser Nero, doer hoer cloucheit ontogen was, ende seiden, dat alle die fortune des strijts in horen handen ende macht gheset ende gestelt was. Of si seggen wilden: wie mit ons toeleit ende anvalt, die heeftet gewonnen. Soe was dit den anderen cappiteinen ende knechten van andere nacien lastich ende swaer te horen, waerom dat Flaccus Valens, die overste capetein van tgemeen heer, voer hem nam dat hi den Hollanders, die so stoutelick spraken, vaneen woude sceiden. Doe dit vernomen was onder dat Roomsche heer, begonnen si te murmureren; die legionen worden verwoet, dat men hem den hulp ende onderstant der alre starckster mannen der Hollanderen benemen ende ontrecken woude, die tot allen periculen ende noden stout waren, die III C vroom te paerde waren, die mit hem XXX of XL mit hoer paerden te vollen harnasse alle rivieren ende wateren conden overswemmen, die soe menichmael victorie gecregen hadden, die soe exerciteert ende besocht in vele striden ende oerlogen waren, dat men hem die nu ontrecken ende van hem wilde verdriven, daer die vianden soe nabi hem waren. Hadde hi Romen lief, dat hi doch die alre vroomste ende cloucste leden als die Hollanders niet versceiden noch ofsniden en wilde van den lichame, dats van den Roomschen Rijke. Aldus spraken die Romeinen totten oversten cappetein Flaccus Valens voernoemt. Waeruut men mercken mach, dat die Bataviers oft Hollanders altijt voervechters des Roomschen Rijcks sijn gheweest.

Van de dapperheid der Hollanders uit de verhalen van Rome.

Dat XV kapittel.

De oude Roomse kronieken en verhalen die van den historiografen als Cornelius Tacitus, Suetonius en Orosius beschreven zijn bevatten en omgrijpen dat boven alle naties van Duitsland de Batavieren of Hollanders met de zijnen altijd de sterkste mannen, dapper van wapen en snel, kloek, wakker en lankmoedig in al hun werken waren zoals de keizers Otto, Galba en Vitellius goed onderzocht hebben, dat ze de Hollanders met Kennemers [12v] hun dienst en legermacht hadden. Ze wisten wel dat Gajus Caligula, oom van Nero, keizer (die het huis te Britten, voor Katwijk aan Zee tot een vuurbaak om in Brittanni tot de Britten of de Engelsen te zeilen gesticht heeft) had altijd de Hollanders bij hem als zijn boogschutters en beschermers van zijn lijf. Deze keizer Gajus, nog de keizer Claudius, wilden Engeland niet bevechten zonder de Hollanders. Want Julius Caesar, de eerste Roomse keizer, was er nauwelijks geweest, want hij had al zijn gereide van paarden en het grootste deel van zijn voetknechten met zijn schepen gelaten, zoals ge onder de verhalen van Julius nog horen zal. En ook als er onderling partij was onder de keizers en Romeinen zo wisten ze zeker dat die te boven ging en triomferen zou die de Hollanders aanhingen en te hulp kwamen, als keizer Vitellius deed toen hij tegen keizer Otto strijden zou, want Varenus Alphenus van Alphen is met de Hollanders aangetreden en versloeg al het volk van Otto en verjoeg ze waarom dat de Hollanders in de voortgang des tijd alzo doorzocht en geoefend waren in wapens dat ze zich lieten denken dat het in hun handen en macht was een keizer van Rome te maken en te ontmaken. En in de waarheid, het was zeker alzo! Want op een tijd toen dat leger van de Hollanders zich vermat dat ze veel meer dan enige andere naties (die ook mede onder die van Rome dienden) gedaan hadden als dat van hen het 14^de legioen ter neer getrokken en bijna heel Itali de keizer Nero door hun kloekheid ontnomen was en zeiden dat alle fortuin van de strijd in hun handen en macht gezet en gesteld was. Alsof ze zeggen wilden: wie met ons aanlegt en aanvalt die heeft het gewonnen. Zo was dit de andere kapiteins en knechten van andere naties lastig en zwaar te horen waarom dat Flaccus Valens, de overste kapitein van het gewone leger, hem voornam dat hij de Hollanders die zo stout spraken vaneen wilde scheiden. Toen dit vernomen was onder dat Roomse leger begonnen ze te murmelen; de legionen werden verwoed dat men hen de hulp en ondersteuning der aller sterkste mannen der Hollanders benemen en onttrekken wilde die tot alle moeilijkheden en noden dapper waren, die 300 dapper te paard waren die met hen 30 of 40 met hun paarden in vol harnas alle rivieren en wateren konden overzwemmen, die zo menigmaal victorie gekregen hadden, die zo geoefend en bezocht in vele strijd en oorlogen waren dat men hen die nu onttrekken en van hen wilde verdrijven daar de vijanden zo nabij. Had hij Rome lief dat hij toch de aller dapperste en kloekste leden als de Hollanders niet scheiden nog afsnijden wilde van het lichaam, dat is van het Roomse Rijk. Aldus spraken de Romeinen tot de overste kapitein Flaccus Valens. Waaruit men mag merken dat de Batavieren of Hollanders altijd voorvechters der Roomse rijk zijn geweest.

Hoe dat die Hollanders altijt vrij sijn gheweest ende altijt sonder exactien, scattingen, thijns ende tribuit gheseten hebben.

Dat XVI capittel.

Omdat dan die Hollanders alsoe trou ende dienstich waren den Romeinen, soe bleven si vrij, ende saten sonder enige thijns, scattinge oft tribuit te geven, mer plagen alleen den Romeinen mitten lichaem ende wapenen te dienen op des keisers cost. Ende soe wanneer enige heervaert anstont, ende die Romeinen hulp begeerden, so screven si: Coemt ghi Walen, Bertoenen, Duysschen, tot onsen dienst, ende ghi sult aldus veel oft alsoe veel hebben voer uwen soudije ende zalarijs. Mer scrivende totten Hollanders en estimeerden si dat loon niet, want si gaven hem alsoe vele als si eysschende waren. Dit betuget oeck Marcialis, des keisers Domiciaens cokenmeester, een groot poeet, als dat die Romeinen den Hollanders niet alleen en eerden, mer oeck ontsagen; want doe een burger van Romen een groot huis op een hoeck van eenre [13r] straten ghetimmert hadde, dede hi setten een beelt van stenen uutghehouwen opten hoeck van den ghevel, mit een faetsoen van enen Hollander, mit alsulcken habijt als si doe in Hollant plegen te dragen. Die kinderen van Romen quamen om dit beelt te besien ende bespottent, overmits die nijewicheit van den clederen ende habijte. Dit horende Marcialis voornoemt, maecte twe metren oft vaersen ende ghedichten over dit beelt, ludende aldus: Ghi kinderen van Romen bespot mi, mer Domiciaen die keiser ontsiet mi.

Hoe dat de Hollanders altijd vrij zijn geweest en altijd zonder afpersing, schattingen, cijns en tribuut gezeten hebben.

Dat XVI kapittel.

Omdat dan de Hollanders alzo trouw en gedienstig waren de Romeinen zo bleven ze vrij en zaten zonder enige cijns, schatting of tribuut te geven, maar plagen alleen de Romeinen met het lichaam en wapen te dienen op de kosten van de keizers. En zo wanneer enige legertocht aankwam en de Romeinen hulp begeerden zo schreven ze: Komt gij Walen, Britten, Duitsers tot onze diens, en ge zal aldus veel hebben voor uw soldij en salaris. Maar schrijvende tot de Hollanders verhaalden ze dat loon niet, want ze gaven hun alzo veel als ze eisten. Dit betuigt ook Marcialis, de keukenmeester van keizer Dometianus, een grote poet, als dat de Romeinen de Hollanders niet alleen eerden, maar ook ontzagen; want toen een burger van Rome een groot huis op een hoek van een [13r] straat getimmerd had liet hij een beeld zetten van steen uitgehouwen op de hoek van de gevel met een vorm van een Hollander, met al zulke habijt als ze toen in Holland plagen te dragen. De kinderen van Rome kwamen om dit beeld te bezien en bespotten het vanwege de nieuwigheid van kleren en habijt. Marcialis die dit hoorde maakte twee metren of verzen en gedichten over dit beeld dat aldus luidt: Gij kinderen van Rome bespot mij, maar Dometianus de keizer ontziet me.

Van den strijt ende victorie den die Hollanders hadden voer die stede van Bonne boven Coelen.

Dat XVII capittel.

In den tijden dat uuten gebode van Vitellius onderkeiser of hoeftman in Duytslant die Hollanders ende Kenemers op wege waren om tot Romen te reisen heeft Claudius Civilis der Hollanderen princepalen cappetein brieven gesent onderweghe ende heeft se weder om tot hem getoghen in Duytslant. Ende siet, doe si quamen totten Roomschen oppersten cappetein genoemt Flaccus Ordeonius, seiden si aldus, om een oersaeck te vinden langer niet te dienen onder den Romeinen: ԗi willen hebben dubbelt zoudt, ende daertoe gheridt van paerden, die ons vermindert sijn, doe wi bevochten die van Avernen ende die Bourgongoenen. Ende noch hier en boven begheren wi een sonderlinge doecht ende ghifte die ons Vitellius beloeft heeft, of wi en sullen anders nemmermeer te Romen comen.ՠDit seiden si doer ingheven ende informacie van horen cappetein Civilis, gheboeren uut Hollant, om een saeck ende occasie te maken thuis te comen, want si boven XX jaren den Romeinen gedient hadden. Mer Flaccus Ordeonius en woude se niet exauctoreren, dat is horen eet, verdragen ende dienste die si mitten Romeinen hadden, ende gheboot se mitten raet van Romen dat si in horen dienst bliven souden. Die Hollanders en hebben dit ghebot niet gheacht ende sijn neerwaerts tot horen cappeteyn van Hollant, Claudius Civilis, edel van gheboorte, ende ofcomende van coninclicken gheslachte, horen heer, getogen, ende sijn bieen vergadert. Dit anmerckende Flaccus, der Romeren cappetein, screef an den cappetein ghenoemt Herennius Gallus, die doe tot Bonne lach, boven Coelen, mit groot volck, dat hi die Hollanders scutten ende den wech benemen wilde. Hi soude van achteren comen ende bevechten se, alsoe datter gheen van allen weder in Hollant comen en soude. Die Hollanders, Catwijkers, Kenemers, mit hoer hulperen, senden oec een legaet ende bode uut tot Bonne, ludende aldus: Den vromen cappetein van Bonne, Herennius Gallus, salicheit! Wi Hollanders mitten onsen begeren vrijgheleij ende passage, om in onsen landen te comen; ons en is gheen viantscap noch oerloech tegens den Romeinen, voer den welcken wi menichwerf onse bloet ende goet ghestort ende gheset hebben. Ende nu, want wi overmits den lange ende ydele ridderscap der wapenen vermoyt sijn, soe begheren wi onse lant weder te sien, ende setten ons voertan in vreden. Ist dat ons nyemant teghen en vallet of misdoet, onse wech en sal nyemant hinderlick wesen; ist anders dat ons wapenen ghemoeten, wi sullen mitten swaerde enen wech vinden. Die van Bonne wouden den Hollanders besoeken, ende en wouden se gheen passage gheven, noch doerlaten. Ende Herennius Gallus, die cappeteyn, lyet uut Bonne een legioen van drie duysent vromer mannen ende knechten mit veel van der vergaderinghe der Belgiers oft Triersche mitten lantluden, die onversaecht ende stout sijn int angaen ende voer tperikel. Dese quamen al ghelijck als verwoede honden alle die poorten van Bonne uutspringhen, om den Hollanderen te bevechten, clein int ghetale bi dat si waren. Dit merckende die Hollanders, ende ghedachtich wesende hoer oude ende besochte ridderscap, hebben hemselven alsoe dicht ineen ghevlochten ende in alsulcker oerden ghestelt, dat se die van Bonne an ghenen canten, noch van voren, noch van afteren en dorsten bevechten. Mer die Hollanders sijn onversaecht gheweest, ende sijn seer stoutelicken ende vromelijcken mit horen cleinen menichte tegens den groten swaren hoop van Bonne inghedrongen, ende hebben se ghescoert, ghesplittet ende vaneenghescheiden ende voervluchtich ghemaect, ende den legioen van drieduysent man verdreven, ende liepen snellicken na der poorten van Bonne toe. Die Hollanders sijn se naghevolcht, ende hebben groot volck gheslagen, dat die graften van Bonne mit veel doden vervollet waren, ende veel blevender doot overmits drange ende benautheit van haer eyghen volck, ende oec overmits dat se die Hollanders so vromelijcken ende stoutelijcken vervolgeden, bevochten ende versloegen. Doe si nu dese victorie ghecregen hadden, en deden si niet meer quaets, noch enighe scade in alle hoer voertganghe ende passage, mer si scuweden die stadt van Coellen, excuserende den strijt voer Bonne als dieghene die vrede ende passage begheert hadden, dwelck hem geweygert was, waerom dat si hemselven mit hemselven behelpen mosten, ende enen wech mitten swaerde maken. Ende dit was na der gheboerten ons Heren omtrent lxxiii jaer. Dit is allene gheseyt om te weten van die grote vromicheit, cracht ende ridderscap, dien die Hollanders voermaels onder den Romeinen ghetoent ende bewesen hebben boven andere nacien van der werlt. Mer dit is noch van den minsten bi datghene dat men noch elck op sijn tijt ghesciet wesende sullen setten, te weten, hoe si den Romeinen uut Hollant verdreven, ende keiser Vitellius slot, ghenoemt Are Romana, dats Romenbuch, liggende buten Leyden, verdestrueert ende ter nedergheworpen hebben, dat sommighe lekeluden uut dwalinghe ende qualicken noemen Rodenburch. Men siet daer noch die fundamenten van tswaere werck ende burch datter ghestaen heeft, daer men in den jaere ons Heren M V C ende II, ende noch dagelicx vint vele stenen beelden van afgoden ende afgoddinnen, ende ander costelike ghesteenten, ende vele gouden silveren ende metalen penninghen. Ende bisonder wert daer ghevonden enen gouden penninck, alsoe groot als een halve stuver van finen goude, dick ende swaer, weghende twe gouden ducaten, ende was van keiser Nero ghemuntet, onder denwelcken Vitellius voornoemt doe sijn dienre ende capetyn was. Op desen pennings een side stont ghescreven: Nero imperator pace terra marique parta Ianum clusit, dat is gheseit in Duytsche: Nero, die keiser, nadat hi vrede te water ende te lande vercreghen hadde, heeft hi Janusՠtempel toeghesloten.

Van de strijd en victorie die de Hollanders hadden voor de stad Bonn boven Keulen.

Dat XVII kapittel.

In de tijd dat dat via gebod van Vitellius onderkeizer of hoofdman in Duitsland de Hollanders en Kennemers op weg waren om tot Rome te reizen heeft Claudius Civilis de Hollanders belangrijkste kapitein brieven gezonden onderweg en heeft ze wederom tot hem getrokken in Duitsland. En ziet, toen ze kwamen tot de Roomse opperste kapitein genoemd Flaccus Ordeonius, zeiden ze aldus om een oorzaak te vinden niet langer te dienen onder de Romeinen: ԗij willen hebben dubbel zout, en daartoe zadels van paarden die ons verminderd zijn toen we bevochten die van Averne en de Bourgondirs. En nog hierboven begeren we een bijzondere deugd en gift die ons Vitellius beloofd heeft of we zullen anders nimmermeer te Rome komen.’ Dit zeiden ze door ingeven en informatie van hun kapitein Civilis, geboren uit Holland, om een zaak en gelegenheid te maken thuis te komen want ze meer dan 20 jaren de Romeinen gediend hadden. Maar Flaccus Ordeonius wilde ze niet ontslaan, dat is hun eed, verdragen en dienst die ze met de Romeinen hadden en gebood ze met de raad van Rome dat ze in hun dienst blijven zouden. De Hollanders hebben dit gebod niet geacht en zijn neerwaarts tot hun kapitein van Holland Claudius Civilis, edel van geboorte en afkomstig van koninklijk geslacht hun heer, getrokken en zijn bijeen verzameld. Dit merkte Flaccus, de Romeinse kapitein, schreef aan de kapitein genoemd Herennius Gallus die toen te Bonn lag boven Keulen met groot volk dat hij die Hollanders schutten en de weg benemen wilde. Hij zou van achteren komen en ze bevechten alzo dat er geen van allen weer in Holland komen zou. De Hollanders, Katwijkers, Kennemers met hun helpers zonden ook een legaat en bode uit naar Bonn wat aldus luidde: De dappere kapitein van Bonn, Herennius Gallus, zaligheid! Wij Hollanders met de onze begeren vrijgeleide en passage om in onze landen te komen; ons is geen vijandschap, nog oorlog tegen de Romeinen, waarvoor we menigmaal ons bloed en goed gestort en gezet hebben. En nu, want we vanwege de lange en ijdele ridderschap der wapens vermoeid zijn zo begeren we ons land weer te zien en zetten ons voortaan in vrede. Is het dat ons niemand tegenvalt of misdoet zal onze weg niemand hinderlijk wezen; is het anders dat we ons wapens ontmoeten zullen we met het zwaard een weg vinden. Die van Bonn wilden de Hollanders bezoeken en wilden ze geen passage geven, nog doorlaten. En de kapitein Herennius Gallus liet uit Bonn een legioen van drieduizend dappere mannen en knechten met veel van de verzameling van Belgen of van Trier met de landlieden die onversaagd en dapper zijn in het aangaan en voor de moeilijkheid. Dezen kwamen al gelijk als verwoede honden alle poorten van Bone uitspringen om de Hollanders te bevechten, klein in het getal bij dat die waren. Dit merkten de Hollanders en gedachten hun oude en bezochte ridderschap en hebben zichzelf alzo dicht ineengevlochten en in al zulke orde gesteld dat ze die van Bonn aan geen kanten, nog van voren, nog van achteren durfden te bevechten. Maar de Hollanders zijn onversaagd geweest en zijn zeer stout en dapper met hun kleine menigte tegen de grote zware hoop van Bonn ingedrongen en hebben ze gescheurd, gespleten en vaneengescheiden en vluchtend gemaakt en het legioen van drieduizend man verdreven en liepen snel naar de poorten van Bonn toe. De Hollanders zijn ze gevolgd en hebben groot volk geslagen zodat de grachten van Bonn met veel doden gevuld waren en veel bleven er dood vanwege gedrang en benauwdheid van hun eigen volk en ook vanwege dat ze die Hollanders zo dapper en stout achtervolgden, bevochten en versloegen. Toen ze nu deze victorie gekregen hadden deden ze niet meer kwaad, nog enige schade in al hun voortgang en passage, maar ze schuwden de stad Keulen, excuserende de strijd voor Bonn als diegene die vrede en passage begeerd hadden wat hen geweigerd was waarom dat ze zich met zichzelf behelpen moesten en een weg met het zwaard maken. En dit was na de geboorten van onze Heer omtrent 73 jaar. Dit is alleen gezegd om te weten van de grote dapperheid, kracht en ridderschap die de Hollanders voormaals onder de Romeinen getoond en bewezen hebben boven andere naties van de wereld. Maar dit is nog van de minste bij datgene dat men nog elk op zijn tijd er geschied was zullen zetten, te weten, hoe ze de Romeinen uit Holland verdreven en keizer Vitellius burcht, genoemd Are Romana, dat is Romeinse burcht dat buiten Leiden lag, verwoest en ter neer geworpen hebben dat sommige leken uit dwaling en kwalijk Rodenburcht noemen. Men ziet daar nog de fundamenten van het zware werd en burcht dat er gestaan heeft waar men in het jaar ons Heren 1502 en nog dagelijks vindt vele stenen beelden van afgoden en afgodinnen en ander kostbaar gesteenten en vele gouden, zilveren en metalen penningen. En vooral werd daar gevonden een gouden penning alzo groot als een halve stuiver van fijn goud, dik en zwaar en woog twee gouden dukaten en was van keizer Nero gemunt waaronder Vitellius toen zijn dienaar en kapitein was. Op deze penning zijde stond geschreven: Nero imperator pace terra marique parta Ianum clusit, dat betekent in Diets: ‘Nero, de keizer, nadat hij vrede te water en te land verkregen had heeft hij Janus tempel gesloten.’

Van die oude manieren, zeden, ghewoenten ende custumen der Hollanderen, [14r] van haer habijt ende clederen, spijs ende dranck.

Dat XVIII capittel.

Als die oude cronijckscrivers ende historiographen bescriven, so en was dat habijt der mannen ende vrouwen in Hollant niet veel verscheiden, mer was bi na alleens. Dat is een focke oft een mantel boven onder den keel, mit eenen silveren knoop die se vergelden mocht, of mit een haeck toegheknocht ende seer enghe ende nauwe om tlijf, soedat men byna alle die leden mochte sien. Die sommighe, die naest der zee woenden, droeghen vellen van wilde dieren, dier doe veel waren. Mer die vrouwen droeghen linnen doecken op hoer hoefden, mit purpur ghescakeert, ende en hadden geen hangende mouwen als die mannen. Ende haer habijt was om die schouderen, ende voer in den hals, op dien borst veel lagher uut ghesneden, hoewel datter nochtans strenghe, reine ende eerlicke echtschap onder hem allen was, ende dat seer te prisen staet; soe was een ygelick man mit een huysvrou te vreden. Ende die meyskens (dat boven andere natien te verwonderen staet) quamen alle maechden onghevioleert ende onbesmet in der echte. Ende wast by alsoe datter eenich meysken openbaerlick int wilt levede oft int heimelick te schande gecomen waer, die en conde tot ghenen tiden in der echte comen oft huwelicken, hoe schoen, hoe rijck oft hoe jonghe si was. Mer die maechden namen hoer man als een lichaem, een siel, een leven. Veerder en dochten si niet oft begheerden si; ende en pleghen nyet te segghen: ԗaer is mijn manլ mer Էaer is mijn echteՠ(och, hoe verre ist nu van daer!) Voert plach die man hoer op haer bruytstoel te offeren een juck ( dat is een paer ( ossen, een ghetoemt paert, een schilt mit een kuys oft een swaert. Met dese ghiften wort dat hijlick ghevesticht, in tegenwoerdicheyt van dye ouders ende andere vrienden, ende leerden hieruut die bruyt, dat si mit horen man moste liden ende dogen, al dat hem op comen mochte; ende dat si quam als een geselinne van allen arbeit, periculen ende pelgrimage tot horen man gelijck te leven ende te sterven, alst van node was, ende die sake dat eyschte in noden ende striden. Die kinderen worden van haer eyghen moederen opghevoet. Ende twas schande die se buyten bestede, uutgheseyt nootsaken. Die knechten ende dienstmaechden van den huyse mitten kinderen plegen mitten meester ende vrouwen an een tafel te eten, als si gheen gasten en hadden; dien si tot allen tiden gaerne ontfingen ende vrientlick tracteerden. Haer kinderen en hijlicten si niet uut voerdat si volwassen waren ende starck, opdat si vrome ende cloecke vruchten voertbrengen mochten. Die jongelingen en mosten haren baert niet laten scheren, voer dat si enen viant des lants verslegen often minsten sijn wapen benomen hadden, omdat si souden weten dat hoer gheboorten loen ware beschermenisse des lants, ende eer hoerre ouderen. Haer spijs was voermaels simpel ende slecht, sonder enighe bereidinghe van cruyden oft zautsen, ende sonder enige leckerheit als vruchten, caes, butter, eyer, versch wey oft heuy, opruyt van melck, daer si allene den honger mede mochten verdriven ende den dorst laven. Haer dranck was vochticheyt van gerst ende haver, gesoden in water; mer die naeste der zee woonden plegen winen te copen. Ten was niemant scande voermaels in desen lande, den helen dach ende nacht over te drincken, ende hadden hoer wapenen by hem als si ghingen om te hoveren ende drincken, als om wijsheit ende grote saken te tracteren; dwelck noch der lantluyden costume is op desen dach. Eens ter maent plegen si te vergaderen ende raet te houden, totten ghemenen lants oerbaer. Ende daer mocht een ygelick vry spreken ende sijn goetduncken segghen, sonder verboeren. Waeruut die prinche mitten edelen ende wisen een conclusie ende slot maecten, niet mit auctoriteyt om te gebieden, mer om tvolck te onderwisen. Ghenoechdet den ghemeenten, dat sach men lichtelick an den swaerden, dye sij [14v] boven hoer hoefden lieten gaen ende sloeghen se met slaghen an malcander. Ende behaechdet hem nyet, soe pleghen si mit roepen ende criten dat te versmaen. In desen raet mochte oeck een yghelick sijn clacht doen, ende een ander van den live aenspreken. Ende in der peynen ende boeten hadden si grote onderscheyt, nae ghelegentheyt des misdaets. Mer den verraders ende overlopers plach men sonder vonnisse an bomen te hanghen. In den strijt namen si haer naeste maghen met wiven ende kinderen by hem, omdat sij souden ghetughenisse gheven van hoer vromicheyt; want dit waren dye beste tughen ende lofghevers. Tot hoer moeders ende huysvrouwen quamen si ghelopen mit hoer bloedighe leden, ende die vrouwen en ontsagen hem niet die wonden te tellen ende dat bloet daeruut te sugen mitten monde. Ende verbliden hem daerin, dat hoer kinderen ende mannen alsoe ridderlick ende vromelick hadden gevochten, ende plegen oeck in den strijt by die mannen te staen; ende vermaenden se mit woerden, dat si ymmers vromelick ende stoutelick voer hoer vriheit ende landen vechten souden; also dat hieruut dicwils die mans den strijt wonnen, die si anders verloren souden hebben, en hadden hem die vrouwen gheen moet ingesproken, waerom dye vrouwen hier voermaels in groten pryse ende waerden in Hollant sijn gheweest. Ende men plach se oec onderling tot meerder vesticheit van enige verbanden mitten steden in een onderpant te nemen, ende bysonder die edele joncfrouwen ende hijlicber maechden te ontfangen. Ende si en pleghen der vrouwen raet voersienicheyt ende avisamenten nyet te versmaen, noch te veronwaerden.

Van de oude manieren, zeden, gewoonten en gebruiken der Hollanders [14r] en van hun habijt en kleren, spijs en drank.

Dat XVIII kapittel.

Zoals de oude kroniekschrijvers en historiografen beschrijven zo was dat habijt der mannen en vrouwen in Holland niet erg verschillend, maar was bijna geheel gelijk. Dat is een fok of een mantel boven onder de keel met een zilveren knoop die ze vergulden mochten of met een haak toegeknoopt en zeer eng en nauwe om het lijf zodat men bijna alle leden mocht zien. Sommigen die naast de zee woonden droegen vellen van wilde dieren die er toen veel waren. Maar de vrouwen droegen linnen doeken op hun hoofden met purper geschakeerd en hadden geen hangende mouwen zoals de mannen. En hun habijt was om de schouders en voor in de hals op de borst veel lager uitgesneden, hoewel dat er nochtans strenge, reine en fatsoenlijke echt onder hen allen was en dat zeer te prijzen staat; zo was elke man met een huisvrouw te reden. En de meisjes (dat boven andere naties te verwonderen staat) kwamen alle maagden zonder te verkrachten en onbesmet in de echt. En was het alzo da er enig meisje openbaar in het wild leefde of heimelijk tot schande gekomen was, die kon in geen tijd in de echt komen of huwelijke, hoe schoon, hoe rijk of hoe jong ze was. Maar de maagden namen hun man als een lichaam, een ziel, een leven. Verder dachten ze niet of begeerden ze; en plagen niet te zeggen: ԗaar is mijn manլ maar Էaar is mijn echteՍ (och, hoe ver is het nu vandaar!) Voort plag de man haar op een bruidsstoel te offeren een juk (dat is een paar) ossen, een getoomd paard, een schild met een kolf of een zwaard. Met deze giften werd dat huwelijk gevestigd in tegenwoordigheid van de ouders en andere vrienden en leerden hieruit de bruid dat ze met haar man must lijden en gedogen alles dat op hem komen mocht; en dat ze kwam als een gezellin van alle arbeid, moeilijkheden en pelgrimage tot haar man gelijk te leven en te sterven, als het nodig was en de zaak dat eiste in nood en strijd. De kinderen werden van hun eigen moeders opgevoed. En het was schande die ze die uitbesteedde, uitgezonderd noodzaak. De knechten en dienstmaagden van het huis met de kinderen plagen met de meester en vrouw aan een tafel te eten als ze geen gasten hadden; die ze te alle tijden graag ontvingen en vriendelijk onthaalden. Haar kinderen huwelijkte ze niet uit voordat ze volwassen waren en sterk opdat ze dappere en kloeke vruchten voortbrengen mochten. De jongelingen moesten hun baard niet laten scheren voordat ze een vijand van het land versloegen of tenminste zijn wapens benomen hadden omdat ze zouden weten dat hun geboorte loon was en beschermer van het land en eer van hun ouders. Hun spijs was voormaals eenvoudig en slecht zonder enige bereiding van kruiden of sausen en zonder enige lekkerheid als vruchten, kaas, boter, eieren, vers wei of hooi, oplopen van melk waar ze alleen de honger mee mochten verdrijven en de dorst laven. Hun drank was vochtigheid van gerst en haver gekookt in water; maar die naast de zee woonden plagen wijn te kopen. Het was voormaals niemand schande in deze landen de hele dag en nacht over te drinken en hadden hun wapens bij zich als ze gingen om te hovaardij en drinken als om wijsheid en grote zaken te behandelen, wat nog het gebruik van de landlieden is op deze dag. Eens ter maand plagen ze te verzamelen en raad te houden tot het nut van het algemene land. En daar mocht iedereen vrijspreken en zijn goeddunken zeggen, zonder verbeuren. Waaruit de prins met de edelen en wijzen een conclusie en slot maakten, niet met autoriteit om te gebieden, maar om het volk te onderwijzen. Vergenoegde het de gemeenten, dat zag men licht aan de zwaarden die ze [14v] boven hun hoofden lieten gaan en sloegen ze met slagen aan elkaar. En behaagde het hen niet zo plagen ze dat met roepen en krijsen dat te versmaden. In deze raad mocht ook iedereen zijn klacht doen en een ander van het lijf aanspreken. En in de schulden en boeten hadden ze groot onderscheid, naar de gelegenheid der misdaad. Maar de verraders en overlopers plag men zonder vonnis aan bomen te hangen. In de strijd namen ze hun naaste verwanten met wijven en kinderen bij zich omdat zij getuigenis zouden geven van hun dapperheid; want dit waren de beste getuigen en lof gevers. Tot hun moeders en huisvrouwen kwamen ze gelopen met hun bloedige leden en de vrouwen ontzagen zich niet de wonden te tellen en dat bloed daaruit te zuigen met de mond. En verblijden zich daarin dat hun kinderen en mannen alzo ridderlijk en dapper hadden gevochten en plagen zo in de strijd bij de mannen te staan; en vermaanden ze met woorden dat ze immer dapper en stout voor hun vrijheid en landen vechten zouden; alzo dat hieruit vaak de mannen de strijd wonnen die ze anders verloren zouden hebben hadden hen de vrouwen geen moed ingesproken, waarom de vrouwen hier voormaals in grote prijs en waarde in Holland zijn geweest. En men plag ze ook onderling tot meer vastheid van enige verbanden met de steden in een onderpand te nemen en vooral de edele jonkvrouwen en huwbare maagden te ontvangen. En ze plagen de raad van de vrouwen met voorzienigheid en advies niet te versmaden, nog te verontwaardigen.

Van der bequaemheit, reinicheyt, chyerheit, ende neringhe der Hollanderen, als si die nu ghebruyken.

Dat XIX capittel.

Die costelheit des lants van Hollants betughet ende bewiset sijn soete ende genoechlicke ghelegentheit, ende veel profijten van den neringhen ende welvaringe dye int lant van Hollandt dagelixs gevallen ende geschien na der ghelegentheit te spreken. In den eersten sijn daer vele grote ende cleine montangen ende bergen, bequame ende grasige dalen, marasschen ende valeyen van grof ende cleyn wiltbraet. Voert, so sijnder schone wildernissen ende bosschaegen, lustich, ende dicht van bomen, ende sonder schade van ymant te vermoerden of te beschadigen; daer die coopman altijt reysen mach sonder sorch letsel of vertoeven. Want hi mit cleyne costen altijt bescheyt vindt te water met scepen ende roeyscuten, te lande mit wagenen ofte paerden. Daer sijn oec vele ebbende ende vloyende wateren, lopende rivieren, mit veel ander besloten ende staende wateren ende meeren, daer oec schone visscherien in sijn, behalven die blancke zeevisch die daer overvloedelijck ghevanghen wert, ende ghezoutet in vreemden landen ghevoert. Daer sijn oeck vele rijcke ende bemuerde steden, ende veele schone starcke castelen ende sloten. Dat volck is seer proper, puntlick ende reyn van habijte, wollen ende linnen. Dye huysen sijn van binnen seer properlick ghechyert ende ghestelt, sodat men in ghenen landen ende natyen gheen pontlicker noch ghechijerder huysen ende woningen en vindt, ende diergelijcken van eten ende drincken. Want men vintter van als dat des menschen hert begheren mach. Want daer comt uut allen natyen ende landen overvloedelick dat men begheert. Want daer ghelt ende goet in den lande is, ende tlant wert ghedient ende voorsien van allen nacyen des werlts om haer ghelts willen. Tis wel waer, dat sommige landen ende provincien hebben wel mineren van gout, silver, coper, yser, loot, tinne, metael, colen ende calck, mer het cost soe veel eer dattet bereyt wert, datter luttel profijt an is te doen. Mer Hollant heeft III mijneren ofte bergen, die alle neringhen ter werlt [15r] te boven gaen, ende daer alsoe groten ende onsprekelijcken ghelt ende goet of comt, dattet niet te taxeren en is. Ten eersten, dat grote winsel ende profijt dat daer comt van der haring ende ander ghedroechde visch, dye men uut Hollandt in allen landen, nacyen ende provincien voert. Ten anderen, dye onsprekelijcke profiten, comende van paerden, ossen, coyen ende schapen, die men uut Hollandt tot sekere tijden ende marcten haelt. Ten derden, dye ontellijcke menichte van butter, casen ende ander zuvel, dat men in Hollandt vindet ende ghevoert wert alle die werelt doer, ja, in dye nyewe eylanden, die daghelixs ghevonden werden. Ic laet staen noch andere neringhen die in Hollandt sijn, ende ic spreke van dat alre minste, dat sijn die conijnsvellen, die jaerlixs daer ghevangen ende ghegeten worden, dat die comenschap daerof is boven VI M gulden tsjaers.

In dit eylant van den Rijn volgen na den Hollanders ende Catwijkers die Kenemers, nemende hoer beghinsel van den Kenemer beeck, bij tsGraven May, ende loept verbi Haerlem, hoer hoeftstadt, Beverwijck, Alcmaer, na Tessel ende Wyeringen toe, ende soe voert nae dat Flye, Maersdiep, Heersdiep, Schelling ende Amelandt. Nae dye Kenemers volghen die Friesen ende Waterlanders, beghinnende van der steden van Amstelredam of an die noortside, ende after die grote stadt van Verona, hier voertijts staende buyten Alcmaer, int suyden ende west hebbende alsnu onder hem die steden Monickedam, Edam, Purmerende, Hoern, Medenblick, Enchusen, mit vele grote ende cleine dorpen sonder getal. Ende dit sijn grote, vrome, cloecke, stoute, starcke ende onversaechde mannen. In desen lande is weinich houts, mer si branden turf of droge schitten van hoer beesten, dye si overvloedich hebben, ende reden seer starck ter zee met grote schepen, ende dies gelijck ten haring. Dese plegen hier voermaels haer echt strengelic te houden, ende so wat echte vrouwe in overspul bevonden wert, sneet men tot groter confuys hoer vlechten of, die si met groter glorien ende eer noch huydensdaghes buyten hoer doeken, mit knotten by den oren, laten bliken ende dragen, tot een teyken dat si in gheen overspul bevonden en sijn. Ende om dese echtlicke reinicheit bat te onderhouden, soe mosten alle priesteren voermaels hijlicken, opdat si ymmers nyemants slaepcamer of bedde bevlecken noch ontreynighen souden, want si meenden dattet onmogelick waer, mannen sonder vrouwen in reinicheit te leven. Aldus sijnder IIII oft V nacyen van volck in Hollant, als Bataviers, legghende onder Gorichom; Wilten, leggende onder Dordrecht, mit Suyt-Hollant; Catwijckers ende Rijnlanders, legghende onder Leyden; Kenemers, legghende onder Haerlem, mit Noort-Hollandt; Vriesen ofte Waterlanders, leggende neffens Amstelredam, die men nochtans allegader onder enen ghemenen name noemt Hollanders, ende dye provincie het Graefschap van Hollant. Nu hebdij gehoert van den oerspronck, beghinsele, descripcye, situacye ende ghelegentheyt des lants van Hollandt, van den inwoenres als Bataviers, Wilten, Catwijckers, Kenemers, Vriesen ende Waterlanders. Ende voert van hoer vromicheden, zeden, manieren, bequaemheyt ende neringhe, die sij nu ter tijt useren ende bruyken. Dwelcke altesamen ghetogen is uuter compilacye ende tractate als voer gheseyt is.

Nu wil ick hier opsetten ende anheven een opinie, sprekende van den anvang ende beghinsel der landen, steden ende sloten int generael, die welcke opinie ende argumenten daerin begrepen. Ic, actoer van desen, bevele den experten ende gheleerden historiscrivers, die vele gesien ende gehoert hebben, ende daghelixs daerof tracteren ende spreken, submitterende mij mit dieper oetmoedicheit tot correctie denselven experten ende geleerden, want ick (als dye minste ghesien ende ghehoert hebbe) op mij selven niet staen en wil, alst behoert ende betaemlick is.

Van de bekwaamheid, reinheid, de sierlijkheid en nering der Hollanders zoals ze die nu gebruiken.

Dat XIX kapittel.

Die kostbaarheid van het land Holland betuigt en bewijst zich zachte en genoegelijke gelegenheid en veel profijt van de nering en welvaart die in het land van Holland dagelijks gevallen en geschieden naar de gelegenheid te spreken. Als eerste zijn daar vele grote en kleine heuvels en bergen, bekwame ne grazige dalen, moerassen en valleien van grof en klein wildbraad. Voort zo zijn er mooie wildernissen en bossen, lustig en dicht van bomen en zonder schade van iemand te vermoorden of te beschadigen; daar de koopman altijd reizen mag zonder zorg letsel of vertoeven. Want hij vindt met kleine kosten altijd bescheid te water met schepen en roeischuiten, te land met wagens of paarden. Daar zijn ook vele ebbende en vloeiende wateren, lopende rivieren met veel andere besloten en staande wateren en meren waar ook mooie visserij in zijn, behalve de blanke zeevis die daar overvloedig gevangen wordt en gezouten in vreemden landen gevoerd. Daar zijn ook vele rijke en bemuurde steden en vele mooie sterke kastelen en burchten. Dat volk is zeer proper gesteld en rein van habijt, wollen en linnen. De huizen zijn van binnen zeer proper versierd en gesteld zodat men in geen landen en naties geen betere nog versierde huizen en woningen vindt en diergelijke van eten en drinken. Want men vindt er van alles dat de mensen hart begeren mag. Want daar komt uit alle naties en landen overvloedig dat men begeert. Want waar geld en goed in het land en het land goed gediend en voorzien van alle naties der wereld vanwege het geld. Het is wel waar dat sommige landen en provincies hebben wel mijnen van goud, zilver, koper, ijzer, lood, tin, metaal en kalk, maar het kost zoveel eer het bereid is zodat er weinig profijt van komt. Maar Holland heeft 3 mijnen of bergen die alle neringen ter wereld [15r] te boven gaan en daar alzo groten en onuitsprekelijke geld en goed van komt dat het niet te taxeren is. Ten eerste, dat grote winst en profijt dat daar komt van de haring en andere gedroogde vis die men uit Holland in alle landen, naties en provincies voert. Ten volgende, het onuitsprekelijke profijt die komt van paarden, ossen, koeien en schapen die men uit Holland tot zekere tijden en markten haalt. Ten derde, de ontelbare menigte van boter, kaas en ander zuivel dat men in Holland vindt en gevoerd wordt de hele wereld door, ja, in de nieuwe eilanden die dagelijks gevonden worden. Ik laat staan nog andere neringen die in Holland zijn en ik spreek van de allerminste, dat zijn de konijnenvellen die jaarlijks daar gevangen en gegeten worden dat de koopmanschap daarvan is boven de 6000 gulden per jaar.

In dit eiland van de Rijn volgen na de Hollanders en Katwijkers de Kennemers en namen hun begin van de Kennemer beek bij ‘s Graven May en loopt voorbij Haarlem, hun hoofdstad, Beverwijk, Alkmaar, naar Texel en Wieringen toe zo voort naar het Vlie, Marsdiep, Heersdiep, Terschelling en Ameland. Na de Kennemers volgen de Friezen en Waterlanders die beginnen van de stad Amsterdam of aan de noordzijde en achter de grote stad Vronen die hier voortijd stond buiten Alkmaar, in het zuiden en westen en heeft als nu onder zich de steden Monnikendam, Edam, Purmerend, Hoorn, Medemblik, Enkhuizen met vele grote en kleine dorpen zonder getal. En dit zijn grote, dappere, kloeke, stoute, sterke en onversaagde mannen. In deze landen is weinig hout, maar ze branden turf of droge schijten van hun beesten die ze overvloedig hebben en reden zeer sterk ter zee met grote schepen en desgelijks ten haring. Deze plagen hier voormaals zich echt streng te houden en zowat echte vrouwe in overspel bevonden werd sneden met tot grote belediging hun vlechten af die ze met grote glorie en eer nog hedendaags buiten hun doeken met knotten bij de oren laten blijken en dragen tot een teken dat ze in geen overspel bevonden zijn. En om deze echtelijke reinheid beter te onderhouden zo moesten alle priesters voormaals huwelijken opdat ze immer niemands slaapkamer of bed bevlekken nog onreinen zouden want ze meenden dat het onmogelijk was mannen zonder vrouwen in reinheid te leven. Aldus zijn er 4 of 5 naties van volk in Holland als Batavieren die liggen onder Gorinchem; Wilten die liggen onder Dordrecht met Zuid-Holland; Katwijkers en Rijnlanders liggen onder Leiden; Kennemers liggen onder Haarlem mie Noord-Holland; Friezen of Waterlanders liggen nevens Amsterdam die men nochtans allemaal onder een algemene naam Hollanders noemt en de provincie het Graafschap van Holland. Nu heb je gehoord van de oorsprong, begin, beschrijving, situatie en gelegenheid van het land Holland, van de inwoners als Batavieren, Wilten, Katwijkers, Kennemers, Friezen en Waterlanders. En voort van hun dapperheid, zeden, manieren, bekwaamheid en nering die ze nu te deze tijd gebruiken. Wat alle tezamen getrokken is uit schikkingen en traktaten zoals voorgezegd is.

Nu wil ik hier opzetten en aanheffen een opinie en spreek van de aanvang en begin der landen, steden en burchten in het algemeen met die opinie en argumenten daarin begrepen. Ik, auteur hiervan, beveel de experten en geleerden historieschrijvers die veel gezien en gehoord hebben en dagelijks daarvan handelen en spreken, onderwerp mij met diepe ootmoed tot correctie van die experten en geleerden want ik (als die het minste gezien en gehoord heb) op mij zelf niet wil staan zoals het behoort en betamelijk is.

Van die opinie der gheenre, die scriven van den beghinne, anvang ende oerspronc [15v] deser landen van Hollant ende Zeelant.

Dat XX capittel.

Van den anvang, beginne ende oerspronck des Stichts van Uutrecht ende des lants van Hollant te scriven, vinde ic menigerley meninge ende opinie, ende dat en sal niemant vreemt houden dat sulke menichfoudicheit ende gescillen in sulcken dingen vallen ende geschien. Waervan dat merckelick scrijft Ysidorus, in den beghinne des XVI boecks Ethimologiarum, ende seyt aldus: Van den beghinne, anvang ende oerspronge der landen, provincien, steden, sloten ende castelen vint men grote twifelicheyt ende gheschille. Jae, soe seere, dat oeck dyeghene dye vlitelick ondersoeken den oerspronck der stadt van Rome, nyet konnen een certeynlick warachtighe sekerheyt daervan scriven. Die vermaerste historijscriver Salustius, een raetsman van Romen, scrijft aldus: Die stadt van Rome, als ick ghehoert hebbe, die hebben ghebouwet ende bewoent ten alder eersten die van Troyen ende hoer nacomelinghen, als Eneas mitten sinen. Die ander seggen dat se begonnen ende angheheven is gheweest van enen coninck genoemt Evander. Die derde segghen dat Romulus heeft begonnen te maken dye stadt van Romen. Ist dat nu van sulcken groten ende vermaerden stadt men niet en heeft een certeine kennisse van horen oerspronck, so en ist gheen wonder, dat men van andere landen ende steden dye so vermaert nyet en sijn, twifelicheyt heeft ende diverse opinien sijn, wanneer ende van wien die angeheven ende begonnen sijn. Mer daerom en sijn die historij- ende cronijckscrivers die andere ende andere meninghen ende opinien setten niet te verwerpen noch te verachten als onbesochten ende ydeote mannen; want dye outheit ende lancheit der tijden ende jaren heeft ghemaect die erroere ende dwalinghe.

Van de opinie diegene die schrijven van het begin, aanvang en oorsprong van [15v] deze landen van Holland en Zeeland.

Dat XX kapittel.

Van de aanvang, begin en oorsprong der Sticht van Utrecht en het land van Holland te schrijven vind ik menigerlei meningen en opinies en dat zal niemand vreemd houden dat zulke menigvuldige geschillen in zulke dingen vallen en geschieden. Waarvan dat opmerkelijk schrijft Isidorus in het begin van het 16^de boek Ethimologiarum en zegt aldus: ‘Van het begin, aanvang en oorsprong der landen, provincies, steden, burchten en kastelen vindt men grote twijfels en geschillen. Ja, zo zeer dat ook diegene die vlijtig onderzoeken de oorsprong der stad Rome niet een zekere ware zekerheid kunnen vinden daarvan te schrijven. De vermaardste historieschrijver Salustius, een raadsman van Rome, schrijft aldus: De stad Rome, zoals ik gehoord heb, die hebben gebouwd en bewoond te allereerste die van Troje en hun nakomelingen als Aeneas met de zijne. De volgende zeggen dat het begonnen en aangeheven is geweest van een koning genoemd Evander. De derde zeggen dat ze heeft beginnen te maken de stad Rome. Is het dat nu van zulke grote en vermaarde stad men niet heeft een zekere kennis van zijn oorsprong zo is het geen wonder dat men van andere landen en steden die niet zo vermaard zijn twijfels heeft en diverse opinies wanneer en van wie die aangegeven en begonnen zijn. Maar daarom zijn de historie- en kroniekschrijvers die andere meningen en opinies zetten niet te verwerpen nog te verachten als slecht uitgezochte en idiote mannen; want de oudheid en lengte der tijden en jaren heeft gemaakt de verwarring en dwaling.

Ten anderen male is te mercken dat dese landen, te weten gheheel Duytslant, aldus niet bevestighet ende bewaert waren mit mueren om die steden mit burghen, castelen ende sloten als si hem nu ter tijt bewaren ende beschermen voer den overvalle des vreemden volcs. Oeck mede en was doe niet die grote costelicheyt ende uutwendicheit van timmeringhe ende bouwinghe van huysen ende andere woningen alst nu is, als men dat daghelicxs bevint ende siet in steden, an kercken ende huysen; ende beholpen hem onse voervaderen mit enen slechten heencomen. Ende wanneer dat in enighe lantschappe oft plaetse dat volck soe seere vermenichvoudicht wert, dat si haer neringhe ende nooturft niet en mochten doen ende crighen in horen landen, so braken si op ende overvielen hoer nabueren, ende verdreven dye uut horen landen, ende besaten dat, want dat volck was doe ter tijt noch grof, onbesocht ende ongeoefent in dat ruterspulle ende en wisten denghenen nyet teghen te staen die se overvielen. Ende daerom, om der onbehoetheyt willen, ende si gheen steden ende sloten en hadden om hem daer in te beschermen, worden si lichtelick overvallen. Ende als si dan een lantschap ghewonnen hadden, worden si oeck mede ghestarct doer dye bystant dergheenre die verwonnen waren, ende aldus wonnen si landen ende luyden lichtelick, als dat ghenoech openbaer is wanneer ende van wien sulcke dingen gheschiet sijn; als sonderlinge die Gothen die Hunen; die Lombarden wonnen Ytalien ende andere landen; dye Hongherssche overvielen die Duytschen; die Neder-Sassens, dat sijn Vriesen, becrachten Brittangen, dat nu Enghelant is. Welcke overvalle men lichtlick ghekeert soude hebben, had men steden, sloten ende castelen ghehadt als men nu heeft. Als nu die Romeinen in Duytslant quamen, ende dat soe onghebouwet ende onghetimmert vonden, doe begonnen die hooftluyden ende cappeteinen die van des keysers weghen daer ghesent waren (om dye landen onder dat Roomsche Rijck te brenghen, ende onder horen gheboden ende ghehoersaemheyt te houden, ende om den jaerlixen thijns op te heven ende te ontfanghen), te maken ende te bouwen steden, burghen ende castelen [16r] ende dat om vele reden willen. Ten eersten om der groter slachte ende stride die daer ghevielen, daer die Romeinen victorie hadden, soe wert tot dier plaetsen ghetimmert tot ewiger memorie een stadt tot des keisers ere; ende also wart Ausburch ghemaect in Swaven van Tyberio, ter eren des keisers Octavianus Augustus, want daer een grote strijt tusschen den keiser ende den Duytschen gevallen was. Ten ander male maecten die Romeinen steden, sloten ende castelen in Duytslande, opdat si daeruut die landen mochten bedwingen ende onder hore subjectie houden, ende dat si hem niet weder of en vielen. Ten derden male, om dat men oeck hemluden niet en soude overvallen. Ende om deser twe laeste reden willen deden die Romeinen timmeren ende maken dat grote slot ghenoemt Romenburch buten Leyden, ende dat huis te Britten, dat nu in die zee leyt, dat men noch sien mach alst ebbe ende laech water is. Voert tot Monster, bi den Haghe, ende tot andere plaetsen ende plecken daer men noch huden opten dach antiquiteen, monimenten ende vervallen timmeraetsen van steen siet ende vindt, die alte samen gedestrueert ende omgheworpen worden van den Hollanders, doen si vermeerden in volcke, ende die Romeinen partieden ende twisten onder malcanderen, als ghi na horen sult. Ende in dusdaniger manieren worden oec gebouwet ende ghetimmert die stadt Coellen, Regensburch, Mens, Lyons, ende meer andere. Mer die inwoeners der landen en dorsten dat niet bestaen, dat si enige steden, burgen ende sloten begonnen te maken, want men soude gemeent hebben dat si hen souden hebben willen setten tegen den Romeinen. Want soe lange die landen waren ende stonden onder vreemde heren die se mit ghewelt onder hem gebrocht hadden, soe en dorsten si der dingen gheen bestaen sonder beveel. Ende dit heeft ghestaen soe lange, totdat dat Roomsche Rijck quam an den Duytschen keiseren. Ende alsoe voert heeft hem Duytslant vermeerret ende verbetert in steden, sloten, castelen ende burgen. Uut desen voornoemde reden vervolcht claerlicken, dat men geen sekerheit uut autentycke ende warachtigen historien ende croniken vint, datter in Duytslant enige steden, sloten, burgen oft castelen ghestaen ende gheweest sijn voer Julius ende Octaviaens tijden, dan alleen die stadt van Trier; hoewel dat die Croniken van Trier seggen, datter vijf steden in Duitslant waren, die den van Trier onderdanich ende ghehoersam waren, ende brochten jaerlicx horen thijnspenninck aldaer, tot horen afgod Jupiter, als Coellen, Mens, Worms, Straesburch ende Bazel. Oft dat nu soe is, laet ic dat staen, om reden voerscreven. Want als Eneas Silvius, cardinael, die na paeus Pius die Tweede ghenoemt wert, scrijft in den Boeck van den Oerspronck der Beemers, soe is alle outheit oft gesten ende gheschienissen der outheit ghemenghet mit fabulen. Want die coninghen, vorsten ende steden lichtlijck gheloven alle dinghen ende gesten, die men van haer scrivet, als si luyden ende spreken tot horen lof ende eerlicheit. Ende scrijft voert van denghenen, die dat beghin ende den oerspronck van horen landen ende steden soe verde in ghevisierde boecken, croniken ende scriften soeken, ende haer edelheit ende eerwaerdicheit uut die outheit halen ende daerinne glorieren, ende seyt aldus: Die Beemers, als andere sterflijcke menschen, die berommen hem te bewisen horen oerspronck seer out te wesen ende van langhen tijden te sijn. Ende segghen, dat si sijn van den gheslachte der Slaven, ende segghen voertan dat die Slaven sijn gheweest onder denghenen die den toern van Babilonien maecten na der diluvie, daer die menichvoudicheit der tonghen of der spraken eerst beghan, soe sijn si Slaven, dat is, vol of veel woerden hebbende, ghenoemt geweest; ende sijn vandaen gecomen in Europen, ende hebben die landen daer begrepen.ՠDes gelijcken sijn oec veel van den Duytschen, die hem duncken seer edel te wesen, ende seggen dat si gecomen sijn van den Romeinen; ende men seyt oec dat die Romeinen gecomen sijn van den [16v] Troyanen, ende daerin glorieren si. Ende desghelijcken die Fransoysen ende die Francken die in Duytslant sijn seggen oec dat si van den Troyanen gecomen sijn, als oec die Brittoenen oft Engelschen, die gecomen sijn van Brutus, dat een Troyaen was. Mer die Beemer nemen hoer begin ende oerspronck veel hoger, als van den Slaven, die den toern van Babilonien maecten. Mer si en seggen niet, wat coningen, wat heren ende vorsten si gehadt hebben, of wat lant si bewoent hebben, of tot wat tijden si in Europen gecomen sijn; mer anders niet, dan datter gheweest sijn Slaven, die dat lant eerst begrepen. Als oec die Hollanders seggen, dat si ghecomen sijn uut Brittangen oft Enghelant, ende begrepen dese landen van Hollant ende Zeelant, ende noemden hemselven oec Slaven. Mer van al desen en vint men ghene warachtige sekerheit. Ende dit is al een ydel ende bespotlic eer oft lof. Ende ist sake dat enige willen navolgen den Beemers, ende willen die edelheit hoers gheslachtes soucken uut die outheit der tijden, die en sullen dat niet nemen van den toorne van Babilonien, mer uut denghenen die gheweest sijn in der arke van Noe, oft hoger! uuten paradise, daer ons ouders Adam ende Eva uut ghecomen sijn, ende daer voert alle dat menschelicke gheslacht uut gesproten is. Alle coningen, als Plato scrijft, sijn ghesproten uuten knechten, ende alle knechten uuten coningen; mer die duechde allene ghebaert ende brengt voert die edelheit. Want alle outheit is vol ende ghemenget mit fabulen. Uut allen desen voergenoemden redenen ende argumenten is claerlick ende openbaerlick te mercken dat voer Julius Cesars tijden, gheen steden, sloten ende castelen gheweest sijn in Duytslant. Want men ghene naemcondigen oft warachtige historijscrivers gehadt en heeft, dan Ptholomeum, die grote astronomyn, Julius, die eerste keiser van Romen, die al Walslant ende andere landen doertoech ende die brochte onder dat Roomsche Rijck. Ende wat hi bedreven ende ghedaen heeft in desen Nederlanden, dat scrijft hi properlick in een boeck genoemt Commentaria Cesaris, ende daerom wat gesten, striden, anhevinge ende oersprongen der steden of diergelijcken gescreven sijn, van denwelcken hi selver niet en roert noch scrijft, die mach men houden voer fabulen ende visierde dichten, als die scriver der Croniken van Sassen, daer dese landen oec in ghelegen sijn, scrivet van vele steden die Julius ghebouwet soude hebben, ende Julius doch daer selver niet of en roert ende scrivet. Voert Strabo der werltbescriver, Herodotus, Pomponius, Mela, Apianus van Alexandrien, Plinius ende meer ander, die alle vlitelick ende naerstich scriven van den Rijn, ende van sinen oerspronck tot in der zee, ende daertoe dat volck, dat op beiden siden gheseten is, ende van den gesten die daerbi ghesciet sijn. Mer si en scriven niet van enige steden an den Rijn gelegen; want hadden daer steden opten Rijn ghelegen, die souden si terecht bescreven hebben. Ende dat mach men hierbi mercken, want andere historijscrivers, die omtrent C jaer ende noch minre na Octaviaens tijden ghecomen sijn, die hebben steden ende sloten ghemaect gevonden, als Seneca, die omtrent Claudius des keisers ende des keisers Nero tijden was, omtrent L jaer na Goods gheboort, die scrijft dat bi sinen tijden die II steden als Lyons in Walslant, ende Coelen in Duytslant van den blixem verbranden. Ende na hem is ghecomen een edel ridder ende cappetein uut Romen over den Duytschen, ghenoemt Cornelius Tacitus; ende was in desen Nederlanden omtrent C jaer na Goods gheboort. Die scrijft, dat hi vele steden ghemaect heeft ghevonden opten Rijn ende anders waer, die bi Julius Cesars tijden niet en waren. Van denwelcken die selver Julius oec niet en scrijft. Want als die Romeinen Duytslant onder hem gebrocht hadden, als bi Octaviaens tijden, soe wouden si dat behouden ende bewaren voer den overvalle des vreemden volcs, soe stercten ende bevesten si steden ende sloten, ende bisonder opten Rijn, als Coelen, Nijemagen, Romenburch ende tHuis te Britten, ende meer ander, als voerscreven is. Concluderende, dan mach men seggen, dat in desen landen van Hollant ende Zeelant [17r] ghene steden, sloten, noch burgen geweest en sijn voer Julius Cesars ende Octaviaens tijden. Aldus, wat men van dat grote casteel van Slavenburch bi Vleaerdingen, thans in die Mase verdrenct leggende, ende van dat eylant van Walcheren in Zeelant daer hierof ghescreven wort voer Julius tijden, gheloven sal, bevele ic den ondersoekers van dien. Ende wat andere antiquiteen, monimenten, timmeraetsen, bouwingen hier in dese landen gevonden worden ende men dagelicx siet vervallen ende gedestrueert, ende andere, als bisonder die Hoge Burch tot Leyden, die noch staet, ende die Burch tot Nijemagen, int lant van Gelre, ende dat starcke slot tot Beverwaerde, tusscen Uutrecht ende Wijck te Duersteden: dese houde ic al bi Julius tijden oft daerna ghetimmert ende ghebouwet te wesen.

Ten volgende maal is te merken dat deze landen, te weten geheel Duitsland, aldus niet bevestigd en bewaard waren met muren om de steden met burchten, kastelen en sloten zoals ze zich nu ter tijd bewaren en beschermen voor de overvallen van vreemd volk. Ook mede was toen niet die grote kostbaarheid en uitwendigheid van betimmeren en bebouwen van huizen en andere woningen zoals het nu is zoals men dat dagelijks bevindt en ziet in steden, aan kerken en huizen; en behielpen onze voorvaderen zich met een slecht heenkomen. En wanneer dat in enig landschap of plaats dat volk zo zeer vermenigvuldigd werd dat ze hun nering en nooddruft konden krijgen in hun landen zo braken ze op en overvielen hun buren en verdreven die uit hun landen en bezetten dat, want dat volk was toentertijd nog grof, onverzorgd en ongeoefend in ruiterspullen en wisten diegene niet tegen te staan die ze overvielen. En daarom vanwege geen bescherming en ze geen steden en burchten hadden om zich daarin te beschermen werden ze licht overvallen. En als ze dan een landschap gewonnen hadden werden ze ook mede versterkt door de bijstand van diegene die overwonnen waren en aldus wonnen ze landen en lieden licht zoals dat genoeg openbaar is wanneer en van wie zulke dingen geschied zijn; als vooral de Goten, de Hunnen; die van Langobarden wonnen Itali en andere landen; de Hongaren overvielen de Duitsers; de Neder-Saksers, dat zijn Friezen, bekrachtigden Brittannie dat nu Engeland is. Welke overvallen men licht gekeerd zou hebben had men steden, burchten en kastelen gehad zoals men nu heeft. Toen nu de Romeinen in Duitsland kwamen en dat zo ongebouwd en niet getimmerd vonden toen begonnen de hoofdlieden en kapiteins die vanwege de keizer daar gezonden waren (om de landen onder dat Roomse rijk te brengen en onder hun geboden en gehoorzaamheid te houden en om de jaarlijkse cijns te heffen en te ontvangen), te maken en te bouwen steden, burchten en kastelen [16r] en dat om vele redenen. Ten eerste om de grote slag en strijd die daar gebeurde waar de Romeinen victorie hadden en zo werd te die plaatsen getimmerd tot eeuwige memorie een stad tot de eer van de keizer; en alzo werd Augsburg gemaakt in Zwaben van Tiberius, ter ere van keizer Octavianus Augustus want daar was een grote strijd tussen de keizer en de Duitsers gevallen. Ten volgende maal maakten de Romeinen steden, burchten en kastelen in Duitsland opdat ze daaruit die landen mochten bedwingen en onder hun onderwerping houden en dat ze hen niet weer afvielen. Ten derde maal, omdat men ook hen niet zou overvallen. En om deze twee laatste reden lieten de Romeinen timmeren en maken dat grote slot genoemd Roomse burcht buiten Leiden en dat huis te Britten dat nu in de zee ligt dat men nog zien mag als het eb en laag water is. Voert tot Munster, bij Den Haag en tot andere plaatsen en plekken daar men nog heden op de dag antiken monumenten en vervallen timmerwerk van steen ziet en vindt die alle tezamen verwoest en omgeworpen werden van den Hollanders toen ze vermeerderden in volk en de Romeinen partijen en twisten onder elkaar zoals ge hierna horen zal. En op dusdanige manieren werden ook gebouwd en getimmerd de stad Keulen, Regensburg, Mainz, Lyon en meer andere. Maar de inwoners der landen durfden dat niet te bestaan dat ze enige steden, burchten en sloten begonnen te maken want men zou gemeend hebben dat ze zich zouden willen zetten tegen de Romeinen. Want zo lang de landen waren en stonden onder vreemde heren die ze met geweld onder hen gebracht hadden zo durfden ze die dingen niet te bestaan zonder bevel. En dit heeft zo lang gestaan totdat het Roomse rijk kwam aan de Duitse keizers. En alzo voort heeft zich Duitsland vermeerderd en verbeterd in steden, burchten, kastelen en sloten. Uit deze redenen volgt duidelijk dat men geen zekerheid uit authentieke en ware histories en kronieken vindt, dat er in Duitsland enige steden, burchten, sloten of kastelen gestaan en geweest zijn voer Julius en Augustus tijden, dan alleen de stad Trier; hoewel dat de Kronieken van Trier zeggen dat er vijf steden in Duitsland waren die aan Trier onderdanig en gehoorzaam waren en brachten jaarlijks cijns penningen aldaar tot hun afgod Jupiter als Keulen, Mainz, Worms, Straatsburg en Bazel. Of dat nu zo is laat ik dat staan vanwege voorschreven reden. Want toen Aeneas Silvius, kardinaal, die na paus Pius de Tweede genoemd werd schrijft in het Boek van de Oorsprong der Bohemers zo is alle oudheid of verhalen en geschiedenis der oudheid gemengd met fabels. Want de koningen, vorsten en steden licht geloven alle dingen en verhalen die men van hen schrijft als ze lieden spreken tot hun lof en eerlijkheid. En schrijft voort van diegene die dat begin en de oorsprong van hun landen en steden zo ver in versierde boeken, kronieken en schriften zoeken en hun edelheid en eerwaardigheid uit de oudheid halen en daarin verheerlijken en zegt aldus: De Bohemers, als andere sterflijke mensen, die beroemen zich te bewijzen hun oorsprong zeer oud te wezen en van lange tijden te zijn. En zeggen dat ze zijn van het geslacht der Slaven en zeggen voortaan dat de Slaven zijn geweest onder diegene die de toren van Babylon maakten na de zondvloed waar de menigvuldigheid der tongen of der talen eerst begon, zo zijn ze Slaven dat is, vol of veel woorden hebben, genoemd geweest; en zijn vandaar gekomen in Europa en hebben de landen daar begrepen.’ Desgelijks zijn er ook veel Duitsers die zich denken zeer edel te wezen en zeggen dat ze gekomen zijn van de Romeinen; en men zegt ook dat de Romeinen gekomen zijn van de [16v] Trojanen en daarin verheerlijken ze zich. En desgelijks de Fransen en de Franken die in Duitsland zijn zeggen ook dat ze van de Trojanen gekomen zijn, als ook de Britten of Engelsen die gekomen zijn van Brittus, dat een Trojaan was. Maar de Bohemer nemen hun begin en oorsprong veel hoger als van de Slaven die de toren van Babylon maakten, Maar ze zeggen niet wat koningen, wat heren en vorsten ze gehad hebben of wat land ze bewoond hebben of tot wat tijden ze in Europa gekomen zijn; maar niets anders dan dat er geweest zijn Slaven die dat land eerst begrepen. Als ook de Hollanders zeggen dat ze gekomen zijn uit Brittannië of Engeland en begrepen deze landen van Holland en Zeeland en noemden zichzelf ook Slaven. Maar van al dezen vindt men geen ware zekerheid. En dit is al een ijdele en bespottelijke eer of lof. En is het zaak dat enige willen navolgen de Bohemers en willen de edelheid van hun geslacht zoeken uit de oudheid der tijden die zullen dat niet nemen van de toren van Babylon, maar uit diegene die geweest zijn in de ark van Noach of hoger! Uit het paradijs waar onze ouders Adam en Eva uit gekomen zijn en daar voort tot al dat menselijke geslacht uit gesproten is. Alle koningen, zoals Plato schrijft, zijn gesproten uit knechten en alle knechten uit koningen; maar de deugden alleen baart en brengt voort de edelheid. Want alle oudheid is vol en gemengd met fabels. Uit al deze redenen en argumenten is duidelijk en openbaar te merken dat voor Julius Caesar tijden er geen steden, burchten en kastelen geweest zijn in Duitsland. Want men geen naam schrijvers of ware historieschrijvers gehad heeft dan Ptolemaeus, de grote astronoom, Julius, de eerste keizer van Rome die al Waals land en andere landen doortrok en dat onder dat Roomse rijk bracht. En wat hij bedreven en gedaan heeft in deze Nederlanden dat schrijft hij proper in een bock genoemd Commentaria Cesaris en daarom wat verhalen, strijden, begin en oorsprong der steden of diergelijke geschreven zijn waarvan hij zelf niets aanroert of schrijft, die mag men voor fabels en versierde dichten houden zoals de schrijver van de Kronieken van Saksen, waar deze landen ook in gelegen zijn, schrijft van vele steden die Julius gebouwd zou hebben en Julius zelf roert dat niet aan of schrijft er van. Voort Strabo, de wereldbeschrijver, Herodotus, Pomponius, Mela, Apianus van Alexandrië, Plinius en meer anderen die alle vlijtig en naarstig schrijven van de Rijnen van zijn oorsprong tot in de zee en daartoe dat volk dat op beiden zijden gezet is en van de verhalen die daarbij geschied zijn. Maar ze schrijven niet van enige steden aan de Rijn gelegen; want hadden daar steden op de Rijn gelegen die zouden ze terecht beschreven hebben. En dat mg men hierbij merken, want andere historieschrijvers die omtrent 100 jaar en nog minder na Augustus tijden gekomen zijn, die hebben steden en burchten gemaakt gevonden toen Seneca, die omtrent keizer Claudius en keizer Nero tijden was omtrent 50 jaar na Gods geboorte, die schrijft dat bij zijn tijden de 2 steden als Lyon in Waals land en Keulen in Duitsland van de bliksem verbrandden. En na hen is gekomen een edele ridder en kapitein uit Rome over de Duitsers genoemd Cornelius Tacitus; en was in deze Nederlanden omtrent 100 jaar na Gods geboorte. Die schrijft dat hij vele steden gemaakt heeft gevonden op de Rijn en anders waar die bij Julius Caesars tijden er niet waren. Waarvan die Julius ook niet schrijft. Want toen de Romeinen Duitsland onder hen gebracht hadden als bij Augustus tijden zo wilden ze dat behouden en bewaren voor de overvallen van vreemd volk en zo versterkten en bevestigden ze steden en burchten en vooral op de Rijn als Keulen, Nijmegen, Romenburcht en het Huis te Britten en meer andere. Concluderende, dat men mag zeggen dat in deze landen van Holland en Zeeland [17r] geen steden, burchten, nog sloten geweest zijn voor Julius Caesars en Augustus tijden. Aldus, wat men van dat grote kasteel van Slavenburcht bij Vlaardingen, ligt thans in de Maas verdronken, en van dat te eiland van Walcheren in Zeeland daar hiervan geschreven wordt voor Julius tijde geloven zal beveel ik de onderzoekers van dien. En wat andere antikwiteiten, monumenten, timmerwerk, bouwsels hier in deze landen gevonden worden en men dagelijks ziet vervallen en verwoest en andere als vooral de Hoge Burcht te Leiden die nog staat en de Burcht te Nijmegen in het land van Gelre en dat sterke slot te Beverwaard tussen Utrecht en Wijk bij Duurstede: deze houd ik al bij Julius tijden of daarna getimmerd en gebouwd te wezen.

Hoe dat die gyganten ende ruesen van Brutus uut Brittangen verdreven Hollant eerst begrepen, ende hoe si dat grote ende starcke slot tot Slavenburch bi Vlaerdingen maecten.

Dat XXI capittel.

Hiervoer heb ic ghescreven, hoe dat Brittus ende Corineus sijn geselle Troyanen int eylant van Albion quamen, ende daerinne vonden vele grote gyganten ende ruesen, die, als sommige croniken willen seggen, gecomen waren uut Assyrien, ende hadden dat eylant Albion ghenoemt, na die witte blinckende bergen Albiona, dat welcke Brittus, als hi dat bedwongen ende becrachticht hadde, na hemselven dede hieten Britangen. Die ruesen ende gyganten siende dat si tegen Brittus ende sinen ghesellen ende Troyanen niet houden en mochten, ende dat si van sinen gheselle Corineus verwonnen worden ende vermoort, worden si te rade dat eylant te begeven ende te laten, ende nijewe landen ende plaetsen soeken daer si hem ter neder mochten slaen. Ende sijn tscepe ghegaen mit wiven ende kynderen, ende quamen ghezeilt an der Neder-Zassen lant, dat nu Oest-Vrieslant is. Ende als si meenden dit wilde lant, dat doe niet seer noch bewoent ende betimmert was, te begripen ende te bewonen, ende int lant ghegaen waren omme bequame plaetsen te begripen, siet, terstont vernamen dit die wilde Neder-Sassens, ende bereyden hem mit groten hopen ende menichte omme dese gyganten ende ruesen te bevechten, ende sloegender hem enen groten hoop of. Die andere, dit siende, liepen weder tscepe, ende toghen weder ter zeewert in, ende zeylden westwert op, om te soeken enige rivieren oft havenen daer si hem nederslaen mochten. Ende quamen ten lesten ghezeylt omtrent die mondt van der Masen, daer die Mase in die zee coemt. Ende ghingen daer op dat lant, [17v] ende begrepen aldaer die plaetse, ende sloegen hem neder, ende bleven daer lange tijt wonen in tenten ende hutten van hout ende rysen ghemaect. Ten lesten begrepen si een plaetse daer si een fortresse ende veste timmerden ende maecten voer den overvalle hore vianden, wanttet na der zee was, dwelcke groot ende swaer was, ende hietent Slavenburch, nae hemselven, want si Slaven hieten. Ende dit was omtrent Vlaerdinghen ( niet dat nu Vlaerdinghen is; want dat oude Vlaerdingen ende Slavenburch nu verde in die Mase ofghespoelt ende verdroncken leggen. Ende dit casteel hadde an die oestside belegen dat grote lange wout ende wildernisse (streckende van Doernick of totten Rijn) dat na menige jaren hierna van Claudius die keiser genoemt wert tWout sonder ghenaden, ende dit was IX C jaren voer Goods gheboerte, ende was in den tijden dat Samuel die propheet rechter van den kinderen van Ysrahel was. Ende dese Slaven hijlicten daerna veel an die wilde Neder-Sassen oft Vriesen; ende des volcx wort veel ende menichvoudich; ende si deelden hem, ende togen een deel van desen volcke over zuytwert op, ende begrepen daer hoer plaetse, ende bewoenden eens deels tlant dat nu Zuyt-Hollant hiet. Ende dit volck hieten voertan die Wilten.

Hoe dat de giganten en reuzen van Brittus uit Brittannië verdreven Holland eerst begrepen en hoe ze dat grote en sterke slot et Slavenburcht bij Vlaardingen maakten.

Dat XXI kapittel.

Hiervoor heb ik geschreven hoe dat de Trojanen Brittus en zijn gezel Corineus in het eiland Albion kwamen, en daarin vonden vele grote giganten en reuzen, die, zoals sommige kronieken willen zeggen gekomen waren uit Assyrië en hadden dat te eiland Albion genoemd naar de witte blinkende bergen dat Brittus toen hij dat bedwongen en bekrachtigd had naar zichzelf liet noemen Brittannië. De reuzen en giganten zagen dat ze tegen Brittus en zijn gezellen en Trojanen niet houden mochten en dat ze van zijn gezel Corineus overwonnen werden en vermoord werden ze te raad dat eiland te begeven en te verlaten en nieuwe landen en plaatsen te zoeken daar ze zich neer mochten slaan. En zijn te scheep gegaan met wijven en kinderen en kwamen gezeild aan het land van Neder-Saksen dat nu Oost-Friesland is. En toen ze meenden dit wilde land, dat toen niet zeer bewoont nog betimmerd was te begrijpen en te bewonen en in het land gegaan waren om bekwame plaatsen te begrijpen, ziet, terstond vernamen dit de wilde Neder-Saksen en bereiden zich met grote hopen en menigte om deze giganten en reuzen te bevechten en sloegen hen een grote hoop af. De anderen die dit zagen liepen weder te scheep en trokken weer ter zeewaarts en zeilden westwaarts op om te zoeken enige rivieren of havens waar ze zich vestigen mochten. En kwamen tenslotte gezeild omtrent de mond van de Maas daar de Maas in die zee komt. En gingen daar op dat land [17v] en begrepen aldaar die plaats en sloegen zich neder en bleven daar lange tijd wonen in tenten en hutten van hout en twijgen gemaakt. Tenslotte begrepen ze een plaats daar ze een fort en vesting timmerden en maakten voor de overvallen van hun vijanden want het was nabij de zee wat groot en zwaar was en noemden het Slavenburcht naar zichzelf want ze heten Slaven. En dit was omtrent Vlaardingen (niet dat nu Vlaardingen is; want dat oude Vlaardingen en Slavenburcht ligt nu ver in de Maas afgespoeld en verdronken. En dit kasteel had aan de oostzijde dat grote lange woud en wildernis liggen (strekte van Doornik af tot de Rijn) dat na menige jaren hierna van keizer Claudius genoemd werd het Woud zonder genade en dit was 900 jaren voor Gods geboorte en was in de tijd dat Samuel de profeet rechter van de kinderen van Isral was. En deze Slaven huwelijkten daarna veel aan de wilde Neder-Saksen of Friezen; en dit volk werd veel en menigvuldig; en ze verdeelden zich en trok een deel van dit volk zuidwaarts op en begrepen daar hun plaats en bewoonden eensdeels het land dat nu Zuid-Holland heet. En dit volk heet voortaan de Wilten.

Hoe dat die Sicambrinen bestreden worden van desen Slaven omtrent die eylanden van Zeelant en hoe dat Dordrecht ghesticht wert.

Dat XXII capittel.

Als nu die Slaven groot ende machtich van volcke gheworden waren, ende hem ghedeelt hadden ende ghespreit in den landen daer omtrent, soe ist geboert omtrent C jaren nadat si tlant bewoent ende beseten hadden, dat die Sicambrinen quamen, dat was tvolck wonende omtrent die marasschen van Meothides, ghelegen boven Hongerien, bi die Schyten, ende waren Troyanen aldaer gecomen mit horen vromen cappeteyn Francion, Hectoers soen, ende hadden daer een plaetse begrepen daer si een stadt ghetimmert ende fondeert hadden, gheheten Sicambrien; waerof dat si hieten Sicambrinen. Dese hebben hem te samen starck ghemaect ende sijn tscepe gegaen om te becrachtighen dat eylant van Britannien, dat nu Enghelant hiet, ende dat te besitten. Ende comende opter zee worden si overmits grote winden ende stormen conquasseert ende verdiliget, dat si tegen horen wille ende dancke gheworpen worden an die custen ende eylanden van Zeelant, dat doe noch onbewoent was. Dit vernemende die Slaven, meenden dat si ghecomen waren om hoer lant te destrueeren, ende hemluden daeruut te verdriven, vergaerden terstont alle die scepen die si crighen mochten ende bi hem hadden, ende maecten hem starck van volcke, ende toghen mit alle hoer macht om dese Sicambrinen te bevechten. Die Sicambrinen stelden hem vromelick ter weer, ende daer gheviel een grote strijt, soe datter veel an beiden siden gheslaghen worden, mer alder meest van den Sicambrinen; ende verdreven se uut horen palen ende landen weder ter zeewert in, ende namen enen groten roof mit hem, ende togen weder mit groten zeghe ende victorie na Slavenburch, ende sloegen hem daer weder ter neder, ghenerende hem ter zeewert mit vischen ende te lantwert mit jagen, ende wonnen veel kindren, ende vermenichvouden seer. Ende was een wilt ende ruych volck, groot van statuere ende live, als wilde luden, ende en vreesden nyemant ter werlt. Ende als si aldus sere vermenichvoudichden, ende hem dat lant te cleine viel, soe togen si een deel over die Maes int lant daer nu Dordrecht staet, ende begrepen dat ende bewoendent; ende dese hieten Wilten. Een deel toghen in die eylanden van Zeelant, ende begrepen dat, want daer noch nyement en woende; onder diewelcke dat ene was genoemt Zyringus oft Zyrick. Dese fondeerde ende stichte die stede van Zyricxzee. Ende dit volc geneerde hem mit visschen ende roven opter zee, waerom dat si Zeelanders geheten worden. Ende di Wilten, die in Zuyt-Hollant [18r] woenden, geneerden hem mit copen, scapen, paerden, ende vermenichden oec seer ende worden seer starck van volck van wapenen. Onder die welcke datter ene was, mer lange jaren hierna, geheten Dorech. Ende dese stichte ende fondeerde een stede ofte veste. Ende dede se na hem selven heten Dorechts Drecht, die wi nu noemen Dordrecht, ende is bi lancheden van tijden een vermaerde coopstadt gheworden, ommedat si te lande ende te water wel gheleghen was; want alle die scepen die riviere van den Rijn ende Mase nedercomende, mosten daer verbi ter zeewert inne. Lange tijden hierna, ende dat landt totten Heilighen Kersten ghelove bekeert ende ghebrocht wesende, woonde binnen der stede van Dordrecht een eerbare maget, genoemt in Latijn Sotheris, mer in Duytsche Zuwaert; dese stichte ende fondeerde die eerste kercke aldaer, mit alleen drie pennigen, die si in haer budel hadde. Ende hoe dicwils dat si die uut gaf, altijt waren si weder in haer budel, waeruut dat die werckluden vermoeden dat si veel ghelts hadde ghehadt, omdat si soe costelijcken werck timmerde ende maecte; ende hebben se op een tijt ghewacht, ende die kele of ghesteken. Ende op die stede ontspranck een scone fonteine. Ende als si niet meer dan dese drie pennigen bi hoer en vonden, waren si seer droevich, ende beroude hem seer dese moort, ende was hem seer leet. Ende die moordeners worden ghevanghen ende ter justicie gheset. Ende als men se rechten soude, ontspronck dese maecht van der doot, als van enen sware slapen, ende verloste dese drie mannen, ende brocht se tot Romen. Ende aldaer spraken si haer biechte mit groten berouwe van der misdaet. Ende als die paeus dit mirakel hoorde, ende sach den snede ende tlitteken in horen hals als een roden siden draet, gaf hi dese maget grote indulgencien ende oflaten, omme die kercke van Dordrecht voert op te timmeren. Dwelck si dede. Ten lesten is si salichlijc gestorven. Mer hoe oft wanneer dat dit ghesciede, en weet men geen besceit of, dan dat men dagelicx noch siet binnen der stede die voerscreven fonteine.

Hoe dat die van Sicambri bestreden werden van deze Slaven omtrent de eilanden van Zeeland en hoe dat Dordrecht gesticht werd.

Dat XXII kapittel.

Toen nu de Slaven groot en machtig van volk geworden waren en zich verdeeld hadden en verspreid in de landen daar omtrent zo is het gebeurd omtrent 100 jaren nadat ze het land bewoond en bezeten hadden dat die van Sicambri kwamen, dat was het volk dat woonde omtrent de moerassen van Meothides, gelegen boven Hongarije bij de Scythen, en waren Trojanen aldaar gekomen met hun dappere kapitein Francion, de zoon van Hector, en hadden daar een plaats begrepen daar ze een stad getimmerd en gevestigd hadden, geheten Sicambrien; waarvan dat ze heten Sicambri. Deze hebben zich tezamen sterk gemaakt en zijn te scheep gegaan om te bekrachtigen dat te eiland van Brittannië dat nu Engeland heet en dat te bezitten. En toen ze op zee kwamen werden ze vanwege grote winden en stormen overwonnen en verdelgd zodat ze tegen hun wil en dank geworpen werden aan de kusten en eilanden van Zeeland dat toen nog onbewoond was. Dit vernamen de Slaven en meenden dat ze gekomen waren om hun land te verwoesten en hen daaruit te verdrijven en verzamelden terstond alle schepen die ze krijgen mochten en bij hen hadden en maakten zich sterk van volk en trokken met al hun macht om deze Sicambri te bevechten. De Sicambri stelden zich dapper te verweer en daar geviel een grote strijd zodat er veel aan beiden zijden geslagen werden, maar allermeest van de Sicambri; en verdreven ze uit hun grenzen en landen weer ter zeewaarts in en namen een groten roof met zich en trokken weer met grote zege en victorie naar Slavenburcht en sloegen zich daar weer neer en genereerden zich ter zeewaarts met vissen en ter landwaarts met jagen en wonnen veel kinderen en vermenigvuldigden zeer. En was een wild en ruig volk, groot van statuur en lijf als wilde lieden en vreesden niemand ter wereld. En toen ze aldus zeer vermenigvuldigden en hen dat land te klein viel zo trok een deel over de Maas in het land daar nu Dordrecht staat en begrepen dat en bewoonden het; en deze heten Wilten. Een deel trok in de eilanden van Zeeland en begrepen dat want daar woonde nog niemand; waaronder er een was genoemd Zyringus of Zyrick. Deze fundeerde en stichtte de stad Zierikzee. En dit volk geneerde zich met vissen en roven op de zee waarom dat ze Zeelanders geheten werden. En de Wilten die in Zuid-Holland [18r] woonden geneerden zich met kopen, schapen, paarden en vermenigvuldigden ook zeer en werden zeer sterk van wapenvolk. Waaronder dat er een was, maar lange jaren hierna, geheten Dorech. En deze stichtte en fundeerde een stad of vesting. En liet het naar zichzelf heten Dorechts Drecht die we nu noemen Dordrecht en is bij lengte van tijd een vermaarde koopstad geworden, omdat het te land en te water goed gelegen was; want alle schepen die komen van de Rijn en Maas moesten daar voorbij ter zeewaarts gaan. Lange tijd hierna en dat land tot het Heilige Christen geloof bekeerd en gebracht was woonde binnen de stad Dordrecht een eerbare maagd, genoemd in Latijn Sotheris, maar in Diets Zuwaert; deze stichtte en fundeerde de eerste kerk aldaar met alleen drie penningen die ze in haar buidel had. En hoe vaak dat ze die uitgaf, altijd waren ze weer in haar buidel waarom de werklieden vermoedden dat ze veel geld had omdat ze zoՠn kostbaar werk timmerde en maakte; en hebben haar op een tijd opgewacht en de keel afgestoken. En op die plaats ontsprong een mooie bron. En toen ze niet meer dan deze drie penningen bij haar vonden waren ze zeer droevig en berouwde hen zeer deze moord en was hen zeer leed. En de moordenaars werden gevangen en ter justitie gezet. En toen men ze berechten zou ontsprong deze maagd van de dood, als van een zware slaap, en verloste deze drie mannen en bracht ze tot Rome. En aldaar spraken ze hun biecht met groot berouw van de misdaad. En toen de paus dit mirakel hoorde en zag de snede en litteken in haar hals als een rode zijden draad gaf hij deze maagd grote strafontheffing en aflaten om de kerk van Dordrecht voort op te timmeren. Wat ze deed. Tenslotte is ze zalig gestorven. Maar hoe of wanneer dat dit geschiedde weet men geen bescheid dan dat men dagelijks nog ziet binnen de stad aan die bron.

Hoe dat die stadt van Romen van twee ghebroders, Remus ende Romulus, fondeert ende ghesticht wert.

Dat XXIII capittel.

Int VI jaer des conincs Ozias van Jherusalem, was een coninck der Latinen oft Italien ghenoemt Prochas. Dese liet twee sonen achter, dene geheten Amulius, ende dander Numitor. Dese Numitor hadde een scone dochter, genoemt Rhea oft Ylia, ende was moeder van Remus ende Romulus. Ende als coninck Prochas ghestorven was, quam sijn joncste soen Amulius, ende verdreef sinen outsten broeder Numitor uuten rijcke, ende wert selven coninck, ende dede Numitors soen dootslaen. Ende hi dwanck Rhea of IJlia dat si moste reynicheit loven, ende dienen in den tempel der afgoddinnen Vesta, omdat si gheen kinderen crigen en soude, ende dat hi mitten sinen te bat int rijck soude moghen sitten. Rhea of IJlia is int voertganck des tijts bevrucht geworden van enen oncondich man, ende heeft tot eenre dracht twe scone kinderen ter werlt ghebrocht, als Remus ende Romulus. Ende na der baringhe heeft se Amulius, hoer oem, al levendich doen bedelven, na die wet van der maechden, die in den [18v] afgoddinnen Vesta tempel diende, ende heeft sijn dienres gheboden, dat si die twe kinderen van Rhea of Ylia sijnre nichten in den Tyber werpen souden ende verdrencken. Mer want die Tyber op die tijt seer hoech van twater opghelopen was, soe en konden si dat niet ghedoen, mer si lieten se opten oever van den Tyber leggen ter tijt toe, dat daer, bi Goods verhengenissen, quam een scaepharder ghenoemt Faustulus; dese nam die kinderen op, ende brocht se tot sijn wijf gheheten Acca Laurencia of Lupa, ende heeft se voert opghevoet. Doe dese kinderen mannen gheworden waren, hebben si veel lantbueren vergadert, ende horen wreden oem Amulium verslaghen. Ende hebben horen oudevader Numitor weder in trijck ghebrocht. Ende mit dese Numitor gaet dat rijck der Latinen oft Italien te niet, ende wert voertan van desen Romulus ghenoemt dat rijck der Romeinen, want hi na sinen oem ende oudevader dat rijck beseten hevet ende regneerde. Soe heeft dan dese Romulus dat rijck van Italien begonnen te regeren int VI jaer van Achas, coninck van Jherusalem, doen hi out was XXI jaer. Ende als Cornelius Tacitus seyt, heeft hi die stadt van Romen beghonnen te stichten in den berge Palatijn, daer hi voermaels Evander een palaes ghetimmert hadde, waerof dat die berch hiet Palatijn. Twelcke noch betughet die vindinge des lichaems van Pallas Evanders soen, die van Turnus verslaghen was, als na onder keiser Henrick den Derden geseyt sal worden. Nochtans en weet men niet te recht sekerlijck op wat plaetse Romulus ende Remus Romen eerst fondeert ende ghesticht hebben, dan tusschen VII bergen, op een clein, plein velt, ende uut vele cleine stedekens in die VII berghen daerbinnen legghende, mit die sloten ende husen, ten lesten ineen ghetogen. Doen die stadt van Romen fondeert was, isser questie ende twist ghevallen tusschen desen twe ghebroeders Romulus ende Remus, van wien hem beiden dese stadt horen naem soude voeren. Ende hebben een overdracht ende compact op condicien mit malcanderen ghemaect, dat si tsamen ghelijck souden gaen uuter stadt, elc sijns weges, mit sijn knechten ende wittachtige tugen; ende soe wie van hem beiden dat scoonste Augurium, dat is wijchelije, hadde, ende meer vogelen sage van eenre sorten, die soude die stadt sinen naeme gheven. Ende siet, Remus heeft ghesien VI ghijeren bi malcander; mer Romulus heefter XII gesien. Aldus is die stadt van Romus oft Romulus Romen ghenoemt, waerin dat men oec noteren ende mercken mach die ghijricheit der Romeinen, als voer in der descriptie van Hollant gheroert is, indien die oerspronck hoers names doer ende overmits den ghijeren van Romulus ghesien ingheset, ende Romen ghenoemt is. Die magnificencie, eer ende glorie ende groticheit van desen stadt, die se ghehadt heeft in horen fluere, bescriven properlijck Flavius Blondus ende Flavius Voscopus, historijmeesters. Noch scrijft Titus Livius, een vermaert historijscriver van der stadt Romen: Doe Romulus die stadt ghebouwet hadde mit een wijde ende groot begrijp, soe en was daer niet veel volcx in, dan weinich lantbueren ende scaepherderen. Mit dusdanigen volcke hadde hi die stadt begrepen ende ghetimmert. Soe hilden si raet ondereen, hoe si best an meer volcx gheraken souden, om die groote stadt te besetten; ende oft van node waer te bescermen voer den anlope hoere naebueren. Ende maecten een tempel, dat is een vrijheit ende een plaetse daer alle die ghene vrij waren, wat si oec bedreven hadden, die op dese plaetse quamen. Ende mits desen quam een grote menichte binnen der stadt van mordeners ende verbannen menschen ende andere, van wat condicie ende state dat si oec waren, goet ende quaet. Ende van desen nam hi hondert mannen, die mit hem te rade gaen souden. Ende dese waren gheheten senatoren, want si out, wijs ende ondersocht waren. Ende noch heeft hi ghecoren duysent mannen, die hi scicte ten oerloge ende stride, ende noemde [19r] de die milites, dat sijn ridderen. Als nu die stadt voersien was mit vele cloucke ende vrome mannen, en waren daer gheen vrouwen; ende alsoe die stadt niet lange en soude mogen bliven staen sonder vrouwen, versierde Romulus mitten senatoren enen raet, ende deden condighen in allen steden daer omtrent ghelegen, ende sanden boden aldaer, dat si hem senden wouden haer dochteren ende andere ongehuwede vrouwen; si wouden se nemen totter echte. Nu was Romulus mitten sinen sere veracht van den nagheseten buren, omdat si arme lantbueren ende scaepharders waren. Ende als Ovidius scrivet: Die naburen ontboden Romulus ende den sinen, dat si den vrouwen oec vrijheit toeseyden, als si den mannen gedaen hadden, ende namen die dan te wive. Mer si en dochten hem haer dochteren niet te gheven. Romulus dat horende, lietet hene gaen, alsof hem daer niet om gheweest en ware. Ende nam voer hem enen anderen anslach, ende liet condigen in allen steden ende plecken daer omtrent ghelegen, hoe dat binnen Romen een groot spil ende feestdach wesen soude. Als nu den dach quam, hadde Romulus mitten sinen bestelt ende ghesloten, dat een ygelijck van hem soude nemen een vrouwe van den maechden ende vrouwen die daer quamen tot sinen gheechten wive, dwelcke alsoe geschiede. Die van Sabinen, die hoer dochteren ende maechden benomen ende ghehouden waren, sijn des sere ghestoert geweest, ende woudent wreken over die Romeren, als si oec deden. Mer Romulus verwan se, ende hadde victorie, ende wan oec mede hoer stede, ende versloech horen coninck. Die van Sabinen quamen naderhant, ende wonnen Romen weder, ende dat Capitolium, ende versloegen veel Romeren, ende vervolchden se tot an der ouder poorten des palaes toe. Daer stelden hem die Romeren ter weer, ende daer gheviel een grote slach ende bloetstortinge. Doe dat sagen die vrouwen van Sabinen liepen si mit groten ghecrij, mit ongevlochten hare, mit screienden ogen, ende baden hoer ouders, vrienden ende magen, dat si ophouden wilden hoer mannen te slaen ende te doden. Als dat hoerden die van Sabinen, maecten si vrede mitten Romeren, ende een ewige aliancie ende verbant, ende gaven hem onder den Romeren ende tot horen gheboden ende dienste; ende die Romeren ende Sabinen worden een volck. Dese Romulus, als Orosius scrijft, dode sijn eygen broeder Remus ende sijn oude vader Numitor, mit veel wise mannen. Die stadt van Romen wert ghesticht ende gefundeert omtrent drie hondert ende XXXV jaer nadat Troyen ghedestrueert was, ende als die werlt hadde gestaen vierduysent vierhondert lxxxiiii jaer, ende was voer ons Heren gheboerte VII hondert jaer ende XV. Dese Romulus, fondatoer der stadt van Romen, ende die eerste coninck van den Romeinen, heeft geregneert xxxviii jaer. Hi heeft dat jaer ghedeelt in X maenden, van denwelcken Martius die eerste was. Ende sijn nacomer, coninck Numa Pompilius, heefter noch twee toeghedaen, als januarius ende februarius, ende martius was die derde. Op een tijt, als Romulus ghetoghen was bi den marasschen Capreas om sinen heer van volcke over te sien, is hi int middel sijns volcx verduystert; ende nyemant en wiste waer hi bleef, noch en vonden gheen teykenen sijnre doot; waerom dat hi uut dwalinge des ruden ende simpelen volcx voer god ghehouden wert, ende is van hem ghenoemt Quirinus.

Hoe dat de stad Rome van twee gebroeders, Remus en Romulus, gefundeerd en gesticht werd.

Dat XXIII kapittel.

In het 6^de jaar van koning Osias van Jeruzalem was een koning der Latinen of Itali genoemd Procha. Deze liet twee zonen achter, de ene geheten Amulius en de ander Numetor. Deze Numetor had een mooie dochter genoemd Rhea of Ylia en was moeder van Remus en Romulus. En toen koning Procha gestorven was kwam zijn jongste zoon Amulius en verdreef zijn oudste broeder Numetor uit het rijk en werd zelf koning en liet de zoon van Numetor doodslaan. En hij dwong Rhea of Ylia dat ze reinheid moest beloven en dienen in de tempel der afgodin Vesta omdat ze geen kinderen krijgen zou en dat hij met de zijne beter in het rijk zou mogen zitten. Rhea of Ylia is in de voortgang van tijd bevrucht geworden van een onbekende man en heeft tot een dracht twee mooie kinderen ter wereld gebracht als Remus en Romulus. En na het baren heeft haar oom Amulius al levend laten bedelven naar de wet van der maagden die in de [18v] tempel van de afgodin Vesta dienden en heeft zijn dienaars geboden dat ze die twee kinderen van zijn nicht Rhea of Ylia in de Tiber werpen zouden en verdrinken. Maar omdat de Tiber in die tijd zeer hoog van water opgelopen was zo konden ze dat niet doen, maar ze lieten ze op de oever van de Tiber leggen tot de tijd toe dat daar bij Gods wil een schaapherder kwam genoemd Faustulus; deze nam de kinderen op en bracht ze tot zijn wijf geheten Acca Laurencia of Lupa en heeft ze voorts opgevoed. Toen deze kinderen mannen geworden waren hebben ze veel landburen verzameld en hun wrede oom Amulius verslagen. En hebben hun grootvader Numetor weer in het rijk gebracht. En met deze Numetor gaat dat rijk der Latinen of Italië te niet en werd voortaan van deze Romulus genoemd dat rijk der Romeinen, want hij heeft het na zijn oom en grootvader dat rijk bezeten en geregeerd. Zo heeft dan deze Romulus dat rijk van Itali beginnen te regeren in het 6^de jaar van Achaz, koning van Jeruzalem toen hij 21 jaar oud was. En zoals Cornelius Tacitus zegt heeft hij de stad Rome beginnen te stichten in de berg Palatijn daar hij voormaals Evander een paleis getimmerd had waarvan de berg Palatijn heet. Wat nog getuigt het vinden van het lichaam van Pallas, de zoon van Evander die van Turnus verslagen was, zoals hierna onder keizer Hendrik de Derde gezegd zal worden. Nochtans weet men niet terecht zeker op welke plaats Romulus en Remus Rome eerst gefundeerd en gesticht hebben, dan tussen 7 bergen op een klein vlak veld en uit vele kleine stadjes die in die 7 bergen liggen met de burchten en huizen en tenslotte ineen getrokken. Toen de stad Romen gevestigd was is er kwestie en twist gevallen tussen deze twee gebroeders Romulus en Remus van wie van hen beiden deze stad zijn naam zou voeren. En hebben een overdracht en compact op conditie met elkaar gemaakt dat ze tezamen gelijk uit de stad zouden gaan en elk zijn weg met zijn knechten en wettige getuigen; en zo wie van hen beiden dat mooiste Augurium, dat is wichelarij, had en meer vogels zag van een soort die zou de stad zijn naam geven. En ziet, Remus heeft 6 gieren bij elkaar gezien; maar Romulus heeft er 12 gezien. Aldus is de stad van Romus of Romulus Rome genoemd waarin dat men ook noteren en merken mag de gierigheid van de Romeinen, zoals voor in de beschrijving van Holland aangeroerd is, indien de oorsprong van hun naam door en vanwege de gieren van Romulus gezien ingezet en Rome genoemd is. Die magnifieke, eer en glorie en grootheid van deze stad die ze gehad heeft in haar fleur beschrijven proper Flavius Blondus en Flavius Voscopus, historiemeesters. Nog schrijft Titus Livius, een vermaarde historieschrijver van de stad Rome: Toen Romulus de stad gebouwd had met een wijde en grote omvang zo was daar niet veel volk in, dan weinig landburen en schaapherder. Met dusdanige volk had hij de stad begrepen en getimmerd. Zo hielden ze onder elkaar raadt hoe ze het beste aan meer volk raken zouden om de grote stad te bezetten; en o het nodig was het te beschermen tegen aanloop van hun buren. En maakten een tempel, dat is een vrijheid en een plaats waar al diegene vrij waren, wat ze ook bedreven hadden die op deze plaatse kwamen. En mits deze kwam een grote menigte binnen de stad van moordenaars en verbannen mensen en anderen, van wat conditie en staat ze ook waren, goed en kwaad. En van dezen nam hij honderd mannen die met hem te raad zouden gaan. En deze waren geheten senatoren want ze waren oud, wijs en beproefd. En nog heeft hij gekozen duizend mannen die hij schikte te oorlog en te strijd en noemde [19r] die milities, dat zijn ridders. Toen nu de stad voorzien was met vele kloeke en dappere mannen waren daar geen vrouwen; en alzo de stad niet lang staan zou mogen blijven zonder vrouwen versierde Romulus met de senatoren een raad en lieten verkondigen in alle steden daar omtrent gelegen en zonden boden aldaar dat ze hen zenden wilden hun dochters en andere ongehuwde vrouwen; ze wilden ze nemen in de echt. Nu was Romulus met de zijnen zeer veracht van de nabijgelegen buren omdat ze arme landlieden en schaapherders waren. En zoals Ovidius schrijft: De buren ontboden Romulus en de zijnen dat ze de vrouwen ook vrijheid toezeiden zoals ze de mannen gedaan hadden en namen die dan tot wijf. Maar ze dachten er niet aan om hun dochters te geven. Romulus die dat hoorde liet het heen gaan alsof ze daar niet om geweest waren. En nam voor hem en andere aanslag en liet verkondigen in alle steden en plekken er omtrent gelegen hoe dat binnen Rome een groot spel en feestdag wezen zou. Toen nu de dag kwam had Romulus met de zijnen besteld en besloten dat iedereen van hen zou nemen een vrouw van de maagden en vrouwen die daar kwamen tot zijn echte wijf, wat alzo geschiedde. Die van Sabijnen, die hun dochters en maagden benomen en gehouden waren, zijn dus zeer verstoord geweest en wilden het wreken over de Romeinen, zoals ze ook deden. Maar Romulus overwon ze en had victorie en won ook mede hun stad en versloeg hun koning. De Sabijnen kwamen naderhand en wonnen Rome weer en dat Capitool en versloegen veel Romeinen en achtervolgden ze tot aan de oude poort van het paleis toe. Daar stelden zich de Romeinen te verweer en daer geviel een grote slag en bloedstorting. Toen dat di vrouwen van de Sabijnen zagen liepen ze met groot gekrijs, met ongevlochten haar, met schreiende ogen en baden hun ouders, vrienden en verwanten dat ze ophouden wilden hun mannen te slaan en te doden. Toen dat de Sabijnen hoorden maakten ze vrede met de Romeinen en een eeuwige alliantie en verbond en begaven zich onder de Romeinen en tot hun geboden en dienst; en de Romeinen en Sabijnen werden een volk. Deze Romulus, zoals Orosius schrijft, doodde zijn eigen broeder Remus en zijn grootvader Numetor met veel wijze mannen. De stad Romen werd gesticht en gefundeerd omtrent drie honderd en 35 jaar nadat Troje verwoest was en toen de wereld had gestaan vierduizend vierhonderd en 84 jaar en was voor de geboorte van onze Heer 715 jaar. Deze Romulus, stichter van de stad Rome en de eerste koning van de Romeinen heeft geregeerd 38 jaar. Hij heeft dat jaar verdeeld in 10 maanden, waarvan Martius de eerste was. En zijn opvolger, koning Numa Pompilius, heeft er nog twee toegedaan als januarius en februarius en martius was de derde. Op een tijd toen Romulus getrokken was naar de moerassen Capreas om zijn leger van volk te overzien in hij in het midden van zijn volk verdwenen; en niemand wist waar hij bleef, nog vonden geen tekens van zijn dood; waarom dat hij uit dwaling der onbeschaafde en eenvoudige volk voor god gehouden werd en is van hen genoemd Quirinus.

Van den oerspronck ende beginsel des eylants van Walcheren in Zeelant.

Dat XXIIII capittel.

Als die stadt van Romen ghestaen hadde omtrent twee hondert ende XXIIII jaer, ende in den tijden dat die heylige vrouwe ende wedue Judith leefde, regneerde ende hadde heerscappie in der Belgiers landen, ende was in den lande van Henegouwen, daer nu die stede van Bergen staet, daer nu een dorp of ghebleven is, ghenoemt Belgies, ende omtrent, een prince ghenoemt Leo; ende als hi ghestorven was, koren die Belgiers enen anderen hertoghe, ghenoemt Walachrijn. Dese, als [19v] hi anghenomen was tot enen hertoghe ende prince, heeft terstont alle dat van edelen gheslachte was uuten landen verdreven ende ghebannen, uutgheseyt allene die priesteren. Ende vele van den edelen, die sine tijranscap niet verdraghen noch liden en wouden, sijn uuten landen ghetoghen, ende sijn vergadert in die groote stadt van Blandine in Vlaenderen, die sommighe willen seggen dat nu Ghent is. Ende maecten dese stede starck, om hem daer inne te bescermen voer allen ongevalle ende crachten; ende dese stichten ende fondeerden oec die stede van Nervien, die men nu Doernick hyet. Dese Walachryn opstelde nijewe wetten ende manieren, ende alle dat die coninghen ende heren ordineert ende gheset hadden, casseerde ende maecte hi te niet; ende heeft der goden tempelen gespolieert ende beroeft van cleinoden ende chijerheden, ende heefter sine wiven mede verchijert. Ende die thijnspenningen ende tributen toebehorende den goden heeft hi tot sijnre oerber ghehouden, ende heeft ten lesten uut groter hoemoet ende vermetelheit die priesterlicke officie anghenomen, doende sacrificie voer den god Baal oft Beel, van denwelcken die overste priester des tempels hem straffende, heeft hi hem willen doen dootslaen voer alle den volcke. Dat volck dit siende, sijn teghen hem opghestaen ende een oploop ghemaect, ende verdreven hem mit alle sine familie ende dienres uuter stadt, verslaende oec vele van den sinen. Binnen drie daghen daerna is hi weder ghecomen mit groot volck van wapenen, omme die stadt te winnen; mer die binnen quamen soe crachtlicken ende in soe groter menichten uuter stadt, ende hebben hem ghejaecht ende ghedreven tot opten oever van der zee. Walachryn siende dat hi tegens dit volck niet houden en mochte, is mit alle sine knechten ende volck tscepen gheghaen, ende is die zee gepasseert, ende quam in een eylant dat wilt ende ombewoent was, ghelegen onder die eylanden van Zeelant, ende heeft dat bedyct ende starck ghemaect mit hoge wallen ende dijken voer den opvloyen des zeewaters, ende heeftet na sinen name genoemt Walachria, dats Walcheren. Ende heeft dit eylant lange tijt mit sine nacomelinghen beseten, van denwelcken die hertoghen van Walcheren ghecomen ende gesproten sijn, als Hugo Floriacensis in sine croniken van Lotringe bescrivet. Ende in dit eylant wert namaels fondeert ende ghesticht van Salando (daer Zeelant of ghenoemt is) die stede van Mitelburch, ende van Ziringo Zyrixzee, als ick voer in der descriptie van Hollant ende Zeelant gheseyt hebbe.

Van de oorsprong en begin van het eiland Walcheren in Zeeland.

Dat XXIIII kapittel.

Toen de stad Rome gestaan had omtrent tweehonderd en 24 jaar en in de tijd dat de heilige vrouw en weduwe Judith leefde regeerde en had heerschappij in de Belgische landen en was in Henegouwen waar nu de stad Bergen staat waarvan een dorp is genoemd Belgies en omtrent een prins genoemd Leo; en toen hij gestorven was kozen de Belgies een andere hertog genoemd Walachrijn. Deze toen [19v] hij aangenomen was tot een hertog en prins heeft terstond alles dat van edel geslacht was uit het land verdreven en verbannen, uitgezonderd alleen de priesters. En veel van de edelen die zijn tirannie niet verdragen nog lijden wilden zijn uit het land vertrokken en zijn verzameld in de grote stad Blandine in Vlaanderen waarvan sommige willen zeggen dat het nu Gent is. En maakten die stad sterk om zich daarin te beschermen voor alle ongeval en krachten; en deze stichtten en fundeerden ook de stad Nervien die men nu Doornik noemt. Deze Walachrijn stelde nieuwe wetten en manieren op en alles dat de koningen en heren geordineerd en gezet hadden vernietigde en maakte hij te niet; en heeft de goden tempel geplunderd en beroofd van kleinoden en sierlijkheid en heeft er zijn wijven mee versierd. En de cijnspenningen en tribuut die de goden toebehoorden heeft hij tot zijn nut gehouden en heeft tenslotte uit grote hoogmoed en vermetelheid het priesterlijke officie aangenomen en deed offer voor de god Baal of Beel, waarvan de overste priester der tempel hem strafte en heeft hem willen doen doodslaan voor al het volk. Dat zag het volk en zijn tegen hem opgestaan en maakten een oploop en verdreven hem met al zijn familie en dienaars uit de stad en versloegen ook veel volk van hem. Binnen drie dagen daarna is hij weer gekomen met groot wapenvolk om de stad te winnen; maar die van binnen kwamen zo krachtig en in zoՠn grote menigte uit de stad en hebben hem verjaagd en verdreven tot op de oever van de zee. Walachrijn zag dat hij het tegen dit volk niet houden mocht en is met al zijn knechten en volk te scheep gegaan en is de zee gepasseerd en kwam in een te eiland dat wild en onbewoond was gelegen onder de eilanden van Zeeland en heeft dat bedijkt en sterk gemaakt met hoge wallen en dijken tegen het opvloeien van zeewater en heeft het naar zijn naam genoemd Walachria, dat is Walcheren. En heeft dit eiland lange tijd met zijn nakomelingen bezet waarvan de hertogen van Walcheren gekomen en gesproten zijn, als Hugo Floriacensis zijn kronieken van Lotharingen beschrijft. En in dit eiland werd later gefundeerd en gesticht van Salando (daar Zeeland naar genoemd is) de stad Middelburg, en van Ziringo Zierikzee zoals ik voor in de descriptie van Holland en Zeeland gezegd heb.

Hoe dat die Duytschen groote victorie hadden tegen den Romeinen, ende hoe die Romeinen weder victorie hadden van den Duytschen van mannen, wiven ende kinderen.

Dat XXV capittel.

In den jaer als die stadt van Romen gestaen hadde VI C XLII jaren, als Orosius scrijft, sijn die Duytschen ende Walen, te weten Cimbri, dat sijn die Vlamingen; Theutones, dat sijn die van Frankenvoert, Beijeren, Duringers; Ambrones, dat sijn die Zwitsers, Zavoijers, Bourbonnoijsers ende Lotrijkers, dese sijn ghesamender hant verenicht, ende hebben conspiracie ghemaect onderling, om dat Roomsche Rijck te vernijelen ende verwoesten, ende die landen op hoer oude vrijheit weder te brenghen. Teghen dit wrede volck is van den Romeinen gheseint Gajus Manlius, raetsheer, ende Quintus Cepio, rechter. Dese sijn ghecomen mit swaer volck in der provincien, leggende an beiden siden van der riviere van der Roen, daer dese Walen ende Duytschen vromelijck vechtende teghen den Romeinen verslaghen hebben LXXX [20r] duysent Romeinen ende XL duysent van den vreemden, die den Romeinen int heer volchden ende dienden. Daer wert Marcus Emilius verslaghen, ende des raetsheer Manliusՠtwee zonen, alsoe datter van tgansser heer van den Romeinen niet dan X ontquamen die dese droevighe bootschap te Romen mochten brenghen. Ende dye Walen ende Duytschen en behilden niet van alle den rove oft goet der Romeinen, mer si worpent alle, gout ende silver, int water, dat si by den Romeinen bevonden. Si verdroncken alle die paerden mit costelijcke zalen ende bereytselen, ende alle die Romeinen die si levendich vonden, hinghen si an boemen, ende en wouden niet hebben uut allen sulcken groten roof, mer het was hem alleen ghenoech, dat si hem van der wreetheit ende ghijericheit der Romeinen ghevrijt hadden. Waeruut dat te Romen in der stadt niet alleen grote droefheit van screyen ende wenen geweest is, mer oec grote anxt dat die Walen ende Duytschen sonder vertreck souden Italien overvallen ende te nijete maken dat Roomsche Rijck. Mer onlanck daer na, te weten int navolghende jaer, is gheseint van den Romeinen teghens dese Walen ende Duytschen opter plaetsen daer die twee rivieren die Roen ende Ysere ineen vloyen, Cajus Marius, raetsheer, ende heeft se na langhe striden ten lesten verwonnen. Daer bleef verslaghen die hooftman der Walen ende Duytschen, ghenoemt Teuthobecchus, mit tweehondert duysent man, LXXX duysent ghevangen, ende drie duysent isser ontgaen. Die vrouwen van desen volcke, vroem van herten, dan, of sy verwonnen hadden, begeerden van Marius den Roomschen cappetein, dat hi haer gonnen wylde, dat si onder dyen maechden, dye te Romen waren, in Vesten tempel dienen ende leven mochten. Ende als hem dit gheweighert wert, sijn si alsoe mit toornicheit onsteken, dat si alle hoer waghenen ineen brochten als blochusen, ende hebben den Romeinen enen groten strijt verwect, ende hebben se vromelick boven uuten waghenen verdreven. Mer als si sagen dat die Romeinen oneerlijck ende wredelick mitten vrouwen leefden die sy ghevangen hadden, ende sneden hem die vlechten ende thaer mitten herne van den hoofde of, soe hebben si in haerselven haer wapenen ghekeert, ende hebben in den eersten hoer kinderen, out ende jonck, mit stricken gheworcht, ende teghen die stenen mitten hoefde gheslagen, ende hebben se soe ghedoot. Ende als si alle hoer goet hadden verbrant, hebben si hemselven enen wilighen doot anghedaen, ende verhinghen ende verdeden hemselven, opdat die Romeinen anders ghenen [20v] roof vinden en souden, dan hoer dode hangende lichamen. Ende na desen is Marius na Romen ghetoghen, ende wert daer mit groter blijscappen ontfanghen.

Hoe dat de Duitsers grote victorie hadden tegen de Romeinen en hoe de Romeinen weer victorie hadden van de Duitsers van mannen, wijven en kinderen.

Dat XXV kapittel.

In het jaar toen de stad Romen gestaan had 642 jaar, zoals Orosius schrijft, zijn de Duitsers en Walen, te weten Cimbri, dat zijn de Vlamingen; Theutonen, dat zijn die van Frankfort, Beieren, Thüringen; Ambrones, dat zijn de Zwitsers, Savoie en Lotharingen, deze zijn gezamenlijk verenigd en hebben onderling samenzwering gemaakt om dat Roomse rijk te vernielen en verwoesten en de landen op hun oude vrijheid weer te brengen. Tegen dit wrede volk is van de Romeinen gezonden Gaius Manlius, raadsheer, en Quintus Cepio, rechter. Dezen zijn gekomen met zwaar volk in de provincies die lagen aan beide zijden van de rivier Rhne waar deze Walen en Duitsers dapper vochten tegen de Romeinen en verslagen hebben 80 000 [20r] Romeinen en 40 000 van de vreemden die de Romeinen in het leger volgden en dienden. Daar werd Marcus Emilius verslagen en twee zonen van de raadsheer Manlius alzo dat er van het ganse leger van de Romeinen niet dan 10 ontkwamen die deze droevige boodschap te Rome mochten brengen. En de Walen en Duitsers behielden niets van al de roof of goed der Romeinen, maar ze wierpen alles, goud en zilver, in het water dat ze bij de Romeinen bevonden. Ze verdronken alle paarden met kostbare zadels en breidels en alle Romeinen die ze levend vonden hingen ze aan bomen en wilden niets hebben uit al zoՠn grote roof, maar het was hen alleen genoeg dat ze zich van de wreedheid en gierigheid der Romeinen bevrijd hadden. Waarvan dat te Rome in de stad niet alleen grote droefheid van schreien en wenen geweest is, maar ook grote angst dat de Walen en Duitsers zonder uitstel Italië zouden overvallen en te niet maken dat Roomse rijk. Maar gauw daarna, te weten in het volgende jaar is gezonden van de Romeinen tegen deze Walen en Duitsers op de plaats daar de twee rivieren de Rhône en Isere ineenvloeien heeft Cajus Marius ze na lange strijd tenslotte overwonnen. Daar bleef verslagen de hoofdman der Walen en Duitsers, genoemd Teuthobecchus, met tweehonderdduizend man, 80 000 gevangen en drie duizend zijn er ontkomen. De vrouwen van deze volken, dapper van hart dan toen ze overwonnen waren begeerden van Marius, de Roomse kapitein, dat hij hen gunnen wilde dat ze onder de maagden die te Rome waren in Vesta tempel dienen en leven mochten. En toen hen dit geweigerd werd zijn ze alzo met toorn ontstoken dat ze al hun wagens ineenbrachten als blokhuizen en hebben dn Romeinen tot een grote strijd verwekt en hebben ze dapper van bovenuit de wagens verdreven. Maar toen ze zagen dat de Romeinen oneerlijk en wreed met de vrouwen leefden die ze gevangen hadden en sneden zich de vlechten en het haar met de schedel van het hoofd af en zo hebben ze zichzelf in hun wapens gekeerd en hebben als eerste hun kinderen, oud en jong, met strikken gewurgd en tegen de stenen met de hoofden geslagen en hebben ze zo gedood. En toen ze al hun goed hadden verbrand hebben ze zichzelf een gewillige dood aangedaan en verhingen en verdeden zichzelf zodat de Romeinen geen andere [20v] roof vinden zouden dan hun dode hangende lichamen. En na deze is Marius naar Rome getrokken en werd daar met grote blijdschap ontvangen.

Hier begint die anderde divisie ende heeft xxxiiii capittelen.
Van die wonderlicke vrome feyten ende gesten die Gaius Julius Cesar ghevoert ende ghedaen heeft in Duytslande, Walschen lande, ende in Engelandt; ende hoe dat hi die eerste keiser van Romen was.

Dat I capittel.

In den jare als die stadt van Romen ghestaen hadde VI hondert ende xciiii, ende was voer Goods gheboer omtrent LII jaer, wort Julius die jongelinck ghemaect der Romeren meester, ghenoemt dictator, ende sijn toename was Cesar, want hi wert in sijnre gheboerte uut sijnder moeder lichaem gesneden; ende daerom hiet hi Cesar, ende is een Latijns woert, dat comt a verbo cedo, is ere. Nu scrijft men dat woert constelic Cesar, per diptongon: alsus Caesar. Nu willen die Duytschen datselve woert oec aldus naseggen als die Latijnschen, ende spreken dat uut mitten diptongon als si dat woert ansien, ende seggen kaeser, dat wi Duytschen seggen keiser, ende is soe vele als een uut sijnre moeder lichaem ghesneden. Als nu Gaius Julius Cesar ende Lucius Bibulus raetsheren van Romen waren, ist ghesloten (want hem die heerscappie van heel Asien ende Affriken niet ghenoech en was, om hoer ambicie ende ghijericheit te vervollen) om oec dat westerlant, te weten Walslant ende Duytslant, te bevechten ende in te nemen. Hiertoe is van den senatoren ordineert Gaius Julius Cesar voernoemt, ende hem sijn ghedaen die legionen tot vijf jaren toe. Hierenbinnen, eer Julius uut Romen quam, hebben die Zwitsers, leggende tusschen Hoech-Bourgondien an den Rijn ende Zavoyen, ende tusschen den berch Jura of Briga, die men nu hiet Sinte Baernsberch, ende den riviere Leman ende den Roen, een wonderlijck concept ende anslach voer hem ghenoemen, ende dochten hoer plaetsen ende woenstede te veranderen ende in een ander lant te trecken. Ende opdat nyemant van hem allen enighe hope soude hebben of begheerte in sijn lant weder te comen, soe hebben si eendrachtlijcken ghesloten ende een tijt ende dach gheset, in diewelcke dat si ghesamender hant alle hoer XII steden, van den welcken Berne, Lucerne, Surrege ende Verbigene die principale ende overste waren, gheheelick ende al verbrant, mit vierhondert dorpen ende alle tgoet datter inne ende buten was, uutghenoemen dat saet, koren ende provande, dat si onder weghe behoeven souden. Ende sijn alsoe voert ghetogen totten Genevoysers, hoer buerluden, om hem oec te persuuaderen ende te raden dyerghelijck te doen, of dat si hem doer hoer landen passagen wilden gheven. Doe Julius Cesar dit vernam, is hi haestelijck uut Romen ghetoghen ende in Walslant ghecomen, ende gheboot alle die Walen tot sijnre heervaert, dat men die brugghe die tot Geneven over die Roen lach, opbreken soude, om den Zwitsers horen wech ende voertganck te benemen. Die Zwitsers dit vernemende, hebben tot Julius gesonnen twee ambassaten, te weten Numeyus ende Verodoctius, begherende dat si horen wech mochten vorderen daer si in waren, want si nyemant en begeerden scade te doen. Julius overdenckende hoe dat si den raetsheer Lucius Cassius hier voermaels mit alle sijn volck verslaghen hadden, heeft hi sijn beraet een wiltijts ghenoemen, ende wetende wat hi doen woude, gaf den legaten enen bescheiden dach, dat si weder bi hem souden comen. Hierenbinnen vergaerde Julius Cesar mit sijn [21r] legionen alle tvolck van Walslant bi hem, ende maecte een muyr van XVI voeten hoech, ende een wijde graft, ende daer bi blochusen ende sloten, om den Zwitsen horen ganck te beletten. Ende siet, doe haer ambassaten opten dach van Julio geset weder quamen, antwoerde hi ende seide, dat hi na der ghewoenten van den Romeinen nyemant doer die provincie te gaen oerlof gheven mochte. Mer deden si teghen sinen danck, hi soudet keren, indien dattet in sijnre macht ware. Die Zwitsers horende dat si mit lange marren bedroeghen waren, hebben si scepen toegemaect ende te water tempteert haren wech te maken; mitten cortsten overgheloepen: Julius verduchtende dat alsulcken vromen volck, comende in een ruym ende vruchtber lant den Romeinen ende hoer vrienden veel hinders ende laesterts mochten doen, heeft hi se haestelic vervolcht, opt dat si ymmers in Pictavien, noch in Aquitanien oft te Tolousen, als brede, wijde ende vette landen, niet comen en souden, ende heeft hem ofgheslaghen boven xlvii duysent mannen, ende liet den anderen die noch levendich gebleven waen tot hondert ende tien duysent weder in haer landen trecken, die tesamen mitten Zwitsers vergadert waren, als die van Beijeren ende Loreynen ende meer andere.

Hier begint de volgende divisie en heeft 34 kapittels.
Van de wonderlijke dappere feiten en verhalen die Gajus Julius Caesar gevoerd en gedaan heeft in Duitsland, Waals land en in Engeland; en hoe dat hij de eerste keizer van Rome was.

Dat I kapittel.

In dat jaar toen de stad Rome gestaan had 694 jaar en was voor Gods geboorte omtrent 72 jaar werd de jongeling Julius de meester van Rome gemaakt en genoemd dictator en zijn bijnaam was Caesar, want hij werd in zijn geboorte uit zijn moederlichaam gesneden; en daarom heet hij Cesar en is een Latijns woord dat komt van a werkwoord cedo, is eerder. Nu schrijft men dat woord kunstig Cesar, per tweeklank: aldus Caesar. Nu willen de Duitsers hetzelfde woord ook aldus nazeggen zoals de Latijnen en spreken dat uit met een tweeklank als ze dat woord aanzien en zeggen kaeser, dat wij Dietse zeggen keizer en is zoveel als een uit zijn moederlichaam gesneden. Toen nu Gaius Julius Caesar en Lucius Bibulus raadsheren van Rome waren is het besloten (want hem was de heerschappij van heel Azië en Afrika niet genoeg was om hun ambitie en gierigheid te vervullen) om ook dat Westerland, te weten Waals land en Duitsland, te bevechten en in te nemen. Hiertoe is van den senatoren geordineerd Gaius Julius Caesar en hem zijn gedaan de legioenen tot vijf jaren toe. Ondertussen eer Julius uit Rome kwam hebben de Zwitsers die lagen tussen Hoog-Bourgondië aan de Rijn en Savoie en tussen de berg Jura of Brig, die men nu heet Sint Bernardharsberg en de rivier Leman en de Rhône een wonderlijk concept en aanslag zich voorgenomen en dachten hun plaatsen en woonplaats te veranderen en in een ander land te trekken. En opdat niemand van hen allen enige hoop zou hebben of begeerte in zijn land weer te komen zo hebben ze eendrachtig besloten en een tijd en dag gezet waarin ze gezamenlijk al hun 12 steden waarvan Bern, Luzerne, Zurich en Verbigene de belangrijkste en overste waren, geheel en al verbrand met vierhonderd dorpen en al het goed dat erin en buiten was, uitgezonderd het zaad en proviand dat ze onderweg behoeven zouden. En zijn alzo voortgetrokken tot die van Geneve, hun buren, om hen ook te overtuigen en aan te raden diergelijk te doen of dat ze hen door hun landen passage wilden geven. Toen Julius Cesar dit vernam is hij haastig uit Rome getrokken en in Waals land gekomen en gebood alle Walen tot zijn legertocht dat men de brug die te Geneve over de Rhone lag opbreken zou om de Zwitsers hun weg en voortgang te benemen. De Zwitsers die dit vernamen hebben tot Julius gezonden twee ambassadeurs, te weten Numeius en Verodoctius, en begeerden dat ze hun weg mochten vervolgen waar ze in waren want ze begeerden niemand schade te doen. Julius overdacht hoe dat ze de raadsheer Lucius Cassius hier voormaals met al zijn volk verslagen had heeft hij zijn beraad een tijdje genomen en toen hij wist wat hij wilde doen gaf hij de legaten een vastgestelde dag dat ze weer bij hem zouden komen. Ondertussen verzamelde Julius Caesar met zijn [21r] legioenen al het volk van Waals land bij hem en maakte een muur van 16 voeten hoog en een wijde gracht en daarbij blokhuizen en burchten om de Zwitsers hun gang te beletten. En ziet, toen hun ambassadeurs op de dag van juli gezet weer kwamen antwoordde hij en zei dat hij naar de gewoonte van de Romeinen niemand door de provincie te gaan verlof geven mocht. Maar deden ze tegen zijn wil zou hij het keren, indien dat het in zijn macht was. Die Zwitsers hoorden dat ze met lang dralen bedrogen waren hebben schepen gemaakt en te water verzocht hun weg te maken; in het kort: Julius vreesde dat al zulk dapper volk dat in een ruim en vruchtbaar land kwam de Romeinen en zijn vrienden veel hinder en last mochten doen heeft hij ze haastig achtervolgd zodat ze immer in Pictavie, nog in Aquitaine tot Toulouse, als brede, wijde en vette landen, niet komen zouden en heeft hen afgeslagen boven 47 000 mannen en liet de anderen die nog levend gebleven waren tot honderd en tien duizend weer in hun landen trekken die tezamen met de Zwitsers verzameld waren als die van Beieren en Lorraine en meer andere.

Hoe dat Julius een strijt hadde tegen den coninck van den Duytschen, genoemt Ariovistus.

Dat II capittel.

Hierna heeft Julius Cesar enen swaren groten strijdt gehadt tegen den Duytschen ende horen coninck Ariovistus, die mit veel volcx te velde quam tegen Julius, te weten mittet volck die men hiet Arudes Marcomanni, dat is denghenen, die hi onlancx te voren uut Walslant, wonende bi der Seyne overghevoert hadde in Duytslant. Voert hadde Ariovistus, coninck der Duytschen, in sijn heer ende tot sijn hulp die Tryboten, dat sijn die van Straesburch; Nemetes, dat sijn die van Spijers; Vangiones, dat sijn die van Worms; Tulences, dat sijn die van Ments; mit die van Frankenvoert ende meer andere, alsoe datter een sware strijt ghevallen is. Ende een wyl tijts oec die Romeinen, overmits die grote menichte der Duytschen, vervaert waren, mer int einde is Ariovistus voervluchtich gheworden, ende is mit een clein scepken over den Rijn ghevaren; mer sijn twe wiven ende twe dochteren nam Julius ghevanghen, ende volchde theer der Duytschen na, ende versloech se sonder ophouden VI milen weechs lang, soe dat men tgetal van den verslagen niet en weet want si in der menichten ontallick waren.

Hoe dat Julius een strijd had tegen de koning van den Duitsers, genoemd Ariovistus.

Dat II kapittel.

tegen de Duitsers en hun koning Ariovistus die met veel volk te velde kwam tegen Julius, te weten met het volk die men noemt Arudes Marcomanni, dat zijn diegene die hij kort tevoren uit Waals land en woonde bij de Seine over gevoerd had in Duitsland. Voort had Ariovistus, koning der Duitsers, in zijn leger en tot zijn hulp de Triboten, dat zijn die van Straatsburg; Nemetes, dat zijn die van Spiers; Vangiones, dat zijn die van Worms; Tulences, dat zijn die van Mainz; met die van Frankfort en meer anderen alzo dat er een zware strijd gevallen is. En een tijdje ook de Romeinen vanwege de grote menigte der Duitsers bang waren, maar in het eind is Ariovistus vluchtend geworden en is met een klein scheepje over de Rijn gevaren; maar zijn twee wijven en twee dochters nam Julius gevangen en volgde het Duitse leger na en versloeg ze zonder ophouden 6 mijlen weg lang zodat men het getal van de verslagen niet weet want ze waren in de menigte ontelbaar.

Hoe dat Julius enen groten strijt hadde tegens den Belgiers, dat is tderden deel van Walslant.

Dat III capittel.

Dit gesciet wesende, is Julius getogen tegen den Belgiers, dat is tderden deel van Walslant, als voerseit is, daer dese landen Hollant, Zeelant, mitten Brabanders, Lukenners, Henewiers ende Vlamingen inne begrepen sijn, ende alle die landen ende steden leggende tusschen den Rijn ende die grote zee, die men Oceanus hiet, ende tusschen den rivieren van Matrone ende Zeine, die binnen ende doer Parijs loept; welcke hoep volcx die tegen Julius streden, comende uut Belgica, dat is tderden deel van Walslandt, wi hier bi namen setten ende noemen sullen, ende tgetal van een yeghelick. Dat volck Bellovacij ghenoemt, dat sijn die van Ryemen mit horen ghebueren, quamen uut mit LX duysent gewapender mannen. Die Suessiones, dat sijn die woonden in Champanghen bi der stadt Noviodunen ende omtrent Parijs, vergaerden uut haer XII steden L duysent man. Nervij, dat sijn die van Dornick, die dalre wreetste waren, brochten oec uut L M man. Atrebati ende Ambiani, dat sijn die van Atrecht ende Amijens, brochten uut X duysent man. Morini, dat sijn die van Terewaen, maecten uut XXV duysent man. Galeti, dat sijn die van Calys, daer men ofvaert mit een ghetijde in Enghelant, hadden X duysent man. Velocasses, dat sijn die Casseliers, gheleghen int graefscap van Vlaenderen, [21v] hadden oec X M man. Veromandui, dat sijn Vermendoysers, oec X M man. Atuatici, dat sijn Henewiers, staken tesamen mit horen gheburen van Kanout ende van Den Berch, van Beemonth, van Binten, van Camerick, van Nijvele, XIX M man. Condrusi, dat sijn van Lutsenburch ende van Namen; Eburones, die Lukenners mitten Ardenners; Menappij, dat sijn die Gulijkers mit haer gheburen, die allegader onder enen name geheten worden Duytschen, hadden te samen L M man. Aldus hadden si te samen mit al den hoop II C lxxxiiii M ghewapender mannen. Dese hebben van den Romeinen veel volcx verjaecht ende verslegen, mer si sijn int einde wederom verwonnen van Julio ende sijn heerlicke cappeteinen als Galba, Publius Crassus ende Titurius Sabynus. Ende dat, uut Godlicker disposicie, Die alle die werlt onder een hoeft ende heer, als Octavianus, woude setten eer dat Hi onse menschelicke natuer annemen soude.

Hoe dat Julius een grote strijd had tegen de Belgiers, dat is het derde deel van Waals land.

Dat III kapittel.

Toen dit gedaan was is Julius getrokken tegen de Belgiers, dat is het derde deel van Waals land daar deze landen Holland, Zeeland, met de Brabanders, Luikenaars, Henegouwen en Vlamingen in begrepen zijn en alle landen en steden liggen tussen de Rijn en de grote zee die men Oceaan noemt en tussen de rivieren van Marne en Seine die binnen en door Parijs loopt; welke hoop volk die tegen Julius streden en kwamen uit Belgica, dat is het derde deel van Waals land, we zullen hier bij namen zetten en noemen het getal van iedereen. Dat volk Bellovaci genoemd, dat zijn die van Reims met hun buren, kwamen uit met 60 000 gewapende mannen. De Suessiones, dat zijn die woonden in Champagne bij de stad Noyon en omtrent Parijs, verzamelden uit hun 12 steden 50 000 man. Nervi, dat zijn die van Doornik, die de aller wreedste waren brachten ook uit 50 000 man. Atrebati en Ambiani, dat zijn die van Atrecht en Amiens, brachten uit 10 000 man. Morini, dat zijn die van Terwaan, maakten 25 000 man. Galeti, dat zijn die van Calais waarvan van vaart met een getijde in Engeland, hadden 10 000 man. Velocasses, dat zijn die van Kassel, gelegen in het graafschap van Vlaanderen, [21v] hadden ook 15 000 man. Veromandui, dat zijn Vermandois, ook 15 000 man. Atuatici, dat zijn Henegouwers, staken tezamen met hun buren van Kessel en van Den Berg, van Beaumont, van Binten, van Kamerijk, van Nijvel 29 000 man. Condrusi, dat zijn van Luxemburg en van Namen; Eburones, de Luikenaars met die van Ardennen; Menappi, dat zijn die van Gulik met hun buren die allemaal onder een naam geheten worden Duitsers, hadden tezamen 50 000 man. Aldus hadden ze tezamen met al de hoop 284 000 gewapende mannen. Dezen hebben van de Romeinen veel volk verjaagd en verslagen, maar ze zijn in het einde wederom overwonnen van Julius en zijn heerlijke kapiteins als Galba, Publius Crassus en Titurius Sabinus. En dat, uit Goddelijke beschikking, Die de hele wereld onder een hoofd en heer, als Octavianus, wilde zetten eer dat Hij onze Menselijke natuur aannemen zou.

Hoe dat Julius Cesar over die zee voer om Brittangen, dat is Engelant, te winnen.

Dat IIII capittel.

Hierna is Julius wederghecomen tot Terewaen in der provincie van Ryems, nadat hi den Duytschen comende mit swaer volck over den Rijn in Walslant, om tlant weder in te nemen wel CCCC ende L M mannen verslagen hadde, ende wel omtrent C steden ende dorpen ghebrandet; ende dit, als Orosius seyt, was van den alre wreetsten volcke der Duytschen, die Swaven hieten. Ende Julius maecte een brugge over den Rijn, ende ontsette, ende quam te baten die Ubios, dat waren die int Coelsche lant saten, ende Sicambren, die in Gherelant saten, ende was tvolck tusscen den Rijn ende die Mase. Als nu Julius tot Terewaen ghecomen was om vandaen in Enghelant te varen, ende tlant oec onder subjectie ende heerscappie der Romeren te brengen. Ende liet bereiden LXXX scepen daer hi mede in Brittangen, dat is in Enghelant, ghetogen is; ende heeft tmeeste deel van den scepen, overmits tempeest ende storm, verloren, ende een groot deel van sijn voetgangers, mer sijn gherit van paerden liet hi al tsamen after mit groter confuys. Na desen scandelijcken nederlage quam Julius wederom in Walslant, ende bleef daer alle die winter leggen, ende liet bereiden vijfhondert scepen, tot behoef van volck ende vitaelge daermede over te brengen. Mit welcke scepen Julius int eerste van die lenten in Brittangen quam, mer terwilen dat hi op tlant tegen den Brittonen vechtende was, isser een groot tempeest opghestaen, ende heeft alsoe XL scepen verloren, ende heeft die ander mit groter difficulteit ende arbeit gerepareert ende behouden, daer hi oec sijn gherit van paerden te lande verloer; ende Labienus, tribuyn, is daer verslaghen. Ten anderden strijt heeft Julius den Brittoenen bevochten mit groter verlies sijnre knechten; mer hi heeft se int einde voervluchticht gemaect. Hierna is hi getogen opten rivier van der Theemse, die men alleen op een plaets overgaen mach; an wes ander side sat der Brittoenen cappeteyn ghenoemt Cassibellanus, mit een grote scare van volck, die den gront van der voerscreven riviere mit scarpe staken onder twater bepaelt hadden, om den Romeinen horen overghanck te beletten. Ende als die Romeinen dat vernamen ende scuweden, liepen si alle tesamen binnen in die bosschaghen die daer omtrent lagen. Uuten welcken si mit vele ende diverse sproncreysen ende scermutsingen den Romeinen dicwils bevochten ende veel scaden deden. Hier en binnen heeft hem die starcke stadt Ternouanten opghegheven in Julius handen, ende nae desen deden dit oec mede andere steden, want Cassibellanus ghevanghen was. Ende daer wert een tractaet van payse ghemaect, als dat Cassibellanus uuter vangenissen wedercomen soude, ende die coningen van Brittangen souden voertan staen ende sitten onder die heerscappie van der Romeinen, ende souden jaerlicx responderen ende [22r] gheven den Romeinen tot tribuyte drieduysent pont silvers.

Hoe dat Julius Cesar over de zee voer om Brittannië, dat is Engeland, te winnen.

Dat IIII kapittel.

Hierna is Julius weer gekomen tot Terwaan in de provincie van Reims nadat hij de Duitsers die met zwaar volk over de Rijn in Waals land kwam om het land weer in te nemen wel 450 000 mannen verslagen had en wel omtrent 100 steden en dorpen verbrand; en dit, als Orosius zegt, was van het aller wreedste volk der Duitsers die Zwaben heetten. En Julius maakte een brug over de Rijn en ontzette en kwam te baat de Ubios, dat in het land van Keulen zaten en Sicambri die in Gelderland zaten en was het volk tussen de Rijn en de Maas. Toen nu Julius tot Terwaan gekomen was om vandaar in Engeland te varen en het land ook onder onderwerping en heerschappij der Romeinen te brengen. En liet bereiden 80 schepen waar hij mee in Brittannie, dat is in Engeland, getrokken is; en heeft het grootste deel van de schepen vanwege tempeest en storm verloren en een groot deel van zijn voetgangers, maar zijn gereide van paarden liet hij alle tezamen achter met grote verwarring. Na deze schandelijke nederlaag kwam Julius wederom in Waals land en bleef daar de hele winter liggen en liet bereiden vijfhonderd schepen tot behoefte van volk en voedsel daarmee over te brengen. Met welke schepen Julius in het begin van de lente in Brittannië kwam, maar terwijl dat hij op het land tegen den Britten aan het vechten was is er een groet tempeest opgestaan en heeft alzo 40 schepen verloren en heeft de andere met grote moeite en arbeid gerepareerd en behouden, waar hij ook zijn gerijde van paarden te land verloor; en Labienus, tribuun, is daar verslagen. Ten volgende strijd heeft Julius de Britten bevochten met groot verlies van zijn knechten; maar hij heft ze op het eind vluchtend gemaakt. Hierna is hij getrokken op de rivier Theems die men alleen op een plaats overgaan mag; aan wiens andere zijde zat de kapitein van de Britten genoemd Cassibellanus met een grote schaar van volk die de grond van de rivier met scherpe staken onder het water gepaald hadden om de Romeinen hun overtocht te beletten. En toen de Romeinen dat vernamen en schuwden liepen ze alle tezamen binnen in die bosjes die daar omtrent lagen. Waaruit ze met vele en diverse uitvallen en schermutselingen de Romeinen vaak bevochten en veel schade deden. Ondertussen heeft zich de sterke stad Terwaan opgegeven in Julius handen en na deze deden dit ook mede andere steden, want Cassibellanus was gevangen. En daar werd een traktaat van vrede gemaakt als dat Cassibellanus weer uit de gevangenis zou komen en de koningen van Brittannie zouden voortaan staan en zitten onder de heerschappij van de Romeinen en zouden jaarlijks instaan voor en [22r] geven den Romeinen tot tribuut drieduizend pond pont zilver.

Hoe dat Julius Cesar over die zee voer om Brittangen, dat is Engelant, te winnen.

Dat IIII capittel.

Hierna is Julius wederghecomen tot Terewaen in der provincie van Ryems, nadat hi den Duytschen comende mit swaer volck over den Rijn in Walslant, om tlant weder in te nemen wel CCCC ende L M mannen verslagen hadde, ende wel omtrent C steden ende dorpen ghebrandet; ende dit, als Orosius seyt, was van den alre wreetsten volcke der Duytschen, die Swaven hieten. Ende Julius maecte een brugge over den Rijn, ende ontsette, ende quam te baten die Ubios, dat waren die int Coelsche lant saten, ende Sicambren, die in Gherelant saten, ende was tvolck tusscen den Rijn ende die Mase. Als nu Julius tot Terewaen ghecomen was om vandaen in Enghelant te varen, ende tlant oec onder subjectie ende heerscappie der Romeren te brengen. Ende liet bereiden LXXX scepen daer hi mede in Brittangen, dat is in Enghelant, ghetogen is; ende heeft tmeeste deel van den scepen, overmits tempeest ende storm, verloren, ende een groot deel van sijn voetgangers, mer sijn gherit van paerden liet hi al tsamen after mit groter confuys. Na desen scandelijcken nederlage quam Julius wederom in Walslant, ende bleef daer alle die winter leggen, ende liet bereiden vijfhondert scepen, tot behoef van volck ende vitaelge daermede over te brengen. Mit welcke scepen Julius int eerste van die lenten in Brittangen quam, mer terwilen dat hi op tlant tegen den Brittonen vechtende was, isser een groot tempeest opghestaen, ende heeft alsoe XL scepen verloren, ende heeft die ander mit groter difficulteit ende arbeit gerepareert ende behouden, daer hi oec sijn gherit van paerden te lande verloer; ende Labienus, tribuyn, is daer verslaghen. Ten anderden strijt heeft Julius den Brittoenen bevochten mit groter verlies sijnre knechten; mer hi heeft se int einde voervluchticht gemaect. Hierna is hi getogen opten rivier van der Theemse, die men alleen op een plaets overgaen mach; an wes ander side sat der Brittoenen cappeteyn ghenoemt Cassibellanus, mit een grote scare van volck, die den gront van der voerscreven riviere mit scarpe staken onder twater bepaelt hadden, om den Romeinen horen overghanck te beletten. Ende als die Romeinen dat vernamen ende scuweden, liepen si alle tesamen binnen in die bosschaghen die daer omtrent lagen. Uuten welcken si mit vele ende diverse sproncreysen ende scermutsingen den Romeinen dicwils bevochten ende veel scaden deden. Hier en binnen heeft hem die starcke stadt Ternouanten opghegheven in Julius handen, ende nae desen deden dit oec mede andere steden, want Cassibellanus ghevanghen was. Ende daer wert een tractaet van payse ghemaect, als dat Cassibellanus uuter vangenissen wedercomen soude, ende die coningen van Brittangen souden voertan staen ende sitten onder die heerscappie van der Romeinen, ende souden jaerlicx responderen ende [22r] gheven den Romeinen tot tribuyte drieduysent pont silvers.

Hoe dat Julius Cesar over de zee voer om Brittannië, dat is Engeland, te winnen.

Dat IIII kapittel.

Hierna is Julius weer gekomen tot Terwaan in de provincie van Reims nadat hij de Duitsers die met zwaar volk over de Rijn in Waals land kwam om het land weer in te nemen wel 450 000 mannen verslagen had en wel omtrent 100 steden en dorpen verbrand; en dit, als Orosius zegt, was van het aller wreedste volk der Duitsers die Zwaben heetten. En Julius maakte een brug over de Rijn en ontzette en kwam te baat de Ubios, dat in het land van Keulen zaten en Sicambri die in Gelderland zaten en was het volk tussen de Rijn en de Maas. Toen nu Julius tot Terwaan gekomen was om vandaar in Engeland te varen en het land ook onder onderwerping en heerschappij der Romeinen te brengen. En liet bereiden 80 schepen waar hij mee in Brittanni, dat is in Engeland, getrokken is; en heeft het grootste deel van de schepen vanwege tempeest en storm verloren en een groot deel van zijn voetgangers, maar zijn gereide van paarden liet hij alle tezamen achter met grote verwarring. Na deze schandelijke nederlaag kwam Julius wederom in Waals land en bleef daar de hele winter liggen en liet bereiden vijfhonderd schepen tot behoefte van volk en voedsel daarmee over te brengen. Met welke schepen Julius in het begin van de lente in Brittannië kwam, maar terwijl dat hij op het land tegen den Britten aan het vechten was is er een groet tempeest opgestaan en heeft alzo 40 schepen verloren en heeft de andere met grote moeite en arbeid gerepareerd en behouden, waar hij ook zijn gerijde van paarden te land verloor; en Labienus, tribuun, is daar verslagen. Ten volgende strijd heeft Julius de Britten bevochten met groot verlies van zijn knechten; maar hij heft ze op het eind vluchtend gemaakt. Hierna is hij getrokken op de rivier Theems die men alleen op een plaats overgaan mag; aan wiens andere zijde zat de kapitein van de Britten genoemd Cassibellanus met een grote schaar van volk die de grond van de rivier met scherpe staken onder het water gepaald hadden om de Romeinen hun overtocht te beletten. En toen de Romeinen dat vernamen en schuwden liepen ze alle tezamen binnen in die bosjes die daar omtrent lagen. Waaruit ze met vele en diverse uitvallen en schermutselingen de Romeinen vaak bevochten en veel schade deden. Ondertussen heeft zich de sterke stad Terwaan opgegeven in Julius handen en na deze deden dit ook mede andere steden, want Cassibellanus was gevangen. En daar werd een traktaat van vrede gemaakt als dat Cassibellanus weer uit de gevangenis zou komen en de koningen van Brittanni zouden voortaan staan en zitten onder de heerschappij van de Romeinen en zouden jaarlijks instaan voor en [22r] geven den Romeinen tot tribuut drieduizend pond pont zilver.

Hoe dat die Lukenners, Wals-Brabanders ende Henewiers weder rebelleerden teghen Julius Cesar.

Dat V capittel.

Hier en binnen, ende ter wilen dat Julius Cesar in Brittangen becommert was, hebben rebelleert die Lukenners ende heel Wals Brabant, mit sommighe steden van Henegouwen, doer conspiratie ende informacie hoers cappeteyns ghenoemt Ambiorix, ende oec doer raet der burgeren van Trier, om hemselven weder te vrijen van den last ende diensticheit der Romeinen. Ende hebben in een oploop twee legaten der Romeinen, als Cotta ende Sabinus, die doe in den landen van Ludick laghen, mit alle hoer legioenen verslaghen; ende sijn uut deser victorien stout gheworden, treckende tot Cicebium. Den legaet van Romen, die doe overmits den winter lach mit sijn legioen op een swaer blochuis ende andere castelen bi die Maese, daer na menich tijt keiser Anthoninus Pius die stede van Hoye stichte. Ende waren mit alsulcker menichte van volck vergadert, dat si binnen drie uren tijts maecten alleen mit hoer swaerden ende messen een blochuis van X voet dick, ende een graft daerom van XXV voet diep ende wijdt, ende hadde in sinen ommeganck begrepen boven M passen; ende hebbent mit C ende XX toernen becingelt. Julius vernemende dat sijn volck in last was, ende dat die ene legioen verslaghen was, ende die ander bina verteert ende ghesleten doer tvier dat die Lukenners mitten horen worpen in der Romeinen sloten ende aerthusen, is hi gecomen haestelick mit twee versche legionen omme Cicebium te ontstetten. Dit horende Ambiorix mit alle sijn volc, is opghebroken van den belegge, ende isser medeghetogen na Julius heer toe, om hem haestelick ende onversienlicke te overvallen. Julius ghebrukende sijn gewoenlicke cloecheit, heeft hem ende sijn volck in veel cleine sloten mit opset besloten, mer hi sende voer een deel reysigers, die hem souden veinsen te vlien, om alsoe den vianden te locken over die valeye, den Julius periculoes sceen te wesen, totter anganck des strijts, die doe middel tusschen hem beyden lach. Ende siet, doe die Romeinen over den valeye waren, sloot Julius alle die poorten sijnre castelen ende blocsen toe. Dit siende die Lukeners, meenden dat sij tal ghewonnen hadden, ende begonnen van buten dier sloten een te bestoppen. Mer Julius sliep niet, ende quam tot allen plaetsen mit alle sijn volck haestelijck uutborsten, ende heeft den Walen voervluchtich ghemaect, ende heefter wel LX M verslagen. Ende die ontgaen conden, hebben hem verhudet in marasschen ende wildernissen.

Hoe dat de Luikenaars, Waals-Brabanders en Henegouwers weer rebelleerden tegen Julius Caesar.

Dat V kapittel.

Ondertussen en terwijl dat Julius Caesar in Brittannië bekommerd was hebben rebelleert de Luikenaars en heel Waals Brabant met sommige steden van Henegouwen door samenzwering en informatie van hun kapitein genoemd Ambiorix en ook door raad der burgers van Trier om zich weer te bevrijden van de last en dienstbaarheid der Romeinen. En hebben in een oploop twee legaten der Romeinen, als Cotta en Sabinus, die toen in het land van Luik lagen met hun hele legioenen verslagen; en zijn uit deze victorie dapper geworden en trokken tot Cicebium. De legaat van Rome, die toen vanwege de winter met zijn legioen lag op een zwaar blokhuis en andere kastelen bij de Maas waarna menige tijd keizer Antoninus Pius de stad Hoei stichtte. En waren met al zo' n menigte van volk verzameld zodat ze binnen drie uren tijd alleen met hun zwaarden en messen een blokhuis maakten van 10 voet dik en een gracht daarom van 25 voet diep en wijd en had in zijn omgang begrepen boven 1000 passen; en hebben het met 120 torens omsingeld. Julius vernam dat zijn volk in last was en dat het ene legioen verslagen was en de andere bijna verteerd en versleten door het vuur dat de Luikenaars met hun werpen in de Romeinse burchten en aarden huizen is hij haastig gekomen met twee verse legioenen om Cicebium te ontzetten. Die dit hoorde Ambiorix met al zijn volk en is ophebroken van het beleg en is er mee getrokken naar het leger van Julius om hem haastig en onvoorziens te overvallen. Julius gebruikte zijn gewoonlijke kloekheid en heeft zich en zijn volk in veel kleine burchten met opzet besloten, maar hij zond voor een deel reizigers die zich zouden veinzen te vlieden om alzo de vijanden te lokken over de vallei die Julius gevaarlijk scheen te wezen tot de aanvang van de strijd die toen midden tussen hen beiden lag. En ziet, toen de Romeinen over de vallei waren sloot Julius alle poorten van zijn kastelen en blokhuizen toe. Dit zagen de Luikenaars en, meenden dat zij het al gewonnen hadden en begonnen van buiten die burchten te bestoppen. Maar Julius sliep niet en kwam tot alle plaatsen met al zijn volk haastig uitbarsten en heeft de Walen voortvluchtig gemaakt en heeft er wel 60 000 verslagen. En die ontgaan konden hebben zich behoed in moerassen en wildernissen.

Hoe dat Julius enen strijt hadde tegen die van Trier, teghen die van Ludick, Doernick, Henegouwen ende Vlaminghen.

Dat VI capittel.

Hierna heeft Induciomarus, cappeteyn van Trier, groot volck vergadert, ende dochte mit niet Labienus volck ende legioen te verslaen, ende dan alsoe voert Julius te bevechten mitten Lukeners ende die van Dornick. Mer Labienus mit opset veinsde hem, of hi vervaert hadde gheweest, ende heeft alsoe den cappeteyn van Trier, slap ende negligent wesende, haestelick ende onversienlick bevochten ende verslagen. Uut welcke victorie van Labienus hebben die ander Walen haer conspiracie ende anslach ofgestelt, ende Julius heeft dat ander deel des winters te rustiger geweest. Niettemin merkende dat hem noch veel grote striden nakende waren, ende datter veel van sijn volck verslaghen ende seer ghewont waren, screef Julius totten raetsheer Gneus Pompejus om hulp ende bistant, ende dat hi hem nijewe legionen senden wilde. Twelck Pompejus dede, ende sende hem drie legioenen eer noch die winter ten einde was; mit diewelcke heeft Julius in tbegin der lenten den verstroyden ende vervaerden menichte sijnre vianden eer si byeen [22v] conden comen, bevochten, ende is alre eerst ghecomen in tlant van Duway, Vermandoys, Amyens ende Atrecht,ende principalick in tlant van Doernick; ende nam daer enen groten roof, dien hi sinen zoudenieren ende knechten mildelicken liet onder malcanderen delen ende behouden. Hierna is hi na Vlaenderen ghetogen, die overmits den marasschen ende bosschen sonder sorch scenen te sitten, ende heeft se mit drie verscheyden heren van volck bevochten, ende veel seer wredelick verslagen; ende die andere in handen ghenoemen. Daerna is hi ghetogen in Henegouwen ende int lant van Ludick, om te wreken den doot van Cotta ende Sabine, sine legaten, die de Lukenners verslagen hadden, als voerseyt is. Mer doe Julius vernam dat si hemselven in der bosscagen ende wildernisse van Ardenne versteken hadden uut vresen sijnre toecoemst, ende en woude se in onbekenden plaetsen niet volgen, gaf hi een ghebot doer heel Walslant, dat een ygelijck sonder verboeren ruten ende roven mochte int bosch van Ardennen dat boven LX M passen lang was, streckende van den Rijn of, in die einden van Trier, tot Doernick, ende vanghen ende spannen na sijnre belieften alle die si conden crighen. Ende mit deser cloecheit heeft Julius sijn leet ghewroken ende sijn vianden doer beveinsde vrienden doen verslaen, sonder enich perikel oft verlies van tRoomsche heer.

Hoe dat Julius een strijd had tegen die van Trier, tegen die van Luik, Doornik, Henegouwen en Vlamingen.

Dat VI kapittel.

Hierna heeft Induciomarus, kapitein van Trier, groot volk verzameld en dacht met die Labienus volk en legioen te verslaan en dan alzo voort Julius te bevechten met de Luikenaars en die van Doornik. Maar Labienus veinsde zich met opzet alsof hij bang was geweest en heeft alzo de kapitein van Trier, die slap en nalatig was, haastig en onvoorziens bevochten en verslagen. Uit welke victorie van Labienus hebben de andere Walen hun samenzwering en aanslag afgesteld en Julius is dat andere deel der winter te rustiger geweest. Niettemin merkte hij dat hem nog veel grote strijden aankwamen en dat er veel van zijn volk verslagen en zeer gewond waren schreef Julius tot de raadsheer Gneus Pompejus om hulp en bijstand en dat hij hem nieuwe legioenen zenden wilde. Wat Pompejus deed en zonde hem drie legioenen eer nog de winter ten einde was; waarmee Julius in het begin der lente de verstrooide en bange menigte van zijn vijanden eer ze bijeen [22v] konden komen bevochten en is allereerst gekomen in het land van Duway, Vermandois, Amiens en Atrecht en voornamelijk in het land van Doornik; en nam daar een grote roof die hij zijn soldaten en knechten mild onder elkaar liet delen en behouden. Hierna is hij naar Vlaanderen getrokken die vanwege de moerassen en bossen zonder zorg schenen te zitten en heeft het met drie verschillende legers van volk bevochten en veel zeer wreed verslagen; en de anderen in handen genomen. Daarna is hij getrokken in Henegouwen en in het land van Luik om te wreken de dood van Cotta en Sabine, zijn legaten, die de Luikenaars verslagen hadden. Maar toen Julius vernam dat ze zich in de bossen en wildernis van Ardennen verstopt hadden uit vrees van zijn aankomst en wilde ze in onbekende plaatsen niet volgen gaf hij een gebod door heel Waals land dat iedereen zonder verbeuren stropen en roven mocht in het bos van Ardennen dat boven 60 000 passen lang was en strekte van de Rijn af in de einden van Trier tot Doornik en vangen en spannen naar zijn believen allen die ze konden krijgen. En met deze kloekheid heeft Julius zijn leed gewroken en zijn vijanden door geveinsde vrienden laten verslaan zonder enig perikel of verlies van het Roomse leger.

Hoe dat die Walen weder conspireerden ende rebelleerden tegen den Romeinen, tot horen groten achterdele.

Dat VII capittel.

Doe dit aldus ghesciet was, is Julius Cesar in Italien ghetogen, menende dat onder den Walen nu alle ding goet soude wesen, ende sonder vrese ende enigen opstalle. Mer het is al anders gevallen. Want also geringe als Julius uut Walslant treckende in Italien ghecomen was, heeft die hertoge Vercingentorix veel volcx weder te wapen ghebrocht ende vergadert, radende hem allen dat si van stonden an alle hoer steden verbranden souden, opdat ymmers Julius wedercomende gheen cost noch vitaelge voer hem, noch vorayge voer sijn paerden vinden en soude. Twelc si willichlick ende eendrachtelick ghedaen hebben, beginnende van die hoefstadt van Berrij. Ende daer sijn op enen dach verbrant XXI steden. Och! wat groter dorst ende begeerte hadden die Walen tot hore oude vrijheit! mer si conder qualick toe comen, hoewel dat si dicwils grote victorie hadden tegens den Romeinen, ende versloegen bina omtrent Caiestam Julius alle sijn volck of, ende maecten hem voervluchtich. Mer die ambitie ende ghiericheit der Romeinen ontsach hem niet veel bloets te storten, opdat si alleen heerscappie mochten hebben in allen landen, diewelcke si nochtans onderling (nadat si al Walslant in hadden ende vredelic besaten) overmits hoer selfs partije niet rustelick en conden besitten; want nadat die Walen mit alle hoer steden onder subjectie der Romeinen geset waren, ende hoer cappetyenen Vercingentorix, Ambiorix, Chorreus, Dommacus, Drapes ende Luterius van Caninius ende Julius verslaghen waren in diversche striden ende plecken, is Julius victorioes ende mit grooter triumphen na Romen ghetoghen, begerende dat men hem dat anderde consulaetscap toescicken soude. Marcellus ende Pompejus, Julius swager, hebben hiertegens geweest ende beliepent oec an den senatoren, dat si hem verboden niet in te Romen te comen, eer dat hi sijn heer van volc die bi hem waren, oerlof hadde ghegeven ende gheloent. Doe dit ghebot ghegaen was, heeft Marcellus raetsheer Pompejum ghesent mit volle macht totten legionen die alsdoe lagen bi der stadt van Campanien, ghenoemt Nuceria, leggende omtrent LXXX M passen van der zee. Ende Julius is oec haestelick mit sijn volck van Romen ghetogen totter stadt van Ravenne, leggende opter zee. Ende tot hem sijn uut Romen ghecomen twee tribunen mit veel volcx, als Marcus Anthonius ende Publius Cassius, die Curius ende Celius oec nagevolget sijn. Hierna is Julius mit desen edelen mannen voornoemt ghetogen over den rivier Rubicoen ghenoemt, ende is ghecomen in der stadt van Ariminen [23r] in Italien, mit vijf legioenen, daer hi noch van Anthonio voerscreven ende Lucrecio onfing noch seven legioenen, ende heefter noch drie van Domicius tot sijnre gonst uut Dalmatien ende andere landen vercregen. Pompejus ende die senatoren vernemende dat Julius alle die legioenen bi hem hadde ende tot sinen gheboden stonden, sijn si uut vervaernisse uut Romen ende Italien ghetogen in Grieken, ende hebben tot horen plaets om te striden vercoren den stadt Dyrachium, leggende opter zee in Macedonien. Hierenbinnen en ruste Julius niet, mer is met een deel sijnre legioenen in Romen ghecomen, ende begheerde dat men hem die gheltkiste van der stadt opdoen soude. Mer twert hem geweigert. Waerom dat hi se mit gewelt op gebroken heeft, ende heefter uut genomen IIII M C ende XXXV pont gouts, ende IX M pont silvers, ende is sonder vertreck wederghecomen tot Ariminen bi sijn legioenen, ende isser mede getogen over ghebercht in Massilien (daer Sinte Marien Magdalenen lichaem nu rustet). Mer si en wouden hem niet ontfangen, waerom dat hi daer liet sinen cappeteyn Trebonius, mit drie legioenen, om die stadt te bevechten, ende hi is voert getogen in Hispanien, daer hi grote sware striden tegen Lucius Affranius, Marcus Petreius, Marcus Varro, Pompejusՠcappeteinen, die doe Spangen bewaerden, ghevoert heeft, mit veel bloetstortingen an beiden siden. Ende heeft ten lesten PompejusՍ cappeteynen daertoe gebrocht ende also benauwet, dat sy mit Julius vrede maecten. Wat willen wi in dit verdriet der helscher partien marren, daer die fortuyn ende misvals des strijts seer diveers ende menichvoudich is geweest; daer alsnu Pompejusՠvolck te boven ghingen, alsnu Juliusՠvolck die overhant hilden, ter tijt toe dat Pompejus vliende in Egipten van den jongen Ptholomeus, om Julius te behagen, onthoeft is, ende sijn hooft mitten ring tot Julius gesent. Julius thoeft sijns swagers siende, ende tspul der fortunen voer ogen nemende, heeft bitterlick gescreyt, ende hem seer beclaget. Want hi wiste wel, datter noch veel leefden die hem seer nijdich waren, alst onlanx na Pompejusՠdoot gheschiet is. Want doe Julius op tslot tot Alexandrien rustich sat, ende meende veel scats van den regenten des stadts te crigen, hebben si hem bedrogen, ende hadden uut cloecheit alle die kisten ende tempelen ledich ghemaect, recht of si wilden thonen, datter gheen scat en waer; ende oec mede om dat si tghemeen volck souden ontsteken tot Julius haet ende nijde. Waeruut dat een sijnre cappeteynen, Acchilles genoemt, mit XX M man tegen Julius opghestaen is, ende meenden oec te verslaen. Ende heeft terstont Juliusՠscepen, die voer die stadt van Alexandrien lagen, an brande doen steken, alsoe dat die vlamme een deel van der stadt mede ontstack ende verbrande. Ende alsdoe ghesciede die meeste scade die yel in der werlt gesciede, want daerdoer verbrande die al te costlicxste librarije ende biblioteeck die in alle aertrijc was, daer IIII C M boecken ende volumina inne lagen. O! wanneer sal dese grote scade weder recupereert worden in der werlt? Nemmermeer! ten waer dat hem die keiseren, coningen ende machtighe heren daertoe gaven, om boucken uut allen nacien bieen te vergaderen, als die Ptholomei coningen van Egipten plagen te doen, die desen biblioteeck ende librarije collegeert ende vergadert hadden, uut welcken turbacie van desen brande is Julius vertogen, ende quam int eylant van Pharos, leggende niet veer van Alexandrien in dewelcke een vierbaeck ofte hoge toorne stont ghetimmert, seer wonderlicken in der zee, op vier glasen crabben. Tot welcker plaetsen heeft hem Achilles vervolcht, ende daer is enen swaren slach ghevallen, ende een grote menichte van JuliusՍ volck verslagen, mit allen denghenen die een saeck van Pompejusՠdoot gheweest waren. Ende Julius wert alsoe int vervolghen benauwet, dat hi viel in een boot om te ontghaen. Mer overmits last ende swaerte der heren die hem volchden ende naspronghen, is die boot te gronde ghegaen, ende Julius dreef daerhenen in der zee, twee hondert passen lanc swemmende mitter eender hant, ende mitter andere hant houdende boven twater die charten ende coninclijcke [23v] brieven, thent hi quam an een sijnre groter scepen. Ende is alsoe ontcomen, want sijn tijt noch niet ghecomen en was, dat alle dat onnosel bloet dat hi in Walslant, Duytslant, Spangen, in Asien, in Affriken ende in Egipten ghestort, verstroeyt, gedestrueert ende verbrant hadde, van God ghewroken soude worden, Die altijt den ghijerigen ende hoverdigen int einde plach te verneren.

Hoe dat de Walen weer samenzweren en rebelleerden tegen de Romeinen tot hun grote nadeel.

Dat VII kapittel.

Toen dit aldus geschied was is Julius Caesar in Itali getrokken en meende dat onder de Walen nu alle dingen goed zou wezen en zonder vrees en enige opstand. Maar het is al anders gevallen. Want alzo gauw als Julius uit Waals land vertrok en in Itali gekomen was heeft de hertog Vercingentorix veel volk weer te wapen gebracht en verzameld en raadde hen allen aan dat ze van stonden aan al hun steden verbranden zouden opdat als Julius terug zou komen geen kost nog voedsel boor hem nog voer voor zijn paarden vinden zou. Wat ze gewillig en eendrachtig gedaan hebben en begonnen in de hoofdstad Berry. En daar zijn op een dag 21 steden verbrand. Och! Wat grote dorst en begeerte hadden de Walen tot hun oude vrijheid! Maar ze konden er slecht toekomen, hoewel dat ze vaak grote victorie hadden tegen de Romeinen en versloegen bijna omtrent Caesar Julius al zijn volk af en maakten hem voortvluchtig. Maar di ambitie en gierigheid der Romeinen ontzag zich niet veel bloed te storten opdat ze alleen heerschappij mochten hebben in alle landen die ze nochtans onderling (nadat ze heelal Waals land hadden en vredig bezaten) vanwege hun eigen partij niet rustig konden bezitten; want nadat de Walen met al hun steden onder onderwerping der Romeinen gezet waren en hun kapiteins Vercingentorix, Ambiorix, Chorreus, Dommacus, Drapes en Luterius van Caninius en Julius verslagen waren in diverse strijden en plekken is Julius victorieus en met grote triomf naar Rome getrokken en begeerde dat men hem dat andere consulaat schap toeschikken zou. Marcellus en Pompeius, Julius zwager, zijn hiertegen geweest en beliepen het ook aan de senatoren dat ze hem verboden niet in Rome te komen eer dat hij zijn legervolk die bij hem waren verlof had gegeven en beloond. Toen dit gebod gegaan was heeft Marcellus raadsheer Pompeius gezonden met volle macht tot de legioenen die toen lagen bij de stad Campania, genoemd Nuceria, lag omtrent 80 000 passen van de zee. En Julius is ook haastig met zijn volk van Rome getrokken tot de stad Ravenna dat aan de zee lag. En tot hem zijn uit Rome gekomen twee tribunen met veel volk, als Marcus Antonius en Publius Cassius die Curius en Celius ook nagevolgd zijn. Hierna is Julius met deze edele mannen getrokken over de rivier Rubicon genoemd en is gekomen in de stad Rimini [23r] in Italie met vijf legioenen waar hij nog Antonius en Lucrecio ontving nog zeven legioenen en heeft er nog drie van Domicius tot zijn gunst uit Dalmatie en andere landen verkregen. Pompeius en de senatoren vernamen dat Julius al die legioenen bij hem had en tot zijn geboden stonden zijn ze vanwege angst uit Rome en Italie getrokken in Griekenland en hebben tot hun plaats om te strijden gekozen de stad Dyrrachium dat aan de zee ligt bij Macedoni. Ondertussen rustte Julius niet, maar is met een deel zijn legioenen in Rome gekomen en begeerde dat men hem de geldkist van de stad openen zou. Maar het werd hem geweigerd. Waarom dat hij het met geweld opengebroken heeft en heeft eruit genomen 40035 pond goud en 9000 pond zilver en is zonder omhalen weer komen tot Rimini bij zijn legioenen en is er mee getrokken over het gebergte in Marseille (daar Sint Maria Magdalena lichaam nu rust). Maar ze wilden hem niet ontvangen waarom dat hij daar liet zijn kapitein Trebonius met drie legioenen om de stad te bevechten en hij is voort getrokken naar Spanje waar hij grote zware strijd had tegen Lucius Afranius, Marcus Petreius, Marcus Varro, kapiteins van Pompeius die toen Spanje bewaarden, met veel bloesstorting aan beiden zijden. En heeft tenslotte Pompeius kapiteins daartoe gebracht en alzo benauwd dat ze met Julius vrede maakten. Wat willen we in dit verdriet de helse partij dralen daar het fortuin en misval der strijd zeer divers en menigvuldig is geweest; daar als nu Pompeius volk te boven ging, als nu Julius volk de overhand hielden, tot de tijd toe dat Pompeius vloog in Egypte van de jonge Ptolemaeus om Julius te behagen onthoofd is en zijn hoofd met de ring naar Julius gezonden. Julius zag het hoofd van zijn zwager en nam het spel der fortuin voor ogen en heeft bitter geschreid en beklaagde hem zeer. Want hij wist wel dat er nog veel leefden die hem zeer nijdig op hem waren zoals het gauw na Pompeius dood geschied is. Want toen Julius op het slot te Alexandri rustig zat en meende veel schatten van de regenten der stad te krijgen hebben ze hem bedrogen en hadden uit kloekheid alle kisten en tempels leeg gemaakt, recht of ze wilden tonen dat er geen schat was; en ook mede om dat ze het gewone volk zouden ontsteken tot Julius haat en nijd. Waaruit dat een van zijn kapiteins, Achilles genoemd, met 20 000 man tegen Julius opgestaan is en meende ook te verslaan. En heeft terstond Julius schepen die voor de stad Alexandrië lagen in brand laten steken, alzo dat de vlammen een deel van de stad mede ontstak en verbrandde. En toen gebeurde de grootste schade die ooit in de wereld geschiedde, want daardoor verbrandde die al te kostbare bibliotheek die in heel aardrijk was waar 400 000boeken en volumen in lagen. O! wanneer zal deze grote schade weer hersteld worden in de wereld? Nimmermeer! tenzij dat zich de keizers, koningen en machtige heren daartoe gave, om boeken uit alle naties bijeen te verzamelen zoals de Ptolemaeus koningen van Egypte plagen te doen die deze bibliotheek en librije collecteert en verzameld hadden, uit welke verwarring van deze brand is Julius vertrokken en kwam in het eiland Pharos dat niet ver van Alexandrie lag waarin een vuurbaak of hoge toren stond getimmerd, zeer wonderlijk in de zee op vier glazen krabben. Tot welke plaats Achilles heeft achtervolgd en is daar met een zware slag gevallen en een grote menigte van Julius volk verslagen met al diegene die een oorzaak van de dood van Pompeius geweest waren. En Julius werd alzo in het vervolgen benauwd dat hij viel in een boot om te ontgaan. Maar vanwege last en zwaarte der heren die hem achtervolgden en nasprongen is de boot te gronde gegaan en Julius dreef daarheen in de zee en zwom tweehonderd passen lang met ene hand en hield met de andere hand boven water de kaarten en koninklijke [23v] brieven tot hij kwam aan een van zijn grotere schepen. En is alzo ontkomen, want zijn tijd was nog niet gekomen dat al dat onschuldige bloed dat hij in Waals land, Duitsland, Spanje, in Azie, in Afrika en in Egypte gestort, verstrooid, verwoest en verbrand had van God gewroken zou worden, Die altijd de gierigen en hovaardige in het einde plag te vernederen.

Van den groten triumphen ende victorien die Julius in Spangen hadde, ende hoe dat hi jammerlick binnen Romen op tCapitolium vermoert werde.

Dat VIII capittel.

Hierna heeft Julius den Alexandrinen enen anderen nyewen coninck gegeven; mer dese rebelleerde mede tegen den Romeinen, ende wert corts daernae in enen stride mit XX M man verslagen. Ende doe wert Cleoptra, Ptholomeus DionisiusՍ dochter, coninginne van Egipten gemaect; ende dese was die leste van den coningen van Egipten. Dairna is Julius getogen in Syrien tegen den coninck Pharnaces van Ponthem. Vandaen toech hi in Affriken, tegen den coninck Juba van Mauritanien. Ende dese twee coninghen heeft hi oec verwonnen, ende veel volcx verslagen. Hierna is Julius te Romen getogen. Ende nadat hi IIII heerlicke triumphen hadde ghehadt, ende mit groter feesten ende eren in die stadt ghehaelt was, is hi gevaren na Spangen, ende quam opten VII dach in der stadt van Sagunten. Ende heeft daer grote sware striden tegens Pompejusՠzonen ende sinen cappeteynen gehadt, van denwelcken die leste strijt ghevallen is bi der stadt Monda in Granaten, daer also crachtelic gevochten wert, ende also groten bloetstortinge geschiede, dat hem oec Julius oude besochte ridderen niet en scaemden te vlien. Julius dit siende, dat sijn alre vroomste hooftmannen voervluchtich waren, ende dat sijn volck an allen siden verslaghen worde, dochte hi hemselven te doden, om ymmer mit scande in sijnre vianden handen niet te comen. Ende siet, der Pompejanen heer is voervluchtich geworden. Titus Labienus ende Accius Varrus sijn daer verslagen; Gneus Pompejus ontginck mit C paerden, ende sijn broeder Sextus Pompejus vergaerde snellick een groten hoop volcx uut Portegael, ende heeft vromelick gevochten tegen Juliusՠhooftman ghenoemt Cesorius, mer hi is int einde vluchtich geworden, ende in den strijt verslagen. Ende Julius beleide die stadt Monda, ende heeft se int einde ghewonnen, ende die overhant gehouwen. Ende daermede is die helsche ende duvelsche partije ende der burgeren strijt gheeindet, nadat si IIII jaer hadde ghestaen ende ghedueert. Als nu Julius, die eerste keyser, an sine vianden hadde ghewroken, ende dat hi vele landen onder hem ende der Romeinen heerscappie hadde ghebrocht, reysde hi weder te Romen, ende verdreef daeruut sine wederpartije mit wiven ende kinderen, ende behielt die dominacie alleen, dye de senatoren, raetsmannen ende dictatoers te voren mede plegen te hebben. Dit verdroet sere die overste van der stadt van Romen, dat hore tweehondert ende XL tesamen heimelicken conspireerden, verbonden ende sworen, dat si Julium ter doot brengen souden. Doe nu Julius die keyser hem aldus verhief, ende verdructe die ghemeente mitten oversten, soe woude hi op een tijt gaen op dat Capitolium, ende te rechte sitten als ghewoenlicken was, ende als die coningen ende raetsmannen plegen te doen om arme ende rijcke audiencie ende ghehoer te gheven. Als hi nu te gerichte sat, quamen die verraders Brutus ende Cassius bi consent der anderen, ende doerstaken hem mit XXIII wonden, dat hi daer doot bleef. Wes dode lichaem die burgeren namen, ende verbrandent te pulver, mit die stoelen ende bancken die si vonden int Capitolium; ende besloten die assche sijns verbranden lichaems in ene metale colonne, die men Julia van Julio hiet. Ende dit is ghesciet opten eersten dach van der maent van Julius, die Quintilis plach te hieten. Mer wert van den keyser Anthonius Julius ghenoemt, ter eren van Julius die keyser. Ende Julius, die eerste keyser, hadde geregneert in dat Roomsche Rijck als een mogende keyser IIII jaer ende VI maenden, out wesende LVI jaer. Opten hondersten dach eer dat Julius starf, quammer te Romen een grote blixem, ende sloech of van sijn beelde datter stont op die marct die eerste letter [24r] van sinen naem. Ende in der nacht voer sijn sterfdach worden alle die veinsteren sijns slaepscamers mit groter drusticheit ende crachte op gheslaghen, dat Julius anders niet en wiste, alle sijn huys hadde ter nederghevallen. Des smorgens, doen hi ginck na thoff, wert hem een brief ghegeven, roerende van der conspiracie ende verraderije tegens hem opghenomen. Mer hi en las die niet, ende als hi doot was, bevant men noch den brief besloten in sijnre hant. Die men doe las, ende hadde hi den brief gelesen, soe en ware hem dat niet ghesciet. Dese keyser Julius was een wijs, gheleert man, ende bisonder in Astrologien, ende tbeloop des hemels ende der sterren. Hi vant eerst dat Gulden Ghetal ende dat scrickeljaer, dat men noch in den calendier gebruyct. Om wes doot willen die Romeinen ende alle ridderen ende soudenieren sere bedroeft ende rouwich waren; want si nije sijns ghelijcx ghehadt en hadden, die soe avontuerlick van victorieuse striden ende oerloghe ware gheweest, als hi gheweest hadde.

Van de grote triomf en victorie die Julius in Spanje had en hoe dat hij droevig binnen Rome op het Capitool vermoord werd.

Dat VIII kapittel.

Hierna heeft Julius die van Alexandrië een andere nieuwe koning gegeven; maar deze rebelleerde mede tegen de Romeinen en werd gauw daarna in een strijd met 20 000 man verslagen. En toen werd Cleopatra, de dochter van Ptolemaeus Dionysos, koningin van Egypte gemaakt; en deze was de laatste van de koningen van Egypte. Daarna is Julius getrokken in Syrie tegen de koning Pharnaces van Pontus. Vandaar trok hij in Afrika tegen koning Juba van Mauritanië. En deze twee koningen heeft hij ook overwonnen en veel volk verslagen. Hierna is Julius naar Rome getrokken. En nadat hij 4 heerlijke triomfen had gehad en met grote feesten en eer in de stad gehaald was is hij naar Spanje gegaan en kwam op de 7^de dag in de stad Sagunt. En heeft daar grote zware strijd tegen de zonen van Pompeius en zijn kapiteins gehad waarvan de laatste strijd gevallen is bij de stat Monda in Granada daar alzo krachtig gevochten werd en alzo grote bloedstorting geschiedde dat hem ook Julius oude beproefde ridders zich niet schaamden te vlieden. Julius die zag dat zijn aller dapperste mannen vluchtten en dat zijn volk aan allen zijden verslagen werd dacht zichzelf te doden om immer niet met schande te komen in zijn vijanden handen. En ziet, de heer Pompeius ging vluchten. Titus Labienus en Accius Varrus zijn daar verslagen; Gneus Pompeius ontging met 100 paarden en zijn broeder Sextus Pompeius verzamelde snel een grote hoop volk uit Portugal en heeft dapper gevochten tegen Julius hoofdman genoemd Cesorius, maar hij is op het eind vluchtend geworden en in de strijd verslagen. En Julius belegerde de stad Monda en heeft het in het eind gewonnen en de overhand gehouden. En daarmee is de helse en duivelse partij en de burgerstrijd geindigd nadat het 4 jaar had gestaan en geduurd. Toen nu Julius, de eerste keizer, aan zijn vijanden had gewroken en dat hij vele landen onder hem en de Romeinse heerschappij had gebracht, reisde hij weer te Rome en verdreef daaruit zijn tegenpartij met wijven en kinderen en behield de heerschappij alleen, die de senatoren, raadsmannen en dictators tevoren mede plagen te hebben. Dit verdroot zeer de overste van de stad Rome zodat zij tweehonderd en 40 tezamen heimelijk samenzweren, verbonden en zwoeren dat ze Julius ter dood zouden brengen. Toen nu Julius de keizer zich aldus verhief en verdrukte de gemeente met de oversten zo wilde hij op een tijd gaan op dat Capitool en recht te zitten zoals gewoonlijk was zoals de koningen en raadsmannen plegen te doen om armen en rijken audintie en gehoor te geven. Toen hij te gerecht zat kwamen de verraders Brutus en Cassius bij toestemming der anderen en doorstaken hem met 23 wonden zodat hij daar doodbleef. Wiens dode lichaam de burger namen en verbranden het tot poeder met de stoelen en banken die ze vonden in het Capitool; en besloten de as van zijn verbrande lichaam in een metalen zuil, die men Julia, van Julius, noemde. En dit is geschied op de eerste dag van de maand juli die Quintilis plag te heten. Maar werd van keizer Antonius Juliusghenoemd ter ere van keizer Julius. En Julius, de eerste keizer, had geregeerd in dat Roomse rijk als een vermogende keizer4 jaar en 6 maanden op de ouderdom van 56 jaar. Op den honderdste dag eer dat Julius stierf kwam er te Rome een grote bliksem en sloeg af van zijn beeld da ter stond op de markt de eerste letter [24r] van zijn naam. En in de nacht voor zijn sterfdag werden alle vensters in zijn slaapkamer met groot gedruis en kracht opengeslagen zodat Julius niet anders wist dan dat zijn hele huis neerviel. ‘s Morgens toen hij naar de hof ging werd hem een brief gegeven die roerde van de samenzwering en verraad tegen hem opgenomen. Maar hij las die niet en toen hij dood bevond men nog de brief besloten in zijn hand. Die men toen las en had hij de brief gelezen zo was hem dat niet gebeurd. Deze keizer Julius was een wijs, geleerd man en vooral in Astrologie en de loop de hemel en sterren. Hij vond eerst dat Gouden Getal en dat schrikkeljaar dat men nog in de kalender gebruikt. Vanwege zijn dood waren de Romeinen en alle ridders en soldaten zeer bedroefd en rouwig waren; want er was niet zijn gelijke die zo avontuurlijk en victorieus van strijd en oorlog was geweest zoals hij geweest was.

Des anderen daghes na sijnre doot sijn in den hemel drie zonnen gesien, die ten einde in een cloot vergadert ende verenicht sijn. Doer welke ons te verstaen wert gegeven dat die kennisse der Heyligher Drievoudicheit die daer is, drievoudich in Personen, mer enich ende een onversceiden God int wesen, over alle die werlt soude comen. Of na der letter ende historie, beteykent dit die Romeinen, dat hoer dominacie ende heerscappie, die doe stont op drie personen, te weten Lucius Anthonius, Marcus Anthonius ende Octavianus Augustus, in een monarchije ofte heerscappie soude reduceert ende gebrocht worden. Dwelck alsoe gheschiet is. Want onlancx daerna heeft Octavianus alleen dat hoeft gheweest van alle die werlt, ende is dat continueert ende achtervolcht gheweest tot opten dach van huden, mer niet in sulcker dominacie ende mogentheden als die keyser Octavianus was. Dese Julius die eerste keyser is oec seer excellent van verstant ende memorie gheweest, want hi voldede wel drie notarien, elcx een sonderlinge materie scrivende, ende dichte noch selver die IIII epistel. Desen Julium seyt Marcus Tullius Cicero, scrivende tot Brutem, boven alle oratoren die hi aldaer verhaelt ende narreert, ende seyt dat hi noch nije man en sach dien Julius soude mit recht wijken. Oec diergelijcken scrivende tot Cornelium Nepotem seyt Tullius voornoemt aldus: Nyemant en isser te setten boven Julium, wantter nyemant en is wes sentencien starcker ende menichvoudiger sijn, nyemant wes worden chijerlijcker ende uutghesochter en sijn, dan men in Julio den keyser en vindet. Dit is die keyser Julius, die sijn eygen feyten, gesten, striden, oerlogen ende historien seer costelijck bescreven heeft in Latijn, alsoe puer ende rechtelijck, dat hi den Walen ende Duytschen, dat is, sijn vianden, alsoe hoechlijck prijst in hoer vromicheden, cloucheden ende bewarden anslagen, als sijn eyghen volck den Romeinen, dat properlijck een historimeester ende –scriver betaemt ende toebehoort, dat is nyemant te sparen, ende die waerheit niet te verswighen, om lief of leet, noch uut gheender partije.

De volgende dag na zijn dood zijn in de hemel drie zonnen gezien die ten einde in een kloot verzameld en verenigd zijn. Waardoor ons te verstaan wedt gegeven dat de kennis der Heilige Drievuldigheid die daar is, drievoudig in Personen, maar enige en ongescheiden God in het wezen over de hele wereld zou komen. Of naar de letter en historie betekent dit de Romeinen dat hun heerschappij die toen stond op drie personen, te weten Lucius Antonius, Marcus Antonius en Octavianus Augustus, in een monarchie of heerschappij zou verminderd en gebracht worden. Wat alzo geschied is. Want kort daarna is Octavianus alleen dat hoofd geweest van de hele wereld en is dat continueert en nagevolgd geweest tot op de dag van heden, maar niet in zulke heerschappij en mogendheden als de keizer Octavianus was. Deze Julius de eerste keizer is ook zeer excellent van verstand en memorie geweest want hij vulde wel drie notarii en schreef van elk een aparte materie en dichtte nog zelf de 4 epistels. Deze Julius, zegt Marcus Tullius Cicero, die naar Brutus schreef, boven alle oratoren die hij aldaar verhaalt en beschrijft en zegt dat hij nog geen man zag die Julius met recht zou wijken. Ook diergelijke schreef tot Cornelium Nepotem zegt Tullius aldus: Niemand is er te zetten boven Julius, want er is niemand wiens vonnissen sterker en menigvuldig zijn, niemand wiens worden sierlijker en uitgezochter zijn dan men in Julius de keizer vindt. Dit is de keizer Julius die zijn eigen feiten, verhalen, strijden, oorlogen en histories zeer kostbaar beschreven heeft in Latijn, alzo puur en recht dat hij de Walen en Duitsers, dat is, zijn vijanden, alzo hoog prijst in hun dapperheid, kloekheid en vermaarde aanslagen als zijn eigen volk de Romeinen, dat proper een historiemeester en –schrijver betaamt en toebehoort, dat is niemand te sparen en de waarheid niet te verzwijgen of lief of leed, nog uit geen partij.

Van die linie ende tvervolch der keyseren van Romen.

Dat IX cappittel. [24v]

Die keyseren van Romen worden voert in dese linie vervolcht ende continueert; ende si worden alle Augustus ghenoemt, dats Vermerder des Rijcks, om die sonderling waerdicheits willen die dese Octaviaen hadde; daerom ist redelick dat hi hem allen enen naem gheeft, want hi hem allen gheset heeft een regel wel te leven ende te regieren. Alsulcke wijsheit ende strengicheit bleincte in hem, dat men nauwe geloeft dat sijns ghelijcx natuerlicken gheboren is geweest. Wat meer: hi verdiende Cristum mit Sin ghebenedide Moeder te sien, recht of hi wesen soude die alre eerst van den heydenen gheroepen totten gelove. Ende nadat hi gesien hadde en woude hi niet meer gheheten wesen heer. Hi timmerde Hem alre eerst een outaer ende hete dat Ara Celi, alst noch huden opten dach hiet

Die monarchij, dat is die hoge heerlicheit, was die alremeeste heerlicheit die ye gheweest is. Dese began in dese Octavianus Augustus tijden. Ende als Jheronimus ende meer ander doctoren scriven, dat doe in veel landen striden opstonden; mer die worden terstont nedergheleit of versoent, dat allen menschen verwonderden. Ende si ghaven hem alle onder den Roomschen keyser, opdat onse Here God den menschen woude bethonen dat die ghemene vrede uut ghenen arbeyt van striden en quam, mer dat Hi allene die gave. Altijt hier tevoren, als die ene strijt ter neder gheleit was, soe op stont een ander of oec een meerder, of arger. Mer doe die tijt nakende was ende anstont, dat Cristus woude geboren werden, doe was Rome ende alle die werlt in rusten ende vrede.

Nota;

Cicero scrijft in een boeck gheheten De Officijs ende seyt van die hoge heerlicheit der Romeinen: het is seker datter een tijt gheweest heeft, dat men sonder coningen leefde. Mer namaels dat men die landen began te delen, doe worden die coningen ingheset om gheen ander sake, dan om recht te doen ende te gebruken. Want int beginsel, doe die armen verdruct worden van den rijcken, doe namen si toevlucht tot enen goeden ende doechtsamen man. Ende die gheboet dat die een den anderen niet te cort en soude doen, insettende dat die hoge ende lage, die rijken ende armen, onder een recht souden staen. Ende doe die coninghen regeerden, doe worden noch somwijlen die arme verdruct. Doe behaechdet dat men rechten ende wetten setten soude, daer men mede rechten soude, niet uut hat ende nijt of om gonste, dan dat men den armen doen soude als den rijken, onder welcke rechten die coninck oec stont ghelijck andere menschen. Ende gheboerdet, dat die coninghen die rechten versmaden, sijn ondersaten goet te nemen mit ghewelt, maechden ende vrouwen te scenden ende andere ghewelden te doen, soe soud men den coninck ofsetten ende enen anderen in sinen stede verheffen, die wel regieren konde ende na die rechten ende wetten leefde.

Van de linie en het vervolg der keizers van Rome.

Dat IX kapittel. [24v]

De keizers van Romen worden voort in deze linie vervolgd en continueert; en ze worden allen Augustus genoemd, dat is Vermeerder des Rijk, vanwege de bijzonder waardigheid die deze Augustus had; daarom is het redelijk dat hij hen allen een naam geeft want hij heeft hen allen een regel gezet om goed te leven en te regeren. Al zulke wijsheid en strengheid blonk in hem zodat men nauwelijks geloofd dat zijn gelijke natuurlijk geboren is geweest. Wat meer: hij verdiende Christus met Zijn gezegende Moeder te zien, recht of hij wezen zou de allereerste van de heidenen geroepen tot het geloof. En nadat hij gezien had wilde hij niet meer genoemd worden heer. Hij timmerde Hem allereerst een altaar en noemde dat Ara Celi, zoals het noch heden op de dag heet.

De monarchie, dat is de hoge heerlijkheid, was de allergrootste heerlijkheid die ooit geweest is. Deze begon in deze Octavianus Augustus tijden. En zoals Hieronymus en meer andere doctoren schrijven dat toen in veel landen strijd opstond; maar die werden terstond neergelegd of verzoend dat alle mensen verwonderden. En ze begaven zich allen onder de Roomse keizer opdat onze Heer God de mensen wilde tonen dat de algemene vrede uit geen arbeid van strijd kwam, maar dat Hij alleen het gaf. Altijd hier tevoren als de ene strijd ter neer gelegd was zo stond een ander op of ook meer of erger. Maar toen de tijd aankwam en aanstond dat Christus geboren wilde worden toen was Rome en de hele wereld in rust en vrede.

Nota;

Cicero schrijft in een boek geheten De Officies en zegt van de hoge heerlijkheid der Romeinen: het is zeker da ter een tijd geweest is dat men zonder koningen leefde. Maar later dat men de landen begon te verdelen toen werden de koningen ingezet om geen andere zaak dan om recht te doen en te gebruiken. Want in het begin toen de armen verdrukt werden van de rijken toen namen ze toevlucht tot een goede en deugdzame man. En die gebood dat de ene de andere niet te kort zou doen en zette dat in voor hoge en lage, de rijken en armen onder een recht zouden staan. En toen de koningen regeerden toen werden noch soms de arme verdrukt. Toen behaagde men dat men rechten en wetten zou zetten waarmee men berechten zou, niet uit haat en nijd of om gunst, dan dat men de armen doen zou als de rijken, onder welke rechten de koning ook stond gelijk andere mensen. En het gebeurde dat de koningen de rechten versmaadden en namen het goed van zijn onderzaten met geweld, schonden maagden en vrouwen en deden ander geweld, dan zou men de koning afzetten en een andere in zijn plaats verheffen die goed regeren kon en naar de rechten en wetten leefde.

Hoe dat Octavianus na Julius sinen oem die anderde keyser van Romen wert.

Dat X capittel.

Octavianus van Rome, die anderde keyser; den toenaem Cesar of Keyser hadde hi van sijn oems wegen, Julius. Oec wert hi genoemt Augustus, dat is Vermeerder des rijcx, welken tytel alle andere keiseren na hem mede scriven. Sijn vader was geheten Octavius van den Romeinen, mer van de Duytschen wert hi genoemt Carolus. Zijn moeder was genoemt Accia, ende was gecomen van coninc Eneas, die Romen eerst begreep, als voer geseyt is, van den geslachte Julia, des eersten keyser Juliusՠsuster. Ende gaf se te manne een groot prince van Neder-Duytslant, Octavius voornoemt, of Carolus, ende si wan bi desen man een soen ende twee dochteren. Die soen hiet Octavianus, die wi hier nu als keyser van Romen opsetten. Die een dochter hiete Actia, na hoer moeder, die ander dochter hiete Octaviana, dien hoer broeder Octavianus uut gaf an [25r] den coninck van Nijemaghen, die Brabon ghenoemt was, daer si enen soen an wan, ghenoemt Kaerl, die XC jaer in groter mogentheit regneerde ende hadde ontfangen vele provincien ende landen onder sine jurisdictie van sinen oem Octavianus, keyser van Romen, als die Croniken van Brabant dat breder uutwisen ende bescriven. Dese Octavianus quam jonck tot sinen oem Julius, die eerste keyser, ende die toech hem op voer sinen sone, ende maecte hem een erfgenaem sijns goets. Hi was een gelert man, ende seer wel sprekende. Ende al was hi een keyser ende gebieder der gansser werlt, nochtans so woude hi dat sijn kinder hantwerck of ambochten leerden, ende sonderlinge dat die sonen hem oeffenden in ridderlicke feyten van wapenen. Sine dochteren dede hi leren wollen, spinnen ende weven, ende dat dede hi daerom: oft bi avonturen ghesciede, dat si arm ende behoeftich worden, dat si hem dan mochten gheneren mit horen arbeyt.

Hoe dat Octavianus na Julius zijn oom de volgende keizer van Rome werd.

Dat X kapittel.

Octavianus van Rome, die volgende keizer; de toenaam Cesar of keizer had hij vanwege zijn oom Julius. Ook werd hij genoem Augustus, dat is Vermeerder der rijk, welke titel alle andere keizers na hem mede schrijven. Zijn vader was geheten Octavius van de Romeinen, maar van de Duitsers werd hij genoemd Carolus. Zijn moeder was genoemd Accia en was gekomen van koning Eneas die Rome eerst begreep, als voorgezegd is, van het geslachte Julia de zuster van de eerste keizer Julius. En gaf haar tot man een grote prins van Neder-Duitsland, Octavius voornoemd, of Carolus, e ze won bij deze man een zoon en twee dochters. Die zoon heette Octavianus die we hier nu als keizer van Rome zetten. De ene dochter heette Actia, naar haar moeder, de andere dochter heette Octaviana die haar broeder Octavianus uitgaf aan [25r] de koning van Nijmegen die Brabon genoemd was waar ze een zoon aan won genoemd Karel die 90 jaar in grote mogendheid regeerde en had ontvangen vele provincies en landen onder zijn jurisdictie van zijn oom Octavianus, keizer van Rome, zoals de kronieken van Brabant dat uitvoeriger bewijzen en schrijven. Deze Octavianus kwam jong naar zijn oom Julius, de eerste keizer, en die nam hem op voor zijn zoon en maakte hem een erfgenaam van zijn goed. Hij was een geleerd man en zeer goed sprekende. En al was hij een keizer en gebieder der ganse wereld, nochtans zo wilde hij dat zijn kinderen handwerk of ambachten leerden en vooral dat de zonen zich oefenden in ridderlijke wapenfeiten. Zijn dochters liet hij leren wollen, spinnen en weven en dat deed hij daarom als het bij avontuur mocht geschieden dat ze arm en behoeftig worden dat ze zich dan mochten generen met hun arbeid.

Van sommighe gesten ende feyten, die Octavianus, die keyser, ghedaen heeft, in die eerste tijt sijns keyserdoms.

Dat XI cappittel.

Als Julius, Octaviaens oem dootgeslagen ende vermoort was, als voerseyt is, ende was omtrent XLII jaer voer Cristus gheboert, soe is een grote tweedracht ende partije opghestaen binnen der staet van Romen. Want sommige van den senatoren, mit enige burgeren, waren denghenen gonstich die Julium vermoort ende gheslagen hadden, ende uuter stadt verdreven waren. Ende hoopten, dat si weder in der stadt comen souden ende in haer vrijheit, ende dat si niet onder eens mans ghebot staen souden, als si onder Julius ghedaen hadden. Mer een raetsman ghenoemt Anthonius, ende was Julius rotmeester, die partijde mit Julius, ende vervolchde denghenen die hem vermoort hadden, waerom dat hem die senatoren hilden als een openbaer viant. Ende si senden twe cappeteinen als Panza ende Hircius, mit Octaviaen, tegen desen Anthonium. Ende die twee worden verslagen, ende Octaviaen hadde enen groten swaren strijt tegen Anthonium. Mer Octaviaen ende Anthonius worden verenicht, ende Octaviaen creech ander sinnen, als dat hi wreken woude den doot sijns oems Julij. Ende stont daerna, dat hi dat regiment alleen hebben woude, als sijn oem Julius ghehadt hadde, ende alsoe wert Octaviaen, mits hulpe van Anthonius ende eens anderen edelen Romeins ghenoemt Lepidus, mit macht in Romen openbaerlick inghebrocht te regieren als een keyser, sonder wille ende consent der senatoren. Ende hi deder vele doden ende bannen uuter stadt, ende dede veel quaets, ende regneerde aldus mit crachte XII jaer lanck. Hi was een wreet, strack man, want hi dede wel VI M cloucke ridderen ende zoudenieren hangen, ende hi liet wel C senatoren vierdelen ende onthoefden. Hi liet oec onthoefden den welsprekende ende gheleerden man ende oratoer Tullius. Hi destitueerde ende ofsette wel XX M mannen van der ridderscap. Mer als hi een enich here ende keyser was gheworden des Roomschen Rijcks, soe versette hi alle wredicheit, ende wert gants sachtmoedich, verduldich ende milde, van hem werpende alle ghijericheit. Hi vervolchde seer alle denghenen die een oersake waren gheweest den doot sijns oems Julij, verslaende, dodende ende verdrivende die daer hi konde ende mochte. Ende aldus regierde Octaviaen dat Roomsche Rijck LVI jaer, of als andere seggen: LVII jaer, als XII jaer mit Anthonio ende Lepido; ende als Lepidus doot was, mit Anthonio drie jaer; ende daerna, als Anthonius verwonnen was, so hilt hi dat regiment alleen XLI jaer ende VI maenden. Ende want Julius dat keyserrijck regierde alleen IIII jaer ende VI maenden, soe werden die VI maenden Octaviaen mede toeghescreven. Ende van denselven LVI jaer regneerde hi voer Gods gheboert XLII jaer, ende na Gods gheboerte XIIII jaer.

Ende der jaren een deel wil ic cortelijck overlopen van den gesten ende ghescienissen die hi in sijnre tijt bedreven heeft ende ghesciet ende ghevallen, om soe te comen tot onser meninghe.

In den XXVIII jaeren van Octaviaens regnacie heeft die eerwaerdighe ende heylighe [25v]vrouwe Anna ghebaert die gloriose Troesterinne der gantsser werlt Mariam, overmits vele gebeden ende vasten, die lange tijt onvruchtber ende sonder kinder mit horen man Joachim gheweest hadde, ende wert geboren tot Nazareth in der stadt.

In den XXXI jaer Octavianus wert dat Maechdeken Maria, alsoet die ouderen belovet hadden, geoffert in den tempel, als si drie jaer out was, totten dienst des tempels mit anderen maechden. Ende alsoe si te boven ginck anderen maechden, die bi hoer waren in den tempel, in edelheit ende scoonheit, also oec oeffende si hoer in leringe, in heilicheit, in horen jongen iaren, dat si in corter tijt ongelijclick te boven ginck die anderen maechden in geestlicheit, in heilicheit, in oetmoedicheit, ende in alle geestlicken ende werclicken dingen. Ende om sulker groter onsprelicker doechden willen, heeft se die almachtige God uutvercoren voer een levendige scat, ende als voer enen anderen hemel, voer enen levendigen ende wellustigen paradise, ende voer een waerdige woeninge Zijns Woorts, ende voer een bruyt Zijns Soens in Sijnre menschwerdinge, als hierna gescreven sal worden.

In den XXXVII jaer setten hem die Ongersche tegen den keiser Octaviaen, ofgaende dat Roomsche Rijc. Die keyser sandt derwerts sinen stiefsoen, genoemt Tiberius, die na hem keyser wert, mit groot volc, soedat hi de Ongersche wel half versloech, ende bedwanck dat lant na sinen wille.

Van sommige verhalen en feiten die keizer Octavianus gedaan heeft in de eerste tijd van zijn keizerdom.

Dat XI kapittel.

Toen Julius, de oom van Augustus, doodgeslagen en vermoord was en het was omtrent 42 jaar voor Christus geboorte zo is een grote tweedracht en partij opgestaan binnen de staat van Rome. Want sommige van de senatoren met enige burgers waren diegene gunstig die Julius vermoord en geslagen hadden en uit de stad verdreven waren. En hoopten dat ze weer in de stad komen zouden en in hun vrijheid en dat ze niet onder een gebod van een man zouden staan zoals ze onder Julius gedaan hadden. Maar een raadsman, genoemd Antonius, was Julius rotmeester die partij was met Julius en vervolgde diegene die hem vermoord hadden, waarom dat de senatoren hem hielden als een openbare vijand. En ze zonden twee kapiteins als Panza en Hircius met Augustus tegen deze Antonius. En die twee werden verslagen en Augustus had een grote zware strijd tegen Antonius. Maar Augustus en Antonius werden verenigd en Augustus kreeg andere zin als dat hij wreken wilde de dood van zijn oom Julius. En stond daarna dat hij dat regiment alleen hebben wilde, zoals zijn oom Julius gehad had, en alzo werd Augustus met hulp van Antonius en anderen edele Romeinen genoemd Lepidus en met macht in Rome openbaar ingebracht te regeren als een keizer, zonder wil en toestemming der senatoren. En hij liet er velen doden en vetbannen uit de stad en deed veel kwaads en regeerde aldus met kracht 12 jaar lang. Hij was een wrede sterke man, want hij liet wel 6000 kloeke ridders en soldaten hangen en hij liet wel 100 senatoren vierendelen en onthoofden. Hij liet ook onthoofden de welsprekende en geleerde man en orator Tullius. Hij scheidde of zette af wel 20 000 mannen van ridderschap. Maar toen hij alleen heer en keizer was geworden van het Roomse rijk zo verzette hij alle wreedheid en werd gans zachtmoedig, geduldig en mild en wierp van hem alle gierigheid. Nij vervolgde zeer al diegene die een oorzaak waren geweest van de dood van zijn oom Julius en versloeg, doodde en verdreef die hij kon en mocht. En aldus regeerde Augustus dat Roomse rijk 56 jaar, of als anderen zeggen: 57 jaar als 12 jaar met Antonius en Lepido; en toen Lepidus dood was, met Antonius drie jaar; en daarna toen Antonius overwonnen was zo hield hij dat regiment alleen 41 jaar en 6 maanden. En omdat Julius dat keizerrijk alleen regeerde 4 jaar en 6 maanden zo werden die 6 maanden Augustus mede toegeschreven. En van die 56 jaar regeerde hij voor Gods geboorte 42 jaar en na Gods geboorte 14 jaar.

En een deel jaren wil ik kort overlopen van de verhalen en geschiedenis die hij in zijn tijd bedreven heeft en geschied en gevallen om zo tot onze bedoeling te komen.

In het 28^ste jaar van Augustus regering heeft de eerwaardige en heilige [25v] vrouwe Anna gebaard de glorieuze Troosteres der ganse wereld Maria vanwege vele gebeden en vasten die lange tijd onvruchtbaar en zonder kinderen met haar man Joachim geweest was en werd geboren te Nazareth in de stad.

In het 31^ste jaar werd dat Maagdje Maria, alzo de ouderen beloofd hadden geofferd in de tempel toen ze drie jaar oud was tot de dienst der tempel met andere maagden. En alzo ze te boven ging andere maagden die bij haar waren in de tempel, in edelheid en schoonheid alzo ook oefende z zich hoer in lering, in heiligheid, in haar jonge jaren zodat ze in korte tijd ongelijk te boven ging de anderen maagden in geestelijkheid, in heiligheid, in ootmoedigheid en in alle geestelijke en wereldlijke dingen. En vanwege zulke grote onuitsprekelijke deugden heeft de almachtige God haar uitverkoren voor een levende schat en als voor een andere hemel, voor een levend en wellustige paradijs en voor een waardige woning van Zijn Woorden en voor een bruid van Zijn Zoon en Zijn Menswording zoals hierna geschreven zal worden.

In het 37^ste jaar zetten de Hongaarse zich tegen keizer Augustus en gingen af dat Roomse rijk. De keizer zond derwaarts zijn stiefzoon, genoemd Tiberius, die na hem keizer werd met groot volk zodat hij de Hongaren wel half versloeg en bedwong dat land naar zijn wil.

In den XXXIX jaer wert dese Tyberius gesonnen in Duytschen lande an den Rijn, want die Duytschen en wouden den keyser genen thijns gheven. Ende hi street mitten Duytschen op die stede, daer nu die stadt van Ausburch staet. Ende als Suetonius scrijft, soe was dit die grootste, vreeselichste ende scadelichste strijt voer den Romeinen, die si ye gehadt hadden na den stride die si hadden in Affriken mit Hanibal. Want der Romeinen wertter wel XXX M verslagen, ende der Duytschen weinich. Ende si hadden die victorie. Als die keiser dat vernam, wert hi sere droevich omme den verlies sijns volcx ende der vromer cappeteinen, ende sandt van stonden an derwerts sinen stiefsoen Tiberius tegen den Duytschen, mit XII legioenen; ende togen alle Duytslant doer, ende bedwongen die onder dat Roomsche Rijck, ende si streden wel III gansse jaren lanc, ende verloren wel drie legioenen. Ende ten lesten verwan hi se, dat si onderdanich mosten sijn den keyserrijcke; ende was alle dat lant, dat Julius voer nije gansselick ende geheel ghewinnen ende bedwingen konde. Daerna scicte ende sandt Tyberius sinen broeder Drusus in Duytslant, ende bisonder tegen dat volck datter woende tusschen den Rijn ende der Ale. Ende alle dit lant was mit eenre ghemeene name gheheten Zassen, daer grote landen inne lagen, als Brandenburch, Westphalen, Hessen, Michen, Duringen, Vrieslant, ende andere landen, daer hi vele grote ende sware striden teghen hadde, ende dreef se terugge over die riviere van der Albe, ende versloech alten groten swaren volck. Ende ten lesten wert hi vergheven tot Ments, ende wert begraven buten die stadtmuren. Ende leyt onder den groten zuyl bi Sint Jacobsberge, alsoe men dat claerlicken vint in die Legende ende Historie Aurei ende Justine op Sint Albaensberch.

In den naesten jaer daerna sandt die keyser Octaviaen enen raetshere ghenoemt Quintilius Varus van Romen, mit drie legioenen, in Duytslant; ende dieselve raetsman began hoemoelick ende stoutlick te doen tegen den ondersaten van den lande, waerom dat si tegen hem opstonden. Ende het quam tot enen groten stride, soedat si hem mit alle sijn volck dootsloegen, datter nyemant ontquam. Ende dit was den keyser alsoe groten liden ende toern, dat hi sijn hoeft dicwils teghen die wanden ende muren sloech ende stiet, ende riep: ‘ Quintili Vare! Hoe hebste dat ghemeen goet aldus verloren! Gheeft mi mijn volck ende mijn legioenen weder, die doer u dus scentlick ende jammerlick verslaghen ende verloren sijn!’ Hierna worden die Walen wederspannick den Roomschen Rijck, ende en wouden den keyser den thijnspenninck niet geven. Ende terstont sant Octaviaen die keyser sinen stiefsoen Tiberius mit groot volck op die Walen, mit noch twee andere cappeteynen, als Drusus ende Nero. Drusus wert verslaghen [26r] tot Bingen opten Rijn, als voerseyt is. Tiberius ende Nero hadden enen groten slach tegen die Walen oft Belgiers, als waren die van Trijer mit alle den volcke, dat onder hem gheseten was, ende worden mit enen name ghenoemt Belgiers, ende ten lesten verwan se Tiberius, ende versloech daer alten groten volck, ende brocht se weder tot obediencie des Roomschen Rijcks. Tiberius ende Nero, als si die grote victorie ende seghe hadden ghehadt van den Walen ende Belgiers, setten si in den landen hoeftluden ende cappeteinen van der Romeinen wegen, ende si quamen wederom tot Romen, ende worden seer eerlick daer ontfanghen van den keyser Octaviaen, van den senatoren ende allen den Romeinen.

In het 39^ste jaar werd deze Tiberius gezonden in Duitse land aan de Rijn, want de Duitsers wilden de keizer geen cijns geven. En hij streed met de Duitsers op die plaats daar de stad Augsburg staat. En zoals Suetonius schrijft, zo was dit de grootste, vreselijkste en schadelijkste strijd voor de Romeinen die ze ooit gehad hadden na de strijd die ze hadden in Afrika met Hannibal. Want van de Romeinen werden er wel30 000 verslagen en van de Duitsers weinig. En ze hadden de victorie. Toen de keizer dat vernam werd hij zeer droevig om het verlies van zijn volk en de dappere kapiteins en zond van stonden aan derwaarts zijn stiefzoon Tiberius tegen de Duitsers met 12 legioenen; en trokken heel Duitsland door en bedwongen die onder dat Roomse rijk en ze streden wel 3 ganse jarenlang en verloren wel drie legioenen. En tenslotte overwon hij ze zodat ze onderdanig moesten zijn het keizerrijk; en was dat hele land dat Julius voor nu gans en geheel gewonnen en bedwingen kon. Daarna schikte en zond Tiberius zijn broeder Drusus in Duitsland en vooral tegen dat volk dat er woonde tussen de Rijn en de Aare. En al dit land was met een algemene naam geheten Saksen waar grote landen in lagen als Brandenburg, Westfalen, Hessen, Michen, Thüringen, Friesland en andere landen waar hij veel, grote en zware strijd tegen had en dreef ze terug over de rivier Elbe en versloeg al te groot zwaar volk. En tenslotte werd hij vergeven te Mainz en werd begraven buiten de stadsmuren. En ligt onder de grote zuil bij Sint Jacobsberg, alzo men dat duidelijk vindt in de Legende en Historie Aurea en Justine op Sint Albaansberg.

In het volgende jaar zond keizer Augustus een raadsheer genoemd Quintilius Varus van Rome met drie legioenen in Duitsland; en die raadsman begon hoogmoedig en dappere doen tegen de onderzaten van het land waarom dat ze tegen hem opstonden. En het kwam tot een grote strijd zodat ze hem met al zijn volk doodsloegen dat er niemand ontkwam. En dit was de keizer alzo groot leed en toorn dat hij zijn hoofd vaak tegen de wanden en muren sloeg en stootte en riep: ‘ Quintilus Varus! Hoe heb je dat algemene goed aldus verloren! Geef me mijn volk en mijn legioenen weer die door u dus schandelijk en droevig verslagen en verloren zijn! ‘Hierna werden die Walen weerspannig het Roomse rijk en wilden de keizer de cijnspenning niet geven. En terstond zond Augustus zijn stiefzoon Tiberius met groot volk op de Walen met noch twee andere kapiteins als Drusus en Nero. Drusus werd verslagen [26r] te Bingen op de Rijn als gezegd is. Tiberius en Nero hadden een grote slag tegen de Walen of Belgen als waren die van Trier met al het volk dat onder hem gezet was en worden met een naam genoemd Belgen en tenslotte overwon Tiberius ze en versloeg daar al te groot volk en bracht ze tot gehoorzaamheid des Roomse rijk. Toen Tiberius en Nero toen ze de grote victorie en zege hadden gehad van de Walen en Belgen en zetten in de landen Romeinse hoofdlieden en kapiteins en ze kwamen wederom tot Rome en werden zeer fatsoenlijk daar ontvangen van de keizer Augustus, van de senatoren en alle Romeinen.

Hoe dat die Sicambri, dat sijn Ghelreschen, veel lants verdorven, ende hoe se Marcus Agrippa bedwanck.

Dat XII capittel.

Als Tiberius ende Nero weder te Romen waren ghecomen, soe sijn die Sicambri, als Strabo scrijft, opghestaen, ende overvielen mit roef ende brant dat volck ghenoemt Ubij, ende dat was dat volck, als sommighe segghen, dat die landen bewoenden daer nu die stadt van Coellen staet, ende die daer omtrent leggen. Sicambri is dat volck dat daer woent in den landen gheleghen tusschen den Rijn ende die Maese, ende is nu tlant van Ghelre. Als nu dese Sicambri begonnen dat volck Ubij mit roef ende mit brant te overvallen ende dat lant te verwoesten, soe senden die Ubij uut twee eerbare mannen, dye ene gheheten Policarpus, dander Drusillus, totten keyser Octaviaen om hulpe ende bystant. Terstont sandt dye keyser enen vroemen raetsman ghenoemt Marcus Agrippa, een vroem cappeteyn, mit drie legionen, om dit volck weder te staen, ende den anderen, als die Ubij, te helpen ende te bescermen, dwelcke hi ghedaen heeft. Ende verwan se, verslaende veel volcx, ende maecte se den Roomschen Rijcke onderdanich. Ende alsdoen vergaerde Marcus Agrippa alle dat volck, dat daer omtrent woende, in dorpen ende andere woningen. Ende timmerde ende dede maken enen stadt, ende hiet se na hem selven Agrippina, ende noch wel III C jaer hierna; mer na wert si geheten Colonia, dats Coellen. Van deser [26v] Heilige Stadt van Coellen vint men vele ghescreven in der Croniken van Coellen, mer want si niet en dienen tot onser materien, soe laet ic die after om der cortheit willen.

Hoe dat de Sicambri, dat zijn Geldersen, veel land bedierven en hoe Marcus Agrippa ze bedwong.

Dat XII kapittel.

Toen Tiberius en Nero weer te Rome waren gekomen zo zijn de Sicambri, als Strabo schrijft, opgestaan en overvielen met roof en brand dat volk genoemd Ubij, en dat was dat volk zoals sommige zeggen dat de landen bewoonden daar nu de stad Keulen staat en die daar omtrent liggen. Sicambri is dat volk dat daar woont in de landen gelegen tussen de Rijn en de Maas en is nu het land van Gelre. Toen nu deze Sicambri begonnen dat volk bij met roof en met brand te overvallen en dat land te verwoesten zo zonden de Ubij twee eerbare mannen uit, de ene geheten Policarpus en de ander Drusillus tot keizer Augustus om hulp en bijstand. Terstond zond de keizer een raadsman genoemd Marcus Agrippa, een dappere kapitein, met drie legioenen om dit volk te weerstaan en de anderen als de Ubij te helpen en te beschermen, wat hij gedaan heeft. En overwon ze, versloeg veel volk en maakte ze het Roomse rijk onderdanig. En toen verzamelde Marcus Agrippa al dat volk dat daar omtrent woonde, in dorpen en andere woningen. En timmerde en liet maken een stad en noemde het naar zichzelf Agrippina en noch wel 300 jaar hierna; maar later werd het genoemd Colonia, dat is Keulen.

Van deze [26v] Heilige Stad Keulen vindt men veel geschreven in de Kronieken van Keulen, maar omdat ze niet dienen tot onze materie zo laat ik die na vanwege de kortheid.

Hoe dat die keyser Octaviaen die gantsse werlt bescriven dede, ende hoe dat onse Gesontmaker Cristus Jesus geboren wert van der onbesmetter Maget Maria.

Dat XIII capittel.

Na den tijt dat Sibilla Tyburtina den keyser Octaviaen ende den Romeinen gepropheteert ende gewijst hadde in der zonne een scoen Maget mit enen Kindeken; ende als die gantsse werlt in vreden ende stillicheit begonde te sijn, dat nergens gheen oerlogen noch striden en waren noch gehoert worden, soe maecten dien Romeinen enen tempel des vreden, die seer scoen ende costelick was. Ende vraechden den afgod Appollo hoe lange dat die tempel staen soude. Doe antwoerde hi: ԓoe lange, totdat een Maget een Kint gebaert.ՠDoen screven si buten an den tempel: Dit is die tempel des vreden in der ewicheit; ende si meenden dat die tempel soude ewelick gestaen hebben, want dat een maget een kint baren soude, docht hem te sijn onmogelick. Ende dit ghesciede XII jaer of daer omtrent voer den tijt des vredens, ende in der Heiliger Kersnacht, als Maria die Moeder Goods den Goods Sone gebaerde, soe viel die tempel ter neder.

In den XL jaer Octaviaens, doe was Rome in sijn bloyen ende haer groeste mogentheit, als si ye geweest is van volck ende rijcdomme; ende die keyser dede die burgeren van Romen tellen, ende worden op die tijt bevonden bescreven burgeren binnen Romen tnegentich mael driehondert duysent ende LXXX duysent. Ende tot anderen tijden worden ghetelt IIII C M LXIIII M.

In den XLI jaer sijns rijcs, soe woude die keyser Octaviaen dat die stadt van Romen ende andere steden, die hi mitten swaerde gewonnen hadde mit vredelicken wetten ende ordinancien geregeert worden. Ende opdat die selve steden in personen, in goeden ende in crachten toenamen, soe sette ende maecte hi vele statuten ende ordinancien. Ende hierom dede hi uutroepen ende ghebieden, dat men die gantsse werlt bescreven, ende woude weten dat getal der lantscappen, der conincrijken van der gansser werlt ende die steden van een yghelick lantscap. Ende des gelijcken dat ghetal van den dorpen, woningen, castelen ende sloten, die in een ygelick lantscap gelegen waren. Ende geboet noch meer dat een ygelick manspersoen comen ende bewisen soude in sijn hoeftstadt vandaen hi geboren ware. Ende souden een yghelijck daer brengen ende geven enen penninck die waert ware X ghemene penningen; ende desen penninck souden si geven den president oft stadthouder desselven landes. Ende bekende mit dien, dat hi onderworpen ende gehoersam ware den Roomschen Rijck. Soe worden dan recenseert, bescreven ende gevonden, datter in der werlt waren dusentich duysent ende LXXX duysent ridderlijcke strijtbaer mannen, uutgeseyt alle onedele ambochtsluyden ende lantluyden.

In den XLII jaer des keysers Octaviaen, dat sijn beginne hadde opten eersten dach [27r] van maert, als die gloriose Maget Maria out geworden was volcomelick XIII jaer, ende haer vader Joachim gestorven was, ende hoer moeder Anna een ander man ghenomen hadde ghenoemt Cleophas, soe hebben Marien stiefvader ende Anna, hoer moeder haer gehaelt uuten tempel, ende wouden se bestaden na der ghemenen ghewoentheit des wets in der heyliger echte. Ende overmits des Godlicken scickinghe ende ordenancie, hebben si Marien bestaet an enen man van den gheslachte Juda, ende was geheten Joseph. Ende corts daerna ontfinck si die bootscap van den engel Gabriel dat si soude ontfangen ende ter werlt brengen den Sone Gods. Ende in denselven jaer, in die leste maent, als die tijt ghenakende was dat Maria baren soude, soe is Maria mit Joseph ghetogen tot Bethleem, na den gebode des keysers Octaviaens, om te betalen sinen hoeftpenninck. Ende als si daer waren, sijn die dagen vervolt dat Maria baren soude; sonder eenyghe smerte ofte wee heeft si ghebaert horen eersten gheboren Soen, Jhesum Cristum, God ende Mensch, den Verlosser des werlts. Ende als Maria die gloriose Maget horen Soen ghebaert hadde, is si opghestaen, ende heeft dat Kindeken Jhesus ghewonden in doecken, ende gheleyt in der cribben. Ende op dieselve tijt is opghegaen een sterre in den oesten, ende heeft den Heylighen Drie Coninghen gheleyt uut Orienten tot Bethleem, daer dit Kindeken gheboren was, om dat te eren ende anbeden, als dit ende andere miraculen beschriven die vier Evangelisten. Ende willen die nu laten bliven, ende aftervolghen onse materie.

In den XV jaer ons Heren, ende in den LVII jaer des keysers Octaviaens, als hi out was LXXVI jaer, is desen Octaviaen ghestorven in Campanien. Ende hi wert vergheven van sine eyghen huysvrouwe, Livia ghenoemt. Ende wert van der senatoren, van den ridderen ende knechten, ende van allen den Romeinen sere beclaecht. Want si voer noch na sulck ene ghehadt en hebben; want hi was soe vroem, soe voerspoedich ende soe vol eerberheden, ende soe victorieus, dat men nije heydens prinche oft here sijns ghelijcx en vant. Hi hadde vijfduysent striden, ende van allen was hi verwinre; mer nochtans en hadde hi noch en leit meerder scade in sijn volck van wapenen, dan opten Duytschen. Hi was een exempel van oetmoedichede, goedertierenhede, voersienichede, zedichede ende lijtsamheden; die welcke seer selden yemant tsamen heeft. Nu keer ic weder op die gesten van desen landen, ende wil die nu voert continueren ende actervolghen mitten keyseren van Romen na die jaren ons Heren als si regneert hebben ende die gesten gesciet sijn.

Hoe dat keizer Augustus de ganse wereld beschrijven liet en hoe dat onze Gezondmaker Christus Jesus geboren werd van de onbesmette Maagd Maria.

Dat XIII kapittel.

Na de tijd dat Sibilla Tiburtina dn keizer Augustus en de Romeinen geprofeteerd en gewezen had in de zon een mooie Maagd met een Kindje; en toen de ganse wereld in vrede en stilte begon te komen zodat nergens geen oorlog noch strijd was noch gehoord werden zo maakten de Romeinen een tempel des vrede die zeer mooi en kostbaar was. En vroegen de afgod Apollo hoe lang dat de tempel staan zou. Toen antwoordde hij: Zo lang totdat een Maagd een Kind baart. ‘Toen schreven ze buiten aan de tempel: Dit is de tempel der vrede in de eeuwigheid; en ze meenden dat die tempel eeuwig gestaan zou hebben want dat een maagd een kind baren zou dachten ze onmogelijk te zijn. En dit geschiedde 12 jaar of daar omtrent voor de tijd van vrede en in de Heilige Kerstnacht toen Maria de Moeder Gods de Gods Zoon baarde, zo viel de tempel ter neer.

In het 40^ste jaar van Augustus toen was Rome in zijn bloei en haar grootste mogendheid als ze ooit geweest is van volk en rijkdom; en de keizer liet de burgers van Rome tellen en werden op die tijd bevonden beschreven burgers binnen Rome negentig maal driehonderdduizend en 80 duizend. En te anderen tijden werden geteld 40064000.

In het 41^ste jaar van zijn rijk zo wilde keizer Augustus dat de stad Rome en andere steden die hij met het zwaard gewonnen had met vredige wetten en ordinantie geregeerd worden. En opdat die steden in personen, in goederen en in krachten toenamen zo zette en maakte hij vele statuten en ordinanties. En hierom liet hij uitroepen en gebieden dat men de ganse wereld beschrijven en wilde weten dat getal der landschappen, der koninkrijken van de ganse wereld en de steden van elk landschap. En dergelijke dat getal van de dorpen, woningen, kastelen en burchten die in elk landschap gelegen waren. En gebood noch meer dat elke manspersoon daar komen en bewijzen zou in zijn hoofdstad vanwaar hij geboren was. En zou iedereen daar brengen en geven een penning die waard was 10 gewonnen penningen; en deze penning zouden ze geven de president of stadhouder van dat land. En bekende met die dat hij onderworpen en gehoorzaam was het Roomse rijk. Zo werden dan besproken, beschreven en gevonden dat er in de wereld waren duizend x duizend en 80 duizend ridderlijke strijdbare mannen, uitgezonderd alle onedele ambachtslieden en landlieden.

In het 42^ste jaar van keizer Augustus dat zijn begin had op de eerste dag [27r] van maart toen de glorieuze Maagd Maria oud geworden was volkomen 13 jaar en har vader Joachim gestorven was en haar moeder Anna een andere man genomen had genoemd Cleophas zo heeft haar stiefvader en haar moeder Anna Maria gehaald uit de tempel en wilden haar besteden naar de algemene gewoonte der wet in de heilige echt. En vanwege de Goddelijke schikking en ordinantie hebben ze Maria besteed aan een man van het geslacht Juda en was geheten Jozef. En kort daarna ontving ze de boodschap van de engel Gabriel dat ze zou ontvangen en ter wereld brengen de Zoon Gods. En in hetzelfde jaar, in de laatste maand toen de tijd aanbrak dat Maria baren zou zo is Maria met Jozef getrokken tot Bethlehem, naar het gebod van keizer Augustus om te betalen zijn hoofdpenning. En toen ze daar waren zijn de dagen vervuld dat Maria baren zou; zonder enige smart of wee heeft ze gebaard haar eerstgeboren Zoon, Jezus Christus, God en Mens, de Verlosser der wereld. En toen Maria die glorieuze Maagd haar Zoon gebaard had is ze opgestaan en heeft dat Kindje Jezus gewonden in doeken en gelegd in de kribben. En op dezelfde tijd is opgegaan een ster in het oosten en heeft de Heilige Drie Koningen geleid uit de Orint tot Bethlehem daar dit Kindje geboren was om dat te eren en te aanbidden, als dit en andere mirakels beschrijven de vier Evangelisten. En willen die nu laten blijven en navolgen onze materie.

In het 15^de jaar van onze Heer en in het 57^ste jaar van keizer Augustus toen hij 76 jaar oud was is deze Augustus gestorven in Campania. En hij werd vergeven van zijn eigen huisvrouw, Livia genoemd. En werd van de senatoren, van de ridders en knechten en van alle Romeinen zeer beklaagd. Want ze voor noch na zo een gehad hadden; want hij was zo dapper, zo voorspoedig en zo vol eerbaarheid en zo victorieus dat men geen heidense prins o heer zijn gelijke vond. Hij had vijfduizendmaal te strijden en van allen was hij overwinnaar; maar nochtans had hij noch en leed meer schade in zijn wapenvolk dan op de Duitsers. Hij was een voorbeeld van ootmoed, goedertierenheid, voorzienigheid, zedigheid en lijdzaamheid; die zeer zelden iemand tezamen heeft. Nu keer ik weer op de verhalen van deze landen en wil die nu voort continueren en navolgen met de keizers van Rome na de jaren ons Heren toen ze geregeerd hebben en de verhalen gebeurd zijn

Hoe dat die Slaven, dat sijn die Hollanders, overvallen worden van den Neder-Sassens, dat sijn die Vriesen.

Dat XIIII capittel. [27v]

In den tijden dat die mogende keyser Octaviaen regnerende was, ende in den tijt van die XII jaeren datter een ghemeen pays ende vrede was doer Goods verhengenissen over alle die gantsse werlt, soe hebben die wrede ende wilde Slaven opghehouden van striden, ende saten oec een wil tijts stille. Dit vernemende die Neder-Sassens, dat die Slaven in vrede saten, en conden dat niet wel ghedragen ende lijden. Ende hebben een groot machtich heer van volck vergadert, ende sijn seer onversienlick ende snellick ghecomen om te bevechten ende te overvallen die Slaven die op Slavenburch ende daer omtrent woenachtich waren. Die Slaven hadden dit haest vernomen, ende namen hoer wapenen, ende ghingen mit groter vromicheit desen Neder-Sassens te moet, ende hadden enen groten strijt tesamen, datter vele an beiden siden verslaghen worden. Mer int einde cregen die Slaven die overhant, ende verdreven die Vriesen of die Neder-Sassens uut horen landen, ende behilden alten groten rove ende goet van hen.

Hoe dat de Slaven, dat zijn de Hollanders, overvallen werden van de Neder-Saksers, dat zijn de Friezen.

Dat XIIII kapittel. [27v]

In de tijden dat de vermogende keizer Augustus regeerde en in de tijd van die 12 jaren dat er een algemene rust en vrede was door Gods wil overal de ganse wereld zo hebben de wrede en wilde Slaven opgehouden van strijd en zaten ook een tijdje stil. Dit vernamen de Neder-Saksers dat de Slaven in vrede zaten en konden dat niet goed verdragen en lijden. En hebben een groot en machtig leger van volk verzameld en zijn zeer onvoorziens en snel gekomen om te bevechten en te overvallen de Slaven die op Slavenburcht en daar omtrent woonden. De Slaven hadden dit gauw vernomen en namen hun wapens en gingen met grote dapperheid deze Neder-Saksers te gemoed en hadden een grote strijd tezamen zodat er veel aan beiden zijden verslagen werden. Maar in het eind kregen de Slaven de overhand en verdreven de Friezen of die Neder-Saksers uit hun landen en behielden al te grote roof en goed van hen.

Hoe dat Claudius die keyser Brittannien wan, ende hoe hi die Slaven bevacht, ende van dat grote Wout Sonder Ghenaden; hoet an den name quam.

Dat XV cappittel.

Dese Claudius, als hi tot enen keyser van Romen gecoren was, vergaerde hi groot volck van wapenen, ende toech daermede in Brittangen, dats nu Engelant, daer Julius wilen eer geweest hadde tot sijnre ende der Romeine groten verliese, als voer geseit is. Denwelcken Bertoenen dese Claudius bevochten ende verwonnen heeft, ende onder dat Roomsche Rijck gebrocht, mit die eylanden daerbi gelegen, ghenoemt Orchades, dier XXIII is. Ende als die keyser Claudius Brittangen becrachticht hadde, ende wederom tscepe gegaen was, om over te comen, wert hi ende al sijn volck mit enen groten storm van winde gheworpen an der wilder Slaven lant, wonende in Slavenburch ende daer omtrent, dat nu Hollanders sijn, tegen die welcke hi een grote strijt hadde. Mer hi heeft ten einde, mits vromicheit ende veelheit des volcx, die overhant gehouden ende victorie van desen Slaven gecregen. Die keyser is mit een deel van sijn volck gegaen in dit grote bosch dat daer omtrent Slavenburch lach om te jagen, ende comende int bosch hoerden si dat vreselicken geluyt van leuwen, beren, wolven, wilde stieren ende verckens, dat si gansselick van dien gecrijs vervaert worden. Doen vraechde die keyser, oft daer yemant int bosch woonde; doen seiden dien Slaven: Ԉere, wi en wetens niet; mer wi weten wel, dat gy daer niet en soudt mogen doergaen ongescent mit alle desen volcke, overmits der wilder beesten willen.ՠDoen vraechde hi van die grootheit des bossches; si seiden als datter X milen lanck was ende drie breet. ԅnde of gy al die avontuer hadt, dat gi mit alle u volck daer doer comen mochtet, so wonen an dander side des bossches die wilde wrede Neder-Sassens, dat sijn die Vriesen, die nyemant ontsien, die in der werlt levet, die u ende u volck van stonden an bevechten souden.ՠDoe sprac Claudius die keyser: Ԅit woudt mach wel heten dat Woudt Sonder Genaden, want hoe dattet gaet, nyemant en mach daer ongheschent behouden sijns lijfs doergaen, hi en is ghevreest van den wilden beesten, of van den wreden Neder-Sassens ende den Slavenլ dwelcke groote menschen waren van statuere, ruych van hare, starck van lichaem ende ongetemmet, waerom dat si oec nyemant en ontsagen in der werlt. Ende aldus wert dit wout menich tijt hierna geheten dat Wout Sonder Ghenaden, streckende van Doernick tot Nijemaghen toe. [29v]

Dese keyser Claudius lach alle die winter lanc tot Slavenburch. Ende binnen desen tijden, als sommige croniken seggen, dede hi timmeren ende maken omtrent die mont van den Rijn, daer si in der zee plach te vallen bi Catwijck, een vijerbaeke ofte groten toerne, ende wert geheten Britten, omdat hi neffens Brittangen over lach. Ende an desen toorne ende burch plach men te vertollen van allen goeden die den Rijn nederquamen ende ter zeewert inne voeren. Ende op desen burch sat een castellein die die tollen bewaerde, ende hadde tot sijnre wapen enen scilt van lasuer mit een gulden baer; ende van desen castellein sijn ghecomen die heren van Britten, dwelc nu die heren van Wassenner zijn, ende voeren noch die wapen van Britten: ende is enen scilt van lasuer, mit enen gulden baer gequarteleert, mitter wapen van Wassenner, dats enen rode scilt van keel, mit drie halve manen van silver. Mer dit huys ende burch van Britten leyt nu veer in der zee, overmits den ofspoelinge ende anvloyen des zeewaters. Dese keyser Claudius wert van sinen wive genoemt Agrippina vergeven, om dat haer soen Nero keyser soude worden, alst ghesciede; ende starf int jaer ons Heren LVII, als hi out was LXIIII jaer, ende wert mit groter pompen begraven. In sijnre tijt, eer hi starf, openbaerde een groote comeet, dwelck een voerteiken was zijns doots.

Hoe dat keizer Claudius Brittannië won en hoe hij de Slaven bevocht en van dat grote Woud Zonder Genade; hoe het aan de naam kwam.

Dat XV kapittel.

Deze Claudius toen hij tot een keizer van Rome gekozen was verzamelde groot wapenvolk en trok daarmee in Brittannië, dat is nu Engeland, waar Julius wijlen eerder geweest was tot zijn en de Romeinen grote verlies, als gezegd is. De Britten die deze Claudius bevochten en overwonnen heeft en onder dat Roomse rijk gebracht met de eilanden daarbij gelegen genoemd Orchades waarvan er 23 zijn. En toen keizer Claudius Brittanni bekrachtigd had en wederom te scheep gegaan was om over te komen werd hij en al zijn volk met een grote storm van wind geworpen aan het land van de wilde Slaven die woonden in Slavenburcht en daaromtrent dat nu Hollanders zijn waartegen hij een grote strijd had. Maar hij heeft ten einde, mits dapperheid en veelheid van volk de overhand gehouden en victorie van deze Slaven gekregen. De keizer is met een deel van zijn volk gegaan in dit grote bos dat daar omtrent Slavenburcht lag om te jagen en kwam in het bos en hoorde een vreselijk geluid van leeuwen, beren, wolven, wilde stieren en varkens zodat ze gans van dat gekrijs bang werden. Toen vroeg de keizer of daar iemand in het bos woonde; toen zeiden die Slaven: Ԉeer, wij weten het niet; maar we weten wel dat ge daar niet ongeschonden door zou mogen gaan met al dit volk vanwege de wilder beesten.’ Toen vroeg hij van de grootte van het bos; ze zeiden als dat er 10 mijlen lang was en drie breed. ԅn als ge al avontuur had dat ge met al uw volk daardoor mocht komen zo wonen aan de andere zijde van het bos de wilde wrede Neder-Saksers, dat zijn de Friezen, die niemand ontzien die in de wereld leeft die u en uw volk van stonden aan bevechten zouden.’ Toen sprak keizer Claudius: ‘Dit woud mag wel heten dat Woud Zonder Genade, want hoe dat het gaat, niemand mag daar ongeschonden behouden zijn lijf, of hij is gevreesd van de wilden beesten of van den wrede Neder-Saksers en de Slavenլ die grote mensen waren van statuur, ruig van haar, sterk van lichaam en ongetemd, waarom dat ze ook niemand ontzagen in de wereld. En aldus werd dit woud menige tijd hierna geheten dat Woud Zonder Genade en strekte van Doornik tot Nijmegen toe. [29v]

Deze keizer Claudius lag de hele winter lang te Slavenburcht. En binnen deze tijd, zoals sommige kronieken zeggen, liet hij timmeren en maken omtrent de mond van de Rijn daar het in de zee plag te vallen bi Katwijk een vuurbaak of grote toren en werd geheten Britten omdat het neffens Brittannië over lag. En aan deze toren en burcht plag men te vertollen van alle goederen die de Rijn neerkwamen en ter zeewaarts voeren. En op deze burcht zat een kastelein die de tollen bewaarde en had tot zijn wapen een schild van lazuur met een gulden baar; en van deze kastelein zijn gekomen de heren van Britten die nu de heren van Wassenaar zijn en voeren nog dat wapen van Britten: en is een schild van lazuur met een gouden baar in vieren gedeeld met het wapen van Wassenaar, dat is een rode schild van keel met drie halve manen van zilver. Maar dit huis en burcht van Britten ligt nu ver in de zee vanwege de afspoeling en aanvloeien van zeewater. Deze keizer Claudius werd van zijn wijf, genoemd Agrippina, vergeven, omdat haar zoon Nero keizer zou worden, zoals het geschied is; en stierf in het jaar ons Heren 57 toen hij 64 jaar oud was en werd met grote pomperij begraven. In zijn tijd, eer hij stierf, openbaarde een grote komeet wat een voorteken van zijn dood was.

Hoe dat Anthonius ende Granus, twe edele Romeinen, uut Romen verdreven worden, ende in dese Nederlanden quamen.

Dat XVIII capittel.

Hiervoer heb ick gheseit, hoe dat Nero dat Roomsche Rijck regerende was als keyser, omtrent XIIII jaer, ende wat hi binnen sinen leven bedreven heeft. Hoe dat hi die eerste persecucie dede opten kerstenen, ende dode die II Princen der Apostelen, Sinte Pieter ende Sinte Pouwels, ende op tcorste, hi hatede alle goede menschen die duechtlic levende waren. Ende als hi van yemant gestraft wert van sijnre wreetheit ende tyrannicheit, dien liet hi mit enen smadelicken doot sterven. Andere verdreef hi ende verjaechde se sonder recht of reden uuter stadt. Onder diewelke dat waren II edele Romeinen, daer die ene of hete Granus, ende dander Anthonius van der Columnen oft van Zulen. Granus was een van den edelen senatoren, ende Anthonis was een trybuyn oft ridtmeester. Granus is mit sinen volcke ende geselscap gecomen doer Walslant, hebbende mit hem grote scat ende gelt, ende quam in Ardennen, daer hi vant fonteinen van svavelic water. Ende daer fondeerde ende stichte hi een fortresse ende starcte, ende dede dat na hemselven noemen Aquagrani, dat [36v] is nu Aken. Anthonius quam mit snen ghesinne ende geselscappe doer Germanien ende Vranckenlant, dat is Duytslant, ende quam int lant van Batavien, dat is nu Hollandt, ende begreep daer een plaetse opten stroom van den Rijn. Ende began daer oeck een veste ende toorne te maken, vast ende starck, ende dede die na hem hieten Anthonia. Ende dit was int jaer na ons Heren geboerte LXV. Ende Anthonis mit sine nacomers besaten desen burch ende veste C ende XXI jaer, totdat die Slaven ende die Wilthen quamen, ende verdestrueerden desen toorne ende veste. Sommige willen seggen, dat dese Anthonis dede oec maken die grote stadt geheten Duersteden, dat is nu Wijck te Duersteden, hoewel dat enige andere seggen, dat Battus of Batavus, een prinche der Catthen, dese stadt gemaec soude hebben; ende dede se na hem hieten Batavodure, als ick hiervoer gescreven hebbe; mer wat hier van is, bevele ic den gheleerden ende experten historijscrivers. Noch dede dese Antonis maken dat slot te Anholt, dat Zulen plach te heten. Ende van desen Anthonis zijn gedescendeert ende gecomen int Sticht van Uutrecht die ridderen ende heren van Zulen.

Hoe dat Antonius en Granus, twee edele Romeinen, uit Rome verdreven werden en in deze Nederlanden kwamen.

Dat XVIII kapittel.

Hierover heb ik gezegd, hoe dat Nero dat Roomse rijk regeerde als keizer omtrent 14 jaar en wat hij binnen zijn leven bedreven heeft. Hoe dat hij de eerste geloofsvervolging deed op de christenen en doodde de 2 Prinsen der Apostelen, Sint Petrus en Sint Paulus en in het kortste, hij haatte alle goede mensen die deugdzaam leefden. En toen hij van iemand gestraft werd van zijn wreedheid en tirannie die liet hij een smadelijke dood sterven. Anderen verdreef hij en verjoeg zonder recht of reden uit de stad. Waaronder waren 2 edele Romeinen waar de ene van heette Granus en de ander Antonius van de Kolommen of van Zuilen. Granus was een van de edele senatoren en Antonius was een tribuun of ritmeester. Granus is met zijn volk en gezelschap gekomen door Waals land en had met hem grote schat en geld en kwam in Ardennen, waar hij fonteinen van zwavelachtig water vond. En daar fundeerde en stichtte hij een fort en sterkte en liet dat naar zichzelf noemen Aquagrani, dat [36v] is nu Aken. Antonius kwam met zijn gezin en gezelschap door Germanië en Frankenland, dat is Duitsland, en kwam int het land Batavia, dat is nu Holland, en begreep daar een plaats op de stroom van de Rijn. En begon daar ook een vesting en toren te maken, vast en sterk en liet die naar hem noemen Anthonia. En dit was in het jaar na ons Heren geboorte 65. En Anthonis met zijn nakomelingen bezaten deze burcht en vesting 121 totdat die Slaven en de Wilten kwamen en vernielden deze toren en vesting. Sommige willen zeggen, dat deze Anthonis ook liet maken de grote stad geheten Duursteden, dat is nu Wijk bij Duurstede, hoewel dat enige anderen zeggen dat Battus of Batavus, een prins der Katten, deze stad gemaakt zou hebben; en liet het naar hem heten Batavodure; maar wat hiervan is beveel ik de geleerden en experten historieschrijvers. Nog liet deze Antonius maken dat slot te Anholt, dat Zuilen plag te heten. En van deze Anthonius zijn afgekomen en gekomen in het Sticht van Utrecht de ridders en heren van Zuilen.

Hoe dat die Slaven ende Wilthen mit crachten wonnen Anthonia, ende timmerden weder een groot, starck slot opter selver stede, dat si deden hieten Wiltenburch.

Dat XIX capittel.

Daerna, in den jare ons Heren C ende LXXXVI, overmits der menschen sonden, die God an hem wreken wilde, quam menigerhande volck uut Barbarien mit groter heercracht, ende verwoesten ende vernielden meest alle Europen; als die Gippides wonnen Ytalien; Alani, Oestenrijc; Sarmati, Hongerien; Wandali, Affriken; Ghoti, Cathalongen; Huni, Walslant. Ende die Slaven ende Wilthen, die in Zuyt-Hollant woonden, staken hem te samen mit groter macht, ende quamen, ende beleyden die veste ende fortresse Anthonia, ende wonnent mit crachte, ende sloegent al doot dat si binnen der mueren vonden, ende ten lesten worpen si dat casteel ende veste mitter mueren ter neer ende destrueerdent ter aerden toe. Ende als si horen bosen wille hadden volbracht, een wijl tijts daerna, timmerden si dat casteel weder op, ende maecten daer een ander veste ende starcte mit mueren ende poerten, ende deden dat na hemselven hieten Wiltenburch. Ende van desen Wilthen bleven dair een deel wonen, ende begeerden niet dan alle onvrede ende oerloge; ende lieten nyemant met vreden omtrent hem sitten. Ende vermenichden seer, ende deden veel quaets omtrent hem ende in anderen landen, ter tijt, dat si van den mogenden keyser Valentiniaen verwonnen worden, ende Wiltenburch ten gronde gedestrueert wert.

Hoe dat de Slaven en Wilten met kracht wonnen Anthonia en timmerden weer een grote sterke burcht op dezelfde plaats dat ze noemden Wiltenburcht.

Dat XIX kapittel.

Daarna het jaar ons Heren 186 vanwege de zonden der mensen die God aan hen wreken wilde kwam menigerhande volk uit Barbarijen met grote legermacht en verwoesten en vernielden meest alle Europa; als die Gippides wonnen Italie; Alanen, Oostenrijk; Sarmaten, Hongarije; Wandalen, Afrika; Goten, Catalanen; Hunnen, Waals land. En de Slaven en Wilten die in Zuid-Holland woonden staken zich tezamen met grote macht en kwamen en belegerden de vesting en fort Anthonia en wonnen het met kracht en sloegen alles dood dat ze binnen de muren vonden en tenslotte wierpen ze dat kasteel en vesting met de muren ter neer en vernielden het tot de aarde toen. En toen ze hun boze wil hadden volbracht, een tijdje daarna, timmerden ze dat kasteel weer op en maakten daar een andere vesting en sterkte met muren en poorten en lieten dat naar zichzelf noemen Wiltenburcht. En van deze Wilten bleven daar een deel wonen en begeerden niets dan alle onvrede en oorlog; en lieten niemand met vrede omtrent hen zitten. En vermenigvuldigden zeer en deden veel kwaad omtrent hen en in andere landen tot de tijd dat ze van de vermogende keizer Valentianus overwonnen werden en Wiltenburcht ten gronde verwoest werd.

Van den beghinne ende oerspronc der Francken, ende waerom dat si Francken ghenoemt sijn, ende wat onderscheit datter is tusschen den Francken ende Franchoysen.

Dat XXII capittel.

Nae den male dat Troyen gedestrueert was, als voerscreven is, soe ruymden uut Troyen vele van den Troyanen, ende quamen een deel wonende bi den marasschen van Meothides, ende is gelegen boven tconincrijc van Polen ende Pruyslant omtrent Hongarien, ende namen die landen daer in, ende sloegen hem daer neder, ende bouweden daer enen groten stadt, die si hieten Sicambria. Ende dit volc hiete na der stadt Sicambri. Hierentusschen dat die Troyanen hem dus gedeilt hadden in vele landen, verliepen vele jaren, ende hadden vele coningen ende princen, daer wi of swigen willen, totter tijt dat Valencius, des groten keysers Constantijns soen, keyser van Romen was, in den jare na ons Heren geboert CCC ende XL, ende regeerde XXIIII jaer. In sinen tiden quamen dese Sicambrinen, ende verwoesten alte seer die landen ende provincien des Roomschen Rijcs, al totter Rinen toe, ende dede vele scaden. Die keyser Constancius dit vernemende, vergaerde alten groten swaren volc van wapenen, ende quam tegen dese wreden volcke te stride, ende hadde die avonture dat hij se verwan; ende brocht se onder gehoersaemheyt des Roomschen Rijcs, dat si als andere landen staen mosten onder tribuyt. Daerna, in den tijden dat Valentiniaen keyser was, in den jaere ons Heren CCC ende LXVII, quamen die Alanen, ende was een volc geseten bi desen Sicambrinen, boven die marasschen van Meothides; ende bestonden an te vechten ende te verwoesten dat Roomsche Rijck. Die keyser vergaerde uutermaten veel volcxs om desen Alanen te wederstaen; mer also si in een broekich lant saten, daer men niet wel in gheraken en konde, so dede die keyser weten den Sicambrinen, indien si desen Alanen verwinnen mochten ende onder den Roomsche Rijcke brengen, hi woude hen versetten ende quijtscelden, ende belovede hemluden vri te sitten van den jaerlixen tribuyt X jaren lanc. Die Sicambrinen dit horende, waren blide ende wel gemoet, ende also si die nacie van den volcke ende die gelegentheden van den landen kenden, so namen sijt an ende stelden hem daertoe, ende togen mit alle hoer macht doer die broekinge landen ende verwonnen die Alanen, ende brochten se tot gehoersaemheit des Roomschen Rijcks. Ende uut deser victorien ende feyte so dede die keyser dese Sicambrinen noemen Franci, dat is wreet, oft omdat si van den tribuyt vry saten, worden si geheten Franci, dat is vry. Andere die seggen, ende dat confirmeert Robertus Gaguinus in sijne cronijcke, als dat dese Sicambrinen gheheten worden Franci, van horen oversten hooftman Hectoors soen, die se in desen landen ghebrocht hadde, dye ghenoemt was Francion; ende nae hem hieten sij Francken. Wat nu hier of is, laet ick bliven; want dye authoren seere discorderen van den oerspronghe ende beghinsele der Francken. Ende als nu dye tien jaren [45r] omme gecomen waren, ende was by den tijden dat Valens mit sijn II broeders kinderen Graciaen ende Valentiniaen keyseren waren, quamen des keysers boden, ende eyschten weder den behoerlicken tribuyt, als si van outs plegen te gheven; mer si en wouden daer niet of horen, want si binnen die X jaren seer machtich van volck ende goet geworden waren. Die keyser vergaerde uut allen landen een groot heer van volck, ende toech op dese Francken, ende versloecher uutermaten veel, ende verdreef se uut horen landen, soedat si quamen mit horen oversten hooftman geheten Priamus in Duytslant, in den landen van Duringen ende daer omtrent, ende besaten alle die landen tusschen der Danouwe ende den Rijn. Dit volck was groot ende starck, ende besaten die landen aldaer wel XLV jaer, ende vermenichden seer, doende veel quaets omtrent die landen, ende onthilden hem aldaer langhe tijt mit horen hertoge Priamus, die na den groten coninc Priamus genoemt was. Dese hertoge Priamus brocht onder sine heerscappie alle dat lant leggende tusschen die Mase ende die Scelt, ende voert dat lant tusschen die Schelt ende der Britaensse zee. Dese Priamus hadde enen soen geheten Marcomirus, ende wan oec vele landen ende steden. Als nu dese Francken een wijl tijts aldus in Duringen geseten hadden, ende seer vermenichtvoudicht waren, so en wouden si niet langer onder enen hertoge staen, ende wouden niet hebben dat hoer oversten hertogen souden hieten, mer wouden oeck een coninc hebben. Want andere landen, die min volcs ende min van machte waren, coningen hadden. Ende maecten ende coren onder hem enen coninc ghenoemt Pharamondt, des voerscreven hertoge Marcomirusՠsoen. Ende dit was die eerste coninck van den Francken. Ende was int jaer ons Heren CCCC ende XX, ende was in den tijden dat Archadius ende Honorius keyseren van Romen waren. Ende after dien tijden begonnen si wetten ende loyen te maken ende politien te houden. Als si nu enen coninc hadden, togen si mit groter macht over den Rijn westwert, ende wonnen vele landen ende steden als Doernick, Camerick, Riemen, Parijs, Tours, etcetera. Voert wonnen si Trier, Collen, Bonne ende voert alle steden ende sloten opten Rijnstrome ghelegen, totter Britaensser Zee toe, daer dese landen Hollandt, Zeelant ende Sticht van Uutrecht in ghelegen sijn.

Van het begin en de oorsprong der Franken en waarom dat ze Franken genoemd zijn, en wat onderscheid dat er is tussen de Franken en Fransen.

Dat XXII kapittel.

Nadat Troje verwoest was zo ruimden uit Troje vele Trojanen en kwamen een deel wonen bij de moerassen van Meothiden, en is gelegen boven het koninkrijk van Polen en Pruisen omtrent Hongarije en namen de landen daarin en sloegen zich daar neer en bouwden daar een grote sta, die ze noemden Sicambria. En dit volk weer naar de stad Sicambri. Ondertussen dat de Trojanen zich dus in veel landen verdeeld hadden verliepen vele jaren en hadden vele koningen en prinsen waar we van zwijgen willen tot de tijd dat Valentianus, de zoon van de grote keizer Constantijn, keizer van Rome was in het jaar na ons Heren geboorte 340 en regeerde 24 jaar. In zijn tijd kwamen deze Sicambri en verwoesten al te zeer de landen en provincies van het Roomse Rijk al tot de Rijn toe en deden veel schade. De keizer Constantius die dit vernam verzamelde al te groot zwaar wapenvolk en kwam tegen deze wrede volk te strijden en had het avontuur dat hij ze overwon; en bracht ze onder gehoorzaamheid van het Roomse Rijk dat ze als andere landen onder tribuut moesten staan. Daarna, in de tijd dat Valentianus keizer was het jaar ons Heren 367 kwamen de Alanen en was een volk gezeten bij deze Sicambri, boven de moerassen van Meothides; en bestonden te vechten en te verwoesten dat Roomse rijk. De keizer verzamelde uitermate veel volk om deze Alanen te weerstaan; maar alzo ze in moerassig land zaten waar men goed in komen mocht zo liet de keizer weten de Sicambri indien ze deze Alanen overwinnen mochten en onder het Roomse rijk brengen dat hij wilde hen verzetten en kwijtschelden en beloofden hen vrij te zitten van het jaarlijkse tribuut 10 jaren lang. Die Sicambri die dit hoorden waren blijde en goed gemoed en alzo ze die natie van volk en de gelegenheid van de landen kenden zo namen zij het aan en stelden zich daartoe en trokken met al hun macht door de moerassige landen en overwonnen ie Alanen en brachten ze tot gehoorzaamheid van het Roomse rijk. En uit deze victorie en feiten zo liet de keizer deze Sicambri noemen Franci, dat is wreed of omdat ze van de tribuut vrij zaten werden ze geheten Franci, dat is vrij. Anderen zeggen en dat bevestigt Robertus Gaguinus in zijne kroniek als dat deze Sicambri geheten worden Franci van hun overste hoofdman de zoon van Hector die ze in deze landen gebracht had die Francion was genoemd; en naar hem heten zij Franken. Wat nu hiervan is, laat ik blijven want de auteurs zijn zeer tweedracht van de oorsprong en begin der Franken. En toen nu die tien jaren [45r] om gekomen waren en was bij de tijd dat Valens met de 2 kinderen van zijn broeder, Gracianus en Valentianus, keizers waren kwamen de keizers boden en eisten weer de behoorlijke tribuut zoals ze vanouds plagen te geven; maar zeen wilden daarvan niet horen want ze waren binnen die 10 jaren zeer machtig van volk en goed geworden. De keizer verzamelde uit alle landen een groot leger van volk en trok op deze Franken en versloegen er uitermate veel en verdreef ze uit hun landen zodat ze kwamen met hun overste hoofdman geheten Priamus in Duitsland, in het land van Thringen en daar omtrent en bezetten al die landen tussen de Donau en de Rijn. Dit volk was groot en sterk en bezetten de landen aldaar wel 45 jaar en vermenigvuldigen ze en deden veel kwaad omtrent die landen en onthielden zich aldaar lange tijd met hun hertog Priamus die naar de grote koning Priamus genoemd was. Deze hertog Priamus bracht onder zijn heerschappij al dat land dat lag tussen de Maas en Schelde en voort dat land tussen de Schelde en de Noordzee. Deze Priamus had een zoon geheten Marcomirus en won ook vele landen en steden. Als nu deze Franken een tijdje aldus in Thringen gezeten hadden en zeer vermenigvuldigd waren zo wilden ze niet langer onder een hertog staan en wilden niet hebben dat hun overste hertog zou heten, maar wilden ook een koning hebben. Want andere landen die minder volk en minder van macht waren hadden koningen. En maakten en kozen onder hen een koning genoemd Pharamondt, de zoon van hertog Marcomirus. En dit was de eerste koning van de Franken. En was in het jaar ons Heren 420 en was in de tijd dat Arcadius en Honorius keizers van Rome waren. En na die tijd begonnen ze wetten en beloftes te maken en politie te houden. Toen ze nu een koning hadden trokken ze met grote macht over de Rijn westwaarts en wonnen vele landen en steden als Doornik, Kamerijk, Reims, Parijs, Tours, etc. Voort wonnen ze Trier, Keulen, Bonn en voort alle steden en burchten op de Rijnstroom gelegen tot de Noordzee toe waar deze landen Holland, Zeeland en Sticht van Utrecht in gelegen zijn.

Ende wonnen noch dat lant an den Rijn, dat nu Franckenlandt hiet, daer Wirtzburch die overste hoofstat of is, ende mengden hem mitten Duytschen, mit hylicken ende mitter sprake, ende worden doe Francken genoemt. Ende daerom scrijft hem een bisscop van Wirtzburch een hertoech van Oest-Francken. Enige luden die der dinghen onderscheyt niet en verstaen, menen dattet coninghen van Vrancrijck waren, die Hollandt eerst uutgaven; dat si mit reden wel proeven souden dat si onrecht segghen, want Hollandt nye Walsche tonghe en was, noch onder der Walen onderdanicheit en stonde. Mer het waren coninghen der Francken, ende waren vant eerste ende rechte Vranckrijck, dat nu Franckenlant hiet, daer Wirtzburch die hoofstat of is, als voerseit staet. Want also als die edel Francken van Troyen dat lant bi den Rijn eerst begrepen, als si uut horen landen ende stat van Sicambrien verdreven waren, ende noemden dat lant na hem Franckenlant, daer die coninghen van Franckenlant of ghecomen sijn, ende doe ter tijt die meeste coninghen van der werelt naest den keyser waren, ende pleghen meest al Duytslant ende tlandt omtrent Parijs, dat nu Vrancrijck hiet, te beheren mitten swaerde. Ende hilden hoer palaes ende woenstede soe tot Trier, soe te Coellen, tot Aken, tot Mets, in Lotringen ende daeromtrent, ende waren selden te Parijs. Want dat al een nyeu ghewonnen landt was van den Francken, daer dye Franchoysen hier voermaels of ghecomen sijn. Want dat nu Vrancrijck [45v] hiet plach te hieten in Latijn Francia Togata, dat is in Duytsche Ghemantelt Vrancrijck. Daerom hieten die Franchoysen in Latijn Francigene, dat is in Duytsche te seggen gheboren van den Francken. Ende dese Francken van Troyen deden wijngaert van Troyen comen, ende setten die bi den Rijn, daer sijt begrepen hadden. Ende overmits die hoecheyt van der Francher cronen, die op die tijt was in Franckenlande, soe hieten dye luyden hudens dages die vrye Francken, omdat dat Roomsche Rijck soe hoechlic bij hem verheven ende gheeert wert. Puppijn die Grove was een Duytsch geboren; Kaerle Marteel wert in onechte te Trier gheboren. Puppijn die Cleyne, sijn soen, hilt sijn woenstadt tot Coellen. Kaerl die Grote, sijn soen, bouwede sijn woninghe tot Aken ende plach daer te wonen, eer hi keyser van Romen wert. Ende was tot Ingelheim opten Rijn in Franckenlande gheboren. Daernae, alsoe dese coninghen van Franckenlande uut Spangen daghelixs veel anstoets hadden, die op die tijt noch heyden waren, ende West-Vranckrijck sere anvochten, (daer Parijs, Orliens, Tours ende andere grote steden inne leggen) soe bleven die Franche coningen veel in dien landen, soe dattet veel bewoent wert. Ende coninck Kaerl dede wijngaert comen uut Franckenlande, ende deden overal setten in Vrancrijck, dat een soet bequaem lant is, soedat si seder die tijt die croen aldaer gehouden hebben die si mitten besittingen des Heyligen Roomschn Rijcs seer groot ende wijdt gemaect hebben. Doch after die tijt dat si hem aldaer soe vaste nederstelden, soe is dat Heylige Rijck uut horen handen gecomen, als kenlick is; want si hem doe meer totter Walscher tongen gaven, dan totter Duytscher heren. Die Walen oft Franchoysen en mogen dat rijck niet besitten, also die paeus dat ordineerde in ene gemene concilie ende rade mitten coningen van Germanien, Francken ende van Sassen, dat nu altemalen Almangen hiet, dat is Duytslande; als dat dat Heylige Rijck altijt geregeert soude wesen van den Duytschen. Ende die soud men kiesen bi den hogen VII coervorsten, die in Duytslant dairtoe gevoecht sijn, als na geseyt sal worden, seder den tijt dat dat rijck der Grieken ofgetogen wert bi ghemenen rade der Heyliger Kercken ende des Heylich Rijcs, overmidts dat si der kercken ende der kersten gelove twewerf hulpe weygerden tegen die heydense Sarasinen, die die Heylige Kercke ende kerstenheit in Ytalien seer destrueerden ende jammerlic verdructen; daer die drierhande Duytsche Nacye willichlic toe bereyt waren ende in Goeds ere ende der Moeder der Heyliger Kercke die heydenen ende Sarasinen mit horen mogentheit verdreven. Welcke drierhande Duytsche tongen waren: Germanien; Francken ende Sassen, ende doe altesamen mit enen name geheten worden Almanyen, dats in Duytsche te seggen een grote vlogel. Want die Aern des Heyligen Roomschen Rijcs grote vlogelen heeft om vele cleine vogelkens onder hem te bescutten ende te voeden. Hierom hebben si onrecht, die die coningen van Francken heten coningen van Vrancrijc; want Vrancrijc is een nyeu landt bi den anderen, ende is geheten der Francken Rijck overmits dat die Francken dat lant wonnen alre eerst van den heydenen; ende is wel te proven dat die Francken menich hondert jaren waren voer die Franchoysen. Hiernae, doe die Franchoysen groot ende machtich worden mitter Walscher nacye, also si den Francken ofghingen, daer si of gecomen waren, ende si van den Heylige Rijck ofgeset worden bi ghemenen overdrachte dat die Duytschen dat Rijcke altijt behouden souden, so wert daerna den Franchoysen tot moetsoene geordineert, dat die eer gedeylt soude worden. Ende want die kerstenheyt staet in drie principalen nacien; so souden die Romeinen ende Ytalianen hebben die Roomsche Kercke, omdat si een beghinsel waren des heylighen kersten geloves. Die Germeinen ende Franckn, dat sijn die Duytschen, souden hebben dat Heylighe Roomsche Rijck om hoer moghentheyt willen. Ende die Franchoysen ende Walen souden hebben die schole, om hore wijsheit ende cloecheit willen, als dat noch huden des daghes is. Hier hebdij nu ghehoert hoe dat die Francken in Duytschen lande ghecomen sijn opten Rijnstrome, [46r] ende hoe si dat lant daer eerst begrepen, ende hoe dat die Franchoysen van desen Francken voert horen ofcoemst genomen hebben, ende West-Vrancrijc noch opten dach van huden besitten. Nu wil ic weder keren op mijn voergenomen materie.

En wonnen nog dat land aan dn Rijn dat nu Frankenland heet daar Würzburg de overste hoofdstad van is en mengden zich met de Duitsers met huwelijk en met afspraken en werden toen Franken genoemd. En daarom schrijft zich een bisschop van Wrzburg een hertog van Oost-Franken. Enige lieden die het onderscheid der dingen niet verstaan menen dat het koningen van Frankrijk waren die Holland eerst uitgaven; dat ze met reden wel beproeven zouden dat ze met onrecht zeggen, want Holland was geen Waalse taal, nog onder de Walen onderdanigheid stond. Maar het waren koningen der Franken en waren van het eerste en rechte Frankrijk dat nu Frankenland heet waar Würzburg de hoofdstad van was. Want alzo als de edele Franken van Troje dat land bij de Rijn eerst begrepen toen ze uit hun land en stad Sicambri verdreven waren en noemden dat land naar hen Frankenland daar de koningen van Frankenland van gekomen zijn en toen ter tijd die meeste koningen van de wereld naast de keizer waren plagen meest al Duitsland en het land omtrent Parijs, dat nu Frankrijk heet, te beheren met het zwaard. En hielden hun paleis en woonplaats zo te Trier, zo te Keulen, tet Aken, tet Metz, in Lotharingen en daaromtrent en waren zelden te Parijs. Want dat was geheel een nieuwgewonnen land van de Franken daar de Fransen hier voormaals van gekomen zijn. Want dat nu Frankrijk [45v] heet plag te heten in het Latijn Francia Togata, dat is in Diets Bemanteld Frankrijk. Daarom heten de Fransen in Latijn Francigene, dat betekent in Diets geboren van de Franken. En deze Franken van Troje lieten wijngaard van Troje komen en zette die bij de Rijn daar zij het begrepen hadden. En vanwege de hoogheid van de Franse kroon die op die tijd was in Frankenland zo heten die lieden hedendaags de vrije Franken omdat het Roomse rijk zo hoog bij hen verheven en geerd werd. Pepijn die Grove was Duits geboren; Karel Martel werd in onecht te Trier geboren. Pepijn de Kleine, zijn zoon, hield zijn woonplaats te Keulen. Karel de Grote, zijn zoon, bouwde zijn woning te Aken en plag daar te wonen eer hij keizer van Rome werd. En was te Ingelheim aan de Rijn in Frankenland geboren. Daarna, alzo deze koningen van Frankenland uit Spanje dagelijks veel aanstoot hadden die op die tijd nog heiden waren en West-Frankrijk zeer bevochten, (daar Parijs, Orleans, Tours en andere grote steden in liggen) zo bleven de Franse koningen veel in die landen zodat het veel bewoond werd. En koning Karel liet wijngaard komen uit Frankenland en liet het overal zetten in Frankrijk zodat het een lieflijk en bekaam land is zodat ze sinds die tijd de kroon aldaar gehouden hebben die ze met de bezittingen van het Heilige Roomse Rijk zeer groot en wijd gemaakt hebben. Doch na die tijd dat ze zich aldaar zo vast nestelden zo is dat Heilige Rijk uit hun handen gekomen als bekend is; want ze zich toen meer tot de Waalse spraak gaven dan tot de Duitse heren. De Walen of Fransen mogen dat rijk niet bezitten, alzo de paus dat ordineerde in een algemene concilie en raad met de koningen van Germani, Franken en van Saksen dat nu allemaal Allemagne heet, dat is Duitsland; als dat dat Heilige Rijk altijd geregeerd zou wezen van de Duitsers. En die zou men kiezen bij de hoge 7 keurvorsten die in Duitsland daartoe bevoegd zijn zoals hierna gezegd zal worden sinds de tijd dat dit rijk van de Grieken afgetrokken werd bij algemene raad der Heilige Kerk en het Heilige Rijk vanwege dat ze de kerk en het christen geloof tweemaal hulp weigerden tegen de heidense Saracenen die de Heilige Kerk en christenheid in Italie zeer vernielden en droevig verdrukten; daar de drievormige Duitse Natie gewillig toe bereid waren en in Gods eer en de Moeder der Heilige Kerk de heidenen en Saracenen met hun mogendheid verdreven. Welke drievormige Duitse talen waren: Germani; Franken en Saksers, en toen alle tezamen met een naam geheten worden Allemagne, dat betekent in Duits een grote vleugel. Want de Arend der Heilige Roomse Rijk heeft grote vleugels om vele kleine vogeltjes onder hem te beschutten en te voeden. Hierom hebben ze onrecht dat de koningen van Franken koningen van Frankrijk noemen; want Frankrijk is een nieuw land bij de anderen, en is geheten Franken Rijk vanwege dat de Franken dat land wonnen allereerst van de heidenen; en is wel te beproeven dat de Franken menige honderd jaren waren voor de Fransen. Hierna, toen de Fransen groot en machtig worden met de Waalse natie, alzo ze de Franken afgingen daar ze van gekomen waren en ze van het Heilige Rijk afgezet werden bij algemeen overdracht dat de Duitsers dat Rijk altijd behouden zouden zo werd daarna de Fransen tot overeenkomst geordineerd dat de eer gedeeld zou worden. En omdat de christenheid staat in drie voornaamste naties; zo zouden de Romeinen en Italianen hebben de Roomse Kerk omdat ze een begin waren van het heilige christen geloof. De Germanen en Franken, dat zijn de Duitsers, zouden hebben dat Heilige Roomse rijk vanwege hun mogendheid. En de Fransen en Walen zouden hebben de school om hun wijsheid en kloekheid, als dat nog heden des dag is. Hier heb je nu gehoord hoe dat de Franken in Duitsland gekomen zijn op de Rijnstroom [46r] en hoe ze dat land daar eerst begrepen en hoe dat de Fransen van deze Franken voort hun afkomst genomen hebben en West-Frankrijk nog op de dag van heden bezitten. Nu wil ik weer keren op mijn voorgenomen materie.

Hoe dat die keyser Valentiniaen overwan die Wilthen, Hollanders ende Vriesen, ende destrueerde dat grote casteel tot Wiltenburch.

Dat XXIII capittel.

In den jare na ons Heren geboort CCC ende LXX of daeromtrent, maecten die Wilthen, dat sijn nu Stichtse, ende die Slaven, dat sijn nu Hollanders, ende die Neder-Sassens, dat sijn nu Vriesen, een aliaence ende overdracht mit malcander, ende vergaerden een alten groten hope volcs, ende ghingen te scepe omme den Rijn op te varen, ende mit heercracht te anvechten ende destrueren alle tWalsche landt ende Hoech-Duytslant, als si deden. Ende togen den Rijn op, doende grote scade van roven ende branden, slaende ende dodende al dat si crigen konden. Die keyser Valentiniaen dit vernemende, heeft groot volc van wapenen vergadert, om dit verwoede ende wrede volc te wederstaen, ende heeft enen groten swaren strijt tegen dit onstuere volc gehadt, ende verwan se. Ende hi nam hoer scepen, ende voer den Rijn neder, ende destrueerde ende verwoeste, werpende ter neder hoer grote ende starcke casteel tot Wiltenburch, ende bedwanc dese luden ende Vriesen, dat si tot sinen geboden mosten staen. Ende also dit lant van der Neder-Sassens een kout lant was, soe noemdent die Romeynen Vrieslant; nochtans seggen enige historijscrivers, als Plinius die Anderde, dat dit lant van den Neder-Sassen lange tijt voer desen keyser Valentiniaen Vrieslant genoemt was.

Hoe dat keizer Valentianus overwon de Wilten, Hollanders en Friezen en vernielde dat grote kasteel te Wiltenburcht.

Dat XXIII kapittel.

In het haar na de geboorte van onze Heer 370 of daaromtrent maakten de Wilten, dat zijn nu Stichtse, en die Slaven, dat zijn nu Hollanders, en de Neder-Saksers, dat zijn nu Friezen, een alliantie en overdracht met elkaar en verzamelden een al te grote hoop volk en gingen te scheep om de Rijn op te varen en met legerkracht te bevechten en vernielen het hele Waalse land en Hoog-Duitsland, zoals ze deden. En trokken de Rijn op en deden grote schade van roven en branden, sloegen en doodden alles dat ze krijgen konden. Die keizer Valentianus vernam dit en heeft groot wapenvolk verzameld om dit verwoede en wrede volk te weerstaan en heeft een grote zware strijd tegen dit stuurse volk gehad en overwon ze. En hij nam hun schepen en voer de Rijn neder en vernielde en verwoestte en wierp neer hun grote en sterke kasteel te Wiltenburcht en bedwong deze lieden en Friezen zodat ze tot zijn gebod moesten staan. En alzo dit land van de Neder-Saksers een koud land zo noemden de Romeinen het Friesland; nochtans zeggen enige historieschrijvers, zoals Plinius de volgende, dat dit land van de Neder-Saksers lange tijd voor deze keizer Valentianus Friesland genoemd was.

Hoe dat die Vriesen ofte Neder-Sassen dat conincrijk van Brittangen becrachtigden ende wonnen.

Dat XXIIII capittel.

Omtrent die jaren ons Heren III C ende LXXXV was een coninc in Engelant, genoemt Vortigernus, ende was een kersten prince. Dese leet veel anstoets van den Picten ende Scotten, die dicwils in Engelant quamen, rovende ende brandende, ende deden veel quaets. So sijn in desen tiden III grote, lange scepen in Engelant gecomen, wel ghewapent, ende toegemaect ten oerloge, mit veel volcs, hebbende over hem II cappeteinen, genoemt Horsus ende Eugistus. Ende quamen in een contreye van den lande omtrent die stadt van Canthuarien, daer die coninc op die tijt lach. Terstont was den coninc die boetscap gedaen, datter III grote scepen mit volc van wapenen angecomen waren; ende waren mannen van groter statueren ende lichame, cloec ende starck van live ende moede. Die coninc dede se bi hem comen, ende onder den anderen sach hi desen tween, dat si die ander te boven ghingen in edelheit, scoenheit ende vromicheit, ende vraechde waerom si in sijn conincrijc gecomen waren. Eugistus, die die outste ende bequaemste was van hem allen, sprac: Ԉere coninc, wi sijn uuten lande van Sassen, gelegen in Duytschen lande, ende sijn uut ouder ghewoenten uut onsen landen verdreven om uwer coninclike majesteit oft enen anderen prince te dienste te comen. Want het is een gewoente in onsen landen dat, wanneer des volcs te vele is, ende si alle den cost ende neringe in den lande niet gewinnen noch hem behelpen en mogen, so comen die princen ende oversten van den landen te samen, ende doen bi hem vergaderen alle die joncste ende vroomste van den landen, ende nemen daeruut dien dat by sorte toecompt die cloecste ende vroomste, dat dye sullen uuten lande trecken, ende horen cost buten soecken, om alsoe die landen te lichten van den overtallicheden des volcs. Ende na deser gewoenten ende usancien is ons dit toegevallen, ende hebben ons ij, als mi, die Eugistus genoemt bin, ende desen mijn broeder, die Horsus ghenoemt, tot overmans ende cappeteinen gheset. Wi, die ghehoersaem wilden wesen onsen oversten, [46v] ende houden die oude manieren van den landen, sijn te schepe gheghaen, ende sijn by des gods Mercuriusՠgehengenisse ende leidinge in desen uwen conincrijck gecomen.ՠDie coninck, als hij hoerde den name Mercurius, vraghede wat religie ende gelove si hadden. Eugistus seide: ԗi eren ende aenbeden onse goden als Saturnus, ende bysonder den god Mercurius, die de werelt regeren, welcken Mercurium wi heten na onsen sprake Woeden; ende desen hebben onse ouders toegescict den IIII dach van der weken, dat wi hem dan eren sullen, ende heten denselven dach woensdach. Na desen eren wi die alre mogenste goddinne, gheheten Fera, die wi na onse sprake hieten Fridi; ende vieren dye opten VI dach van der weken, ende noemen die Fridendach.ՠDoen antwoerde die coninck, ende seyde: Ԗan uwen gelove, dat ongelove is, bin ic sere in bedroeft; mer van uwer coemste bin ic seer verblijt, want ic u grotelic van doen hebben sal tegen mine vianden, die mi dicwils overvallen. Dus ist dat ghi mi getroulic dienen ende mijn lant beschermen wilt, ic wil u grotelic versien van ghelt schat ende goet, ende wil u doen hebben een bequame plaetse in mijn conincrijcke, daer ghi u onthouwen moecht.ՠDese Friesen waren terstont bereyt, ende beloefden den coninc hulde ende manschip, hout ende trou te wesen. Onlange hierna quamen die Picten ende Scotten uuten lande van Albanien mit groter heercracht, rovende ende brandende int noorteynde van Brittangen. Als dit die coninc Vortirgernus vernam, vergaerde hi groot volck van wapenen, ende toech over die riviere van der Humber, dit wrede volck te gemoet; daer geviel enen groten strijt tusschen den Brittoenen ende den Scotten, mer die Sassens ofte Friesen, die groot ende starck van live waren, hadden hem soe vromelic in desen stride, dat die Scotten, die altijt te verwinnen plagen, nu van den Friesen verwonnen worden, ende worden uuten lande verdreven, latende vele van horen scepen ende volck van wapenen. Als die coninck bi desen Friesen victorie hadde gehadt, dancte hi desen II cappeteinen hoechlicken, ende begaefde se mit grote ghiften ende gaven. Eugistus, die cloeck ende subtijl was, dochte hoe hi best een stede of fortresse in den lande crigen mochte, sprack totten coninc aldus: ‘Here coninc, also ic verstaen hebbe, so sijnder weinich van uwe onderstaten die u beminnen, ende willen enen anderen coninc maken; ende uwe vianden comen oec an allen canten, ende beroven uwe landen. Dus oft u beliefde dat wi senden in onsen landen om meer hulps ende bistant van volck; mer een dinc begeerde ic wel van minen here den coninck.’Doen seyde die coninck: ԓendt boden uut, ende laet comen also veel volcs alst u belieft; ende wat ghi van mi begeert, wil ic gaerne doen.’[47r]

Hoe dat de Friezen of Neder-Saksers dat koninkrijk van Brittanni bekrachtigden en wonnen.

Dat XXIIII kapittel.

Omtrent het jaar ons Heren 335 was er een koning in Engeland genoemd Vortigemus en was een christen prins. Deze leed veel aanstoot van de Picten en Schotten die vaak in Engeland kwamen rovend en brandend en deden veel kwaad. Zo zijn in deze tijd 3 grote, lange schepen in Engeland gekomen, goed gewapend en klaar gemaakt ten oorlog met veel volk en hadden over zich 2 kapiteins, genoemd Horsus en Eugistus. En kwamen in een gebied van het land omtrent de stad Canterbury daar de koning op die tijd lag. Terstond was de koning de boodschap gedaan dat er 3 grote schepen met wapenvolk aangekomen waren; en waren mannen van grote staturen en lichaam, kloek en sterk van lijf en gemoed. De koning liet ze bij hem komen en andere de anderen zag hij deze twee dat ze de anderen te boven gingen in edelheid, schoonheid en dapperheid en vroeg waarom ze in zijn koninkrijk gekomen waren. Eugistus, die de oudste en bekwaamste was van hen allen, sprak: Ԉeer koning, we zijn uit het land Saksen, gelegen in Duitsland, en zijn uit oude gewoonten uit onze landen verdreven om uw koninklijke majesteit of een andere prins te dienst te komen. Want het is een gewoonte in onze landen dat wanneer er te veel volk is en ze allen de kost en nering in het land niet gewinnen nog zich behelpen mogen zo komen de prinsen en oversten van de landen tezamen en laten bij zich verzamelen alle jongste en dappersten van het land en nemen daaruit die dat bij soort toekomt de kloekste en dapperste dat die uit het land zullen trekken en hun kost buiten zoeken om alzo die landen te verlichten van den overtolligheid van volk. En naar deze gewoonte en gebruik is ons dit toegevallen en hebben ons 2, als mij die Eugistus genoemd ben, en deze mijn broeder die Horsus genoemd worden tot overste man en kapiteins gezet. Wij die gehoorzaam willen wezen onze oversten [46v] en houden de oude manieren van de landen zijn te scheep gegaan en zijn bij de god Mercurius toestaan en leiding in deze uw koninkrijk gekomen.’ Die koning, toen hij de naam Mercurius hoorde vroeg wat religie en geloof ze hadden. Eugistus zei: ‘Wij eren en aanbidden onze goden als Saturnus en vooral de god Mercurius die de wereld regeren, welke Mercurius we naar onze taal noemen Wodan; en dezen hebben onze ouders toe geschikt de 4^de dag der week dat we hem dan eren zullen en noemen diezelfde dag woensdag. Na deze eren we de aller vermogendste godin geheten Fera die we in onze taal noemen Freya; en vieren die op de 6^de dag van de week en noemen die vrijdag.’ Toen antwoordde de koning en zei: ‘Van uw geloof wat ongeloof is ben ik zeer bedroefd; maar van uw komst ben ik zeer verblijd want ik zal u zeer nodig hebben tegen mijn vijanden die me vaak overvallen. Dus is het dat ge me trouw wil dienen en mijn land beschermen wil, ik wil u zeer voorzien van geld, schat en goed en wil u laten hebben een bekwame plaats in mijn koninkrijk waar ge u onthouden mag.’ Deze Friezen waren terstond bereid en beloofden de koning hulde en manschap, behouden en trouw te wezen. Kort hierna kwamen de Picten en Schotten uit het land Albanien met grote legermacht, rovende en brandende in het noordeinde van Brittannië. Toen dit koning Vortirgenus vernam verzamelde hij groot wapenvolk en trok over de rivier Humber dit wrede volk tegemoet; daar geviel een grote strijd tussen de Britten en de Schotten, maar de Saksers of Friezen die groot en sterk van lijf waren hielden zich zo dapper in deze strijd zo dat de Schotten, die altijd te overwinnen plagen nu van de Friezen overwonnen werden en werden uit het land verdreven en lieten veel van hun schepen en wapenvolk. Toen de koning door deze Friezen victorie had gehad bedankte hij deze 2 kapiteins zeer en begaafde ze met grote giften en gaven. Eugistus, die kloek en subtiel was, dacht hoe hij het beste een stad of fort in het land krijgen mocht, sprak tot de koning aldus: “Heer koning, alzo ik verstaan heb zo zijn er weinig van uw onderzaten die u beminnen en willen een andere koning maken; en uw vijanden komen ook aan alle kanten en beroven uw landen. Dus als het u belieft dat we in onze landen om meer hulp en bijstand van volk zenden; maar een ding begeer ik wel van mijn heer de koning.’Toen zei de koning: Zendt boden uit en laat alzo veel volk komen als het u belieft; en wat gij van mij begeert wil ik graag doen.’[47r]

Doen seyde Eugistus, danckende den coninc sere, ende sprac: Ԉere ic dancke u hoechlicken van den ghiften ende gaven die ghi mi verleent ende ghegeven hebt. Mer also ic van hogen ende edelen bloede gecomen bin, ende eens hertogen sone bin, en hebdi mi nochtans soe niet gheeert alst betaemt eens hertogen soen: want ghi soudt mi ymmers een stede oft fortresse gegeven hebben, om mede geacht te wesen onder uwen anderen princen ende heren.ՠDoe seyde die coninc: ‘Ten betaemt mi niet u sulcke gaven te geven want ghi vreemde ende heydense luden sijt, ende en kenne u manieren ende gewoenten noch niet; aldus en mach ic u niet ghelijcken noch begaven als andere princen mijns conincrijcs; ende si en soudent oec niet willen gehengen.ՠDoe seyde Eugistus: ‘Verleent mi dan so vele plaets ende stede in u conincrijck als een huyt van eenre ossen bedecken mach, daer ic een huys ende woninge timmeren mach, daer ic mi in onthouden mach alst noot si. Ic heb altijt getrou gheweest, ende noch bin, ende bliven sal.ՠDie coninc admitteerde ende toeliet sijn begheerte, ende Eugistus sandt ter stont een bode uut in Vrieslant om meer volcs van wapenen; ende daerentusschen verspide hi dat lant om een fortresse ende starcte te doen timmeren, ende nam den ossenhuyt, ende sneet die an lange smale rimen, ende omleyde dat lant, ende timmerde in enen stenigen gront een veste ende starcte, ende dede dat hieten na den riemen van den ossenhuyt in Engelscher sprake Kaercorre, dat is in Sassens oft in Vriesscher sprake Cancastre, dat wi nu hieten Lancaster. Hierentusschen sijn die boden wederom gecomen, brengende mit hem XVIII grote scepen mit volck van wapenen, ende hadden mit hem mede gebrocht Eugistusՠdochter genoemt Ronire; ende was een uutermaten scone joncfrouwe. Als si nu gecomen waren, node Eugistus den coninc ten eten bi hem, om sijn nyeuwe casteel ende stede te sien, ende oec mede dat volck van wapenen. Die coninc quam daer mit weinich ghesins, ende prees seer dat nyeuwe gebouwede werck. Ende als die coninc feestlick ende eerlick wel tracteert was, quam int eynde dese joncfrouwe Ronire, EugistusՍ dochter, uuter cameren, costlick bereit ende toegemaect, hebbende in hoer hant een gouden coppe mit wijn, ende viel den coninc te voete, seggende: ‘Liever king, wacht heyl!’ Die coninc siende dese scone joncfrouwe voer hem knielende, en verstont se niet wat si seyde, ende verwonderde seer van hoerre uutnemende scoenheit, ende riep sinen camerlinc, dat hi hem seggen soude wat dese joncfrouwe seyde, ende wat hi antwoerden soude. Doe seyde die camerlinc: ‘Gi noemt u te wesen coninc, ende gruet u vrientlicken, ende begeert dat gi van haer hant drincken wilt. Aldus suldi seggen: ‘Drinct heyl!’ Dwelck die coninc dede, ende seyde: ‘Drinct heyl!’ Ende si dranck voer, ende gaft den coninc. Ende als hi gedroncken hadde, custe hi dese joncfrouwe, ende wert mit groter liefden van binnen ontsteken. Ende hiervan is die manier in Engelant gebleven, als si in geselscappe sitten, dat dieghene die drincken wil, seyt: ԗacht heyl!ՠende dander seyt: Ԅrinct heyl!ՠDie coninc mit groten drancke bevangen wesende, ende dye duvel sijn hert beseten hebbende, wert mit groter onsprekelicker liefden bevaen van deser joncfrouwe, ende begeerde se van horen vader tot enen echten wive te hebben. Ende dit was wel een duvels temptacie, dat hi, die kersten was, begeerde te slapen by ene heydensse joncfrouwe. Eugistus, die een cloeck, subtijl man was, nam raet mit sinen broeder Horsus ende mit anderen princen uut Duytschen landen, anmerckende des conincks lichtvaerdicheit, ende vraechde henluden, wat hi beste den coninc ter antwoert geven soude. Si rieden hem allegader, dat hi sijn dochter den coninc gave, ende dat die coninc hen daervoer geven soude een porcie van den lande geheten Cantuarien. Ende dat huwelick is toegegaen, ende die coninc sliep bi deser joncfrouwe, ende had se uutermaten lief. Dit vernamen die princen ende edelen van den lande, ende oec mede sijn III sonen, die hi in onechte te vorens gewonnen hadde, ende grepen enen groten nijt opten coninck. Die outste van desen sonen was genoemt Voertunerus; dander Catigerus; die derde Pasthencius. Als dit huwelick dus volbrocht was, seyde Eugistus totten coninc: ԉck bin u vader ende u raetsman; [47v] dus leeft na minen rade. Ghi sult alle uwe vianden overmits die cracht ende macht mijns volcs onder uwen bedwang brengen ende te bovengaen. Wi sullen hier laten comen minen soen Octa, mit mijn broeders soen Ebissa; ende dit sijn vrome, strijtbare mannen. Ghi sult hem geven die regionen ende landen leggende int noorden van Brittangen, ende die landen sullen si bewaren ende bescermen voer den anloop der Barbaren, Picten ende Scotten.Ս Die coninc was seer wel tevreden, ende dede legaten uutsenden, ende die cappeteinen als Octa, Ebissa ende Cherdick quamen mit III C scepen over in Engelant. Die welke die coninc allegader minlicken ontfing. Ende van dien dage voert vermeerden die Vriesen ende Sassens in Engelant. Die Engelschen dit siende, verduchten dat dit volck hem te machtich worden mochten, begeerden an den coninc dat hij se weder uuten lande dede trecken, want ten betaemde niet, dat die heyden onder den kerstenen souden converseren ende gemeenschap hebben; ende men en konde den kerstenen voer die heydenen niet kennen, ende dat argher was: die kerstene vrouwen ende maechden worden ghehuwelict an den heydenen, ende uut desen waren si verduchtende dat se hem te machtig vallen souden. Die coninc en achte der Engelscher woerden ende raet niet, want hij dye Sassens ende Vriesen uutermaten seer beminde doer die liefde sijnre coninginne. Dit merckende dye Engelsche, hebben den coninc begeven, ende opworpen ende coren des conincs outste soen Voertunerus tot enen coninc. Dese began terstont die Barbaren ende Sassens te bevechten ende uut sinen landen te verdriven, ende hadde grote sware striden tegen een, ende hadde alle wege victorie. Ende in den anderden strijt sloegen Horsus ende Catigerus, des conincs ander soen, ende dees conincs Voertunerus broeder, malcanderen doot. Ende in den derden strijt namen die Sassens ofte Vriesen die vlucht, ende weken mit hoer scepen int eylant van Thaneth. Die coninc mitten sinen hebben se vervolcht ende mit scepen belegen, ende dagelixs infesteert ende angevochten, ende als si der Engelscher anvechten niet langer verdragen en konden, hebben si den coninc Vertigernum, die in allen striden bi hen was gesonnen an sinen soen Voertunerum, begerende dat hi henluden wilde gonnen uuten landen te trecken wederom in Duytslant, dwelcke hen gegont ende consenteert wert. Ende togen weder over in Sassen ende Vrieslant, afterlatende wiven ende kinderen. Ende die coninc Vortunerus heeft dat lant weder purgeert ende gereinicht van den heydenen, mer hi en leefde niet lange daerna, ende wert vergeven, ende leyt tot Londen begraven. Na des conincs Vortunerusՠdoot wert Vortigernus die vader weder in sijn rijck verheven ende coninc gemaect; ende doer grote instancie ende bede der coninginne dede die coninc Eugistum wedercomen in Brittangen oft Engelant; mer dat hi ymmers heymelicken quame ende mit weinich ghesins ende geselscaps, opdatter onder den Brittoenen, sine ondersaten, gene discordye ende oploep en quame tegen den Barbaren ende Sassens. Eugistus verhorende den doot des conincs Vortunerus heeft vele scepen doen bereyden, ende vergaerde vele volcs van wapenen, tot III C M man toe, ende quam daermede in Brittangen.

Toen zei Eugistus en bedankte de koning zeer en sprak: ‘Heer, ik dank u zeer van de giften en gaven die gij me verleend en gegeven hebt. Maar alzo ik van hoog en edel bloed gekomen ben en een zoon van een hertog ben zo heb je me nochtans niet zo geerd zoals het betaamt een zoon van een hertog, want hij zou mij immers een stad of fort gegeven hebben om me geacht te wezen onder uw andere prinsen en heren.’Toen zei de koning: Het betaamt me niet u zulke gaven te geven want gij bent vreemde en heidense lieden en ken uw manieren en gewoonten nog niet; aldus mag ik u niet vergelijken nog begiftigen zoals andere prinsen van mijn koninkrijk; en ze zouden het ook niet willen toestaan. Toen zei Eugistus: ‘Verleen me dan zoveel plaats en ruimte in uw koninkrijk als een huid van een os bedekken mag waar ik een huis en woning timmeren mag waar ik me in onthouden mag als het nodig is. Ik ben altijd getrouw geweest en nog ben en blijven zal.’ De koning toe stond en toeliet zijn begeerte en Eugistus zond terstond een bode uit in Friesland om meer wapenvolk; en ondertussen bespiedde hij dat land om een fort en sterkte te laten timmeren en nam de ossenhuid en sneed die aan lange smalle riemen en omlegde dat land en timmerde in een stenige grond een vesting en sterkte en liet dat heten naar de riemen van ossenhuid in Engelse taal Kaercorre, dat is in Saksische of in Friese taal Cancastre dat we nu noemden Lancaster. Ondertussen zijn de boden wederom gekomen en brachten met hen 18 grote schepen met wapenvolk en hadden met hen meegebracht Eugistus dochter genoemd Ronire; en was een uitermate mooie jonkvrouw. Toen ze nu gekomen waren nodigde koning Eugistus hen te eten bij hem om zijn nieuwe kasteel en stad te zien en ook mede dat wapenvolk. De koning kwam daar met weinig gezin en prees zeer dat nieuwgebouwde werk. En toen de koning feestelijk en fatsoenlijk getrakteerd was kwam in het einde deze jonkvrouw Ronire uit de kamer kostbaar bereid en had in haar hand een gouden kop met wijn en viel de koning te voeten en zei: ‘Lieve koning, wacht heil!’ De koning die deze mooie jonkvrouw voor hem zag knielen en verstond niet wat ze zei en verwonderde zich zeer van haar uitnemend schoonheid en riep zijn kamerling dat hij hem zeggen zou wat deze jonkvrouw zei en wat hij antwoorden zou. Toen zei die kamerling: Ze noemt u te wezen koningen groet u vriendelijk en begeert dat ge van haar hand drinken wit. Aldus zal je zeggen; “Drink heil!’ Wat de koning deed en zei: ‘Drink heil!’ En ze dronk voor en gaf het de koning. En toen hij gedronken had kuste hij deze jonkvrouw en werd met grote liefden van binnen ontstoken. En hiervan is de manier in Engeland gebleven als ze in gezelschap zitten dat diegene die drinken wil zegt: ‘Wacht heil! ‘En de ander zegt: ‘Drinkt heil!’ De koning was met veel drank bevangen en de duivel bezette zijn hart en werd met grote onuitspreekbare liefde bevangen van deze jonkvrouw en begeerde ze van haar vader tot een echt wijf te hebben. En dit was wel een duivelse verleiding dat hij, die christen was, begeerde te slapen bij een heidense jonkvrouw. Eugistus, die een kloek, subtiel man was, nam raad met zijn broeder Horsus en met andere prinsen uit Duitsland, en merkte de lichtvaardigheid van de koning en vroeg hen wat hij beste de koning ten antwoord geven zou. Ze raadden hem allemaal dat hij zijn dochter de koning gaf en dat di koning hen daarvoor geven zou en portie van het land geheten Canterbury. En dat huwelijk is toegegaan en de koning sliep bij deze jonkvrouw en had haar uitermate lief. Dit vernamen de prinsen en edelen van het land en ook mede zijn 3 zonen die hij in onecht tevoren gewonnen had en grepen een grote nijd op de koning. De oudste van deze zonen was genoemd Vortunerus; de ander Catigerus; de derde Pasthencius. Toen dit huwelijk aldus volbracht was zei Eugistus tot de koning: ԉk ben uw vader en uw raadsman; [47v] dus lee naar mijn raad. Gij zal al uw vijanden vanwege de kracht en macht van mijn volk onder uw bedwang brengen en te boven gaan. Wij zullen hier laten komen mijn zoon Octa met de zoon van mijn broeder Ebissa; en dit zijn dappere, strijdbare mannen. Gij zal hen geven die regionen en landen die liggen in het noorden van Brittanni en de landen zullen ze bewaren en beschermen voor de aanloop der Barbaren, Picten en Schotten.ՠie koning was zeer goed tevreden en liet legaten uitzenden en de kapiteins als Octa, Ebissa en Cherdick kwamen met 300 schepen over in Engeland. Die de koning allemaal minlijk ontving. En van die dag voort vermeerderde de Friezen en Saksers in Engeland. De Engelsen die dit zagen vreesden dat dit volk hen te machtig worden mochten en begeerden van de koning dat hij ze weer uit het land liet vertrekken want het betaamde niet dat die heidenen onder de christenen zouden converseren en gemeenschap hebben; en men en kon de christenen voor di heidenen niet herkennen en dat erger was: de christenvrouwen en maagden werden gehuwelijkt aan dn heidenen en hierom vreesden ze dat ze hen te machtig zouden vallen. De koning achtte de Engelse woorden en raad niet want hij beminde de Saksers en Friezen uitermate zeer door de liefde van zijn koningin. Dit merkten de Engelsen en hebben de koning begeven en wierpen op en kozen de oudste zoon Vortunerus tot een koning. Dee begon terstond de Barbaren en Saksers te bevechten en uit zijn landen te verdrijven en had grote zware strijd tegen een en had allerwege victorie. En in de volgende strijd sloegen Horsus en Catigerus, de onder zoon van de koning en broeder van deze Vortunerus, elkaar dood. En in de derde strijd namen de Saksers of Friezen de vlucht en weken met hun schepen in het eiland Thanet. De koning met de zijne hebben ze gevolgd en met schepen belegerd en dagelijks gekweld en aangevochten en toen ze het Engelse aanvechten niet langer verdragen konden hebben ze koning Vertigernum die in alle strijd bij hem was gezonden aan zijn zoon Vortunerus en begeerde dat hij hem wilde gunnen uit het land weer in in Duitsland te trekken wat hem gegund en toegestemd werd. En trokken weer over in Saksen en Friesland en liet na wijven en kinderen. En koning Vortunerus heeft dat land weer gezuiverd en gereinigd van de heidenen, maar hij leefde niet lang daarna en werd vergeven en ligt te Londen begraven. Na de dood van koning Vortunerus werd Vortigernus, de vader, weer in zijn rijk verheven en koning gemaakt; en door grote instanties en bede der koningin liet koning hij Eugistus terugkomen in Brittannië of Engeland; maar dat hij immer heimelijk kwam en met weinig gezin en gezelschap opdat er onder de Britten, zijn onderzaten, gene tweedracht en oploop kwam tegen de Barbaren en Saksers. Eugistus hoorde de dood van de koning Vortunerus en heeft vele schepen laten bereiden en verzamelde veel wapenvolk tot 300 000man toe en kwam daarmee in Brittannië.

Die coninc ende edelen van den landen dit vernemende, waren des in groten oevele ende onvrede, ende sloten mit ghemenen rade desen Sassens ende Vriesen weder uut horen landen te verdriven. Die coninginne dit verstaende, dede dit terstont horen vader Eugistus te weten, ende dat hi hem hierop soude versien. Waerom dat hi enen valschen raet mitten sijnen versiert ende opghenomen heeft, ende heeft sijnen leghaten ende boden ghesonnen an den coninck ende baroenen ende edelen van den lande, segghende aldus: Als dat hi soe grooten menichte van volcke daer mit hem gebrocht hadde, niet om daer in den lande te bliven oft enige scade oft hinder den lande te doen, mer die sake waerom allene was dese: want hi vermoede dat Vortinerus die coninck noch leefde. Aldus hadde hi hem weder willen verdriven, dat hi hem hadde alsdan mogen wederstaen; mer want hi nu sekerlick wiste dat hi gestorven was, committeerde ende beval hi hemselven ende alle sijn volck te staen tottes conincs wille ende geboden, ende also veel Duytschen ende Sassens als hem beliefde uut dien hope te houden tot bewaernissen des rijcs, die mocht hi uutkiesen ende nemen, ende dat hi die ander weder liet varen mit vrede in hoer landen. Ende hiervan begeerde hi te weten des conincs meninge ende wille, ende dat hi hem een dach ende plaetse wilde bescheyden ende ordineren, daer si van deser saken tesamen mochten comen ende alle ding mit rusten ende vreden disponeren ende setten. Dese dingen behaechden den coninc uutermaten wel, want hi Eugistum niet gaern en dede wederom keren. Waerom dat hi een dach als opten eersten dach van meye, ende bi der abdien van Ambren die baroenen ende edelen van den landen daer dede comen, om mitten Sassen te tracteren. Als desen dach geordineert was, heeft Eugistus sine edelen ende ridderen bevolen, dat si elcx onder haer cleder een lang messe op hoer cousen steken souden; ende als si onder den Brittoenen vergaert waren, ende hij dat woert sprake: ’Nimet oure saxas,’ dat alsdan elck sijn mes uuttrecken soude, ende doersteken elck enen man die hem naeste ware. Dwelck altesamen aldus geschiet is, want die Brittoenen van desen verraderye niet en wisten, noch daer op vermoeden, ende versloegen op dye tijt van den edelsten ende bequaemsten ridderen ende raetsmannen IIII C ende LX mannen, derwelcker lichamen Sinte Eldadus, na kerstlicker wise begraven heeft op een kerchof gelegen bi Salsberien, dat convent ende abdie van Ambren. Nochtans bleven daer oec vele van den Sassens doot ende gewont, hoewel dat die Brittoenen ongewapent daer ghecomen waren om van payse te tracteren; so namen si stenen uuter aerden, ende worpen al te grijslijcken opten Sassens, so datter oec vele doot bleven. Ende die edele raetsman ende here van Gloucester, geheten Eldol, die creech bi avonturen een grote dicke stake, ende sloech daermede al te seer onder den Sassens den menigen armen ende benen an stucken, ende maecte hem also enen wech om uut horen handen te comen. Ende daer bleeffer van sijnre hant wel LXX verslagen. Ende als hi niet meer en mochte, ende moede geworden was, nam hi die vlucht, ende liep in sijn stadt van Cloucestere. Na desen hilden die Sassens die overhant, ende namen den coninc Vortigernum gevangen, ende scatten hem dat hele lant of. In den eersten wonnen si die stadt van Londen; daerna Jorcke, Winchester, Cantuarien ende andere steden ende sloeten, ende sloegen dat volck mit groten hopen doot, ende en en hadden hem anders niet dan als wolven onder die scapen, wantter niement was die se bescermde. Als die coninc dese ellendicheit sach ende hoerde, toech hi int lant van Catabrien, mistroestich ende desperaet wesende, niet wetende wat hi angaen soude. Dese coninc Vortigernus wert hier namaels van enen genoemt Ambrosius Aurelius, die coninc gemaect wert, in een toern verbrant, ende Eugistus wert daerna van Eldol, prince van Cloucester, in enen stride ghevangen ende int heer voer al den volcke onthoeft. Ende van den Sassens werter uutermaten vele verslagen; ende dander werden gesonnen in een hoern van den lande, in een grote wildernisse, om daer in dienstlicheit te leven. Onlanxs na desen, worden Octa ende Cosa, Eugistus sonen, in enen stride verslagen van coninc Utherpendragon, ende die Sassens worden meest uut Brittangen verdreven, als si dat lant omtrent IIII jaren beseten

De koning en edelen van de landen vernamen dit en waren in groot euvel en onvrede en besloten met algemene raad deze Saksers en Friezen weer uit hun landen te verdrijven. De koningin die dit verstond liet het terstond horen haar vader Eugistus en dat hij zich hierop zou voorzien. Waarom dat hij een valse raad met de zijnen versierd en opgenomen heeft en heeft zijn legaten en boden gezonden aan de koning en baronnen en edelen van het land en zei aldus: Als dat hij zoՠn grote menigte van volk daar met hem gebracht had, niet om daar in het land te blijven of enige schade of hinder het land te doen, maar de zaak waarom alleen was deze: want hij vermoedde dat koning Vortunerus nog leefde. Aldus had hij hem weer willen verdrijven en dat hij hem alsdan had mogen weerstaan; maar omdat hij nu zeker wist dat hij gestorven was, committeerde en beval hij zichzelf en al zijn volk te staan tot de wil en geboden van de koning en alzo veel Duitsers en Saksers als hem beliefde uit die hoop te houden tot bewaring van het rijk, die mocht hij uitkiezen en nemen en dat hij de andere weer liet varen met vrede in hun landen. En hiervan begeerde hij te weten de konings mening en wil en dat hij hem een dag en plaats wilde beschikken en ordineren waar ze van deze zaak tezamen mochten overeenkomen en alle ding met rust en vrede beschikken en zetten. Deze dingen behaagden de koning uitermate goed want hij liet Eugistum niet graag wederom keren. Waarom dat hij een dag als op de eerste dag van mei en bij de abdij van Ambren de baronnen en edelen van de landen daar liet komen om met de Saksers de onthalen. Toen deze dag geordend was heeft Eugistus zijn edelen en ridders bevolen, ze elk onder hun kleren lange messen op hun kousen zouden steken; en als ze onder dn Britten verzameld waren en hij dat woord sprak: ‘Nimet oure saxas’, dat alsdan elk zijn mes uittrok en dorsteken elk een man die naast hem zat. Wat alle tezamen aldus geschied is, want de Britten wisten niets van dit verraad, nog daarop vermoeden en versloegen op die tijd van de edelste en bekwaamste ridders en raadsmannen 460 mannen wiens lichamen Sinte Eldadus, na christelijke wijze begraven heeft op een kerkhof gelegen bij Salisbury, dat convent en abdij van Ambren. Nochtans bleven daar ook vele Saksers dood en gewond, hoewel dat de Britten ongewapend daar gekomen waren om van vrede te handelen; zo namen ze stenen uit de aarde en wierpen al te afgrijselijk op de Saksers zodat er ook veel doodbleven. En de edele raadsman en heer van Gloucester, geheten Eldol, die kreeg bij avonturen een grote dikke staak en sloeg daar daarmee al te zeer onder de Saksers menigeen armen en benen aan stukken en maakte hem alzo een weg om uit hun handen te komen. En daar bleven er van zijn hand wel 70 verslagen. En toen hij niet meer kon en moede geworden was nam hij de vlucht en liep in zijn stad Gloucester. Hierna hielden de Saksers de overhand en namen koning Vortigernus gevangen en schatten hem dat hele land af. In het begin wonnen ze de stad Londen; daarna York, Winchester, Canterbury en andere steden en burchten en sloegen dat volk met grote hopen dood en hadden hen niet anders dan als wolven onder de schapen want er was niemand die ze beschermde. Toen de koning deze ellende hoorde trok hij in het land Cambria en was mistroostig en desperaat en wist niet wat te doen. Deze koning Vortigernus werd hier later van een genoemd Ambrosius Aurelius die koning gemaakt werd in een toren verbrand en Eugistus werd daarna van Eldol, prins van Gloucester, in een strijd gevangen en in het leger voor al het volk onthoofd. En van de Saksers werden er uitermate veel verslagen; en de anderen werden gezonden in een hoek van het land in een grote wildernis om daar in dienstbaarheid te leven. Kort hierna werden Octa en Cosa, de zonen van Eugistus, in een strijd verslagen van koning Uther Pendragon en de Saksers werden meest uit Brittannië verdreven toen ze dat land omtrent 4 jaar bezet hadden.

Hoe ende van wie die Burch tot Leyden getimmert wert.

Dat XXV capittel.

Als nu die Britoenen dese Sassens ofte Vriesen mitten Hollanders verwonnen ende uut Brittangen verjaecht hadden, ende elck weder in den sinen gecomen was, en wisten si wat te beghinnen, alsoet een onrustich volck van natueren was. Op een tijt versaemden si tegader in groter menichte, ende verdreven mit groter perikel ende vrese hoers lijfs alle die wilde dieren ende beesten uut dat grote bosch ende Wout Sonder Genaden. Ende bestonden opten oever ende cante van den Rijn te maken enen groten hogen burch, die welcke si maecten van die aerde die si opscoten uuten Nyewen Rijn, ende bovenop desen burch bouweden ende maecten si een fortresse ende castele, daer nu die stede van Leyden staet. Ende mit gemenen rade setten ende ordineerden si enen castellein ende burchgrave op desen burge ende castele, mit [48v] vele cloeke mannen tot bewaernissen van dyen ende des wildernisse. Dyewelcke burchgrave bescermen ende geleyden soude die coopluden gaende ende comende van Wiltenburch tot Slavenburch, ende dairom noemden si desen burge Leyden, omdat si den coopluden geleyden van deen stede totter anderen plaetse. Ende dese burchgrave dede weder repareren ende maken dat grote casteel van Wiltenburch, dat die keyser Valentiniaen gedestrueert ende verwoest hadde, als voir gescreven staet. Ende als ic oude luden hebbe horen seggen, so waren op dieselve tijt getimmert III husen, ende stonden omtrent den Burch, als dat oude huys, dat nu In den Olyfant hiet, ende dit was dat bouhuys; die ander twee stonden opten Rijndijck, als dat oude huys opten hoeck van den blaeuwen steen, ende dit was dat tolhuys; want men most an desen burch vertollen den castellein ofte burchgrave van allen goeden die den Rijn op ende neder voeren. Dat derde huys staet besiden der stede loedze, ende dit was een herberge. Ende dit bewisen die mueren van desen III husen, die dick ende swaer sijn gemaect, van grote lange ende dicke backstenen, als die mueren van den burch sijn. Ende dit was dat eerste begrip van Leyden. Ende naderhant is dese fortresse ende starcte betimmert ende bebouwet geworden in structuren, edificien ende woningen dattet een scone heerlicke stede geworden is, ende is genoemt die camer van Hollant, omdat men daerin plach te tracteren van allen saken (eer datter een grave te lande was) den gemenen oerber ende profiten der lande angaende. Ende dit was in den jare ons Heren IIII C of dairomtrent.

Hoe en van wie de Burcht te Leiden getimmerd werd.

Dat XXV kapittel.

Toen nu de Britten deze Saksers of Friezen met de Hollanders overwonnen en uit Brittannie verjaagd hadden en elk weer in de zijne gekomen was niet wisten wat te beginnen alzo het een onrustig volk van naturen was. Op een tijd verzamelden ze tezamen in grote menigte en verdreven met grote moeilijkheid en vrees van hun lijf alle wilde dieren en beesten uit dat grote bos en Woud Zonder Genade. En bestonden op de oever en kant van de Rijn te maken een grot hoge burcht die ze maakten van aarde die ze opschoten uit de Nieuwe Rijn en boven op deze burcht bouwden en maakten ze een fort en kasteel waar nu de stad Leiden staat. En met algemene raad zetten en ordineerden ze een kastelein en burchtgraaf op deze burcht en kasteel met [48v] vele kloeke mannen tot bescherming van die en de wildernis. Die burchtgraaf zou beschermen en begeleiden de kooplieden en gingen en kwamen Wiltenburcht tot Slavenburcht en daarom noemden ze deze burcht Leiden omdat ze de kooplieden geleiden zouden van de ene plaats tot de andere plaats. En deze burchtgraaf liet weer repareren en maken dat grote kasteel van Wiltenburcht dat keizer Valentianus verwoest en vernield had. En zoals ik oude lieden heb horen zeggen zo waren op dezelfde tijd getimmerd 3 huizen en stonden omtrent de Burcht, als dat oude huis dat nu In de Olifant heet en dit was dat Bouwhuis; de ander twee stonden op de Rijndijk als dat oude huis op de hoek van de blauwe steen en dit was het tolhuis; want men moest aan deze burcht vertollen de kastelein of burchtgraaf van alle goederen die de Rijn op en neer voeren. Dat derde huis staat bezijden der stadsloods en dit was een herberg. En dit bewijzen de muren van deze 3 huizen die dik en zwaar zijn gemaakt, van grote lange en dikke bakstenen zoals de muren van de burcht zijn. En dit was de eerste omvang van Leiden. En naderhand is dit fort en sterkte betimmerd en bebouwd geworden in structuren, gebouwen en woningen zodat het een mooie heerlijke stad geworden is en genoemd de kamer van Holland omdat men daarom plag te onthalen van alle zaken (eer dat er een graaf in hete land was) het algemene nut en profijt der land aangaande. En dit was in het jaar ons Heren 400 of daaromtrent.

Hoe, wanneer ende van wien die stede van Haerlem begonnen ende gesticht wert.

Dat XXVI. capittel.

Dese castelein ofte burchgrave van Leyden hadde bi sinen wive vele kinderen, ende onder alle enen soen genoemt Lem, oft Willem; ende was een starck cloeck ende wijs man, sodat die Wilten om zijnre vromicheits willen hem coren tot enen coninc. Ende van desen burchgrave Lem zijn voertgecomen ende gesproten die burchgraven van Leiden, dwelc nu zijn die heren van Wassenaer, die hem dairof vertitelen ende scriven, ende hebben noch den tolle ende dat gruytgelt aldaer, ende die possessie van den Burch. Ende plegen hier voertijts grote heren van renten ende goeden te wesen, ende hadden grote heerschappie ende dominacie in der stede van Leyden, als scout, scepenen ende burgermeesteren te setten; daer si nu overmits partye of beroeft ende priveert zijn. Dese Lem hadde een huysvrouwe, ende was een roesinne, daer hi enen soen by wan, geheten Dibbalt. Ende werdt naemaels coninck van Frieslant. Dese coninck Dibbalt hadde oeck een roesinne tot enen wive, daer hij enen soen by hadde, ende was ghenoemt Lem. Ende was een starck, [49r] vroom ridder; ende dese heer Lem dede bouwen ende maken een fortresse ende starcte, ende dede dat na hemselven heten Here LemsՍ Stede; ende dit is nu die stede van Haerlem. Ende is in lancheit van tiden een grote machtige stede geworden van begrippe ende bouwinghe, ende is die hooftstede van Kenemerlant; die welcke altijt cloecke, vrome mannen van wapenen gheweest sijn, als men na horen sal.

Hoe, wanneer en van wie de stad van Haarlem begonnen en gesticht werd.

Dat XXVI kapittel.

Deze kastelein of burchtgraaf van Leiden had bij zijn wijf vele kinderen en onder allen een zoon genoemd Lem of Willem; en was een sterke kloeke en wijze man zodat de Wilten vanwege zijn dapperheid hem kozen tot een koning. En van deze burchtgraaf Lem zijn voortgekomen en gesproten de burchtgraven van Leiden wat nu de heren zijn van Wassenaer die zich daarop titelen en schrijven en hebben nog de tol en dat gruitgeld aldaar en de bezitting van de Burcht. En plegen hier voortijds grote heren van renten en goederen te wezen en hadden grote heerschappij in de stad Leiden, als schout, schepenen en burgermeesters te zetten; daar ze nu vanwege partijschap van beroofd en afgezet zijn. Deze Lem had een huisvrouw en was een reuzin waar hij een zoon bij won geheten Dibbalt. En werd later koning van Friesland. Deze koning Dibbalt had ook een reuzin tot wijf waar hij een zoon bij had en was genoemd Lem. En was een sterke, [49r] dappere ridder; en deze heer Lem liet bouwen en maken een fort en sterkte en liet dat naar zichzelf heten Heer Lems Stede; en dit is nu de stad Haarlem. En is in lengte van tijd een grote machtige stad geworden van omvang en bebouwing en is de hoofdstad van Kennemerland; die altijd kloeke, dappere mannen van wapens geweest zijn, zoals men hierna horen zal.

Van coninc Aurindulius, die oec een groot casteel getimmert heeft in Hollandt.

Dat XXVII capittel.

Here Lem voerseyt hadde enen soen genoemt Aurindulius, ende was coninc van Vrieslant; denwelcken die lekeluden noemen Ezeloer, omdat hi so lange oren hadde, gelijck een ezel. Mer dit is al versierde logentael, want hi genoemt was Aurindulius of Etzelinus, ende comt sere mitten Latijn overeen; want Auris is een oer, mer dat hi lange oren hadde en is so niet. Dese coninc Aurindulius hadde oec een roesinne tot enen wive, daer hi vele kinderen an wan. Ende bisonder een scone dochter, die namaels coninginne van Vrieslant werdt. Dese Aurindulius en was niet alleen coninc van Vrieslant, mer oec van Wiltenburch ende van Hollant. Ende in desen tiden was die maniere, waer dat die coningen hoer woenstadt hilden, daer noemden si hem coningen of te wesen; aldus, die in Vrieslant sat, was genoemt coninc van Vrieslant, want alle dese landen onder enen name doe Vrieslant hieten, van denwelcken dese Aurindulius ene of was. Dese, also hi dat landt van Hollant lief hadde ende vercoren boven andere landen, om daer te wonen, dede maken ende bouwen een alten hogen ende groten casteel bi Voerburch, dat sijns gelijcs in dien tiden niet en was van hoecheyt groticheit ende starcheit, ende was genoemt coninc AurinduliusՍ slot; daerna bouwede hi noch een slot an die noortside van der wildernisse, vast bi Noortwijck. Ende dese II sloten stonden totten tiden dat die Denen ende Noermans quamen, ende tlant mitten stichte van Uutrecht destrueerden ende verwoesten. Ende alsdoe worden dese sloten mede gedestrueert ende ter nedergeworpen, als na geseyt sal worden. Lange tijden hierna, als in den jare M V C ende daeromtrent, wert dat fondament van desen groten castele tot Voerburch opgebroken, ende die sten uutgehaelt, daer menige vreemdicheden gevonden werden, als goude, silvere ende metale penningen, daer ick een of hebbe, mit een aensicht op deen sijde; ende dat opscrijft hout, dat hem keyser Nero geslagen heeft, ende noch ene dye keyser Anthoninus Pius geslagen heeft, elck mit enen afgod an dander side. Dese coninc Aurindulius leefde sere lange, ende hadde vele kinderen, ende enen soen genoemt Falck. Ende dese fondeerde ende bouwede oec een starck casteel an die noortside van der wildernissen, vast bi den Rine, ende noemde dat na hemselven Valkenburch, daer noch dat fondament of leyt onder die aerde an die westsijde van der kercke.

Van koning Aurindulius die ook een groot kasteel getimmerd heeft in Holland.

Dat XXVII kapittel.

Heer Lem had een zoon genoemd Aurindulius en was koning van Friesland; die de leken lieden noemen Ezelsoor omdat hij zo lange oren had, gelijk een ezel. Maar dit is al versierde leugentaal, want hij was genoemd Aurindulius of Etzelinus en dat komt zeer met het Latijn overeen; want Auris is een oor, maar dat hij lange oren had is niet zo. Deze koning Aurindulius had ook een reuzin tot wijd waar hij vele kinderen aan won. En vooral een mooie dochter die later koningin van Friesland werd. Deze Aurindulius was niet alleen koning van Friesland, maar ook van Wiltenburcht en van Holland. En in deze tijden was de manier waar dat de koningen hun woonplaats hielden daar noemden ze hem koning van te wezen aldus die in Friesland zat was genoemd koning van Friesland want al deze landen onder heten toen onder een naam Friesland waarvan deze Aurindulius een van was. Deze, alzo hij dat land van Holland liefhad en verkozen boven andere landen om daar te wonen liet maken en bouwen een al te hoog en groot kasteel bij Voorburg dat zijn gelijke in die tijden niet was van hoogte, grootheid en sterkte en was genoemd koning Aurindulius slot; daarna bouwde hij nog een slot aan die noordzijde van de wildernis, vlak bij Noordwijk. En deze 2 burchten stonden tot de tijden dat de Denen en Noormannen kwamen en het land met het sticht van Utrecht vernielden en verwoesten. En toen werden deze burchten mede verwoest en te neer geworpen zoals hierna gezegd zal worden. Lange tijden hierna als in het jaar 1500 en daaromtrent werd dat fundament van dit grote kasteel te Voorburg opgebroken en de stenen uitgehaald daar menige vreemdigheid aan gevonden werden als goud, zilver en metalen penningen waarvan ik er en heb met een aanzicht aan de ene zijde; en dat opschrijft bevat dat keizer Nero het geslagen heeft en nog een die keizer Antoninus Pius geslagen heeft, elk met een afgod aan de andere zijde. Deze koning Aurindulius leefde zeer lang en had vele kinderen en een zoon genoemd Valck. En deze fundeerde en bouwde ook een sterk kasteel aan de noordzijde der wildernis dicht bij de Rijn en noemde dat naar zichzelf Valkenburg daar nog dat fundament van ligt onder de aarde aan de westzijde van de kerk.

Van den vromen coninc Artur van Brittangen.

Dat XXVIII capittel.

In den jare na ons Heren geboert IIII C ende LVIII regeerde in Brittangen die mogende coninc Artur XXVI jaer lanc in deuchden. Ende dese coninc Artur was in overspulle gewonnen van coninc Utherpendragon, sinen vader, bi ene hertoechinne van Cornuaelgen, geheten Igerna. Dese coninc Artur hadde die Moeder Goeds also lief, dat hij se in zijn scilt hadde doen maken, ende riep se altijt an in sijnre noot. Hi was eerbaer ende milt, ende creech so grote victorie, dat hi hem onderdanich maecte menich groot conincrijck ende lantscap, als Gallien, Almaengen, Spangen, Denemarck, Sweden, Noorwegen, Scotlant, Hyerlandt ende Vrieslant, ende voert alle die landen van der Lombersche ghebercht totter zee toe. Ende hij [49v] street oec tegen den Romeinen, omdat si tribuyt van hem hebben wouden. Dese coninc Artur hilt eens dat costlickste ende scoenste hof, daer yement of gehoert hadde tot Londen in der stadt, dwelcke men noemt tafelronde. Ende in desen hove stonden voer coninc Arturs tafel als hi at IIII gecroende coningen, hebbende elcxs een gouden swaert in den hant. Ende tot desen hove waren gecomen vele coningen, biscoppen, hertogen, graven, abten prelaten, coninginnen ende vele edele vrouwen ende joncfrouwen. Ende daer waren alrehande instrumenten van snaerspul, van sange ende musijke, ende alreley melodye, dat des gelijcs nye gehoert en was. Dese coninc Artur is gerekent een van die IX die beste ende vroemste ter wapen die in die werlt geweest zijn. Op een tijt als in den jare ons Heren V C ende XLII was coninc Artur in enen stride, daer hi ontfing een dootwonde; ende hi beval een zijnre suster soen, die Constantijn hiet, dat Rijck van Bertangen; ende hi liet hem voeren in een eylant genoemt Avalloen, daer hi meende te genesen, mer niement en wist waer hi voert bleef. Ende Constantijn bleef coninc van Brittangen, ende na coninc Artur so regeerden in Brittangen die een na den anderen, V coningen van Artursՠmagen; ende doe quamen die Engelsce Sassens oft Friesen, ende wonnen weder dat lant van Brittangen, als men nu horen sal.

Van de dappere koning Artur van Brittannie.

Dat XXVIII kapittel.

In het jaar van onze Heer geboorte 458 regeerde in Brittannië de vermogende koning Artur 26 jaar lang in deugden. En deze koning Artur was in overspel gewonnen van koning Uther Pendragon, zijn vader, bij een hertogin van Cornwall, geheten Igerna. Deze koning Artur had de Moeder Gods alzo lief dat hij haar in zijn schild had laten maken en riep haar altijd aan in zijn nood. Hij was eerbaar en mild en kreeg zoՠn grote victorie dat hij hem onderdanig maakte menig groot koninkrijk en landschap als Gallië, Allemagne, Spanje, Denemarken, Zweden, Noorwegen, Schotland, Ierland en Friesland en voort alle landen van de bergen van Lombardije tot de zee toe. En hij [49v] streed ook tegen de Romeinen omdat ze tribuut van hem hebben wilden. Deze koning Artur hield een dat kostbaarste en mooiste hof waar iemand van gehoord had te Londen in de stad wat men noemt tafelronde. En in dit hof stonden voor koning Artur tafel als hij at en 4 gekroonde koningen en hadden elk een gouden zwaard in de hand. En te dit hof waren gekomen vele koningen, bisschoppen, hertogen, graven, abten, prelaten, koninginnen en vele edele vrouwen en jonkvrouwen. En daar waren allerhande instrumenten van snaarspel, van zang en muziek en allerlei melodie zodat dergelijks niet gehoord was. Deze koning Artur is gerekend een van de 9 beste en dapperste ter wapen die in die wereld geweest zijn. Op een tijd als in het jaar ons Heren 542 was koning Artur in een strijd waar hij een doodswond ontving; en hij beval een van de zonen van zijn zuster die Constantijn heette dat Rijk van Brittannië, en hij liet hem voeren in een eiland genoemd Avalon waar hij meende te genezen, maar niemand wist waar hij voort bleef. En Constantijn bleef koning van Brittanni en na koning Artur zo regeerde in Brittanni de een na de andere 5 koningen van Arturՠs verwanten; en toen kwamen de Engelse Saksers of Friezen en wonnen weer dat land van Brittannië, zoals men nu horen zal.

Hoe dat die Sassens oft Friesen dat conincrijck van Brittangen weder conquesteerden ende die Brittoenen daeruut verdreven.

Dat XXIX. capittel.

In den tijden dat Zeno die keyser dat Roomsche Rijck regerende was, ende was in den lesten jare sijns rijcs, doe men screef int jaer ons Heren IIII C ende XCIIII, so quam alten groten volc, ende hieten die Enghelsche Sassens ofte Vriesen, ende hadden grote hulp van heydens volcke uut Affriken, die dat eylant van Hierlant op die tijt besaten ende gewonnen hadden. Dese quamen ende wonnen weder Brittangen, mitten Sassens die in Brittangen noch gebleven waren van den hertoge Eugistus ende Horsus, ende woenden in een horn van den lande, geheten Angulia, ant noorteinde van Brittangen. Ende van desen einde oft horn des lants noemden si dat lant voert bi gebroken sprake van Angulia Anglia, ende hietent voert Engelant. Ende die daer bleven wonen worden genoemt Engelsche Sassens. Ende dese Engelsche Sassens sloegen die Brittoenen daeruut, ende verdreven se uuten landen, ende die Brittoenen ruymden vele dat lant die wech konden comen, ende togen over int lant dat Armorijke hiet, ende dat nu Clein Brittangen hiet, ende bleven daer wonen. Ende dit is dat hertoechdom van Bertangen in Francrijck. Ende dese heydenssche Sassens oft Friesen, die behielden dat lant, ende setten daerin coningen van horen volcke ende na horen sinne, ende hilden die edele Bertoenen ten ewigen dagen van der cronen; ende coren enen coninc geheten Gormundus uut Affriken geboren. Ende hi regeerde mit desen heydensse Sassens oft Friesen, dat nu Engelsche hieten, XL jaer lanc. Na hem quam een ander coninc, ende was een Sasse oft Friese genoemt Elli, ende die regeerde XXX jaer. Na denwelcken was een coninc genoemt Edelbert, ende regeerde LVII jaer. Onder desen coninc Edelberts tiden sende Sinte Gregorius die paeus, III geestlicke mannen, genoemt Augustinus, Johannes ende Mellitus, ende bekeerden desen coninc mitten gehelen conincrijke, die noch eens deels ongelovich waren totten heiligen kersten gelove. Want die Brittoenen, overmits desen Engelschen Sassens, dat heilige gelove seer ofgegaen waren. Als nu dese Sassens in Brittangen quamen, so vloen vele van den Brittoenen over in Armerijke, dat nu Bertangen hiet, als voerscreven is. Andere die namen hoer scepen geladen mit wijf ende kinderen, ende quamen geseylt bi den mont van den Rijn, daer die Rijn in der zee te vallen ende te vloyen plach, ende is nu dair Catwijc staet. Daer sloegen si hem neder, ende bouweden aldaer een starcke fortresse en toorne, die si hieten Britten. Ende dat volc daer omtrent wonende, brochten si onder horen bedwanc. Ende dese toern ende tslot te Britten stont lange tijt, totdat Hungerus biscop van Utrecht was. Ende alsdoen verginct van den vloede ende ofspoelinge des zeewaters, als men dan horen sal. Andere croniken seggen, dat dit slot te Britten gebouwet soude wesen van den keyser Claudius, als ic voer geseyt hebbe. Wat nu hier of is bevele [50r] ic den ondersoekers van dien. Tis mi genoech dat men weet dattet daer gestaen heeft, ende die Rijn daer in der zee hier voertijts gevloyet heeft.

Hoe dat de Saksers of Friezen dat koninkrijk van Brittanni weer veroverden en de Britten daaruit verdreven.

Dat XXIX kapittel.

In de tijd dat keizer Zeno dat Roomse rijk regeerde en in het laatste jaar van zijn rijk was toen men schreef in het jaar ons Heren 494 zo kwam al te groot volk en de Engelsen noemden die Saksers of Friezen en hadden grote hulp van heidens volk uit Afrika die dat eiland van Ierland op die tijd bezaten en gewonnen hadden. Deze kwamen en wonnen weer Brittannie met de Saksers die in Brittanni nog gebleven waren van de hertog Eugistus en Horsus en woonden in een hoek van het land geheten Anguilla, aan het noordeinde van Brittannie. En van dit eind of hoek van het land noemden ze dat land voort bij gebroken woorden van Angulia tot Anglia en noemden het voort Engeland. En die daar bleven wonen werden genoemd Engelse Saksers. En deze Engelse Saksers sloegen de Britten daaruit en verdreven ze uit het land en veel Britten ruimden dat land die weg konden komen en trokken over in het land dat Armorica heette en dat nu Klein Brittanni heet en bleven daar wonen. En dit is dat hertogdom van Bretagne in Frankrijk. En deze heidense Saksers of Friezen die behielden dat land en zetten daarin koningen van hun volk en naar hun zin en hielden de edele Britten ten eeuwige dagen van de kroon; en kozen een koning geheten Gormundus uit Afrika geboren. En hij regeerde met deze heidense Saksers of Friezen dat nu Engelsen heten 40 jaar lang. Na hem kwam een andere koning en was een Sakser of Fries genoemd Elli en die regeerde 30 jaar. Na die was een koning genoemd Edelbert en regeerde 57 jaar. Onder de tijd van deze koning Edelbert zond Sint Gregorius de paus 3 geestelijke mannen, genoemd Augustinus, Johannes en Mellitus, en bekeerden deze koning met het gehele koninkrijk die nog eensdeels ongelovig waren tot het heilige christen geloof. Want de Britten, vanwege deze Engelse Saksers waren zeer van het heilige geloof afgegaan. Toen nu deze Saksers in Brittannië kwamen zo vlogen veel van de Britten over in Armorica dat nu Bretagne heet. Anderen die namen hun schepen geladen met wijf en kinderen en kwamen gezeild bij de mond van de Rijn daar die Rijn in dr zee te vallen en te vloeien plag en is nu daar Katwijk staat. Daar sloegen ze zich neer en bouwden aldaar een sterk fort en toren die ze Britten noemden. En dat volk daar omtrent woonde brachten ze onder hun bedwang. En deze toren en het slot te Britten stond lange tijd totdat Hungerus bisschop van Utrecht was. En toen verging het van de vloed en of afspoelen van zeewater, als men dan horen zal. Andere kronieken zeggen dat dit slot te Britten gebouwd zou wezen van keizer Claudius zoals ik voorgezegd heb. Wat nu hiervan is beveel ik de [50r] onderzoekers van die. Het is me genoeg dat men weet dat het daar gestaan heeft en de Rijn daar in de zee hier voortijds gevloeid heeft.

Hoe dat Lotharius coninc van Francrijck die Sassens dat sijn die Vriesen onder sine bedwanck brochte.
Dat XXX capittel.

In den jare ons Heren V C ende LXXXIX regeerde een coninc in Francrijc genoemt Lotharius die II omtrent XLIIII jaer. Dese Lotharius, als hi vele landen onder sinen bedwange gebrocht hadde, als bina heel Duytslant, is hi den Rine overgepasseert, ende is gecomen mit groter heercracht in der Neder-Sassen lant, dat nu Friesen zijn, om die mede te brengen onder sine subjectie ende onderdanicheit. Die Friesen, als cloecke ende onversaechde mannen dit vernemende, stelden hem mit alle hoer macht tegen den coninc, ende streden so vromelicken dat si die overhant ende victorie behilden. Corts hierna vergaerde die coninc weder een alten groten swaren volcke van wapenen, ende quam anderwerf in Frieslant, ende bevacht die Friesen mit groter vromicheit, ende verwan se. Ende in desen stride wert horen coninc verslagen, geheten Beroalt, ende was coninc Valckensoen, daer wi voer of gesproken hebben. Ende des conincs volc liep al Vrieslant doer, ende wat mannen si vonden die langer waren dan des conincs rijtswaert sloegen si doot. Als dit verhoerden die Slaven ofte Hollanders ende die Wilthen, gingen si in des conincs genaden. Ende dat lant mittet Sticht, dat doe mit eenre namen geheten wert Batavien oft Hollant, dat worde nu genoemt Oest-Francrijcke. Mer dese Slaven ende Wilthen en bleven daer niet langer in, dan dat die coninc weder in Francrijc was. Dese coninc Lotharius hadde in sinen bedwange alle dat lant streckende van dat Lombersche gebercht, totter groter zee toe; ende was oec die eerste die dye Vriesen ende Sassens bedwanck; ende mosten hem geven jaerlixs tribuyt.

Hoe dat Lotharius (?) koning van Frankrijk de Saksers, dat zijn de Friezen, onder zijn bedwang bracht.
Dat XXX kapittel.

In het jaar ons Heren 549 regeerde een koning in Frankrijk genoemd Lotharius de 2^de omtrent 44 jaar. Deze Lotharius, toen hij vele landen onder zijn bedwang gebracht had als bijna heel Duitsland is hij de Rijn gepasseerd en is gekomen met grote legermacht in Neder-Saksen land dat nu Friezen zijn om die mede te brengen onder zijn onderwerping en onderdanigheid. De Friezen als kloeke en onversaagde mannen dit vernamen stelden zich met al hun macht tegen de koning en streden zo dapper dat ze de overhand en victorie behielden. Kort hierna verzamelde de koning weer een al te groot en zwaar wapenvolk en kwam andermaal in Friesland en bevocht de Friezen met grote dapperheid en overwon ze. En in deze strijd werd hun koning verslagen, geheten Beroalt, en was de zoon van koning Valck waar we hiervoor van gesproken hebben. En het volk van de koning liep al Friesland door en wat mannen ze vonden die langer waren dan het zwaard van de konings sloegen ze dood. Toen dit hoorden de Slaven of Hollanders en de Wilten gingen ze in konings genade. En dat land met het Sticht dat toen met een naam geheten werd Batavia of Holland dat werd nu genoemd Oost-Frankrijk. Maar deze Slaven en Wilten bleven daar niet langer in dan dat de koning weer in Frankrijk was. Deze koning Lotharius had in zijn bedwang al dat land dat strekte van de bergen van Lombardije tot de grote zee toe; en was ook de eerste die de Friezen en Saksers bedwong; en moesten hem geven jaarlijks tribuut.

Wie dieghene waren die West-Frieslant eerst bewoenden.
Dat XXXI capittel.

Also ic in sommige oude croniken gevonden hebbe, so is West-Frieslant eerst bewoent geweest in den jare na ons Heren geboert III C van V heren ende edelen, als van enen genoemt coninc Diderick van Frieslant, daer coninc Radbout of gecomen is. Ende dese hadde sinen woenstat ende coninclicken stoel in Medenblic. Die ander was genoemt here Geraert uuten Woude, ende plach te wonen int dorp genoemt Opdijck. Die derde hiete Roelant van Weernesse, ende hadde een groot casteel staen int dorp van Widenesse, daer hi zijn heerlicheit hadde. Die IIII was genoemt Kenne, ende was Heykens zoen van Bennenbrueck, ende hadde zijn woenstat tot Bennenbrueck. Die V was geheten joncheer Adelbolt van Winkel, ende woende int dorp van Winkel. Daerna int jaer IIII C ende IX wert gefondeert ende gebouwet tusschen Staveren ende Medemblic een tempel, genoemt Asilum, daer alle misdadige ende verbannen luden hoir toevlucht in hadden, in manieren als Romulus binnen Romen hadde doen maken. Lange tiden hierna, als in den jare ons Heren IIII C ende XXIX, worden in Frieslant gefondeert ende gesticht bi consent ende wille der ongeloviger Friesen III cloesteren, als in Auwerden, bi Blocdijck, ende Winkel voernoemt. Int selve jaer wert oec gefondeert een cloester van witte nonnen doer bevele des conincs van Denemercken ende zijnre coninginne, die dat mit groter instancien ende beden van hem vercreech. Ende int jaer IIII C ende XLIX wert dat vrouwen cloester gesticht tot Nubexwoude; ende hoewel dese cloesteren onder den heidenen gelegen waren, nochtans leefden si als kersten menschen, na der regule van der oerden. Ende bleven dese Sassens ofte Friesen noch heidens ende in hoer ongelove wel omtrent III C jaren.

Wie diegene waren die West-Friesland eerst bewoonden.
Dat XXXI kapittel.

Alzo ik in sommige oude kronieken gevonden heb zo is West-Friesland eerst bewoond geweest in het jaar na ons Heren geboorte 300 van 5 heren en edelen als van een genoemd koning Theodorik van Friesland waar koning Radboud van gekomen is. En deze had zijn woonplaats en koninklijke stoel in Medemblik. De volgende was genoemd heer Geraert de Wilde en plag te wonen in het dorp genoemd Opdijk. De derde heette Roelant van Weernesse en had een groot kasteel staan in het dorp Wijdenes waar hij zijn heerlijkheid had. De 4^de was genoemd Kenne en was de zoon van Heykens van Benningbroek en had zijn woonplaats tet Benningbroek. De 5^de was geheten jonkheer Adelbold van Winkel en woonde in het dorp Winkel. Daarna in het jaar 409 werd gefundeerd en gebouwd tussen Stavoren en Medemblik een tempel, genoemd Asilum, daar alle misdadige en verbannen lieden hun toevlucht in hadden op de manier zoals Romulus binnen Rome had laten maken. Lange tijden hierna als in het jaar ons Heren 429 werd in Friesland gefundeerd en gesticht bij toestemming en wil der ongeloviger Friezen 3 kloosters als in Aduard, bij Blokdijk, en Winkel. In hetzelfde jaar werd ook gefundeerd een klooster van witte nonnen op bevel van de koning van Denemarken en zijn koningin die dat met grote instantie en beden van hem verkreeg. En in het jaar 449 werd dat vrouwenklooster gesticht te Nibbixwoud; en hoewel deze kloosters onder de heidenen gelegen waren, nochtans leefden ze als christen mensen naar de regel van de orde. En bleven deze Saksers of Friezen nog heidens en in hun ongeloof wel omtrent 300 jaren.

Van den oerspronc ende beginsel des hertoechdoms van Brabant.
Dat XXXII capittel.

In den tiden dat Chilperijc coninc van Francrijk was woende op Hapesgouwen in Brabant een duechtlic prince genoemt Karleman, ende woende te Landen, dwelcke doe een grote stat was; ende was in den jare ons Here V C ende LX. Ende hi hilt hem gemint mitten coningen van Francrijc, ende diende hen in striden, want hi zijn lant van der cronen meest te lenen hilt; ende was dicwils bi den coningen, hem altijt in wijsheden lerende ende onderwisende. Dese coninc Chilperijck voerseit was die III kersten coninc van Francrijc, die welke na andere huwelicken nam ten derden male te wive sine amye oft vriendinne geheten Fredegondis, die een dat subtijlste ende scalckste wijf was, daer men ye of las, ende daertoe sere oncuysch [50v] van leven, ja, oec nadat si coninginne was. Want si hadde enen buel die groot ende machtich was in des conincs hove, geheten Landrick, bi den welcken si haren here ende coninc dede vermoerden; ende noch oec daerenboven: een luttel tijts te voren hadde si doen doden deerlicken sinen lieven sone. Dese Fredegondis hilt van den coninc Chilperijck enen jongen sone van IIII maenden, geheten Lotharius; ende hiete namaels die grote Lotharius, daer wi hiervoer of gesproken hebben. Ende si hadde enen groten strijt omtrent Soyson tegen coninc Hildebert van Oest-Francrijcke, die mit groter heercracht op haer quam, omdat si horen here ende coninc, die sijn oom was, hadde doen doden, leggende die sake op desen coninc Hildebert, uutgevende dat hijt hadde doen doen. Mer bi cloecker subtijlheit hebbende haer jonck kint in hoer armen, so vercloecte si in der dageraet des smorghens die Oest-Francken die noch sliepen, ende versloech een alten groten menichte van volck mit hulpe van desen voerscreven Landrick, die si verhief ende maecten oppersten regeerder van Vrancrijck. Ende dese coninc Lotharius wert namaels coninc van Oest-Francrijck, daer Brabant in begrepen is mitten lande van Hollant ende Vrieslant, ende voert van West-Francrijck, daer Parijs inne leyt, ende van Bourgondien; ende regeerde XLIIII jaer. Dese Kaerleman voerscreven, wonende in die grote stadt van Landen, regeerde in Brabant ende op Haspegouwen LV jaren. Ende al ist dat men van hem niet vele in der cronijken bescreven en vindt, so is hi nochtans groot te rekenen, van wien soe vele heylighe vruchten ghecomen sijn als men in den Cronijcke van Brabant bescreven vindt.

Van de oorsprong en begin van het hertogdom van Brabant.
Dat XXXII kapittel.

In de tijden dat Chilperic koning van Frankrijk was woonde te Haspengouw in Brabant een deugdelijke prins genoemd Karloman en woonde te Landen, wat toen een grote stad was en dat was in het jaar van onze Heer 660. En hij hield zich bemind met de koningen van Frankrijk en diende hen in strijden, want hij hield zijn land van de kronen meest te lenen en was vaak bij de koningen hen altijd in wijsheden leerde en onderwees. Deze koning Chilperic voorzegt was de 3^de christen koning van Frankrijk die na andere huwelijken nam ten derden male tot wijf zijn geliefde of vriendin geheten Fredegondis die een van de subtielste en schalkste wijven was waar men ooit van las en daartoe zeer onkuis [50v] van leven, ja, ook nadat ze koningin was. Want ze had een boel die groot en machtig was in de hof van de koning, geheten Landrick, waarmee ze haar heer en koning liet vermoorden en noch ook daarboven een tijdje daarvoor had ze deerlijk laten doden zijn lieve zoon. Deze Fredegondis hield van de koning Chilperic een jonge zoon van 4 maanden, geheten Lotharius en noemde hem later de grote Lotharius, waarvan we hiervoor van gesproken hebben. En ze had enen groten strijd omtrent Soissons tegen koning Hildebert van Oost-Frankrijk die met een grote legermach op haar kwam omdat ze haar heer en koning, die zijn oom was, had laten doden, ze legde die zaak op deze koning Hildebert en gaf uit dat hij het had laten doen. Maar door kloeke subtielheid en had haar kind in de armen zo verkloekte ze in de dageraad ‘s morgens de Oost-Franken die noch sliepen en versloeg een al te grote menigte van volk met hulp van deze voorschreven Landrick, die ze verhief en maakte hem opperste regeerder van Frankrijk. En deze koning Lotharius werd later koning van Oost-Frankrijk waarin Brabant begrepen is met het land van Holland en Friesland en voort van West-Frankrijk waarin Parijs ligt en van Bourgondi en regeerde 44 jaar. Deze Karloman voorschreven woonde in die grote stad van Landen, regeerde in Brabant ene op Haspengouw 55 jaren. En al is het dat men van hem niet veel in de kronieken beschreven vindt zo is hij nochtans groot te rekenen, van wie zo vele heilige vruchten gekomen zijn als men in de kroniek van Brabant beschreven vindt.

Puppijn van Landen die eerste hertoghe van Brabant.
Dat XXXIII capittel.

Puppijn Karlemans soen wert prince na sinen vader als men screef VI C ende XV, ende hi stont vromelic bi den coningen van Francrijc gelijc zijn voervaders hadden gedaen. Ende hij nam te huwelic des hertogen dochter van Aquitanien, geheten Ydelburga oft Itta. Ende die grote coninc Lotharijs voergheseyt int XXX jaer zijns rijcs, ordineerde hem dat Puppijn ende sijn nacomers souden sijn die meeste regeerders ende swaertdragers des huys van Francrijcks, ende maecte hi den eersten hertoge van Brabant ende Neder-Oestrijck, oft anders geheten Clein Lotrijck, dwelcke is gelegen tusschen den Rine ende die Scelt, om dat van den coningen van Francrijck te lene te houden. Oec hadde hi te regeren van des conincs wegen tlant van der Elven totter Moeselen. Hi was een wijs duechtlick ende rechtvaerdich prince, ende sinen here den coninc getrouwe; hi en dede oec niemants ongelijc om des conincs wille, also die regeerders gemeenlic plegen; noch hi en nam gheen gaven van yement om trecht te corrumperen, alsoet nu dagelicxs eylacen dicwils gebuert. Also minde hi den aertsschen coninc, dat hi den hemelschen coninc nochtans boven hem eerde. Waerom dat hem coninc Lotharijs in groter waerden hadde, dien hi bevant God te minnen ende tot hem ghetrouwe wesende, ende hi beval hem sinen sone Daghobert te regeren, also hi noch jonck was. Dese coninc Lotharijs starf int jaer V C ende XXV.

Pepijn van Landen de eerste hertog van Brabant.
Dat XXXIII kapittel.

Pepijn, de zoon van Karloman, werd prins na zijn vader toen men schreef 615 en hij stond dapper bij de koningen van Frankrijk gelijk zijn voorvaders hadden gedaan. En hij nam ten huwelijk de dochter van Aquitani, geheten Ydelburga of Itta. En die grote koning Lotharius voor genoemd in het 30^ste jaar van zijn rijk ordineerde dat Pepijn en zijn nakomelingen zouden zijn de grootste regeerders en zwaarddrager van het huis van Frankrijk en maakte hij tot de eerste hertog van Brabant en Neder-Oostrijk of anders geheten Klein Lotharingen wat is gelegen tussen de Rijn en de Schelde om dat van de koningen van Frankrijk te leen te houden. Ook had hij te regeren vanwege de koning het land van de Elbe tot de Moezel. Hij was een wijs deugdelijk en rechtvaardige prins en zijn heer de koning getrouwe; hij deed ook niemand ongelijk vanwege de koning alzo die regeerders gewoonlijk plegen; noch hij nam geen gaven van iemand om het recht te corrumperen, alzo het nu dagelijks helaas vaak gebeurt. Alzo minde hij de aardse koning dat hij de hemelse koning nochtans boven hem eerde. Waarom dat hem koning Lotharius in grote waarde had die hij vond God te minnen en tot hem getrouw te wezen en hij beval hem zijn zoon Dagobert te regeren, alzo hij noch jong was. Deze koning Lotharius stierf in het jaar 525.

Van coninc Daghobert van Francrijck, ende hoe hi dye Sassens ende Friesen bedwanc, ende destrueerde Wiltenburch, ende dede dat weder opbouwen ende een kercke daerin [51r] setten.

Dat XXXIIII capittel.

Daghobert, coninc Lotharijs soen, wert na sinen vader coninc van Francrijc, ende creech bi wisen rade hertoge Puppijns van Brabant lof, prijs ende eer van den volcke. Ende om wijslick te regeren nam hi tot zijnre hulpe biscop Arnout van Mets ende biscop Cunibert van Coellen. Ende den eerbaren ende wisen prince hertoge Puppijn van Landen, dien sijn vader coninc Lotharijs den eersten hertoghe van Brabant hadde ghemaect. Och hoe salich is dat lant, daer die eerbare ende wisen regeren, of daer die regenten eerbaerheit ende wijsheit soeken! Ende doer dese raetsluden voornoemt is dese coninc Daghobert tot sulker fame van justicie te doen gecomen, dat die heyden ende Slaven bi der rieviere van der Danouwe wonende alle discoorde ende twiste an desen coninc ende sine raden gebleven zijn. Mer alsoet dicwils geboert dat die princen, al zijn si goet, dat se nochtans verargert worden bi quade oerstekers ende flatteerders ende bi quaden rade, ende so worden die goede verdruct ende die quade opgetogen, ende dan volchter na vele quaets, so geboerdet van desen coninc Daghobert; want dese hertoge Puppijn, dien geleert ende van jonck bewaert hadde, wert voer hem also vermaert, dat hijs sien noch horen en woude; want hi hem beripst ende gestraft hadde van sine verdooltheit ende quade wercken. Mer ten lesten, bi Goeds gracie, quam coninc Daghobert tot kennnisse, ende gaf hem te bewaren sine sone Sigebert, die namaels coninc wert van Oest-Francrijcke, daerof dat Mets die hooftstat of is. Ende coninc Clodoneus, zijn broeder, sat als coninc in West-Francrijc, daer Parijs die hooftstat of is. Dese Sigebert, als hi ghedoopt wert XL dagen out wesende van Sinte Amant, biscop van Tongeren of Maestricht, so antwoerde hi mit claerre stemmen, seggende: ’Amen.’Op een tijt, als coninc Daghobert vernomen hadde dat die Slaven int lant van Duringen ingecomen waren, heeft hi veel volcs vergadert, ende quam opten Rijn, om dese Slaven te wederstaen. Dair wesende, baden hem dye Sassens, dat hi sijns vaders tribuit woude lichten, dat nochtans niet meer en was dan V C ossen tsjaers; ende indien hi dit doen wilde, so loofden hem die Sassens op horen costen die Slaven weder uuten lande te verdriven. Dwelc den coninc belieft heeft; ende die Sassens vergaerden alle horen macht, ende verdreven die Slaven weder uut Duringen. Dairna, omtrent die jaren VI C ende XLI, heeft coninc Daghobert vergadert groot volc van wapenen om te bedwingen die Neder-Sassen, dat sijn die Vriesen, ende quam ende belach dat grote slot te Wiltenburch, datwelke hi met crachte wan, ende vernieldet sere. Ende op dese stede dede hi weder maken een grote starcke veste ende stede, ende dede dye noemen in Latijn Trajectum, [51v] dats properlic in Duytsche te seggen een overveer oft overtocht, want men daer overvoer ende vertolde den castelein van Uutrecht van menigerhande comenschepe ende goeden die bi den Rijn ende der souter zee voeren. Andere segghen, ende is wel also gheloeflic, omdat Tricht opter Masen, dats Maestricht, meer te landewaert in leyt, so werdt dit gheheten Uutrecht, om dattet uutwert leyt bi der zee. Ende binnen desen montangy ende veste dede coninc Daghobert bouwen ende maken die eerste kercke in die eer van Sinte Thomas, des heyligen apostels, daer hi priesters insette, om dat heydensche volck te bekeren; mer twas al om niet, dat si arbeyden; want dit hartneckige volck en wouden niet horen na den woorden der priesteren ende des heyligen kersten gheloves, ende braken die kercke te stucken, ende destrueerden se ende verdreven die priesteren uut dese stede van Uutrecht ende uut horen lande. Ende als coninc Daghobert dese stede ende plaetse weder opgetimmert ende gebouwet hadde mitten voerscreven kercke, committeerde ende beval hi den aertsbiscop van Coellen, genoemt Sinte Cunibert, dese kercke ende dit volck te regeren, stueren ende leren in den wech des salicheits ende kersten gheloves, diewelcke daer sant geleerde priesters ende clercken om dat volck te bekeren. Mer als voerseit is, twas om niet dat si deden; want die Vriesen destrueerden die kercke, ende verjaechden die priesters ende clercken. Ende togen voert in Hollant, rovende ende brandende, vanghende ende slaende dye luden ter doot, ende bisonder die tkersten gelove angenomen hadden. Ende men sal weten dat dat Sticht van Uutrecht op die tijt mede Hollant ofte Batavie gerekent was, uutgenomen Overysel; ende was een volc, eendrachtlick levende mit malcanderen, oerlogende tegen die heydensche Vriesen. Mer evenwel wast al van der nacye der Vriesen, al wast dat si bi den gelove gescheyden worden van den Vriesen, ende bleven eendrachtlick bi malcanderen, in eenre ewen ende van eenre manieren, totter tijt toe dat si van den edelen coningen van den Francken in twe nacyen gescheyden ende ghedeelt worden, als in een bisdom ende graefscap, als men na horen sal. Ende dat dese eerste kerck van Sinte Thomas binnen der stadt van Uutrecht ghefondeert ende ghesticht wert, dat was int jaer ons Heren VI C ende XLII.

Van koning Dagobert van Frankrijk en hoe hij de Saksers en Friezen bedwong en vernielde Wiltenburcht en liet dat weer opbouwen en een kerk daarin [51r] zetten.

Dat XXXIIII kapittel.

Dagobert, de zoon van koning Lotharius, werd na zijn vader koning van Frankrijk en kreeg bij wijze raad van hertog Pepijn van Brabant lof, prijs en eer van het volk. En om wijs te regeren nam hij tot zijn hulpbisschop Arnout van Metz en bisschop Cunibert van Keulen. En de eerbare en wijze prins hertog Pepijn van Landen die zijn vader koning Lotharius de eerste hertog van Brabant had gemaakt. Och hoe zalig is dat land daar de eerbare en wijzen regeren of daar de regenten eerbaarheid en wijsheid zoeken! En door deze raadslieden is deze koning Dagobert tot zulke faam van justitie te doen gekomen dat de heidenen en Slaven die bij de rivier Donau woonden alle tweedracht en twist aan deze koning en zijn raden gebleven zijn. Maar alzo het vaak gebeurt dat de prinsen al zijn ze goed dat ze nochtans verergerd worden bij kwade oorpraters en vleiers en bij kwade raad en zo worden de goeden verdrukt en de kwade opgetrokken en dan volgt er na veel kwaad, en zo gebeurde het van deze koning Dagobert; want hertog Pepijn die hem geleerd en van jongs opgevoed had werd voor hem alzo vermaard dat hij hem zien nog horen wilde; want hij hem berispt en gestraft had van zijn verdooldheid en kwade werken. Maar tenslotte, bij Gods gratie, kwam koning Dagobert tot kennis en gaf hem te bewaren zijn zoon Sigibert die later koning werd van Oost-Frankrijk, waarvan Metz de hoofdstad van is. En koning Clovis, zijn broeder, zat als koning in West-Frankrijk waar Parijs die hoofdstad of is. Deze Sigibert toen hij gedoopt werd en 40 dagen oud was van Sint Amant, bisschop van Tongeren of Maastricht zo antwoordde hij met heldere stem en zei: ‘Amen’. Op een tijd, toen koning Dagobert vernomen had dat de Slaven in het land Thringen ingekomen waren heeft hij veel volk verzameld en kwam op de Rijn om deze Slaven te weerstaan. Toen hij daar was baden hem de Saksers dat hij zijns vaders tribuut wilde lichten, dat nochtans niet meer was dan 500 ossen per jaar; en indien hij dit doen wilde zo beloofden hem de Saksers op hun kosten de Slaven weer uit het lande te verdrijven. Wat de koning beliefd heeft; en de Saksers verzamelden al hun macht en verdreven de Slaven weer uit Thringen. Daarna omtrent de jaren 641 heeft koning Dagobert groot wapenvolk verzameld om te bedwingen de Neder-Saksen, dat zijn de Friezen, en kwam en belegerde dat grote slot te Wiltenburcht dat hij met kracht won en vernielde het zeer. En op deze plaats liet hij weer maken een grote sterke vesting en stad en liet die noemen in Latijn Trajectum, [51v] dat is goed in Diets te zeggen een oversteek of overtocht, want men daar overvoer en vertolde de kastelein van Utrecht van menigerhande koopmanschap en goederen die bij de Rijn en de zoute zee voeren. Anderen zeggen en is alzo wel geloofwaardig omdat Tricht op de Maas, dat is Maastricht, meer landwaarts ligt zo werd dit geheten Utrecht omdat het uitwaarts ligt bij de zee. En binnen deze bewoning en vesting liet koning Dagobert bouwen en maken de eerste kerk in de eer van Sint Thomas, des heilige apostel, waar hij priesters inzette om dat heidense volk te bekeren; maar het was al om niet dat ze werkten; want dit hardnekkige volk wilden niet horen naar de woorden der priesters en het heilige christen geloof en braken de kerk te stukken en vernielden het en verdreven de priesters uit deze stad Utrecht en uit hun horen land. En toen koning Dagobert deze stad en plaats weer opgetimmerd en gebouwd had met de kerkmacht gaf en beval hij de aartsbisschop van Keulen, genoemd Sint Cunibert, deze kerk en dit volk te regeren, sturen en leren in de weg der zaligheid en christen geloof die daar zond geleerde priesters en klerken om dat volk te bekeren. Maar zoals gezegd is het was om niet dat ze deden; want de Friezen vernielden de kerk en verjoegen de priesters en klerken. En trokken voort in Holland, rovende ene brandende, vingen en sloegen de lieden dood en vooral die het christen geloof aangenomen hadden. En men zal weten dat het Sticht van Utrecht op die tijd mede Holland of Batavia gerekend was, uitgezonderd Overijssel; en was een volk die eendrachtig leefden met elkaar, oorloogden tegen de heidense Friezen. Maar evenwel was het alles een natie der Friezen, al was het dat ze bij het geloof gescheiden waren van de Friezen en bleven eendrachtig bij elkaar in een eeuw en van een manier tot de tijd toe dat ze van de edele koningen van de Franken in twee naties gescheiden en gedeeld werden als in een bisdom en graafschap, zoals men hierna horen zal. En dat deze eerste kerk van Sint Thomas binnen de stad Utrecht gefundeerd en gesticht werd dat was in het jaar ons Heren 642.

Hier beghint die III divisie ende heeft XCV capittelen.

Hoe dat die heylige man Sinte Wilfrijt ende Sinte Wigbert dat heylige kersten geloven alre eerst in Vrieslant predicten.
Dat II capittel.

Na der geboerten ons Heren VI C ende LXXVII regeerde een coninc in Neder-Sassenlant of Vrieslant, genoemt Adgillus, ende was des voerseyden coninc Beroalts soen van Vrieslant, die van den groten coninc Lotharijs verslagen was, als voerseyt is. In desen selven tiden was een heylich man eerst biscop van Lindesfern, daerna van Mercien, ende ten lesten aertsbiscop van Jorcke, genoemt Wilfridus. Dese hadde opgenomen tot Romen te trecken om sonderlinge saken te expedieren ende te scicken, ende is te scepe gegaen om over te seylen, ende wert mitten winde versteken an die landen van Neder-Sassen oft van Vrieslant. Ende wert aldaer van den coninc Adgildus, ende van den heydense Vriesen, eerlicken ende minlicken [53v] ontfangen, ende bleef daer leggen die hele winter lang. Ende bestont hem te kondigen ende prediken dat heylige kersten gelove, ende heeft sommige van den Friesen ende Hollanders totten heyligen gelove gebrocht ende gedoopt. Ende als hi een wijl tijts daer gelegen hadde, is hi weder van daen gereyst. Hierna heeft sinte Egbert, die oec biscop van Joricke was, gesonnen sinen discipel, een heylich man ende priester genoemt Wigbertus, om in der Neder-Sassen ende Vriesen lant mit noch II heylige mannen ende priesteren om den ongelovigen heydenen te kondigen dat Woort Goeds. Mer overmits des duvels ingeven is dat volck mit horen coninc Rathboldt van Vrieslant in hoer dwalinge gebleven, ende Wigbertus en heeft daer gheen profijt noch vrucht mogen doen. Ende is wederom in Engelant gecomen, na datti aldair II jaer lang tevergeefs dat Woort Goeds mit groter vuericheit gepredict ende gekondicht hadde, int jaer VI C ende LXXXI, onder den coninc Radtbolt, Adgildussoen voornoemt, van Vrieslant.

Hier begint de 3^de divisie en heeft 95 kapittels.

Hoe dat de heilige man Sint Wilfried en Sint Wigbert dat heilige christen geloof allereerst in Friesland predikten.
Dat II kapittel.

Na de geboorten onze Heer 677 regeerde een koning in Neder-Saksenland of Friesland, genoemd Adgillus, en was de zoon van koning Beroalt van Friesland die van de grote koning Lotharius verslagen was. In deze tijd was een heilige man eerst bisschop van Lindisfarne, daarna van Mercia en tenslotte aartsbisschop van York, genoemd Wilfridus. Deze had opgenomen tot Rome te trekken om bijzondere zaken te zenden en te schikken en is te scheep gegaan om over te zeilen en werd met de wind gestoken aan de landen van Neder-Saksen of van Friesland. En werd aldaar van koning Adgildus en van de heidense Friezen fatsoenlijk en minlijk [53v] ontvangen en bleef daar liggen de hele winter lang. En bestond zich te verkondigen en prediken dat heilige christen geloof en heeft sommige van de Friezen en Hollanders tot het heilige geloof gebracht en gedoopt. En toen hij een tijdje daar gelegen had is hij weer vandaan gereisd. Hierna heeft Sint Egbert, die ook bisschop van York was, zijn discipel gezonden, een heilige man en priester genoemd Wigbert, om in Neder-Saksen en Friezen land met nog 2 heilige mannen en priesters om de ongelovigen heidenen te verkondigen dat Woord Gods. Maar vanwege duivels ingeven is dat volk met hun koning Radboud van Friesland in hun dwaling gebleven en Wigbert heeft daar geen profijt nog vrucht mogen doen. En is wederom in Engeland gekomen nadat hij aldaar 2 jaar lang tevergeefs dat Woord Gods met groter vurigheid gepreekt en verkondigd had in het jaar 681 onder koning Radboud, de zoon van Adgildus van Friesland.

Van Puppijn van Harstel, ende hoe hi die Vriesen bedwanck.
Dat III capittel.

Puppijn, hertoge Angijs ende Begge, zijnre huysvrouwen sone, wert die III hertoge van Brabant ende van Lotrijck, ende was oec gelijc zijn voervaderen des conincs van Vrancrijcs overste raet ende swaert drager. Ende hiete Puppijn van Harstel, omdat hi tot Harstelle, gelegen tusschen Tricht ende Ludick op die Mase, eerstwerve maecte een slot ende zijn woninge. Oec hadde hi binnen der stat van Coellen enen burch geheten dat Capitolium, dat nu is Onser Vrouwen Kerck, die welke bedient wert van den canonissen edele joncfrouwen. Hij hadde tot eenen wive een edele joncfrouwe, ende was ghenoemt Plectrudis, in Duytsche Blytert, daer hi an wan III sonen, als Drogo, een prince van Kempelandt, Grimoalt, die tot Ludick martiriseert wert van een genoemt Mingarius, coninck Radbolts dienre van Vrieslant, ende rustet daer in Sint Jacobskerck, ende hadde coninc Rathbolts dochter te wive, Theudelinde. Ende die III soen hiet Silvinus, ende rustet tot Chimay, in Sinte Pieters kercke. Ende noch hadde hi een dochter genoemt Nootburch, ende plach tot Coellen te leggen int Capitolium, mer rustet nu in Catthuser cloester buten Covelens opten Rijn. Ende dese III sonen storven voer hoer ouders. Dese hertoge Puppijn ontginc hem na den doot van sine voirseide wettige kinderen in overspul mit enen sconen edelen joncfrouwe geheten Alpaijs oft Adelheit, dair hi an wan den vromen prince Kaerl Marteel. Ende want hertoge Puppijn aldus vergect ende verlieft was op dit wijf, so strafte ende beripste hem die heilige biscop van Ludic, Sinte Lambrecht, seggende dattet zijn wettich wijf niet en ware; want Blijtert, zijn eerste wijf, noch leefde. Dwelcke vernemende Dodo, prince van Orengen, Alpaijs broeder, als diegene die scade daerbi duchte te hebben, waert dat Puppijn zijn suster liete, so dede hi Sinte Lambrecht doden bi nachte tot Ludick, daer hi in sine gebede lach. Ende wert mits dien een rechtverdich martelaer gelijc Sint Jan Baptiste. In desen hertoge Puppijns tiden starf coninc Dideric van Vrancrijc, ende na hem wert coninc Clodoveus, zijn sone; ende die starf sonder kinder. Ende die crone quam op sinen broeder Hildebert, die anders niet vele machten en hadde dan hi coninc hiet, want hi en hadde wijsheit noch verstant. Ende hertoge Puppijn hadde alle tlant in sinen handen, ende hi gaf den coninc dat hi verteerde, ende vermeerde des conincs palen ende landen seer, soedattet al zijn was tusschen Spangen ende den Rijn. Dese vrome hertoge Puppijn hadde vele orlogen tegen die Vriesen, Sassens, Swavens ende andere nacien, die hij mit groten zege al verwan. Daerna stelde hertoge Puppijn hem toe mit groot volc van wapenen op die heydensse Vriesen, die oec Hollant mede besaten, dat al onder die provincie van Vrieslant mede gerekent was, die menigen scade van roven ende branden [54r] in Oest-Francken gedaen hadde. Ende hi belach die stat van Uutrecht mit groten here; ende mit groten arbeyde ende assaulte creech hi die stat, ende der Friesen coninc genoemt Radbolt verdreef hi uuter stat. Ende hi sant den heyligen man Sinte Willeboort, die mit XII geestlicke gesellen uut Engelant gecomen was in Frieslant, om den Friesen, Hollanders ende Zeelanders te kondigen den wech des ewigen salicheits, als ghi na horen sult.

Van Pepijn van Herstal en hoe hij die Friezen bedwong.
Dat III kapittel.

Pepijn, de zoon van hertog Angijs en Begge, de zoon van zijn huisvrouw, werd de 3^de hertog van Brabant en van Lotharingen en was ook gelijk zijn voorvaders de koning van Frankrijk overste raad en zwaarddrager. En noemde hem Pepijn van Herstal omdat hij tot Haerstal, gelegen tussen Tricht en Luik op de Maas, eerst maakte een slot en zijn woning. Ook had hij binnen der stad Keulen een burcht geheten dat Capitolium, dat nu is Onze Vrouwe Kerk die bediend werd van de kanunniken edele jonkvrouwen. Hij had tot een wijf een edele jonkvrouw en was genoemd Plectrudis, in Duits Blytert, waar hij aan won 3 zonen als Drogo, een prins van Kempenland, Grimoalt, die tot Luik gemarteld werd van een genoemd Mingarius, de dienaar van koning Radboud van Friesland, en rust daar in Sint Jacobskerk en had koning Radbouds dochter tot wijf. Ee de 3^de zoon heette Silvinus en rust te Chimay, in Sint Pieters kerk. En noch had hij een dochter genoemd Nootburch en plag te Keulen te liggen in het Capitolium, maar rust nu in het Kartuizerklooster buiten Keulen op de Rijn. En deze 3 zonen stierven voor hun ouders. Deze hertog Pepijn ontging hem na de dood voor zijn voornoemde wettige kinderen in overspel met een mooie edele jonkvrouw geheten Alpaijs ot Adelheit waaraan hij won de dappere prijs Karel Martell. En omdat hertog Pepijn aldus gek en verliefd was op dit wijf zo strafte ene berispte hem de heilige bisschop van Luik Sint Lambrecht, en zei dat het zijn wittige wijf niet was; want Blijtert, zijn eerste wijf, noch leefde. Wat vernam Dodo, prins van Orange, Alpaijs broeder, als diegene die schade daarbij duchtte te hebben was het dat Pepijn zijn zuster verliet, zo liet hij Sint Lambrecht doden bij nacht te Luik waar hij in zijn gebed lag. En werd mits dien een rechtvaardige martelaar gelijk Sint Johannes de Doper. In deze hertog Pepijn tijden stierf koning Diederik van Frankrijk en na hem werd koning Clodoveus, zijn zoon en die stierf zonder kinderen. En de kroon kwam op zijn broeder Hildebert die anders niet vele macht had dan dat hij koning heette want hij had wijsheid noch verstand. En hertog Pepijn had al het land in zijn handen en hij gaf de koning dat hi verteerde en vermeerderde de koning palen en landen zeer, zodat alles van hem was tussen Spanje en de Rijn. Deze dapper hertog Pepijn had vele oorlogen tegen die Friezen, Saksers, Zwaben ende andere naties die hij met groten zege alle overwon. Daarna stelde hertog Pepijn hem toe met groot wapenvolk op de heidense Friezen die ook Holland mede bezaten dat al onder de provincie van Friesland mede gerekend was die menige schade van roven en branden [54r] in Oost-Franken gedaan hadden. En hij belegerde de stad Utrecht met een groot leger en met grote arbeid en aanval kreeg hij die stad en de Friese koning genoemd Radboud verdreef hij uit de stad. En hij zond de heilige man Sint Willibrords die met 12 geestelijke gezellen uit Engeland gekomen was in Friesland om de Friezen, Hollanders en Zeelanders te verkondigen de weg der eeuwige zaligheid, zoals ge hierna horen zal.

Dat IIII capittel.
Hoe dat Sinte Willeboort geboren wert ende in dese landen quam om dat Woort Goeds te prediken den Vriesen ende Hollanders.

Om mit corten woorden Willeboorts ofcoemste, geboerte ende voertganc te vertellen, so ist ons van node te weten dat die Neder-Sassens, die men Friesen hiet, mit horen hertoge Eugistus dat grote eylant van Brittangen becrachticht ende gewonnen hadden, als doe voert wonende bleven ende coningen daerin maecten na horen sinne, als voer geseit is. Totten welcken die paeus Gregorius die Eerste II heylige ende geleerde mannen, om desen Engelschen Sassens ende Friesen tot Cristus gelove te brengen, gesonnen heeft, uut welcken Sassens ofte Friesen uut Godlicker voersienicheit dat heylige kint Willeboort geboren is van edelen hoechgeboertigen kersten ouders, wes vader ghenoent was Wilgis of Willigisus, ende sijn moeder Oronia; die een wonderlic teyken sach, doe si Willeboort in hoer lichaem noch droech: als dat si sach op eenre nacht in horen slaep ende visioen, datter een nyewe maen in den hemel verscheen, die si sach mit groter verwondernisse, dat se half vol warde in corten stonde, ende wies totter rondicheits hoers volle lichtes; ende viel ten lesten seer haestelic in haer mont, also dat alle hoer leden scenen claer ende vol van lichte te wesen. Doe dese vrouwe Oronia ontspranc uut dit visioen, ende als den dach gecomen was, ghing si haestelic tot een geestlic priester, ende gaf hem dit te kennen. Die priester antwoorde ende seyde, dat si enen soen in haer lichaem ontfangen hadde ende dragende was, die als die maen van tclein totter volmaecter rontheit comende soude, mitten lichte des waerheits die duysternissen der ongeloviger menschen verdriven, ende soud se brengen tot kennisse des ewigen lichts, welc Cristus Jhesus Selver is, als Hi tuget int Evangelij, seggende:’Ic bin dat Licht des werelsլ,’dwelc also in Willebrort volbrocht is. Want nadat hi geboren, gedoopt, ende tot zijn jaren gecomen was, is hi ter scolen gesent bi geestlicke mannen der kercken van Rijpers, in welcke plaets hi also in der leringe ende duechden by der gracien Goeds proficeert heeft ende voertgegaen is, dat hi bi consent van sinen abt in Hyerlant over getogen is totten heyligen vader ende biscop Egbertus genoemt, ende totten heyligen man ende priester geheten Wigbertus, van denwelcken biscop Willeboort priester ghewijt ende gemaect is. Hierenbinnen sende dese biscop Egbert sinen medediscipel ende -priester Wigbert voornoemt in Germanien, dats in Neder-Duytslant, om aldaer den ongelovigen tWoort Goeds te condigen. Mer overmits des duvels ingeven is dat volc in hoer dwalinge gebleven, ende Wigbertus en heeft daer gheen profijt noch vrucht mogen doen, ende is wederom in Hyerlant gecomen. Daerna, doe men screef ons Heren jaer VI C ende XC, heeft die Heylige Geest in Willeboorts herte een grote vlamme ende vier des geloves ontsteken, also dattet hem niet genoech en sceen te wesen, dat hi tot dien dagen toe alleen in der religye hem geoeffent ende exerceert hadde, ten waer sake, dat hi oec ander menschen in den voertcondigen des waerheyts niet voer en stonde. Dit voer hem nemende, heeft hi gehoert van den voornoemde priester Wigbert, die uut Oest-Francrijc of Vrieslant wederom in Engelant gecomen was, als voerseyt is, datter alten groten bouwe sonder twifel int noorden was, mer luttel arbeytsluden, waerom dat Willeboort hem rede gemaect heeft uut ingevinge des Heyligen [54v] Geests ende uut sijnder moeder visioen, ende heeft goetwillige mannen oec daertoe gevonden ende mit hem genomen, van denwelken die princepael dese XI geweest zijn, te weten Swigbertus; Willibaldus; abt Lebuinus; Winibaldus; twe Ewalden, priesters; Werenfridus; Marcellinus; Accha; Wigbertus, oeck priesters, ende Adelbertus, Levijt, des conincs soen van Deyren in Engelant. Ende want alle dese voornoemde mannen haer oerspronc hadden van den Sassens ende Vriesen die Engelant innamen als voerseyt is, so konden si oec wel in dyer tongen ende spraken den Vriesen dat Woort Goeds vercondigen. Mit desen voergenoemde heylige doctoren is Willeboort tsceep gegaen, ende hevet in den mondt des Rijns sijn zeyl gestreken, ende hebben daer een weinich tijts gerustet, ende zijn voert gevaren doer Leyden na dat slot Wiltenburch, dat men Uutrecht noemt, gelegen opten oever van den Rijn. Ende bestonden aldaer mit groter vuericheit dat Woort Goeds te prediken, seggende dat alle die goden der heydenen duvelen waren, ende dat se God almachtich mit al horen dienres int helsche vuer verbarnen soude. Mer want dat volc liever hadden in die duysternissen der afgodien mit horen coninc Rathboldt te bliven, so en konde Willeboort geen vrucht doen, ende is totten hertoge Puppijn van Brabant ende grote meester des conincs huys van Vrancrijc getogen, ende aldaer een tijt gebleven, ende den distelen der afgodyscap uutgerodet ende dat puere saet des heyligen geloves overvloyedelick daer weder ghesayet.

Hoe dat Sint Willibrord geboren werd en in deze landen kwam om dat Woord Gods te prediken de Friezen en Hollanders.

Dat IIII kapittel.

Om met korte woorden Willibrordus afkomst, geboorte en voortgang te vertellen zo is het ons nodig te weten dat de Neder-Saksers, die men Friezen noemt, met hun hertog Eugistus dat grote te eiland van Brittanni bekrachtigd en gewonnen hadden, en toen voort wonen bleven en koningen daarin maakten naar hun zin. Waartoe paus Gregorius de Eerste 2 heilige en geleerde mannen om deze Engelse Saksers en Friezen tot Christus geloof te brengen gezonden heeft uit welke Saksers of Friezen uit Goddelijke voorzienigheid dat heilige kind Willibrordus geboren is van edele hoog geboren christen ouders, wiens vader genoemd was Wilgis of Willigisus en zijn moeder Oronia; die een wonderlijk teken zag toen ze Willibrordus in haar lichaam nog droeg: als dat ze zag op een nacht in haar slaap een visioen dat er een nieuwe maan in de hemel verscheen die ze zag met grote verwondering dat het half werd in korte tijd en groeide tot rondheid in vol licht; en viel tenslotte zeer haastig in haar mond alzo dat al haar leden schenen helder en vol van licht te wezen. Toen deze vrouwe Oronia opsprong uit visioen en de dag gekomen was ging ze haastig tot een geestelijke priester en gaf hem dit te kennen. De priester antwoorde en zei dat ze en zoon in haar lichaam ontvangen had en droeg die als de maan van klein tot volmaakte rondheid komen zou met het licht der waarheid die de duisternis der ongelovige mensen verdrijven zou en ze brengen tot kennis des eeuwige licht welke Christus Jezus Zelf is zoals Hij getuigt in het Evangelie en zei: ‘Ik ben dat Licht der wereld.’ wat alzo in Willebrord volbracht is. Want nadat hij geboren, gedoopt en tot zijn jaren gekomen was is hij ter school gezonden bij geestelijke mannen der kerk van Rathmelsigi in welke plaats hij alzo in de lering en deugden bij de gratie van God profiteerde heeft en voortgegaan is dat hij met toestemming van zijn abt in Ierland overgetrokken is tot de heilige vader en bisschop Egbert genoemd en tot de heilige man en priester geheten Wigbert waarvan bisschop Willibrordus priester gewijd en gemaakt is. Ondertussen zond deze bisschop Egbert zijn medediscipel en -priester Wigbert in Germanië, dat is in Neder-Duitsland, om aldaar de ongelovigen het Woord Gods te verkondigen. Maar vanwege duivels ingeven is dat volk in hun dwaling gebleven en Wigbert heeft daar geen profijt nog vrucht mogen doen en is wederom in Ierland gekomen. Daarna, toen men schreef ons Heren jaar 690, heeft de Heilige Geest in Willibrordus hart een grote vlam en vuur van het geloof ontstoken alzo dat het hem niet genoeg scheen te wezen dat hij tot die dagen toe alleen in de religie zich geoefend en exerceert had, tenzij het was zaak dat hij ook andere mensen in de verkondiging der waarheid niet voor stond. Dit nam hij voor zich en heeft gehoord van de priester Wigbert die uit Oost-Frankrijk of Friesland wederom in Engeland gekomen was dat er al te grote bebouwing zonder twijfel in het noorden was, maar weinig arbeidslieden, waarom dat Willibrordus zich gereed maakte door ingeven van de Heilige [54v] Geest en uit zijn moeder visioen en heeft goedwillige mannen ook daartoe gevonden en met hem genomen waarvan de belangrijkste deze 11 geweest zijn, te weten Switbert; Willibald; abt Lebuinus; Winnibald; twee Ewaldՠs, priesters; Werenfridus; Marcellinus; Accha; Wigbertus, ook priesters, en Adelbertus, Leviet, de konings zoon van Deyren in Engeland. En omdat al deze mannen hun oorsprong hadden van de Saksers en Friezen die Engeland innamen zo konden ze ook wel in die taal der Friezen dat Woord Gods verkondigen. Met deze heilige doctoren is Willibrordus he scheepgegaan en heeft in de mond van de Rijns zijn zeil gestreken en heeft daar een tijdje gerust en zijn voort gevaren door Leiden na dat slot Wiltenburcht dat men Utrecht noemt, gelegen op de oever van de Rijn. En bestonden aldaar met grote vurigheid dat Woord Gods te prediken en zeiden dat alle goden der heidenen duivels waren en dat ze God almachtig met al hun dienaars in het helse vuur verbranden zou. Maar omdat dat volk liever was in de duisternis der afgoden met hun koning Radboud te blijven zo kon Willibrordus geen vrucht doen en is tot hertog Pepijn van Brabant en grote meester van het koningshuis van Frankrijk getrokken aldaar een tijd gebleven en de distels der afgoderij uitgeroeid en dar pure zaad van het heilige geloof daar weer overvloedig gezaaid.

Hoe dat hertoge Puppijn den coninc Rathboldt van Vrieslant verwan, ende hoe Sinte Willeboort een bedehuys mit een fonte gesticht heeft in der eren des Heyligen Cruys.
Dat V capittel.

Daerna, doe men screef VI C ende XCII, heeft hertoge Puppijn van Brabant een groot heer van volc vergadert, ende is mit al den hoop op die Vriesen getogen. Daertegens quam coninc Rathbolt mit sinen Vriesen, mer Puppijn heeften verwonnen ende daer toe gebrocht, dat hi theylige doopsel ontfangen soude. Waerom dat hertoge Puppijn weder in Vrancrijck comende, Willeboort mit sinen gesellen weder in Vrieslant gesonnen heeft om den coninc Rathbolt mit sijn volc totten gelove Cristi ende theylige doopsel te brengen. Mer want hi doer des conincs Rathbolts wreetheid ende verhartheit niet bedriven noch vorderen en mochte, is hi wederom na Oest-Francrijck, dats tUtrecht getogen, daer hi onlanxs dat volc tot Cristus kennisse ende gelove gebrocht hadde. Welke stadt van Uutrecht doe noch stont onder die heerscappie ende mogentheit der coningen van Francrijc, als van den tijt of dat si Rathboldt der Vriesen coninc daeruut verdreven hadden, als voorscreven is. Ende siet, die heylige man Willeboort is tUtrecht gebleven, ende heeft veel pristeren bi hem vergadert, ende heeft bi die vervallen ende omgeworpen kercke van den Vriesen, die wilen eer coninc Dagobert van Vrancrijc in der eren van Sinte Thomas hadde gesticht, een bedehuys ende capelle in der eren des Heyligen Cruys getimmert, ende een fonte des heyligen doopsels daerin geset, om dat daer, overmits die starcheit des slots dat daer stont, alle goetwillige menschen souden mogen dat sacrament des doopsels sonder sorge ende vrese ontfangen. Ende hi heeft sine discipulen hiergelaten, ende is wederom in Vrancrijc tot hertoge Puppijn getogen, ende dit bedehuys ende fonte wert gesticht int jaer ons Heren VI C ende XCV.

Hoe dat hertog Pepijn koning Radboud van Friesland overwon en hoe Sint Willibrord een bedehuis met een vont gesticht heeft in de eer van het Heilige Kruis.
Dat V kapittel.

Daarna toen men schreef 692 heeft hertog Pepijn van Brabant een groot leger van volk verzameld en is met al die hoop op de Friezen getrokken. Daartegen kwam koning Radboud met zijn Friezen, maar Pepijn heeft hem zo verwonnen en daartoe gebracht dat hij het heilige doopsel ontvangen zou. Waarom dat hertog Pepijn die weer in Frankrijk kwam Willibrordus met zijn gezellen weer in Friesland gezonden heeft om koning Radboud met zijn volk tot het geloof Christus en het heilige doopsel te brengen. Maar omdat hij door konings Radbouds wreedheid en verhardheid niets bedrijven nog vorderen mocht is hij wederom naar Oost-Frankrijk, dat is te Utrecht getrokken waar onlangs dat volk tot Christus kennis en geloof gebracht had. Welke stad Utrecht toen nog stond onder de heerschappij en mogendheid der koningen van Frankrijk van de tijd of dat ze de Friese koning Radboud daaruit verdreven hadden. En ziet, de heilige man Willibrordus is te Utrecht gebleven en heeft veel priesters bij hem verzameld en heeft bij die vervallen en omgeworpen kerk van de Friezen die wijlen eerder koning Dagobert van Frankrijk in de eer van Sint Thomas had gesticht een bedehuis en kapel in de eer van het Heilige Kruis getimmerd en een vont van het heilige doopsel daarin gezet omdat daar, vanwege de sterkte van de burcht dat daar stond, alle goedwillige mensen zouden dat sacrament der doopsels zonder zorg en vrees mogen ontvangen. En hij heeft zijn discipelen hier gelaten en is wederom in Frankrijk tot hertog Pepijn getrokken en dit bedehuis en vont werd gesticht in het jaar ons Heren 695.

Hoe dat Sinte Willeboorts discipulen alle dat lant doerliepen, ende hoe Swigbertus in Engelant biscop gewijt wert.
Dat VI capittel.

Op dese tijt woende die vertwifelde coninc Rathboldt van Vrieslant (als hi uut Uutrecht verdreven was van hertoge Puppijn van Brabant) in een eylant geheten Fostelant, ende was na sinen afgod, die Foste hete, Fostelant genoemt; ende was sere vermaert ende geeert in die landen. Hierenbinnen, dat Sinte Willeboort uuten landen was, hebben hem sine discipulen in gelikenisse der apostelen vaneen gesceyden in diversen plaetsen, om dat Woort Goeds wijt ende breet te sayen. Ende sijn gecomen in die provincie van Fostelant, daer coninc Rathboldt residerende ende woonachtich was, ende bestonden daer dat Woort Goeds mit groter vuericheit te preken, ende destrueerden die tempelen der afgoden Jupiters ende Foste. Mer si en bekeerden daer niet meer dan alleen III mannen totten heyligen kersten gelove. [55r]

Die coninc Rathboldt dit verhorende, wert uutermaten toernich, want hi den kerstenen seer hatich was; ende om der injurie die sine afgoden angedaen waren, dede hi doden den heyligen priester Wigbert, dien hi daer te voren, als hi dat gelove daer prekende was, verjaecht ende verdreven hadde. Dese heylige man hadde altijt Onsen Lieven Here gebeden, dat hi sijn bloet voer dat heylige kersten gelove storten mochte, ende martelaer sterven; dwelck nu in hem volbrocht is. Ende die coninc verjaechde ende verdreef alle die ander discipulen ende kerstenen uut sinen landen. Onder desen discipulen was mede die edele jongelinc genoemt Swigbert; ende was des edelen graven soen van Nortingram, geheten Sigebrecht, van hogen ende edelen geslachten geboren. Sijn moeder was geheten Bertha, ende hoer moeder was die edele vrouwe Ostrida, wiens vader was Ethilrethus; ende was Ostusՠsoen, wiens vader was Eugistus die Vriese, daer dat lant Engelant sinen naem of heeft, als hij Engelant conquesteert ende gewonnen hadde, als voerseyt is. Dese grave Sigebrecht ende sijn huysvrouwe waren devote kersten luden, ende hadden desen Swigbert, horen zoen, in allen duechden ende heylicheit opgevoedet. Als Swigbert dan uut Vrieslant verdreven was, is hi mitten priesteren Marcellijn ende Werffoert gecomen in die grote stat van Wijc te Duersteden, ende heeft aldaer dat heylige gelove gecondicht ende ghepredict, waerom dat hem die priesteren der afgoden in een karcker setten, menende hem des anderen dages heymelic te doden, want sijt openbaer niet en dorsten doen, overmits dat die stat stont onder den kersten princen van Franckenrijcke. Mer die engel ons Heren heeften daeruut verlost ende gevrijt, ende die heylige man Swigbert heeft daer veel volcs bekeert. Daerna quam hi tot Hagenstein, daer hi een mensch die blint geboren was siende gemaect heeft; ende doer dit mirakel bekeerde hi alle dat volc van den dorpe. Een weynich tijts hierna is hij mitten priester Accha ende den II Ewalden, priesteren, mit Marcelijn ende andere nyewe gedoopte kerstenen in Engelant getogen totten biscop Wilfrijt van Merchien; want dye heylige man Egbert, biscop van Jorcke, doe ter tijt seer cranck was, ende worden van hoer ouders ende vrienden seer gracioes ende minlic ontfangen. Ende mit groter instancien ende beden vercregen si, dat dese Swigbert geconsecreert ende gewijt wert tot enen biscop mit groter solemniteyten ende bliscappen op Sinte Bertelmeesdach int jaer ons Heren VI C ende XCV. Ende als si daer een wijl tijts geweest hadden, namen si oerlof, ende sijn weder tsceep gegaen, ende quamen weder int slot tot Wiltenburch oft Uutrecht, ende wert aldaer mit groter eerwaerdicheit ontfangen. Niet te verstaen, dat hi biscop van Uutrecht was, mer hi was des heyligen mans Sinte Willeboorts, die eerste aertsbiscop van Uutrecht, sine medehulper ende medebiscop. Want ter wilen dat Sinte Willeboort tot Romen was, heeft dese heylige man Sinte Swigbert alle dat lant doergelopen, prekende ende doende vele miraculen. Ende is ghecomen int graefscap van Teysterbant, gelegen in die Betue, ende heeft aldaer alle dat volck van den lande mit sinen heyligen woorden ende onderwisinge totten heiligen kersten gelove gebrocht, doende ende werckende vele scone miraculen, als den blinden siende te maken, den crepelen gaende, den doden verweckende, ende meer andere, die te lang souden vallen te scriven, als sijn legende dat uutwijst. Ende heeft aldaer vele tempelen der afgoden in kercken der heyligen geconsacreert ende gewijt, te weten die kerck tot Santwijck bi Tyel in der eren van Sinte Vincent, martelaer; in Arkel in die ere der reyner Maghet Marien; in Hoernaer in die ere van Sinte Dyonijs, biscop ende martelaer, ende so voert diergelijcken in Scoenrewoert, in Oudt-Hoesden, in Aelborch, in Woudrichom, in Ghijsen, in Rijswijck, in Almkerck, in Malsen, in Arkom, in Avesaet ende in veel ander plaetsen heeft hi mit groter devotien ende naerstige leringe dat volc bekeert ten heyligen kersten gelove ende gedoopt. Ende als hi die kerck tot Malsen wyende was, int jaer VI C ende XCVI, opten VIII kalende van october, was in der stat van Wijck te Duersteden een eerbaer vroom ridder ende hooftman, geheten here Gonthier van Andeghein. Dese hadde een soen bi zijnre huysvrouwen, Machtelt, die geheten [55v] was Splinter van Andeghein, ende waren altesamen noch heyden, afgoden anbedende. Dese Splinter, als hi ondersoeken ende sien woude die feeste van der kercwijnge, is hi tscepe gegaen om den Rijn oft die Lecke over te varen, ende is bi ongevallen uuten scepe gevallen in den Rijn, ende verdroncken. Denwelcken die heilige man ende biscop Swigbert van der doot verwect ende op heeft doen staen, ende here Gonthier mit zijn wijf ende Splinter, hoer beyder soen, mit ontallic veel volxs, sijn ten kersten gelove bekeert ende gedoopt geweest.

Hoe dat Sint Willibrords discipelen dat hele land doorliepen en hoe Switbert in Engeland bisschop gewijd werd.
Dat VI kapittel.

Op deze tijd woonde de vertwijfelde koning Radboud van Friesland (toen hij uit Utrecht verdreven was van hertog Pepijn van Brabant) in een eiland geheten Fostelant en was naar zijn afgod die Foste heette Fosteland genoemd; en was zeer vermaard en geerd in die landen. Ondertussen dat Sint Willibrord uit het land was hebben zich zijn discipelen in gelijkenis der apostelen vaneengescheiden in diversen plaatsen om dat Woord Gods wijdt en breed te zaaien. En zijn gekomen in de provincie van Fosteland daar koning Radboud residerende en woonde en bestonden daar dat Woord Gods met grote vurigheid te preken en vernielden de tempels van de afgoden Jupiter en Foste. Maar ze bekeerden daar niet meer dan alleen 3 mannen tot het heilige christen geloof. [55r]

De koning Radboud hoorde dit en werd uitermate vertoornd want hij haatte de christenen zeer; en om de belediging die zijn afgoden aangedaan waren liet hij de heilige priester Wigbert doden die hij daar tevoren toen hij dat geloof preekte verjaagd en verdreven had. Deze heilige man had altijd Onze Lieven Heer gebeden dat hij zijn bloed voor dat heilige christen geloof storten mocht en als martelaar sterven; wat nu in hem volbracht is. En de koning verjoeg en verdreef alle andere discipelen en christenen uit zijn landen. Onder deze discipelen was mede de edele jongeling genoemd Swigbert; en was de zoon van de edele graaf van Nottingham, geheten Sigebrecht, van hoog en edel geslacht geboren. Zijn moeder was geheten Bertha en haar moeder was de edele vrouwe Ostrida wiens vader was Ethilrethus; en was de zoon van Ostus wiens vader Eugistus de Fries was waar dat land van Engeland zijn naam van had toen Engeland veroverd en gewonnen had. Deze graaf Sigebrecht en zijn huisvrouw waren devote christenlieden en hadden hun zoon Swigbert in allen deugden en heiligheid opgevoed. Toen Swigbert dan uit Friesland verdreven was is hij met de priesters Marcellius en Werffoert gekomen in de grote stat van Wijk te Duurstede en heeft aldaar dat heilige geloof verkondigd en gepreekt waarom dat de afgoden priesters hem in een kerker zetten en meenden hem de volgende dag heimelijk te doden want ze durfden het openbaar niet te doen omdat de stad stond onder de christen prinsen van Frankrijk. Maar de engel ons Heren heeft hem daaruit verlost en bevrijd en de heilige man Swigbert heeft daar veel volk bekeerd. Daarna kwam hij tot Hagestein waar hij een blindgeboren mens ziende heeft gemaakt; en door dit mirakel bekeerde hij al dat volk van het dorp. Een weinig tijd hierna is hij met de priester Accha en de 2 Ewaldՠs, priesters, met Marcelinus en andere nieuwe gedoopte christenen in Engeland getrokken naar bisschop Wilfried van Mercia; want de heilige man Egbert, bisschop van York was toen ter tijd zeer ziek en werden van hun ouders en vrienden zeer gracieus en minnelijk ontvangen. En met groter instanties en beden verkregen ze dat deze Swigbert geconsacreerd en gewijd werd tot een bisschop met grote feestelijkheden en blijdschappen op Sint Bartholomeus dag in het jaar ons Heren 695. En toen ze daar een tijdje geweest waren namen ze verlof en zijn weer te scheep gegaan, en kwamen weer in het slot te Wiltenburcht of Utrecht en werden aldaar met groter eerwaardigheid ontvangen. Niet te verstaan, dat hij bisschop van Utrecht was, maar hij was de heilige man Sint Willibrord, de eerste aartsbisschop van Utrecht, zijn medehelper en medebisschop. Want terwijl dat Sint Willibrord te Rome was heeft deze heilige man Sint Swigbert dat hele land doorlopen en preekte en deed vele mirakels. En is gekomen in het graafschap Teisterbant, gelegen in die Betuwe, en heeft aldaar al dat volk van het land met zijn heilige woorden en onderwijzing tot het heilige christen geloof gebracht en deed en bewerkte veel mooie mirakels als de blinden ziende te maken, de kreupelen gaande, de doden opwekken en meer andere die te lang zouden vallen te schrijven zoals zijn legende dat uitwijst. En heeft aldaar vele afgoden tempels in kerken der heiligen geconsacreerd en gewijd, te weten de kerk te Zandwijk bij Tiel in de eer van Sint Vincent, martelaar, in Arkel in de eer der reine Maagd Maria; in Hoornaar in de eer van Sint Dionysus, bisschop en martelaar, en zo voort diergelijke in Schoonderwoerd in Oud-Heusden, in Aalburg, in Woudrichem, in ‘Hijsen, in Rijswijk, in Almkerk, in (Buur) Malsen, in Arkom, in Avezaath en in veel ander plaatsen heeft hij met grote devotie en vlijtige lering dat volk bekeerd te heilige christen geloof en gedoopt. En toen hij de kerk te Malsen wijdde in het jaar 696 op de 8^ste dag van oktober was in de stad Wijk bij Duurstede een eerbare dappere ridder en hoofdman geheten heer Gonthier van Andeghein. Deze had een zijn bij zijn huisvrouw Machtelt die geheten [55v] was Splinter van Andeghein en waren alle tezamen nog heiden aan aanbaden de afgoden. Deze Splinter toen hij onderzoeken en zien wilde dat feest van de kerkwijding is hij te scheep gegaan om de Rijn of de Lek over te varen en is bij ongeval uit het schip gevallen in de Rijn en verdronken. Die de heilige man en bisschop Swigbert van de dood opgewekt en op heeft laten staan en heer Gonthier met zijn wijf en Splinter, hun beider zoon, met ontelbaar veel volk zijn ten christen geloof bekeerd en gedoopt geweest.

Hoe dat Sinte Willeboort consacreert ende gewijt wert tot Romen tot enen aertschen biscop van Uutrecht.
Dat VII capittel.

Binnen desen tiden, dat Sinte Swigbert dus naerstich was in den bouwe der bekeringe ende dat oncruyt der afgodyscap uuten landen verdreef, was Sinte Willeboort noch in Brabant. Ende doir grote instancien ende oetmoedige supplicatien des voornoemden Puppijns, want hi in hem sach grote volstandicheit te prediken dat Woort des Heyligen Evangelijs, vercreech hi an hem dat hi tot Romen toech, gevende hem mede brieven van credencien ende supplicacien an den paeus van Romen. Sergius paeus, deerste van dier namen, wert in sinen visioen van den engel vermaent, dat hi desen Willeboort waerdelicken ontfangen ende biscop consacreren wilde, dat welke die paeus met groter eren ende solemniteyten gedaen heeft, ende ordineerden op Sinte Ceciliendach, ende in hoere kerken tot enen aertsbiscop van Uutrecht, vercierende hem mit eenen scoudermantel, ende gaf hem enen niewen name, ende hieten Clemens; ende behilt hem een wijl tijts bi hem, ende sant hem weder mit bliscap tot hertoech Puppijn ende tot sinen bevolen scapen. Ende als dese Clemens, die Willebroort hiete, die benedictie van den paeus ontfaen hadde, is hi wedergekeert in Duytslant. Ende hertoge Puppijn heeft Willeboort, comende van Romen sonder vertreck in Batavien tot Uutrecht gesonnen, dair hi onlanxs te voren den coninc Rathbolt der Vriesen uut verdreven hadde. Ende corts dairna, vernemende Swigbert dat Willeboort van Romen gecomen was, is hi hem mit groter bliscappen te moete getogen tot Embric, ende heeften mit groter eren ende eerwaerdicheit ontfangen. Ende verhorende dat die heylige man Swigbert biscop gewijt was, ende dattet graefscap van Teysterbant mit die gehele Betue ende een groot deel van Neder-Vrieslant ende Hollant overmits sine salige predicacye totten heyligen gelove gebrocht was, heeft hi God den Here grotelic gedanct mit groter innicheit, omdat die ecclesie tot Uutrecht int getal der kerstenen sere vermeert was. Ende zijn gesamenderhant daerna tot Uutrecht getogen, ende aldaer int fondament van Sinte Thomaskerc een kerck van canonicken gefondeert ende gesticht in die ere van Sinte Martijn biscop van Tours, vaste bi dat slot Wiltenburch. Ende Sinte Willeboort heeft dese kerck mit Sinte Swigbert gewijt ende zijn cathedrael oft biscoplike stoel daer geset voer hem ende alle sine successoers ende nacomelingen. Ende dat Willibrordus biscop gewijt was tot Romen, dat was int jaer VI C ende XCVI. Ende dat si tesamen dese eerste domkercke widen, dat was int jaer VI C XCVII, want hi langer dan een jaer tot Romen ende in Vrancrijck was.

Hoe dat Sint Willibrord consacreert en gewijd werd te Rome tot een aartsbisschop van Utrecht.
Dat VII kapittel.

Binnen deze tijden toen Sint Swigbert dus vlijtig was in het bouwen der bekering en dat onkruid van afgoderij uit de landen verdreef was Sint Willibrord nog in Brabant. En door grote instanties en ootmoedige smeekbeden van Pepijn, want hij in hem zag grote standvastigheid te prediken dat Woord der Heilige Evangelie verkreeg hij van hem dat hij tot Rome trok en gaf hem mede brieven van geloofwaardigheid en verzoekschrift aan de paus van Rome. Paus Sergius de 1^ste werd in zijn visioen van de engel vermaand dat hij deze Willibrordus waardig ontvangen en bisschop consacreren wilde, dat de paus met grote eer en feestelijkheid gedaan heef, en ordineerden op Sint Cecilia dag en in hun kerk tot aartsbisschop van Utrecht en versierde hem met een schoudermantel en gaf hem een nieuwe naam en noemde hem Clemens; en hield hem een tijdje bij hem en zond hem weer met blijdschap tot hertog Pepijn en tot zijn bevolen schapen. En toen deze Clemens, die Willebrord heette, die zegening van de paus ontvangen had is hij weer gekeerd in Duitsland. En hertog Pepijn heeft Willibrordus die van Rome kwam zonder uitstel in Batavia te Utrecht gezonden daar het net tevoren koning Radboud der Friezen uit verdreven had. En kort daarna vernam Swigbert dat Willibrordus van Rome gekomen was en is hij hem met grote blijdschap tegemoet getrokken tot Emmerik en heeft hem met grote eer en waardigheid ontvangen. En hoorde dat de heilige man Swigbert bisschop gewijd was en dat het graafschap van Teisterbant met de gehele Betuwe en een groot deel van Neder-Friesland en Holland vanwege zijn zalige predicatie tot het heilige geloof gebracht was heeft hij God dn Heer zeer bedankt met grote innigheid omdat die verkiezing te Utrecht in het getal der christenen zeer vermeerderd was. En zijn gezamenlijk daarna tet Utrecht getrokken en aldaar in het fundament van Sint Thomas kerk een kerk van kanunniken gefundeerd en gesticht in de eer van Sint Martinus, bisschop van Tours, dicht bij dat slot Wiltenburcht En Sint Willibrord heeft deze kerk met Sint Swigbert gewijd en zijn kathedraal of bisschoppelijke stoel daar gezet voor hem en al zijn opvolgers en nakomelingen. En dat Willibrordus bisschop gewijd was te Rome dat was in het jaar 696. En dat ze tezamen deze eerste domkerk wijdde, dat was in het jaar 697 want hij was langer dan een jaar te Rome en in Frankrijk.

Hoe dat Charolus Martellus, hertoge Puppijns soen van Brabant, coninc Rathbolt van Vrieslant verwan.
Dat VIII capittel.

Als Puppijn van Harstel, hertoge van Brabant, gestorven was, ende zijn III troude sonen voer hem doot waren, is Kaerl Marteel, zijn bastaert soen, die hij hadde bi Alpays, sine amye, hertoge geworden van Brabant ende oec swaertdrager ende overste raet des huys ende conincs van Vrancrijc; ende heeft terstont groot volc van wapen vergaedert, ende isser mede getogen over den Rijn, ende heeft die Swaven verwonnen, ende een groot deel van Duytslant onder sine jurisdictie gebrocht. Hierna heeft hi hem daertoe gegeven mit groter naersticheit, om den staet der Heyliger Kercken te verhogen ende dat kerstengelove te brengen in allen landen onder hem gelegen. Ende heeft sinen eersten anganck op die Vriesen gemaect, ende horen hertoech Poppo genoemt mit veel Vriesen verslegen, [56r] slegen, ende hadden hem liever doot te vechten dan dat gelove an te nemen. Ende heeft se also benauwet, dat hi hoer coninc, Rathbolt genoemt, uut Uutrecht verdreef mitten sinen, ende gaf edelen geboirtigen mannen desen Kaerl Marteel tot een onderpant, op condicien dat hi theylige kersten gelove ende doopsel ontfangen soude; mer doen coninc Rathbolt wederquam tot Medemblick, daer zijn coninclicke sale ende hof stont, nadat hi van Uutrecht verjaecht was, ende sach dat die tempelen ende afgoden in zijn lant, ende bisonder Medea, zijn overste afgoddinne tot Medemblick staende (waervan oec die stede hoer name voert) van den heyligen man Wigbert, priester, ter neder geworpen ende gedestrueert waren, ende veel menschen gedoopt, worde hi seer toernich, ende en woude dat doopsel niet ontfangen, als hi hertoge Kaerl Marteel belooft hadde, ende dode den heiligen priester, als voer gescreven staet. Dit horende hertoge Kaerl Marteel heeft weder groot volck vergaert, ende desen coninc Rathbolt verwonnen ende in genaden genomen, belovende hem sonder twifel ende droch dat heilige doopsel mit alle sine ondersaten te ontfangen. Na deser aliance ende dadinge is hi getogen op die Sassens, die noch heyden waren, ende plegen dicwils den Oest-Francken an te vechten ende grote molestacie te doen, ende heeft se mede verwonnen ende onder tribuyt geset. Hierna heeft hi sonder vertreck vervolcht Lantfreet, hertoge van Almangen, een vrient ende hulper der Sassen, ende also benauwet dat hi hemselven ende alle sine ondersaten overgaf in handen van hertoge Kaerl Marteel, ende beloefde oec jaerlixs tribuyt te geven. Diergelijken heeft hi oec verwonnen Swaven, Beyeren ende alle tlant totter Danouwe toe, ende Sassen totter riviere van der Elven, datter noch stede noch slot in heel Duytslant en was, dat hem niet en gaf onder subjectie van desen hertoge Kaerl Marteel.

Hoe dat Karel Martel, de zoon van hertog Pepijn van Brabant, koning Radboud van Friesland overwon.
Dat VIII kapittel.

Toen Pepijn van Herstal, hertog van Brabant, gestorven was, en zijn 3 trouwe zonen voor hem dood waren is Karel Martel, zijn bastaardzoon die hij had bij Alpaida, zijn geliefde, hertog geworden van Brabant en ook zwaarddrager en overste raad van het huis en koning van Frankrijk; en heeft terstond groot wapenvolk verzameld en is er mee getrokken over de Rijn en heeft de Zwaben overwonnen en een groot deel van Duitsland onder zijn jurisdictie gebracht. Hierna heeft hij hem daartoe gegeven met grote vlijt om de staat der Heilige Kerk te verhogen en dat christen geloof te brengen in alle landen onder hem gelegen. En heeft zijn eerste aanvang op de Friezen gemaakt en hun hertog, Poppo genoemd, met veel Friezen verslagen [56r] en hadden zich liever dood te vechten dan dat geloof aan te nemen. En heeft ze alzo benauwd dat hij hun koning, Radboud genoemd, uit Utrecht verdreef met de zijnen en gaf edele geboren mannen deze Karel Martel tot een onderpand op conditie dat hij het heilige christen geloof en doopsel ontvangen zou; maar toen koning Radboud weerkwam te Medemblik daar zijn koninklijke zaal en hof stond, nadat hij van Utrecht verjaagd was, en zag dat de tempels en afgoden in zijn land en vooral Medea, zijn overste afgodin die te Medemblik stond (waarvan ook die stad zijn naam voert) van de heilige man Wigbert, priester, ter neer geworpen en verwoest waren en veel mensen gedoopt werd hij zeer vertoornd en wilde dat doopsel niet ontvangen, zoals hij hertog Karel Martel belooft had, en doodde de heiligen priester. Dit hoorde hertog Karel Martel en heeft weer groot volk verzameld en deze koning Radboud overwonnen en in genade genomen en beloofde hem zonder twijfel en bedrog dat heilige doopsel met al zijn onderzaten te ontvangen. Na deze alliantie en dading is hij getrokken op de Saksers die nog heiden waren en plagen vaak de Oost-Franken aan te vechten en grote mishandeling te doen en heeft ze mede overwonnen en onder tribuut gezet. Hierna heeft hij zonder wachten vervolgd Lantfreet, hertog van Allemagne, een vriend en helper der Saksen en alzo benauwd dat hij zichzelf en al zijn onderzaten overgaf in de handen van hertog Karel Martel en beloofde ook jaarlijks tribuut te geven. Diergelijke heeft hij ook overwonnen Zwaben, Beieren en al het land tot de Donau toe en Saksen tot de rivier Elbe zodat er nog stad nog burcht in heel Duitsland was dat zich niet en gaf onder onderwerping van deze hertog Karel Martel.

Hoe dat coninc Rathboldt beveynsdelick totter fonten quam om gedoopt te worden.
Dat IX capittel.

Dese voerseyde compromissie ende loftenisse van coninc Rathboldt geschiet ende gedaen wesende, is doer Goeds gehenghenisse ende ingeven in Vrieslant gecomen die eerwaerdige biscop Wolfrannus van Zenonen in Vrancrijc, ende heeft den coninc Rathboldt van Vrieslant mit zijnre vuerige predicatie daertoe gebrocht, dat hi begeerde gedoopt te wesen na der condicien ende loftenissen die hi mit hertoge Kaerle Marteel lestwerf gemaect hadde. Ende Wolfrannus is mitten coninc gecomen tot Hoechtwoude om gedoopt te worden. Ende siet, doe hi mit zijn een voet int font staende was, vraechde hi waer tmeeste getal zijnre ouderen was: in hemelrijc oft in die helle. Doen seide die heilige biscop: ԁlle die van u ouders niet gedoopt noch in den heiligen kersten gelove gestorven zijn, die zijn in die pijn der hellen.ՠRathbolt horende dattet meeste deel zijnre ouders in der hellen waren, seide hi: Tis oec beter dat ic volge tmeeste getal mijnre ouders ende vrienden in der hellen, dan u cleine menichte der kerstenen in den paradiseջ ende heeft sonder vertreck sinen voet weder uuter fonten getogen, ende heeft dat heilige doopsel veracht ende versmaet. Nu wast een gewoente onder den Vriesen, dat men enen des tsjaers daer tlot op viel, den afgoden offerde. Ende tis gebuert datter lot gevallen is op een scoen jongeling, Ovo genoemt. Dit vernemende Wolfrannus, die heilige biscop, bat den coninc Rathbolt dat hi hem desen jongeling geven woude. Die coninc antwoorde ende seide: ‘Siet, ic sal desen jongelinc hangen na onser ouder gewoenten, wanttet lot op hem gevallen is. Mer is tsake, dat u God hem van der doot onthout, ic sallem di geven. ‘Ende hi wert aldaer gehangen. Die heilige biscop Wolfrannus heeft God gebeden, staende bi der galge, dat hi den jongelinc wilde preserveren ende onthouden van der doot. Ende siet, die bast mitten banden zijn terstont gebroken, ende die jongelinc is sonder quetsinge ter aerden gevallen; dien die biscop opnam, ende heeft hem gedoopt, ende daerna clerck ende priester gemaect van den biscop van Ruwaen, genoemt Regislant

Hoe dat koning Radboud geveinsd tot de vont kwam om gedoopt te worden.
Dat IX kapittel.

Deze compromis en belofte van koning Radboud geschied en gedaan is door Gods toestemming en ingeven in Friesland gekomen de eerwaardige bisschop Wolfram van Sens in Frankrijk en heeft koning Radboud van Friesland met zijn vurige predicatie daartoe gebracht dat hij begeerde gedoopt te wezen na de conditie en belofte die hij met hertog Karel Martel laats gemaakt had. En Wolfram is met de koning gekomen te Hoogwoud om gedoopt te worden. En ziet, toen hij met zijn ene voet in de vond stond vroeg hij waar het meeste getal van zijn voorouders was: in hemelrijk of in de hel. Toen zei de heilige bisschop: ‘Allen die van uw ouders niet gedoopt nog in het heilige christen geloof gestorven zij, die zijn in de pijn der hel.’ Radboud hoorde dat het grootste deel van zijn voorouders in de hel waren zei hij: Het is ook beter dat ik het grootste getal van mijn voorouders en vrienden in de hel volg dan uw kleine menigte der christenen in het paradijsջ en heeft zonder wachten zijn voet weer uit de vont getrokken en heeft dat heilige doopsel veracht en versmaad. Nu was het een gewoonte onder de Friezen dat men eens per jaar daar het lot op viel de afgoden offerde. En het is gebeurd dat het gevallen is op een mooie jongeling, Ovo genoemd. Dit vernam de heilige bisschop Wolfram en bad koning Radboud dat hij hem deze jongeling geven wilde. De koning antwoordde en zei: ‘Ziet, ik zal deze jongeling hangen naar onze oude gewoonte want het lot is op hem gevallen. Maar is het zaak dat uw God hem van de dood onthoudt dan zal ik hem u geven. En hij werd aldaar gehangen. De heilige bisschop Wolfram heeft God gebeden staande bij de galg dat hij de jongeling wilde preserveren en onthouden van de dood. En ziet, de bast met de banden zijn terstond gebroken en de jongeling is zonder kwetsing ter aarde gevallen; dien die bisschop opnam en heeft hem gedoopt en daarna klerk en priester gemaakt van de bisschop van Rouen, genoemd Regislant.

Hoe dat coninc Rathbolt van Vrieslant van den duvel verleit wert ende haestlic starf.
Dat X capittel.

Dit wonderlicke werc ende mirakel die coninc merckende, begeerde van desen heiligen biscop gedoopt te zijn; mer want hi verduchtende was dattet die coninc mit goeder herten niet en meende, stont hi in twifel oft oerbaer waer den coninc te dopen, ende screef een brief tot Sinte Willeboort, zijn meninge hierof te weten. Willebrordus screef hem weder in deser forme: ‘Hoe soude hi mi geloven, die minen heiligen broeder ende medebiscop niet geloeft noch betrout; want ic heb gesien dat hi mit een vuerige ketten gebonden was, waerbi dat ic verstae, dat hi condemneert ende verdoemt is.’Dit heeft [56v] Wolfrannus sonder merren den coninc doen weten, mer hi heefter zijn spot mede gehouden, seggende aldus: Ԏeen, ten sal also niet zijn, als Willeboort scrijft! Want ick hebbe in deser nacht een visioen gehadt, datter tot mi quam een engel, gecleet mit enen gulden cleet, hebbende op zijn hooft een gouden crone; ende sprac mi toe aldus: ‘ alre vroomste der mannen, coninc Rathbolt! Wye heeft u aldus bedrogen, dat ghi van den dienste der goden sceyden wilste? En wilt dit ymmer niet doen, mer blivet in den gelove dattu van dine ouders geleert ende ontfangen hebste, ende ghi sult comen totten gulden huse ende palayse, die ic dij in der ewicheit cortelic geven sal. Hierom so ontbiet morgen bi di te comen den biscop ende doctoer der kerstenen, Wolfrannum, ende vraget hem waer die husingen ende woningen zijn der ewiger claerheits, die hi di belovet heeft. Mer want hi dit niet bewisen en sal mogen, so sent uut van beyden siden legaten ende boden, ende ic sal hoer leytsman wesen.’ Die biscop antwoorde ende seyde: ‘O edele mogende coninc, het is die duvel die di in ene gedaente des goeden engels bedrieget! ‘sietլ’,seyde die coninc, ‘Ic sal kersten worden ende dat doopsel ontfangen, ist dat mi van mijn god dese gulden woninge niet verthoent en wert.ՠDie heylige biscop, om den coninc te voldoen, heeft hi zijn dyaken uutgesent, mit een Vries van des conincs wegen. Dese ij, als si een weinich stucke weges uut Medenblic gegaen waren, soe vonden si bereyt staen hoer leytsman, als hi den coninc belooft hadde, seggende aldus: ‘Haestet u seer, ende ick sal u wisen ende vertoenen die alre scoenste woninge, die den coninc Rathboldt bereyt is.’Gaende mit malcander doer een brede ende onbekende wech, quamen si op een straet van gladde marmersteen gemaect, ende sagen van veers een costlick huys van goude ende precieuse gesteenten gesticht. Comende int huys, sagen si daer binnen wonderlicke chyerheit van een coninclike throon ende onsprekelicker scoenheyt. Doen seyde hoer beyder leytsman: ԓiet, dit is die woenstat, die den coninc Rathbolt bereyt is.ՠDie heylige dyaken verwonderde hem seer, ende seyde aldus: ԉst, dat dese dingen van God zijn, so bid ic, dat si ewelic aldus moeten bliven; mer zijn si van den duvel, so begeer ic van God almachtich, dat si terstont vergaen.ՠEnde dit geseit, segende hem die dyaken mitten teyken des Heyligen Cruys; ende siet, die leitsman is verwandelt in enen duvel, ende alle die costlicheit des palaes ende chyerheits in slick ende slijm. Ende si stonden int middel van een poel ende broecklant ende in rietsudden, ende zijn mit groten arbeyt na III dagen weder tot Medenblic gecomen, ende vonden den coninc Rathbolt schielicken gestorven wesende. Ende si vertelden den biscop ende allen diet horen wouden wat hen in den wege geschiet was; ende die Vriese is gedoopt. Dese coninc Rathboldt liet II sonen after: die ene was genoent Melgerus; ende dese, als hij gedoopt was, starf corts daerna. Die ander soen was geheten Adgillus; ende dese wert mede kersten, ende dede hem dopen, ende stont onder tribuyt des hertogen Kaerls Marteel, geliken zijn vader. Ende noch hadde hi een dochter, genoemt Theudelinda, die te man hadde Grimoalt, hertoge Kaerls Marteels soen, die van coninc Rathbolts dienre genoemt Mingaert vermoort wort tot Ludick, daer hi in sine devocie lach op Sinte Lambrechts graf; ende leyt aldaer in Sint Jacobs kercke begraven. Coninc Rathboldt van Vrieslant voornoemt starf int jaer ons Heren VII C ende XXIII of daer omtrent. Coninc Algildt hadde II sonen, als Gondebolt, coninc van Vrieslant, ende wert mitten vromen Roelant verslagen voer dat kersten gelove opten Roncevalle int jaer VII C ende LXX. Ende hiermede ghing dat conincrijc van Vrieslant te niet, ende het is voertan ghebleven onder dat conincrijc der Francken. Die ander soen van coninc Algildt was genoemt Rathboldt, ende was heer van Neder-Vrieslant, dat nu Egmont is. Mer hi en was van sulcker machte nyet als sijn ouders geweest hadden, want die coningen van Vrancrijc dat lant algeheel onder hem gebrocht hadden. Ende als sommige cronyken seggen, so was dese Rathbolt die eerste here van Egmont, daer die heren van Egmont in Hollant of gecomen sijn. Dese coninc Algilt hadde oec een dochter, genoemt Conowella; ende si was moeder van Sinte Frederick, den VIII biscop van Uutrecht, ende voer dye waerheit ghedoot werdr, als ghi [57r] na horen salt. Ende Sinte Rathboldt, die die XIIII biscop van Utrecht was, is oec van desen coninc Rathboldt gecomen. Ten lesten, als die heylige biscop Wolfrannus V jaer in Vrieslant verkeert hadde, is hi weder in Francrijc getogen, ende heeft dat habijt der oerden angenomen int cloeser tot Fontanelle, ende heeft enen anderen dat bisdom resigneert bi consent des paeus van Romen, ende starf salichlic.

Hoe dat koning Radboud van Friesland van de duivel verleid werd en haastig stierf.
Dat X kapittel.

Dit wonderlijke werk en mirakel merkte de koning en begeerde van deze heilige bisschop gedoopt te zijn; maar omdat hij vreesde dat de koning het niet met goed hart meende stond hij in twijfel of het oorbaar de koning te dopen en schreef een brief tot Sint Willibrord om zijn mening hiervan te weten. Willebrord schreef hem weer in deze vorm: ‘Hoe zou hij mij geloven die mijn heilige broeder en medebisschop niet gelooft nog vertrouwt; want ik heb gezien dat hij met een vurige ketting gebonden was waarbij dat ik versta dat hij veroordeeld en verdoemd is.’Dit heeft [56v] Wolfram zonder dralen de koning laten weten, maar hij heeft er zijn spot mee gehouden en zei aldus: Ԏeen, het zal alzo niet zijn als Willibrordus schrijft! Want ik heb in deze nacht een visioen gehad dat er tot mij kwam een engel gekleed met een gouden kleed en had op zijn hoofd een gouden kroon; en sprak me toe aldus: ‘Aller dappers der mannen, koning Radboud! Wie heeft u aldus bedrogen dat gij van de dienste der goden scheiden wil? En wil dit immer niet doen, maar blijf in het geloof dat u van uw ouders geleerd en ontvangen hebt en gij zal komen tot het gouden huis en paleis die ik u voor de eeuwigheid gauw zal geven. Hierom zo ontbiedt morgen bij u te komen de bisschop en doctor der christenen, Wolfram, en vraag hen waas de huizen en woningen zijn der eeuwige helderheid die hij u beloofd heeft. Maar omdat jij dit niet bewijzen zal mogen zo zendt uit van beide zijden legaten en boden en ik zal hun leider wezen.’ De bisschop antwoordde en zei: ‘O edele vermogende koning, het is de duivel die u in een gedaante van de goede engel bedriegt!’ Zei’ zei de koning, ‘ik zal christen worden en dat doopsel ontvangen is het dat me van mijn god deze gouden woning niet vertoond wordt.’De heilige bisschop, om de koning te voldoen, heeft hij zijn diaken uitgezonden met een Fries vanwege de koning. Deze 2 toen ze een stukje uit Medemblik gegaan waren zo vonden ze bereidt staan hun leidsman zoals hij de koning beloofd had en zei aldus: ‘Haast u zeer, ik zal u wijzen en vertonen de allermooiste woning die koning Radboud bereid is.’ Gaande met elkaar door een brede en onbekende weg kwamen ze op een straat van gladde marmersteen gemaakt en zagen van verre een kostbaar huis van goud en kostbare gesteenten gesticht. Toen ze in het huis kwamen zagen ze daar binnen wonderlijke sierlijkheid van een koninklijke troon en onuitspreekbare schoonheid. Toen zei hun beide leidsman: 'Ziet, dit is de woonplaats die koning Radboud bereid is.' De heilige diaken verwonderde zich zeer en zei aldus: Is het dat deze dingen van God zijn zo bid ik dat het eeuwig aldus moeten blijven; maar zijn ze van de duivel zo begeer ik van God almachtig dat ze terstond vergaan.'En toen hij dit zei zegende hem de diaken met het teken van het Heilige Kruis; en ziet, die leidsman is veranderd in een duvel en alle kostbaarheid van het paleis en de sierlijkheid in slijk en slijm. En ze stonden in het midden van een poel en broekland en in rietland en zijn met grote arbeid na 3 dagen weer te Medemblik gekomen en vonden koning Radboud snel gestorven te zijn. En ze vertelden de bisschop en allen die het horen wilden wat hen in de weg geschied was; en de Fries is gedoopt. Deze koning Radboud liet 2 zonen na: de ene was genoemd Melgerus; en deze toen hij gedoopt was stierf gauw daarna. De andere zoon was geheten Algildt; en deze werd medechristen en liet hem dopen en stond onder tribuut van hertog Karel Martel, gelijk zijn vader. En nog had hij een dochter, genoemd Theudelinda, die tot man had Grimoalt, de zoon van hertog Karel Martel die van koning Radboud dienaar, genoemd Mingaert, vermoord werd te Luik waar hij in devotie lag op Sint Lambrechts graf; en ligt aldaar in Sint Jacobs kerk begraven. Koning Radboud van Friesland stierf in het jaar ons Heren 723 of daar omtrent. Koning Algildt had 2 zonen als Gandebolt, koning van Friesland, en werd met de dappere Roelant verslagen voor dat christen geloof op Ronceval in het jaar 770. En hiermee ging dat koninkrijk van Friesland te niet en het is voortaan gebleven onder dat koninkrijk der Franken. De andere zoon van koning Algildt was genoemd Radboud en was heer van Neder-Friesland dat nu Egmond is. Maar hij was niet van zulke macht als zijn ouders geweest waren want de koningen van Frankrijk brachten dat land geheel onder zich. En zoals sommige kronieken zeggen zo was deze Radboud de eerste heer van Egmond daar de heren van Egmond in Holland van gekomen zijn. Deze koning Algilt had ook een dochter, genoemd Conowella; en ze was moeder van Sint Frederik de 8^ste bisschop van Utrecht en voor de waarheid gedood werd zoals ge [57r] hierna horen zal. En Sint Radboud, die de 14^de bisschop van Utrecht was is ook van deze koning Radboud gekomen. Tenslotte toen de heilige bisschop Wolfram 5 jaar in Friesland geweest was is hij weer in Frankrijk getrokken en heeft dat habijt der orde aangenomen in het klooster te Fontenelle en heeft een andere dat bisdom overgegeven met toestemming van de paus van Rome en stierf zalig.

Hoe dat Sinte Willeboort ende Switbert mit horen medegesellen dat Woort Goods openbaer predicten.
Dat XI capittel.

Doe in aldusdaniger manieren coninc Rathboldt van den duvel bedrogen ende gestorven was, so mochten Sinte Willeboort ende zijn medegesellen vry al Hollant ende Vrieslant doer, sonder letsel, dat Woort Goeds prediken ende dat volc leren ende dopen. Ende om dit te bet te volbrengen heeft hi vele priesters geordineert ende gewijt ende die in een ygelick dorp gesettet, mit dyaconen ende clercken, die hem in dit heylige kersten wech souden helpen ende preken, ende overmits den dienste Goeds, die si dagelixs in veel plaetsen ende kercken deden. Ende dit hebben princepalic dese heylige mannen voornoemt mit Sinte Willeboort begonnen in die grote stat Batavodurum, dats Wijck te Duersteden. In welcke stat si leerden ende preecten dat volc II jaer lang, ende brochten se totten heyligen kersten gelove, ende vernyelden alle die afgoden, ende wyeden ende consecreerden die tempelen der afgoden in kercken, ende fondeerden oec vele kercken van nyewes mit hulpe ende onderstant des prince van der stede, Ghontier van Andeghen, wiens soen Splinter van Andeghen genoemt, die in den Rijn verdrenct was, Sinte Swigbertus van der doot weder verwrect hadde als voorscreven staet. Ende sijn uut dese stat van Wijck getogen, niet alleen in Vrieslant, Lottringen ende Brabant, mer oec in Denemarcken ende andere provincien ende landen, prekende ende lerende den volcke dat heylige kersten gelove. Mer quamen altijt int eynde wederom totter biscoplicker stat van Uutrecht, ende vertelden hoer mede bruederen ende pristeren, wat wonderlicke wercken God almachtich, doer hemluden gedaen hadde mit groter dancbaerheit.

Hoe dat Sint Willibrord en Switbert met hun metgezellen dat Woord Gods openbaar preekten.
Dat XI kapittel.

Toen in dusdanige manier koning Radboud van de duivel bedrogen en gestorven was zo mochten Sint Willibrord en zijn metgezellen vrij al Holland en Friesland door zonder letsel dat Woord Gods prediken en dat volk leren en dopen. En om dit beter te volbrengen heeft hij vele priesters geordineerd en gewijd en die elk in een dorp gezet met diakens en klerken die hem in dit heilige christen weg zouden helpen en preken en vanwege de dienst Gods die ze dagelijks in veel plaatsen en kerken deden. En dit hebben voornamelijk deze heilige mannen met Sint Willibrord begonnen in de grote stat Batavodurum, dat is Wijk bij Duurstede. In welke stad ze leerden en preekten dat volk 2 jaar lang en brachten ze tot het heilige christen geloof en vernielden alle afgoden en wijdden en consecreerden de afgodentempels in kerken en fundeerden ook vele kerken opnieuw met hulp en bijstand van de prins van de stad, Ghontier van Andeghen, wiens zoon Splinter van Andeghen die in de Rijn verdronken was, Sint Switbert van de dood weer opgewekt had. En zijn uit deze stad Wijk bij Duurstede vertrokken, niet alleen in Friesland, Lotharingen en Brabant, maar ook in Denemarken en andere provincies en landen en preekten en leerde het volk dat heilige christen geloof. Maar kwamen altijd in het einde wederom tot de bisschoppelijke stad van Utrecht en vertelden hun medebroeders en priesters wat wonderlijke werken God almachtig door hen gedaan had met grote dankbaarheid.

Hoe ende wanneer Sinte Willeboorts gesellen gesonnen werden in allen plecken des Stichts van Uutrecht.
Dat XII capittel.

Ten lesten hebben dese II heylige biscoppen, Willebrordus ende Swigbertus, een sinodum oft concilium vergadert in die cathedrael ende biscoplicke kercke van Uutrecht, ende hebben aldaer uuten Heiligen Geest ingeset ende een statuyt ghemaect, dat men die beste predikers die mit Sinte Willeboort uut Engelant ghecomen waren, soude senden in diverse plaetsen ende landen daer omtrent gelegen, om dat heylige gelove breder ende wyder te sayen. Op dese tijt waren tot Uutrecht biscoppen, canonicken, priesteren ende uutgelesen predikers, die den heylighen biscop Swigbert mitten twee Ewalden volgende, Cristum den heydenen volstandelic gecondicht hebben, te weten die Heylige Winfridus, priester, die, nadat hi tot Uutrecht XIII jaer canonick hadde geweest, geordineert is van den paeus Gregorius die II te wesen aertsbiscop van Ments opten Rijn, ende wert genoemt Bonifacius ende namaels biscop van Uutrecht, als ghi horen sult. Diergeliken heeft oec Sinte Wiro, biscop van Deyren in Engelant, ende Sinte Plechelmus, biscop de Massa Candida, Sinte Otgerus, Levijt, mit veel andere gloriose prekers, den heydenen in diverse plaetsen totten kersten gelove gebrocht. Onder desen zijn oec geweest Accha, die naderhant weder in Engelant reysende van Sinte Wilfrijt, biscop tot Londen, biscop gemaect is, ende aldaer begraven; voert an Sinte Wigbertus, priester, die in Vrieslant tot Fostelant van coninc Rathbolt martelijt wert, als voer geseyt is, mitten heyligen man Engelmont, wiens lichaem tot Felsen begraven is, doende grote miraculen. Willibaldus heeft gepreect in Franckenlant, ende wert namaels gemaect van Sinte Bonifacius biscop van Eysteten. Diergheliken zijn broeder Winibaldus, ende naderhant abt des cloesters Heyden Lamensis wert. Deser tweer broederen suster was die heylige joncfrouwe Sinte Walburch, die II Ewalden broeders ende priesters, nadat si Nabiam, dats tgraefscap van Heu, gelegen in Sassen, bi der stat van Bremen, ende tlant daer omtrent bekeert hadden, zijn si getogen in Hoech- Sasen, [57v] Sassen, om aldaer tgelove Cristi te kondigen. Mer die heydenen ende ongelovigen van dien lande hebben se gevangen ende gedoot, ende hoer lichamen in den Rijn geworpen, op welker lichamen des nachtes altijt versceen een claer licht, tugende waer ende van wat verdienten die heylige martelaren waren. Ende die vluet en mocht die lichamen niet verslinden, noch in die gront doen gaen, mer si dreven opwerts, tegen den Rijnstroom, mit scoen lichte verchyert, boven VI milen weechs, ende sijn voer die stat van Coellen angecomen, daer se hertoge Puppijn die Cleine van Brabant mit groter eren, mit alle dye ecclesie ontfangen heeft, ende bi den Rijn, in Sinte Clemens kerck, geset, die men nu hiet tot Sinte Cuniberts, daer men se hudens daghes mit groter eren visiteert.

Hoe en wanneer Sint Willibrords gezellen gezonden werden in alle plekken van het Sticht van Utrecht.
Dat XII kapittel.

Tenslotte hebben deze 2 heilige bisschoppen, Willebrord en Switbert een synode of concilie verzameld in de kathedraal en bisschoppelijke kerk van Utrecht en hebben aldaar uit de Heiligen Geest ingezet en een statuut gemaakt dat men de beste predikers die met Sint Willibrord uit Engeland gekomen waren zouden zenden in diverse plaatsen en landen daar omtrent gelegen om dat heilige geloof breder en wijder te zaaien. Op deze tijd waren er te Utrecht bisschoppen, kanunniken, priesters en uitgelezen predikers die de heilige bisschop Swigbert met de twee Ewaldՠs volgden Christus de heidenen volstandig verkondigd hebben, te weten de Heilige Winfridus, priester, die nadat hij te Utrecht 13 jaar kanunnik was geweest geordend is van paus Gregorius de 2^de te wezen aartsbisschop van Mainz op de Rijn en werd genoemd Bonifatius en later bisschop van Utrecht zoals gij horen zal. Diergelijke heeft ook Sine Wiro, bisschop van Deyren in Engeland, en Sint Plechelmus, bisschop van Massa Candida, Sint Otgerus, Leviet, met veel andere glorieuze prekers die de heidenen in diverse plaatsen tot het christen geloof brachten. Onder dezen zijn ook geweest Accha die naderhand weer in Engeland reisde van Sint Wilfried, bisschop te Londen, bisschop gemaakt is en aldaar begraven; voort Sint Wigbert priester, die in Friesland te Fosteland van koning Radboud gemarteld werd met de heilige man Engelmont, wiens lichaam te Velsen begraven is en deed grote mirakels. Willibald heeft gepreekt in Frankenland en werd later gemaakt van Sint Bonifatius bisschop van Eichstatt. Diergelijke zijn broeder Winnibald, en naderhand abt van het klooster Heidenhem werd. De zuster van deze twee broeders was de heilige jonkvrouw Sint Walburga, de 2 Ewaldՠs broeders en priesters, nadat ze Nabia, dat is het graafschap van Bentheim, gelegen in Saksen bij de stad Bremen en het land daaromtrent bekeerd hadden, zijn ze getrokken in Hoog-Saksen [57v] om aldaar het geloof Christus te verkondigen. Maar de heidenen en ongelovigen van dat land hebben ze gevangen en gedood en hun lichamen in de Rijn geworpen, op welke lichamen ‘s nachts altijd verscheen een helder licht en getuigde waar en van welke verdienste de heilige martelaren waren. En de vloed mocht die lichamen niet verslinden, nog in de grond laten gaan, maar ze dreven opwaarts tegen de Rijnstroom met mooie licht versierd boven 6 mijlen weg en zijn voor de stad Keulen aangekomen waar hertog Pepijn de Kleine van Brabant ze met grote eer, met alle kerkgemeenschap ontvangen heeft en bij de Rijn in Sint Clemens kerk gezet die men nu heet Sint Kunibert waar men ze hedendaags met grote eer bezoekt.

Hoe Sinte Werffoert, Aelbrecht, Mercellijn ende meer andere oec uutgesonnen werden.
Dat XIII capittel.

Onder dese discipulen voerseit is oec geweest die heylige priester Werenfridus of Werffert, een glorioes preker. Dese heylige man heeft een priesterlike woninge gesticht buten Medenblic, waerof dat dorp noch sinen naem voert, ende is genoemt Wervershof, ende also bi der hant te bliven ende den Vriesen mit horen coninc Rathboldt die tot Medenblic woonde te bat totten heiligen gelove te brengen, mit stadiger preken ende bi wesen; mer naderhant is dese heylige priester Werenfrijt van Sinte Willeboort gesent mitten heyligen biscop Swigbert in die grote stat van Wijck te Duersteden, als voir geseyt is. Ende is van daen, bi raet van Swigbert, gesent in die Neder-Betue, tot Elst ende Westervoert, daer hi tvolc tot kennisse ende totten heyligen gelove gebrocht heeft, doende vele miraculen in sijn leven ende na sijn doot, ende is gestorven tot Westervoert op Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsavont, ende bi miraculen tot Elst begraven. Mit Sinte Willeboort, als voer geseyt is, quam oec uut Engelant Athelbertus, des heyligen martelaer, ende conincs Oswald soen van Engelant. Dese is die eerste archidiaken ende domproest van Uutrecht geweest, ende predicte bisonder in Hollant onder die Kenemers tot Egmont, daer hi oec een Goedshuys maecte, ende woende bi een goet man, Eggo genoemt, ende brocht alle tlant daeromtrent tot Cristusՠkennisse ende geloef; daer hi oec na een heylich leven gestorven ende begraven is. Op welcs graf die kersten menschen een kerck timmerden die van den Denen ende Noermans dicwils verbrant ende gedestrueert worde, nochtans overmits Goeds gracye ende miraculen dier geschieden, isser altijt een gebleven, die Sinte Aelbrechts graf ende lichaem in eren hildt. Onder desen heyligen mannen ende discipulen was oec een uutgelesen heylich geleert priester, genoemt Marcellijn, die Sinte Willeboorts ende Sinte Swigberts legende, leven ende histori bescreven heeft. Dese heilige priester Marcellijn heeft omtrent LXV jaer stadelick gepreect ende den heydenen bekeert totten heyligen gelove, te weten V jaer eer Sinte Willeboort biscop worde; XL jaer onder Sinte Willeboort; XVI jaer onder Sinte Bonifaes biscop ende martelaer ende IIII jaer onder Sinte Gregorius, biscop van Uutrecht, van denwelcken dese Marcellijn mit sijn lantsman Lebuijn naderhant gesent is tot Deventer, om den heydenen ende ongelovigen van Overysel den naem Goeds te kondigen; ende heeft die plaetse Oudezael genoemt, mit Trenten, Twenthen, Coeverden ende Deventer gheregeert, ende alle tvolck doer Goeds voersienicheit totten kersten gelove gebrocht ende gedoopt.

Hoe Sint Werenfridus, Adelbertus, Marcellinus en meer andere ook uitgezonden werden.
Dat XIII kapittel.

Onder deze discipelen is ook geweest de heilige priester Werenfridus of Werffert, een glorieuze preker. Deze heilige man heeft een priesterlijke woning gesticht buiten Medemblik waarvan dat dorp nog zijn naam voert en is genoemd Wervershoof en alzo bij de hand te blijven en de Friezen met hun koning Radboud die te Medemblik woonde beter tot het heilige geloof te brengen met gestadige preken en erbij te wezen; maar naderhand is deze heilige priester Werenfridus van Sint Willibrord gezonden met de heilige bisschop Swigbert in de grote stad Wijk bij Duurstede. En is vandaar, door raad van Swigbert, gezonden in die Neder-Betuwe, tot Elst en Westervoort waar hij het volk tot kennis en tot het heilige geloof gebracht heeft en deed veel mirakels in zijn leven en na zijn dood en is gestorven tet Westervoort op Onze Lieve Vrouwen Hemelvaart avond en door mirakels te Elst begraven. Met Sint Willibrord kwam ook uit Engeland Adelbertus, de heilige martelaar en zoon van konings Oswald van Engeland. Deze is de eerste aartsdiaken en domproost van Utrecht geweest en preekte vooral in Holland onder de Kennemers tet Egmond waar hij ook een Godshuis maakte en woonde bij een goede man, Eggo genoemd, en bracht al het land daaromtrent tot Christus kennis en geloof; waar hij ook na een heilig leven gestorven en begraven is. Op wiens graf de christen mensen een kerk timmerden die van de Denen en Noormannen vaak verbrand en verwoest werd, nochtans vanwege Gods gratie en mirakels die er geschiedden is er altijd een gebleven die Sint Adelbertus graf en lichaam in eren hield. Onder deze heilige mannen en discipelen was ook een uitgelezen heilige geleerde priester, genoemd Marcellinus, die Sint Willibrord en Sint Swigbert legende, leven en historie beschreven heeft. Deze heilige priester Marcellinus heeft omtrent 65 jaar steeds gepreekt en de heidenen bekeerd tot het heilige geloof, te weten 5 jaar eer Sint Willibrord bisschop werd; 40 jaar onder Sint Willibrord; 16 jaar onder Sint Bonifatius bisschop en martelaar en 4 jaar onder Sint Gregorius, bisschop van Utrecht, waarvan deze Marcellinus met zijn landsman Lebuinus naderhand gezonden is tot Deventer om de heidenen en ongelovigen van Overijssel de naam Gods te verkondigen; en heeft de plaats Oldenzaal genoemd, met Trente, Twente, Coevorden en Deventer geregeerd en al het volk door Goeds voorzienigheid tot het christen geloof gebracht en gedoopt.

Hoe dat Sinte Willeboort ende Sinte Swigbert oflivich gheworden sijn ende begraven.
Dat XIIII capittel. [58r]

Dit geseit van den discipulen, so willen wi wederkeren totten meester Sinte Willeboort, die altijt tot Uutrecht bleef ende int Sticht van Uutrecht lerende mit groter vuericheit allen menschen dat heylige kersten gelove, die ander van sijn medegesellen in diverse plecken verstroyt wesende om den ongelovigen dat Woort Goeds te condigen. Ende siet, om tot een eynde te comen, so heeft die heylige man ende biscop Sinte Swigbert, mit een cusse des vredes van den heyligen biscop Willeboort ende an den anderen heren ende canonicken van Uutrecht, oerlof genomen, ende is getogen mit enen genoemt Willeicus, priester, ende meer andere in West-Phalen ende Neder-Sassenlant, ende hevet aldaer, doer zijn vuerige predicacie, veel volcs tot Cristum bekeert, ende veel kercken in diverse plaetsen gewijt. Comende op een tijt in die grote stat Minimigardum, die nu Munster hiet, heeft een vrouwe die in hoer leden vercrompen was, genesen, ende een blint mensche siende gemaect. Waeruut dat hi veel volcs bekeerde totten gelove. In Billevelt, gelegen in Westphalen, heeft hi een man van der squinancie in der kelen genesen, van welke passie hi noch een sonderling maerscalc is. In Bruynswijc heeft hi een vergicht man genesen, ende veel volcs totten gelove bekeert. Ten lesten is dese heylige priester Swigbert ende biscop, doer Goeds ingeven tot Coellen getogen, totten hertoge Puppinus van Brabant ende sine devote huysvrouwe Plectrudis oft Blijtart, die hem een plaetse gegeven heeft te bliven doir consent van horen man, die doe in Joppilie was, ende oec bi consent des bisscop van Coellen, genoemt Anno. Ende dese plaetse was genoemt Werde, ende hiet nu Keyserswaert. Ende heeft veel gouts ende gelts ontfangen van den hertoge voornoemt, om daer een kercke te maken, ende dat rude volc totten gelove te brengen, dat welcke hi getrouwelic ende mit groter naersticheit gedaen heeft; ende die kercke in der eren van Onser Liever Vrouwen gewijt, ende in alle die dorpen dair omtrent dat geloef Cristi gecondicht, ende een doot mensche verwecket ende levendich gemaect. Hierna heeft Swigbertus doer hulp ende bistant der vorsten ende princen een cloester in die stede van Keyserwaert getimmert, in denwelcken hi Willeycum, die eerste canonick van Uutrecht, proest geordineert heeft, die mitten exempel der goeder conversacie veel geleerde mannen uut Coellen ende elwerts tot een cloesterlic leven gebrocht heeft, ende dat volc omtrent wonende dat kersten gelove geleert. Ende dese Willeycus was proest van den cloester voornoemt tot Keyserswaert, X jaer lang na Sinte Swigberts doot. Ende dese biscop Swigbert starf opten eersten dach van maert int jaer ons Heren VII C ende XVII, ende wert van Sinte Willeboort ende van zijn selves discipulen begraven in presencie der edelre vrouwen ende hertoechinne van Brabant Plectrudis oft Blytert, daer zijn aenscijn blijncte als een sterre; ende zijn celle was rukende als een apteke, ende heeft binnen sinen leven ende na zijnre doot vele wonderlicke miraculen gedaen, als men in zijn legende bescreven vindt. Ende als die heilige man Sinte Willeboort weder tot Uutrecht gecomen was, heeft hi zijn bisdom doergelopen, ende dat Woert Gods overal mit groter soeticheit ende innicheit gepredict, ende vele miraculen gedaen binnen sinen leven ende na zijn doot. Ende na vele goeder wercken is hi siec geworden, ende starf int jaer ons Heren VII C ende XXXVI, als hi dat aertsbisdom van Uutrecht berecht hadde omtrent XL jaer. Ende zijn lichaem wert gevoert in een cloester genoemt Epternaken, gelegen op die Moesel bij Tryer, van Sinte Benedictus oerde, dat hi binnen sinen leven van die goeden ende patrimonye zijnre discipulen ende andere religose ende kersten menschen in die ere van der Heyliger Drievoudicheit gesticht ende fundeert hadde. Van sine gesten ende miraculen vint men int Passionael

Hoe dat Sint Willibrord en Sint Swigbert stierven en begraven zijn.
Dat XIIII kapittel. [58r]

Dit gezegd van de discipelen zo willen we terug keren tot meester Sint Willibrord die altijd te Utrecht bleef en in het Sticht van Utrecht leerde met grote vurigheid alle mensen dat heilige christen geloof en de andere metgezellen bleven verstrooid in diverse plekken om de ongelovigen dat Woord Gods te verkondigen. En ziet, om tot een einde te komen, zo heeft de heilige man en bisschop Sint Swigbert met een kus van vrede de heilige bisschop Willibrordus en aan andere heren en kanunniken van Utrecht verlof genomen en is getrokken met een genoemd Willeycum, priester, en meer andere in Westfalen en Neder-Saksenland en heeft aldaar door zijn vurige predicatie veel volk tot Christus bekeerd en veel kerken in diverse plaatsen gewijd. Hij kwam op een tijd in de grote stad Minimigardum, die nu Munster heet, en heeft een vrouw die in haar leden verkrampt was genezen en een blind mens ziende gemaakt. Waardoor hij veel volk bekeerde tot het geloof. In Bielefeld, gelegen in Westfalen, heeft hij een man van de keelontsteking genezen van welk lijden hij nog een bijzondere maarschalk is. In Brunswijk heeft hij een jichtig man genezen en veel vol volk tot het geloof bekeerd. Tenslotte is deze heilige priester Swigbert en bisschop door Gods ingeven te Keulen getrokken, tot hertog Pepijns van Brabant en zijn devote huisvrouw Plectrudis of Blijtart die hem een plaatse gegeven heeft te blijven door toestemming van haar man die toen in Joppe was en ook met toestemming van de bisschop van Keulen, genoemd Anno. En deze plaats was genoemd Werde en heet nu Kaiserswerth. En heeft veel goud en geld ontvangen van de hertog om daar een kerk te maken en dat ruige volk tot het geloof te brengen, wat hij getrouw en met grote vlijt gedaan heeft; en de kerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe gewijd en in alle dorpen daar omtrent dat geloof Christus verkondigd en een dood mens opgewekt en levend gemaakt. Hierna heeft Switbert door hulp en bijstand der vorsten en prinsen een klooster in de stad Kaiserswerth getimmerd waarin hij Willeycum, de eerste kanunnik van Utrecht, proost geordineerd heeft die met het voorbeeld der goede conversatie veel geleerde mannen uit Keulen en elders tot een kloosterleven gebracht heeft en dat volk dat er omtrent woonde dat christen geloof geleerd. En deze Willeycum was proost van het klooster te Kaiserswerth 10 jaar lang na Sint Swigbert dood. En deze bisschop Swigbert stierf op de eerste dag van maart in het jaar ons Heren 717 en werd van Sint Willibrord en van zijn eigen discipels begraven in presentie der edele vrouw en hertogin van Brabant Plectrudis waar zijn aanschijn blonk als een ster; en zijn cel rook als een apotheek en heeft binnen zijn leven en na zijn dood vele wonderlijke mirakels gedaan, zoals men in zijn legende beschreven vindt. En toen de heilige man Sint Willibrord weer te Utrecht gekomen was heeft hij zijn bisdom doorgelopen en dat Woord Gods overal met grote lieflijkheid en innigheid gepreekt en veel mirakels gedaan binnen zijn leven en na zijn dood. En na vele goede werken is hij ziek geworden en stierf in het jaar ons Heren 736 toen hij dat aartsbisdom van Utrecht berecht had omtrent 40 jaar. En zijn lichaam werd gevoerd in een klooster genoemd Echternach, gelegen op de Moezel bij Trier van Sint Benedictus orde dat hij binnen zijn leven van de goede en erfenis zijn discipelen en andere religieuzen en christenen mensen in de eer van de Heilige Drievuldigheid gesticht en gefundeerd had. Van zijn verhalen en mirakels vindt men in het Passionaal.

Hoe dat Kaerl Marteel, hertoge van Brabant, oflivich worde, ende van den wonderlicken visioen dat van hem na zijn doot gesien wert.
Dat XV capitel.

Dese princelicke vorst Kaerl Marteel, als hi vele grote victorien tegen die Sassens, Friesen ende andere heydenen voer dat heilige kersten gelove hadde gehadt, als eens deels voerseyt is, overmits welke striden bi grote gebreken van penningen om sine soudenieren mede te betalen heeft hi den priesteren ende clercken die thienden ende andere geestlicke goeden benomen beroeft ende of gescattet, op condicien ende voerwaerden dat hij se den clercken ende priesteren op zijn eedt weder soude geven ende veel meer daertoe, indien hi lange leven mochte. Ende als hi den ongelovigen Gothen [58v] ende Wandelen verdreven hadde, is hi int wedercomen van Francrijc sieck geworden, ende zijn lant zijn kinderen gedeelt, ende starf int jaer ons Heren VII C ende XL, ende wert tot Sinte Dionijs in een graf van alebaster, gemaect bi thoge altaer, begraven. Van denwelcken Kaerl Marteel die heylige biscop van Orliens, Eutherius, een vervaerlick visioen gesien heeft; want doe dese biscop comende als pelgrim tot Sinte Dyonijs mit groter devocien in sijn misse stont, isser een grijsselicke draeck oft serpent uut die kerck gegaen, daer alle dieghene diet sagen seer of vervaert waren. Ende siet, als dese heylige biscop quam in zijn stilte der missen is hi in den geest opgetogen, ende sach dat Kaerl Marteel in der hellen mit lijf ende siel gepinicht wert; ende die engel die den biscop geleyde, seyde dat Kaerl dese pijne leet, uuter sentencye ende oerdele alre heiligen alleen voer den dach des gemeen oerdels, omdat hi die geestlicke goeden ende thienden der priesteren hemselven ende sijn soudenieren hadde gegeven, ende worde also daer in der hellen niet alleen gepinicht voer zijn eyghen sonden, mer oec voer die sonden dergheenre die den priesteren haer aelmissen ghegeven hadden om voer hoer sonden te bidden, welke aelmissen van goeden ende thienden der ecclesie van desen Kaerl benomen waren. Ende siet, na der missen is dese heylige biscop Eutherius tot Kaerls graf gegaen, daer die grijselicke slange uutgecropen was; ende doe hi tgraf geopent hadde en vant hi daer vleys noch been in, mer het was van binnen al swart verbrant ende mit helschen voncken bestroyt. Uut welcken visioen Kaerleman, Kaerls Martellusՠsoen, tot Romen getogen is totten paeus Zacharias, ende heeft die heylige religie ende habijt int cloester van Cassinen van Sinte Benedictus oerde angenomen. Daerom ist seer periculoes ende sorchlick den princen ende lantsheren goede geestlicke personen te scatten, die haren regel wel houden, ende mit dye goeden hem behelpen ten oerloge oft anders niet anmerckende dat die geestlicke luden ende plaetsen daer of vry zijn, niet alleen bi den bescreven geestlicken rechten der Heyliger Kercken, daer bi, dat oec alle dieghene die se also scatten ende raet of daet, wille ende consente daertoe geven, in den ban gedaen worden, mer oec bi den waerlicken ende keyserlicken rechten. Ende het is dicwils bevonden voer ende in onsen dagen ende tijden, dat die princen die dat deden nyet lange daerna geleeft en hebben, oft ymmers geen voerspoet noch victorie gehadt, dwelck na der opinien der geleerder ende geestlicke mannen ende doctoren eens deels daerbi vermoet wert te comen, dat vele geestlicke ende devote personen te min beweecht worden voer alsulcken here ende prince te bidden, want hi hem priveert ende beroeft van der geestlicker aelmissen, daer si of leven souden, etcetera. Aldus waert ymmers jammer ende scade, dat dese vrome prince Kaerl Marteel verdoemt soude zijn, omdat hi die thienden ende scattingen nam van der kercken ende van den geestlicken goeden, ende hi dat doch dede in bescermenisse der cronen van Francrijc ende oec tegen die heyden. Dese Kaerl Marteel gaf der kercken van Uutrecht tot een ewige testament ende possessie alle die goeden die hi leggende hadde binnen ende buten der statmuren van Uutrecht, roerende ende onroerende mit allen sinen toebehoren; ende daertoe meer andere goeden in den Stichte van Uutrecht leggende, dat die eerwaerdige vader in Cristo ende here, here Willeboort, die eerste aertsbiscop van Uutrecht, ende sine successoren ende nacomers souden gebruycken ende besitten die voerscreven goeden in der ewicheit, als die brieven daer of gegeven dat innehouden ende begripen.

Hoe dat Karel Martel, hertog van Brabant stierf en van het wonderlijke visioen dat van hem na zijn dood gezien werd.
Dat XV kapittel.

Deze prinselijke vorst Karel Martel toen hij vele grote victories tegen de Saksers, Friezen en andere heidenen voer dat heilige kersten geloof had gedaan, als eensdeels gezegd is, overmits welke strijden door groot gebrek van penningen om zijn soldaten mede te betalen heeft hij de priesters en klerken de tienden en andere geestelijke goederen benomen beroofd en afgeschat op conditie en voorwaarden dat hij ze de klerken en priesters op zijn eed weer zou geven en veel meer daartoe, indien hij lang leven mocht. En toen hij de ongelovigen Goten [58v] en Wandalen verdreven had is hi in het terugkomen van Frankrijk ziek geworden en zijn land zijn kinderen gedeeld en stierf in het jaar 740 en werd te Sint Dionysus in een graf van alabaster, gemaakt bij het hoge altaar, begraven. Van die Karel Martel heeft de heilige bisschop van Orleans, Eutherius, een vervaarlijk visioen gezien; want toen deze bisschop kwam als pelgrim tot Sint Dionysus en met grote devotie in zijn mis stond is er een afgrijselijke daar of serpent ui de kerk gegaan waar al diegene die het zagen zeer bang van waren. En ziet, toen deze heilige bisschop in zijn stilte der missen kwam is hi in de geest opgetogen en zag dat Karel Martel in de hel met lijf en ziel gepijnigd werd; en de engel die de bisschop geleide zei dat Karel deze pijn leed uit de mening en oordeel alle heiligen alleen voor de dag van het algemene oordeel omdat hij de geestelijke goederen en tienden der priesters zichzelf en zijn soldaten had gegeven en werd alzo daar in de hel niet alleen gepijnigd voor zijn eigen zonden, maar ook voor de zonden van diegene die de priesteres hun aalmoezen gegeven hadden om voor hun zonden te bidden, welke aalmoezen van goederen en tienden de geestelijkheid van deze Karel benomen waren. En ziet, na de mis is deze heilige bisschop Eutherius tot Karels graf gegaan waar die afgrijselijke slang uitgekropen was en toen hij het graf geopend had vond hij daar vlees noch been in, maar het was van binnen al zwart verbrand en met helse vonken bestrooid. Uit welk visioen Karloman, Karel Martel zoon, tot Romen getogen is tot de paus Zacharias en heeft de heilige religie en habijt i het klooster van Cassine van Sint Benedictus orde aangenomen. Daarom is het zeer gevaarlijk en zorgelijk de prinsen en landsheren goede geestelijke personen te schatten die hun regel goed houden en met die goeden zich behelpen ten oorlogen of anders niet aanmerken dat die geestelijke lieden en plaatsen daarvan vrij zijn, niet alleen bij de beschreven geestelijke rechten der Heilige Kerk, daarbij dat ook al diegene die ze alzo schatten en raad of daad, wil en toestemming daartoe geven, in de ban gedaan worden, maar ook bij de wereldlijke en keizerlijke rechten. En het is vaak bevonden voor en in onze dagen en tijden dat die prinsen die dat deden niet lange daarna geleefd hebben of immers geen voorspoed noch victorie gehad, wat na de opinie der geleerder en geestelijke mannen en doctoren eensdeels daarbij vermoed wordt te komen dat vele geestelijke en devote personen te min bewogen worden voer al zulke heren en prinsen te bidden, want hij zich privilegie en beroofd van de geestelijke aalmoezen waar za van kezen zouden, etc. Aldus was het immers jammer en schade dat deze dappere prins Karel Martel verdoem zou zijn omdat hij die tienden en schattingen nam van der kerken en van de geestelijke goederen en hij dat toch deed tot bescherming van de kroon van Frankrijk en ook tegen de heidenen. Deze Karel Martel gaf de kerk van Utrecht tot een eeuwig testament en bezitting alle goederen die hij had liggen binnen en buiten de stadmuren van Utrecht, roerende en onroerende met al hun toebehoren; en daartoe meer andere goederen die in het Sticht van Utrecht liggen dat de eerwaardige vader in Christus en heer, heer Willibrord, de eerste aartsbisschop van Utrecht en zijn opvolgers en nakomelingen zouden gebruiken en bezitten die goederen in de eeuwigheid zoals de brieven daarvan gegeven dat bevatten en omvatten.

Van Sinte Bonifaes, die anderde aertsbiscop van Uutrecht.

Dat XVII capittel.

Bonifacius, die die eerste aertsbiscop van Ments was, wert na Sinte Willeboorts doot die anderde aertsbiscop van Uutrecht in deser manieren. Doe Sinte Willeboort die heylige biscop noch int leven was, quam tot hem uut Engelant een gheleert man ende priester, genoemt Winfridus, dien Sinte Willeboort mit groter reverencien ende bliscappen ontfing, ende sende hem in Neder-Vrieslant, om daer dat volc mit goeder leringe ende doechtlicke wercken int gelove te starcken, ende den ongelovigen, dier noch veel waren, totter rechter kennissen des geloves te brengen. Dat welcke hi XIII jaer lang naerstlic volbracht heeft, na Sinte Willeboorts begeerte ende bevele. Als nu die heylige priester Winfridus [59v] dese jaren voorscreven in Vrieslant den volcke dat Woort Goeds gepreect ende geleert hadde, begeerde hi oerlof an Sinte Willeboort, om tot Romen te trecken, ende visiteren die heylighe apostelen Sinte Pieter ende Sinte Pouwels, dwelcken Sinte Willeboort minnentlicken consenteerde, wetende sekerlic in den geest dat God noch grote wercken doer hem doen wilde. Comende tot Romen wert hi van den paeus Gregorius die anderde eerlicken ontfangen, ende anmerckende zijn grote heylicheyt ende leringe, heeft hem wederom gesent als een legaet des stoels van Romen om beneden tgeberchte ende tot allen plecken (daer tgeloef Cristi noch niet gecondicht en was, of daert die ketteren verkeert ende bevlect hadden) mit volle auctoriteyt ende macht te prediken, ende mit zijn heylige woorden alle oncruyt der ketterien ende afgodien uut te roden. Dwelc hi doer tgebot des paeus voornoemt mit groter naersticheyt ende innicheit volbrocht heeft. Ende is getogen int lant van Duringen ende Hessen, dien hi mit vueriger predicatien der Heyliger Evangelien totten rechten gelove van der afgodyschap brochte, ende uuten lande alle ketterien verstroyede ende verdreef.

Van Sint Bonifatius, de volgende aartsbisschop van Utrecht.

Dat XVII kapittel.

Bonifatius, die de eerste aartsbisschop van Mainz was, werd na de dood van Sint Willibrord de volgende aartsbisschop van Utrecht op deze manier. Toen Sint Willibrord de heilige bisschop nog in leven was kwam tot hem uit Engeland een geleerd man en priester, genoemd Winfridus, die Sint Willibrord met grote reverentie en blijdschap ontving en zond hem in Neder-Friesland om daar dat volk met goede lering en deugdelijke werken in het geloof te versterken en de ongelovigen die er nog veel waren tot de rechte kennis van het geloof te brengen. Dat hij 13 jaar lang vlijtig volbracht heeft, naar Sint Willibrord begeerte en bevel. Toen nu de heilige priester Winfridus [59v] deze jaren in Friesland het volk dat Woord Gods gepreekt en geleerd had begeerde hij verlof aan Sint Willibrord om tot Rome te trekken en visiteren de heilige apostels Sint Petrus en Sint Paulus, wat Sint Willibrord minnelijk toestemde en wist zeker in de geest dat God nog grote werken door hem doen wilde. Toen hij te Rome kwam werd hij van paus Gregorius de volgende fatsoenlijk ontvangen en merkte zijn grote heiligheid en lering en, heeft hem wederom gezonden als een legaat der stoel van Rome om beneden het gebergte en te alle plekken (daar het geloof Christus nog niet verkondigd was of waar de het de ketters veranderd en bevlekt hadden) met volle autoriteit en macht te prediken en met zijn heilige woorden alle onkruid der ketterij en afgoden uit te roeien. Wat hij door het gebod van de paus met grote vlijt en innigheid volbracht heeft. En is getrokken in het land Thringen en Hessen die hij met vurige predicatie der Heilige Evangelie tot het rechte geloof van de afgoderij bracht en uit het land alle ketterij verstrooide en verdreef.

Hoe Sinte Wilfrijdt voornoemt gecoren ende geordineert wert tot enen aertschen biscop van Ments.
Dat XVIII capittel.

Als nu dese heylige priester Wilfrijt lange jaren in desen landen dat Woort Goeds gepredict, ende tvolc totten heyligen kersten gelove gebrocht hadde, so wert uut desen sinen naem ende faem seer vierlic ende bekent. So geboerdet dat op die tijt uut deser werlt sceyde die biscop van Ments opten Rijn, waerom dat Kaerl Marteel mit alle zijn princen ende heren ende andere geestlicke prelaten vergaerden een concilium na des biscops doot van Ments, ende ordineerden ende coren daer desen Wilfridum tot enen biscop tot bekeringe der ongeloviger, ende senden hem sonder vertreck tot Romen totten paeus om die biscoplicke benedictye te ontfangen. Datwelke die paeus Gregorius die II mit groter eerwaerdicheit endee feeste gedaen heeft, ende gaf hem enen nyewen naem, ende hieten, overmits zijn goede wercken, Bonifacius, ende consecreerden in enen aertsbiscop van Ments, int jaer VII C ende XV; ende was dye eerste aertsbicop, wanttet voermaels een slecht bisdom was, ende besat dat XXI jaer. Ende als hi aertsbiscop geworden was, so sette hi van macht des paeus Zacharias ende Pipimus des hertogen van Lottrijck ende van Brabant noch II nyewe bisdommen, als tot Eysteden sette hi den eersten biscop Sint Willibaldt, ende was een van Sinte Willeboorts gesellen, die mede uut Engelant gecomen was, ende was Sinte Winibalts ende Sinte Walburchs broeder; ende dit was int jaer VII C ende XL. Dat ander bisdom sette hi tot Wirtzburch, ende sette daer den eersten biscop, Sinte Burchaert; ende dit was int jaer VII C ende LI. Ende hi dede bouwen ende maken dat vermaerde ende costlicke cloester tot Fulden, in der woestinen van Betonien, bi Ments van Sinte Benedictus oerde, ende is nu een rijcke ende grote abdye van macht ende mogentheit oft weinich minre dan die biscop van Ments.

Hoe Sint Winfridus gekozen en geordineerd werd tot een aartsbisschop van Mainz.
Dat XVIII kapittel.

Toen nu deze heilige priester Winfridus lange jaren in deze landen dat Woord Gods gepreekt en het volk tot het heilige christenegeloof gebracht had zo werd hierdoor zijn naam en faam vurig bekend. Zo gebeurde het dat op die tijd uit deze wereld scheidde de bisschop van Mainz op de Rijn, waarom dat Karel Martel met al zijn prinsen en heren en andere geestelijke prelaten een concilie verzamelden na de dood van bisschop van Mainz en ordineerden en kozen daar deze Winfridus tot een bisschop tot bekering der ongelovigen en zenden hem zonder uitstel naar Rome tot de paus om de bisschoppelijke zegening te ontvangen. Dat de paus Gregorius de 2^de met grote eerwaardigheid en feest gedaan heeft en gaf hem een nieuwe naam en noemde hem vanwege zijn goede werken Bonifatius en consacreerde hem in de aartsbisschop van Mainz in het jaar 715; en was de eerste aartsbisschop want het was voormaals een slecht bisdom en bezat dat 21 jaar. En toen hij aartsbisschop geworden was zo zette hij van macht van paus Zacharias en Pepijn, hertog van Lotharingen en van Brabant nog 2 nieuwe bisdommen als te Eichstatt zette hij de eersten bisschop Sint Willibald en was een van Sint Willibrords gezellen die mede uit Engeland gekomen was en was de broeder van Sint Winibalt en Sint Walburga; en dit was in het jaar 740 Dat andere bisdom zette hij te Wrzburg en zette daar de eerste bisschop, Sint Burchard; en dit was in het jaar 751. En hij liet bouwen en maken dat vermaarde en kostbare klooster tet Fulda in de woestijn van Betonier, bij Mainz van Sint Benedictus orde en is nu een rijke en grote abdij van macht en mogendheid of weinig minder dan de bisschop van Mainz.

Hoe dat Bonifacius resigneerde dat aertsbisdom van Ments, ende wert die anderde aertsbiscop van Uutrecht.
Dat XIX capittel.

Ende als Sinte Bonifaes dat bisdom van Ments omtrent XXI jaer lang eerlicken berecht hadde, vernam hi doer Godlicken inspreken ende bi gemeenre fame, dat die eerwaerdige ende heylige man Sinte Willeboort die eerste aertsbiscop van Uutrecht gestorven was, soe heeft hi een sinodus van veel biscoppen ende prelaten, princen ende vorsten doen vergaderen, ende heeft doer speciael auctoriteyt ende macht des stoels van Romen resigneert ende overgegeven [60r] gegeven dat bisdom van Ments; ende heeft daer wederom ingeset, institueert ende ordineert bi gemenen rade ende consente der prelaten ende princen dier vergadert waren den eerwaerdigen ende geleerden man, zijnre moyen soen, geheten Lullus, ende heeft hem tot Romen gesonnen om die biscoplicke benedictie ende wiinge, dwelc also gesciet is. Ende als dit gedaen ende aldus geordineert was, heeft die heylige biscop Bonifacius vergadert een deel geestlicke mannen, die hem daertoe dochten nut ende oerbaer te wesen, ende is tscepe gegaen, ende quam gevaren den Rijn neder totter biscoplicker stat van Uutrecht, dien hi vant, overmits Sinte Willeboorts doot, geheel desoleert ende verstroyet, omdat si sodanigen sorchvoudigen harder verloren hadden, ende heeft die bi consent des paeus van Romen ende des princen Kaerl Marteel angenomen te regeren, opdat dat volc van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, dien hi wilen eer mit groter naersticheit ende arbeyt hadde helpen bekeren ende brengen totten heyligen geloven, niet wederkeren oft comen en souden totter ongeloviger afgodyscap, mer opdat hij se mocht houden in die vreese ende minne Goeds. Ende aldus is hi geworden ende geordineert die anderde aertsbiscop van Uutrecht na Sinte Willeboort.

Hoe dat Bonifatius neerlegde dat aartsbisdom van Mainz, en werd de volgende aartsbisschop van Utrecht.
Dat XIX kapittel.

En toen Sint Bonifatius dat bisdom van Mainz omtrent 21 jaar lang fatsoenlijk berecht had vernam hij door Goddelijk inspreken en bij algemene faam dat de eerwaardige en heilige man Sint Willibrord de eerste aartsbisschop van Utrecht gestorven was en zo heeft hij een synode van veel bisschoppen en prelaten, prinsen en vorsten laten verzamelen en heeft door speciale autoriteit en macht der stoel van Rome neer gelegd en overgegeven [60r] dat bisdom van Mainz; en heeft daar wederom ingezet, institueert en geordineerd bij algemene raad en toestemming der prelaten en prinsen die er verzameld waren de eerwaardige en geleerde man, de zoon van zijn tante, geheten Lullus, en heeft hem te Rome gezonden om de bisschoppelijke zegening en wijding, wat alzo geschied is. En toen dit gedaan en aldus geordend was heeft de heilige bisschop Bonifatius verzameld een deel geestelijke mannen die hem daartoe dachten nut en oorbaar te wezen en is te scheep gegaan en kwam gevaren de Rijn neer tot de bisschoppelijke stad Utrecht dien hij vond, vanwege de dood van Sint Willibrords, geheel desolaat en verstrooid omdat ze zodanige zorgvuldiger herder verloren hadden en heeft die bij toestemming van de paus van Rome en prins Karel Martel aangenomen te regeren opdat dat volk van Holland, Zeeland en Friesland dien hij wijlen eerder met grote vlijt en arbeid had helpen bekeren en brengen tot het heilige geloof dat ze niet terug zouden keren of komen tot het ongelovige afgoderij, maar opdat hij ze mocht houden in di vrees en minne Gods. En aldus is hij geworden en geordend de volgende aartsbisschop van Utrecht na Sint Willibrord.

Hoe dat Sinte Bonifaes stichte ende fondeerde een canosye binnen Uutrecht, geheten Sinte Salvatoers ofte Oude Munster.
Dat XX capittel.

Dese heylige ende eerwaerdige biscop Sinte Bonifaes woude vermeren den dienst Goeds, ende sticht int jaer ons Heren VII C ende XXXVIII een canonicke cloesterkerck in der stat van Uutrecht, al vast by den bedehuse des Heyligen Cruys; ende dese kerck hiete Sinte Salvatoers Monster oft Oudemonster, want si nye vernyewet is, ende staet noch in sine structuren ende edificien also als si Sinte Bonifaes doen timmeren ende maken heeft. Ende sette hierin XL canonicken, gelijken als in die hooftkercke waren, die Sinte Willeboort gesticht hadde, die dach ende nacht den dienst Goeds daer stadelicken deden. Sommige luden willen seggen, dat Sinte Willeboort dese kerck eerst stichte, ende provende daerin LXXX canonicken, daer dieselve Sinte Willeboort XL weder uutnam ende sette se in Sinte Martijns kercke; mer ist so, so blijftet so. Mer men vintet in genen privilegien, historien ofte cronyken, dattet also is, mer men vint wel, dat Sinte Bonifaes Sinte Salvatoers Monster stichte, ende dat hi maecte dat die canonicken van der hoeftkercke van Uutrecht, ende die canonicken van Sinte Salvatoers Monster souden mit malcanderen minlic broederscap houden, gelijc of si een collegium waren.

Hoe dat Sint Bonifatius stichtte en fundeerde een geestelijkheid binnen Utrecht, geheten Sint Salvator of Oude Munster.
Dat XX kapittel.

Deze heilige en eerwaardige bisschop Sint Bonifatius wilde vermeerderen de dienst Gods en stichtte in het jaar ons Heren 738 een kanunniken kloosterkerk in de stad Utrecht, al dicht bij het bedehuis van het Heilige Kruis; en liet deze kerk noemen Sint Salvator Monster of Oude munster, want het was niet vernieuwd en staat nog in zijn structuren en gebouwen alzo als het Sint Bonifatius laten timmeren en maken heeft. En zette hierin 40 kanunniken, gelijk als er in de hoofdkerk waren die Sint Willibrord gesticht had die dag en nacht de dienst Gods daar gestadig deden. Sommige lieden willen zeggen dat Sint Willibrord deze kerk eerst stichtte en zette daarin 80 kanunniken, daar Sint Willibrord er weer 40 uitnam en zette ze in Sint Martinuskerk; maar is het zo, zo blijft het zo. Maar men vindt het in geen privilegies, histories of kronieken dat het alzo is, maar men vindt wel dat Sint Bonifatius Sint Salvator Munster stichtte en dat hij maakte dat de kanunniken van de hoofdkerk van Utrecht en de kanunniken van Sint Salvator Munster met elkaar minlijk broederschap zouden houden, gelijk of ze een collegium waren.

Hoe dat coninc Puppijn van Francrijc confirmeerde alle die donacien ende giften die sine ouders der kercken van Uutrecht gegont ende gegeven hadden.
Dat XXI capittel.

Puppijn die Cleine, hertoge van Lotrijc ende Brabant, als hi bi consent des paeus Zacharias van Romen ende der princen ende vorsten des conincrijcs van Francrijc bi handen van des eerwaerdigen vaders Sinte Bonifaes tot enen coninc van Francrijc gewijt ende consecreert hadde, heeft hi desen eerwaerdigen vader ende biscop verleent ende gegeven vele rechten ende privilegien, ende daertoe confirmeert alle die goeden die Kaerl Marteel, zijn vader, der kercken van Uutrecht gegeven hadde in deser formen: Wi, Puppijn, coninck van Francrijc, ist dat wi die behoerlicke supplicacien der priesteren niet en weygeren, hopen wi van God dairvan geloent te worden, ende om dit loon te vercrigen heeft ons gebeden die eerwaerdige man ende here Bonifaes, aertsbiscop van Uutrecht, dat wi wouden vernyewen ende confirmeren alle die ghiften ende gaven der heyliger kercken des stats van Uutrecht, gelegen opten Rijn, die onse voervaderen Puppijn van Harstel, Kaerle Marteel ende Kaerleman gegeven hebben, waerom so hebben wi Puppijn, coninc van Francrijc, mit gracelicker gonsten confirmeert alle die goeden, renten, thienden, thijnsen comende van den tollen ende comanscepen oft van anderen dingen, toebehorende der kercken ende Goedshuse des eerwaerdigen here Bonifaes, aertsbiscop, tot behoef der canonicken ende geestlicke mannen, die mit stadiger leren ende predicacien dat ongelovige volc totten heyligen kersten gelove brengen, ende mits die barmherticheit Goeds daerin houden. Diewelcke goeden, renten, thienden ende chijnsen Puppijn, Kaerle ende Kaerleman mit horen open brieven ende instrumenten daertoe gegeven ende assigneert hebben: Wi confirmeren ende approberen ende daertoe oec geven [60v] ende mit williger gonsten assigneren. Ende opdat dese ghifte ende confirmacie in lancheit van tiden te bat gehouden mach worden, hebben wi dat gevesticht mit ons selfs zegel, gegeven den XXIII dach in meye, int anderde jaer ons conincrijcs, gedaen op tslot van Virmerien, in den name des Heren. Amen.

Hoe dat koning Pepijn van Frankrijk bevestigde alle donaties en giften die zijn ouders de kerk van Utrecht gegund en gegeven hadden.
Dat XXI kapittel.

Pepijn de Kleine, hertog van Lotharingen en Brabant, toen hij met toestemming van paus Zacharias van Rome en der prinsen en vorsten van het koninkrijk van Frankrijk in de handen van de eerwaardige vader Sint Bonifatius tot een koning van Frankrijk gewijd en geconsacreerd had heeft hij deze eerwaardige vader en bisschop verleend en gegeven vele rechten en privilegies en daartoe bevestigd alle goederen die zijn vader Karel Martel de kerk van Utrecht gegeven had in deze vorm: Wij, Pepijn, koning van Frankrijk, is het dat wij dat behoorlijke verzoekschrift der priesters niet weigeren en hopen we van God daarvan beloond te worden en om dit loon te verkrijgen heeft ons gebeden de eerwaardige man en heer Bonifatius, aartsbisschop van Utrecht, dat we wilden vernieuwen en bevestigen alle giften en gaven der heilige kerk van de stad Utrecht, gelegen op de Rijn die onze voorvaderen Pepijn van Herstal, Karel Martel en Karloman gegeven hebben, waarom zo hebben wij Pepijn, koning van Frankrijk, met gracieuze gunsten bevestigd de goederen, renten, tienden, cijnzen die komen van de tollen en koopmanschepen of van anderen dingen toebehorende aan de kerk en Godshuizen der eerwaardige heer Bonifatius, aartsbisschop, tot behoefte der kanunniken en geestelijke mannen die met gestadig leren en predicaties dat ongelovige volk tot het heilige christen geloof brengen en mits de barmhartigheid Gods daarin houden. Die goederen, renten, tienden en cijnzen van Pepijn, Karel en Karloman met hun open brieven en instrumenten daartoe gegeven en aangewezen hebben: Wij bevestigen en stemmen daarin ook toe te geven [60v] en met gewillig gunsten aanwijzen. En opdat deze giften en bevestiging in lengte der tijden beter gehouden mag worden hebben we dat bevestigd met onze eigen zegel, gegeven de 23^ste dag in mei in het volgende jaar van ons koninkrijk gedaan op de burcht van Verberie, in de naam des Heren. Amen.

Van een twedracht die daer opstont tusschen den aertsbiscop van Coellen ende den aertsbiscop van Uutrecht.
Dat XXII capittel.

In desen tiden isser een grote discensie ende twedracht opgestaen tusschen der kercken van Coellen ende Uutrecht, want here Hildegaert, aertsbiscop der kercken van Coellen, vermat hem, ende seyde dat die stat ende kercke van Uutrecht toebehoerde sine metropolitaen kercke, want se coninc Dagobert van Francrijck, deerste van dier namen, hem gegeven hadde. Ende daertegen seyde dese here Bonifaes, aertsbiscop van Uutrecht, seggende ende allegerende dat dye stat ende kercke van Uutrecht stont sonder middel onder die protectie des paeus ende stoele van Romen. Op welke contreversi ende twedracht dese here Bonifaes enen brief tot Romen sende an den paeus Gregorius die II, insinuerende ende hem verclarende die sake waerom dat die aertsbiscop van Coellen hem vermat dese stat ende kercke hem te wesen ende onder sine bisdom te staen, overmits dat se coninc Dagobert voornoemt, die die eerste kercke in die ere van Sinte Thomas, apostel, daer gesticht wesende, hem ghegeven hadde. Mer also Sergius die paeus, deerste van dier namen, den eerwaerdigen ende heyligen man Sinte Willeboort gewijt ende consecreert hadde den voornoemde Willeboort tot enen aertsbisscop des stat ende der kercken van Uutrecht, te staen sonder middele als een metropolitaen ofte aertsbiscoplicke kercke onder den paeus ende stoel van Romen, so en woude dese biscop Bonifaes hem niet setten als een suffragaen ende dienre des aertsbiscops van Coellen, mer hi woude bliven ende staen sonder middele, als een aertsbiscop toebehoert, onder den paeus ende stoele van Romen; mer niettemin, so begeerde hi oetmoedelicken van den paeus Gregorius voornoemt, hierof te hebben bescheyt ende antwoert, wat hi doen ende laten soude, want hi hem geheel ende al stelde ende submitteerde onder dat seggen ende uutsprake des paeus van Romen. Mer aleer hi hierof antwoert creech, wert hi eylacen voer dat heilige kersten gelove gemartelijt, als ghi na horen sult.

Van een tweedracht die daar ontstond tussen de aartsbisschop van Keulen en de aartsbisschop van Utrecht.
Dat XXII kapittel.

In deze tijd is er een groot geschil en tweedracht opgestaan tussen de kerk van Keulen en Utrecht want heer Hildegard, aartsbisschop der kerk van Keulen vermat hem en zei dat de stad en kerk van Utrecht toebehoorde zijn metropolitaanse kerk want het koning Dagobert van Frankrijk, de eerste van die naam, hem gegeven had. En daartegen zei deze heer Bonifatius, aartsbisschop van Utrecht, en voerde aan dat de stad en kerk van Utrecht stond zonder middel onder de protectie der paus en stoel van Rome. Op welke controversie en tweedracht deze heer Bonifatius een brief tet Rome zond aan paus Gregorius de 2^de insinuerende en verklaarde zich de zaak waarom dat de aartsbisschop van Keulen zich vermat deze stad en kerk van hem te wezen en onze zijn bisdom te staan vanwege dat koning Dagobert die de eerste kerk in de eer van Sint Thomas daar gesticht had hem gegeven had. Maar alzo paus Sergius, de eerste van die naam, de eerwaardige en heilige man Sint Willibrord gewijd en geconsacreerd had Willibrordus tot een aartsbisschop der stad en kerk Utrecht te staan zonder middel als een metropolitaans of aartsbisschoppelijke kerk onder de paus en stoel van Rome zo wilde deze bisschop Bonifatius zich niet zetten als een suffragaan en dienaar der aartsbisschop van Keulen, maar hij wilde blijven en staan zonder middelen zoals een aartsbisschop toebehoort onder de paus en stoel van Rome; maar niettemin zo begeerde hij ootmoedig van paus Gregorius hiervan bescheid te hebben en antwoord wat hij doen en laten zou, want hij hem geheel en al stelde en onderwierp aan dat zeggen en uitspraak van de paus van Rome. Maar aleer hij hiervan antwoord kreeg werd hij helaas voor dat heilige christen geloof gemarteld zoals ge hier horen zal.

Hoe dat Sinte Bonifaes in Vrieslant reysde ende predicte daer dat heylige kersten gelove, ende hoe dat hi aldaer mit LII mannen voer dat heylige gelove ghedoot wert.
Dat XXIII capittel.

Als dese heylige man ende aertsbiscop van Uutrecht, Bonifaes, bi Godlicker insprekinge vernam, dat zijn sterfdach mit heyliger martelie genaecte, so ordineerde ende sette hi na hem biscop te wesen van Uutrecht een eersamich ende heylich man van hoger geboerten, uut Duytslant geboren, genoemt Gregorius, dien hi van sijnder jonger joecht tot hem getogen hadde, doen hi bi dees jongelings oude moeder Adula logeert was, ende was een abdisse der Maechdencloester bi der stat Tryer, gelegen opter Moesele. Ende die heilige man Sinte Bonifaes is getogen mit zijn suffragaen genoemt Eobaen; mit Wijtingo, Walter ende Adelbert, priesteren; mit Haymondt, Basoen ende Stirbalt, diaconen; mit Walkaer, Gondier, Hildyer ende Bartolf, monicken; ende daertoe noch XXX eersame geestlicke mannen. Ende voeren den Rijn neder, ende quamen in Frieslant, in den lande van Oestergo ende Westergo, dat men hiet Oestbergen ende Westbergen, oft nu ter tijt Oest-Frieslant ende West-Frieslant, ende sloegen hoer tenten daer op tlant, ende rusten hem een luttel tijts. Daerna ghing die heylige man voert, als een bode der wijsheit, ende began volstandelic te preken dat heylige Evangelye ende theylige gelove Goeds, als dat sommige van den Friesen gelovich werden, ende namen an dat heylige kersten gelove. Mer die oude viant die duvel, die altijt des menschen salicheit benijt, die wederstont dat, ende verwecte een bloedige partye ende strijt tegens die heylige leraers, die liever hadden te sterven, dan of te laten des duvels manier ende lere, die hoer ouders gemaect ende aftergelaten hadden. Mer die vertwifelde ongelovige menschen stopten haer oren, ende en wouden niet horen die vaderlicke leringen ende vermaningen, ende nochtans en liet hi niet of van sine voergenomen goede werc; ende dreychden hem ende den sinen doot te slaen. Mer die heylige biscop verachte die dreygementen des verwoeden volcs, troestende ende starckende sine lieven discipulen, [61r] ende en hilt niet op van sine heylige predicacie ende leringe. Waerom dat die heylige biscop mit sine gesellen toech op een ander plaets, daer veel Friesen vergadert waren, om aldaer mit begeerte der heyliger martelye volstandelic den ongelovigen te bekeren, of zijn bluet daervoer te storten. Datwelcke also in een stedeken geheten Dockom, gelegen op die riviere van der Lauwers, geschiet is, ende wert aldaer mit LII medehulpers verslagen ende gedoot opten V dach in junio, int jaer VII C ende LII, als hi dat bisdom van Uutrecht mit groten arbeyde eerlicken hadde berecht XVI jaer; ende bleven alle volstandich tegen dat ongelovige volck totter doot toe, ende coren die ewige benedictie voer die pinen ende martelye om den naem ons Heren Jhesu Cristi, ende voeren mitten zege der martelyen in die ewige bliscap des ewigen levens. Ende deser lichamen der III priesteren ende der III dyaconen ende der IIII monicken, mit Sinte Bonifaes ende sijns suffragaens, mit noch ene, te samen XIII, worden in een schip geleyt, ende tot Uutrecht gevoert, ende in Sinte Salvatoers Monster mit groter wenen ende droefheden begraven, die men daer, opten dach van huden, noch toent, mit potten vol van blode van den heyligen martelaren. Mer Sinte BonifaesՍ lichaem, overmits miraculen die God verthoende, is gevoert tot int cloester van Fulden van Sinte Benedictus oerde, in den Stichte van Ments, dat hi in voertiden in der woestinen van Betonien in groter armoeden gemaect hadde, te love Goeds, daer dese gloriose martelaer ende biscop menigerhande duechden gedaen hadde, ende in groter eren versocht wert, doende vele miraculen ende teykenen.

Hoe dat Sint Bonifatius in Friesland reisde en preekte daar dat heilige christen geloof en hoe dat hij aldaar met 52 mannen voor dat heilige geloof gedood werd.
Dat XXIII kapittel.

Toen deze heilige man en aartsbisschop van Utrecht, Bonifatius, bij Goddelijke inspreken vernam dat zijn sterfdag met heilige martelarij aankwam zo ordineerde en zette hij na zich bisschop te wezen van Utrecht een eerzame en heilige man van hoge geboorte uit Duitsland geboren, genoemd Gregorius, die hij van zijn jonge jeugd tot hem getrokken had toen hij bij de oude moeder van deze jongeling Adula logeerde en was een abdis der Maagdenklooster bij de stat Trier, gelegen op de Moezel. En de heilige man Sint Bonifatius is getrokken met zijn suffragaan genoemd Eobaen; met Wijtingo, Walter en Adelbert, priesters; met Haymondt, Basoen en Stirbalt, diakens; met Walkaer, Gondier, Hildyer en Bartolf, monniken; en daartoe nog 30 eerzame geestelijke mannen. En voeren de Rijn neer en kwamen in Friesland in het land van Oostergo en Westergo dat men Oostbergen en Westbergen noemt of nu ter tijd Oost-Friesland en West-Friesland en sloegen hun tenten daar op het land en rustte een tijdje. Daarna ging de heilige man voort, als een bode der wijsheid, en begon volstandig te preken dat heilige Evangelie en het heilige geloof Gods zodat sommige van de Friezen gelovig werden en namen dat heilige christen geloof aan. Maar de oude vijand de duivel die altijd de mensen zaligheid benijdt die weerstond dat en verwekte een bloedige partij en strijd tegen de heilige leraars die liever hadden te sterven dan af te laten de duivelse manier en leer die hun ouders gemaakt en nagelaten hadden. Maar de vertwijfelde ongelovige stopten hun oren en wilden niet horen de vaderlijke leringen en vermaningen en nochtans liet hij niet af van zijn voorgenomen goede werk; en dreigden hem en de zijne dood te slaan. Maar de heilige bisschop verachtte die dreigementen der verwoede volk en troostte en versterkte zijn lieve discipelen [61r] en hield niet op van zijn heilige predicatie en lering. Waarom dat de heilige bisschop met zijn gezellen trok op een andere plaats waar veel Friezen verzameld waren om aldaar met begeerte de heilige martelarij volstandig de ongelovigen te bekeren of zijn bloed daarvoor te storten. Wat alzo in een stadje geheten Dockom, gelegen op de rivier de Lauwers geschied is en werd aldaar met 52 medehelpers verslagen en gedood op de 5^de dag in juni in het jaar 752 toen hij dat bisdom van Utrecht met grote arbeid fatsoenlijke had berecht 16 jaar; en bleven allen standvastig tegen dat ongelovige volk tot de dood toe en kozen de eeuwige zegening voor de pijnen en martelarij om de naam van onze Heer Jezus Christus en voeren met de zege der martelarij in de eeuwige blijdschap van het eeuwige leven. En deze lichamen der 3 priesters en der 3 diakens en de 4 monniken met Sint Bonifatius en zijn suffragaan met nog een, tezamen 13, werden in een schip gelegd en tot Utrecht gevoerd en in Sint Salvators Munster met grote wenen en droefheden begraven die men daar op de dag van heden nog toont met potten vol bloed van de heilige martelaren. Maar Sint Bonifatius lichaam, vanwege mirakels die God vertoonde, is gevoerd tot in het klooster Fulda van Sint Benedictus orde in het Sticht van Mainz dat hij in voortijden in de woestijn van Betonie in grote armoede gemaakt had tot lof Gods daar deze glorieuze martelaar en bisschop menigerhande deugden gedaan had en in grote eer bezocht werd en deed veel mirakels en tekens.

Hoe dat deser martelaren bitteren doot over den Friesen van God ende andere menschen gewroken wert.
Dat XXIIII capittel.

Ende siet, als dese heylige man mitten anderen voer dat gelove Cristi gemartelijt waren ende gedoot, quamen die Friesen mit groter verwoetheit lopen in die scepen der heyligen, menende daer grote scat in te vinden. Mer si en vonden daer anders niet in, dan haer lijfcost, clederen ende dat Boeck der Heiliger Evangelien, dat welcke die ongelovige mit groter bliscap namen, menende dat Boeck in stucken te scoeren ende te vernyelen. Mer die Godlicke craft onthildet, ende en mochtens niet bederven. Ende als dese bloedige vleyshouwers dese moort an den heyligen mannen hadden gedaen, ende haren quaden wille volbrocht, zijn si thuyswert gegaen mit groter bliscappen, om te maken enen feestlicken dach mit eten ende drincken. Ende siet, daer heeft God Zijnre heyligen doot willen wreken, ende heeft alle hoer broot doen verkeren ende verwandelen in steen, dat men noch huden des dages hout ende thoent in der stede van Dockem in Frieslant, tot gedenckenisse der heyliger martelaren. Ende als dese vertwifelende ongelovige menschen droncken geworden waren in deser werscappe, hebben si onderlinge twiedracht gecregen, ende sloegen malcanderen ter doot mitten selven glavien ende messen, daer si die heyligen mede gedoot hadden. Daerna quam een hertoge uut Hoech-Frieslant, ghenoemt Wydinking, mit groot swaer volck van wapenen, ende passeerde over die riviere van der Lauwers, ende verwoeste ende vernielde al te seer die lantscappen van Oestbergen ende Westbergen, vangende ende slaende dat volc van den lande in wrake van den heyligen martelaren, die si gedoot hadden.

Hoe dat de bittere dood van deze martelaren over de Friezen van God en andere mensen gewroken werd.
Dat XXIIII kapittel.

En ziet, toen deze heilige man met de anderen voor dat geloof Christus gemarteld waren en gedood kwamen de Friezen met grote verwoedheid lopen in de schepen der heilige en meenden er grote schat in te vinden. Maar ze vonden daar niets anders in dat hun voedsel, kleren en dat Boek der Heilige Evangelie dat de ongelovige met grote blijdschap namen en meenden dat Boek in stukken te scheuren en te vernielen. Maar de Goddelijke kracht hield het tegen en ze mochten het niet bederven. En toen deze bloedige vleeshouwers deze moord aan de heilige mannen gedaan hadden en hun kwade wil volbracht zijn ze naar huis gegaan met grote blijdschap om een feestelijke dag met eten en drinken. En ziet, daar heeft God Zijn heilige dood willen wreken en heeft al hun te maken brood laten veranderen in stenen dat men nog heden des dag houdt en vertoont in de stad Dokkum in Friesland tot gedachtenis der heilige martelaren. En toen deze vertwijfelde ongelovige mensen dronken geworden waren in dit onthaal hebben ze onderlinge tweedracht gekregen en sloegen elkaar dood met dezelfde lansen en messen daar ze ie heilige mee gedood hadden. Daarna kwam een hertog uit Hoog-Friesland, genoemd Widukind, met groot zwaar wapenvolk en passeerde over de rivier de Lauwers en verwoestte en vernielde al te zeer de landschappen van Oostbergen en Westbergen en ving en sloeg dat volk van het land als wraak van de heilige martelaren die ze gedood hadden.

Hoe dat Sinte Gangolf, een graef in Borgondien, een fontein cofte in Waslant, ende die doer zijn gebet opspringen dede int graefscap van Borgondien.
Dat XXVI capittel.

Op dese tijt is van groter name ende fame geweest die heylige man ende ridder Gangolf in Borgondien. Dese here Gangolf diende lang dat huys der Fransser heren onder Puppijn, ende was mede in den strijt die coninc Puppijn hadde tegen die Saracenen ende Wandelen in Langedock, ende oec een van den XX princen die verslegen waren ende doir verdienste des alre heylichsten man Sint Jans Baptisten hooft, dat doe eerst in Vrancrijc quam, verwect worde van der doot, als dat die legende inhout. Comende na desen strijt ende dit grote mirakel Sinte Gangolf uut Aquitanien ofte Langedock, om thuys in Walslant te varen, quam hi mit zijn dienres in een groen velt, daer een scone fonteine van claren water in stont, ende stelde hem dair ter neder om een luttel te rusten ende te eten. Dit siende diegene dien dit lant ende fonteine toebehoorde, quam angelopen mit een toernigen sin, beclagende den heyligen ridder Gangolf dat hi hem grote scade dede mit zijn paerden ende knechten in zijn gras ende sate. Ganfolf versachte des mans toernicheit met soeten woorden, ende seyde: mijn lieve heer ende vrient, en belcht u niet, dat ic hier sitte; want ic begheer van u dese fonteyn te copen.’Die man horende Gangolfs simpelhede was seer blide, ende vercoft hem om sekere penningen sine fonteine, menende dat hi te min waters niet hebben en soude. Mer God, een bekenre alre herten, heeft geplaecht des rijcken mans ghiericheit, ende heeft hoechlic verheven sijns ridders simpelheit; want nadat Gangolf thuys quam, ende hem zijn bose wijf gestraft hadde van sine sotte comanscap, ghing hi buten zijn hof, ende stac aldaert hem beliefde zijn staf in der aerden, ende daer is onlanxs, doer Goeds gracie, Die mitten simpelen wandert, die fontein mit alsulcke grootheit ende gedaente des waters gecomen ende ontsprongen, als hij se in vreemden ende verden landen gecoft hadde; also dat des rijcken mans ghiericheit dairin bedrogen bleef, ende Gangolf volstandich geloef na den woorden Goeds int Evangely worde voer allen menschen verclaert.

Hoe dat Sint Gangolf, een graaf in Bourgondië, een fontein kocht in Waals land en liet die door zijn gebed ontspringen in het graafschap Bourgondi.
Dat XXVI kapittel.

Op deze tijd is van grote naam en faam geweest de heilige man en ridder Gangolf in Bourgondi. Deze heer Gangolf diende lang dat huis der Franse heren onder Pepijn en was mede in de strijd de koning Pepijn had tegen die Saracenen en Wandelen in Languedoc en ook een van de 20 prinsen die verslagen waren en door verdienste der allerheiligste man Sint Johannes de Doper zijn hoofd, dat toen eerst in Frankrijk kwam, opgewekt werd van de dood, zoals dat de legende bevat. Na deze strijd en dit grote mirakel kwam Sint Gangolf uit Aquitanië of Languedoc om thuis in Waals land te varen en kwam met zijn dienaars in een groen veld waar een mooie fontein van helder water in stond en stelde zich daar neer om wat te rusten en te eten. Dit zag diegene die dit land en fontein toebehoorde en kwam aangelopen met een vertoornde zin klaagde de heilige ridder Gangolf dat hij hem grote schade deed met zijn paarden en knechten in zijn gras en zat. Gangolf verzachtte de toorn van de man met lieve woorden en zei: ‘Mijn lieve heer en vriend, wees niet vervolgen niet dat ik hier zit; want ik begeer van u deze fontein te kopen.’ De man hoorde Gangolfs eenvoud en was zeer blijde en verkocht het hem voor zekere penningen zijn fontein en meende dat hij niet minder water hebben zou. Maar God, een herkenner van alle harten heeft geplaagd de gierigheid van de man en heeft zeer verheven de eenvoud van zijn ridder; want nadat Gangolf thuis kwam en hem zijn boze wijf gestraft had van zijn zotte koopmanschap ging hij buiten zijn hof en stak aldaar het hem beliefde zijn staf in de aarde en daar is gauw, door Gods gratie die met de eenvoudige wandelt, de fontein met al zulke grootte en gedaante van water gekomen en ontsprongen zoals hij het in vreemde en verre landen gekocht had; alzo dat de gierigheid van de rijke man daarin bedrogen bleef en Gangolf standvastig geloof naar de woorden Gods in het Evangelie werd voor alle mensen verklaard.

Hoe dat Gangolf mit Sinte Wolfran, biscop van Senoveren, Oest-Vrieslant ende West-Vrislant mede halp bekeren.
Dat XXVII capittel.

Dese heylige ridder ende grave in Borgondien, Gangolf, is mitten eerwaerdigen vader Sinte Wolfran, aertsbiscop van Zenoveren, daer wi voer of gescreven hebben, mede in West-Frieslant gecomen, ende heeft alle dat gantse lant mitter stat Medenblic daer coninc Rathbolt van Frieslant sijn coninclicke woenstat hilt, doer gheleerde mannen ende priesteren, mitten biscop voornoemt, ende mitten swaerde ende vrese des conincs Puppijns, totten heiligen gelove gebrocht, wanttet hadde tevergeefs van den doctoren ende priesteren gepreect [63r] geweest, ten waer dat coninc Puppijn doer desen vromen ridder ende prince Gangolf gewapenderhant onderstant gedaen. Waeromme dat Gangolf een heel jaer lang in Frieslant bleef, omtrent Medenblic, by den heyligen biscop Wolfran voornoemt, ende began tot Oestwoude doer begeerte des biscops voornoemt een kerck te timmeren. Ende siet, op een tijt als hi tsavonts sat an der tafelen, ende at by den heyligen biscop, ende onderling mit malcanderen van die Heylige Scriften ende van tgelove Cristi te vermeren spraken, worde hi mitter flamme ende begeerte der martelie hertelic ontsteken, ende sprac totten biscop aldus: ‘o heylige vader ende here, ic voersie dat onsen arbeyt in desen landen onlancs vergaen sal, tensi dat wi oec den Oest-Friesen ende Denen brengen totten gelove Cristi; want si sullen dit lant, omdat si tgeloef angenomen hebben, weder overvallen, als sie voermaels hebben gedaen, angesien dat die coninc van Denemarcken die coninc Rathbolts dochter te wive heeft, ende sal hieruut oersaeck nemen om sijn sweers leet te wreken, ende tgeloef hier begonnen vernyelen, ende sijns wijfs vaders rijck, dats Frieslant, besitten. Want nu coninc Rathbolt gestorven is ellendelic ende haestelic, sal hi dit lant willen conquesteren ende innemen. Och, of ic waerdich waer, ende die coninc der Denen hier int lant quame, mijn bluet voer tgeloef Cristi te storten, of hem mitten swaerde te verwinnen.’ Nadat dese heylige ridder ende grave Gangolf dit gesproken hadde, sach dese heylige biscop een scoen licht staen op Gangolfs hoeft, mer het scoot onlancs zuytwestwert op daerof. Dit merckende die heylige aertsbiscop van den Heyligen Geest ende van binnen verlicht, seyde aldus: ‘o vrome vorst, prince ende ridder Gangolf; weet dat God dijn begeerte verhoort heeft; mer het sal op een ander plaets in dijn lant ende van dijn naeste gescien ende volbrocht worden.;

Hoe dat Gangolf met Sint Wolfram, bisschop van Sens, Oost-Friesland en West-Friesland mede hielp bekeren.
Dat XXVII kapittel.

Deze heilige ridder en graaf in Bourgondi, Gangolf, is met de eerwaardige vader Sint Wolfram, aartsbisschop van Sens, mede in West-Friesland gekomen, en heeft al dat ganse land met de stad Medemblik daar koning Radboud van Friesland zijn koninklijke woonplaats hield, door geleerde mannen en priesters, met de bisschop en met het zwaard en vrees van konings Pepijn tot het heilige geloof gebracht, want er was tevergeefs van de doctoren en priesters gepreekt [63r] geweest, tenzij dat koning Pepijn door deze dappere ridder en prins Gangolf gewapenderhand onderstand gedaan. Waarom dat Gangolf een heel jaar lang in Friesland bleef omtrent Medemblik bij de heilige bisschop Wolfram en begon te Oostwoud door begeerte van de bisschop een kerk te timmeren. En ziet, op een tijd toen hij ‘s avonds aan tafel zat en at bij de heilige bisschop en onderling met elkaar van de Heilige Schrift en van het geloof Christus te vermeerderen spraken werd hij van de vlam en begeerte der martelarij hartelijk ontstoken en sprak tot de bisschop aldus: ‘O heilige vader en heer, ik voorzie dat onze arbeid in deze landen gauw vergaan zal, tenzij de we ook de Oost-Friezen en Denen brengen tot het geloof Christus; want ze zullen dit land omdat ze het geloof aangenomen hebben weer overvallen zoals ze voormaals hebben gedaan, aangezien dat de koning van Denemarken die koning Radbouds dochter tot wijf heeft zal hieruit oorzaak nemen om zijn zwagers leed te wreken en het geloof hier begonnen vernielen en het rij van de vader van zijn wijf, dat is Friesland, bezitten. Want nu koning Radboud gestorven is ellendig en haastig zal hij dit land willen veroveren en innemen. Och, of ik het waardig was en de koning der Denen hier in het land kwam en mijn bloed voor het geloof Christus te storten of hem met het zwaard te overwinnen.’ Nadat deze heilige ridder en graaf Gangolf dit gesproken had zag deze heilige bisschop een mooi licht staan op het hoofd van Gangolf, maar het schoot gauw zuidwestwaarts op daaraf. Dit mekte de heilige aartsbisschop van de Heilige Geest en van binnen verlicht zei aldus: ‘O dappere vorst, prins en ridder Gangolf; weet dat God uw begeerte verhoord heeft; maar het zal op een andere plaats in uw land en van uw naaste geschieden en volbracht worden.’

Hoe dat dese Gangolf sijn wijf van overspul strafte, ende hoe hi daerom vermoort wert.
Dat XXVIII capittel.

Corts hierna is dese ridder Gangolf van den eerwaerdigen biscop Wolfran gesceyden, ende quam op zijn slot in Borgondien, daer hi een quaet gerucht hoorde van sijn wijf, als dat si in zijnre absencie hear heylige echte over getreden hadde ende gebroken, waerom dat se Gangolf int heimelic mit lancmoedicheit minlicke strafte, seggende dat si voer ogen naem haer ofcoemst ende edel geslachte, ende boven alle Goeds toorne, Dye die sonde ongepinicht niet en laet. Si sprac wederom seer stoutelic, ende seyde, dat men haer groot ongelijc dede mit deser diffamacie ende gerufte, want si sulcker saken niet sculdich en was. ‘Wel’, sprac hi, ‘wilstu dat ic di gelove, du moechste di mit cleynen arbeyt van alle tgheen dat men di overseyt, suveren ende purgeren. Maect dijn arme bloet, ende langet mi een steenken uuter gront van der fonteinen. Ist dattu dijn arme ongequest weder na di haelste, ic sal geloven dattu sonder scult biste ende onrechtelic over gelogen worste.’Dit horende sijn wijf, wort sere verblijt, menende dat si Gangolfs simpelheit, als hoer dochte, lichtelic hiermede bedriegen soude; want si wiste sekerlic, dattet water van der beeke ofte fonteine, daer si hoer arme in steken soude, nauwelic nader natueren laeu en was, ende dattet haer niet letten en mochte. Mit aldus daniger vermetelheit ende stouticheit, niet voer ogen nemende dat die fontein doer Gangolfs geloef uut verren landen tot zijn woninge gebrocht, haer doer tselve geloef van Gangolf scaden mochte, stac si vromelic hoer arm daerin totten gronden toe, ende si en voelde noch hetten noch letsel. Mer als si haer arm weder na haer trecken soude, stroopte ende volchde dat vel van horen vleysche (recht geelijc men enen aeltuel ofhaelt) totten handen toe. Dit siende mit groter jammer die heylige ridder Gangolf, sprac tot haer aldus: ‘o edel vrouwe, ende bi wilen mijn uutvercoren wijf, siet, so nu verschijnt ende openbaert haer dye waerheit dijnre boesheit. Hierom, so neemt dijn goet na di, ende blijft op u selven, of gaet henen mit u buele, want du en salste voert meer mijn bedde niet betreden, noch mijn gesellinne wesen. Ende hi deelde mit haer dat goet, ende liet hoer die helfte behouden, ende ghinc wonen mit haer lief op haerselven, ende bleef bi hem sitten in openbaer overspul. Mer die duvel, die een sondich mensch altijt tot meerder quaetheit brengt, verwecte dat wijf ende haer buel mit sulcker raserie ende toornicheyt, dat si doer sduvels ingheven opnamen Gangolf te doden. [63v] Dwelck also geschiet is, als men opt langste vindet in sijn legende, ende is jammerlic in sijn slaepcamer martelijt van sijn naeste, dat is van sijn wijf, mitten handen hoers buels, na der prophecien ende visioen, dat die heilige vader ende biscop Wolfran sach tot Oest-Woude in Vrieslant van desen vromen ridder Gangolf, als voerseyt is.

Hoe dat deze Gangolf zijn wijf van overspel strafte en hoe hij daarom vermoord werd.
Dat XXVIII kapittel.

Gauw hierna is deze ridder Gangolf van de eerwaardige bisschop Wolfram gescheiden en kwam op zijn slot in Bourgondie daar hij een kwaad gerucht hoorde van zijn wijf als dat ze in zijn afwezigheid haar heilige echte overtreden had en gebroken, waarom dat ze Gangolf heimelijk met lankmoedigheid minlijke strafte en zei dat ze voor ogen nam haar afkomst en edel geslachte en boven alle Gods toorn, Die de zonde niet ongestraft laat. Ze sprak wederom zeer stout en zei dat men haar groot ongelijk deed met deze belastering en gerucht want ze was niet schuldig van zulke zaken. ‘Wel,’ sprak hij, ‘Wil u dat ik u geloof dan mag u met kleine moeite van al hetgeen dat men van u zegt zuiveren en purgeren. Maak uw arm bloot en haal me een steentje uit de grond van de fontein. Is het dat u de arm zonderkwetsing weer naar u haalt zal ik geloven dat u zonder schuld bent en onterecht over u gelogen wordt.’ Dit hoorde zijn wijf en werd zeer blijde en meende dat ze de eenvoud van Gangolf, zoals ze dacht, licht hiermee bedriegen zou; want ze wist zeker dat het water van de beek of fontein daar ze haar arm in steken zou nauwelijks naar de natuur lauw was en dat het haar niet letten mocht. Met al dusdanige vermetelheid en stoutheid en nam niet voor ogen dat de fontein door Gangolfs geloof uit verre landen tot zijn woning gebracht, haar door hetzelfde geloof van Gangolf schaden mocht en stak ze dapper haar arm daarin tot de grond toe en ze voelde nog hitte nog letsel. Maar toen ze haar arm weer naar zich trekken zou stroopte en volgde dat vel van haar vlees (recht gelijk men een palingvel afhaalt) tot de handen toe. Dit zag met grote droefheid de heilige ridder Gangolf en sprak tot haar aldus: ‘O edele vrouwe en soms mijn uitverkoren wijf, ziet, zo nu verschijnt en openbaart u de waarheid van uw boosheid. Hierom zo neem uw goed bij u en blijf op u zei, ga heen met uw boel want u zal voort mijn bed niet betreden, nog mijn gezellin wezen.’En hij deelde met haar dat goed en liet haar de helft behouden en ging wonen met haar lief op zichzelf en bleef bij hem zitten in openbaar overspel. Maar de duivel die een zondig mens altijd tot meer kwaadheid brengt verwekte dat wijf en haar boel met zulke razernij en toorn zodat ze door ingeven van de duivel opnam Gangolf te doden. [63v] Wat alzo geschied is zoals men op het langst vindt in zijn legende en is droevig in zijn slaapkamer gemarteld van zijn naaste, dat is van zijn wijf, met de handen van haar boel naar de profetie en visioen dat de heilige vader en bisschop Wolfram zag te Oost-Wilde in Friesland van deze dappere ridder Gangolf.

Van een wonderlic teyken ende mirakel dat zijn vrouwe gebuerde na Sinte Gangolfs doet, hoer leven lanc.
Dat XXIX capittel.

Dat des heyligen ridders Sinte Gangolfs doot mit verdiente der martelie God ontfanclic is geweest protesteren ende betugen ons die grote miraculen, die God doer sijn martelaers lichaem, noch onbegraven, bewesen ende gedaen heeft; want doe men sijn heilige lichaem in der kercken totten begravinge dragen soude, sijnder vele siecke menschen, die sijn lichaem roerden ende antasten, van alle siecte ende smarte genesen. Doe dit sijn wijf van een hoer dienstmaecht hoorde, dat hoer man ende heer Gangolf als een warachtelic martelaer miraculen dede, lachte si, ende scempte daermede, seggende aldus: ԁlso doet Gangalf miraculen, als mijn aers after spreect.ՠEnde siet! terstont en mocht si een woort niet spreken, si en maecte van afteren een oneerlic geluyt; welcke passie ende confuys bi haer bleef, al hoer leven lang, ende mocht nimmermeer opten dach der martelie van Sinte Gangolf, dats op een vridage, een woort mitten monde niet uutspreken, si en maecte terstont van afteren een confuselic geluyt. Dat hem oec gewaerdicht heeft coninc Puppijn van Francrijc, daer Gangolf onder diende, persoenlic te ondervinden, want hi heeftet besocht ende in der waerheit also bevonden, danckende God almachtich, dat hi sinen vromen voervechter ende cappetein Sinte Gangolf van der croen der martelien niet en priveerde, dien hi voermaels in Langedock ridderlic stryende tegens den ongelovigen mit sijn bluet verdient hadde, hoewel dat hi van dier doot doer Sint Jans hooft verwect was, als voorscreven is.

Van een wonderlijk teken en mirakel dat zijn vrouwe gebeurde na de dood Sint Gangolf, haar leven lang.
Dat XXIX kapittel.

Dat de dood van de heilige ridder Sint Gangolf met verdienste der martelarij God ontvankelijk is geweest bewijzen en getuigen ons de grote mirakels die God door zijn martelaar lichaam, nog onbegraven, bewezen en gedaan heeft; want toen men zijn heilige lichaam in de kerk tot begraven zou dragen zijn er vele zieke mensen die zijn lichaam roerden en aantasten van alle ziekte en smarte genezen. Toen dit zijn wijf van een haar dienstmaagden hoorde dat haar man en heer Gangolf als een ware martelaar mirakels deed lachte ze en schimpte daarmee, en zei aldus: ԁlzo doet Gangalf mirakels zoals mijn aars hierna spreekt.' En ziet! terstond mocht ze geen woord spreken en ze maakte van achteren een oneerlijk geluid; welk lijden en verwarring bij haar bleef al haar leven lang en mocht nimmermeer op de dag van marteling van Sint Gangolf, dat is op een vrijdag, een woord met de mond niet uitspreken, ze en maakte terstond van achteren een verwarrend geluid. Dat zich ook gewaardigd heeft koning Pepijn van Frankrijk waar Gangolf onder diende persoonlijk te ondervinden want hij heef het onderzocht en in de waarheid alzo bevonden en dankte God almachtig dat hij zijn dappere voorvechter en kapitein Sint Gangolf van de kroon der martelaars niet afhaalde die hij voormaals in Languedoc ridderlijk strijdende tegen de ongelovigen met zijn bloed verdiend had, hoewel dat hij van die dood door Sint Johannes hoofd opgewekt was.

Van den heyligen man Sinte Gregrorius, die derde biscop van Uutrecht.
Dat XXX capittel.

Gregorius, een edel geboertich jongeling uut Duyslant, wert nae Sinte Bonifaes die III biscop van Uutrecht bi ordinancie ende provisie des voornoemden aertsbiscop Sinte Bonifaes. Dese eerwaerdige ende heilige man Sinte Bonifaes, als hi binnen sinen leven prekende was in den landen van Hessen ende Duringen, quam hi op een tijt in een joncfrouwen cloester by der stat van Trier, gelegen opter riviere van der Mosele, in welcke abdye een devote ende religiose abdisse was, geheten Adula; ende ontfing desen heyligen man mit zijn geselscap mit groter begeerten ende vrienscappen, hopende van hem te horen enige solacelicke ende gheestlicke woorden, stichtende totter ewiger salicheit. Ende sittende ter tafelen, quam daer een jongeling van XV jaren, daer Adula, die abdisse, een oudemoeder of was, genoemt Gregorius; ende na ouder ghewoenten der geestlicker ordene las hi over maeltijt bescheydelic ende discretelic na sinen vermoeghen die omelye des heyligen evangelijs ter tijt dienende. Ende dit gedaen sijnde, began Sinte Bonifaes dese woorden, dier gelesen waren, te repeteren ende te verhalen mit sulcker vuericheit, dat dat hart van desen jongeling in der lieften Goeds also ontstac, dat hi alle sinen vrienden ende lantscap afterliet, ende volchde den heyliger man Sinte Bonifaes na, ende was een getrou medehulper om te bekeren dat onghelovighe volck van hore dwalinghe ende afgodyschap. Waerom als Sinte Bonifaes by Godlijcken inspreken sinen anstaenden sterfdach vernomen hadde, ordineerde ende sette hij na hem desen heyligen man Gregorium te wesen biscop van Uutrecht. [64r]

Van de heilige man Sint Gregorius, de derde bisschop van Utrecht.
Dat XXX kapittel.

Gregorius, een edele geboren jongeling uit Duitsland werd na Sint Bonifatius de 3^de bisschop van Utrecht bij ordinantie en voorziening van de aartsbisschop Sint Bonifatius. Deze eerwaardige en heilige man Sint Bonifatius toen hij binnen zijn leven preekte in de landen van Hessen en Thüringen kwam hij op een tijd in een jonkvrouwen klooster bij de stad Trier, gelegen op de rivier Moezel, waarin de abdij een devote en religieuze abdis was geheten Adula; en ontving deze heilige man met zijn gezelschap met grote begeerte en vriendschap en hoopte van hem te horen enige solaas en geestelijke woorden stichtend tot de eeuwige zaligheid. En toen ze ter tafel zaten kwam daar een jongeling van 15 jaren waar de abdis Adula een grootmoeder van was, genoemd Gregorius; en na oude gewoonte der geestelijke orde las hij aan maaltijd tonen en discreet naar zijn vermogen de leerrede der heilige evangelie die ter tijd diende. En toen dit gedaan was begon Sint Bonifatius deze woorden die er gelezen waren te repeteren en te verhalen met zulke vurigheid dat het hart van deze jongeling in de liefde Gods alzo ontstak dat hij al zijn vrienden en landschap achter liet en volgde de heilige man Sint Bonifatius na en was een trouwe medehelper om te bekeren dat ongelovige volk van hun dwaling en afgoderij. Waarom toen Sint Bonifatius bij Goddelijk inspreken zijn aanstaande sterfdag vernomen had ordineerde en zette hij na hem deze heilige man Gregorius te wezen bisschop van Utrecht. [64r]

Hoe dat aertsbisdom van Uutrecht hier te nyete ghing, ende wert voertan een slecht simpel bisdom ende suffragaen des aertsbiscops van Coellen.
Dat XXXI capittel.

Soe is dan dese heylige man Gregorius geworden na Sinte Bonifaes die III bischop van Uutrecht, ende aftervolchde oec die pleyte ende tgerechte datter angheleyt ende begonnen was int hof van Romen tegen den aertsbischop van Coellen, Hilger genoemt, om die aertsbiscoplicke benedictie ende infule ofte mytre. In denwelcken hi hem sere wijslick ende voersichtich hadde. Mer lacen, corts hierna quamen die Denen ende Noermans, ende verwoesten alle dat gantse Sticht van Uutrecht, als Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende sloegen dat volck meest doot, ende namen mit hem wiven ende kinderen mit enen groten roef, ende verwoesten ende destrueerden dat lant also, datter ghene bouman ghebleven en was om tlant te bouwen; waerom dat van groter armoede dese biscop Gregorius dat hof van Romen niet vervolgen en mochte om die aertsche biscoplicke benedictie te ontfangen, want die kercke ende aertsche biscop van Coellen te rijck ende te machtich was tegen te pleyten. Ende heeft daeromme van noots wegen ende armoede simpele benedixie moeten nemen van horen naesten geseten biscop, als van den aertsbiscop van Coellen. Ende mosten lange menigen tijt misse doen gelijken abten, sonder biscoplicke mytre, totter tijt dat here Godebalt biscop van Uutrecht worde, ende was int jaer M C ende XII of daer omtrent. Die aertsbisscoppen van Coellen en hadden niet meer dan enen suffragaen: dat was die biscop van Ludick; ende wert die biscop van Uutrecht die anderde. Die ander III, als Monster, Minden ende Osenbrugge, sijn na angecomen. Dese heylige man Gregorius, nadat hi biscop geworden was, gaf hi hem seer tot goedertierenheit ende miltheit, versmaende boven maten die ghiericheit, wetende dat si van alle quaet die wortel is. Hi verwerf oec mede dat coninc Kaerl die Grote van Frankenrijck confirmeerde ende vestichde alle die privilegien, goeden, renten, thienden ende chijnsen, die sijn ouders Kaerl Marteel, Puppijn, Kaerleman ende sijn vader coninc Puppijn die Cleine der kercken van Uutrecht gegont, gegeven ende confirmeert hadden, die te behouden ende besitten in een ewich testament.

Hoe dat aartsbisdom van Utrecht hier te niet ging en werd voortaan een slecht eenvoudig bisdom en suffragaan der aartsbisschop van Keulen.
Dat XXXI kapittel.

Zo is dan deze heilige man Gregorius geworden na Sint Bonifatius de 3^de bisschop van Utrecht en volgde na het gerecht en pleiten dat er aangelegd en begonnen was in de hof van Rome tegen de aartsbisschop van Keulen, Hilger genoemd, om de aartsbisschoppelijke zegening en infula of mijter. Waarin hij zich zeer wijs en voorzichtig was. Maar helaas, kort hierna kwamen de Denen en Noormannen en verwoesten dat ganse Sticht van Utrecht, als Holland, Zeeland en Friesland en sloegen dat volk meest dood en namen met hen wijven en kinderen met een groten roof en verwoesten en vernielden dat land alzo dat er geen bouwman gebleven was om het land te bouwen; waarom dat van grote armoede deze bisschop Gregorius dat hof van Rome niet volgen mocht om de aartsbisschoppelijke zegening te ontvangen, want de kerk en aartsbisschop van Keulen waren te rijk en te machtig tegen te pleiten. En heeft daarom van nood wegen en armoede eenvoudige zegening moeten nemen van zijn naast gezeten bisschop als van de aartsbisschop van Keulen. En moest lange en menige tijd de mis doen gelijk abten, zonder bisschoppelijke mijter tot de tijd dat heer Godebald bisschop van Utrecht werd en dat was in het jaar 1112 of daar omtrent. De aartsbisschoppen van Keulen hadden niet meer dan een suffragaan: dat was de bisschop van Luik; en werd de bisschop van Utrecht de volgende. De andere 3 als Munster, Minden en Osnabrck, zijn erna aangekomen. Deze heilige man Gregorius, nadat hij bisschop geworden was, begaf hij hem zeer tot goedertierenheid en mildheid, versmaadde boven maten de gierigheid en wist dat het van alle kwaad de wortel is. Hij verwierf ook mede dat koning Karel de Grote van Frankenrijk confirmeerde en vestigde alle privilegies, goederen, renten, tienden en cijnzen die zijn ouders Karel Martel, Pepijn, Karloman en zijn vader koning Pepijn de Kleine de kerk van Utrecht gegund, gegeven en bevestigd hadden die te behouden en bezitten in een eeuwig testament.

Hoe dat dese heylige man sine discipulen sant doer sijn bisdom om dat ongelovige volc te bekeren.
Dat XXXII capittel.

Dese heylige vader was seer sorchvoudich ende naerstich, als een goet harder ende pastoer, om sine ondersaten, die noch ongelovich in den wech der afgodiscap dwalende waren, te brengen in der rechter koye ende wech des salicheits, heeft sine discipulen mit groter naersticheit gesonnen int lant van Overysel, als Lebuijn, Marcellijn, Willibalt ende Lijfwijn, die hi alle bequaem daertoe kende. Ende hebben mit hoer heylige leringe ende exempelen des goeden levens veel volcs bekeert, mer Lijfwijn starf onlanxs daerna, ende leit tot Oudezeel begraven. Lebuijn quam in der stede van Deventer, ende dede dair grote naersticheit ende arbeit om dat rude, grove volc totten heyligen kersten gelove te brengen. Ende heeft aldaer mit zijnre heyliger leringe ende predicatie veel volcs bekeert ende een kercke gemaect, daer hi na vele goede wercken salichlic gestorven ende in begraven is; welcke kercke naderhant van den ongelovigen Denen ende Noormans gedestrueert ende verwoest worde. Mer namaels wert sijn lichaem gevonden ende verheven, als men in sinen legende dat breder lesen mach. Die ander discipel, Willibalt, die oec uut Engelant van der Neder-Sassen ofte Vriesen geslachte gecomen was, dede oec groten arbeyt onder dat ongelovige Vriesse volc, ende overmits sijn heilich ende duechtlic leven, heeft hi mit sijnre leringe vele heydenen Sassenen bekeert; ende om sijn heylich levens willen wert hi van den coninc Kaerl die Groot van Franckenrijck gemaect ende geordineert die eerste biscop van Bremen, ende wert daer na sijnre doot mit groter eren begraven.

Hoe dat deze heilige man zijn discipelen zond door zijn bisdom om dat ongelovige volk te bekeren.
Dat XXXII kapittel.

Deze heilige vader was zeer zorgvuldig en vlijtig als een goede herder en pastoor om zijn onderzaten, die nog ongelovig in de weg der afgoderij dwaalden, te brengen in het rechte geloof en wed der zaligheid en heeft zijn discipels met grote vlijt gezonden in het land van Overijssel, als Lebuinus, Macellinus, Willibald en Lijfwinus, die hij alle bekwaam daartoe kende. En hebben met haar heilige lering en voorbeelden van het goede leven veel volk bekeerd, maar Lijfwinus stierf kort daarna en ligt te Oldenzaal begraven. Lebuinus kwam in de stad Deventer en dead daar grote vlijt en arbeid om dat ruige, grove volk tot het heilige christen geloof te brengen. En heeft aldaar met zijn heilige lering en predicatie veel volk bekeert en een kerk gemaakt daar hij na vele goede werken zalig gestorven en in begraven is; welke kerk naderhand van de ongelovige Denen en Noormannen verwoest en vernield werd. Maar later werd zijn lichaam gevonden en verheven zoals men in zijn legende dat breder lezen mag. De andere discipel, Willibald die ook uit Engeland van de Neder-Saksen of Friezen geslacht gekomen was deed ook grote moeite onder dat ongelovige Friese volk en vanwege zijn heilig en deugdelijk leven heeft hij met zijn lering vele heidense Saksers bekeerd; en vanwege zijn heilige leven werd hij van koning Karel de Grote van Frankrijk gemaakt en geordende de eerste bisschop van Bremen en werd daarna bij zijn dood met grote eer begraven.

Hoe dat Gregorius, biscop van Uutrecht, oflivich worde.
Dat XXXIII capittel.

Hierna, doe dese heilige man Gregorius LXX jaer out geworden was, is hi seer gichtich geworden; ende was daerof III jaer lang gequelt. Mer hi dede nochtans die Heilige Scriften voir hem lesen, ende Davids salmen singen. Ten lesten, doe die ure zijns doots nakende was, dede hi hem ][4v] brengen van sine discipulen in Sinte Salvatoers Monster; ende als hi aldaer sijn ghebet uuter herten gestort hadde, ende dat Heylige Sacrament ontfangen, gaf hij God den geest weder over, dien hi lange tijt mit groter devocien hadde gedient, ende wert mit groter eerwaerdicheit in die voernoemde kercke begraven int jaer ons Heren VII C ende LXXXIIII, opten XXV dach van oestmaent, als hi dat bisdom van Uutrecht mit groter naersticheyt ende mit duechtlicke exempelen hadde berecht XXXII jaer lang.

Hoe dat Gregorius, bisschop van Utrecht, stierf,

Dat XXXIII kapittel.

Hierna toen deze heilige man Gregorius 70 jaar oud geworden was is hij zeer jichtig geworden; en was daarvan 3 jaar lang gekweld. Maar hij liet nochtans de Heilige Schrift voor hem lezen en Davids psalmen zingen. Tenslotte toen het uur van dood aankwam liet hij zich [4v] brengen van zijn discipelen in Sint Salvators Munster; en toen hij daar zijn gebed uit het hart gestort had en dat Heilige Sacrament ontvangen gaf hij God de geest weer over die hij lange tijd met groter devotie had gediend en werd met grote eerwaardigheid in die kerk begraven in het jaar ons Heren 784 op de 25^ste dag van augustus toen hij dat bisdom van Utrecht met grote vlijt en deugdelijke had berecht 32 jaar lang.

Hoe dat Adelbricus die IIII biscop van Uutrecht wert.
Dat XXXIIII capittel.

Adelbricus, uut Engelant geboren van der Neder-Sassen oft Vriesen geslachte, wert na Sinte Gregoriusՠdoot gecoren ende verheven die IIII biscop van Uutrecht. Dese Adelbricus, om sijn duechtlick ende eerlick levens wille, wert hi gemaect canonick der kercken van Sinte Martijn tot Uutrecht; ende wert mit ghemene rade, ter wilen dat die heylige man Gregorius van die ghichte ghequelt was, gemaect ende geset vicarius ende gouvernuer des ghehelen Stichts van Uutrecht, dwelcke hi als een goet dispensier ende procuratoer mit groter naersticheyt ende wijsheit trouwelic bediende ende regeerde. Als nu dese biscop Gregorius sere sieck lach, ende sine heren ende canonicken beduchten dat hi storven soude, beclaechden si mit groter droefheden die absencie ende ofwesen des eerbaren heren Aelbrici, die op die tijt in Ytalien was, in dienste als ambassaet des conincs Kaerls van Franckenrijck, niet wetende wanneer hij wedercomen soude. Die heylige man dit horende, troeste se sere mit minlicke woorden, propheterende ende voerseggende sine canonicken ende medebroeders, dat hi van deser werelt niet scheyden en soude, voerdat Adelbricus weder bi hen gecomen waer; dwelck also geschiede, want III dagen eer dat Gregorius starf, quam hi onversienlic, ende wert mit groter bliscappen ende eren ontfangen; ende na Gregorius' doot coren si hem eendrachtlic, als Gregorius dat voer gheseyt ende ordineert hadde, tot enen biscop van Uutrecht.

Hoe dat Alberik de 4^de bisschop van Utrecht werd.
Dat XXXIIII kapittel.

Alberik, uit Engeland geboren van Neder-Saksen of Friezen geslacht, werd na de dood van Sint Gregorius gekozen en verheven als 4^de bisschop van Utrecht. Deze Alberik werd vanwege zijn deugdelijke en eerlijke leven gemaakt kanunnik der kerk van Sint Martinus te Utrecht; en werd met algemene raad terwijl dat de heilige man Gregorius van de jicht gekweld was gemaakt en gezet vicaris en gouverneur de gehele Sticht van Utrecht, wat hij als een goede beheerder en procurator met grote vlijt en wijsheid trouw bediende en regeerde. Toen nu deze bisschop Gregorius zeer ziek lag en zijn heren en kanunniken vreesden dat hij sterven zou beklaagden ze met grote droefheid die afwezigheid van de eerbare heer Alberik die op die tijd in Itali was in dienste als ambassade van koning Karel van Frankrijk en wisten niet wanneer het terug zou komen. Die heilige man die dit hoorde troostte ze zeer met minlijke woorden profeterende en zei zijn kanunniken en medebroeders dat hij van deze wereld niet scheiden zou voordat Alberik weer bij hen gekomen was; wat alzo geschiedde want 3 dagen eer dat Gregorius stierf kwam hij onverwacht en werd met grote blijdschap en eer ontvangen; en na de dood van Gregorius kozen ze hem eendrachtig zoals Gregorius dat voor gezegd en geordend had tot een bisschop van Utrecht.

Hoe dat Adelbricus impetreerde van den groten coninc Kaerl confirmacie der goeden van sijn ouders der kercken van Uutrecht gegeven, ende hoe hi sant den heyligen man Sinte Ludgher in Sassen ende Vrieslant dat volck te bekeren. Ende hoe Adelbricus van deser werlt scheyde ende starf.
Dat XXXV capittel.

Dese eerwaerdige man biscop Adelbricus, die sere sorchvoudich was om sine bevolen kercke ende creesdom te vermeren, verbeteren ende bewaren, vercreech mit groter naersticheit dat die hoechgeboren here coninc Kaerle van Franckenrijck confirmeerde ende vestichde alle die goeden, renten, landen, thienden ende chijnsen die sine voervaders der heyliger kercken van Uutrecht gegont, gegeven ende verleent hadden. Ende daerenboven, soe gaf dese voerscreven coninc Kaerle der kercken van Uutrecht vele lants leggende op die Lecke ende Ysele, ende tusschen den Rijn ende die Lecke, ende op die stroem van der Heim, mit allen sinen toebehoren, husen, woningen, knechten, bosschen, campen, weyden, wateren ende watervloeden, roerende ende onroerende, in allen schine als grave Wigger die van hem te houden plach, mitten foreesten ende wildernissen, Hengheest, Scoten, Forenholte, Mocoroth ende Wijdock, leggende op beiden siden van der rivieren Heim. Ende gaf noch daertoe in den dorpe van Opkercken C stucken lants tusschen den Rijn ende die Lecke, om die rustelic ende ewelic te gebruyken, ende heeft dit mit sine besegelde brieven confirmeert ende ratificeert.

Hierna heeft Adelbricus gesonnen den heylighen man Sinte Ludgher, mit vele sine gesellen ende discipulen, totten Vriesen [65r] in den landen van Oestergo ende Westergo, totter stede van Dockem, daer wilen eer die heylige man Sinte Bonifaes voer theylige geloef gemartirizeert ende gedoot was, om den Friesen, die Sinte Bonifaes daer bekeert hadde, ende doer hertoge Wydiking van Hoech-Frieslant of Neder-Sassen weder van den ghelove gedwongen ende ghevallen waren, weder te brengen totten rechten kersten ghelove, ende was aldaer VII jaer lang, doende groten arbeyt ende naersticheit, destruerende die tempelen der afgoden, lerende ende prekende den volcke den wech des ewigen salicheits. Ten lesten reysde hi tot Romen, visiterende die heylige apostelen Sinte Pieter ende Pouwels; ende wederomme comende, heeft hem die coninc van Franckenrijck, Kaerl die Grote, geset ende geordineert te wesen een harder ende pastoer der stat ende kercken van Minimigarden, dat is Monster, ende heeft hem ghemaect die eerste biscop van Monster. Ende heeft mit sijnre heyliger leringe ende predicacie die West-Phalens ende Sassens gebrocht totten heyligen kersten gelove, alle die van God daertoe vercoren ende voersien waren. Ende na vele teykenen ende wonderlicke miraculen die hi in sinen leven gedaen heeft, is hi van deser werlt gesceyden, ende heeft God sinen heylighen siele gheoffert, ende starf tot Billerbeke int jaer ons Heren VIII C ende IX, opten VII kalende van aprille, ende sijn lichaem wert mit groter eren ende droefnissen van sine canonicken ende medebrueders begraven tot Werden. Ende omdat dese heylige man vele goets ende vromelicken gepredict heeft in desen Stichte van Uutrecht onder II biscoppen van Uutrecht, als Gregorio ende Adelbrico, daerom wert hier int cort van hem wat gescreven. Sijn legende is overal te crigen: men lese dat int lange. Ende als die heylige ende devote here Adelbricus zijn bisdom mit groter naersticheit ende arbeyt, lerende ende wisende sine ondersaten die wech des ewigen salicheyts, regeert ende beseten hadde X jaer, is hi salichlic in den Heer gestorven, opten XII kalende van september, int jaer ons Heren VII C ende XCIIII, ende wert mit betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers Monster, by sinen voervaderen.

Hoe dat Alberik verkreeg van de grote koning Karel bevestiging der goederen die van zijn ouders de kerk van Utrecht gegeven en hoe hij de heilige man Sint Liudger zond in Saksen en Friesland dat volk te bekeren. En hoe Alberik van deze wereld scheidde en stierf.
Dat XXXV kapittel.

Deze eerwaardige man bisschop Alberik die zeer zorgvuldig was om zijn bevolen kerk en bisdom te vermeerderen, verbeteren en bewaren verkreeg met grote vlijt dat de hooggeboren heer koning Karel van Franckrijk bevestigde en vestigde alle goederen, renten, landen, tienden en cijnzen zijn voorvaders de heilige kerk van Utrecht gegund, gegeven en verleend hadden. En daarenboven zo gaf koning Karel de kerk van Utrecht vele land dat lag op de Lek en IJssel en tussen de Rijn en de Lek en op de stroom van de Heim, met al zijn toebehoren, huizen, woningen, knechten, bossen, kampen, weiden, wateren en watervloeden, roerende en onroerende, in allen schijn zoals graaf Wigger die van hem te houden plag met de bossen en wildernissen, Hengheest, Schoten, Voorhout, Mocoroth en Wijdock die lagen aan beide zijden van de rivier Heim. En gaf nog daartoe in het dorp van Bovenkerk 100 stukken land tussen de Rijn en de Lek om die rustig en eeuwig te gebruiken en heeft dit met zijn bezegelde brieven bevestigd en ratificeert.

Hierna heeft Alberik gezonden de heilige man Sint Liudger met vele gezellen en discipelen tot Friezen [65r] in de landen van Oostwoud en Westwoud tot de stad Dockem (Hoogwoud) waar wijlen eerder eer de heilige man Sint Bonifatius voor het heilige geloof gemarteld en gedood was om den Friezen die Sint Bonifatius daar bekeerd had en door hertog Widukind van Hoog-Friesland of Neder-Saksen weer van he geloof gedwongen en gevallen war weer te brengen tot het rechte christen geloof en was aldaar 7 jaar lang en deed veel moeite en vlijt, vernielde de tempels der afgoden, leerde en preekte het volk de weg der eeuwige zaligheid. Tenslotte reisde hij tot Romen en bezocht de heilige apostelen Sint Petrus en Paulus; en toen hij terugkwam heeft hem de koning van Frankrijk Karel die Grote gezet en geordend te wezen een herder en pastoor der stad en kerk van Minimigarden, dat is Munster, en heeft hem gemaakt de eerste bisschop van Munster. En heeft met zijn heilige lering en predicatie de Westfalen en Saksers gebracht tot het heilige christen geloof, alle die van God daartoe verkozen en voorzien. En na vele tekens en wonderlijke mirakels die hij in zijn leven gedaan heeft is hij van deze wereld geschieden en heeft God zijn heilige ziel geofferd en stierf tet Billerbeek in het jaar ons Heren 809 op de 7^de dag van april en zijn lichaam werd met grote eer en droefheid van zijn kanunniken en medebroeders begraven te Werden. En omdat deze heilige man zeer goed en dapper gepreekt heeft in het Sticht van Utrecht onder 2 bisschoppen van Utrecht als Gregorius en Alberik, daarom werd hier int kort van hem wat geschreven. Zijn legende is overal te krijgen: men leest dat in het lange. En toen de heilige en devote heer Alberik zijn bisdom met grote vlijt en moeite lerende en onderwijzen zijn onderzaten de weg der eeuwige zaligheid geregeerd en bezet had 10 jaar is hij zalig in de Heer gestorven op de 12^de dag van september in het jaar ons Heren 794 en werd met fatsoenlijke uitvaart begraven in Sint Salvator Munster bij zijn voorvaderen.

Hoe dat Theodardus ghecoren werdt die vijfte bisscop der kercken van Uutrecht.
Dat XXXVI capittel.

Theodardus, geboren uut Frieslant, wert na des heyligen mans doot Adelbricus, gecoren ende geordineert te wesen die V biscop van Uutrecht, een man van groter sciencien ende leringe, ende een excellent ende vermaert preker. Hi was seer naerstich ende sorchvoudich mit zijnre leringe ende heylige conversacie den ongelovigen Friesen te bekeren, arm van geeste, rijck ende milt in aelmissen te geven, volstandich in vasten, in waken, in heylige meditacien ende oeffeninge alre doechden. Ende is int eynde gracelic overgheleden ende gestorven, int jaer ons Heren VIII C, ende wert mit groter eren begraven in Sinte Salvatoers Monster, bi sinen voervaders ende heylige biscoppen.

Hoe dat Theodard gekozen werd de vijfde bisschop der kerk van Utrecht.
Dat XXXVI kapittel.

Theodard, geboren uit Friesland, werd na de dood van deze heilige man Alberik gekozen en geordineerd te wezen de 5^de bisschop van Utrecht, een man van grote wetenschap en lering en een excellent en vermaarde preker. Hij was zeer vlijtig en zorgvuldig met zijn lering en heilige conversatie de ongelovigen Friezen te bekeren, arm van geest, rijk en mild in aalmoezen te geven, standvastig in vasten, in waken, in heilige meditatie en beoefenden alle deugden. En is in het eind gracieus overleden en gestorven in het jaar ons Heren 800 en werd met grote eer begraven in Sint Salvators Munster bij zijn voorvaders en heilige bisschoppen.

Hoe dat Harmacarus die VI biscop van Uutrecht gecoren wert.
Dat LXXIIII capittel.

Harmacarus, geboren uut Frieslant, wert na den doot des eerwaerdigen vaders Theodardi van den capittelaren ende canonicken die vi. biscop der kercken van Uutrecht. Hi was seer vuerich in der lieften Goeds, ende plach alle dage den Vader Sinen enigen Zoen te offeren in den Sacramente des Heiligen Outaers, biddende altijt sonder ophouden voer tghemeen kersten volc, ende voer die Heylige Kercke van Uutrecht, ende alle sine ondersaten, in welcken arbeyt ende religie hi ten lesten zijn leven geeyndet heeft, ende is salichlicken in den Here ghestorven, vol doechtlicker wercken, als hij die Heylige Kercke van Uutrecht ende dat bisdom hadde regeert ende beseten XXVII jaer, te weten XIIII jaer onder coninc Kaerle die Groot, ende XIII jaer onder coninc Lodewijck, zijn soen, keyseren van Romen, ende wert mit groter eren ende betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine medebiscoppen ende voervaderen, int jaer VIII C ende XXVII.

Hoe dat Hamacar de 6^de bisschop van Utrecht gekozen werd.
Dat LXXIIII kapittel.

Hamacar, geboren uit Friesland, werd na de dood van de eerwaardige vader Theodard van de kapittels en kanunniken de 6^de bisschop der kerk van Utrecht. Hij was zeer vurig in de liefde Gods en plag alle dagen de Vader Zijn enige Zoon te offeren in het Sacrament der Heilige Altaar en bad altijd zonder ophouden voor het gewone christen volk en voor de Heilige Kerk van Utrecht en al zijn onderzaten in welke arbeid en religie hij tenslotte zijn leven geindigd heeft en is zalig in de Heer gestorven vol deugdelijke werken toen hij de Heilige Kerk van Utrecht en dat bisdom had geregeerd en bezeten 27 jaar, te weten 14 jaar onder koning Karel de Grote en 13 jaar onder zijn zoon koning Lodewijk, keizer van Rome, en werd met grote eer en fatsoenlijke uitvaart begraven in Sint Salvators munster bij zijn medebisschoppen en voorvaders in het jaar 827.

Hoe dat Rijcxfrydus gecoren wert die VII biscop van Uutrecht.
Dat LXXXI capittel.

Ricxfrijdus gheboren uut Frieslandt wert ghecoren ende ghemaect die VII biscop van Uutrecht, ende wert investeert ende gheset nae des biscops Harmacarus doot, by beveel des keysers Lodewijcks in sine biscoplicken zetel. Hy was een oudt, wijs ende gheleert man van groter heylicheyt ende religie. Hi verwarf oec mede van den coninck Lodewijc van Francrijc, keyser van Romen, vele privilegien ende confirmacien van vele thienden, thollen ende comanscappen, ende daertoe dye grote stat van Wijck te Duersteden ewelick te besitten. [81r] Hi worde int eynde sijns levens sere gequelt van der zage, dat hi ten lesten daerof ghestorven is, vervolt mit vele doechtlicke wercken, int jaer ons Heren VIII C ende XXXVI, opten V dach van october, als hi dat bisdom mit groter eren ende loven hadde berecht omtrent IX jaren; ende wert tot Sinte Salvatoers mit betamelicker uutvaert begraven.

Hoe dat Ricfried gekozen werd als 7^de bisschop van Utrecht.
Dat LXXXI kapittel.

Ricfried geboren uit Friesland werd gekozen en gemaakt de 7^de bisschop van Utrecht en werd gestoken en gezet na de dood van bisschop Hamacar op bevel van keizer Lodewijk in zijn bisschoppelijke zetel. Hij was een oude, wijze en geleerde man van grote heiligheid en religie. Hij verwierf ook mede van koning Lodewijk van Frankrijk, keizer van Rome, vele privilegies en bevestiging van vele tienden, tollen en koopmanschap en daartoe de grote stad Wijk bij Duurstede eeuwig te bezitten. [81r] Hij werd op het einde van zijn leven zeer gekweld van de koorts zodat hij tenslotte daarvan gestorven is vervuld met vele deugdelijke werken in het jaar ons Heren 846 op de 5^de dag van oktober toen hij dat bisdom met grote eer en lof had berecht omtrent 9 jaren; en werd te Sint Salvators met betamelijke uitvaart begraven.

Hoe dat dese keyser Lodewijc confirmeerde die goeden ende thienden gegeven der kercken van Uutrecht.
Dat LXXXII capittel.

In den Name ons Heren ende Gesontmakers Cristi. Amen. Wi, Lodewijck, by der Godlicker voersichticheyt keyser van Romen, altijt vermeerder des rijcs ( wanttet nyet alleen der keyserlicker hoecheit betaemt onverbroekelic te onderhouden die dingen zijnre voersaten, mer die oec mits zijnre auctoriteyt ende macht te vestigen ende confirmeren ( so doen wi weten allen onsen getrouwen ondersaten die nu zijn oft namaels wesen sullen, als dat die eerwaerdige vader ende here Ricxfrijdt, biscop der ouder kercken van Uutrecht, die gesticht ende gefondeert is in der eren des heyligen confessoers Sinte Martijn ende anderen heyligen, ons ghetoont heeft enighe auctentyke brieven, hoe dat onse here vader saliger gedachten die goedertieren Kaerle, keyser van Romen, altijt vermeerder des rijcs, ende onse oude vader Puppijn ende horen voersaten, gegont ende gegeven hebben tot behoef der voorseyder kercken alle die thienden van allen dienstknechten, beesten, landen, tollen, comanscappen ende van allen dingen daer onse rentemeester tollen ofneemt ende eyschet. Ende dat die mannen ende menschen der selver kercken die onder die voechdye ende protectie der voorscreven kercken staen, ende dye daer wonen in den landen van Wijck te Duersteden, sullen vry ende quijt sijn van allen exactien ende scattinghen, ende dat hem niements in ghenen dingen hier in moyelic oft scadelic wesen sal, opdat die biscop mit sine ecclesie te vrilicker ende rustelicker den geestlicken luden ende anderen sinen ondersaten horen nootruft sal mogen geven, ende dat licht in der kercken continueren ende den ongelovigen menschen ende heidenen die si tot kennisse des kersten geloves brengen ende bekeren sullen mogen voeden ende leren. Om welker saken ende dingen vasticheit heeft ons gebeden die eerwairdige biscop voorscreven te willen ordineren navolgende die manieren onser voirsaten coningen een gebot onser auctoriteits ende machts doir die liefte Gods ende eerwaerdicheits des heiligen confessoers Sinte Martijns, wiens supplicacie ende beden wi goetwillichlicken hebben verhoert, ende die mit onser auctoriteyt ende macht weder gestarct, als dat alle datghene dat voir gescreven ende geroert staet sal die voorseide kercke van Uutrecht behouden ende besitten, ende dat hem niements vermete hier inne lastich oft mit onrechte moyelic te wesen. Mer alsoet van onse here vader ende oudevader ende voersaten coningen ende van ons, bi onser auctoriteyt ende macht, geset, geordineert ende confirmeert is, dattet also tot ewigen dagen onverbrokelic gehouden ende bewaert worde, opdat die knechten Goeds ende dienren Goeds die daer zijn, mit horen here ende biscop ende alle dieghene die si van der dwalinge des ongeloves bekeren ende brengen sullen, tot rechter kennisse des geloves te vuerichlicker ende stadelicker voer ons, onse huysvrouwe ende onse kinderen ende voer al dat kersten volck, onse ondersaten, sullen mogen bidden ende die Godlicke bermherticheit vercrigen. Ende opdat dese onse tegenwoirdige confirmacie cracht ende vigore hebben mach, hebben wi desen brief doen vestigen mit onsen vingerling gegeven.

Hoe dat keizer Lodewijk bevestigde de goederen en tienden gegeven de kerk van Utrecht.
Dat LXXXII kapittel.

In de Naam van onze Heer en Gezond maker Christus, Amen. Wij, Lodewijk, bij Goddelijke voorzienigheid keizer van Rome en altijd vermeerder des rijk ( want het niet alleen de keizerlijke hoogheid betaamt onverbrekelijk te onderhouden de dingen van zijn voorzaten, maar die ook mits zijn autoriteit en macht te bevestigen en confirmeren) zo laten we weten al onze getrouwen onderzaten die nu zijn of later wezen zullen als dat de eerwaardige vader en heer Ricfried, bisschop de oude kerk van Utrecht die gesticht en gefundeerd is in de eer der heilige belijder Sint Martinus en anderen heilige ons getoond heeft enige authentieke brieven hoe dat onze heer vader zalige gedachtenis de goedertieren Karel, keizer van Rome, altijd vermeerder des rijks en onze grootvader Pepijn en hun voorzaten gegund en gegeven hebben tot behoefte der kerk alle tienden van alle dienstknechten, beesten, landen, tollen, koopmanschappen en van allen dingen daar onze rentmeester tollen van neemt en eist. En dat de mannen en mensen van de kerken die onder de voogdij en protectie der kerk staan en die daar wonen in de landen van Wijk bij Duurstede zullen vrij en kwijt zijn van allen afpersing en schattingen en dat hen niemand in geen dingen hierin moeilijk of schadelijke wezen zal opdat de bisschop met zijn kerkgemeenschap te vrijer en rustiger de geestelijke lieden en anderen zijn onderzaten hun nooddruft zal mogen geven en dat licht in de kerk continueren en de ongelovige mensen en heidenen die ze tot kennis des christen geloof brengen en bekeren zullen mogen voeden en leren. Om welke zaken en dingen vastheid heeft ons gebeden de eerwaardige bisschop te willen ordineren en na te volgende de manieren van onze voorzaten koningen een gebod van onze autoriteit en macht door de liefde Gods en eerwaardigheid des heilige belijders Sint Martinus wiens verzoekschrift en beden we goedwillig hebben verhoord en die met onze autoriteit en macht weer versterkt als dat al datgene dat voor geschreven en aangeroerd staat dei kerk van Utrecht behouden en bezitten en dat zich niemand zich vermetel hierin lastig of met onrecht moeilijk te wezen. Maar alzo het van onze heer vader en grootvader en voorzaten koningen en van ons bij onze autoriteit en macht, gezet, geordineerd en bevestigd is dat het alzo tot eeuwige dagen onverbrekelijk gehouden en bewaard wordt opdat d knechten Gods en dienaars Gods die daar zijn met hun heer en bisschop en al diegene die ze van de dwaling der ongeloof bekeren en brengen zullen tot rechte kennis des geloof te vuriger en gestadig voor ons, onze huisvrouw en onze kinderen en voor al dat christen volk, onze onderzaten, zullen mogen bidden en de Goddelijke barmhartigheid verkrijgen. En opdat deze onze tegenwoordige bevestiging kracht en macht hebben mag hebben we deze brief laten bevestigen met onze ring gegeven.

Sinte Fredericus wert die VIII biscop tUytrecht.
Dat LXXXIII capittel.

Fredericus was geboren in Oest-Frieslant, op een slot genoemt Adelen, gelegen bi den dorp van Sesbeerim van edelen ende geboertigen ouderen. Zijn moeder, als sommige cronike seggen, was geheten Konewella, ende was coninc Aldgilts dochter van Frieslant, zoen van coninc Ratbolt, dair voor of geseyt [81v] seyt is in Sinte Willeboorts tijden. Hoer broederen waren coninc Goldebalt van Frieslant, die opten Roncevalle met Roelant verslagen wert; ende Rathbout, here van Neder-Frieslant, dat nu die heerlicheit van Egmondt is. Mer dese Frederick was noch veel edelre van doechden ende heylicheit. Hi wert in sine jonge jaren gesent van sine goedsvruchtige moeder totten heyligen ende religiosen man Rijcxfrijdt, biscop van Uutrecht, die dit kint lieflic ontfing, ende namt bi hem als zijn uutvercoren soen. Ende hi leerde sere wel, beyde in zeden ende in consten, ende wies op in alre doechden, ende was seer naerstich ende devoet in der diensten Goeds, waerom dat hem biscop Rijcxfrijdt priester maecte, doe hi na insettinge der heyliger statuten der paeusen tot zijn jaren gecomen was. Waerom dat die ecclesie ende gemeenten van der stat van Uutrecht doer inspiracye des Heyligen Geests begeerden ende vercoren den heyligen priester Frederick na des biscops Rijcxfrijdt doot tot enen biscop van Uutrecht. In desen tiden was coninc Lodewijc van Francrijc keyser van Romen, in ene van sine steden gelegen opten Rijn gecomen, brengende mit hem sine huysvrouwe genoemt Judith, die zijn nanichte was, des hertogen Welpens dochter van Beyeren. Ende quamen aldaer uut vresen der biscoppen van Walslant, die se vervolchden om van malcanderen te doen sceyden, want si in onbehoerlicker echten, als in maechscappe, te samen saten. Ende die keyser en woudse niet laten. Die keyser verhorende den doot des biscops Rijcxfrijdt, geboot den religiosen ende oudesten priestere ende canonicken der kercken van Uutrecht dat si desen Frederick kiesen ende nemen souden tot enen biscop. Dat gedaen sijnde, sende hi notabele legaten tot Uutrecht, begerende bi alle gracien, dat hi bi hem quame, ende tot sijnder electye consent wilde geven. Dese heylige man is darwerts getogen, in meninge den keiser te onderwisen, dat hi niet nut noch bequaem en ware sulken digniteyt ende ordene an te nemen. Mer doer grote instancie, supplicacien ende beden die an hem van den keyser ende den ghemenen volcke gedaen worden, is hi ten lesten bi bedwange, al dede hijt node, van sommige biscoppen, die daer tegenwoerdich waren, ghewijdt ende geconsacreert die VIII biscop van Uutrecht. Ende die keyser investeerden, ende gaf hem staf ende vingerling mit groter waerdicheit. Ende die keiser dede bereiden een grote costlike maeltijt, ende verblide hem sere van deser electie ende intronisacie des eerwaerdigen biscops, want hi hem sere beminde ende liefhadde om sijnre doechden ende oetmoedicheits willen.

Sint Frederik werd de 8^ste bisschop te Utrecht.
Dat LXXXIII kapittel.

Frederik was geboren in Oost-Friesland op een slot genoemd Adelen gelegen bij het dorp Sexbierum van edelen en geboren ouders. Zijn moeder, zoals sommige kroniek zeggen, was geheten Konewella en was de dochter van koning Aldgilts van Friesland, zoon van koning Radboud [81v] is in Sint Willibrords tijden. Haar broeders waren koning Goldebalt van Friesland die on Ronceval met Roelant verslagen werd; en Radboud, heer van Neder-Friesland dat nu de heerlijkheid van Egmond is. Maar deze Frederik was nog veel edeler van deugden en heiligheid. Hij werd in zijn jonge jaren gezonden van zijn godsvruchtige moeder tot de heilige en religieuze man Ricfried, bisschop van Utrecht, die dit kind lieflijk ontving en nam het bij hem als zijn uitverkoren zoon. En hij leerde zeer goed, beide in zeden en in kunsten en groeide op in alle deugden en was zeer vlijtig en devoot in de diensten Gods waarom dat hem bisschop Ricfried priester maakte toen hij na instellen der heilige statuten der pausen tot zijn jaren gekomen was. Waarom dat de kerkgemeenschap en gemeenten van de stad Utrecht door inspiratie der Heilige Geest begeerden en kozen de heilige priester Frederik na de dood van bisschop Ricfried tot een bisschop van Utrecht. In deze tijd was koning Lodewijk van Frankrijk keizer van Rome in een van zijn steden gelegen op de Rijn gekomen en bracht met hem zijn huisvrouw genoemd Judith die zijn achternicht was, de dochter van hertog Welfs van Beieren. En kwamen aldaar vanwege vrees der bisschoppen van Waals land die ze vervolgden om van elkaar te laten scheiden want ze zaten onbehoorlijk in de echte, als verwant zijnde, tezamen. En de keizer wilde het niet laten. De keizer hoorde de dood van bisschop Ricfried en gebood de religieuzen en oudste priesters en kanunniken der kerk van Utrecht dat ze deze Frederik kiezen en nemen zouden tot een bisschop. Toen dat gedaan was zond hij notabele legaten tot Utrecht en begeerde alle gratie dat hij bij hem kwam en tot zijn electie toestemming wilde geven. Deze heilige man is derwaarts getrokken in de mening de keizer te onderwijzen dat hij niet nut nog bekwaam was om zoՠn waardigheid en orde aan te nemen. Maar door grote instantie, verzoekschrift en beden die aan hem van dn keizer en het gewone volk gedaan werden is hij tenslotte bij bedwang, al deed hij het node, van sommige bisschoppen die daar tegenwoordig waren, gewijd en geconsacreerd als de 8^ste bisschop van Utrecht. En de keizer stelde hem in en gaf hem staf en ring met grote waardigheid. En de keizer liet bereiden een grote kostbare maaltijd en verblijdde zich zeer van deze electie en intronisatie der eerwaardige bisschop, want hij beminde hem zeer en liefhad vanwege zijn deugden en ootmoed.

Hoe dat dese heylige man die biscop desen keyser Lodewijck berispte van sinen onbehoerlicken huwelic.
Dat LXXXIIII capittel.

Des anderen dages sprac die keyser desen biscop Frederick an mit sachten woorden in deser manieren: ԍ’mjn lieve soen, die ecclesie van Uutrecht heeft di vercoren tot enen vroeden ende naerstigen harder, opdatstu mit dijnre heyliger leringe castien ende bekeren sulste dat sondige volc. Want daer is Walcheren in dinen gesticht, een eylant dat sere berucht is mit groten sonden, daer men of seyt, dat niet alleen die broeder by der suster slaept, mer dye sone metter moeder. Waerom wi di besweren by den almachtigen God, dattu alsulcke onbehoerlicke ende onmenschelicke dingen corrigierste, ende straft se mitten swaerde des bannes ende maledictie.’Ende als die heylige biscop dit hoorde, versuchte hi ende antwoorde aldus: ‘Here keiser, uwe mogentheit heeft mi verbonden mit enen groten besweren; daerom, angemerct becoringe des misbruycks, staet mi an di als van thoeft te beghinnen; wantst u oeck dijn nanichte, Judith, des hertoghen Welpes dochter van Beyeren, tot enen wive ghenomen hebste. Waerom ick dy vermane by alsulcker penitencye als daertoe behoert, dat ghy ofstaet ende laetste dat onbehoerlicke huwelick. Ende en laet ghy se nyet, [82r] so segge ic u, dat u daer of comen sal scade ende verdriet, die ghi niet ontgaen en moghet. Ende dine landen sullen grote plagen overcomen, tensi datstu penitencie doetste, ende dat wijf laetste.’Na vele andere stichtige woorden die die biscop sprack, began dye keyser hertelicken te suchten, ende sprac mit wenende ogen totten biscop aldus: ԉc bekenne mijn misdaet, ende ic begere mi na dinen oerdele te beteren, ende belove di dat wijf te laten.ՠDese redenen gheeindet wesende, nam die biscop oerlof an den keyser, ende is nader stat van Uutrecht gereyst, daer hi mit groter feesten ende eerwaerdicheit van der ecclesie ende den burgheren ontfangen worde, ende wert mit groter solemniteyten geset in sinen biscoplicken stoel, daer hi sonderlinge in vasten, in beden ende in aelmissen te geven in levede. Ende dye vervallen steden des tempels der kercken ende des casteels dede hij weder repareren ende maken.

Hoe dat deze heilige man de bisschop deze keizer Lodewijk berispte van zijn onbehoorlijke huwelijk.
Dat LXXXIIII kapittel.

De volgende dag sprak de keizer deze bisschop Frederik aan met zachte woorden op deze manier: ‘Mijn lieve zoon, de kerkgemeenschap van Utrecht heeft u gekozen tot een verstandige en vlijtige herder opdat u met uw heilige lering kastijden en bekeren zal dat zondige volk. Want daar is Walcheren in uw gesticht, een eiland dat zeer berucht is met grote zonden waarvan men zegt dat niet alleen de broeder bij de zuster slaapt, maar de zoon met de moeder. Waarom we u bezweren bij de almachtige God dat u al zulke onbehoorlijke en onmenselijke dingen corrigeert en ze straft met het zwaard der ban en maledictie.’ En toen de heilige bisschop dit hoorde zuchtte hij en antwoorde aldus: ‘Heer keizer, uw mogendheid heeft me verbonden met een groten bezwering; daarom, aangemerkt bekoring der misbruik staat me aan u als het hoofd te beginnen; want u hebt ook uw achternicht Judith, de dochter van hertog Welf van Beieren, tot een wijf genomen. Waarom ik u vermaan bij al zulke penitentie als daartoe behoort dat ge afstaat en laat dat onbehoorlijke huwelijk. En laat ge het niet, [82r] zo zeg ik u, dat u daarvan komen zal schade en verdriet die gij niet ontgaan mag. En uw landen zullen grote plagen overkomen, tenzij dat u penitentie doet en dat wijf laat.’Na vele andere stichtende woorden die de bisschop sprak begon de keizer hartelijk te zuchten en sprak met wenende ogen tot de bisschop aldus: ԉk beken mijn misdaad en ik begeer me naar uw oordeel te verbeteren en beloof u dat wijf te laten.ՠToen deze redenen geindigd waren nam de bisschop verlof aan de keizer en is naar de stad Utrecht gereisd waar hij met grote feesten en eerwaardigheid van de kerkgemeenschap en de burgeres ontvangen werd en wed met grote feestelijkheid gezet in zijn bisschoppelijke stoel daar hij vooral in vasten, in bidden en in aalmoezen te geven in leefde. En de vervallen plaatsen der tempels en kerken en de kastelen liet hij weer repareren en maken.

Hoe dat biscop Frederick in Zeelant int eylant van Walcheren voer, ende dat bekeerde, ende hoe dat barbarysche volc dat eylant wonnen ende verwoesten.
Dat LXXXV capittel.

Als nu die biscop dese vermaninge van den keyser ontfangen hadde, heeft hi hem bereyt om in Zeelant te trecken int eylant van Walcheren. Ende alle ding bereyt wesende, is hi darwerts ghereyst, mit hem nemende sommige notabile ende goedsvruchtige mannen, die mit hem volstandelic dat Woort Goeds prediken ende die sonden der menschen straffen souden. Sommige van den ingeseten des eylants ende die die vrese Goeds hadden ende doechtlicke menschen waren, ontfingen hem waerdelicken als horen here ende geestlicken vader. Andere, die mit groten sonden ende quade feyten besmet waren, bereyden hoer wapenen, om den biscop te wederstaen, indien hi hen enige moyenisse oft lasteringe an doen wilde. Dese heilige man heeft aldaer begonnen desen verkeerden volcke te prediken ende van hore sonden ende onmenschelicken leven hertelicken gestraffet, ende heeft in den eersten tot rechter kennissen ghebrocht den grave Egghert van Walcheren, mit ontallicken veel volcs, ende ontfingen penitencie, belovende te leven als kersten menschen. Ende als die heylige man alle dingen in goeden state ende ordinancie hadde geset, is hi weder vandaen gevaren tot Uutrecht. Corts daerna, is die heylige bisscop doer alle sine gesticht ghevaren, ende quam in Frieslant, daer hi vernam Arriaensche gelove, die si hadden in der Drievoudicheit, die welcke hi mit groter naersticheit ende arbeyt uuter luden herten dreef. Onlancs daerna dat die biscop uut Walcheren gereyst was, quam een grote menichte van scepen mit ontallic volc uut Barbarien, ende wonnen dat eylant, ende sloegen den grave Eggert doot, mit vele Franchoysen, ende vinghen veel wiven ende kinderen, berovende ende pilgerende dat eylant van allen costlicheden, ende voerden se in vreemden landen.

Hoe dat bisschop Frederik in Zeeland in het eiland van Walcheren voer en dat bekeerde en hoe dat barbaarse volk dat eiland wonnen en verwoesten.
Dat LXXXV kapittel.

Toen nu de bisschop deze vermaning van de keizer ontvangen had heeft hij zich bereid om in Zeeland te trekken in het eiland Walcheren. En toen alle dingen bereid waren is hij derwaarts getrokken en nam met hem sommige notabele en godsvruchtige mannen die met hem volstandig dat Woord Gods prediken en de zonden der mensen straffen zouden. Sommige van de ingezeten van het eiland en die de vrees Gods hadden en deugdelijke mensen waren ontvingen hem waardig als hun heer en geestelijke vader. Anderen, die met grote zonden en kwade feiten besmet waren, bereiden hun wapens om de bisschop te weerstaan indien hij hen enige vermoeienis of laste aan doen wilde. Deze heilige man is aldaar begonnen dit verkeerde volk te prediken en van hun zonden en onmenselijke leven hartelijk te straffen en heeft als eerste tot rechte kennis gebracht graaf Eggert van Walcheren met ontelbaar veel volk ontvingen penitentie en beloofden te leven als christen mensen. En toen de heilige man alle dingen in goede staat en ordinantie had gezet is hij weer vandaan vertrokken tot Utrecht. Kort daarna is de heilige bisschop door al zijn sticht getrokken en kwam in Friesland waar hij het Arianen geloof vernam die ze hadden in de Drievuldigheid die hij met grote vlijt en moeite uit de harten der lieden dreef. Kort daarna dat de bisschop uit Walcheren vertrokken was kwam een grote menigte van schepen met ontelbaar volk uit Barbarijen en wonnen dat eiland en sloegen graaf Eggert dood met vele Fransen en vingen veel wijven en kinderen beroofden en plunderden dat eiland van alle kostbaarheid en voerden ze in vreemden landen.

Hoe dat die coninc van den Denen kersten wert ende van den Friesen verslagen, ende hoe die biscop, Sinte Odulf sant in Frieslant.
Dat LXXXVI capittel.

Int jaer ons Heren VIII C ende XXV, als Haryolt coninc van den Denen (navolger des conincs Otghyer, die opten berch van Roncevalle mit Roelant mede verslagen was) dat heylige kersten gelove lange tijt wederstaen hadde, is hi mit zijn wijf ende kinderen ende mit groter staet gecomen tot Ments opten Rijn bi den coninc Lodewijc van Francrijc, keiser van Romen, ende heeft aldaer dat heylige gelove angenomen, ende dede hem mit zijn wijf ende kinderen dopen. Ende die keiser begaefde hem mit costlicke gaven ende cleinoden ende mit een groot deel lants van Frieslant, ende brocht een groot deel van sinen lande mede totten kersten gelove. Dairna hadde hi een strijt tegen die Friesen, daer hi in verslagen wert. Op dese tijt woende in Brabant bi Machelen, in een dorp geheten Aerschot, een eerbaer goedsvruchtich man genoemt Bodgis. Dese hadde bi zijnre huysvrouwen een zoen geheten Odulf, ende wert een geleert man in der Heiliger Scriften, ende is ten lesten priester geworden. Dese priester Odulf, navolgende die woorden Cristi, heeft vader ende moeder, vrienden ende lant gelaten, ende is gecomen tot Uutrecht, totten heyligen bisscop Fredericum; want hi verhoert hadde, dat in der kercken van Uutrecht vele geestlicke ende religiose geleerde mannen woenden. [82v]

Denwelcken die biscop mit groter bliscappen ontfangen heeft, ende maecte ende ordineerde hem canonick van Sinte Salvatoers kercke, daer hi een eerlick ende doechtlic leven heylichlick in leyde. Ende als hi in Frieslant reysde om dat Arriaensche ongelove uut te roden, nam hi desen Odulf mit hem, ende beval hem te bewaren die kercke van Staveren. Ende als die biscop alle dingen in goeden puncten bescict hadde, is hi weder tot Uutrecht gecomen. Ende Odulphus is daer gebleven, lerende ende prekende ende onderwisende den volcke mit goeden exempelen ende conversacien den wech des ewighen salicheits. Ende als hi daer een wijl tijts gheweest hadde, nam hi op weder tot Uutrecht te reysen, want hi zijn leven in dier heyliger conversacien der canonicken leyden ende eynden woude. Ende int oerlof nemen van den ghemenen volcke heeft hi hem een costlic ende scoen sermoen gedaen, vermanende dat si in der liefden Goeds ende sijnre geboden wanderen souden, ende sprac onder andere woerden, propheterende in den Gheest aldus: ԁlso ic wel weet dat ghi na mijnre absencie wederom vallen sult in u oude stinckende sonden, afterlatende die wech des salicheits; ende dat doende sullen die ongelovige Denen ende heydenen comen ende verwoesten dit lant, ende sullen u wiven ende kinderen gevangen nemen ende uuten landen voeren.’ Ende tot een seker teyken van dien als dat gheschien sal, so wees hi henluden een grote steen, die voer zijn woninge lach, ende seide aldus: ‘Wanneer dat ghi siet dese steen sonder enige menschelicke handen oft hulpe geworpen wert in die riviere van tFlye, so sullen dese dingen ende verdrieten u overcomen, ende sal duren also lange als die steen daer versoncken sal leggen. Mer als ghi siet dat dese selfde steen sonder enige menschen hulpe ofte handen weder uuter riviere op tlant sal worden, so suldy van God barmherticheit, rust ende vrede ende ontlastinge van den heydenen vercrigen.’ Dat welcke altesamen als dese heilige man propheteert hadde gevallen is, ende dese steen wert huden opten dach ghetoont tot een kennisse des waerheyts, ende leyt in die kercke tot Staveren onberoerlic ende onbeweechlic. Ende die heylige man Odulphus nam oerlof, ende voer weder tot Uutrecht, levende in groter abstinencien, bidden ende waken. Ende is na een deel jaren salichlic in den Here ghestorven op die anderde ydus van junio.

Hoe dat de koning van de Denen christen werden van de Friezen verslagen en hoe de bisschop Sint Odulf zond in Friesland.
Dat LXXXVI kapittel.

In het jaar ons Heren 825 toen Harvald koning van de Denen (navolger van koning Otgier die op de berg Ronceval met Roelant mede verslagen was) dat heilige christen geloof lange tijd weerstaan had is hij met zijn wijf en kinderen en met grote staat gekomen te Mainz op de Rijn bij koning Lodewijk van Frankrijk, keizer van Rome, en heeft aldaar dat heilige geloof aangenomen en liet hem met zijn wijf en kinderen dopen. En de keizer begaafde hem met kostbare gaven en kleinoden en met een groot deel land van Friesland en bracht een groot deel van zijn land mede tot het christen geloof. Daarna had hij een strijd tegen de Friezen waar hij in verslagen werd. Op deze tijd woonde in Brabant bij Mechelen in een dorp geheten Aarschot een eerbaar godsvruchtig man genoemd Bodgis. Deze had bij zijn huisvrouw een zoon geheten Odulf en werd een geleerd man in de Heilige Schrift en is tenslotte priester geworden. Deze priester Odulf, navolgende de woorden Christus heeft vader en moeder, vrienden en land gelaten en is gekomen te Utrecht tot de heilige bisschop Frederik want hij had gehoord dat in de kerk van Utrecht vele geestelijke en religieuze geleerde mannen woonden. [82v]

Die de bisschop met grote blijdschap ontvangen heef, en maakte en ordineerde hem kanunnik van Sint Salvator kerk waar hij een fatsoenlijk en deugdelijke leven heilig en leefde. En toen hij in Friesland reizen zou om het Arianen ongeloof uit te roeien nam hij deze Odulf met hem en beval hem te bewaren de kerk van Stavoren. En toen de bisschop alle dingen in goede punten geschikt had is hij weer te Utrecht gekomen. En Odulf is daar gebleven, leerde en preekte en onderwees het volk met goede voorbeelden en conversaties de weg der eeuwige zaligheid. En toen hij daar een tijdje geweest was nam hij op weer naar Utrecht te reizen want hij zijn leven in die heilige conversaties der kanunniken leven en eindigen wilde. En met verlof van het gewone volk heeft hij hen een kostbare en mooi preek gedaan en vermaande dat ze in de liefde Gods en zijn geboden veranderen zouden en sprak onder andere woorden profeterende in de Geest aldus: ‘Alzo ik wel weet dat gij na mijn afwezigheid wederom vallen zal in uw oude stinkende zonden en nalaat de weg der zaligheid; en als je dat doet zullen de ongelovige Denen en heidenen komen en verwoesten dit land en zullen uw wijven en kinderen gevangen nemen en uit het land voeren.’En tot een zeker teken van die als dat geschieden zal zo wees hij hen een grote steen die voor zijn woning lag en zei aldus: ‘Wanneer dat gij ziet deze steen zonder enige menselijke handen of hulp geworpen wordt in de rivier de Vlie zo zullen deze dingen en verdriet u overkomen en zal duren alzo lange als die steen daar verzonken zal liggen. Maar als ge ziet dat diezelfde steen zonder enige mensen hulp of handen weer uit de rivier op het land zal komen zo zal je van God barmhartigheid, rust en vrede en ontlasting van de heidenen verkrijgen.’ Dat alle tezamen als deze heilige man geprofeteerd had gebeurd is en deze steen wordt heden de dag getoond tot een kennis der waarheid en ligt in de kerk te Stavoren onberoerd en onbeweegbaar. En de heilige man Odulf nam verlof en voer weer tot Utrecht en leefde in groter onthouding, bidden en waken. En is na een deel jaren zalig in de Heer gestorven op de volgden dag van juni.

Hoe dat die heylige biscop jammerlick vermoort wert om die rechtvaerdicheyt.
Dat LXXXVII capittel.

Lodewijck die keyser, overmits des heiligen biscops scadelicken straffens, ontsach hem langer in die landen te bliven mit sinen ongeorloofden wive, die seer arbeyde om den heiligen biscop tot anderen sinnen te keren, om consent te geven tot desen huwelicke, tempteerden seer mit bidden, smeken ende mit vele costlicke presenten ende gaven. Mer hij en was niet te bemorwen, mit woorden, noch mit gaven; hi en meende dit ongeoerloefde huwelick te sceyden, ende sende den keyser enen behaechlicken brief uut vaderlicker lieften, eer hi den banne op hem leggen wilde. Die keyserinne dit vernemende wert si mit toornicheyt ende nyde seer ontsteken opten heyligen biscop, ende boven al hoer broeder vresende dat sijn suster van den keyser versteken ende begeven soude worden; waerom dat si twe ordineerden ende sloten hoe si best desen heyligen man ter doot souden brengen. Ende huerden II bose gesellen ende scalcken, om den biscop doot te slaen, belovende hem te geven groot ghelt. Ende sijn ghecomen tot Uutrecht, ende hebben desen heyligen biscop na der missen in Sinte Jans Evangelisten sacristie tot Sinte Salvatoors ter doot toe ghewont, ende sceyden haestelic vandaen. Die biscop aldus gewont, dede vergaderen die ecclesie van Uutrecht, ende sprac se troostelicken toe, ghevende hen allen zijn vaderlicke benedictie, ende seyde: ‘Mijn lieve broeders ende kinder, vercrijch ic eenich deel in den hemel mitten heyligen martelaers, so sal ic voer u bidden om uwe salicheit; ende dat u God behoede voer alle toecomende plaghen. Want om der keyserinnen sonden wille, die hier te lande woent, so sullen die Denen ende ongelovighe heydenen comen ende destrueren ende verwoesten alle dit lant mit roof ende brant.’Ende met desen woorden ghing hi in die crofte tot Sinte Salvatoers, voegende hem selven in een [83r] sarcke, ende began selver te lesen den eersten psalme van der vygelien mitten antiffen, seggende aldus: 'ic sal behagen den Heer int rijck der levender' ende daermede gaf hi den geest, int jaer ons Heren VIII C ende XXXVIII opten XVIII dach in julio, als hi dat bisdom mit doechtlicke exempelen ende salige leringe hadde berecht II jaer, doir wiens verdiensten noch huden des dages veel miraculen geschien tot lof ende eer des Naems ons Heren Jhesu Cristi. Die biscoppen beyde in Walslant ende Duytslant vernemende den onsculdigen doot des onnoselen martelaers verbonden hem te samen om den overdaet des keysers ende des ondadigen wijfs. Gregorius, paeus, die IIII, als hi dit vernam, quam neder in Francrijck; ende alle die biscoppen by hem. Ende die keyser wert van sine keyserrijke ende sijnre cronen beroeft ende in een cloester ghesteken, daer hi penitencie dede. Ende Yesse die biscop van Amiens, gaf der keyserinne een wijle opt hoeft, ende sette se in een nonnecloester, om penitencie te doen.

Hoe dat die heilige bisschop droevig vermoord werd om de rechtvaardigheid.
Dat LXXXVII kapittel.

Lodewijk de keizer, vanwege de heilige bisschop schadelijke straf, ontzag hem langer in de landen te blijven met zijn ongeoorloofde wijf die zeer werkte om de heiligen bisschop tot andere zin te keren om toestemming te geven tot dit huwelijks en verleidde hem zeer met bidden, smeken en met vele kostbare presenten en gaven. Maar hij was niet te vermurwen, met woorden, nog met gaven; hij meende dit ongeoorloofde huwelijk te scheiden en zond de keizer een behaaglijke brief uit vaderlijke liefde eer hij de ban op hem leggen wilde. De keizerin vernam dit en werd met toorn en nijd zeer ontstoken op de heilige bisschop en boven al haar broeder en vreesde dat zijn zuster van de keizer verstoken en begeven zou worden; waarom dat zij twee ordineerden en besloten hoe ze het beste deze heilige man ter dood zouden brengen. En huurden 2 boze gezellen en schalken om de bisschop dood te slaan en beloofden hen te geven groot geld. En zijn gekomen tet Utrecht en hebben deze heilige bisschop na de mis in Sint Johannes Evangelisten sacristie te Sint Salvators ter dood toe verwond en scheidden er haastig vandaan. De bisschop aldus gewond liet verzamelen de kerkgemeenschap van Utrecht en sprak ze troostend toe en gaf hen allen zijn vaderlijke zegening en zei: ‘Mijn lieve broeders en kinderen, krijg ik enig deel in de hemel met de heilige martelaars zo zal ik voor u bidden om uw zaligheid; en dat God u behoedt voor alle toekomende plagen. Want vanwege de zonden van de keizerin, die hier te lande woont, zo zullen de Denen en ongelovige heidenen komen en vernielen en verwoesten al dit land met roof en brand.' En met deze woorden ging hij in de ondergrondse krocht van Sint Salvators en voegde zichzelf een [83r] zerk en begon te lezen de eerste psalm van de vigilie met de beurtzang en zei aldus: 'I zal behagen de Heer in het rijk der levenden' en daarmee gaf hij de geest in het jaar ons Heren 838 op de 18^de dag in juli toen hij dat bisdom met deugdelijke voorbeelden en zalige lering had berecht 2 jaar door wiens verdiensten nog heden des dag veel mirakelen geschieden tot lof en eer der Naam onze Heer Jezus Christus. De bisschoppen beide in Waals land en Duitsland vernamen de dood van deze de onschuldige martelaar en verbonden zich tezamen om de overdaad der keizer en het slechte wijf. Paus Gregorius de 3^de toen hij dit vernam kwam neer in Frankrijk; en alle bisschoppen bij hem. En de keizer werd van zijn keizerrijk en zijn kroon beroofd en in een klooster gestoken daar hij penitentie deed. En Jesse de bisschop van Amiens, gaf de keizerin een sluier op het hoofd en zette haar in een nonnenklooster om penitentie te doen.

Hoe dat Aelbricus die II gecoren wert die IX biscop van Uutrecht.
Dat LXXXIX capittel.

Albericus, Sinte Fredericusՠbroeder, worde die IX biscop van Uutrecht aldus: na der passien ende doot des eerwaerdighen biscops Frederici, des heiligen martelaers, vergaerde die ecclesie ende geestlicheit by den heyligen man Sinte Odulf om te tracteren van der electien ende verkiesinghe eens nyewen harders ende biscop; so was dan een luttel twedracht onder der ecclesie ende in den volcke, wie dattet waerdich waer te besitten des heyligen biscops stoel. Ten lesten coren si den domproest, genoemt Crast, een rijck man van tijtlicken goeden. Dese, als hi gecoren was, sprac uut hoemoedicheit, seggende: ‘wat wildi mi sulcken last opten hals leggen? Ic hebbe overvloedicheit genoech van tijtlicken goeden.’Welke woorden die heilige man Sinte Odulf seer onwaerdelicken ende qualicken van hem nam, ende sprac: ԏnsalighe mensch, du versmaetste overmits dijn rijcdomme, dattu niet waerdich en biste te vercrigen. Had ghi sulken last niet willen annemen, ghi sout ymmers u onscult daer ofgedaen hebben, dat ghi sulcken digniteyt ende officie niet waerdich, nut, noch bequaem en waert te besitten. Mer want ghi overmits uwe grote overvloedicheyt der possessien ende tijtlicke goeden versmaet ende veracht hebste die ordene der heiliger apostelen, so sult ghi in corten dagen van uwe hoemoedighe woirden van God daervan gestraft ende geoerdelt wordenջ dwelc also gheschiet is. Als dan die ecclesie noch twifelende was wie waerdich waer den biscoplicken stoel te besitten, ende daer noch twist om was, so stont Sinte Odulf op, die niet an en sach die persoen, mer dye verdiensten ende tleven des persoens, ende seyde dat hi enen onder hen allen wist ende kende waerdich te wesen den stoel te besitten; ende waren daermede te vreden, wien dat hi daer toe name. So wijsde ende thoende hi hen enen eerlicken ende devoten priester genoemt Albricus, ende was des voorseyden biscops Fredrijcs broeder. Dese, hoewel hi mismaect ende onbequaem van aensichte was, ende onbekent den menschen, te meer was hi voer God gerekent van groten verdiensten ende heylicheit. Ende bi ghemenen vryen wille der ecclesie wert die proest ofgeset, ende Albricus is mit groter eerwaerdicheit geset in des biscops stoel, ende wert investeert ende confirmeert te wesen die XI biscop van Uutrecht. Dese Adelbricus was van herten oetmoedich, minlic van woorden, naerstich in wercken, vuerich in liefden ende caritate, trouwe int gheen dat hem bevolen was, voersienich ende wijs in rade, manierlic ende satich in allen dingen; arm van geest, ende volstandich van duechden ten eynden toe. Onder desen biscops tijden isser groot verdriet opgestaen, na der prophecien des heyligen martelaers ende biscops Sinte [84r] Frederijcs. Want die Denen, die men Noormans hiet, omdattet luden van noorden waren, die uut noorder lant quamen, een ongelovich ende ongenadich volc, quamen mit veel scepen ende mit een grote menichte van menschen, ende begonnen in kerstenrijck vele landen, steden ende sloten te winnen ende destrueren, ende deden overal langhe tijt veel quaets, als ghi nae horen sult. Dese biscop Albericus, nadat hi dat bisdom mit groten love ende duechtlicke wercken ende exempelen geregeert ende berecht hadde VII jaer, is hi salichlick gestorven in den Heer, int jaer ons Heren VIII C ende XLV, ende wert mit betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine andere medebiscoppen.

Hoe dat Alberik de 2^de gekozen werd als 9^de bisschop van Utrecht.
Dat LXXXIX kapittel.

Alberik, de broeder van Sint Frederik, werd de 9^de bisschop van Utrecht aldus: na het lijden en dood van de der eerwaardige bisschop Frederik, de heilige martelaar, verzamelde de kerkgemeenschap en geestelijkheid bij de heilige man Sint Odulf om te behandelen van de electie en verkiezing van een nieuwe herder en bisschop; zo was dan een wat tweedracht onder het kerkgemeenschap en bij het volk wie dat het waardig was te bezitten de heilige bisschop stoel. Tenslotte kozen ze de domproost, genoemd Crast, een rijke man van tijdelijk goed. Deze, toen hij gekozen was, sprak uit hoogmoed en zei: ‘Wat wil je me zulke last op de hals leggen? Ik heb overvloed genoeg van tijdelijk goed.’ Welke woorden de heilige man Sint Odulf zeer onwaardig en kwalijk van hem nam en sprak: ԏnzalige mens, u versmaadt vanwege uw rijkdom dat u het niet waardig bent het te krijgen. Had gij zulke last niet willen aannemen, gij zou immer uw onschuld daarvan gedaan hebben dat gij zulke waardigheid en officie niet waardig, nut, nog bekwaam was te bezitten. Maar omdat gij vanwege uw grote overvloed de bezitting en tijdelijke goederen versmaadt en veracht hebt de orde der heilige apostelen zo zal ge gauw van uw hoogmoedige woorden van God daarvan gestraft en geoordeeld wordenջ wat alzo geschied is. Als dan de kerkgemeenschap nog twijfelde wie waardig was de bisschoppelijke stoel te bezitten en daar nog twist om was zo stond Sint Odulf op, die niet de persoon aanzag, maar de verdiensten en het leven van de persoon en zei hij een onder hen allen wist en kende waardig te wezen de stoel te bezitten; en waren daarmee tevreden wie dat hij daartoe nam. Zo wees en toonde hij hen een eerlijke en devote priester genoemd Alberik en was de broeder van bisschop Frederik. Deze, hoewel hij mismaakt en onbekwaam van aanzicht was en onbekend de mensen, te meer was hij voor God gerekend van grote verdiensten en heiligheid. En bij algemene vrije wil der kerkgemeenschap werd de proost afgezet en Alberik is met grote eerwaardigheid gezet in de bisschopstoel en werd ingezet en bevestigd te wezen de 9^de bisschop van Utrecht. Deze Alberik was van hart ootmoedig, minlijk van woorden, vlijtig in werken, vurig in liefde en liefdadigheid, trouw in hetgeen dat hem bevolen was, voorzienig en wijs in raad, goed gemanierd en rustig in allen dingen; arm van geest en standvastig van deugden ten einde toe. Onder de tijd van deze bisschop is er groot verdriet opgestaan, na de profetie der heilige martelaar en bisschop Sint [84r] Frederik. Want de Denen, die men Noormannen noemt omdat het lieden van het noorden waren die uit noordelijk land kwamen en ongelovig en ongenadig volk, kwamen met veel schepen en met een grote menigte van mensen en begonnen in christenenrijk vele landen, steden en burchten te winnen en vernielen en deden overal lange tijd veel kwaad zoals ge hierna zal horen. Deze bisschop Alberik, nadat hij dat bisdom met grote lof en deugdelijke werken en voorbeelden geregeerd en berecht had 7 jaar, is hij zalig gestorven in de Heer in het jaar ons Heren 845 en werd met betamelijke uitvaart begraven in Sint Salvators munster bij zijn andere medebisschoppen.

Dat XCI capittel.
Hoe dat Ludgherus gecoren wert die X biscop tUytrecht.

Ludgherus, geboren uut Frieslant, wert na den doot des eerwaerdigen vaders Adelbrici, gecoren eendrachtlic van der ecclesie tot enen biscop van Uutrecht. Ende wert investeert ende geconfirmeert ende in sinen biscoplicken stoel geset te wesen die X biscop der kercken van Uutrecht. Hi was een seer gheleert man in Godlicken scriften, vreedsaem, milt ende redelick [84v] van leven. An sinen tafel ende binnen sine hove en hoort men anders niet spreken dan van die Heylige Scriften. Hi was onder sine medebroederen die eerste int werck ende in den dienst Goeds, ende die leste daer weder uut; mit rypicheit ende manierlicheit van zeden tempereerde hi sine vrolicheit ende blischap. Bovenal beminde hi reinicheit ende soberheit, castiende sijn leden mit vasten ende soberheit, mit waken ende bidden, opdat hi in den hemel mit Cristo ewelic mochte leven. Als hi dan die Heylige Kerck van Uutrecht ende sinen bisdom lovelic ende eerlic hadde geregeert ende berecht XI jaer, is hij mit vele doechtlicke wercken vervolt wesende gestorven int jaer ons Heren VIII C ende LVI, op Sinte Jorijsdach, ende wert mit betamelicker uutvaert in Sinte Salvatoers Kercke begraven.

Hoe dat Liudger gekozen werd de 10^de bisschop te Utrecht.

Dat XCI kapittel.

Liudger, geboren uit Friesland, werd na de dood der eerwaardige vaders Alberik eendrachtig gekozen van de kerkgemeenschap tot een bisschop van Utrecht. En werd ingezet en bevestigd en in zijn bisschoppelijke stoel gezet te wezen de 10^de bisschop der kerk van Utrecht. Hij was een zeer geleerd man in Goddelijke schrift, vreedzaam, mild en redelijk [84v] van leven. Aan zijn tafel en binnen zijn hof hoorde men niets anders spreken dan van de Heilige Schrift. Hij was onder zijn medebroeders de eerste in het werk en in de dienst Gods en de laatste die daar weer uitkwam; met rijpheid en goede manieren van zeden temperde hij zijn vrolijkheid en blijdschap. Bovenal beminde hij reinheid en soberheid, kastijdde zijn leden met vasten en soberheid, met waken en bidden opdat hij in de hemel met Christus eeuwig mocht leven. Toen hij dan de Heilige Kerk van Utrecht en zijn bisdom loffelijk en fatsoenlijk had geregeerd en berecht 11 jaar is hij met vele deugdelijke werken vervuld gestorven in het jaar ons Heren 856 op Sint-Joris dag en werd met betamelijke uitvaart in Sint Salvators Kerk begraven.

Hoe dat die Denen ende Noormannen wonnen ende destrueerden desen landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, mit dat hele Sticht van Uutrecht, ende voert int generael van al tquaet dat si deden.
Dat XCIII capittel.

In den jaer ons Heren, doe men screef VIII C ende XXXVIII, dat is int XXIII jaer des keysers Lodewycs die Goedertieren, des groten Kaerls zoen, hebben die Denen (die men oec Noormans hiet, wanttet mannen waren comende uuten noorden) Walslant doergelopen, ende veel quaets daerin gedaen, nemende van den Friesen trybuyt. Dese sijn naderhant gecomen int rijc ende landen dye Kaerle die Caluwe van zijn II broeders, als Lotharys, keyser van Romen, ende Lodewyc, coninc van Germanien [85v] of Duytslant te dele gevallen was, te weten alle die rijke ende landen streckende van der Bertaensche zee totter Masen to, in welcke landen, als die cronijcmeister seyt, dye Noortmannen gecomen zijn mitten Frisen, die si doe onder trijbuit ende subjectie hadden, ende vernieldent al, comende mit scepen tot Parijs toe, ende vochten mitten Friesen vromelic III staende striden, in diewelke twee si victorie cregen; mer in de derde worden si voervluchtich, ende liepen wederom te scepe, ende tegen over in Vrancrijc daer si veel steden innamen, te weten Bordeus, Petragoricen, Zanctonen, Tours, Lemovicen, Orliens, mit alle die stedekens, dorpen, daer omtrent gelegen, ende zijn wederom ghecomen doer die Bretaensse zee in die rivire van der Loyre, ende wonnen die stat van Nantes, ende verslogen den heiligen biscop opten heiligen Paeschavondt, doen hi dat fondt consacreede ende wijde mit alle die clercken ende leken. Daerna quamen si tot Angijers oft Anzeroijs ende tot Thours, ende verbranden buten Sinte Martijns kerck, ende vernyeldent alomme, mer dat lichem was gebrocht in der stat van Tours, eer dat die Denen dat lant overvielen. Daerna, onder desen keyser Lodewyc den II, quamen die Denen oft Noortmans in Engelant, ende vingen den alre kerstenlicxsten coninc Eadmunt genoemt, Sinte Aelbrechts broeder, de tot Egmont leit, ende hebben hem wredelic getracteert als een misdadich mensce, ende sloegen hem scandelic zijn hooft of. Dat welke hooft een wolf nam, ende lieper mede int bosch, ende hiltet ongescent in zijn voeten. Doe dit veelder kersten menscen sochten, hoerden si een stemme roepen aldus: ‘Hier, hier, hier!’ Si zijn dat geluyt des stemmes gevolget, ende vonden dat hooft leggen bi een wolfs cule, ongescent, ende brochtent voert tot kennisse van andere gelovige menscen, ende hebben zijn martelye verbreit, daer alle tvolc van Engelant seer in verblijt waren, wantter ontallike miraculen gescieden. Na desen zijn veel Denen uut Engelant gezeylt, ende zijn gecomen in Hollant ende Zeelant, dat men doe Oest-Francrijc noemde, ende verslogen veel van den inwoenres van den lande; die andere liepen op tslot tot Voerburch, dat voermaels coninc Aurindilus hadde gesticht ende gebouwet, om hemselven daer op te bergen. Mer overmits Goods verhengenis, ende om die zonden der menscen, hebben die heydensche Denen dit slot vechtender hant gewonnen, ende versloegen daerop II vrome ridderen van Hollant, als here Geerlof ende here Dibbolt, mit een grote menichte der kersten menschen, vechtende vromelic voer tgelove Cristi ende voer hoer lant ende kinderen. Ende die Denen worpen ende destrueerden dat slot ter aerden toe, ende togen voert tot Noortwijc, daer oec van coninc Aurindulus een swaer, starc slot gebouwet was geweest, ende namen aldaer gevangen den heiligen priester Yeroen, de uut Engelant onlancs comende van biscop Hungerus van Uutrecht daer geset was, om tvolc te leren ende in Cristus gelove te houden. Ende want si hem in geenrewijs van den gelove trecken mochten, hebben si hem wredelic gedoot ende martelyt, wiens lichaem daer begraven wert, ende namaels onder den anderden grave van Hollant gevonden wert, als ghi na horen sult. Ende die Denen slogent al doot, die si op tslot vonden, ende worpent neder ten gronde. Hierna liepen si alle die dorpen, steden ende plaetsen doer van Hollant, ende wie se niet en ontfingen mit vreden oft horen wille deden, die sloegen sy doot, ende maecten alle tlant woest, nemende na hem wiven ende kinderen ende beesten myt een groten rove van menigerley goeden. Hyerna zijn si gesceyden uut Rijnlant, ende quamen in Kenemerlant, ende overvielen dat vermaerste dorp van den lande, geheten Egmondt, ende vernyelden aldaer die kerck ende tGoodshuis in der eren des heiligen confessoers Sinte Aelbrechts gesticht ende gefondeert. Vandaen sijn si den [86r] Rijn opgetogen, ende hebben dye heilige biscoplike stadt van Uutrecht belegen, ingewonnen, ende alle die poorten, toornen, muren, mittet slot, ter aerden geworpen, als onder biscop Hongerusՠtijden geseyt sal worden. Dit gesciet wesende, togen si na Wijck te Duersteden, daer boven dye XL prochijkercken inne stonden, die voermaels doer Sinte Swidtberts ende Marcellijns predicacie ende miraculen totten gelove Christi gebrocht was, ende vernyelden die stadt, ende verbranden alle dye kerken dijer in stonden, ende namen tvolc datter ontgaen was mit enen groten roof gevanghen. Voort togen si van daen den Rijn op, mit swaer volc, ende veel scepen, ende vernyeldent al datter was, ende en lyeten nergens niet staende bliven, nyemant sparende, noch geestlic, noch waerlic, jonc noch out. Si verbranden Nyemagen ende Juliusՠslot, dat coninc Kaerl die Groot onlancs vernyewet hadde. Dyergeliken Keyserswaert, Coellen, Aken; ende coninc Kaerls slot oft pallaets daer si hoer paertstal of maecten. Voert wonnen si Mets, Bonne, Ments, Trijer, Ludic, Tongeren, Maestricht, Sint Truden, ende meer andere steden, sloten ende cloosteren die si al verbranden. Wat quaet dese ongelovige Denen meer gedaen hebben, ende hoe si mit lange jaren totten gelove Christi gecomen zijn, ende in wat landen si daerna rustelic geseten zijn, suldi na horen. Tis ons genoech, dat wi weten dat si dese landen ende omtrent ons geseten vernyelt ende verwoest hebben.

Hoe dat de Denen en Noormannen wonnen en vernielden deze landen van Holland, Zeeland en Friesland, met dat hele Sticht van Utrecht en voort in het algemeen van al het kwaad dat ze deden.
Dat XCIII kapittel.

In het jaar ons Heren toen men schreef 838, dat is in het 23^ste jaar van keizer Lodewijk de Goedertieren, de zoon van de grote Karels, hebben de Denen (die men ook Noormannen noemt want het waren mannen die uit het noorden kwamen) Waals land doorgelopen en hebben veel kwaad daarin gedaan en namen van de Friezen tribuut. Deze zijn naderhand gekomen in het rijk en landen die Karel de Kale van zijn 2 broeders, als Lotharius, keizer van Rome, en Lodewijk, koning van Germani [85v] of Duitsland ten deel was gevallen, te weten al die rijken en landen strekkende van de Noordzee tot de Maas toe, in welke landen, zoals die kroniekmeester zegt, de Noormannen gekomen zijn met de Friezen die ze toen onder tribuut en onderwerping hadden en vernielden het al en kwamen met schepen tot Parijs toe en vochten met de Friezen dapper 3 staande strijden waarin ze van twee victorie kregen; maar in de derde werden ze vluchtend en liepen wederom te scheep en trokken over in Frankrijk waar ze veel steden innamen, te weten Bordeaux, Petragoricen, Zanctonen, Tours, Limoges, Orleans, met alle stadjes en dorpen daar omtrent gelegen en zijn wederom gekomen door de Noordzee in de rivier de Loire en wonnen de stad Nantes, en versloegen de heilige bisschop op de heilige Paasavond toen hij de vont consacreerde en wijdde met alle klerken en leken. Daarna kwamen ze tot Angers en tot Tours, en verbranden buiten Sint Martinuskerk en vernielden het alom, maar dat lichaam was gebracht in de stad Tours eer dat ie Denen dat land overvielen. Daarna, onder deze keizer Lodewijk de 2^de, kwamen de Denen of Noortmannen in Engeland en vingen de aller christelijkste koning Eadmunt genoemd, Sint Adelbertus broeder, de te Egmond ligt en hebben hem wreed behandeld als een misdadig mens en sloegen hem schandalig zijn hoofd a. Dat hoofd nam een wolf en liep er mee in het bos en hield het ongeschonden bij zijn voeten. Toen dit veel christen mensen zochten hoorden ze een stem roepen aldus: ‘Hier, hier, hier!’ Ze zijn dat geluid van de stem gevolgd en vonden dat hoofd leggen bij een wolvenkuil ongeschonden en brachten het voort tot kennis van andere gelovige mensen en hebben zijn martelarij verspreid waar al het volk van Engeland zeer in verblijd waren want er geschieden ontelbare mirakels. Hierna zijn veel Denen uit Engeland gezeild en zijn gekomen in Holland en Zeeland, dat men toen Oost-Frankrijk noemde, en versloegen veel van den inwoners van de landen; de andere liepen op het slot te Voorburg, dat voormaals koning Aurindilus had gesticht en gebouwd om zichzelf daarop te bergen. Maar vanwege Gods toestaan en om die zonden der mensen, hebben de heidense Denen dit slot vechtenderhand gewonnen en versloegen daarop 2 dappere ridders van Holland, als heer Geerlof en heer Dibbolt, met een grote menigte der christen mensen die dapper vochten voor het geloof Christus en voor hun land en kinderen. En de Denen wierpen en vernielden dat slot ter aarde toe en trokken voort tot Noordwijk waar ook van koning Aurindulus een zwaar, sterk slot gebouwd was geweest en namen aldaar gevangen de heiligen priester Jeroen, de net uit Engeland gekomen was en van bisschop Hunger van Utrecht daar gezet was om het volk te leren en in Christus geloof te houden. En omdat ze op geen manier van het geloof trekken mochten hebben ze hem wreed gedood en gemarteld, wiens lichaam daar begraven werd en later onder de andere graaf van Holland gevonden werd, zoals ge hierna zal horen. En de Denen sloegen alles dood die ze op het slot vonden en wierpen het neer ten gronde. Hierna liepen ze alle dorpen, steden en plaatsen door van Holland en wie ze niet ontvingen met vrede of hun wil deed die sloegen ze dood en maakten al het land woest en namen na zich wijven, kinderen en beesten met een grote roof van menigerlei goederen. Hierna zijn ze gescheiden uit Rijnland en kwamen in Kennemerland en overvielen dat vermaardste dorp van het land, geheten Egmond, en vernielden aldaar de kerk en het Godshuis in de eer der heilige belijder Sint Adelbertus gesticht en gefundeerd. Vandaar zijn ze de [86r] Rijn opgetrokken en hebben de heilige bisschoppelijke stad Utrecht belegerd, ingewonnen en alle poorten, torens en muren met het slot ter aarde geworpen, zoals onder bisschop Hunger tijden gezegd zal worden. Toen dit gedaan was trokken ze naar Wijk bij Duurstede waar boven de 40 parochiekerken in stonden die voormaals door Sint Swidtbert en Macellinus predicatie en mirakels tot het geloof Christus gebracht waren en vernielden de stad en verbranden alle kerken die erin stonden en het volk dat ontgaan was met een groten roof gevangen. Voort trokken ze vandaar de Rijn op met zwaar volk en veel schepen en vernielde alles dat er was en nieten niets staan, spaarden niemand, nog geestelijke, nog wereldlijke, jong nog oud. Zeverbranden Nijmegen en Julius slot dat koning Karel de Grote onlangs vernieuwd had. Diergelijke Kaiserswerth, Keulen, Aken; en koning Karels slot of paleis waar ze hun paardenstal van maakten. Voort wonnen ze Mainz. Bonn, Metz. Trier, Luik, Tongeren, Maastricht, Sint-Truiden en meer andere steden, burchten en kloosters die ze allen verbranden. Wat kwaad deze ongelovige Denen meer gedaan hebben en hoe ze met lange jaren tot het geloof Christus gekomen zijn en in wat landen ze daarna rustig gezeten zijn zal je hierna horen. Het is ons genoeg dat we weten dat ze deze landen en omtrent ons gezeten vernield en verwoest hebben.

Hoe dat Hungerus ghecoren wert die XI biscop van Uutrecht.
Dat XCIIII capittel.

Hongerus wert na des gloriosen biscop Ludtgers doot eendrachtelic gecoren die XI biscop van Uutrecht, ende was een wijs, geleert, rustich ende doechlic man. In zijn eerste jaer quamen in Hollant mit scepen die Denen, dye men Noormans hiet, vernyelende ende destruerende thele lant, ende wonnen mit stormenderhant die stat van Uutrecht, als die heilige biscop Frederic propheteert hadde, ende versloegen bina alle dye ecclesie mittet gemeen kersten volc, uutgenomen desen biscop Hungerus, mit enige der canoniken, die God die Here conserveerde ende onthilt tot zijnre scapen ende ondersaten behoeft, ende ontquamen, comende totten keyser Lotharijs, als doe monic int cloester te Pruymen. Lotharijs horende dit grote verdriet, wert beroert mit bermherticheit, ende gaf desen biscop Hungero mit zijn canoniken dat cloester tot Sinte Odilien berch, gelegen int bisdom van Ludic in den lande van Gelre, bi die stede van Remonde, om aldaer in vreden te leven, ende Goods dienst ijnnichlic te onderhouden, ende oec voer den anloep der Denen bescermt te wezen. Dese biscop Hungerus verwarf, dat die keiser Lodewic van Romen die II confirmeerde alle die privilegien ende vryheden die zijn voervaders der kerken van Uutrecht gegeven hadden.

Hoe dat Hunger gekozen werd als 11^de bisschop van Utrecht.
Dat XCIIII kapittel.

Hunger werd na de dood van de glorieuze bisschop Liudger eendrachtig gekozen als 11^de bisschop van Utrecht en was een wijs, geleerd, rustig en deugdelijke man. In zijn eerste jaar kwamen in Holland met schepen de Denen die men Noormannen noemt en vernielden en verwoesten het hele land en wonnen met stormenderhand de stad Utrecht, zoals die heilige bisschop Frederik geprofeteerd had, en versloegen bijna alle kerkgemeenschap met het gewone christen volk, uitgezonderd deze bisschop Hunger met enige der kanunniken die God de heer behield en onthield zijn schapen en onderzaten behoefte en ontkwamen en kwamen bij keizer Lotharius die toen monnik was de Prüm. Lotharius hoorde dit grote verdriet en werd bewogen met barmhartigheid en gaf deze bisschop Hunger met zijn kanunniken dat klooster te Sint Odilinberg gelegen in het bisdom Luik in het land van Gelre bij de stad Roermond om aldaar in vrede te leven en Gods dienst innig te onderhouden en ook voor de aanloop der Denen beschermd te wezen. Deze bisschop Hunger verwierf dat keizer Lodewijk van Rome de 12^de bevestigde alle privilegies en vrijheden die zijn voorvaders de kerk van Utrecht gegeven hadden.

Van enen groten storme des zees die in dezen biscops tijden was.
Dat XCV capittel.

In den jare ons Heren VIII C ende LX, doe openbaerde een wonderlic teyken in den hemel, want die sterren worden gesien van allen wegen ende hoeken tsamen te lopen ende vuerige stralen uutgeven; na welke wonderlike teikenen gevolcht zijn drovige jammerlike plagen, als grote ongetemperheit der lucht, stadelike onverdrachlike stormen der winden ende vloden, seer overgaende haer gewoenliken overen ofte terminen, in maniren van eenre diluvien of der vloeden ende volre wateren. Want die Rijn, die voermaels plach te vloyen doer Wijc te Duersteden, Uutrecht, Leyden ende Catwijc in die Westerzee, omme des grote oplopinge ende overvloedicheit des zeeswaters, recht als wilen eer die Jordaen, soe is doe die Rijn afterwerts ghekeert, als dat in Hollant, int Sticht ende in die Betue die menschen ende beesten in groter menichten zijn verdroncken ende gestorven, ende om die zoutheits des waters, dat mit gewelt van Catwijc opwert, overmits stormende vlagen der winden gedreven worde, verzoect zijn ende byna tsamelyc nedergestort, dat alle die bomen, die huden te dage van Leyden tot Nijemagen toe in broekige oft in waterige steden opgegraven worden, kenliken gevonden worden, alle eens weges mits den [86v] storme nedergeslagen, waerom die luden uut Hollant, uut Sticht ende in der Betue mit eendrachtigen rade, opdat sij voort meer niet argers en souden lyden, soe hebben sij van Wijc te Duersteden an beyden sijden een cleine beke uut den Rijn vloiende, geheten die Leck, mit een dijke beslagen ende gemaect, ende hebben also den Rijn horen vloet ende loop na Uutrecht benomen, ende loopt nu na Vianen ende Scoenhoven ende voert in die Mase ende in die zee. Ende als die Rijn aldus gestopt was, doe worden die dunen tot Catwijc weder heel, ende scoten ineen, sodat die Rijn ganslijc bi Catwijc gestopt is, daer si in die zee plach te vloijen; ende die burch van Britannien oft die burch te Britten bleef buten die dunen leggen in die zee verdroncken, daer men noch tfondament of siet als tlaech water is, daer die heren van Wassennaer of gecomen zijn, als voer in Claudius des keysers gesten gescreven staet.

Van een grote storm der zee die in dezen bisschop tijden was.
Dat XCV kapittel.

In het jaar ons Heren 860 toen openbaarde een wonderlijk teken in de hemel, want de sterren werden gezien die van alle wegen en hoeken tezamen liepen en gave vurige stralen uit; na welk wonderlijk teken gevolgd zijn droevige jammerlijke plagen als grote ongeregeldheid der lucht, steeds onverdraaglijke stormen der winden en vloeden die zeer overliepen hun gewoonlijke over of termijnen in de manier van een zondvloed of de vloeden en volle wateren. Want de Rijn die voormaals plag te vloeien door Wijk bij Duurstede, Utrecht, Leiden en Katwijk in de Noordzee vanwege de grote oploop en overvloed van zeewater recht als wijlen eerder de Jordaan, zo is toen de Rijn achteruit gekeerd als dat in Holland, in het Sticht en in de Betuwe de mensen en beesten in groter menigte zijn verdronken en gestorven vanwege de zoutheid van het water dat met geweld van Katwijk opwaarts vanwege stormende vlagen der winden gedreven werden bezocht zijn en bijna tezamen neergestort zodat alle bomen die heden te dage van Leiden tot Nijmegen toe in broekachtige of in waterige plaatsen opgegraven worden kennelijk gevonden worden allerwege eens mits de [86v] storm neergeslagen werden, waarom de lieden uit Holland, uit Sticht en in de Betuwe met eendrachtige raad zodat ze voort meer niet ergers zouden lijden zo hebben die van Wijk bij Duurstede aan beide zijden een kleine beek uit de Rijn vloeit, geheten de Lek, met een dijk beslagen en gemaakt en hebben alzo de Rijn zijn vloed en loop naar Utrecht benomen en loopt nu naar Vianen en Schoonhoven en voort in de Maas en in de zee. En toen de Rijn aldus gestopt was toen werden de duinen te Katwijk weer heel en schoten ineen zodat de Rijn bij Katwijk verstopt is waar het in de zee plag te vloeien; en de burcht van Brittanni of de burcht te Britten bleef buiten de duinen liggen en is in de zee verdronken daar men nog het fundament van ziet als het laag water is daar de heren van Wassenaar van gekomen zijn zoals voor in keizer Claudius verhalen geschreven staat.

Dit is dat beginne ende oerspronck des lants van Gelre onder Kaerle die Cale.
Dat III capittel.

In den jare Ons Heren als men screef VIII C ende LXXVIII, ende Kaerle die Cale keiser van Romen was, doe was int Crisdom van Colen een groet velt ofte plein, ende was bi der heerscappije van Pondt. Ende in dit velt ofte plein so was een alten vervaerliken fellen ende venynden vreselicken dier ende beest, dat veel quaets dede; want het verslinde menschen ende beesten daert bi comen konde. Ende dit felle dier riep dick ende menichwerf, mit groten geruchte: ԇelre, Gelre, Gelre! ‘ende het hadde grote barnende ogen die men des snachts alst duyster was, bescheidelic ende claerlic sien mochte. Ende die luden die daeromtrent woenden, ruymden sommige van daen, ende wouden oec gemeenlic al van danen rumen, mochten si van dit beest niet verlost worden. Ende die heer van Pont, die daer by geseten was, dye leet veel scaden van desen beeste; ende dese heer van Pont hadde II sonen, dat al te heerlike stoute jonge mannen waren; die ene hiete Wichaert, dander Lupolt. Ende bi rade van horen vader, so begrepen si dat si dit dier bestriden wouden, ende gingen stouteliken in der nacht, ende hadden hem wel daertoe gemaect, ende quamen daer si meenden dat dit dijer was, ende vernament bi die lichtinge van sinen ogen. Ende si gingen hem an in den name Goods, ende verwonnen ende verslogen dit dier; ende als si dit verslagen hadden, so was alle dat volc, dat daeromtrent woenden, seer verblijt dat si van desen quaden fenijnden dier ende beeste verlost waren. Ende alle dat volc, dat daeromtrent woende, dye gaven hem onder desen II broeders, ende koren dese twe als edel jonghelingen tot horen princhen ende voechden ende doverste van horen lande te wesen; ende dese twe broeders mitten heer van Pont, horen vader, die begrepen ende maecten opter stede daer si dat dier verslagen hadden een begrip ende veste, ende noemden dat Gelre, als dat dier voerscreven plach te roepen; ende dat is in die stede van Gelre, van welke veste oft stat dat dat hele lant sinen naem of ghenoemt heeft. Ende een deel jaren daerna starf Lupolt, dye jonxste broeder, ende Wychaert bleef alleen voecht van Gelre. Ende daerna starf die heer van Pont, sine vader, ende Wichart wert mede heer van Pont. Ende dese Wichaert voerde in sinen wapen een scilt van goude mit III Mispelblomen van keel. Daerna, in den jaer M ende LXXIX, doe was een voecht te Gelre ende heer van Pont grave Ot van Nassouwen, ende hadde te wive des heren van Pont ende voecht van Gelre, sijn enige dochter. Dese verwerf an den keyser Henric den III, als dat die keyser maecte van deser voechdie van Gelre ende van der heerlicheit van Pont een graefscap, ende hiet vort dye graefscap van Gelre, ende hilt dat te leen van den keyserijck. Ende als grave Otten eersten wijf gestorven was, nam hi te wijf grave Wijchmans eenige dochter van Zutpheen, geheten Zophie; ende mit deser dochter quam dat lant van Zutphen an dat lant van Gelre. Ende als dese lantscappen aneen gecomen waren, so hijlicte grave Ot sinen enigen soen, geheten Gherrit, van sinen eersten wive, an des mogende grave Florijs die Vetten dochter van Hollant, daer keiser Lotharius oem of was. Daerna, in den jaere M II C ende XLVIII, doen verwerf grave Ot van Gelre an den coninc Willem van Rome, grave van Hollant, als dat hi soude besitten die burch te Nijmmaghen mitter stadt ende mit allen horen toebehoeren, in allen manieren als die graven van Cleef van ouden tijden lange jaren beseten hadden vanweghen des Roemschen Rijcxs. [90v]

Des, so leende grave Ot coninc Willem daerop XXI dusent marc puers fijns coninck silver; ende tot alle tiden als een keyser of Roemschen coninc dese voorscreven zomme silvers den grave van Gelre of sinen nacomelingen wedergeeft, soe mach hi die burch mitter stat ende allen sinen toebehoren weder na hem nemen an den Roemschen Rijck. Ende dit confirmeerde Rodolphus die Roemsche coninc, die na coninc Willem quam. Ende alst een keyser of coninc lossen wyl, ende dan weder versetten, so moet die grave van Gelre die voerkoer daerof hebben. Hierna, int jaer Ons Heren M III C ende XXXIX, doe was keiser Lodewijc van Beijeren hertoghe Aelbrechts vader tot Vranckenvoert, ende daer maecte hi van den graefscappe van Gelre een hertoechdom. Ende hertoghe Reinolt was die leste grave ende eerste hertoge van Gelre. Daerna, als in den jaer Ons Heren M IIII C ende XXIII, doen bestarf dat hertochdom van Gelre op Aernolt, here Jans outste zoen van Egmont, wiens moeder was des hertogen Reinolts suster, die leste hertoge van Gelre. Ende dese hertoge Aernt van Gelre die vercofte bi sinen levende live dat hertoechdom van Gelre hertoge Kaerle van Burgongen, daer vele oerlogen ende twisten om gecomen sijn, als ghi nae horen sult, int processe van desen cronike.

Van de oorsprong en begin van het graafschap van Vlaanderen onder Karel de Kale.
Dat III kapittel.

In het jaar van onze Heer toen men schreef 878 en Karel de Kale keizer van Rome was toen was in het rijk van Keulen een groot veld of plein en was bij de heerschappij van Pont. En in dit veld of plein zo was een al te vervaarlijk fel en venijnig vreselijk dier en beest dat veel kwaads deed, want het verslond mensen en beesten waar het bij kon komen. En dit felle dier riep vaak en menigmaal met groot gerucht: ‘Gelre, Gelre, Gelre! Het had grote brandende ogen die men ‘s nachts als het duisters was bescheiden en helder zien mocht. En de lieden die daaromtrent woonden ruimden sommige vandaan en wilden ook algemeen allen vandaar ruimen, mochten ze van dit beest niet verlost worden. En die heer van Pont, die daarbij gezeten was, die leed veel schade van dit beest; en deze heer van Pont had 2 zonen dat al te heerlijke dappere jonge mannen waren; de ene heette Wichaert, de ander Lupolt. En bij raad van hun vader zo begrepen ze dat ze dit dier bestrijden wilde, en gingen dapper in de nacht en hadden zich daartoe gemaakt en kwamen daar ze meenden dat dit dier was en vernamen het bij het oplichten van zijn ogen. En ze gingen hem aan in de naam van God en overwonnen en versloegen dit dier; en toen ze dit verslagen hadden zo was al dat volk dat daaromtrent woonden zeer verblijd dat ze van dit kwade venijnige dier en beeste verlost waren. En al dat volk dat daaromtrent woonde die begaven zich onder deze 2 broeders en kozen deze 2 als edele jongelingen tot hun prinsen en voogden en de overste van hun land te wezen; en deze twee broeders met de heer van Pont, hun vader, die begrepen en maakten op de plaats daar ze dat dier verslagen hadden een begrip en vesting en noemden dat Gelre, zoals dat dier voorschreven plag te roepen; en dat is in die stad van Gelre van welke vesting of stad dat dit hele land zijn naam van gekregen heeft. En een deel jaren daarna stierf Lupolt, de jongste broeder, en Wychaert bleef alleen voogd van Gelre. En daarna stierf de heer van Pont, zijn vader, en Wichart werd mede heer van Pont. En deze Wichaert voerde in zijn wapen een schild van goud met 3 mispelbloemen van keel. Daarna in het jaar 179 toen was een voogd te Gelre en heer van Pont graaf Otto van Nassau en had tot wijf de enige dochter van de heer van Pont en voogd van Gelre. Deze verwierf aan keizer Hendrik de 3^de als dat deze keizer maakte de voogdij die van Gelre en van de heerlijkheid van Pont een graafschap en heette voort het graafschap van Gelre en hielde het te leen van het keizerrijk. En toen graaf Otten eerste wijf gestorven was nam hij tot wijf de enige dochter van graaf Wijchmans an Zutphen, geheten Zophie; en met deze dochter kwam dat land van Zutphen aan dat land van Gelre. En toen al deze landschappen aaneen gekomen waren zo trouwde graaf Otto zijn enigen zoon, geheten Gherrit van zijn eerste wijf, aan de dochter van de vermogende graaf Floris de Vette van Holland, waarvan keizer Lotharius oom van was. Daarna in het jaar 1248 toen verwierf grave Otto van Gelre aan de koning Willem van Rome, graaf van Holland, als dat hij zou bezitten de burcht te Nijmegen met de stad en met al zijn toebehoren, in alle manieren als die graven van Kleef van oude tijden lange jaren bezeten hadden vanwege het Roomse Rijks. [90v]

Dus zo leende graaf Otto koning Willem daarop 21 000 mark puur fijn koninklijk zilver; en tot alle tijden als een keizer of Roomse koning deze voorschreven som zilver den graaf van Gelre of zijn nakomelingen wedergeeft zo mag hij die burcht met de stad en al zijn toebehoren weer naar hem nemen aan het Roomse Rijk. En dit confirmeerde Rodolphus de Roomse koning die na koning Willem kwam. En als het een keizer of koning inlossen wil en dan weer verzetten zo moet de graaf van Gelre de voorkeur daarvan hebben. Hierna, in het jaar van onze Her 1339, toen was keizer Lodewijk van Beieren, hertog Aelbrechts vader te Frankfort, en daar maakte hij van het graafschap van Gelre een hertogdom. Ene hertog Reinolt was de laatste graaf en eerste hertog van Gelre. Daarna, toen het in het jaar ons Heren 1423 was, toen bestierf dat hertogdom van Gelre op Aernolt, heer Jans oudste zoon van Egmond, wiens moeder was de zuster van hertog Reinolt, de laatste hertog van Gelre. En deze hertog Aernolt van Gelre die verkocht in zijn leven dat hertogdom van Gelre aan hertog Karel van Bourgondi, daar vele oorlogen en twisten om gekomen zijn zoals ge hierna horen zal in de voortgang van deze kroniek.

Een voerredene van den graeflickhede van Hollandt.

Dat V capittel.

Eer dat wi comen totten eersten graef van Hollant, ist van node int cort te verhalen van der gelegentheit, proprieteyt, sceydinge ende outheit des lants van Hollant. [91v]

Hollant is een cleyn provincie, die men overal in VI oft VII uren tijts mitten voeten uutgaen mach. Dit lant heeft belegen an die oestside Vrieslant. An die zuytside Brabant. An die westside Vlaenderen, ende an die noertside die Bartanse Zee, ende leyt recht neffens Engelant over. Het is een bol ofte hol lant, broekich ende waterich, ende is gerekent voert beste eylant dat in den Rijn gelegen is, daer veel armen van der zee in lopen, ende die Rijn van afteren mede, ende oeck die Mase, van Gorychom of tot Staldunen. Het heeft veel meeren ende staende wateren, goede weiden vol van beesten, ende in sommige plaetsen seer vruchtbaer ende wasbaer van saeylant ende teellant. Ende heeft cleine ende lustige bosschagen ende wildernissen, daer veel wiltbraets in is om te jagen. Hier is een rijc volck, dat hem te zee ende water geneert om sijn comenscap, als voer gescreven staet. Dit lant is mede onder den Duytsschen gerekent na der gelegentheit, heerscappie, tonge ende zeeden. Dat volck is frisch van live, starck van crachten, gemeenlic groot van statuere, koen van gemoede, eersaem van aensicht, gelatich van zeeden, ende minlic van woerden, Goedsvruchtich, trou ende vreedsam van natueren, als hem geen ongelijc gesciet. In dit lant wonen die Bataviers, die Catthen, die Kenemers, die Vriesen, die Frisiabonen, als voer gescreven staet. Ten lesten, om van der outheit van desen lande te spreken, so ist te weten int generael, dat dit lant eerst ende meer mitten scepen dan mitten voeten ghevonden is, ende dat overmits die geberchten, dunen ende wildernissen. Ende hierom soe sijn alre eerst in Europen die plaetsen ende eylanden opter see, riviren ende wateren gelegen bewoent geweest, als IJtalien, Spangen, Vrancrijck ende andere eylanden daerbi, van denwelken Hollant dye minste niet en is van neringe ende wellusticheit. Wanttet al bi IJsaacs des patriarchs tijt bewoent is gheweest; onder Moysesՠtijden bi coningen regeert; onder Sampsons tijden bi den Troijanen weder begrepen, ende daernae bewoent van den Chatten, overmits onderlinghe twist, die si in hoer oude ende eerste landen pleghen te hebben; ende soe voort van den Romeinen voer ende nae Cristus gheboert seer verbetert ende vermeerret, want si daerin brochten steenbackers, timmerluden, metselaers ende dykers, die dit lant alsdoe noch onder den ofspoelinghe ende oploep der zee legghende, ghebrocht hebben tot een wellustighe provincie, dye nu eens deels van den Vriesen ende Frisiabonen, Catthen ende Canenifaten, eens deels van den Bataviers ende Betavoduren bewoent wort. Waerom dattet oec altijt in den gesten van den Romeynen Bathavia ghenoemt is; ende nu Hollant, ende comt seer overeen na der proprieteyt der tonghen. Want Bathavia sorteert ende nempt sinen naem van der diepte oft hoechte, na der Latijnsche oft Walsche spraeck, dat oec mit onser talen seer overeen compt, in dien, dat wijt noemen Hollant, wanttet hol ende bol is, hoewel dattet sommighe hieten Holtlant, als men noch vindet in oude bryeven der graven van Hollant. Mer dese naem en comt nyet overeen mit Batavia na der bedudenissen voerseit. Die outheit van onsen desen lande betughen ons die oude sloten voermaels hier in dit lant van den Romeinen ghesticht teghens den overvalle der Barbaren ende andere zeeroveren. Welcker vervallen husen ende stenen mit sekere opscriften op huden, bi onsen tiden, noch gevonden worden in vele diverse plaetsen, in den jare XV C ende II, als tot Romenburch buten Leyden, daer men huden dages vint menigherlije vreemdicheden van bouwinghe ende tymmeraetse ter aerden toe ende onder der aerden destrueert, van afgoden ende andere costlicheden van ghesteenten ende uutghegraven stenen, mit opscriften, die men nauwelick ghelesen en can. Voert tot Voerburch tusschen Delft ende den Haghe, dat oeck een groot ghevaert ende begrip gheweest is, als dat fondament bewijst, dat men daghelixs uutgraeft. Voert tusschen Monster ende Naeldwijc is een stenen colomne ghevonden mit sekere opscriften. Item, tot Egmont int cloester, in des sgraven sale. Tot Alphen, buten Leyden, worden oec vele vreemdicheden ghevonden. Item tot Loendersloot by Uutrecht sijn oeck oude stenen tomben myt Roomsche letteren uutghegraven, ghevonden ende tot meer andere plaetsen. [92r]

Een voorrede van de grafelijkheid van Holland.

Dat V kapittel.

Eer dat we komen tot de eerste graaf van Holland is het nodig in het kort te verhalen van de gelegenheid, eigenschap, scheiding en oudheid van het land Holland. [91v]

Holland is een kleine provincie die men overal in 6 of 7 uren tijd met de voeten uitgaan mag. Dit land heeft gelegen aan de oostzijde Friesland. Aan de zuidzijde Brabant. Aan de westzijde Vlaanderen en aan de Noordzee de Noordzee en ligt recht neffens tegenover Engeland. Het is een bol of hol lang, broekachtig en waterig en is gerekend voor het eiland dat in de Rijn gelegen is waar veel armen van de zee in lopen en de Rijn van achteren mede en ook de Maas van Gorinchem af tot Staalduinen. Het heeft veel meren en staande wateren, goede weiden vol van beesten en in sommige plaatsen zeer vruchtbaar en groeizaam van zaad land en teelland. En heeft kleine en lustige bosjes en wildernissen waar veel wildbraad in is om te jagen. Hier is een rijk volk dat zich ter zee en water geneert om zijn koopmanschap. Dit land is mede onder de Duitsers gerekend naar de gelegenheid, heerschappij, spraak en zeden. Dat volk is fris van lijf, sterk van krachten, gewoonlijk groot van statuur, koen van gemoed, eerzaam van aanzicht, goed van zeden en minnelijk van woorden, Godsvruchtig, trouw en vreedzaam van naturen als hen geen ongelijk geschiedt. In dit land wonen die Batavieren, de Chatten, de Kennemers, de Friezen en de Frisiabonen. Tenslotte om van de oudheid van dit land te spreken zo is het te weten in het algemeen dat dit land eerst en meer met de schepen dan met de voeten gevonden is en dat vanwege de gebergten, duinen en wildernissen. En hierom zo zijn allereerst in Europa de plaatsen en eilanden aan de zee, rivieren en wateren gelegen bewoond geweest als Itali, Spanje, Frankrijk en andere eilanden daarbij, waarvan Holland de minste niet is van nering en lust. Want het was al bij de patriarch Isaac tijd bewoont geweest; onder Mozes tijden door koningen geregeerd; onder Sampsonՠs tijden bij de Trojanen weer begrepen en daarna bewoond van de Chatten vanwege onderlinge twist die ze in hun oude en eerste landen plagen te hebben; en zo voort van de Romeinen voor en na Christus geboorte zeer verbeterd en vermeerderd want ze brachten daartoe steenbakkers, timmerlieden, metselaars en bedijkers die dit land alstoen nog onder de afspoeling en oploop der zee lag gebracht hebben tot een lustig provincie die nu eensdeels van de Friezen en Frisiabonen, Chatten en Cananefaten, eensdeels van de Batavieren en Betavoduren bewoond werd. Waarom dat het ook altijd in de verhalen van de Romeinen Batavia genoemd is; en nu Holland, en komt zeer overeen naar de eigenschap der spraak. Want Batavia sorteert en neemt zijn naam van de diepte of hoogte naar de Latijnse of Waalse spraak dat ook met onze taal zeer overeenkomt, in dien dat wij het noemen Holland, want het hol en bol is, hoewel dat sommige het noemende Holhet land, zoals men nog vindt in oude brieven der graven van Holland. Maar deze naam komt niet overeen met Batavia naar voorgaande betekenis. De oudheid van ons land betuigen ons de oude burchten voormaals hier in dit land van den Romeinen gesticht tegen de overvallen der Barbaren en andere zeerovers. Welke vervallen huizen en stenen met zeker opschrift op heden in onze tijden nog gevonden worden in vele diverse plaatsen als in het jaar 1502 toen te Romenburcht buiten Leiden, waar men hedendaags menigerlei vreemde dingen vind van bebouwing en timmerwerk ter aarde toe en onder de aarden verwoest van afgoden en andere kostbaarheden van gesteenten en uitgegraven stenen met opschrift, die men nauwelijks lezen kan. Voort te Voorburg tussen Delft en Den Haag dat ook een groot bouwwerk en begrip geweest is als dat fundament bewijst dat men dagelijks uitgraaft. Voort tussen Monster en Naaldwijk is een stenen kolom gevonden met zeker opschrift. Item, te Egmond in het klooster in de graven zaal. Te Alphen, buiten Leiden, worden ook vele vreemdheden gevonden. Item, te Loenersloot bij Utrecht zijn ook oude stenen tomben met Roomse letters uitgegraven, gevonden en tot meer andere plaatsen. [92r]

Uut allen desen voernoemden antiquieten, titulen ende opscriften, die men noch dagelicxs vindet ende siet, mach men sekerlic mercken ende weten die outheit ende vierlicheit des lants van Hollant; dwelck die Romeinen mit hoer sloten voermaels alsoe beset hebben ende boven andere nacien vercoren als voer gheseyt is, ende men oec claerlic verstaen mach uuter naersticheit ende arbeyt, die die Romeinen in onsen desen landen gedaen hebben. Want en haddet hen niet hoechlic ter herten gegaen, Lucius Septimius Severus ende Marcus Aurelius Anthoninus, keyseren van Romen, en hadden nimmermeer hoer oude vervallen wapenhuys staende buten Leyden tot Romenburch weder opgetimmert ende mit groten costen gerepareert; want si dit voerseyde slot dat van hoer voersaten lange tijt voer Cristus gheboert eens volmaectelic ghesticht was, hebben wederom sijn vervallen muren, toornen ende woningen beghinnen te repareren int jaer Ons Heren C ende XCVI, ende hebbent eerst volmaect ende voleindt int jaer Ons Heren CC ende XVI, dats in de spacie van XXX jaren. Waerom dat men dese voerseyde reden mit recht wel gheloven mach, want men twerck van dien daghelicxs mitter keyseren namen, dye doe regeerden tot een ewige memorie, voer ogen siet. Dit is nu cortelick gheseyt van der situacie, gheleghentheit, proprieteyten, profiten, delinghe ende outheit van Hollandt. So willen wi nu in den eersten verclaren, van wien ende wanneer dat dit landt als een graefschap uutghegheven is, ende daerna van wien dattet gheregeert ende beheert is gheweest totten jaren Ons Heren M CCCCC ende XVI. [92v]

Want nu in dese onse cronike mentie gemaect wert ende haer beghinne anneempt van die scheppinge ende makinge des werlts, mit al datter inne es, begripende in haer historijs gewijs aller ouden gesten van des werelts beghinne totten tsegenwoerdigen jare Ons Heren XV C ende XVI, verhalende int cort, ende also veel alst van node is totter historien, die ofcoemst, voertgang ende versmadeliken doot ons Heren Jhesu Christi, Schepper hemelrijcks ende aertrijcks, des uppersten paeus, mit sinen successoren van Sinte Pieter, der apostelen prince, tot Leonen den Thienden, onsen tsegenwoerdigen geestliken Vader ende Here van alle die werlt, met den oersprong des stadts van Romen, thoeft des werlts; want also Sinte Thomas int V capittel sijns derde boecx, dat hi gemaect heeft vant regement der princen, seyt uut auctoriteit Sinte Augustijns int XVIII boeck Van die Stadt Goeds, dat het den mogenden God belieft heeft die Romeinen die ghehele werlt met striden te verwinnen, opdat het wijt ende breet openbaer soude wesen die hele werlt in een geselscap des gemeen goets ende der wetten ghebrocht te wesen, uut welcker heerscappie, mogentheyt ende ghebot ghesproten sijn coningen; ende die coningen verjaecht wesende, consules ofte raden; ende na den raeden keyseren, die met vrome feyten bina die gehele werlt tot des Roemsche Rijcks onderdanicheit ghebrocht hebben, also wel an gheensits meers als an dese, tot coninc ende keyser Kaerls die Grote tiden toe, van denwelcken na der rechter linie ende ofcoemst die eerste graven van Hollant uutgesproten ende geboren, dicwil seer hoechlicken an den voerseyden keyseren ende ander mogende heren ende landen gehilict sijn geweest; alsulcx, dat die coninclicke majesteyt onses alder ghenadichste heren ende graves van Hollant, Kaerl, coninc van Arrogon, dien die mogentheit Goeds believe, langlivich gesont ende voerspoedich te sparen, up dese tijt is veel conincrijken ende landen coninc ende heer, gescepen noch veel meer landen onder sijn coninclike gehoorsaemheyt te crighen. Alle welcker landen ende andere rijcken ( van denwelcken in dese tsegenwoerdighe cronike geroert is ende ghetracteert sal werden ( gelegentheden tmeeste deel ons onbekent sijn. Om nu hierinne te voersien, ende dat een yeghelic int cort sekerder soude moghen wesen van den voornoemde landen, ende hebben enighe kennisse van dye gheleghentheden, van dien alsoe wel van landen als van der zee rivieren ende berghen, so hebbe ick dese tseghenwoerdige figuer hierby doen printen, uut den welcken men als in een spiegel mach hebben kennisse van datter voorscreven is, alsoe veel alst moghelick is. [93r]

Uit al deze voorgenoemde antikwiteiten, titels en opschriften die men nog dagelijks vindt en ziet mag men zeker merken en weten de oudheid en helder van het land van Holland; wat de Romeinen met hun burchten voormaals alzo bezet hebben en boven andere naties gekozen en men ook duidelijk verstaan mag uit de vlijt en arbeid die di Romeinen in onze landen gedaan hebben. Want had het hen niet zeer ter haren gegaan, Lucius Septimius Severus en Marcus Aurelius Antoninus, keizers van Rome, hadden nimmermeer hun oude vervallen wapenhuis dat staat buiten Leiden tot Romenburcht weer opgetimmerd en met grote kosten gerepareerd; want ze dit slot dat van hun voorzaten lange tijd voor Christus geboorte eens volmaakt gesticht was hebben wederom zijn vervallen muren, torens en woningen beginnen te repareren in het jaar Ons Heren 191 heb het eerst volmaakt en voleindt in het jaar Ons Heren 216, dat is in de tijd van 30 jaren. Waarom dat men deze reden met recht wel geloven mag want men mag het werk ervan dagelijks met de namen van de keizers die toen regeerden tot een eeuwige memorie voor ogen zien. Dit is nu kort gezegd van de situatie, gelegenheid, eigenschapen, profijten, verdeling en oudheid van Holland. Zo willen we nu eerst verklaren van wie en wanneer dat dit land als een graafschap uitgegeven is en daarna van wie dat het geregeerd en beheerd is geweest tot de jaren Ons Heren 1516. [92v]

Want nu in deze onze kroniek mentie gemaakt werd en haar begin aanneemt van de schepping en het maken der wereld, met alles dat er in is omdat in zich historie-vormig alle ouden verhalen van de wereld van het begin tot het tegenwoordige jaar Ons Heren 1216 en verhalen in het kort en alzo veel als het nodig is tot de histories de afkomst, voortgang en smadelijke dood onze Heren Jezus Christus, Schepper van hemelrijk en aardrijk, de oppersten paus, met zijn opvolgers van Sint Petrus, de apostelen prins, tot Leo de Tiende, onze tegenwoordige geestelijken Vader en Heer van de hele wereld, met de oorsprong van de stad Rome, het hoofd van de wereld; want alzo Sint Thomas in het 5^de kapittel van zijn derde boek dat hij gemaakt heeft van het regiment der prinsen,z egt uit autoriteit Sint Augustinus in het 18^de boek Van de Stadt Gods dat het de vermogende God belieft heeft de Romeinen de gehele wereld met strijd te overwinnen opdat het wijd en breed openbaar zou wezen de hele wereld in een gezelschap van algemeen goed en de wetten gebracht te worden, uit welke heerschappij, mogendheid en gebod gesproten zijn koningen; en de koningen die verjaagd waren consuls of raden; en na de raden keizers die met dappere feiten bijna de gehele wereld tot de Roomse rijks onderdanigheid gebracht hebben, alzo wel aan gene zijde van de zee als aan deze, tot koning en keizer Karel de Grote tijden toe waarvan naar de rechte linie en afkomst de eerste graven van Holland uitgesproten en geboren en vaak zeer hoog aan die voorgenoemde keizers en andere vermogende heren en landen gehuwelijkt zijn geweest; al zulks dat de koninklijke majesteit ons aller genadigste heer en graaf van Holland, Karel, koning van Aragon, die de mogendheid Gods belieft, lang levend, gezond en voorspoedig te sparen op deze tijd is veel koninkrijken en landen koning en heer, geschapen nog veel meer landen onder zijn koninklijke gehoorzaamheid te krijgen. Al die landen en andere rijken (waarvan in deze tegenwoordige kroniek aangeroerd en behandeld zal worden (gelegenheden het meeste deel ons onbekend zijn. Om nu hierin te voorzien en dat iedereen in het kort zekerder zou mogen wezen van die landen hebben enige kennis van de gelegenheden van die alzo wel van landen als van de zee rivieren en bergen zo heb ik deze tegenwoordige figuur hierbij laten printen waaruit men als in een spiegel mag hebben kennis van dat er voorschreven is, alzo veel als het mogelijk is. [93r]

Hier beghint dat anderde principael deel van dese tsegenwoerdige cronike, in denwelcken getracteert wert van den eersten grave met sine nacomelingen van Hollant, totter tijt dat het graefscap comt ant huys van Borgondien.

Al ist, dat des historijs cortheyt nyet en hengt verde ende wijt van haer te dwalen, nochtans, omdat het nu tijt is, ende doerde van die voerghenomen cronyke eyscht, dat wi van den graven van Hollandt tracteren, verhalende in wat manieren ende van wien dat voornoemde lant onder gehoersaemheyt eens prins ende graves gecomen is, heb ic voer mi genomen, achtervolgende dye sentencie van Sinte Thomas in een tractaetgen dat hi gemaect heeft van tregiment der princen, te verhalen der coninghen, princen ende vorsten oersprong, ende oft den landen nutter is gheregeert te werden van enen prince, dan van vele.

In allen dingen die tot enich eynde gheordineert werden, denwelken ghevalt also ofte anders voert te gaen, es noet yet dat het schict, waerdoer dat het directelic coemt tot een behoerlick eynde: Een schip dat doer cracht van verscheyden winden in verscheyden plaetsen beroert wert, en soude in sijn rechte haven niet comen, ten waer dat het doer cloecheit des stiermans ghestiert werde tot die haven. Nu ghevalt het die menschen tot hoer voergenomen einde versceydelic voert te gaen, twelc die versceidenheyt der menschen naersticheden ende werken bewijst; hieromme behoeft dye mensch yemant die hem ordineert totten einde. Enen ygelicken mensch is ingeentet tlicht des redens, mit welcke licht hi in sinen werken geordineert wert totten eynde. Waert bi also, dat het den mensche bequaem ware up hemselven te leven, alst veel dieren es, soe en soude hij geen ander ordineerder ofte scicker behoeven tot sijn begeerde eynde; mer een yegelic soude hemselven een regent wesen, onder God den uppersten Coninc, also verde als hi doer tlicht des redens van God hem gegeven hemselven in sinen wercken schicte ende ordineerde. Het is den mensche natuerlic te wesen een gesellic dier, levende in veelheit, meer dan alle andere dieren. Twelc die natuerlicke noottrufticheit bewijst; want anderen dieren heeft die natuer bereyt spijs; decselen, als der haren veelheit; bescermingen, als hoernen, tanden, clawen ofte tenminsten snelheyt om wech te lopen. Die mensch is gemaect dat die natuer van desen hem gheen bereyt en heeft, mer in die plaetse van dien allen is hem gegeven redelicheit waerdoer hi hemselven alle dye dinghen met den dienst sijnre handen soude mogen bereiden; tot welcke dinghen al te bereyden en is een mensch niet genoech; want een mensch bi hemselven en soude niet genoech hebbende mogen sijn leven overbrengen. Hieromme ist de mensche natuerlic te leven int geselschap van veel. Dat meer is: anderen dieren is ingeset een const ende cloecheyt tot al dat hem nut ofte scadelic is, gelijc een schaep dat natuerlic vermoet den wolf, sinen viant; oec mede kennen sommighe dieren uut een natuerlike industri sommige medicinael cruyden, hemselven ende ander dinghen dye tot hoer leven noet sijn. Die mensch heeft kennisse der dingen die tot zijn leven nootsakelic [93v] sijn alleen mit kennisse int gemeen, als mogende doer redelicheit uut natuerlike beghinselen comen tot kennisse al der dingen dye tsmenschen leven noet sijn. Ten is mede niet mogelic een mensch tot alle dye dingen te comen doer sijn reden ofte verstant; is daeromme den mensche noet in veelheit te leven, up dat deen van den anderen gehulpen worde, updat verscheyden menschen om verscheyden dingen te vinden met hoer redelicheit onledich sullen sijn, te weten deen in medicinen, ende also van den anderen. Ist nu den mensche natuerlic int geselscap van veel luyden te leven, so ist noet onder den menschen een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert; want veel menschen wesende ende enen yegeliken mensche voersiende hemselven dat hem nut is, soude die veelheit in versceiden dingen ghestroyet werden, ten waer, datter yemant ware sorchdragende van tgheen dat tot het welvaren des veelheits behoert, alst lichaem des menschs ende een yegelics diers soude vergaen, ten ware dat int lichaem ware een ghemeen regerende crachte, die toesicht hadde tot alder leden ghemene goet; twelc merckende Salomon, seyt Proverbiorum XII: Waer geen bescermen en is, wert het volc verstroyt. Dit gevalt rechtlic, want eygen ende ghemeen en sijn niet een, want also veel als teygen roert, schelen se. Ende als tghemeen angaet, sijn se een. Want versceyden dingen hebben verscheyden saken. Hieromme is van noden, behalven datter beroert tot eens yegelics eygen goet yet te wesen, dat arbeyt om tgemeen ende veelder goet. Hieromme ist, dat in allen dingen die in een gheordineert werden, yet wert ghevonden dat het ander regeert. In die veelheyt alder lichamen, werden alle andere lichamen met eenderley oerde des Godlike voersienichheyts bi teerste hemelsche lichaem gheregeert; alle lichamen doir een redelike creatuer; in den mensche regeert die siele tlichaem; onder die delen des siels werden die begeerlicke ende dye men toernich maken mach crachten mit reden geregeert; onder tsmensche leden is een principael, dat al dander beroert, als thart oft hooft. Uut desen blijct, dat gheen mensch hemselven ghenoech is, ende dat daeromme van node is den mensche in veelheit te leven. Ende want eygen ende ghemeen verscheyden saken hebben, dat daeromme noet is een te wesen, dye sulcke sorghe draecht voer tgemeen, als een yegelic voer hemselven, alsulcks, dat het een den anderen niet en lette, mer voede ende vermere.

Hier begint dat volgende belangrijke deel van deze tegenwoordige kroniek, waarin gehandeld wordt van de eerste graaf met zijn nakomelingen van Holland tot de tijd dat het graafschap komt aan het huis van Boergondië.

Al is het dat de kortheid van de historie niet toestaat ver en wijdt er van te dwalen, nochtans omdat het nu tijd is en door het voorgenomen kroniek eist dat we van de graven van Holland behandelen en verhalen in wat manieren en van wie dat land onder gehoorzaamheid een prins en graaf gekomen is heb ik voor me genomen achtervolgen het vonnis van Sint Thomas in een traktaatje dat hij gemaakt heeft van het regiment der prinsen te verhalen de koningen, prinsen en vorsten oorsprong en van de nutter is geregeerd te worden van een prins dan van vele, etc. Dat laat ik staan.

Wat een provincie ofte stede nutter is: van veel, dan van enen geregeert te werden.

Dit voergeseyt wesende, is van node tondervinden, wat een provincie ofte stadt meer nut is: van veel, dan van enen geregeert te werden. Dat mach ghemerct werden uut het eynde des conincs ofte regiments, want daertoe sal eens yeghelicxs regents mening dragen te benaerstigen twelvaren van tgheen dat hij angenomen heeft te regeren. Tbetaemt enen stierman tschip, preserverende tseghens des zees periculen, in dye haven des salicheyts te voeren. Nu ist dat het goet ende heyl des gemeents is, dat haer enicheit onderhouden werde, die men noemt vrede. Welcke vrede wech gedaen wesende, vergaet het gesellic levens vruchtbaerheit. Want voerwaer, verscheyden voelende veelheyt is haerselven swaer ende lastich. Hieromme ist dat waertoe een regent des veelheits bysonder op betaemt te mercken, dat hi procureer enicheit des vredes, noch hi en raet niet wel, tensi dat hi vrede make in die onderdanige veelheyt, gelijck een medecijnmeester nyet wel en raet, tensi dat hij sinen bevolen siecke ghenese. Want nyemant en sal raets vraghen an teynde dat hi voer hem behoert te nemen, mer van den middelen met denwelcken dat men totten eynde coemt; waeromme dapostel int vierde totten Ephesen prijst des ghelovighe volcx enicheyt, segghende: Weest sorchvoudich te onderhouden enicheit des gheest in den bandt des vredes. Hieromme, hoe tregiment starcker is om des vredes enicheyt tonderhouden, also veel salt wesen nutter. Want dat seggen wi nutste te wesen, dat meest leyet ten eynde. Het is openbaer dat bi hemselven [94r] een is meer te mogen enicheyt maken, dan veel, ghelijckerwijs dalder crachtichste saeck van verwermen is bi hemselven heet te wesen. Om dese reden is nutter tregiment van een, dan van veel. Dat mede veel geensins veelheyt souden regeren, waert dat si gheheel verscheyden voelden. Hieromme is van node in veel eniching dairtoe, dat se enichsins soude mogen regeren. Veel heeten een te werden doer nakinge tot een. Daeromme regeert een bet dan veel daeruut, want si naken tot een. Hieromme regeert bet een dan veel. Dat meer is: die dinghen dye natuersghewijs gheschien, die hebben alder best, want hem dye natuer werckt allen dinghen dat best, ende alle natuerlick regiment es van een. In der leden veelheyt is een dat princepalic moveert, te weten thert. In dye deellen des ziels presideert eene cracht princepalic: die reden. Onder die byen is een coninc. In de ghehele werlt een God, Maker van al ende Regeerder. Alle veelheyt daelt van een. Hieromme ist, dat die dingen die van der const sijn, volgen dat van de natuer is, ende des const werck so veel te beter is, alst volcht die gelijckenisse dies dat in dye natuer is. Soe ist van node onder der menschen veelheyt tbeste te wesen van een geregeert te werden. Dat blijct genoech bi experientie. Want provintien ofte steden, die niet van een gheregeert en werden, sijn sieck van twisten ende vloyen hier ende daer, sonder vrede, datter schijnt vervolt te werden dat hem die Heer beclaecht doir Jheremiam in sijn XII: Veel harderen hebben minen wijngaert te niet ghemaect. Dies contrari, provincien ofte steden die van enen coninc regeert werden, verbliden hem mit vrede, bloyen met rechtvaerdicheit, ende verhogen hem met affluentie ende toevloyinge alder dingen, waeromme die Heer voir een grote gave sinen volcke doer sinen propheet beloeft te setten een hoeft, ende dat int middel van hemluyden sal wesen een prince.

Wat een provincie of stad nutter is: van veel dan van een geregeerd te worden. De volgende stukken zijn filosofie over het beheren van een land of stad, dat laat ik achter.

Also tregiment van enen coninck tbeste is, alsoe is tregiment van eenen tyran snoetste.

Dat nu tregiment van enen coninck tbeste is, is ghetoent hiervoer. Ist dan also, dat het best ende snoetste contrari sijn, so ist van node tyrannisie tquaetste te wesen. Een overste, die doer macht die hi heeft sijn ondersaten verdruct ende niet doer rechtvaerdicheyt regeert, hyet te wesen een tyran. Indien tgevalt dat qualicken geregeert wert van enen, die uut zijn regiment sijn eygen baet soect, ende niet des onderdanige gemeents, sodanigen regeerder werdt genoent een tyran. Het mach ghevallen dat weynich rijcken overvallen die ghemeent, die van den tyran niet en schelen dan in veelheit. Tgeboert mede, dat die ghemeente verdruct die rijcken; also doende ist gemeen volc als een tyran. Dies gelijck wert mede rechtvaerdich regiment gedeelt; want ist dat het gemeen goet wert geadministeert bi die gemeente, so werdt het ghenoemt politia. Het mach mede wel gheregeert werden van weinich doechtlicke mannen. Ist dat het goede ende rechtvaerdige regiment toebehoert enen, dien hiet men een coninc ofte prince. Hieromme, alsoe het meer oerbaer is een werckende cracht om enich goet te wercken te wesen een dan gedeelt, alsoe is mede quaet werckende cracht meer scadelic een wesende dan gesplittet. Uut desen ist bequaem rechtvaerdich regiment, opdat het te starcker si eens alleen te wesen. In gevalle dat het regiment van een declineert tot onrechtvaerdicheit, so ist bequaem veel luyden te regeren, opdat het te crancker si, ende malcanderen beletten. Onder donrechtvaerdige regimenten is lieliker dat het gemeen volc die rijcken verdruct, dan tyrannisie in denwelcken een overste rijck ende arm. Tselfde blijct openbaerlick, ist dat men merct quade dingen, die uut tyrannisie comen. Want een tyran versmadende tgemeen goet, soect privaet ofte eygen; hieruut volcht, dat hi sijn onderdanigen menichvoudelick beswaert ende dat na verscheydenheyt der passien dye hi onderdanich is om enige goeden te begheren, want wien die passie van begeerlicheyt besit, dye raept der ondersaten [94v] goeden. Ist dat hi onderdaen is dye hitte des torens, so stort hij om nyet bloet. Ende alsoe en mach er gheen sekerheyt wesen, mer alle dingen sijn onwijs, als men van trecht ende dat in den rechten bescreven is, scheyet; noch gheen ding en mach ghevesticht werden, dat in eens anders wille geset is. Welcke tyran niet alleen in lichamelicke dinghen dondersaten swaer is, mer belet mede hoer geestlike goede wercken; want si begeren meer overste te wesen, dan te baten, ende beletten twelvaren hoerder ondersaten, suspicerende al twelvaeren van dien te wesen afterdeel van hoer bose dominatie. Den tyrannen sijn meer suspect die goede dan quade menschen, ende altijt is desen vreemde doecht vreselick. Hieromme arbeyden dye voerscreven tyrannen, dat hoer ondersaten doechtlic wesende, niet en begripen een geest des grootmoedicheits omme niet te dragen hoer luyden ongelijcke dominacie; benaerstigende mede, dat onder den ondersaten niet en werde ghevesticht het verbant des vrientscaps, ende onderling hem nyet en verbliden met des vredes nutschapen ende profiten, opdat alsoe als deen den anderen nyet en betrouwet dondersaten tseghens hoer heerscappie niet en souden moghen deyncken noch doen, waeromme si onder donderdanighen discordien sayen; gewassen wesende, voeden se, verbiedende al dat totter menschen confederatie doen mach; poghen mede, dat se niet mogende of rijck en werden, want si suspicerende van den ondersaten na die conscientie van hoer snoden boesheyt, dat alsoe sij mogentheden ende rijcdommen om quetselick te wesen ghebruycken, als over sorgen dat niet die mogentheyt ende rijcdommen der ondersaten hemluyden schadelijck en werden. Hieruut ghevalt het, dat als dye oversten die dondersaten tot doechden inleyden souden, boesliken haten die doecht der naerstiger ondersaten, ende alsoe veel alst moghelick is, beletten. Onder tyrannen werden weinich doechtlicke menschen gevonden, want na die sentencie van Aristotiles, by dyen werden ghevonden starcke mannen, by denwelcken dalder starcste gheeert werden. Het is mede natuerlick, dat in vrese opghevoede menschen snoder werden, crighende enen knechtliken moet, ende worden cleynmoedich tot alle streng ende manlick werck. Ende dat blijc bi experientie in provincien die lang onder tyrannen sijn geweest. Waeromme seit die apostel int III capittel tot die Colosensen: Vaders, en wilt niet tot toern uwe kinderen verwecken, dat se niet cleinmoedich en werden. Dese letselen comende uut den tyrannen merckende Salomon, seyt Proverbiorum XXVIII: Als die bose regeren, vallen die menschen, want dondersaten onderdaen die boesheyt der tyrannen dwalen van die volmaectheyt der doechden; ende seyt noch eens Proverbiorum XXIX: Als dye bose menschen heerschuppie hebben, sal tgemeen volc suchten, alsof si eygen waren, ende nog eens: Als opstaen bose regenten, sullen hem dye menschen verbergen om tontgaen die wreetheyt der tyrannen. Ten is geen wonder, want een mensch sonder reden na wellust sijns sins presiderende, en scheelt nyet van den beesten, waeromme seyt Salomon, Proverbiorum XXVIII: Een onrechtich prins is een ruyschende leeu ende hongerich beer over sijn arme volc; hieromme verberghen hem die menschen van den tyrannen als van den wreden dieren. Ende tschijnt een ding wesen onderdaen te sijn enen tyran, ende een hellich beest ondergheworpen te sijn.

Het is somtijts goet die heerschuppie van enen verkeert te werden int principaetschap, daer weinich doechtlike mannen regeren.

Want nu het beste ende snoetste rijck gheleghen is int principaetschap van enen. Veel menschen werdt hatelick die coninclicke digniteyt, om der tyrannen boesheit. Sommige, als si begheren tregiment van een coninck, vallen in wreetheden der tyrannen. Ende veel regenten exerceren tyrannisie, onder decsel van coninclicke moghentheyt. Deser exempel blijct int Roemsche ghemene goet: want den coningen van tRoemsce volc uutgejaecht wesende, [95r] als si die coninclicke, of dat meer waer is, tyrannige hovaerdige nyet en mochten lyden, setteden hemselven consules, raden ende ander oversten, doer denwelcken sy begonnen geregeert te werden ende gheschict, willende trijck verwandelen in tregiment van weinich doechtlike mannen. Ende als Macrobius vertelt: het is ongheloeflick te hogen, hoe seer, vercregen hebbende vryheyt, in corte tijt dye stadt van Romen wies. Want het dicwil gevalt, dat menschen onder enen coninc levende, traechlicker tot het gemeen goet arbeyden, als vermoedende tgheen dat si tot het ghemeen goet doen, nyet hemselven te gheven, mer enen anderen, onder wiens macht si syen, die ghemeen goeden te wesen. Mer als si anmercken tghemeen goet niet te wesen in een mans macht, so en achten si tgemeen goet niet, als dat een ander toebehoert, mer een yegelic heeft daertoe een oech als tot het sijn. Waeromme dat ment met experientie bevint, dat ene stede by jaerlicxe regeerders geadministreert, dicwil meer mach, dan enich coninck, al had hi drie of vier sulcke steden. Ende cleyne diensten geeyscht van den coningen werden swaerliker ghedragen, dan grote lasten, indien die van de gemeenten den burgeren ingeset werden. Twelck in die promotie des Roemschen ghemeen goets gehouden was, wanttet tvolck wert bescreven ten oerloge; soudie werdt voer denghenen, dye in doerloghe waren vergadert; ende als die ghemeen gheltkist daertoe nyet genoech en was, quamen private rijckdommen int ghebruyck van tgemeen: alsoe seer, dat behalven gouden ringhen ende teykenen van waerdicheden, die senaet self haerselven niet goudts en lyet. Daernae, ten lesten, werdt die stat moede mit ghecontinueerde twisten, die tot burgherlicke oerlogen wyessen, met welken oerlogen hemluyden vryheit, daer si seer naerstich om gheweest hadden, uut den handen ghetoghen is; ende begonden onder die macht der keyseren te wesen, die hem int beghin niet en wouden nomen coninghen, want den Romeinen was tsconincs naem haetlic. Sommige van desen hebben tgemeen goet trouwelicken berecht, doer welcker naersticheit tRoemsche ghemeen goet vermeert ende onderhouden is. Veel van dyen sijn gheworden in haer ondersaten tyrannen, ende tseghens die vianden leuy, traech ende onmachtich, brenghende tRoemsche ghemeen goet tot niet. Gelike voertganc was int volc der Hebreen: ten eersten als si van rechteren geregeert werden ende worden van allen siden van den vianden beroeft: een yeghelick dede dat in sijnen oghen goet was. Coningen van boven hem gegeven, wesende tot hoer begheerte, ghingen van die vierte eens Goeds om dye boesheyt hoerder coninghen, ende sijn ten lesten in gevankenisse gheleyet. Van beyden siden anstaen periculen, ofte als men vreest, een tyran, schuet men tbeste regiment eens conincs, ofte als men hier begheert dye coninclicke macht, dat die verkeert wert in tyrannisie.

Dat principaetscap ist snoetste, dat meest perikels heeft.

Want het van node is te kiesen van tween een, uut welcken beyden perikel mach comen, so schijnt dat men bi sonder dat sal kiesen, daer minst quaets uut volghen mach. Al ist so, dat het principaetscap van een mach converteren ende wandelen in tyrannisie, volcht nochtans min quaets dan uut het regiment van veel, alst ghecorrumpeert werdt; want twist, die int gemeen volcht uut het regiment van veel, contrarieert tgoet des vredes, twelck ist tmeeste in die ghesellike veelheit. Welke goet des vredes niet en werdt uut gedaen doer tyrannisie, mer sommige perticulier mensche goeden werden belet; ten waer, dat die tyrannisie so groot waer, dat se in die ghehele ghemeente verwoede. Hieromme is meer te vercrigen tregiment van een, dan van veel, al ist dat uut beyde quaet mach volghen. Noch, dat schijndt meest schuwelic, daer dicwilste quaet uut mach comen, alder groetste prerikelen sijn meest die ghemeenten gecomen uut het [95v] regiment van veel dan van een. Ergo, want het gevalt menichwerf ende meer, dat uut veel yemant van die meninc tot het gemeen goet dwaelt, dan een alleen. So wanneer uut veel presydenten ofte oversten hem yemant keert van tgemeen goet, naect die veelheyt der ondersaten tperikel des twists. Want den princen twist ende volcht dat in den veelheit si twist. Ist dat een doverste is, dye heeft die meeste tijt toesicht tot het gemeen goet. In dien tgevalt dat hi sijn mening van tgemeen keert, daer en volcht niet uut, dat hi terstont geheliken voir hem neempt der ondersaten verdruckinghen. Twelc is texcesse van tyrannisie, houdende dopperste graet in snoetheit des regiments, als voir getoent is. Dairomme zijn bisonder ende meer te scuwen periculen, die uut regiment van veel luyden comen, dan alsulke, als uut gubernatie eens prins oersprong hebben. Dat meer is, ten gevalt niet min tregiment van enen te neigen tot tyrannisie dan veelder, mer dicwilder. Want twist doer tregiment van veel luyden geresen wesende, gevalt het dicwyl den enen dander te boven gaen, ende tregiment onbehoerlic tanvaerden. Twelc men uut dat dagelicx gevalt claerlic mach sien. Want volna alle veelder regiment is in tyrannisie geeynt, als in tRoemsche gemeen goet bysonder blijct; die welcke lange doer veel magistraetscappen geadministreert wesende, sijn gevallen in heimelicken haet, onderlinge twisten, burgerlijcke oerlogen ende alder wreetste tyrannen. Universaliken: ist dat yemant die voerleden wercken ende die na geschien naerstelic merct, sal bevinden tyrannisie dicwilder gewassen wesen in landen dye bi veel geregeert werden, dan in landen die bi enen here werden berecht. Ist dan alsoe, dat regiment te scuwen is om tyrannisie, ende tyrannisie niet min mer meer gewoenlic is te gevallen in tregiment van veel luyden dan van enen, so blijct het simpelic meer nut te wesen onder enen coninc te leven dan onder tregiment van veel. Hec ille. Desen concordeert, dat Philips van Leyden seyt in Methaphora preteriti ad presens: Och, hoe salich ende Godlic ist enen goeden prince alleen onderdanich te wesen, want gheensins wert vervreemt dye buerlicheit van verwoestinge, dair trijck in hemselven ghedeelt wert.

Dit is hieromme verhaelt, opdat een yegelic, liefte hebbende tot het ghemeen welvaren ende sijns selfs merckende uut dat voerscreven is, dat nyemant hemselven genoech en is, ende dat deen mensch tsanders hulp behoeft, jae, teen landt des anders dienst; ende dattet den menschen natuerlic is in geselscap te leven ende veelheyt, opdat deen van den anderen ghehulpen werde; ghemerct voert, dat het noet is een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert, opdat enen yegelicken hemselven besorgende, die veelheit niet gestroyet en werde; want het mede betaemt den regent te benaerstigen twelvaeren van tgeen dat hi angenomen heeft te regeren; ende dattet der gemeenten nutter is van enen geregeert te werden dan van veel, al ist dat in beyden perikel mach comen; want tyrannisie niet seldender, mer dicwiler gesien is te gevallen int regiment van veel luyden dan van enen; soude ontwifelic weten wat hij sinen here ende overste sculdich is voer sijn cloecheit, cracht, mogentheyt, wijsheit, maticheit ende naerstic gesorge dat sijn volc sonder sonde in vreden leve, ende dat wereltlike eer ende menschen glorie die coninclike sorge niet loens ghenoech en is. Ende gelesen hebbende dit eerste principael deel, in denwelcken bescreven wert tbeghinsel, oersprong ende voertganc onder veel ende verscheiden regenten des graefscaps van Hollant, claerliken mach bliken wat baten, nutscappen ende profiten den voirscreven lande heeft toegebrocht geregeert te werden van enen graef ende heer, comparerende tregiment van veel by een.

Hoe ende van wien dit lant van Hollant een graefscap gheworden is, ende wie dye eerste grave gheweest is.
Dat VI capittel. [96r]

Men sal weten dat in den jaren Ons Heren VIII C ende LXIII, als coninc Kaerle die Caluwe van Vrancrijck gecomen was in Brabant, in een dorp gheheten Bladelle, opter Kempen, om aldaer een generael dachvaert te houden tot bescermenisse der landen, die alsdoen in veel plaetsen van den Noormans ende Denen verwoest ende vernielt waren, so sijnder veel heren, princen ende vorsten, geestelick ende waerlick, uut Duytslant ende Walslant totter voerseyder dachvaert ende concilie ghecomen. Daer oeck dye paeus Johan dye VIII, op die tijt te Ments opten Rijn wesende, sine legaten heeft ghesent. Onder andere heren is daer mede ghecomen dye edele heer ende graef Haghene van Cleyn Troyen, dat is van Zancten, gheleghen opten Rijn tusschen dye steden Nuijs ende Cleef, brenghende mit hem sijnre suster Machtelt, Sigisbertusՠwijf, prince van Aquitanien, twee sonen. Dye outste was gheheten Walgerus, graef van Teysterbant, dat is Tiel, Bommel, Arckel, Hoesden, Altenae, Vianen, Culenburch, Bueren, Lederdam, Asperen, Hoekelom, totter Ouden Masen toe. Die jonghe soen was ghenoemt Dirck, ende en was noch niet versien ofte beghavet mit enighe landen. Mer hi was een vroem ridder, die dicwils mit sijn vader Sigisbert, hertoge in Provincien ofte Aquitanien, veel scone feyten van wapenen ende dicwils victorie vercregen hadde tegen den ongelovigen heidenen ende Saracenen, die alsdoe die landen doerliepen, ende deden groten scade ende verdriet. Ende was altijt bereyt sijn lijf te setten voer dat heylige kersten gelove, waerom dat hi oec groot was ende wel ghesien in des conincs Kaerls hof. Alsdan dese graef Hagen van Zancten, mit sinen neve, zijnre suster soen, Dirc, in deser dachvert was, heeft hij sere gearbeyt, solliciteert, ende grote instancie gedaen bi coninc Kaerl van Vrancrijc, begerende dat hi sinen neve Dirck gedachtich wilde sijn, ende begaven hem doer sine coninclicke mildicheyt mit enen plecke lants, onlancs van den Noormans ende Denen gedestrueert. Want dese Dirc sijn neve bequaem was onder tgheloef Christi te houden datgene dat van den Denen ende Noormans vernyelt was; want hij eerbaer van zeden, claer van geboerten, ende uuter cronen van Vrancrijck doir die oude Troyanen ghesproten was, starck van crachten, vroem van ghemoede, onversaecht in stride, ende een man ter wapenen in allen periculen. Dye coninc Kaerl dit horende ende tot deser bede seer geneicht wesende, gaf desen vromen prins ende ridder Dirc, hertoge [96v] Sigisberts soen, doer bede der legaten des paeus voernoemt ende doir supplicacie van grave Hagene van Zancten ende oem van desen Dirc, thele lant van Hollant, mit een deel van Oest-Vrieslant, totter rivier gheheten dye Lauwers, lopende tot Dockom, omdat hi mit sijnre vromicheit tlant soude vrien ende bescermen van den anloep der Denen ende Noermans, die alsdoe noch binnen der stat van Uutrecht woenden, ende deden den kerstenen veel scaden ende verdriets die in den landen woenden

Hoe en van wie dit land Holland een graafschap geworden is en wie de eerste graaf geweest is.
Dat VI kapittel. [96r]

Men zal weten dat in het jaar Ons Heren 863 toen koning Karel de Kale van Frankrijk gekomen was in Brabant in een dorp geheten Bladel op de Kempen om aldaar een algemene rechtszitting te houden tot bescherming der landen die toen in veel plaatsen van de Noormannen en Denen verwoest en vernield waren zo zijn er veel heren, prinsen en vorsten, geestelijke en wereldlijke uit Duitsland en Waals land tot die rechtszitting en concilie gekomen. Waar ook paus Johannes de 8^ste die te die tijd te Mainz op de Rijn was zijn legaten heeft gezonden. Onder andere heren is daar mede gekomen de edele heer en graaf Hagen van Klein Troje, dat is van Xanten, gelegen op de Rijn tussen de steden Neuss en Kleef, en bracht met hem zijn zuster Machtelt, de vrouw van Sigisbert, prins van Aquitani, twee zonen. De oudste was geheten Walgerus, graaf van Teisterbant, dat is Tiel, Bommel, Arkel, Heusden, Altena, Vianen, Culemborg, Buren, Leerdam, Asperen, Heukelom tot de Oude Maas toe. De jonge zoon was genoemd Dirk en was nog niet voorzien of begiftigd met enig land. Maar hij was een dappere ridder die vaak met zijn vader Sigisbert, hertog in Provence of Aquitani veel mooie feiten van wapens en vaak victorie verkregen had tegen de ongelovige heidenen en Saracenen die alstoen de landen doorliepen en deden groten schade en verdriet. En was altijd bereid zijn lijf te zetten voor dat heilige christen geloof waarom dat hij ook groot was en goed gezien in konings Karels hof. Alsdan deze graaf Hagen van Xanten met zijn neef de zoon van zijn zuster Dirk en deze rechtszitting heeft hij zeer gewerkt, solliciteert en grote instantie gedaan bij koning Karel van Frankrijk en begeerde dat hij zijn neef Dirk gedachtig wilde zijn en begiftigen hem door zijn koninklijke mildheid met een plek van het land dat onlangs van de Noormannen en Denen verwoest was. Want deze Dirk was bekwaam dat onder het geloof Christus te houden datgene dat van de Denen en Noormannen vernield was; want hij eerbaar van zeden, helder van geboorte en uit de kroon van Frankrijk door de oude Trojanen gesproten was, sterk van krachten, dapper van gemoed, onversaagd in strijd en een man ter wapen in alle gevaren. De koning Karel die dit hoorde en tot deze bede zeer geneigd was gaf deze dappere prins en ridder Dirk, de zoon van hertog [96v] Sigisbert door bede der legaten des paus en door verzoekschrift van graaf Hagen van Xanten en oom van deze Dirk het hele land van Holland met een deel van Oost-Friesland, tot de rivier geheten de Lauwers die loopt tot Dokkum omdat hij met zijn dapperheid het land zou bevrijden en beschermen tegen de aanloop der Denen en Noormannen die alstoen nog binnen de stad Utrecht woonden en deden de christenen veel schaden en verdriet die in de landen woonden.

Dat VII capittel.

Van der introductye ende inleydinge des eersten graefs van Hollant.

Doe dese dachvaert volent was, is coninc Kaerle dye Caluwe voernoemt opgeseten, ende quam mit desen Dirck voirseit in Hollant, want hij alsnu daer hende bij was, om den edelen prince Dirc in die possessie der province voerseyt mit gewapender hant te brengen ende te seten. Dit vernemende dye burchgrave van Leyden ende die here van Valkenburch maecten een verbant onderlinc mit malcander, ende vergaerden alle dat volc van wapenen die si crigen mochten, om den coninc Kaerle te wederstaen, ende en wouden desen Dirck voer ghenen graef ontfangen, mer begeerden te bliven mitten Vriesen onder dominacie ende vrydom des keysers. Die coninc ende dye grave Dirck dit verhorende, sijn vromelic tegens henluden ingetreden, ende hebben dair enen bloedigen strijt gheslagen om dye overhandt te houden, in denwelcken veel heren an beyden siden, ende bisonder dye burchgrave van Leiden, mitten heer van Valkenburch verslagen zijn, na welcken strijt alle dat volc van den lande hem submitteerden ende gaven in handen des conincs ende ontfinghen Dirck, grave Haghenen suster soen, voer enen wittachtigen here ende grave van Hollant ende Vrieslant.

Doe dit gesciet was, vertoech coninck Kaerle mit Dirck sijnre broeders wijfs suster zoen mit groot swaer volck van wapenen in Oest-Vrieslant, ende bedwanc se, dat si desen Dirck ontfingen ende hulden als horen erfhere, protesterende ende belyende mit horen ede dat si altijt souden obedyeren ende bliven onder dye graven van Hollant. Na welcker huldinghe coninck Kaerle weder in Vrancrijck ghetoghen is, ende liet Dirck hier in tlandt bliven, daer hi vredelic in sat, ende regeerde een weinich tijts sonder sorch ende vrese.

Van der introductie en inleiding der eerste graaf van Holland.

Dat VII kapittel.

Toen deze rechtszitting geindigd was is koning Karel de Kale opgezeten en kwam met deze Dirk in Holland want hij alsnu daartoe bij was om de edele prins Dirk in de bezitting der provincie met gewapenderhand te brengen en te zetten. Dit vernam de burchtgraaf van Leiden en de heer van Valkenburg en maakten een verbond onderling met elkaar en verzamelden al dat wapenvolk die e krijgen mochten om koning Karel te weerstaan en wilden deze Dirk voor geen graaf ontvangen, maar begeerden te blijven met de Friezen onder heerschappij en vrijheid van de keizer. De koning en graaf Dirk hoorden dit en zijn dapper tegen hen ingetreden en hebben daar een bloedige strijd geslagen om de overhand te houden waarin veel heren aan beide zijden en vooral de burchtgraaf van Leiden met de heer van Valkenburg verslagen zijn, na welke strijd al dat volk van het land zich onderwierpen en gaven in handen der koning en ontvingen Dirk, de zoon van graaf Hagen, voor een wettige heer en graaf van Holland en Friesland.

Toen dit gebeurd was vertrok koning Karel met Dirk met een groot zwaar wapenvolk in Oost-Friesland en bedwong ze zodat ze deze Dirk ontvingen en huldigden als hun erfelijke heer en drukten uit en beleden met hun eed dat ze altijd zouden gehoorzamen en blijven onder de graven van Holland. Na die huldiging is koning Karel weer in Frankrijk getrokken en liet Dirk hier in het land blijven waar hij vredig in zat en regeerde een weinig tijd zonder zorg en vrees.

Hoe grave Dirck van den Hollanders ende Vriesen verdreven wert ende weder mit macht in tlandt ghebrocht werdt.

Dat VIII capittel.

Onlanxs hierna, anmerckende dye Vriesen dat grave Dirck allene in Hollant gebleven ende in vreden was, hilden si mitten Hollanders int heimelic raet, hoe dat si den grave Dirck verdriven mochten, ende maecten tesamen een conspiracie ende verbant om dit mitten [97r] wercken te volbrengen. Grave Dirck dit vereysschende ende dit sekerlic vernomen hebbende, toech haestelic tot coninc Kaerl van Vrancrijc, ende gaf hem te kennen den opsette van sinen ondersaten ende der Vriesen. Die coninc dit horende, screef minlick brieven an den paeus Johan die VIII, die op die tijt noch te Ments was opten Rijn, begerende sijns raets wat hi hier in doen soude. Die paeus desen brief gelesen hebbende, dede hi bi hem comen die ambassiaten des conincs, ende nam den brief, ende sneet hem an lange riemen, ende sneet voert die eynden van die riemen boven of. Des avondts ghing die paeus mitten ambassiaten des conincks in enen hof, daer vele bomen stonden, cleyn ende groot, ende nam een swaert ende hilt die grote bomen boven den top of, ende dier geliken sommige van den cleynen. Dit dede hi tot III male toe. Die ambassiaten versochten an den paeus om antwoert te hebben op des conincs brief, mer si ontfingen anders geen antwoert, dan dat si den coninc souden seggen wat si van den paeus hadden ghesien int ofcorten van den brief ende der bomen, groot ende cleyn, dwelcke si alsoe volbrocht hebben. Die coninc verstaende des paeus meninge, vergaerde swaer volc van wapenen, ende quam weder in Hollant mitten vromen prins graef Dirck, ende dede bi nacht die rijcste ende mogenste van Hollant ende Vrieslant van haer bedde halen, ende des anderen daghes dat hoeft ofslaen in teghenwoerdicheit van alle den volcke, ende dier geliken dede hi mede mit sommige van der gemeenten. Als dat volc sagen des conincks ende des graven toernicheit, ende dat si niement ontsaghen, vielen si den coninc ende den grave te voete, begerende gracie ende genade, dwelck hem minlick ghegunt is, ende hebben den grave mit groter eren ende reverencie ontfangen. Ende is van nyewes ghemaect dye eerste grave van Hollant ende heer van Vrieslant doer coninc Kaerl voerseyt, hem daerof gevende enen brief mit des conincs gulden vingerlinc bezegelt, in forme ende van woorde te woerde als hierna volghet.

Hoe graaf Dirk van dn Hollanders en Friezen verdreven en weer met macht in het land gebracht werd.

Dat VIII kapittel.

Kort hierna merkten de Friezen dat graaf Dirk alleen in Holland gebleven en in vrede was en hielden met de Hollanders in een heimelijk raad hoe ze graaf Dirk verdrijven mochten en maakten tezamen een samenzwering en verbond om dit met [97r] werken te volbrengen. Graaf Dirk hoorde dit en vernam zeker en trok haastig naar koning Karel van Frankrijk en gaf hem te kennen de opzet van zijn onderzaten en de Friezen. De koning die dit hoorde schreef minlijke brieven aan paus Johannes de 8^ste die op die tijd nog te Mainz op de Rij was en begeerde zijn raad wat hij hierin doen zou. De paus die deze brief las liet bij hem komen de ambassadeurs van de koning en nam den brief en sneed het aan lange riemen en sneed voort de einden van de riemen van boven af. ’s Avonds ging de paus met de ambassadeurs van de koning in een hof waar vele bomen stonden, klein en groot, en nam een zwaard en hieuw de grote bomen boven de top af en diergelijke sommige van de kleinen. Dit deed hij tot 3 maal male toe. De ambassadeurs verzochten aan de paus om antwoord te hebben op de konings brief, maar ze ontvingen anders geen antwoord dan dat ze de koning zouden zeggen wat ze van de paus hadden gezien in het afkorten van de brief en de bomen, groot en klein, wat ze alzo volbracht hebben. De koning verstond de bedoeling van de paus en verzamelde zwaar wapenvolk en kwam weer in Holland met de dappere prins graaf Dirk en liet bij nacht de rijkste en vermogendste van Holland en Friesland van hun bed halen en de volgende dag het hoofd afslaan in tegenwoordigheid van al het volk en diergelijke deed hij mede met sommige van de gemeenten. Toen dat het volk zag de toorn van de koning en graaf en dat ze niemand ontzagen vielen de koning en de graaf te voeten en begeerde gratie en genade, wat hen minlijk gegund is en hebben de graaf met grote eer en reverentie ontvangen. En is opnieuw gemaakt de eerste graaf van Holland en heer van Friesland door koning Karelen gaf hem daarvan een brief met konings gouden ring bezegelt in vorm en van woord tot woord zoals hierna volgt.

Die copie ende tenoer des briefs van der overghifte des graefschaps van Hollant.
Dat IX capittel.

In den Name der Heyliger Drievoudicheit. Kaerl, by der gracien Goeds, coninck van Vrancrijck. Wanttet onser coninclicker hoecheit betaemt ende toebehoert dat wi onsen lieven ende ghetrouwen mit menigerley ghiften sullen eren ende gewaerdigen, soe doen wi verstaen allen kersten menschen die nu sijn ende namaels wesen sullen, dat quam in onser presencie ende tegenwoerdicheit Hagene, die edele ende eerwaerdige grave, biddende ons, dat wi geven wilden enen edelen prince ende onsen ghetrouwen dienre Diderick enige goeden, te weten die kerck van Egmont, mit al datter rechtelic toebehoert, ende voert van der plecke die men hiet Suytherdes Hage tot Fortrappe ende Kinnen toe, wes supplicacie wi goedertierlick ende waerdelick ontfangende, gonnen ende geven onsen getrouwen man Dirck voernoemt allet tlant in als voorseyt, mitten dienstluden die nu sijn ende namaels wesen sullen, mit bossche, mit marassche, wateren, weyden, ende mit allen datter toebehoert, ghebiedende dat hem nyement hinder hierin en doe, mer dat hi desen landen doer onse miltheit hem gegeven behouden, besitten ende gebruken sal: hi, ende sine nacomelingen, ten ewigen dagen, gelikerwijs hi sijn andere possessien ende goeden mit erflic recht besit. Ende want wi willen dat dese ghift vast ende gestadich blive ende onderhouden worde in der ewicheit, soe hebben wi desen brief besegelt mit onsen gulden vingherling: Kaerls signet, alre glorioeste coninck. Haghano, notarius in des aertsbischops Rutgheri ende des overste cancelliers stede, heeft gherecongnieert ende bekent. Ghegheven tot Bladelle, int dorp. Int jaer Ons Heeren achte hondert ende LXIII, opten seventiende kalende van julio, dat is op Sinte Vitus dach.

Hieruut ist seker ende kenlick na der inhoudt van desen brief, dat dat graefscap van Hollandt nyet alleen desen Dirck van coninck Kaerl van Vrancrijck [97v] ghegeven is doer begeerte des paeus Johan die VIII om tgeloef dat Sinte Willeboert hier hadde gesaeyt te onderhouden, mer bysonder als dese overghift betuget doer grote instancie ende bede van Haghene, graef van Zancten ende oem van desen Dirck, om dit lant van den vianden te beschermen; want die kerstelicke religie en mach sonder vrese ende ontsich der waerlicker heren niet staende bliven. Tis te weten dat die Voertrappe sijn ghelegen bi Casant, neffens Vlaenderen, ende Kinnen is een vloet leggende tusschen Alcmer ende die Carmelitencloester, ende heten van desen vloet Kenemers. Zuythardes Hage is nu Hillegummer beeck.

De kopie en strekking van de brief van het overgeven van het graafschap Holland.
Dat IX kapittel.

In de Naam der Heilige Drievuldigheid. Karel, bij de gratie Gods koning van Frankrijk. Want het onze koninklijke hoogheid betaamt en toebehoort dat we onze lieve en getrouwe met menigerlei giften zullen eren en gewaardigen zo laten we verstaan alle christen mensen die nu zijn en later wezen zullen dat kwam in onze presentie en tegenwoordigheid Hagen, de edele en eerwaardige graaf en bad ons dat we geven wilden een edele prins en onze getrouwe dienaar Theodorik enige goederen, te weten de kerk van Egmond met al dat er recht toebehoort en voert van de plek die men noemt Zuidhardes Hage tot Voortrap en Kinheim toe wiens verzoekschrift we goedertieren en waardig ontvangen, gunnen en geven onze getrouwe man Dirk al het land met de dienstlieden die nu zijn en later wezen zullen, met bossen, met moerassen, wateren, weiden en met alles dat er toebehoort gebieden dat hem niemand hinder hierin doet, maar dat hij deze landen door onze mildheid hem gegeven behouden, bezitten en gebruiken zal: hij en zijne nakomelingen ten eeuwige dagen, gelijkerwijs hij zijn andere bezittingen en goederen met erfelijk recht bezit. En omdat we willen dat deze gift vast en gestadig blijft en onderhouden wordt in de eeuwigheid zo hebben we deze brief bezegeld met onze gouden ring: Karels signet, aller glorieuste koning. Hagen, notarius bij aartsbisschop Rutgerus en de overste kanselier der stad heeft het erkent en bekend. Gegeven te Bladel in het dorp. In het jaar Ons Heren 863 op de zeventiende dag van juli, dat is op Sint-Vitus dag.

Hieruit is het zeker en kenbaar dat naar de inhoud van deze brief dat dat graafschap van Holland niet alleen deze Dirk van koning Karel van Frankrijk [97v] gegeven is door begeerte van paus Johannes de 8^ste om het geloof dat Sint Willebord hier had gezaaid heeft te onderhouden, maar vooral zoals deze gift betuigt door grote instantie en bede van Hagen, graaf van Xanten en oom van deze Dirk om dit land van de vijanden te beschermen; want de christelijk religie mag zonder vrees en ontzien der wereldlijke heren niet staan blijven.

Het is te weten dat de Voertrap zijn gelegen bij Cadzand neffens Vlaanderen en Kinheim is een vloed die ligt tussen Alkmaar en het Karmelietenklooster en deze vloed wordt van de Kennemers genoemd Zuidhardes Hage en is nu Hillegommer beek.

Die copie van den brief ende gifte des foreest van Walsda.
Dat X capittel.

Ende siet, doe Dirck aldus mit des conincs brieven in tgraefschap van Hollandt gheset ende gevesticht was, soe heeft hem noch hiertoe sijn moye Emme vercregen van Lodewijck, coninc van Germanien of Duytslant, horen man ende coninc Kaerls die Caluwen broeder, dat foreest van Walsda, dat is Zeelant, mit sekere brieven ende des conincs Lodewijcs gulden vingerling bezegelt in forme hierna volghende.

In der eren ende name der Heyliger Drievoudicheit, Lodewijc, bi der gracien Goeds coninc van Almanien. Wi doen verstaen onsen getrouwen die nu sijn ende namaels wesen sullen, dat Emme, onse gheminde ghesellinne ende wijf, die coninginne, ons badt oft wi gheven wouden onsen lieven ghetrouwen ende haerre suster soen grave Dirck van Hollandt, een foreest dat Walsda hiet, ende an sijn graefscap gelegen is mitten landen in als dat men weyden ende ploeghen mach, ende mitten rivieren ende wateren dier inwert ende uutwert lopen, mitten bossche ende heyde dat dien foreest toebehoert. Ende want wi ymmer geneycht sijn onser ghesellinnen begeerte te voldoen, alst betaemt, so hebben wi gegeven ende gheven grave Dirck voernoemt dat foreest mit alle sine toebehoren, also alst voer gheseyt is, vredelick te houden, te besitten ende te ghebruken, sonder yements teghen segghen voer hem ende sine nacomelinghen, oft dien hijt vercopen, uutsetten of geven wil. Ende omdat wi willen dat dese ghifte ten ewigen dagen gehouden worde, so hebben wi desen brief besegelt mit onsen vingerling van goude. Signet des conincs Lodewijcs. Gezo, cancellier in der stede van Othelrijck, aertsbiscop ende overste cancellier heeft dit overgelesen ende ondergeteykent. Gegeven in den jare Ons Heren VIII C ende LXVIII opten XIII dach in aprille.

Hieruut mach men wel verstaen, dat van Doernic of oft hoger, tot Neder-Uutrecht toe, ghelegen onder die II armen van den Rijn (welcke stat Ptholomeus Navalia noempt, omdatter die scepen bleven leggen, ende tgoet aldaer te verbomen pleghen, mer hierom nu Trajectum, dat is een oversceping, oversettinge oft overtocht genoemt is) bina al een wildernisse ende een woestelick, gryselic, vervaerlic bossche is geweest, ende was geheten tWout Sonder genaden; want wi nu claerlic in desen brieve bevinden, dattet tlant van Vlaenderen ende Zelant dat leste ende uuterste deel van Duytslant ende Bathavia, dat men nu Hollant hiet, hier voermaels al foreesten, wildernissen ende bosschagien sijn gheweest, ende nu als graefscappen uutghegheven sijn.

De kopie van de brief en gift van het bos van Walsda.
Dat X kapittel.

En ziet, toen Dirk aldus met de konings brieven in het graafschap van Holland gezet en gevestigd was zo heeft hem nog hiertoe zijn tante Emma verkregen van haar man Lodewijk, koning van Germani of Duitsland en broeder van koning Karel de Kale, dat foreest van Walsda, dat is Zeeland, met zekere brieven en verzegeld met koning Lodewijks gouden ring in de vorm die hierna volgt.

In de eer en naam der Heilige Drievuldigheid, Lodewijk, bij de gratie Gods koning van Allemagne. Wij laten verstaan onze getrouwen die nu zijn en later wezen zullen dat Emma, onze beminde gezellin en wijf de koningin, ons bad of we geven wilden onze lieve getrouwe ende zoon van haar zuster graaf Dirk van Holland een foreest dat Walsda heet en aan zijn graafschap gelegen is met de landen erin als dat men weiden en ploegen mag en met de rivieren en wateren die er inwaarts en uitwaarts lopen, met de bossen en heide dat dit bos toebehoort. En omdat we immer geneigd zijn de begeerte van onze gezellin te voldoen, zoals het betaamt, zo hebben we gegeven en heven graaf Dirk dat foreest met al zijn toebehoren alzo als het voor gezegd is vredig te houden, te bezitten en te gebruiken zonder iemand tegenzeggen voor hem en zijn nakomelingen of die hij het verkopen, uitzetten of geven wil. En omdat we willen dat deze gift ten eeuwige dagen gehouden wordt zo hebben wij deze brief bezegeld met onze gouden ring. Signet des konings Lodewijk. Gezo, kanselier in de stad van Othelrijck, aartsbisschop en overste kanselier heeft dit overgelezen en ondertekend. Gegeven in het jaar Ons Heren 869 op de 13^de dag in april.

Hieruit mag men wel verstaan dat van Doornik of hoger tot Neder-Utrecht toe gelegen onder de 2 armen van de Rijn (welke stat Ptolemaeus Navalia noemt omdat schepen bleven liggen en het goed aldaar te verbomen plegen, maar hierom nu Trajectum, dat is een overscheping, overzetting of overtocht genoemd is) bijna geheel een wildernis en een woeste, afgrijselijke en vervaarlijk bos is geweest, en was geheten het Woud Zonder genade; want we nu helder in deze brieven bevinden dat het land van Vlaanderen en Zeeland dat laatste en uiterste deel van Duitsland en Batavia dat men nu Holland heet hier voormaals geheel foreesten, wildernissen en bossen zijn geweest en nu als graafschappen uitgegeven zijn.

Van die generatie ende ofcoemst, schildtwapen ende huysvrouwe des eersten graefs van Hollandt.
Dat XI capittel.

Dese edele vorst ende prince Dirck, bi deser twe voernoemder coningen van Vrancrijc ende Duytslandt beveel, donatie, ghift ende auctoriteyt, graef ghemaect wesende van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, seer edel van gheboerten, want hi ghecomen was van den geslachte der ouder Troyanen, coningen van Vrancrijc, dat men aldus deduceren mach ende bewisen bi den linie, stamme ende generatie sijnre afcoemst: want Priaem, Troyaen, ende die eerste coninc van Vrancrijc, wan Marchomijr;Marchomijer wan Pharamont; Pharamondt wan Clodijs; Clodijs wan Merovees; Merovees wan Hilderick; Hilderic wan Clodovees, den eersten kerstenconinc; Clodovees wan Lotharijs; Lotharijs wan Chilperick; Chilperijck wan Lotharijs II; Lotharijs wan Daghobert; Daghobert [98r] wan Clodevees II; Clodovees wan Dirck; Dirck wan Hildebert; Hildebert wan Clodovees III; Clodovees wan Chilperick II; Chilperick wan Dirck, hertoech van Aquitanien; Dirck wan Lotharijs; Lotharijs wan Dirck; Dirck wan Engelrijn Martelaer; Engelrijn wan Nanfreet; Nanfreet wan Sigisbert; Sigisbert wan bi sijn wijf Machtelt, suster van Haghenen, ende Emmen, coninghinne van Almangen oft Duytslant; desen Dirck, den eersten graef van Hollandt, ende Walgheert, den outsten graef van Teysterbant, gebroederen. Dese Dirck anvaerde twapen sijnre voervaderen, want nadertijt dat Puppijn, coninc, allene wilde voeren die volle ende warachtige wapenen van Vrancrijc, en verhengde hi niet yement voert die te voeren, dan alleen die uut sinen bloede ghecomen waren, waerom dat die coninc Puppijn voirnoemt gaf Dirck, hertoech van Aquitanien, Chilpericks zoen, coninc van Vrancrijc, een sonderlinge wapen, te weten een gulden schilt, ende daerin enen roden leeuwe, getongt ende geclauweert van lasuer oft blaeuwe. Ende want dese Dirck, die eerste graef van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant neemt sijn oerspronc ende generatie van Dirc, hertoech van Aquitanien voerseit, als voer gescreven staet; soe betaemtet, dat hi mit recht dieselfde wapenen soude voeren ende gebruken als een recht oer ende ofcomer der warachtiger linie der eerste edele Fransse coningen, nederdalende van der Troyaner stamme. Waerom dat hi oec hoechlic an die croen van Francrijc gehulict is geweest, te weten dat hi tot enen wive genomen heeft Genam of Gonnam, Puppijns die minre dochter, coninc van Ytalien, des groten coninc Kaerls joncste zoen; also dat Lodewijck, deses Kaerls die Caluwen vader, dye hier Hollant uutgeeft, oem is geweest van dese Gena of Gonna, graef Dircks wijf ende Kaerls die Caluwen naeste nicht, dat is sijnre vader broeder, ende daerom sijn eyghen oems dochter. Dese graef Dirck aldus princelic gehuwet, heeft seer ridderlic die palen sijnre heerlicheyt beschermt tegens die Denen, die doe noch binnen Uutrecht woenden, ende oec diergelijken tegens die Slaven ende Wilten. Ende en konden in Hollant weder geen opslach maken, mer vielen an in Zeelant tot Aremuden. Waerom dat Lodewijc, coninc van Almangen, wes wijf dese Dircs moye was, quam mit veel Ruyssche heren tot Nimmagen, ende sende vandaen desen Dirck, grave van Hollant, tot een hulp ende onderstant tegens den Denen, een vroem ridder van Vrancken gheslacht, Lippoldus, des graven soen, wes vader was die alredoirluchtichste hertoech van Swaven. Ende heeft mit graef Dirck scone feyten bedreven in Zeelant tegen die Denen, van welcke ridder sijn gecomen die heren van Borssalen in Zeelant, na der linie ende ofcoemst hier geset. Want van Vrancken, als van der stamme, is voert gebrocht Lippolt sijn eerste zoen; van Lippolt quam die grote Maroth in Hongarien. Ende van sijn anderde soen Frederick sijn gecomen die heren van Walchy, dye edelste van Oestenrijck. Ende van desen Franck voernoemt sijn gecomen die heren van Borssalen in Zelant, daer dese ridder grote victorie ende zege hadde tegen den ongelovigen Denen, daer die coninc van Almangen, Lodewijc, seer in verblijt was; ende diergelijc oec sijn broeder coninc Kaerle die Caluwe van Vrancrijc, die alle haer dingen broederlic mit malcander deden. Ende dat si aldus dese twe graefscappen wechgaven, bina in eenre tijt, dat deden si om den gemenen oerbaer, wanttet landen waren veer van hen gelegen, omdat se veel anstoets leden van den Denen ende Noormannen die doe veel landen overvielen, waerom dat dese coningen voernoemt desen Dirck daerin setten, omdat hi dese landen voerseit mitten swaerde van des Heyligen Rijcs wegen bescermen soude van den ongelovigen, hebbende liever die manscap daerof, dan of si die heerlicheit ende landen altemael verloren hadden.

Van de generatie en afkomst en huisvrouw der eerste graaf van Holland.
Dat XI kapittel.

Deze edele vorst en prins Dirk, bij deze twee koningen van Frankrijk en Duitsland bevel, donatie, gift en autoriteit, graaf gemaakt van Holland, Zeeland en Friesland, zeer edel van geboorte, want hij was gekomen van het geslacht der oude Trojanen, koningen van Frankrijk dat men aldus afleiden mag en bewijzen bij de linie, stam en generatie van zijn afkomst: want Priamus van Troje en de eerste koning van Frankrijk won Marchomier; Marchomier won Pharamont; Pharamont won Clovis; Clovis won Merovees; Merovees won Hilderik; Hilderik won Clodovees, de eersten christenenkoning; Clodoves won Lotharius; Lotharius won Chilperic; Chilperic wan Lotharius II; Lotharius wan Dagobert; Dagobert [98r] wan Clodevees II; Clodovees wan Dirk; Dirk won Hildebert; Hildebert won Clodovees III; Clodovees won Chilperic II; Chilperic won Dirk, hertog van Aquitanië; Dirk won Lotharius; Lotharius won Dirk; Dirk won Engelrijn Martelaar; Engelrijn won Nanfreet; Nanfreet won Sigisbert; Sigisbert won bij zijn wijf Machtelt, zuster van Hagen en Emma, koninginnen van Allemagne of Duitsland; deze Dirk, de eerste graaf van Holland, en Walgheert, de oudste graaf van Teisterbant, broeders. Deze Dirk aanvaardde het wapen van zijn voorvaderen want na de tijd dat koning Pepijn alleen wilde voeren de volle en warachtige wapens van Frankrijk stond hij niet iemand toe die te voeren, dan alleen die uit zijn bloed gekomen waren, waarom dat koning Pepijn gaf Dirk, hertog van Aquitani de zoon van Chilperic, koning van Frankrijk, een bijzonder wapen, te weten een goudens schild en daarin een rode leeuw, getongd en geklauwd van lazuur of blauw. En omdat deze Dirk de eerste graaf van Holland, Zeeland en Friesland zijn oorsprong en generatie neemt van Dirk, hertog van Aquitanië; zo betaamt het dat hij met recht diezelfde wapens zou voeren en gebruiken als een rechte erfgenaam of afkomt der ware linie der eerste edele Franse koningen en neerdaalt van de Trojaanse stam. Waarom dat hij ook hoog aan de kroon van Frankrijk gehuwelijkt is geweest, te weten dat hij tot een wijf genomen heeft Geva of Gonna, de dochter van Pepijn de kleine, koning van Italië de jongste zoon van de grote koning Karel; alzo dat Lodewijk, de vader van Karel de Kale die hier Holland uitgeeft oom is geweest van deze Geva of Gonna, de naaste nicht van Karel de Kale, dat is de broeder van zijn vader en daarom zijn eigen oom dochter. Deze graaf Dirk aldus prinselijk gehuwd heeft zeer ridderlijk de palen van zijn heerlijkheid beschermt tegen de Denen die toen nog binnen Utrecht woonden en ook diergelijke tegen de Slaven en Wilten. En konden in Holland niet meer aanslag maken, maar vielen aan in Zeeland te Arnemuiden. Waarom dat Lodewijk, koning van Allemagne wiens wijf de tante van deze Dirk was, kwam met veel Russische heren te Nijmegen en zond vandaar deze Dirk, graaf van Holland, tot een hulp en onderstand tegen de Denen een dappere van Het Franken geslacht, Lippoldus, de zoon van de graaf wiens vader was de aller doorluchtigste hertog van Zwaben. En heeft met graaf Dirk mooie feiten bedreven in Zeeland tegen de Denen van welke ridder zijn gekomen de heren van Borsele in Zeeland, naar de linie en afkomst hier gezet. Want van de Franken als van de stam, is voortgebracht Lippolt, zijn eerste zoon; van Lippolt kwam de grote Maroth in Hongarije. En van zijn volgende zoon Frederik zijn gekomen de heren van Walchy, de edelste van Oostenrijk. En van deze Frank zijn gekomen de heren van Borsele in Zeeland daar deze ridder grote victorie en zege had tegen de ongelovige Denen waar de koning van Allemagne, Lodewijk, zeer in verblijd was; en diergelijke ook zijn broeder koning Karel de Kale van Frankrijk die al hun dingen broederlijk met elkaar deden. En dat ze aldus deze twee graafschappen weggaven, bijna in een tijd, dat deden ze om het algemene nut want het landen waren ver van hen gelegen omdat zee veel aanstoot leden van de Denen en Noormannen die toen veel landen overvielen, waarom dat deze koningen deze Dirk daarin zetten omdat hij deze landen met het zwaard van vanwege het Heilige Rijk beschermen zou van de ongelovigen en hadden liever manschap daarvan dan dat ze die heerlijkheid en landen helemaal verloren hadden.

Van grave Dircks broeder, gheheten Walgheert.
Dat XII capittel.

Dirck, die eerste graef van Hollant, hadde eenen broeder ghenoemt Walgheert, grave van Teysterbant; ende woende by Tyel, in een dorp gheheten Avezaet. Dese timmerde een kerck binnen Tyel, in der eren van Sinte Walburch [98v] ende sette daerin nonnen om den dienst Goeds daerin te doen. Mer na die destructie van deser kercke, sijn daerin gecomen reguliers, die daerin saten tot Adelboldts tijt die XIX biscop van Uutrecht, die oec datselfde Goedshuys, overmits outheit vervallen, repareerde ende vermaecte. Ende daerna, int jaer Ons Heren M CCC XXVIII, alsoe die burgheren van Tyel sware insolencie ende vele moeyeten andeden den proest, deken ende capittel, sijn si daeruut gesceyden op Sinte Pieter ende Pouwels dach ende ghinghen tot Aernhem. Ende doe quamen daer dye Duytsche heren van den oerden Onser Liever Vrouwen ende des hospitaels van Jherusalem, ende begonnen daer haer woninghe te nemen.

Van de broer van graaf Dirk, geheten Walgheert.
Dat XII kapittel.

Dirk, die eerste graaf van Holland, had een broeder genoemd Walgheert, graaf van Teisterbant; en woonde bij Tiel, in een dorp geheten Avezaath. Deze timmerde een kerk binnen Tiel, in de eer van Sint Walburga [98v] en zette daarin nonnen om de dienst Goeds daarin te doen. Maar na de vernietiging van deze kerk zijn daarin gekomen regulieren die daarin zaten tot Adelbold tijd de 19^de bisschop van Utrecht die ook datzelfde Godshuis dat vanwege de oudheid vervallen was repareerde en vermaakte. En daarna in het jaar Ons Heren 1328, alzo de burgers van Tiel zware onbeschaamdheid en vele moeiten deden aan de proost, deken en kapittel, zijn ze daaruit gescheiden op Sint Petrus en Paulus dag en gingen naar Arnhem. En toen kwamen daar de Duitse heren van de orde van Onze Lieve Vrouwe en het hospitaal van Jeruzalem en begonnen daar hun woning te nemen.

Hoe dat grave Dirck dede maken een houten cloester tot Egmont, daer hi in sette nonnen van Sinte Benedictus oerde.
Dat XIII capittel.

Als nu dese doerluchtighe prince graef Dirck lange tijt in rusten ende vreden hadde geseten ende out van jaren was geworden, verchiert wesende mit vele doechden, heeft hi uut groter devocien doen maken ende fonderen een cloester van houte in dat dorp van Egmont, dat men van ouden tijden Hallem plach te noemen, ende wordt daerom nu Egmont geheten, wanttet doer die clare verdiensten des heyligen confessoers Sinte Aelbrecht van allen smetten ende onreinicheit der afgoden was geemundeert ende gereynicht. Aldus is Egmont so vele te seggen als tlant dat gheemundeert ende gesuvert is. In welke cloester dese graef Dirck gheset heeft heilige ende devote, eerbare nonnen van Sinte Benedictus oerde, begavende ende versiende dat cloester van sine goeden mit milde ende betamelicke renten en goeden, daer si hair noottruft of mochten hebben ende nemen.

Hoe dat graaf Dirk liet maken een houten klooster te Egmond waar hij inzette nonnen van Sint Benedictus orde.
Dat XIII kapittel.

Toen nu deze doorluchtige prins graaf Dirk lange tijd in rust en vrede had gezeten en oud van jaren was geworden en versierd was met vele deugden heeft hij uit grote devotie laten maken en funderen een klooster van hout in dat dorp van Egmond dat men van oude tijden Hallem plag te noemen en wordt daarom nu Egmond geheten wan het door de heldere verdiensten der heilige belijder Sint Adelbertus van alle smetten en onreinheid der afgoden was gezuiverd en gereinigd. Aldus betekent Egmond zoveel als het land dat gereinigd en gezuiverd is. In welk klooster deze graaf Dirk gezet heeft heilige en devote, eerbare nonnen van Sint Benedictus orde, begiftigde en voorzag dat klooster van zijn goed met milde en betamelijke renten en goederen waar ze hun nooddruft van mochten hebben en nemen.

Item in den eersten: In Vrolen IX mansen. In Alcmere XI mansen.

In Callinge dat men nu Toghe hiet die helft van een woninge, betalende alle jaers XIIII ponden. Ende meer andere ghiften ende gaven om weder te vercrigen dat goet des ewigen levens.

Item hier is te weten dat een manse is een stucke lants oft een hoeve lants van XII morgen. Aldus als men seyt, een manse, dat sijn XII morgen lants, oft een manse is geheten een mansioen woninge ofte hofstede, dair hier voertijts XII morgen lants toe plagen te behoeren.

Item, als eerste: In Vronen 9 manse. In Alkmaar 11 manse.

In Callinge dat men nu het Oog noemt (Callantsoog) de helft van een woningen betaalde alle jaren 14 ponden. En meer andere giften en gaven om weer te verkrijgen dat goed des eeuwige leven.

Item, hier is te weten dat een manse is een stuk land of een hoeve land van 12 morgen (morgen is een kleine hectare). Aldus zoals men zegt, een manse dat zijn 12 morgen land of een manse is geheten een mansion, woning of hofstede daar hier voertijd 12 morgen land toe plagen te behoren.

Hoe Sinte Aelbrechts lichaem ghevonden wert tot Egmont.
Dat XIIII. capittel.

In dit voerseyde cloester van Egmont was een devote nonne geheten Vulfit. Deser nonnen openbaerde dye heylighe confessoer Sinte Aelbrecht in haer slape, seggende ende bevelende, dat men sijn alre heylichste gebeenten, dat geliken andere lichamen ende gebeenten diepe in der aerden leggende, op soude graven ende hoge verheffen soude, ende allen menschen thonen, om den kersten menschen te exciteren ende verwrecken tot devocien, ende dat si doer sine verdiensten van God verhoert mochten worden. Ende omdat si ymmers geen twifel hebben en soude van deser openbaringe, heeft die heilige man [99r] dese nonne tot driemael openbaert. Ende om te voldoen die regule der gehoersamheit, heeft si haer gehaest dit visioen te kennen te geven den doerluchtigen prince grave Dyrck van Hollant, denwelken die plaetse daer dese costeliken scat in verborgen lach, eygen toebehoerde. Ende also die grave in allen dingen die den heiligen kersten gelove ende der Heyliger Kercken angingen altijt gevonden is geweest een getrou werckman, also is hy nu in deser saken geweest ende gevonden een snelle volbrenger. Ende als alle dingen tot sulken feeste dyenende bereyt waren, heeft hy doen opgraven den alrecostelixsten scat ende lichaem des heyligen confessoers Sinte Albrecht. Ende als dat graf opgedaen was, so is onder die tombe gevonden een scone claerre fonteyn, die tot opten dach van huden noch vloyende is, ende vele menschen mit menigerhande siecten besmet wesende, gesont ende genesen worden. Ende als die priester die sarcke ofte tombe op ghedaen hadde, so is daer een uutermaten soeten roeke uut dat graf gecomen, recht of si in den paradise hadden geweest, ende dat cleet daer sijn heilige lichaem in gewonnen lach, is noch gans ende heel ghevonden, onverteert ende onverrot, claer ende wit; ende op zijn borste wert gevonden een scoen gulden cruys, dat een groot medecijn is geweest voer menigerley siecten an lijf ende siel, ende vandaen hebben si dat heylige lichaem mit crucen ende vanen, mit groter eren ende feesten, mit loof ende sange, daeran volgende een grote scaer volcs, gebrocht tot Egmont, ende hebben dat geset mit groter eerwaerdicheit in die kerke des voerseyden cloesters, daer dagelixs vele scone ende wonderlicke miraculen gescien doer die verdiensten des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts.

Hoe Sint Adelbertus lichaam gevonden werd te Egmond.
Dat XIIII kapittel.

In dit klooster van Egmond was een devote non geheten Vulfit. Deze non openbaarde de heilige belijder Sint Adelbertus in haar slaap en zei en beval dat men zijn allerheiligste gebeenten dat gelijk andere lichamen en gebeenten diep in de aarden liggen, op zou graven en hoog verheffen zou en alle mensen tonen om de christen mensen te exciteren en verwekken tot devotie en dat ze door zijn verdiensten van God verhoord mocht worden. En omdat ze immer geen twijfel hebben zou van deze openbaring heeft de heilige man [99r] deze non tot driemaal geopenbaard. En om te voldoen de regel der gehoorzaamheid heeft ze zich gehaast dit visioen te kennen te geven de doorluchtige prins graaf Dirk van Holland die de plaats waar deze kostbare schat in verborgen lag hem toebehoorde. En alzo de graaf in alle dingen die het heilige christen geloof en de Heilige Kerk aangingen altijd gevonden is geweest een getrouwe werkman alzo is hij nu in deze zaak geweest en gevonden een snelle volbrenger. En toen alle dingen tot die tot zulk feest dienen bereid waren heeft hij laten opgraven de aller kostbaarste schat en lichaam van de heilige belijder Sint Adelbertus. En toen dat graf opengedaan was zo is onder de tombe gevonden een mooie heldere bron die op de dag van hezen nog vloeit en vele mensen die met menigerhande ziekten besmet waren gezond en genezen werden. En toen de priester die zerk tombe open gedaan had zo is daar een uitermate zoete reuk uit dat graf gekomen, recht of het in het paradijs was geweest en dat kleed daar zijn heilige lichaam in gewonden lag is nog gans en heel gevonden, onverteerd en niet verrot, helder en wit; en op zijn borst werd gevonden een mooi gouden kruis dat een groot medicijn is geweest voor menigerlei ziekten aan lijf en ziel en vandaar hebben ze dat heilige lichaam met kruisen en vanen, met grote eer en feesten, met lof en gezang waarop een grote schaar volk volgde gebracht te Egmond en hebben dat gezet met groter eerwaardigheid in de kerk van het klooster daar dagelijks vele mooie en wonderlijke mirakels geschiedden door de verdiensten der glorieuze belijder Sint Adelbertus.

Van een mirakel dat Sinte Aelbrecht dede an desen grave Dirck.
Dat XV capittel.

Het is gesciet op eenre tijt, dat grave Dirck om enige nootlike saken wille reysen moeste in Vrieslant over dat ijs, wanttet in enen harden winter was, dat alle Vrieslant bevroren was. Ende sittende op een slede, is hi gecomen op een groot wijt water; ende als si te mits wegen waren gecomen, brack dat ijs, ende die slede, daer die grave op sat, bleef drivende opt water, mitten grave allene daerop sittende; want alle sijn dienres wechgelopen waren ende gevloden, sorgende te verdrencken. Als nu die grave sat op dye slede allene, verlaten wesende van alle menschelycken troest ende hulpe, heeft hi sijn hert ende gedachten gestuert tot die Godlike mogentheit, anropende God ende de heiligen waerden confessoer Sinte Aelbrecht, ende mittien voelde hy ende sach dat de slede daer hi op sat, drivende bleef opt water, ende en mocht niet dieper sincken dan tot des graven middel toe, niettegenstaende dat dat water daer hy mitten slede op dreef, ongrondelick diep was. Ende als sijn dienres dat sagen, dat hy dus bleef drivende, grepen si enen moet, ende sijn allencken den grave te baet ende te hulpe gecomen, ende brochten hem gesonts lijfs, mit alle dat op die slede was, behouden te wesen ten lande, danckende ende lovende God ende Sinte Aelbrecht, die hem uut dien noden ende periculen hadden verlost.

Van een mirakel dat Sint Adelbertus deed aan deze graaf Dirk.
Dat XV kapittel.

Het is op een tijd gebeurd dat graaf Dirk om enige noodzaken reizen moest in Friesland over dat ijs, want het was een harde winter zodat heel Friesland bevroren was. En zittende op een slede is hij gekomen op een groot wijd water; en toen ze in het midden waren gekomen brak dat ijs en de slede waar de graaf op zat bleef op het water drijven waar alleen de graaf op zat; want al zijn dienaars waren weg gelopen en vreesde te verdrinken. Toen nu de graaf alleen op de slede zat en was verlaten van alle menselijke troost en hulp heeft hij zijn hart en gedachten gestuurd tot de Goddelijke mogendheid en riep aan God en de heilige waardige belijder Sint Adelbertus en meteen voelde hij en zag dat de slede waar hij op zat drijven bleef op het water en mocht niet dieper zinken dan tot het midden van de graaf, niettegenstaande dat het water waar hij met de slede op dreef ondoorgrondelijk diep was. En toen zijn dienaars dat zagen dat hij dus bleef drijven grepen ze een moed en zijn geleidelijk aan de graaf te baat en te hulp gekomen en brachten hem gezond van lijf met alles dat op de slede was behouden te ten land en dankten en loofden God en Sint Adelbertus die hem uit die nood en gevaar hadden verlost.

Hoe die heilighe man Hongerus, biscop van Uutrecht, starf.
Dat XVI capittel.

In den jaer Ons Heren VIII C ende LXVI, opten XI kalende van januarius, als die heilige man Hongerus, bisscop van Uutrecht, dat bisdom X jaer hadde berecht, is hy in vreden gestorven, die overmits wreetheit der Denen ende Noormannen uut sine biscopliken stoel was verdreven, waerom men niet wel geweten en kan, waer dat hi begraven leyt, mer men geloeft sekerlick, dat hi bi God van groter verdiensten is, om sijn heylichs leven willen.

Hoe de heilige man Hunger, bisschop van Utrecht, stierf.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heren 866 op de 11^de dag van januari toen de heilige man Hunger, bisschop van Utrecht, dat bisdom 10 jaar had berecht is hij in vrede gestorven die vanwege de wreedheid der Denen en Noormannen uit zijn bisschoppelijke stoel was verdreven, waarom men niet goed geweten kan waar dat hij begraven ligt, maar men gelooft zeker dat hij bij God van grote verdiensten is vanwege zijn heilige leven.

Hoe dat Odilbaldus ghecoren wert dye XII. biscop van Uutrecht.
Dat XVII capittel.

Odibaldus, een seer devoet ende heilich man, gheboren uut Vrieslant, worde nae den doot des gloriosen biscop Hungerus ghecoren dye XII biscop van Uutrecht. Hy was een man die seer milt was, goedertieren ende rechtverdich. Ende als hi noch een clerck was, soe volbrachte hij stedelycken in der kercken den dienste Goods, ende heeft seer naerstich gheweest hem also te hebben, dat hy den Here mochte besitten, ende dat hy van den Here beseten mochte worden in sijn ewighe rijck. Hi versmade alle tijtlyke rijcdomme, ende achte die als [99v] slyck der aerden, denckende dat dyegene de mit begeerlicheden, gout oft silver of andere tijtlijcke possessie, lant of goeden besitten, dat God mit dezen Zijn deel nyet maken en wil, wanttet betaemt enen biscop dat hy den armen behulpich wesen sal ende voersien van alle tijtlicken nooottrufticheit, ende het is den priesterliken staet ene grote scande ende oneerlicheit, dat sij hem daertoe geven om tijtlike rijcdomme bieen te vergaderen. Ende als dese Odilbaldus dat bisdom mit groter eren, mit goeden exempelen ende leringe XXXIIII jaer lanck hadde berecht, is hi salichliken in den heer gestorven int jaer Ons Heren IX C, op die IIII ijdus van december, ende wert eerlicken begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine voervaders. Dese eerwaerdige here ende biscop hadde inpetreert ende vercregen die confirmatie der privilegien, goeden ende rechten des kercks van Uutrecht, ende hierenboven heeft hi noch mit een coninclike bulle vercregen trecht zijnre kercken, ende dye dominatie der kercken van Tijel, die alsnu van de Denen was gedestrueert, mit alle sine landen, weijden, bosschen ende andere sine toebehorn ende noch de stede van Deventer, myt alle sine tollen, tot ewigen daghen te besitten.

Hoe dat Odilbald gekozen werd de 12^de bisschop van Utrecht.
Dat XVII kapittel.

Odilbald, een zeer devoot en heilig man, geboren uit Friesland, werd na de dood van de glorieuze bisschop Hunger gekozen de 12^de bisschop van Utrecht. Hij was een man die zeer mild was, goedertieren en rechtvaardig. En toen hij nog een klerk was zo volbracht hij steeds in de kerk de dienst Gods en is zeer vlijtig geweest zich alzo te gedragen dat hij de Heer mocht bezitten en dat hij van de Heer gezeten mocht worden in zijn eeuwige rijk. Hij versmaadde alle tijdelijke rijkdom en achtte die als [99v] slijk der aarde en dacht dat diegene die met begeerlijkheden, goud of zilver of andere tijdelijke bezittingen, land of goederen bezitten dat God met dezen Zijn deel niet maken wil want het betaamt een bisschop dat hij de armen behulpzaal zal wezen en voorzien van alle tijdelijke nooddruft en het is den priesterlijke staat een grote schande en oneerlijkheid dat ze zich daartoe geven om tijdelijke rijkdom bijeen te verzamelen. En toen deze Odilbald dat bisdom met grote eer en met goede voorbeelden en lering 34 jaar lang had berecht is hij zalig in de heer gestorven in het jaar Ons Heren 9000 op de 4^de dag van december en werd fatsoenlijk begraven in Sint Salvators munster bij zijn voorvaders. Deze eerwaardige heer en bisschop had geist en verkregen de bevestiging der privilegies, goederen en rechten der kerk van Utrecht en hierboven heeft hij nog met een koninklijke bul verkregen het recht van zijn kerk en de dominantie van de kerk van Tiel die alsnu van de Denen was verwoest met al zijn landen, weiden, bossen en andere zijn toebehoren en nog de stad van Deventer met al zijn tollen te eeuwige dagen te bezitten.

Van Egilboldus die XIII biscop van Uutrecht.
Dat XVIII capittel.

Egilboldus, een heylich ende devoet man, gheboren uut Vrieslant, ende worde na den doot des gloriosen biscops Odilbaldi gecoren die XIII biscop van Uutrecht. Ende als hi van ouder ghewoenten ghewijt ende geconsacreert was, begreep hi in zijnre herten als dat dat bisdom oft die biscoplijcke ordene nyet alleen glorie ende eer, mer een grote last ende sorch was, soe is hy seer naerstich gheweest omme dye zonde der hoverdien te verwinnen mit oetmoedicheyt, toerne met sachmoedicheit, niet met lijefte. Ende heeft hem soe ghehat in zijn leven dat hy is gheweest een spieghel ende exempel van allen kersten menschen; ende als hij dus voertgaende was van dene doechde totter anderen, heeft hem God geroepen ende heeft de natuerlike dootsculde betaelt, ende is gestorven als hy dat bisdom niet langher dan ses maenden hadde berecht, op die VII kalende van october; ende als zijn uutvaert betameliken was volbrocht is hi mit groter eren begraven in Sinte Salvatoers Monster, bi sine voervaders, de andere biscoppen.

Van Egilbold de 13^de bisschop van Utrecht.
Dat XVIII kapittel.

Egilbold, een heilig en devoot man, geboren uit Friesland en werd na de dodo van de glorieuze bisschop Odilbald gekozen als 13^de bisschop van Utrecht. En toen hij van oude gewoonte gewijd en geconsacreerd was begreep hij in zijn hart als dat dat bisdom of de bisschoppelijke orde niet alleen glorie en eer, maar een grote last en zorg was en zo is zeer vlijtig geweest om de zonde der hovaardij te overwinnen met ootmoed, toorn met zachtmoedigheid, niet met liefde. En heeft hem zo gedragen in zijn leven dat hij is geweest een spiegel en voorbeeld van alle christen mensen; en toen hij dus voortging van de ene deugde tot de andere heeft hem God geroepen en heeft de natuurlijke doodschuld betaald en is gestorven toen hij dat bisdom niet langer dan zes maanden had berecht op ie 7^de dag van oktober; en toen zijn uitvaart betamelijk was volbracht is hij met grote eer begraven in Sint Salvators Munster, bij zijn voorvaders, de andere bisschoppen.

Hoe dat grave Dirck oflivich worde.
Dat XIX capittel.

Ende als dese vorstelicke prins grave Dirck vele victorien binnen sinen leven op sine vianden hadde gehat ende hy seer out was gheworden, is hi salichliken van deser werlt gesceyden, als hi die graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant hadde regeert omtrent XL jaer in den jaer Ons Heren IX C ende III, opten VI dach van october. Ende Gena oft Gonna zijn wijf, die graefinne, starf corts daerna op dye XI dach van jannuario, ende worden beyde myt groter eren begraven tot Egmont in dat nonnecloester, dat hy van sine eygen goeden eerst van hout hadde gefondeert ende gesticht.

Hoe dat graaf Dirk stierf.
Dat XIX kapittel.

En toen deze vorstelijke prins graaf Dirk vele victorie binnen zijn leven op zijn vijanden had gehad en hij zeer oud was geworden is hij zalig van deze wereld gescheiden toen hij de graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland had geregeerd omtrent 40 jaar in het jaar Ons Heren 903 op de 6^de dag van oktober. En Geva of Gonna, zijn wijf de gravin, stierf gauw daarna op de 11^de dag van januari en werden beide met grote eer begraven te Egmond in dat nonnenklooster dat hij van zijn eigen goed eerst van hout had gefundeerd en gesticht.

Van Dirck die anderde grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant ende van sine oerloghen.
Dat derde capittel.

Dirck dye tweede van dijer namen, grave Dircxs zoen, wert na sijns vaders doot die anderde grave van Hollant ende Zeelant; mer dye Vriesen en woudens niet ontfangen noch kennen voer horen here, ende bestonden te rebelleren ende en wouden voert meer nyet staen onder dye dominatien der graven van Hollant, mer si wouden vrij sitten als si plegen te doen. Dese grave Dirck nam te wive des doerluchtigen coninc Lodewijcs dochter van Vrancrijc, geheten Hildegaert, daer hi an wan den eerwaerdigen vader heer Egbert, aersbiscop van Trier; Arnulphus of Arnout, die na hem grave wert, ende een scone dochter geheten Alijt of Erlinde.

Van Dirk de volgende graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland en van zijn oorlogen.
Dat derde kapittel.

Dirk de tweede van die naam en de zoon van graaf Dirk werd na de dood van zijn vader de volgende graaf van Holland en Zeeland; maar de Friezen wilden hem niet ontvangen nog erkennen voor hun heer en bestonden te rebelleren en wilden voort meer niet staan onder de dominantie der graven van Holland, maar ze wilden vrij zitten zoals ze plagen te doen. Deze graaf Dirk nam tot wijf de dochter van de doorluchtige koning Lodewijk van Frankrijk, geheten Hildegard, waar hij aan won de eerwaardige vader heer Egbert, aartsbisschop van Trier; Arnulphus of Aarnout die na hem graaf werd en een mooie dochter geheten Adela of Erlindis.

Van II grote striden die graef Dirck hadde teghen die Vriesen daer hij victorie of hadde.
Dat IIII capittel.

Ende als die Vriesen aldus bestonden te rebelleren tegen grave Dirck ende en wouden hem niet onderdanich wesen heeft hi van stonden an vergadert uutgelesen mannen van wapenen, stout van moede, vroem van handen om te bedwingen den hoemoet ende rebelheit der ongetemder Vriesen. Ende als die grave dus veel volcs geliken tzant bi der zee sonder getal hadde vergadert, is hi stoutelicken mit ghewapender hant getreden in der Vriesen provincie ende heerlichede, mit ludende ende blasende hoornen, myt ontwonden blinckende bannieren, ende heeft vele steden ende dorpen mit geweldiger hant ingewonnen, beroeft, verbrant ende ontallic volc mitten swaerde geslagen ende gedoot. Die Vriesen dit siende, ende omdat si geen macht en hadden des graven mogentheit te wederstaen, begeerden si des graven hulde, ende wouden tot sinen geboden staen. Die grave heeft se in genaden genomen, ende si beloofden voert an te obediren ende te staen tot der graven van Hollants geboden ende diensten. Dit gedaen wesende is die grave mit grote roef, daer si alle gerijct waren, ongescent weder mitten sinen in Hollant getogen ende gekeert. Mer achlacen! ende dat scande is te seggen, als die grave weder in Hollant was ghekeert, des jaers daerna, en hebben dye Vriesen gheen gheloef gehouden, brekende ende violerende dat compact ende voerwaerden, hebben si seer wredeliken wederom rebelleert ende opgestaen tegen horen here den grave van Hollant. Want sij sijn overghetoghen myt groot swaer volck van wapenen in Hollant, bestormende de stede van Alcmer; ende dye gewonnen hebbende, sloegen sij al doot dat si vonden ende verbranden dye stede totten gronde toe of, met hem nemende enen groten roef van ghevangen besten ende ander goet. Ende togen so voert, al Kermerlant doer, verbrandende, verwoestende ende doetslaende alle dat hem resisteerde ende ter were tegens hem sette, ende quam tot Egmont [104v] ende verdestrueerden ende vernyelden dat cloester aldaer mit groter wreetheit ende onmenschelicheit. Ende dit gedaen sijnde, sijz si voert mit alle haer macht gecomen onder wegen, brandende ende verwoesteden alle die dorpen, husen ende woensteden totten burch ende dat stedeken van Leyden (dat doe so groot niet en was als si nu is) opdat si dat mede mochten winnen ende verdestrueren, als si die stede van Alcmaer hadden gedaen. Mer die vrome burchgrave van Leyden stont hem stoutelicken ende koenliken teghen mit sine poorters ende inwoenres, dat si tot hoerre meninghe niet en mochten comen. Ende die burchgrave sende terstont boden an den grave, dat hi haesteliken soude comen, ende ontseten hem, of en mocht die stede nyet langher houden. Die grave dyt vernemende, heeft hem terstont rede gemaect, ende is gecomen omtrent Leyden, beteykenende den Vriesen enen dach ende plaetse om enen strijt myt hem te vechten. Die Vriesen dit horende, en wouden den gesetten dach van den stride niet verwachten, mer begeerden van stonden an mit den grave te vechten, niet twifellende, si en souden die victorije ende overhant hebben ende houden, overmits haer grote menichte, daer si in betrouden. Waerom grave Dirck, van noots wegen, heeft bi hem vergadert vele cloeke ende vrome wapentuers uut Hollant, ende is ghegaen uut die stede van Leyden, om te bevechten der Vriesen mogentheit. Ende hoewel der Vriesen getal ende hoep wel die helfte groter was dan der Hollanderen, nochtans hebben si den Vriesen vromeliken tegen gegaen, mit hoornen ende basunen, mit ontwonden ende blinckende banniren, om enen bloedigen strijt te vechten ende dye overhant te houden. Die grave, als een onvervaert prince, is mit alle sinen heer vromelicken tegen desen Vriesen ingetreden; ende daer gesciede ene moortlike strijt, want dye Hollanders hadden hem so vromelyken ende so stouteliken, dat sij dye Vriesen so overvillen, dat si den rugge keerden ende bestonden te vlien, ende wie best lopen mochte was die beste. Ende daer bleeffer enen groten hoop verslagen. Dese bloedige strijt gesciede bi Leyden, op de stede daer nu dat cloester tot Reijnsburch staet. Ende aldus brochte de grave dese Vriesen myt groter bloetstortinghe tot sijnre obediencie ende onderdanicheyt. Ende dwanc se daertoe, dat si hoer doren van horen husen in dat oeste maecten, ende dye soe lage, dat si in den inganck bocken ende nijgen mosten, in onderdanicheit van horen rechten heer; wanttet een ombekent volc was van wanzeden. Ende deden hem weder enen eet ende hulden, ende ontfingen hem voer horen rechten geboren lantsheer, mit groter eren ende reverencien, als dat betaemde. Ende des tsjaers daerna, dede die grave opter selver plaetsen setten ende fonderen tot Goods lof, ere ende dancberheit, een scone kercke in der eren van Sinte Laurens. Welcke kerke hyer naemaels [105r] maels Petronelle, graefinne van Hollant, grave Florijs die Vetten wijf, heeft geordineert, ende daerof ghemaect een schoen, costelick convent ende cloester, ende sette daerin nonnen van Sinte Benedictus oerde, als hierna gheseyt sal worden.

Van 2 grote strijden die graaf Dirk had tegen de Friezen waar hij victorie van had.
Dat IIII kapittel.

En toen de Friezen aldus bestonden te rebelleren tegen graaf Dirk en wilden hem niet onderdanig wezen heeft hij van stonden aan verzameld uitgelezen mannen van wapens, stout van gemoed, dapper van handen om te bedwingen de hoogmoed en rebellie der ongetemde Friezen. En toen de graaf dus veel volk gelijk zond bij de zee zonder getal zonder getal is hij dapper met gewapenderhand getreden in de Friezen provincie en heerlijkheden met luide en blazende horens, met ontwonden blinkende banieren en heeft vele steden en dorpen met geweldiger hand gewonnen, beroofd, verbrand en ontelbaar volk met het zwaard geslagen en gedood. De Friezen die dit zagen en omdat ze geen macht hadden de mogendheid van de graaf te weerstaan begeerden ze de graaf hulde en wilden tot zijn geboden staan. De graaf heeft ze in genade genomen en ze beloofden voortaan te gehoorzamen te staan tot de graven van Holland geboden en diensten. Toen dit gedaan was is de graaf met grote roof, waarvan ze allen verrijkt waren, ongeschonden weer met de zijnen in Holland getrokken en gekeerd. Maar helaas! en dat schande is te zeggen, toen de graaf weer in Holland was gekeerd hebbend e Friezen het volgende jaar daarna geen belofte gehouden en braken en verkrachten dat compact en voorwaarde en zijn ze zeer wreed wederom rebelleert en opgestaan tegen hun heer de graaf van Holland. Want ze zijn overgetrokken met groot zwaar wapenvolk in Holland en bestormden de stad Alkmaar en toen ze die gewonnen hadden sloegen ze alles dood dat ze vonden en verbrandden de stad tot de grond toe af en namen met hen een grote roof van gevangen beesten en ander goed. En trokken zo voort heel Kennemerland door en verbrandden, verwoestten en sloegen dood alles dat hen tegenstond zich te verweer zette en kwamen te Egmond [104v] en verwoesten en vernielden aldaar dat klooster met grote wreedheid en onmenselijkheid. En toen dit gedaan was zijn ze voort met al hun macht gekomen en onderweg verbrandde en verwoestten ze alle dorpen, huizen en woonplaatsen tot de burcht en dat stadje Leiden (dat toen niet zo groot was als het nu is) opdat ze dat mede mochten winnen en vernielen zoals de stad Alkmaar hadden gedaan. Maar de dappere burchtgraaf van Leiden stond hen dapper en koen tegen met zijn poorters en inwoners zodat ze tot hun bedoeling niet konden komen. En de burchtgraaf zond terstond boden aan de graaf dat hij haastig zou komen en hem ontzetten of anders mocht hij die stad niet langer houden. De graaf die dit vernam heeft zich terstond gereed gemaakt en is gekomen omtrent Leiden en noemde de Friezen een dag en plaats om een strijd met hem te vechten. De Friezen die dit hoorden wilden de gezette dag van de strijd niet opwachten, maar begeerden van stonden aan met de graaf te vechten en twijfelden niet of ze zouden victorie en overhand hebben en houden vanwege hun grote menigte waar ze in vertrouwden. Waarom graaf Dirk vanwege de nood bij zich heeft verzameld vele kloeke en dappere wapenaars uit Holland en is gegaan ui de stad Leiden om te bevechten de Friezen mogendheid. En hoewel de Friezen getal en hoop wel di helft groter was dan de Hollanders, nochtans zijn ze de Friezen dapper tegengegaan met horens en bazuinen, met ontwonden en blinkende banieren om een bloedige strijd te vechten en de overhand te houden. De graaf als een onvervaarde prins is met al zijn leger dapper tegen deze Friezen ingetreden; en daar geschiedde een moorddadige strijd, want de Hollanders hielden zich zo dapper en stout zodat ze de Friezen zo overvielen dat ze de rug keerden en bestonden te vlieden en wie het beste lopen mocht was de beste. En daar bleef een grote hoop verslagen. Deze bloedige strijd geschiedde bij Leiden op de plaats daar nu dat klooster tet Rijnsburg staat. En aldus bracht de graaf deze Friezen met grote bloedstorting tot zijn gehoorzaamheid en onderdanigheid. En dwong ze daartoe dat ze hun deuren van hun huizen in het oosten maakten en dat die zo laag zodat ze bij de ingang moesten bukken en nijgen in onderdanigheid van hun rechte heer; want het was een onbekend volk van zeden. En deden hem weer een eed en hulde en ontvingen hem voor hun rechte geboren landsheer met grote eer en reverentie zoals dat betaamde. En het jaar daarna liet de graaf op dezelfde plaats zetten en funderen tot Gods lof, eer en dankbaarheid een mooie kerk in de eer van Sint Laurentius. Welke kerk hier later [105r] Petronella, gravin van Holland en vrouw van graaf Floris de Vette, heeft geordineerd en daarvan gemaakt een mooi, kostbaar convent en klooster en zette daarin nonnen van Sint Benedictus orde, alzo hierna gezegd zal worden.

Hoe grave Dirck dat cloester van Egmont dede van steen maken, ende nam die nonnen daeruut.
Dat V capittel.

Als nu grave Dirc dese Vriesen aldus hadde verwonnen ende onder sine subjectie ghebrocht, heeft hi dat verwoeste cloester van Egmont, dat sijn vader van hout hadde doen maken, ofghebroken, ende heeft dat van nyewes weder angeleyt ende doen repareren ende maken, tot sine grote costen, van steen. Ende hi versette dye nonnen, ende dede daer incomen monicken van Sinte Benedictus oerde; op, alst van node waer ende die Vriesen weder rebelleerden, dat si hem te bet souden wederstaen ende voer den Vriesen beschermen. Ende die grave nam dese nonnen voerseit, ende sette die niet verde van der stede van Haerlem, bi dat dorp geheten Heemstede, op een plaetse genoemt Bennenbroeck, ende verboet hen, dat si geen nonnen meer voert annemen souden oft doen cleden, opdat, als hoerre personen ontbrake ende haer leven ten eynde ware gecomen, ende si alle verstorven waren, dat alsdan die renten comen ende succederen souden an dat convent ende cloester van Egmondt. Aldus heeft dese vorstelicke prins, die een sonderlinghe liefhebber ende vuerich navolger sijns vaders ynnicheyt dese kercke voerseyt in der eren des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts, mit groter expensen ende costen van steen doen maken; want in dat sandighe landt en was doe ter tijt niet te crigen die overvloedicheit des steens ende calxs, waerom dattet hem te moyelicker viel ende costelicker, so groten swaren werck in sulcken sandighen ende dorren landt te fonderen ende te stichten. Ende dat costelicke pant des heiligen preciosen lichaems Sinte Aelbrechts, dat daer lach in enen stenen sarcke oft tombe, heeft hi eerwaerdelicken doen leggen in eenen costelicken wel gechierden casse; ende opdat hem ymmers niet gebreken soude an dat loen des ewigen ende toecomende salicheyts, so heeft hi daerbi geset broeders van goeden leven, ende die die observancie ende regule des strenge oerdens van Sinte Benedictus souden onderhouden, ende God daghelixs een bequaem sacrificie offeren, ende den dienst Goeds mit ynnicheyt volbrengen souden. Denwelcken broeders hij oec versach mit scone renten ende goeden tot hoerre dagelixen nootrufticheyt. Want daer eerst by ordinancie ende insettinghe sijns vaders die nonnen aldair een heilich leven hadden gheleyt, mer om der Vriesen oplopinghe ende stadighe anvechtinghe, so en wast in haerre macht nyet dye observancie ende regule nae hoerre goede meninghe te onderhouden. Ende aldus so werdt daer gheset tot hoerre eerste abt een devoet ende eerbaer man van leven, gheheten Wonoboldus; ende als hij desen last an hadde ghenomen, heeft hij als een [105v] ghetrou dispensier ende rentemeester dye gheestlicke goeden mit dieghene die hem bevolen waren sine ondersaten mit wijsheden te regeren ende waerdelijcken voer te wesen.

Hoe graaf Dirk dat klooster van Egmond van steen liet maken en nam de nonnen daaruit.
Dat V kapittel.

Toen nu graaf Dirk deze Friezen aldus had overwonnen en onder zijn onderwerping gebracht heeft hij dat verwoeste klooster van Egmond, dat zijn vader van hout had laten maken, afgebroken en heeft dat opnieuw weer opgebouwd en laten repareren en maken tot zijn grote kosten van steen. En hij verzette de nonnen en liet daarin komen monniken van Sint Benedictus orde; opdat, als het nodig was en de Friezen weer rebelleerden, dat ze hen te beter zouden weerstaan en voor de Friezen beschermen. En d graaf nam deze nonnen en zette ze niet ver van de stad Haarlem bij dat dorp geheten Heemstede op een plaats genoemd Benningbroek en verbood hen dat ze geen nonnen meer voort aannemen zouden of laten kleden opdat, als van hen en persoon ontbrak en haar leven ten einde was gekomen en ze allen gestorven waren dat alsdan de renten komen en opvolgen zou aan dat convent en klooster van Egmond. Aldus heeft deze vorstelijke prins, die een bijzondere liefhebber en vurige navolger zijn vaders innigheid van deze kerk in de eer der glorieuze belijder Sint Adelbertus met grote expensieve kosten van steen had laten maken; want in dat zanderige land was toentertijd niet te krijgen die overvloed van stenen en kalk, waarom dat het hem te moeilijker viel en kostbaarder en duurder zoՠn groot zwaar werk in zulke zanderige en dor land te funderen en te stichten. En dat kostbare pand der heiligen precieuze lichaam van Sint Adelbertus dat daar lag in een stenen zerk of tombe heeft hij eerwaardig laten leggen in een kostbare goed versierde kast; en opdat hem immers niet ontbreken zou aan het loon van de eeuwige en toekomende zaligheid zo heeft hij daarbij gezet broeders van het goede leven en die de observatie en regels van de strenge orde van Sint Benedictus zouden onderhouden en God dagelijks een bekwaam offer offeren en de dienst Gods met innigheid zouden volbrengen. Welke broeders hij ook voorzag met mooie renten en goederen tot hun dagelijks nooddruft. Want daar eerst bij ordinantie en instelling van zijn vader de nonnen aldaar een heilig leven hadden geleid, mar vanwege de Friezen oplopen en gestadige bevechten zo was het niet in hun macht de observatie en regels naar hun goede mening te onderhouden. En aldus zo werd daar gezet als hun eerste abt een devoot en eerbaar man van leven, geheten Wonoboldus; en toen hij deze last aangenomen had heeft hij als een [105v] getrouwe beheerder en rentmeester de geestelijke goederen met diegene die hem bevolen waren zijn onderzaten met wijsheid te regeren en waardig voor te wezen.

Van II schone miraculen die Sinte Aelbrecht bewees an desen grave Dircks twee kinderen.
Dat VI capittel.

Dese grave Dirc, als voerseyt is, hadde enen soen, gheheten Egbert; dye welcken hem mit gansser herten gegeven heeft tot een gheestelijck leven om God te dienen, ende was gheworden subdiaken, dat is, dat hi die epistel in der missen singen oft lesen mochte. So worde dese jonge, wesende in sinen bloyende joecht, des dages na Palmdach, bevangen mit een groter, starcker, barnender coertse ofte zaghe, durende tot die hoechtijt des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts, denwelcken men hout op den VII kalende van julio, dat is des dages na Sinte Johans Baptisten dach geboerte tot midsomer. Ende als hij mit groter betrouwen, doer die verdiensten des heiligen confessoers gaerne mede geweest hadde ende hem daertoe bestelt hadde om te wesen in den dienst van deser groter hoechtijt ende feeste, so is hi also volcomeliken van alle siecten ende qualen ontbonden ende verlost gheworden, als oft hi nye mitter siecten beroert en hadde gheweest, ende is mit groter blischappen vervolt, ende bereyde hem mit groter devocien te gaen totter hoechtijt ende feeste te voldoen sijn diensticheit, dye hi langhe begheert hadde. Van desen lieven, devoten ende edelen jonge Egbert, hoe dat hij hem gehadt heeft in sijn bisscoplicke officie ende oerdene, sal na geseyt worden. Ende als voer geseyt is, so hadde dese graef Dirck een uutnemende schoen dochter, gheheten Alijt oft Erlindt. Dese scone maghet ende joncfrouwe was lange tijt ghequelt van grote siecten, dat si mits dient gesichte van haer een oghe verloren hadde. Mer doer die grote verdiensten des heylighen confessoers Sinte Aelbrecht heeft si haer gesichte weder geheel ende gansselic vercregen, daer si ende haer ouders seer of verblijt waren, God ende den Heyligen Confessoer lovende ende danckende van die grote benificien ende weldaden.

Van 2 mooie mirakels die Sint Adelbertus bewees aan deze graaf Dirk zijn twee kinderen.
Dat VI kapittel.

Deze graaf Dirk had een zoon geheten Egbert; die hem met ganse hart gegeven heeft tot een geestelijk leven om God te dienen en was geworden subdiaken, dat is dat hij het epistel in de missen zingen of lezen mocht. Zo werd hij nog jong zijnde in zijn bloeiende jeugd de dag na Palmzondag bevangen met een grote, sterke, brandende koorts dat duurde tot de hoogtijd van de glorieuze belijder Sint Adelbertus die men houdt op de 7^de dag van juli, dat is de dag na Sint Johannes de Doper dag geboorte tot midzomer. En toen hij met groot vertrouwen door de verdiensten der heilige belijder graag mee had geweest en zich daartoe besteld had om te wezen in de dienst van deze grote hoogtijdag en feest zo is hij alzo volkomen van alle ziekte en kwalen ontbonden en verlost geworden alsof hij nooit van deze ziekte bewogen was geweest en is met grote blijdschap vervuld en bereidde zich met grote devotie te gaan tot de hoogtijd en feest te voldoen zijn dienst die hij lang begeerd had. Van deze lieve, devote en edele jonge Egbert, hoe dat hij hem gehad heeft in zijn bisschoppelijke officie en orde zal hierna gezegd worden. En zo had deze graaf Dirk een uitnemend mooie dochter, geheten Adela of Erlindis. Deze mooie maagd en jonkvrouw was lange tijd gekweld van grote ziekten zodat ze mits die het gezicht van een van haar ogen verloren had. Maar door de grote verdiensten der heilige belijder Sint Adelbertus heeft ze haar gezicht weer gans en geheel verkregen waarvan ze en haar ouders zeer verblijd waren en loofden en dankten God en de Heilige Belijder van die grote zegeningen en weldaden.

Van die donatien ende ghiften die grave Dirc gaf dat cloester ende broeders tot Egmont.
Dat VII capittel.

Dese grave, uut rechter devocien, ende om te vercrighen ende deelachtich te wesen dat loen des ewighen levens, heeft die kerck ende tcloester van Egmondt ghedoteert, beghavet ende versien met milde aelmissen, goeden, possessien van renten ende landen. In den eersten heeft hij geoffert ende ghegheven den heylighen confessoer Sinte Aelbrecht ende der kercken van Egmont voerseyt, een boeck gheheten Historia Tripertita; ende een boeck, dair ingescreven stont die text des heylighen Evangelij, buten omme gecleet ende bedect met root blinckende gout ende vele costelijcke ghesteenten. Ende dye edele ende devote graefinne, sijn huysvrouwe Hildegaert, offerde ende gaf den voerseyden heyligen confessoer ende der kercken van Egmont enen schonen gulden tafel ende outaer, mit menigherley costelicke ghesteente verchiert ende blinckende. Ende int opperste van deser tafele des outaers stont ene costelijcke blinckende steen, dye alle dat choer des nachtes verlichte, gelijcken of daer een barnende kaerse in ghestaen hadde. Ende dese steen wert heimelicken ende dieflicken uut deser casse ghestolen, want, als men seyt, soe hadde dese steen sulcken virtuyt ende cracht over hem, dat so wie die an hem droech, die ghing onsienlick, bi dage ende nachte. Hierenboven so begaefde die grave ende zijn huysvrouwe dat voerseyde cloester mit vele possessien van landen ende goeden, als in Scaghen, ses mansen. In Harragen XI mansen ende een vierendeel. In Remigom VIII mansen, bi dat cloester II mansen, tusschen dat dorp Elebentere Hemerck dwelc men heet Siterhem IIII mansen ende een half. In Wijmnen een manse ende een half ende van dyer Maesen voert tot Aren toe, alle dat lant ghebout ende ongebout, weyen ende velden, waeruut [106r] dat te verstaen is, dat alle dat landt datter leit tusschen Aremerswet ende Wijnnerswet toebehoerde dat cloester. Aremerswet is gelegen an die zuytside des cloesters beneden Bachem, ende Wijnnerswet is gelegen an die noortside des cloesters bij Wijnnen, als men dat mercken mach. Daerenboven hebben si noch gegeven dat convent voerseyt in Wallehem III mansen; in Osden II mansen ende een halve; in Lijmben VII mansen ende een halve; in Sunthem II mansen; in Haren XIII mansen ende een halve, ende noch aldaer IX mansen. In Bachem III mansen; in Ordenbol II mansen; in Those een manse; in Obingen een manse; in Heemstede een manse, bi twater oft rivier Bamester een manse; tusschen dat beecken Sculingleke ende Hureslede IIII mansen, mitter visscherien. In Velsen VI mansen; ende dofferhande van den outaer op Sinte Aechten dach van der eender noenen totter anderen; in Voerhout die kerck mit die thienden, ende Noertgau mitter thienden; in Alcmere alle die tollen.

Van die donaties en giften die graaf Dirk dat klooster en broeders te Egmond gaf.
Dat VII kapittel.

Deze graaf, uit rechte devotie en om te verkrijgen en deelachtig te wezen dat loon van het eeuwige leven, heeft de kerk en het klooster van Egmond gedoteerd, begiftigd en voorzien met milde aalmoezen, goederen, bezittingen van renten en landen. In als eerste heeft hij geofferd en gegeven de heilige belijder Sint Adelbertus en de kerk van Egmond een boek geheten Historia Tripertita; en een boek waarin geschreven stond de tekst van het heilige Evangelie, buitenom bekleed en bedekt met rood blinkend goud en vele kostbare gesteenten. En de edele en devote gravin, zijn huisvrouw Hildegaard offerde en gaf de heilige belijder en de kerk van Egmond een mooie gouden gulden tafel en altaar en menigerlei blinkende stenen die dat hele koor versierde en blonk. En in het opperste van deze tafel van het altaar stond een kostbare blinkende steen die dat hele koor ճ nachts verlichtte gelijk of daar een brandende kaars in gestaan had. En deze steen werd heimelijk en diefachtig uit deze kast gestolen, want, zoals men zegt, zo had deze steen zulke macht en kracht over zich dat zo wie het bij zich droeg die ging onzichtbaar bij dag en nacht. Hierboven zo begiftigde de graaf en zijn huisvrouw dat klooster met vele bezittingen van landen en goederen als in Schagen, zes hectare. In Hargen aan Zee 11 hectare en een vierendeel. In Rinnegom 8 ha., bij dat klooster 2 ha., tussen dat dorp Elebentere Hemerck wat men heette Suterhem 4 hectare en een half. In Wimmenum een hectare en een half en van die Maas voort tot Arem toe al dat land gebouwd en ongebouwd, weiden en velden, waaruit [106r] dat te verstaan is dat alle dat landt dat er ligt tussen Aremerswet en Winnumerswet toebehoorde dat klooster.

Aremerswet is gelegen aan de zuidzijde van het kloosters beneden Bakkum en Wijnnerswet is gelegen aan die noordzijde van het klooster bij Wimmenum als men dat merken mag. Daarboven hebben ze nog gegeven dat convent in Wallehem 3 hectare; in Oosdom 2 hectare en een halve; in Limmen 7 hectare en een halve; in Sunthem II hectare; in Haren 13 hectare en een halve en nog aldaar 9 hectare. In Bakkum 3 hectare; in Ordenbol 2 hectare; in Those een hectare; in Obingen een hectare; in Heemstede een hectare, bij het water of rivier Beemster een hectare; tussen dat beekje Schellinghout en Horen 4 hectare, met de visserijen. In Velsen 6 hectare; en de offerande van het altaar Sint Aagtendag van de ene noen tot de andere; in Voorhout de kerk met de tienden en Noordwijk met de tienden; in Alkmaar alle tollen.

Van Sinte Rathbout die XIIII biscop van Uutrecht.
Dat VIII capitel.

Rathbout, gheboren uut Vrieslant van des conincx Rathbouts gheslacht, ende als die bisschop Egilbolt gestorven was, soe wert doir beveel ende mit dwange des keysers Arnulphi dese Rathbout geconsacreert ende ghewijt dye XIIII bisscop van Uutrecht, een man van hoger leringhe, heylich, goedertieren ende wel gheboren, van edelen gheslachte; want sijn naem in den Latijn beduyt in Duytsche also vele als een bode des concilijs ofte raet; ende hi was sekerlic een man ende een engel des groten raets, want hi opgevoet was in den palase ende hof des coninc Kaerls van Vrancrijck, ende doer den philozoef Anno in den VII vrien konsten seer geleert. Hi heeft scone dingen gescreven van Sinte Willeboert ende van Sinte Bonifaes. Hi maecte oec mede dat gansse officium van dye verheffinghe Sinte Martijns, dat men noch huden des daghes houdt ende singt int crisdom van Uutrecht.

Van Sint Radboud de 14^de bisschop van Utrecht.
Dat VIII kapittel.

Radboud, geboren uit Friesland en van koning Radbouds geslacht, toen de bisschop Egilbold gestorven was zo werd op bevel en door dwang van keizer Arnulphus deze Radboud geconsacreerd en gewijd als de 14^de bisschop van Utrecht, een man van hoge lering, heilig, goedertieren en goed geboren van edel geslacht; want zijn naam betekent in Latijn en Duitse alzo veel als een van concilie of; en hij was zeker een man en een engel van grote raad want hij was opgevoed in het paleis en hof van koning Karel van Frankrijk en door de filosoof Anno in de 7 vrije kunsten zeer geleerd. Hij heeft mooie dingen geschreven van Sint Willebrord en van Sint Bonifatius. Hij maakte ook mede dat ganse officium van de verheffing van Sint Martinus dat men nog heden des daags houdt en zingt in het christendom van Utrecht.

Van II uutnemende wonderlicke miraculen die doer desen heyligen bisscop Rathbout geschieden binnen sinen leven.

Dat IX capittel.

Als dese waerdige heylige man dat habijt des biscoplicken religie ende oerdens angenomen hadde, heeft hi hem stadelicken geoeffent sonder ophouden in heyligen gebeden, aelmissen, abstinencien totten eynde sijns levens. Soe ist op een tijt geboert, als hi sat over maeltijt, ende al sijn commensalen goeden wijn droncken, dat hi alleen heimelicken dranck schoen, claer water. Dit een van allen anmerckende, geheten Gommaer, begeerde mitten heiligen man te drincken uut sijnre scalen, dwelc hi in gheenre wijs toelaten wilde. Mer dese Gommaer heeft daer op gewacht, ende nam al heymelicken des bisschops scael, dat hijs niet en wist, ende dranck daeruut enen groten dronck. Ende siet een groot mirakel is dair geschiet, want dat water was doer Goeds verhengenissen verwandelt in den alrebesten wijn, waeruut dat hi beducht worde; ende bat den heyligen biscop om genade. Mer die heylige man en screef dat nyet tot sijnre verdiensten, mer hi gaf God den Here daerof lof, ere ende dancbaerheit. Dese heylige biscop plach te resideren ende sinen biscoplicken stoel te houden in die stede van Deventer; want dye stadt van Uutrecht noch al verwoest lach, ende beheert van den Denen. Soe ist op een tijt geboert, dat hi tot Uutrecht quam om die heilige plaetsen ende steden der heiligen mit devocien te visiteren. Die Denen dit vernemende, liepen hem te moete, ende mit [106v] dreygementen verbiedende, dat hi niet vorder en ghinge. Die heilige man heeft se vermaent haer dwalinge te laten ende op te houden dat kersten bloet te storten, ende hem te geven om dat kersten gelove an te nemen. Die wrede Denen worden des te meer beroert ende toernich, ende dreychden den heiligen man te doden. Ende als hi sach dat hi niet en vorderde, heeft hij se vermaledijt ende in den banne gedaen, ende terstont quam een onverschienen blixem van den hemel, ende verbrande die Denen jammerlicken; die kersten dit mirakel siende, hebben terstont haer wapen gegrepen, ende sijn op dese Denen ende den anderen, die noch in der stat woenden, gevallen, ende mit groter victorien verslegen ende uuter stat van Uutrecht verjaecht.

Van 2 uitnemende wonderlijke mirakelen die door deze heilige bisschop Radboud geschiedden binnen zijn leven.

Dat IX kapittel.

Toen deze waardig heilige man dat habijt der bisschoppelijke religie en orde aangenomen had heeft hij zich steeds geoefend zonder ophouden in heilige gebeden, aalmoezen, onthouding tot het einde van zijn leven. Zo is het op een tijd gebeurd toen hij aan de maaltijd zat en al zijn commensalen goede wijn dronken dat hij alleen heimelijk dronk schoon helder water. Dit merkte een van hen, geheten Gommaar, en begeerde met de heilige man te drinken uit zijn schaal wat hij op geen manier wilde toelaten. Maar deze Gommaar heeft er op gelet en nam al heimelijk de bisschoppelijke schaal zodat hij het niet wist en dronk daaruit een grote dronk. En ziet een groot mirakel is daar geschied want dat water was door Goeds toestaan veranderd in de allerbeste wijn waarom dat hij bevreesd werd; en bad de heilige bisschop om genade. Maar de heilige man schreef dat niet tot zijn verdiensten, maar hij gaf God de Heer daarvan lof, eer en dankbaarheid. Deze heilige bisschop plag te resideren en zijn bisschoppelijke stoel te houden in de stad Deventer; want de stad Utrecht lag nog al verwoest en beheert van de Denen. Zo is het op een tijd gebeurd dat hij te Utrecht kwam om de heilige plaatsen en steden der heiligen met devotie te bezoeken. De Denen vernamen dit en liepen hem tegemoet, en met [106v] dreigementen verboden ze hem dat hij niet verder zou gaan. De heilige man heeft ze vermaand hun dwaling te laten en op te houden dat christen bloed te storten en hem te geven om dat christen geloof aan te nemen. De wrede Denen werden des te meer bewogen en vertoornd en dreigden de heilige man te doden. En toen hij zag dat hij niet verder kwam heeft hij ze vermaledijd en in de ban gedaan, en terstond kwam een onverwachte bliksem van de van de hemel en verbrandde de Denen jammerlijk; de christenen die dit mirakel zagen hebben terstond hun wapen gegrepen en zijn op deze Denen en de anderen die nog in de stad woonden gevallen en met grote victorie verslagen en uit de stad Utrecht verjaagt.

Hoe dat hem God begaeft hadde mitten geest der prophecien, ende hoe hem die Moeder Goeds, Maria, openbaerde.
Dat X capittel.

Dese eerwaerdige heilige biscop is oec verchyert ende begaeft gheweest mittet woert der prophecien, ende heeft sine secrete ende heimelicke vrienden vele toecomende dingen geseyt. Op een tijt is bi hem gecomen een edel jongeling geheten Baldricus, dair grave Lutghaert die X grave van Cleve een oudevader of was; ende brocht mit hem II jongelingen uuten lande van Cleve tot desen heyligen biscop Rathbout, hem oetmoedeliken biddende dat hij se wilde promoveren ende ordineren totter priesterlicker staet. Doen wert die heilige man soetelic lachende, ende seide: ԍijn lieve hertelicke zoen, van nu of III jaren, als ic oflivich geworden bin, suldi wesen een harder ende biscop deser kercken, ende sult dan dese II clerken mit u eygen hant wyen ende consacreren totter priesterlicker oerde, ende sult dese kercke mitter sale ende dese gansse stat weder repareren ende op maken als si tevoren was.ՠDaernae ist gheboert, dat dese heylige man gereyst is int lant van Trenten, ende is daer mit groter siecten bevaen gheworden ende te bedde gevallen. Denwelken die gloriose Maget Maria verseilt wesend mit die heylige joncfrouwen Agnes ende Tecla, mit groter claerheyt geopenbaert heeft, ende sprac den heylighen man toesegghende: ԍijn lieve soen, en ontsiet u niet mi hier voer u te sien teghenwoerdich, dyen ghi so dicke mit groter ynnicheit absent wesende gegruet hebt; ende weest des seker dat ghi dese siecte ontgaen, ende daer van genesen sult, mer nochtans en suldi nyet lange in dit tegenwoerdige leven bliven.Ս Ende met dien so ghing die claerheit wech; mer dair bleef een uutermaten soeten roeck bi hem. Dye biscop is van deser siecten genesen geworden, ende heeft sommige van sine secrete familiare vrienden geseyt ende geintimeert, hoe uutnemende scoen ende claer dat was die gedaente ende dat aensicht der gloriosen maget Marien.

Hoe dat hem God begaafd had met de geest der profetie en hoe hem Moeder Gods, Maria, openbaarde.
Dat X kapittel.

Deze eerwaardige heilige bisschop is ook versierd en begaafd geweest met het woord der profetie en heeft zijn geheime en heimelijke vrienden vele toekomende dingen gezegd. Op een tijd is bij hem gekomen een edele jongeling geheten Balerik, waar graaf Lutgerius de 10^de graaf van Kleef een grootvader van was; en bracht met hem 2 jongelingen uit het land van Kleef tot deze heilige bisschop Radboud en bad hem ootmoedig dat hij ze wilde promoveren en ordineren tot de priesterlijke staat. Toen begon de heilige man zachtjes te lachen en zei’ Mijn lieve hartelijke zoon, van nu af 3 jaren als ik gestorven ben zal je wezen een herder en bisschop van deze kerk en zal dan deze 2 klerken met uw eigen hand wijden en consacreren tot de priesterlijke orde en zal deze kerk met de zaal en deze ganse stad weer repareren en opmaken zoals het tevoren was.’ Daarna is het gebeurd dat deze heilige man vertrokken is in het land Twente en is daar met grote ziekte bevangen en te bed gevallen. Waar de glorieuze Maagd Maria die vergezeld was met de heilige jonkvrouwen Agnes en Thekla met grote helderheid geopenbaard heeft en sprak de heilige man en zei: ԍijn lieve zoon, ‘ontzie u niet mij hiervoor u tegenwoordig te zien die gij zo vaak met grote innigheid absent wezende gegroet hebt; en weest dus zeker dat gij deze ziekte ontgaan en daarvan genezen zal, maar nochtans zal je niet lang in dit tegenwoordige leven blijven.’En met die zo ging de helderheid weg; maar daar bleef een uitermate zoete geur bij hem. De bisschop is van deze ziekte genezen geworden en heeft sommige van zijn geheime familiare vrienden gezegd en toegesproken hoe uitnemend mooi en helder dat de gedaante was en het aanzicht van de glorieuze maagd Maria.

Hoe dat die eerwairdige biscop oflivich worde.
Dat XI capitel.

Dese eerwaerdige ende heylige man Rathbout, biscop van Uutrecht, is in den jare Ons Heren IX C ende XVII gereist uut dat lant van Trenten ende is gecomen in Overysel in die stede van Oethmaesen, daer hy sonder enige merckelicke siecten te bedde gevallen is ende began enen suverlicken sconen antiffen te lesen van den heyligen confessoer Sinte Martijn dat hi selver gemaect hadde. In welcker bedinge dese heylige man op die III kalende van december salichlicken van deser werlt gevaren is totter vroechden des ewigen levens. In deser sware persecutien ende wrede vervolginge der Denen hadde die kerck ende dat bisdom van Uutrecht geregeert XVII jaer, ende worde van der ecclesie ende alle dat volc mit groter rouwen ende mit betameliker uutvaert tot Deventer gebrocht ende daer begraven. Hi hadde in sinen leven veel goets gedaen mit preken, mit leringe ende mit goeden exempelen, mits diewelcken hi waerdich is geweest ontfangen te worden in die glorie ende bliscappen der engelen. Dese waerdige biscop was geboren in Vrieslant in die stede van Lentegoe; hi verwerf van coninc Lodewijc van Romen ende van coninc Kaerle van Vrancrijc die confirmacie ende vestinge der stede van Deventer ende dat slot, ende mede der stede van Tiel mit die tollen ende mit allen sinen toebehoren; ende van coninc Coenraet van Romen ontfinc hi die confirmacie alle der emuniteiten, privelegien ende vriheden der kercken van Uutrecht, van keiseren ende coningen voertijts der voerseyder kercken verleent ende ghegeven. [107r]

Hoe dat de eerwaardige bisschop stierf.
Dat XI kapittel.

Deze eerwaardige en heilige man Radboud, bisschop van Utrecht, is in het jaar Ons Heren 917 vertrokken uit het land Twente en is gekomen in Overijssel in de stad Ootmarsum waar hij zonder enige opmerkelijke ziekte te bed gevallen is en begon een zuiver mooi kerkelijk beurtgezang te lezen van de heilige belijder Sint Martinus dat hij zelf gemaakt had. In dat bidden is deze heilige man op de 3^de dag van december zalig van deze wereld gevaren tot de vreugde van het eeuwige leven. In de zware geloofsvervolging en wrede vervolging der Denen had hij de kerk en dat bisdom van Utrecht geregeerd 17 jaar en werd van de kerkgemeenschap en al dat volk met grote rouw en met betamelijke uitvaart te Deventer gebracht en daar begraven. Hij had in zijn leven veel goeds gedaan met preken, met lering en met goede voorbeelden waardoor hij waardig is geweest ontvangen te worden in de glorie en blijdschap der engelen. Deze waardige bisschop was geboren in Friesland in de stad Lentegoe; hij verwierf van koning Lodewijk van Rome en van koning Karel van Frankrijk de bevestiging en vestiging der stad Deventer en dat slot en mede de stad Tiel met de tollen en met al zijn toebehoren; en van koning Koenraad van Rome ontving hij de bevestiging van alle voorrechten, privilegies en vrijheden der kerk van Utrecht, van keizers en koningen voortijd de kerk verleent en gegeven. [107r]

Van Baldrijck, dye XV bisscop van Uutrecht.
Dat XII capittel.

Baldrycus was des graven Lutgeers die X grave van Cleve sijn soen, ende des graven Baldewijns broeder. Ende als men vint in der Lomberden historien. Henrijc die in desen tiden Roemsce coninck was, dye werdt te rade van grooter devocien, dat hi na Ratbots des heyligen biscops doot sinen zoen, geheten Bruyn, woude verchieren mit clergien, ende setten hem tot enen bisscop der kercken van Uutrecht. Mer als die coninc vernam dat die wrede Denen die stadt van Uutrecht verdestrueert hadden, ende meest alt volc van den bisdom verslagen hadden ende verjaecht, daerom setten die coninc desen Bruyn, sinen zoen, totter ridderscap, ende die Denen te wederstaen ende dat hi dat selve bisdom mochte bescermen ende wederhelpen repareren ende opbrengen. Ende hierom: na des heyligen Rathbodusլ biscop van Uutrecht, prophecie, so is gecoren dese Baldrijc tot die XV biscop van Uutrecht. Ende als hi gewijt ende gheconsacreert was tot enen biscop, heeft hij mit alle sine macht ende trouwe hulpers dye Denen uut sine stat ende bisdom verjaecht. Ende heeft oec mit alre naersticheit die stat van Uutrecht gerepareert ende weder opgetimmert mit diepe graven ende mueren, mit toernen ende starcke wijchusen ende bolwercken. Noch heeft hij dye grote kerck ende dye sale mit andere edificien ende husinge gerepareert ende weder opghemaect mit groter eren ende costen. Daerna in den jare Ons Heren IX C ende LXVI is hi boven in Ytalien gereyst by den coninc Otte die Eerste om sonderlinge saken der kercken van Uutrecht angaende. Ende wederom comende, brocht hi mit hem die lichamen der heylighen, als des heylighen biscops ende martelaers Sinte Benignus, des heyligen ridders ende martelaers Sinte Ponciaen, ende der heyligher joncfrouwen Sinte Agniet, ende sette die betamelicken in dye domkercke des stats van Uutrecht. Hiertoe so vant hij noch bi Godlicken openbaringe die lichamen der heyliger confessoren, als Sinte Lebuijn, Werfoerts, Plechelm, Wiroys, Oetghier, Odulph ende Rathbouts, mit welcke heylige reliquien ende gebeenten hi sine kercke van Uutrecht hoechlicken heeft verchyert ende verheven.

Van Balderik, de 15^de bisschop van Utrecht.
Dat XII kapittel.

Balderik was de zoon van graaf Lutger de 10^de van Kleef en broeder van graaf Boudewijn zoals men vindt in de historie van Lombardije. Hendrik die in deze tijd Roomse konink was die werd te rade van grote devotie nadat hij de dood van de heilige bisschop Radboud zijn zoon, geheten Bruin, wilde versieren met geestelijkheid en hem zetten tot een bisschop in de kerk van Utrecht. Maar toen de koning vernam dat de wrede Denen de stad Utrecht verwoest hadden en meest al het volk van het bisdom verslagen hadden en verjaagd daarom zette de koning deze Bruin tot het ridderschap om de Denen te weerstaan en dat hij dat bisdom mocht beschermen en weer helpen repareren en opbrengen. En hierom: na de dood van de heilige Radboud en zijn profetie zo is gekozen deze Balderik tot de 15^de bisschop van Utrecht. En toen hij gewijd en geconsacreerd was tot een bisschop heeft hij met al zijn macht en trouwe helpers de Denen uit zijn en bisdom verjaagd. En heeft ook met alle vlijt de stad Utrecht gerepareerd en weer opgetimmerd met diepe grachten en muren, met torens en sterke strijdhuizen en bolwerken. Nog heeft hij de grote kerk en de zaal met andere gebouwen en huizen gerepareerd en weer opgemaakt met grote eer en kosten. Daarna in het jaar Ons Heren 966 is hij boven in Italië gereisd bij koning Otto de Eerste om bijzondere zaken die de kerk van Utrecht aangingen. En toen hij terugkwam bracht hij met hem de lichamen der heiligen als de heilige bisschop en martelaar Sint Benignus, de heilige ridder en martelaar Sint Pontiaan en de heilige jonkvrouw Sint Agnes en zette die betamelijk in de domkerk van de stad Utrecht. Hiertoe zo vond hij nog bij Goddelijke openbaring de lichamen der heilige belijders als Sint Lebuinus, Werfort, Plechelmus, Wiro, Otgier, Adolf en Radboud, met welke heilige relikwieën en gebeenten hij zijn kerk van Utrecht zeer heeft versierd en verheven.

Een copie van enen brieve dat men ghelt munten ende slaen mach in der stat van Uutrecht.
Dat XIII capittel.

In den jare Ons Heren IX C ende XXXVI, soe begaefde dye coninc Otto van Romen dye Eerste, der kercken van Uutrecht mit een privilegie ende ghifte dat men binnen der stat soude moghen munten ende ghelt slaen in deser formen:

In den Name ons Heren Jhesu Christi, die Godlicke mogentheit alle ding disponerende: wi, Otto, coninc, doe kenlic allen kersten menschen hoe dat wi doer begeerte ende instancie onser gheminden huysvrouwe geoerloft hebben een munte te geschien ende geslagen te worden in der stat van Uutrecht, daer nu ter tijt resideert ende sit die eerwaerdighe heer ende biscop Baldrijck. Ende overmits onser coninclicke majesteit ende auctoriteyt, verbieden wi dat ghene grave noch rechter enige tolle, ghifte oft gaven oft enige queste, baet ende profite en exigere noch en neme van deser munten. Mer so wat daer of te nemen is oft mochte worden genomen, dat geven ende verlenen wi heel ende al den biscop des selven stats ende kercke volcomelicken dat te besitten tot eenre aelmissen ende quijtsceldinge der sonden mijns ende ons lief vaders, des doerluchtigen conincs Henrijcs, saliger memorien. Ende opdat dese onse ghifte [107v] van allen kersten menschen nu ende hier namaels vast ende van stade ghehouden mach worden, hebben wi desen brief doen scriven, ende mit onsen gulden vingerling doen besegelen, ende hebben die mit onser hant onderteykent. Heer Otten teyken des doerluchtigen conincs; Adulgagus, notarius, in die stede des oversten cappellaen Robbrecht, hebt bekent. Ons rijcks dat vijfte jaer, ghegeven etcetera.

Een kopie van een brief dat men geld, munten en slaan mag in de stad Utrecht.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 936 zo begiftigde koning Otto van Rome de Eerste de kerk van Utrecht met een privilegie en gift dat men binnen de stad zou mogen munten en geld slaan in deze vorm:

In de Naam van onze Heer Jezus Christus, de Goddelijke mogendheid die alle ding beschikt: wij, koning Otto, tonen kenbaar alle christen mensen hoe dat we door begeerte en instant van onze geminde huisvrouw veroorloofd hebben een munt te geschieden en geslagen te worden in de stad Utrecht, daar nu ter tijd resideert en zit die eerwaardige heer en bisschop Balderik. En vanwege onze koninklijke majesteit en autoriteit verbieden we dat geen graaf nog rechter enige tol, gift of gaven of enige winst, baat en profijt en eist nog neemt van deze munt. Maar zo was daarvan af te nemen is of mocht worden genomen dat geven en verlenen we heel en al de bisschop van die stad en kerk volkomen dat te bezitten tot een aalmoes en kwijtschelding van mijn zonden en onze lieve vaders de doorluchtige konings Hendrik, zalige memorie. En opdat deze ons gift [107v] van alle christen mensen nu en hier later vast en steeds gehouden mag worden hebben we deze brief laten schrijven en met onze gouden ring laten bezegelen en hebben die met onze hand ondertekend. Heer Otto’ s teken de doorluchtige koning; Adulgagus, notaris in de stad der overste kapelaan Robert heeft bekend. Ons rijk dat vijfde jaar, gegeven etc.

Een copie van een privilegie gegeven der kercken van Uutrecht bi biscop Baldrijc.
Dat XIIII capittel.

Baldrijck biscop van Uutrecht heeft verleent ende gegeven der kercken van Uutrecht een privilegye in deser formen, als hierna volcht:

Baldricus, overmits die Godlicke goedertierenheit ende goetheit, oetmoedich biscop des heyligen kercks van Uutrecht. Onsprekelijcke ende onverganclicke bliscap ende vrolicheit des ewigen levens, mit God den Here, alle gelovigen in Christo, die nu sijn of namaels wesen sullen. Kenlic si allen kersten gelovigen menschen die nu sijn oft na comen sullen, hoe dat ic, Baldrijc, onwairdich biscop des Heiligen Kercke van Uutrecht, als ic na den doot des eerwaerdigen vaders ende here Rathbouts, biscop van Uutrecht, geroepen ende ghecoren was tot enen biscop van Uutrecht ende van minen metropolitaen, dat is den aertsbiscop des Heyligen Kercke van Coellen, geconfirmeert ende geconsacreert was, so hebbe ick voer mij genomen te visiteren die plaetse des Heyligen Kercke van Uutrecht, daer ick den name of voere ende drage. Tot welcker plaetsen comende, hebbe ic, ach lacen! die gevonden van den Denen gedestrueert ende alheel desoleert ende verlaten. Ende daertoe die kercken des gloriosen ende eerwaerdigen Sinte Martijns, mijn patroen, ende Sinte Salvatoers verwoest ende verbrant, en hebbe ic mi niet konnen onthouden van tranen; swaerlijcken beroert met droefheyt mijns herten van binnen, hebbe ic mit uutstortinge der tranen die Godlicke moghentheit tot mijnre hulpen angeroepen, opdat hi, die sine Heilige Kercke gefondeert ende ghesticht heeft, op die vaste steen, dat is Cristus, hem wilde gewarigen mit sijnre Godlicker goedertierenheit te helpen ende bi te staen totter reparacien ende wederopmakinge des Heyligen Kercks mi nu bevolen wesende. Ende hebbe mit sijnre hulpe ende assistencie die niet dat aensicht, mer dat hert des menschen beschouwende is, getimmert ende opgherecht die statmueren, mit poorten, toernen ende wijchusen die bescermt, ende mit eenre dieper graven ende veste bewaert voer der vianden anvechtinge ende bestorminge. Ende hebbe gerepareert ende weder opghetimmert, niet als ic wel soude, mer als ic redelicken mochte, die plaetse Goeds ende des heyligen vreets, dat sijn die kercken des gloriosen heyligen biscop Sinte Martijns mijn patroen, ende Sinte Salvatoers, van den Denen ende ongelovigen verwoest ende vernyelt. Die canonicken van deser kercken verjaecht ende menichsins in allen plaetsen verstroeyt wesende, heb ic mit groter naersticheit weder tot haer kercken geropen ende in der stede der gheenre die gestorven waren hebbe ic andere gheordineert ende gheset, ende doer die verhenghenisse Goeds ende mits hulpe ende bystant der gheloviger kersten menschen bi mi comende, hebbe ic alle die vianden Cristi uut minen landen verdreven ende verjaecht, lossende ende nemende crachtelicken uuten handen mijnre vianden, die landen, thienden, goeden ende andere possessien toebehorende der Heyliger Kercken van Uutrecht. Daerenboven tot meere onderhouwinge, hebbe ic gegeven uut gonstiger herten ende milde handen den canonicken der voerseyder kercken ende opdat si vuerichlicker in der diensten ende loven Goeds moeten werden inciteert, alle die anwassinghen ende thienden der nyewer vruchten tot een usufruct ende gebruykenisse den voerseyden broeders in der selver kercken stadelicken dyenende om Goeds willen, Die alle goet weder lonende is tot vermeerderinghe Sijns diensts, dit alle in der eewicheyt te besitten ende ghebruyken. Ende dattet aldaer moet wesen tot eenre remedie ende boete mijnre sielen, ende tot vermeerderinghe in allen tijden. Ende so wie ( dwelck ick gelove [108r] nyet gheschien en sal ( die tegen desen brieve van onser donatien ende gaven enighe onrechtvaerdighe interpellacie, rechtvorderinghe ofte injurie soude willen doen: in den eersten moet op hem comen die toernicheit des almachtigen Goeds, ende vervreemt moet hi werden van den inganck der Heyliger Kercken; ende uut onser macht moet hi sijn verbant ende vermaledijt, mitter selver maledictien die nederdaelde op Dathan ende Abyron, denwelcken die aerde levendich verslinde; ende dat hi begeert dat hi dat nymmermeer vercrigen moet. Ende opdat dese onse makinge donatie ende ghifte in schine van een testament van ons gemaect tot allen tiden vast ende gestade blive, hebbe ic die mit mijn eyghen hant onderteykent ende mit mijn zegel gestarct. Ghedaen ende ghegheven in den burch van Uutrecht, int jaer Ons Heren IX C ende XL, op die kalende van julio, die VII indictie, salichlicken in den Name des Heren. Amen.

Een kopie van een privilegie gegeven de kerk van Utrecht bij bisschop Balderik.
Dat XIIII kapittel.

Balderik bisschop van Utrecht heeft verleend en gegeven de kerk van Utrecht een privilegie in deze vorm zoals hierna volgt:

Balderik, vanwege de Goddelijke goedertierenheid en goedheid, ootmoedig bisschop der heilige kerk van Utrecht. Onuitsprekelijke en onvergankelijke blijdschap en vrolijkheid des eeuwige leven met God de Heer alle gelovigen in Christus die nu zijn of later wezen zullen. Kenbaar is alle christen gelovige mensen die nu zijn of na zullen komen hoe dat ik, Balderik onwaardige bisschop van de Heilige Kerk van Utrecht, toen ik na de dood van de eerwaardige vader en heer Radboud, bisschop van Utrecht, geroepen en gekozen was tot een bisschop van Utrecht en van mijn stadsgebied, dat is de aartsbisschop der Heilige Kerk van Keulen, bevestigd en geconsacreerd was zo heb ik me voorgenomen te bezoeken de plats van de Heilige Kerk van Utrecht, waar ik de naam van voer en draag. Toen ik te die plaats kwam heb ik, helaas! die gevonden van de Denen verwoest en geheel bedorven en verlaten. En daartoe de kerk der glorieuze en eerwaardige Sint Martinus, mijn patroon, en Sint Salvator verwoest en verbrand heb ik me niet kunnen onthouden van tranen; zwaar bewogen met droefheid in mijn hart van binnen en heb ik net uitstorten van tranen de Goddelijke mogendheid tot mijn hulp aangeroepen opdat hij die zijne Heilige Kerk gefundeerd en gesticht heeft op de vaste steen, dat is Christus, hem wilde gewaardigen met zijn Goddelijker goedertierenheid te helpen en bij te staan tot de reparatie en weer herstellen van de Heilige Kerk die me nu bevolen is. En heb met zijn hulp en assistentie die niet dat aanzicht, maar dat hart der mensen aanschouwt, getimmerd en opgericht de stadsmuren met poorten, torens en strijdhuizen die het beschermt en met een diepe gracht en vesting bewaard voor het aanvechten en bestorming van de vijanden. En heb gerepareerd en weer opgetimmerd, niet zoals ik wel wilde, maar zoals ik redelijk mocht die plaats Gods en de heilige geest, dat zijn de kerken der glorieuze heilige bisschop Sint Martinus, mijn patroon, en Sint Salvator, van den Denen en ongelovigen verwoest en vernield. De kanunniken die van deze kerken verjaagd en veel verstrooid zijn in alle plaatsen heb ik met grote vlijt weer tot hun kerk geroepen en in de plats van diegene die gestorven waren heb ik andere geordineerd en gezet en doe toestaan van God en mits hulp en bijstand der gelovige christenen mensen die bij me kwamen heb ik alle vijanden van Christus uit mijn landen verdreven en verjaagd, verloste en nam krachtig uit de handen van mijn vijanden de landen, tienden, goederen en andere bezittingen toebehorende der Heilige Kerk van Utrecht. Daarenboven tot betere onderhoud heb ik gegeven uit gunstige harten en milde handen de kanunniken der kerk en opdat ze vuriger in de diensten en lof Gods mochten worden geprikkeld alle aangroei en tienden der nieuwe vruchten tot een nut en gebruik van de broeders in de kerk steeds dienen vanwege God, Die alle goed weer beloont tot vermeerdering van Zijn dienst dit alle in de eeuwigheid te bezitten en te gebruiken. En dat het aldaar moet wezen tot een remedie en boete van mijn ziel en tot vermeerdering in alle tijden. En zo wie (wat ik geloof [108r] niet geschieden zal) die tegen deze brieven van onze donatie en gaven enige onrechtvaardige interpellatie, rechtsvordering of belediging zou willen doen: als eerste moet op hem komen de toorn van de almachtige God en vervreemd moet hij worden van de ingang der Heilige Kerk; en uit onze macht moet hij zijn verbannen en vermaledijd met dezelfde maledictie die neerdaalde op Dathan en Abyron die de aarde levend verslond; en dat hij begeert dat hij dat nimmermeer verkrijgen mag. En opdat deze ons maken van de donatie en gift in schijn van een testament van ons gemaakt tot allen tijden vast en gestadig blijft heb ik die met mijn eigen hand ondertekent en met mijn zegel versterkt. Gedaan en gegeven in de burcht van Utrecht in het jaar Ons Heren 940 op de 7^de dag van juli zalig in de Naam des Heren. Amen.

Een copie van enen brieve van der ghifte der kercken van Tyele.
Dat XV capitel.

Otto, deerste van dier namen, keyser van Romen, heeft der kercken van Uutrecht gegeven die kercke van Tyel, mit andere kercken ende sinen toebehoren, mit enen brieve sprekende aldus.

In den Name des heyligen ende onverscheyden Drievoudicheits. Amen. Otto by der genaden ende goedertierenheyt Goeds coninc. Kenlic si allen onsen getrouwen, die nu sijn ende namaels wesen sullen, als dat wi, om die liefte Goeds ende tot remedie ende boete onser sielen, gegeven hebben ewelicken tot enen vryen eygen, tot behoef der biscoplicker kercken van Uutrecht, ghesticht in der eren des heiligen confessoers Sinte Martijn. Welcken stoel nu besit die eerwaerdighe vader ende here Baldrijck. In den eersten een cloester, ghemaect in een plaetse gheheten Tyel, mit eenre nyewer stenen kercke in derselver stede ende plaetse, mit allen anderen kercken, mit familie, dienstboden, knechten, bosschen, wateren, visscherien, weyden; mit allen anderen proprieteyten ende eyghendomme van rechtsweghen daertoe behorende; hem ghegont ende ghegheven van den grave Walghere, Radthboden ende Ardoen, ende van horen voerouderen. Noch daerenboven een Willegenhout bosch, staende ende gheleghen by derselver stede. Ende wi hebben hierof doen scriven dese lettere, ende willen die vastelicken onderhouden hebben. Ende opdat nyement onser successoren ende nacomers, coningen, yet van deser collatien uut onser miltheit der kercken van Uutrecht ghegheven, gheen macht hebben sal die te breken of weder na hem te nemen, hebben wi desen brieve mit onser eyghen handt onderteykent, ende mit onsen zeghel ghestarct. Dat teyken des doerluchtighen conincs Otten. Bruno, die cancellier in die stede van Wigfijdt, overste cappellaen, heb ic dit onderteykent. Ghegheven opten XII kalende van mey, int jaer Ons Heren neghen C ende L, die VII indictie, in sijn XV jaer sijns keyserrijcs, salichlicken in den Name des Heren. Amen.

Een kopie van een brief van de gift der kerk van Tiel.
Dat XV kapittel.

Otto, de eerste van die naam, keizer van Rome, heeft de kerk van Utrecht gegeven de kerk van Tiel met andere kerken en hun toebehoren met een brief die spreekt aldus.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Otto bij de genade en goedertierenheid Gods koning. Kennelijk is al onzen onze getrouwen die nu zijn en later wezen zullen als dat wij vanwege Gods liefde en tot remedie en boete onze ziel hebben eeuwig tot een vrij eigen en tot behoefte der bisschoppelijke kerk van Utrecht, gesticht in de eer der heilige belijder Sint Martinus. Welke stoel nu bezit de eerwaardige vader en heer Balderik. Als eerste een klooster gemaakt in een plaats geheten Tiel met een nieuwe stenen kerk in die stad en plaats met alle andere kerken, met familie, dienstboden, knechten, bossen, wateren, visserij, weiden; met alle andere eigenschapen en eigendommen van rechtswegen daartoe behoren; hem gegund en gegeven van de graaf Walgereus, Radboud en Ardoen en van hun voorouders. nog daarenboven een Wilgenhout bos staande en gelegen bij dezelfde stad. En we hebben hiervan laten schrijven deze brief en willen die vast onderhouden hebben. En opdat niemand van onze opvolgers en nakomelingen iets van deze collatie uit onze mildheid de kerk van Utrecht gegeven geen macht zal hebben die te breken of weer naar hem te nemen hebben we deze brief met onze eigen hand ondertekend en met onze zegel versterkt. Dat teken der doorluchtige koning Otto. Bruno, de kanselier in de stad Wigfijdt, overste kapellaan, heb ik dit ondertekend. Gegeven op de 12 dag van mei in het jaar Ons Heren 950 en 7^de dag in zijn 15^de jaar van zijn keizerrijk, zalig in de Naam des Heren. Amen.

Van die openbaringhe des heyligen martelaers Sinte Jeroen.
Dat XVI capittel.

In den jare Ons Heeren IX C ende LV was een waerlick man wonende in Hollandt, gheheten Nothbodt, nyet veer van die plaetse daer dat heilige lichaem Sinte Jeroens begraven lach. Dese goede man arbeyde daghelixs in die bouwinghe des landts als een lantman, ende leefde sonder bedroch na der gheboden der Heyligher Kercken, delende den armen mildelicken van den arbeyt sijnre handen. Op eenre tijt ist geboert, dat dese Nothbodt op sijn bedde lach, half wakende, heeft hij ghesien voer hem staen een out man van groter statueren ende scoen van aensichte. Ende als hi dus verwonderende lach van deser scoenheyt des ouden mans, ende doir vrese niet vragen en dorste wie hi waer, so began die oude man aldus hem toe te spreken: ‘mjn lieve broeder, en wilt niet duchten noch [108v] vervaert wesen; die arbeyt dijnre handen heeft di salich gemaect, ende die aelmissen die ghi den armen gegeven hebt, hebben u consciencie gewasschen ende gereinicht van alle vlecken der sonden, ende sult mitsdien verwerven dat geselscap der heiligen, die bescouwende sijn dat aensicht des Godlicken moghentheyts. Waerom dat ghij weten sult, dat mi als een van sine dienres verleent is in uwer visioen te openbaren, dat ghi mijn reliquien ende ghebeenten als in der aerden vergeten, opboeren ende verheven sult, opdat allen menschen kenlick mach werden, van wat groter verdiensten ick by God den Here bin.’Nothbodt dit horende, maecte voer sijn hooft dat teyken des heyligen cruys, menende dattet fantasye oft sduvels bedroch waer geweest, vraechde hem nochtans wie hi was. Doen seide die oude man, ende onderwees hem hoe dat hi voer den Naem ons Heren Jhesu Christi sijn bloet hadde gestort, ende dat hi waer die heilige man Sinte Jeroen. ‘Ende daeromլ sprac hi, ԧaet int dorp van Noortwijck; daer suldi vinden een graf mit cleine steenkens overleyt. Ende die wech gedaen hebbende, suldy daer vinden mijn gebeenten, ende sult die dragen int cloester van Egmont, by die reliquien des heylighen confessoers Sinte Aelbrechts.’Dit seggende, verschiet hij uut sinen oghen. Nothbolth anmerckende dat dye duvel dicwils den menschen bedriecht onder gedaente van heylicheyt, en heeft dit visioen noch niet willen geloven, mer heeft mit stadelicken gebeden God den Here, indien dit visioen van hem quame, dattet noch eens ende derdemael hem mocht vertoent worden, ende vaste dagelixs in devote gebeden hem oeffenende; waerom die heilige man Sinte Jeroen hem weder openbaerde ende vermaende, dat hi niet ongehoersaem ghevonden en worde van datghene dat hem van God geboden ware.

Van de openbaring der heilige martelaar Sint Jeroen.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heeren 955 was er een wereldlijke man die woonde in Holland en geheten Nothbodt, niet ver van di plaats daar dat heilige lichaam van Sint Jeroen begraven lach. Deze goede man werkte dagelijks in de bebouwing van het land als landman, en leefde zonder bedrog naar de gebonden der Heilige Kerk en deelde de armen mild van de arbeid van zijn handen. Op een tijd is het gebeurd dat deze Nothbodt op zijn bed lag half wakend en heeft hij gezien en voor hem staan een oude man van grote statuur en mooi van aanzicht. En toen hij aldus verwonderend lag van deze schoonheid der oude man en door vrees niet te vragen durfde wie hij was zo begon de oude man hem aldus toe te spreken: ‘Mijn lieve broeder, wil niet duchten nog [108v] bang wezen: de arbeid van uw handen heeft u zalig gemaakt en de aalmoezen die gij de armen gegeven hebt hebben uw geweten gewassen en gereinigd van alle vlekken der zonden en zal mitsdien verwerven dat gezelschap der heiligen die aanschouwen dat aanzicht der Goddelijke mogendheid. Waarom dat gij weten zal dat mij als een van zijn dienaars verleend is in uw visioen te openbaren dat gij mijn relikwieën en gebeenten als in de aarde vergeten opbeuren en verheffen zal opdat het alle mensen bekend mag worden van wat grote verdiensten ik bij God de Heer ben. ‘Nothbodt die dit hoorde, maakte voor zijn hoofd dat teken van het heilige kruis en meende dat het fantasie of duivels bedrog was geweest en vroeg hem nochtans wie hij was. Toen zei de oude man en onderwees hem hoe dat hij voor de Naam van onze Heer Jezus Christus zijn bloed had gestort en dat hij was de heilige man Sint Jeroen. ‘En daarom, sprak hij, ‘ja in het dorp Noordwijk; daar zal je vinden een graf met kleine steentjes bedekt. En als je die weggedaan zal hebben zal je daar vinden mijn gebeenten en zal die dragen in het klooster van Egmond bij de relikwieën der heilige belijder Sint Adelbertus.’ Dit gezegd verdween hij uit zijn ogen. Nothbodt die merkte dat de duivel vaak de mensen bedriegt onder gedaante van de heilige geest heeft dit visioen nog niet willen geloven, maar heeft met gestadige gebeden God de Heer, indien dit visioen van hem kwam, dat het nog eens en een derde maal hem mocht vertoond worden en vastte dagelijks en oefende zich in devote gebeden; waarom de heilige man Sint Jeroen hem weer openbaarde en vermaande dat hij niet ongehoorzaam gevonden werd van datgene dat hem van God geboden was.

Hoe dat lichaem van Sinte Jeroen gevonden wert.
Dat XVII capittel.

Als dese goede man Nothbodt in goeden wercken van vasten, bidden ende aelmissen te geven hem oeffenende was om dit visioen te ondervinden warachtich te wesen, so ist geboert op een tijt dat dese Nothbots paerden gaende in der weyden, ghestolen worden, ende waren gebrocht int binnenste van der bosschagie, ende an enen boem gebonden. Dit vernemende, is hi uutgegaen mit sijn knechten ende andere luyden, om te soeken waer die paerden gebrocht mochten worden. Ende als si alle den dach hadden gegaen sijn si gecomen omtrent den avont by der plaetsen, die hem twemael was geopenbaert, dair dat heilige lichaem lach, dwelcke hij nu noch nyemant en hadde te kennen gegeven; ende geboet hem allen dien nacht haer moede leden te rusten ende daer te bliven. Ende als si wat hadden gegeten ende hem te rusten hadden gestelt, so heeft hem die heilige martelaer Sinte Jeroen in der nacht geopenbaert enen simpelen ende onnoselen lantman, die daer mede lach ende sliep, seggende: ‘Staet op, ende segt Nothbodt, dat hi voertan niet en versmaede die Godlicke geboden. Ende int oestende des bosch, an die rechterhant dair hi desen nacht geslapen heeft, sal hi mijn graf vinden. Ende gaet voert in dit naeste bosch; daer sal hi sijn paerden vinden gebonden an enen boem.’Als hi wacker worde, heeft hi sijn medegesellen vermaent, dat si op souden staen; want overmits der Godlicker openbaringe, souden si sonder enighe swaerheit die paerden vinden. Ende comende int bosch sagen si van verde die paerden staen, gebonden een stucke weges van den rechten wech. Nothbodt dit horende, datter noch een getrou bode ende ghetuger bevonden was, is seer verblijt geweest, ende heeft mit hem genomen desen simpelen lantman, ende bestonden mit houbilen ende graven te soeken die plaetse die hem gheopenbaert was, ende sagen besceydelicken die steenkens overgeleyt opt graf des heyligen martelaers. Ende sijn van stonden an gegaen totten bisscop Baldrijck van Uutrecht ende tot grave Dirck van Hollant, dese sake ende dit visioen te kennen gevende, ende dat si souden comen ende opboeren dye reliquien ende brengen die ter plaetsen voer geseyt. Van welcker boetscap die bisscop ende die grave sere verblijt waren, ende geboden alle dat volc III dagen te vasten om bequaem te wesen der toecomender feeste ende [109r] vindinge der heyliger reliquien. Ende als si dat lichaem opgegraven hadden, quam dairuut enen uutermaten soeten roec, waerbi si verstonden dat die heilige martelaer Sinte Jeroen bi God van groter verdiensten ende estimatien was. Ende namen dat gebeent, ende wonnent in enen sconen linnen doeck, ende bestonden dat te dragen op haer scouderen, met love ende sange ende met groter feeste. Ende als si quamen opten oever van der zee, op een plaetse genoemt Rijnmeer, quam al dat volc van daeromtrent, ende begeerde mede mit groter ynnicheit dit heilige lichaem te dragen. Ende dus voertgaende ende vast moede worden, beruspten si hemselven, dat doe si noch int bosch waren, dat si geen baere gemaect en hadden om te lichtelijcker dat lichaem te dragen. Ende dus vertwifelt staende, haer ogen om ende om kerende, sagen si int diep van der wilder zee een baere comen driven, ende worde mitten golven ant lant geworpen. Ende die nemende, setten si die tombe mitter reliquien daerop, ende droegen dat also mit groten love ende sange, ende brochten dat mit blischappen in Sinte Aelbrechts kercke tot Egmondt.

Hoe dat lichaam van Sint Jeroen gevonden werd.
Dat XVII kapittel.

Toen deze goede man Nothbodt in goede werken van vasten, bidden en aalmoezen te geven zich oefende om dit visioen te ondervinden waar te wezen zo is het op een tijd gebeurd dat de paarden van deze Nothbodt in de weide gingen en gestolen werden en waren gebracht in het binnenste van een bos aan een boom gebonden. Dit vernam hij en is uitgegaan met zijn knechten en andere lieden om te zoeken waar de paarden gebracht mochten worden. En toen ze de hele dag gegaan zijn en gekomen omtrent de avond bij de plaats die hem tweemaal was geopenbaard, waar dat heilige lichaam lag wat hij nu nog niemand had te kennen gegeven; en gebood hun de hele nacht hun moede leden te rusten en daar te blijven. En toen ze wat hadden gegeten en zich te rusten hadden gesteld zo heeft hem di heilige martelaar Sint Jeroen in de nacht geopenbaard een eenvoudige en onschuldige landman die daarmede lag en sliep en zei: ‘Sta op, en zeg Nothbodt dat hij voortaan niet versmaadt de Goddelijke geboden. En in het oosteinde van het bos, aan de rechterhand waar hij deze nacht geslapen heeft zal hij mijn graf vinden. En ga voort in dit naaste bos; daar zal hij zijn paarden vinden gebonden aan een boom.’ Toen hij wakker werd heeft hij zijn metgezellen vermaand dat ze op zouden staan; want vanwege de Goddelijker openbaring zouden ze zonder enige moeilijkheide de paarden. En toen ze in het bos kwamen zagen ze van ver de paarden staan gebonden een stuk weg van de rechte weg. Nothbodt die dit hoorde dat er nog een getrouwe bode en getuige bevonden was werd zeer blijde en heeft met hem genomen deze eenvoudige landman en bestonden met houwbijlen en schoppen te zoeken de plaats die hem geopenbaard was en zagen tonen de steentjes die gelegd waren op het graf van de heilige martelaar. En zijn van stonden aangegaan tot bisschop Balderik van Utrecht en tot graaf Dirk van Holland die ze deze zaak en dit visioen te kennen gaven en dat ze zouden komen en opbeuren de relikwieën en brengen die ter plaatse voor gezegd. Van welke boodschap de bisschop en de graaf zeer blijde waren en geboden al dat volk 3 dagen te vasten om bekwaam te wezen het toekomende feest en [109r] vinding der heilige relikwieën. En toen ze dat lichaam opgegraven hadden kwam daaruit een uitermate zoete geur waarbij ze verstonden dat de heilige martelaar Sint Jeroen bij God van grote verdiensten en waardering was. En namen dat gebeente en wonden het in een schone linnen doek en bestonden dat te dragen op hun schouders met lof en gezang en met grote feest En toen ze kwamen op de oever van de zee op een plaats genoemd Rijnmeer, kwam al dat volk van daaromtrent en begeerde mede met grote innigheid dit heilige lichaam te dragen. En aldus voortgaande en erg moede werden berispte ze zichzelf dat toen ze nog in het bos waren dat ze geen baar gemaakt hadden om lichter dat lichaam te dragen. En toen ze aldus vertwijfeld stonden en hun ogen om en om keerden zagen ze in het diepe van de wilde zee een baar aankomen drijven dat met de golven aan het land werd geworpen. En die namen ze zetten de tombe met de relikwieën daarop en droegen dat alzo met grote lof en gezang en brachten dat met blijdschap in Sint Adelbertus kerk te Egmond.

Hoe dat des heyligen martelaers hoeft ghevonden werdt.
Dat XVIII capittel.

Een lange tijt hierna is opter selver stede daer dit heilige lichaem gevonden was, een scone kercke getimmert in der eren des heiligen martelaers Sinte Jeroen. So ist geboert, een grote lange tijt hierna, dat dese kerck getimmert was, dat men een outaer in derselver kercken fonderen ende setten soude. Ende als die metselaers bestonden diep in der aerden te graven, op dieselve plaetse dair wilen eer dat lichaem gelegen hadde, ende die aerde opscoten, hebben si gevonden dat hoeft des heiligen martelaers, dat van der tijt of, dattet lichaem gevonden was, in der aerde dus lange verborgen hadde gelegen. Ende terstont worden alle die clocken van der kercken bi hem selven ludende, dair dat volc seer of verwonderde, want men geen menschen handen an die clocken en sach om te luyden; ende elck begeerde te weten wat dit luyden beduden mochte. So lach op die tijt omtrent die kerck in een huys een beseten mensche, mit banden gebonden. Dese riep ende seyde dat op die stont gevonden was dat hoeft des heiligen martelaers Sinte Jeroens, ende dat dairom die engelen die clocken luden. Ende als men dit in der waerheit aldus bevant, namen si dat heilige hoeft, ende settent mit groter eerwaerdicheit in der sacristie, doer welke huden des dages vele ende oneyndelike miraculen gescieden, waerom dair groet versoeck ende pelgrimage is van allen landen, ende bisonder een groot maerscalc is bi God van verloren ende gestolen goeden, of bi andere ongevallen ende quader avontueren te water ofte landen verdwaelt ende verloren.

Hoe dat het hoofd van de heilige martelaar gevonden werd.
Dat XVIII kapittel.

Een lange tijd hierna is op dezelfde plaats waar dit heilige lichaam gevonden was een mooie kerk getimmerd in de eer van de heilige martelaar Sint Jeroen. Zo is het gebeurd, een grote lange tijd hierna dat deze kerk getimmerd was, dat men een altaar in die kerk funderen en zetten zou. En toen de metselaars bestonden diep in de aarde te graven, op dezelfde plaats waar wijlen eerder dat lichaam gelegen had en de aarde omhoog gooiden hebben ze gevonden dat hoofd van de heilige martelaar dat van de tijd af dat het lichaam gevonden was in de aarde aldus lang verborgen had gelegen. En terstond begonnen alle klokken van de kerk van zichzelf te luiden waar het volk zich zeer van verwonderde, want men zag geen mensen handen aan de klokken om te luiden; en elk begeerde te weten wat dit luiden betekenen mocht. Zo lag op die tijd omtrent ie kerk in een huis een bezeten mens met banden gebonden. Deze riep en zei dat op die tijd gevonden was dat hoofd van de heilige martelaar Sint Jeroen en dat daarom de engelen de klokken luiden. En toen men dit in de waarheid aldus bevond, namen ze dat heilige hoeft en zetten het met grote eerwaardigheid in de sacristie waardoor heden des daags vele en ontelbare mirakels geschieden, waarom dat er groot bezoek en pelgrimage is van alle landen en vooral een grote maarschalk is van God van verloren en gestolen goederen of bij andere ongevallen en kwade avonturen te water of te land verdwaald en verloren.

Van Volcmaer die XVI bisschop van Uutrecht.
Dat XIX capittel.

Volcmaer, gheboren uut Vrieslandt, worde nae den doot des gloriosen ende eerwaerdighe bisscop Baldrijcs gecoren tot enen bisscop van Uutrecht. Dese heilige Baldrycus starf int jaer Ons Heren IX C ende LXXVII, als dat Roemsche Rijck regerende was keyser Otto die tweede van dyer namen, als hij dat bisdom hadde beseten LIX jaren. Ende in sijn stede werdt dese eerwaerdige man Volcmaer gheconsacreert ende ghewijt, dye sestiende bisschop van Uutrecht. Hij was een sachmoedich man van leven, vuerich ende devoet in sijne ghebeden ende der diensten Goeds, milt tegen den armen, ende een spieghel ende exempel allen gheestlicken luyden. [109v]

Van Folcmar de 16^de bisschop van Utrecht.
Dat XIX kapittel.

Folcmar, geboren uit Friesland, werd na de dood van de glorieuze en eerwaardige bisschop Balderik gekozen tot een bisschop van Utrecht. Deze heilige Balderik stierf int jaar Ons Heren 977 toen dat Roomse rijk regeerde keizer Otto de tweede van die naam toen hij dat bisdom had bezet 59 jaren. En in zijn plaats werd deze eerwaardige man Folcmar geconsacreerd en gewijd als de zestiende bisschop van Utrecht. Hij was een zachtmoedig man van leven, vurig en devoot in zijn gebeden en de dienst God, mild tegen de armen en een spiegel en voorbeeld alle geestelijke lieden. [109v]

Van die ghiften ende donacien die keyser Otto die Derde gaf desen grave Dirck, den anderden grave van Hollant.
Dat XX capittel.

Als die mogende keyser Otto dye anderde van dyer namen oflivich gheworden was, so is hem int keyserrijck naegevolcht sijn soen Otto die Derde, als voer geseyt is. Dese keyser Otto, uut lieften sijnre moyen Luytgaert, sijns moeders suster, die alsdoe ghehuuwet was an Arnulph oft Aernout, desen grave Dircs soen, ghegeven heeft tot enen vrien eygendom grave Dirck van Hollant voernoemt alle die goeden ghelegen tusschen twe rivieren, die men Liera ende Hista voirmaels plach te noemen, ende tusschen Medeylacha ende Chimmelozara Gemarchi genoemt, ende oec alle alsulke goeden als gelegen sijn in de graefscappen van Masalant, Kunnen ende Texlem. Welcke landen sijn vader Dirck, die eerste graef, van den keyserrijck te lene te houden plach; van welcker ghift ende donatie keyser Otto dye Derde een brief in der formen hierna volghende ghegheven heeft.

In der Name des heyligen ende onverscheyden Drievoudicheits, Otto, by der gracien Goeds, coninc van Romen. Allen kersten menschen die nu ter tijt sijn ende namaels wesen sullen, willen wi dattet kundich ende openbaer si, hoe dat wi doer begeerte ende liefte onser moeder Theophane, keyserinne, ende oec bi supplicatie onser ghetrouwen Egbert, aertsbisscop van Tryer, ende onse neve Henrick, hertoge van Beyeren, onsen getrouwen Dirck, die anderde graef van Hollant, al dat hi tot nu toe in een beneficie ende gaven behouden heeft tusschen die twe waterenvloeden ofte rivieren die men hiet Lyera ende Hisla, tot enen vryen eyghendomme ghegheven hebben, mit al datter an hoert ende in der selver beneficie mitter coninclike beghiftinge begrepen staet ende als usufruct gebruict heeft tot nu toe; ende al dattet dorp Somumen ghenoemt mit alle syne vervallen ende profiten toebehoert, hem voert angheven tot enen vrien eygendom te besitten. Voert, al dat landt datter van onser beneficie is gheleghen tusschen dye twee vloeden, Medemlacha ende Chymmelosara Gemarchi ghenoemt, mit allen sinen appendicien ende anclevinghe, gheven wy nu Dirck voernoemt in een proper ende vryen eyghendom. Noch hiertoe datter leyt int landt Texlen ghenoemt, dat hij in der beneficien hadde, mit al sijn toebehoert, uutghenomen dat men ghemeenlick hyet Huslada, hem gheheel gheven tot sijn eyghen, in der dryen graefschappen gheleghen dye men noemt Masalandt, Kunnen ende Texlem. Ende dat hi van desen goeden vrye macht sal hebben te versetten, te verwandelen ende daermede te doen dat hem belieft. Waerom dat wij dat ghebot onser auctoriteyt hier gheboden hebben te bescriven, ende met onser vingherling te beseghelen ende mit ons eyghen hant onderteykent. Heer Otten teyken des alreedelsten conincks. Hildebaldus, bisscop ende cancellier in der stede van Willegijs, overste cappellaen, hebt recognosceert ende weder overghelesen. Ghegheven op dye VIII kalende van september, int jaer Ons Heren IX C ende LXXXV, int jaer ons keyserdoms dat tweede. Ghedaen tot Nymmaghen, salichlick in den Name des heren. Amen.

Van de giften en donaties die keizer Otto de Derde graaf Dirk gaf, de volgende graaf van Holland.
Dat XX kapittel.

Toen de vermogende keizer Otto de volgende van die naam stierf zo is hem in het keizerrijk opgevolgd zijn zoon Otto de Derde. Deze keizer Otto, uit liefde van zijn tante Lutgard, de zuster van zijn moeder die toen gehuwd was met Arnulph oft Aarnout, de zoon van deze graaf Dirk, gegeven heeft tot enen vrij eigendom graaf Dirk van Holland alle goederen gelegen tussen twee rivieren die men Liera en Hista voormaals plag te noemen en tussen Medemlacha (Medemblik) en Chimmelozara Gemarchij genoemd en ook al zulke goederen als gelegen zijn in de graafschappen van Maasland, Kunnen en Texel. Welke landen zijn vader graaf Dirk 1 van het keizerrijk te leen te houden plag; van welke gift en donatie keizer Otto de Derde een brief in de vorm die hierna volgt gegeven heeft.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid, Otto, bij de gratie Gods, koning van Rome. Alle christen mensen die nu ter tijd zijn en later wezen zullen willen we dat het bekend en openbaar is hoe dat wij door begeerte en liefde van onze moeder keizerin Theophane en ook bij smeekbede van onze trouwe Egbert, aartsbisschop van Trier en onze neef Hendrik, hertog van Beieren, onze getrouwe Dirk de 2^de graaf van Holland alles dat hij tot nu toe in een gunst en gaven behouden heeft tussen de twee watervloeden of rivieren die men Liera en Hisla genoemd tot een vrij eigendom gegeven hebben met alles dar aan behoort en met dezelfde gunst met de koninklijk begiftiging begrepen staat en als nuttig gebruikt heeft tot nu toe; en al dat het dorp Somunum genoemd met al zijn vervallen en profijten toebehoort, hem voort aangeven tot een vrij eigendom te bezitten. Voort, al dat land dat er van ons gegund is gelegen tussen de twee vloeden, Medemlacha en Chymmelosara Gemarchij genoemd, met al zijn bestanden en toebehoren geven we nu Dirk in een proper en vrij eigendom nog hiertoe dat er ligt in het land Texla genoemd dat hij in de gunst had met al zijn toebehoren, uitgezonderd dat men gewoonlijk noemt Huslada, hem geheel geven tot zijn eigen in de drie graafschappen gelegen die men noemt Masalandt, Kunnen en Texel. En dat hij van deze goederen vrije macht zal hebben te verzetten, te veranderen en daarmee te doen dat hem belieft. Waarom dat wij dat gebod van onze autoriteit hier geboden hebben te beschrijven en met onze ring te bezegelen en met onze eigen hand ondertekent. Heer Otto teken van de aller edelste koning. Hildebaldus, bisschop en kanselier van de stad Willegijs, overste kapellaan onderzocht en weer overgelezen. Gegeven op de 8^ste dag van september int jaar Ons Heren 985 in het tweede jaar van ons keizerdom. Gedaan te Nijmegen zalig in de Naam der heren. Amen.

Nota.

Ende want mitter tijt die namen der landen verandert worden, so ist van node dat wi sommige terminen ende namen van desen brief hier verclaren. Hisla hiet men nu die Ysel; dat dorp Somumen is nu genoemt Sonnemaer, gelegen in Zeelant. Medemlacha, dats nu Medemblic in West-Vrieslant. Chimmelosara Gemarchi hiet nu Chymeloes ofte Sindoloes in Oest-Vrieslant. Texla is nu Tessel; Masalant is nu Maeslant; Kunnen is een vloet oft water gelegen tusschen Alcmaer ende dat slot Middelburch, van welcke vloet die plaetse oft hoecke lants sijn naem heeft, ende is genoemt Kunemaria, dat ist graefscap van Kenemerlant. Huslada is een jaerlixe exactie oft scattinge, die men jaerlixs gebruyct op die dorpen die die huysluyden ende nyet dye welboren mannen betalen [110r] moeten, die men nu properlick hiet scot ende buttinge, ende wert tot allen IIII jaren eens betaelt den heer van den landen of denghenen dye den eyghendom daerof heeft.

Nota.

En omdat met de tijd de landen veranderd worden zo is het nodig dat we sommige termijnen en namen van deze brief hier verklaren. Hisla noemt men nu de IJssel; dat dorp Somumen is nu genoemd Zonnemaire, gelegen in Zeeland. Medemlacha, dat is nu Medemblik in West-Friesland. Chimmelosara Gemarchij heet nu Chymeloes of Sindoloes in Oost-Friesland. Texla is nu Texel; Masalant is nu Maasland; Kunnen (Kinheim) is een vloed of water gelegen tussen Alkmaar en dat slot Middelburg van welke plaats of hoek land zijn naam heeft en is genoemd Kunemaria, dat is het graafschap van Kennemerland. Huslada is een jaarlijkse afpersing of schatting die men jaarlijks gebruikt op die dorpen die de huislieden en niet de goed geboren mannen betalen [110r] moeten die men nu goed schot en buttinge noemt en werd te alle 4 jaren eens betaald de heer van het land of diegene die de eigendom daarvan heeft.

Hoe ende wanneer grave Dirck oflivich wordt.
Dat XXI capittel.

Ende als dese graef Dirck een seer out man gheworden was, ende sijn landen mit groter eren vromelijcken teghen den Denen ende andere vianden hadde bescermt ende uut sine landen gekeert, is hij sieck gheworden ende gestorven opten VI dach van meye int jaer Ons Heren IX C ende LXXXVIII, als hi die graefscappen ende sine landen doechtdelic ende vromelic hadde geregeert LXXXV jaer, ende wert mit groter eren ende triumphen van alle sine heeren, edelen ende andere ondersaten ghebrocht tot Egmondt, int cloester, ende werdt bi sinen wive begraven onder enen sarcke, an die noertside van tchoer, dye weinich tijts daer te voren, opten XI dach van aprille, ghestorven was.

Hoe en wanneer graaf Dirk stierf.
Dat XXI kapittel.

En toen deze graaf Dirk een zeer oude was geworden en zijn landen met grote eer dapper tegen de Denen en andere vijanden had beschermd en uit zijn landen gekeerd is hij ziek geworden en gestorven op de 6^de dag van mei in het jaar Ons Heren 988 toen hij de graafschappen en zijn landen deugdelijk en dapper had geregeerd 85 jaar en werd met grote eer en triomf van al zijn heren, edelen en andere onderzaten gebracht tot Egmond in het klooster en werd bij zijn wijf begraven onder een zerk aan de noordzijde van het koor die weinig tijd daarvoor op de 11^de dag van april gestorven was.

Van Arnulpho of Aernout, den derden graef van Hollant, grave Dircs soen voernoemt.
Dat I capittel.

Arnulphus of Aernout is nae sijns vaders doot gheworden die derde grave van Hollandt ende Zeelant, ende hadde alle die daghen sijns levens een stadige strijt ende oerloge teghen die West-Vriesen die teghen hem rebelleerden. Ende int eerste jaer sijnre dominacie heeft hij een groot heer van volc vergadert, ende toech daermede in Vrieslandt, daer hi den Vriesen mede brochte tot subjectie ende onderdanicheyt. Mer si en bleven daer niet langhe in staende. Dese grave hadde te wijf genomen by sijn vaders leven Luytgaert, des keysers Theophaens dochter van Constantinopolen of van Griecken, ende was Theophanien suster, dye ghehuwet was an keyser Otto die Anderde, daer hi an wan keyser Otto den Derden. Ende aldus was dese Luytgaert sijn moye, dat is sijn moeders suster. Waerom dat hij oeck gaf Dirck den anderden grave, desen Aernouts vader, dye milde gaven ende ghiften voerseyt, opdatter oeck nae des graven Dircks doot, desen Aernoudt profiteren ende te stade comen soude. Dese grave Aerent vercreech an den derden keyser Otte, dat hij voertan ewelicken vry sitten soude van den rechten keyserlijcken leen mitter graefschap van Hollandt, daer dye graven van Hollandt mannen der coninghen van Vrancken of gheweest hadden, ende dat werdt hem beseghelt tot enen vrien leen. By dese Luytgaert wan grave Aernout twee sonen, als Dirck, dye na hem grave werdt, ende Zijphrijdt, prefect ende stadthouder van Kenemerlandt. [110v]

Van Arnulph of Aarnout, de derde graaf van Holland en zoon van graaf Dirk.
Dat I kapittel.

Arnulphus of Aarnout werd na de dood van zijn vader de derde graaf van Holland en Zeeland en had alle dagen van zijn levens een gestadige strijd en oorlog tegen de West-Friezen die tegen hem rebelleerden. En in het eerste jaar van zijn heerschappij heeft hij een groot legervolk verzameld en trok daarmee in Friesland waar hij de Friezen mee bracht tot onderwerping en onderdanigheid. Maar ze bleven daar niet lang in staan. Deze graaf had tot wijf genomen bij zijn vaders leven Lutgardis, de dochter van keizer Theophanus van Constantinopel of van Griekenland en was de zuster van Theophanus die gehuwd was met keizer Otto de 2^de waar hij aan won keizer Otto de Derde. En aldus was zijn tante Lutgardis de zuster van zijn moeder. Waarom dat hij ook gaf Dirk de 2^de graaf de vader van deze Aarnout de milde gaven en giften voornoemd zodat er ook na de dood van graaf Dirk deze Aarnout zou profiteren en te stade komen. Deze graaf Aarnout verkreeg aan de derde keizer Otto dat hij voortaan eeuwig vrij zou zitten van de rechten van het keizerlijke leen met het graafschap van Holland waar de graven van Holland mannen der koningen van Franken geweest zijn en werd hem verzegeld tot een vrij leen. Bij deze Lutgardis won graaf Aarnout twee zonen als Dirk die na hem graaf werd en Siegfried, prefect en stadhouder van Kennemerland. [110v]

Van Egbert, aertsbisschop van Tryer, desen grave Arnouts broeder.
Dat II capittel.

Dese edele grave Arnout hadde enen broeder gheheten Egbert, als voer geseit is, die welke doer Godlike predestinacie ende voersichticheyt gheworden is aertsbiscop der kercken van Tryer. Want als hi int eerste in deser biscoplicker kercken was gecomen, heeft hi die mit onsprekelicke liefde, caritate ende miltheit die in hem overvloedich waren also in der ewicheyt verlicht, dat men sijnre gedachtich wesen sal so lange die werlt staet. Dese edele ende goedsvruchtighe jongeling Egbertus worde tot eenre tijt van sinen vader, grave Dirc, mit een eerlicke ende betamelicke staet van baroenen ende andere edele mannen gesonnen totten aertsbiscop van Tryer, gheheten Rutgheer; ende was int jaer IX C ende LIII. Denwelcken jongen edelen man dese eerwaerdige aertsbisscop mit groter eren heeft ontfangen, ende node hem mit hem te eten mit sine heren ende edelingen in dye hoechtijt van Sinte Pieters kerck, patroen des bisdoms van Tryer. Na den eten is hi gegaen in Sinte Mathijs kercke, des heyligen apostels, ende dede aldair sijn gebet mit groter innicheit voer die reliquien des heyligen apostels Sinte Mathijs ende der andere heyligen, dye daer begraven ende in scone cassen gestelt waren. Ende daer aldus wesende, wert hij van binnen also beroert overmidts heylicheyt ende bequaemheit der plaetsen, dat hi hem daer begaf int cloester, ende werdt monick, annemende die oerde des heyligen mans Sinte Benedictus, anmerckende datter gescreven staet int Evangelye: Die niet after en laet vader ende moder, landt ende goeden, etcetera, dye en mach nyet worden minen discipel, etcetera. Ende heeft sinen vader dye sake daer hi om uutghesent was mit sinen heren wederantwoert ghesent, ende bleef daer God dienende in reinicheyt ende heylicheyt des levens, dach ende nacht wakende in den diensten Goeds, ende was allen menschen een exempel om wel te leven. Daerna, in den jare Ons Heren IX C ende LXXV, als die aertssche bisscop Dirck van Tryer ghestorven was, soe werdt dese Egbert eendrachtelicken van al den canonicken ghecoren tot enen aertsche bischop van Tryer. Ende als hi geconsacreert ende ghewijt was, heeft hi alle sine vrienden ende magen oetmoedelicken ghebeden te comen tot sijnre feesten ende intronisacye oft inleydinghe. Die welcke hem bereit hebben mit groter pompositeyten ende costlicheden, ende quamen bi hem in der stadt van Tryer, daer si allegader mit groter eren ende feeste worden tracteert. Die feeste gedaen ende gheeyndet wesende, heeft hi mit oetmoediger beden van sine vrienden vercregen vele costelicke cleinoden ende gaven van goude ende silver dye sy hem minlicke gaven, ende thuyswert comende hebben si hem noch vele costlicker ende precioser cleinoden van silver ende goude gesonnen, dan si hem ghelaten hadden, tot ene rechte aelmisse ende quijtsceldinge hoerre sonden; mit welcke cleinoden, ghelden ende goeden hi sijn kercken van Tryer van den ongelovigen Denen ende andere quade kerstenen ghespoliert ende beroeft, grotelicken ende mildelicken mit gouden ende silveren cruycen, kelcken, casuffelen, alven, rocken, cappen, syden gardinen ende andere costlicheden heeft verchiert, beghift ende vermeerret. Dye cloesteren, die van hoerre goeden, renten ende possessien waren beroeft, heeft hij mit groter moghentheyt weder gherepareert ende opghemaect. Die vasteldaghen ende dye cruysdagen om der stat van Tryer mit der heylighen reliquien, om der droecheyts willen der aerden, heeft hi ingeset te gheschien in die derde weeck nae Paesschen. Hi vant oec op Sinte Eucharijs kerchof dat lichaem des heylighen confessoers Sinte Celsus. Dese bisscop Egbert van Tryer, ende biscop Dirck van Mets, sijn ghetogen int jaer Ons Heren IX C ende LXXVIII mit keyser Otto in Ytalien daer si bleven drie jaer lang, ende vergaerden daer vele heilige reliquien ende lichamen, die si neder senden tot horen kercken. Bischop Egbert, mits hulpe des [111r] keysers, heeft hi vercregen in der stat van Trenten dat lichaem des heylighen mans Sinte Seveer, daer Sinte Gregorius of scrijft in sine boeken Dialogorum: Hi vercreech oec in die stat van Spoleten dat lichaem des heyligen martelaers Sinte Gregorius, ende dat hooft van Sinte Ponciaen, martelaer, ende die reliquien der heyligen Felicis ende Regule. Die biscop van Corphoen heeft gegeven op die tijt den biscop Dirck van Mets dat lichaem der heyligher maget ende martelaersse Sinte Lucien van Siracusen, dat swerende ende certificerende, mit sijn hant te leggen op die heilige Evangelien, dat dit die reliquien waren derselver maget Lucien, geboren van der stat van Siracusen, dair die Heilige Kercke jaerlixs hoechtijt of hout, dat welcke lichaem hi voert deen helft gaf doer oetmoedige begheerten dese biscop Egbert van Tryer. Doer naerstige ondersoekinge heeft dese biscop Egbert Sinte Pieters staf, die lange verloren hadde geweest ende bi Sinte Maximijns tiden totter stat van Mets, doer wisen raet om der wreder Denen willen gevlucht was, weder in die kercke van Tryer gebrocht heeft. Men seyt, wat swaluwen daer comen vlieghen in Sinte Pietsers Domkercke, die sijn vermaledijt ende sterven van stonden an als si dairin vliegen. Ende dat daerom: op een tijt stont dese eerwaerdige biscop in sijn misse, ende daer quam een swaluwe vliegen ende smelte hem op sijn hoeft, waerom dat hi mit sijnre ghebeden van God verwerf datter gheen swaluwen in leven mochten. Op een tijt, als Sinte Eucharius hoechtijt nakende was, is hi darwerts gegaen int cloester, om den dienst Goeds te doen. Ende als die dienst Goeds was gedaen, begeerden die broeders oetmoedelicken hem te willen gewaerdigen daer te bliven eten. Mer die heilige man ontsach hem dat cloester ende broeders moyelic ende lastich te wesen, overmits sine grote familie ende gheselschappe van dienres, haeste hem weder te keren in die stat, ende wert mit haestiger siecten bevanghen, daer hij corts na of starf. Ende wert mit groter eren ende feesten begraven in een clein kerckgen dat hi selver hadde gefondeert ende gesticht in der eren des heyligen apostels Sint Andries an die rechter hant, ende an die lufterhant hadde hi doen leggen sijn voersaet biscop Henrick die Derde van Tryer, die in Ytalien gestorven was, ende hadden mit hem daer gebrocht ende dair begraven. Dese eerwaerdige biscop van Tryer, Egbertus, hadde een ewige memorie ende gehoechnisse bi sinen leven gelaten ende gemaect den cloester van Egmont, als een groot stuck van den Heiligen Cruyce, in gout costelicken beslagen, mit eene casuffele, missael ende een Bibel, een scone rock ende een costelicke gordel van gout gemaect, ende een silveren kistgen mit vele scone ende costelicke reliquien ende heylichdommen, ende als men goedertierlic gheloeft een groot deel des lichaems der heiliger maget ende martelarsse Sinte Aechte, mit veel andere reliquien ende costelijcke gescreven boecken, die men noch siet leggen opter librarien. Dese eerwaerdige biscop, here Egbert, starf int jaer Ons Heren IX C ende XCIIII.

Van Egbert, aartsbisschop van Trier, broeder van graaf Aarnout.
Dat II kapittel.

Deze edele graaf Aarnout had een broeder geheten Egbert die door Goddelijke voorbeschikking en voorzienigheid geworden is aartsbisschop der kerk van Trier. Want toen hij in het begin in deze bisschoppelijke kerk kwam heeft hij die met onuitsprekelijke liefde, liefdadigheid en mildheid die in hem overvloedig waren alzo in de eeuwigheid verlicht dat men hem gedachtig wezen zal zo lang de wereld staat. Deze edele en godsvruchtige jongeling Egbert werd te ene tijd van zijn vader, graaf Dirk, met een fatsoenlijke en bekwame staat van baronnen en andere edele mannen gezonden tot de aartsbisschop van Trier, geheten Rutger; en was in het jaar 953. Deze eerwaardige aartsbisschop heeft hem met grote eer ontvangen en nodigde hem met hem te eten met zijn heren en edelen in de hoogtijd van Sint Petrus kerk, patroon van het bisdom Trier. Na het eten is hij gegaan in Sint Matheus kerk, de heilige apostel, en deed aldaar zijn gebed met grote innigheid voor de relikwieen der heilige apostel Sint Matheus en de andere heiligen die daar begraven en in mooie kasten gesteld waren. En toen hij aldaar was werd hij alzo bewogen vanwege de heiligheid en bekwaamheid der plaats zodat hij zich daar begaf in het klooster en werd monnik en nam aan de orde van de heilige man Sint Benedictus en merkte op dat er geschreven staat int Evangelie: Die niet achter laat vader en moeder, land en goederen, etc., die mag niet mijn discipel worden etc. En heeft zijn vader de zaak waarom hij uitgezonden was met zijn heren weer antwoord gezonden en bleef daar God en diende God in reinheid en heiligheid van leven dag en nacht waakte in de dienst Gods en was alle mensen een voorbeeld om goed te leven. Daarna, in jet jaar Ons Heren 975, toen de aardse bisschop Dirk van Trier gestorven was zo werd deze Egbert eendrachtig van alle kanunniken gekozen tot een aartsbisschop van Trier. En toen hij geconsacreerd en gewijd was heeft hij al zijn vrienden en verwanten ootmoedig gebeden te komen tot zijn feest en intronisatie of inleiding. Die zich bereid hebben met grote pomperij en kostbaarheden en kwamen bij hem in de stad Trier, waar ze allemaal met grote eer en feest werden onthaald. Toen dat feest gedaan en geindigd was heeft hij met ootmoedige beden van zijn vrienden verkregen vele kostbare kleinoden en gaven van goud en zilver die ze hem minlijk gaven en huiswaarts gekomen hebben ze hem nog vele kostbare en dure kleinoden van zilver en goud gezonden dan ze hem gelaten hadden tot een echte aalmoes en kwijtschelding van hun zonden; met welke kleinoden, gelden en goederen hij zijn kerk van Trier van de ongelovige Denen en andere kwade christenen onthouden en beroofd en mild met gouden en zilveren kruisen, kelken, hoeden, rokken, kappen, zijden gordijnen en andere kostbaarheden heeft versierd, begiftigd en vermeerder. De kloosters die van hun goederen, renten en bezittingen waren beroofd, heeft hij met grote mogendheid weer gerepareerd en opgemaakt. De vastendagen en de kruisdagen om de stad Trier met de heiligen relikwien, vanwege de droogheid der aarde, heeft hij ingezet te gescheiden in de derde week na Pasen, Hij vond ook op het kerkhof van Sint Eucharius dat lichaam der heilige belijder Sint Celsus. Deze bisschop Egbert van Trier en bisschop Dirk van Metz zijn getrokken in het jaar Ons Heren 978 met keizer Otto in Itali waar ze drie jaar lang bleven en verzamelden daar vele heilige relikwien en lichamen die ze neer zonden tot hun kerken. Bisschop Egbert, mits hulp van [111r] de keizer, heeft hij verkregen in de stad Twente dat lichaam der heilige man Sint Servatius waar Sint Gregorius van schrijft in zijn boek Dialogorum: Hij verkreeg ook in de stad Spoleto dat lichaam der heilige martelaar Sint Gregorius en dat hoofd van de martelaar Sint Poncianus en de relikwieën der heilige Felicis en Regule. De bisschop van Corphoen heeft gegeven op die tijd de bisschop Dirk van Metz dat lichaam der heilige maagd en martelares Sint Lucia van Siracusa en zweerde en verzekerde dat met zijn hand te leggen op die heilige Evangelie, dat dit de relikwien waren van die maagd Lucia geboren van de stad Syracuse waar de Heilige kerk jaarlijks hoogtijd van houdt dat lichaam hij voert de ene helft gaf door ootmoedige begeerte deze bisschop Egbert van Trier. Door vlijtig onderzoek heeft deze bisschop Egbert Sint Petrus staf, die lang verloren was geweest en bij Sint Maximinus tijden tot de stad Metz door wijze raad vanwege de wrede Denen gevlucht was weer in de kerk van Trier gebracht heeft. Men zegt dat zwaluwen daar komen vliegen in Sint Petrus Domkerk die vermaledijd zijn en sterven van stonden aan als ze daarin vliegen. En dat daarom: op een tijd stond deze eerwaardige bisschop in zijn mis en daar kwam een zwaluw vliegen en smolt hem wat op zijn hoofd waarom dat hij met zijn gebeden van God verwierf dat er heen zwaluwen in leven mochten. Op een tijd toen Sint Eucharius hoogtijd aankwam is hij derwaarts gegaan in het klooster om de dienst Gods te doen. En toen de dienst Gods was gedaan begeerden de broeders ootmoedig hem te willen gewaardigen daar te blijven eten. Maar die heilige man ontzag zich dat klooster en broeders moeilijk en lastig te wezen vanwege zijn grote familie en gezelschap van dienaars en haastte zich weer in de stad te keren en werd met een haastige ziekte bevangen waarna hij gauw stierf. En werd met grote eer en feest begraven in een klein kerkje dat hij zelf gefundeerd en gesticht had in de eer van de heilige apostel Sint-Andries aan de rechterhand en aan de linkerhand had hij laten leggen zijn voorganger bisschop Hendrik de Derde van Trier die in Itali gestorven was en had met hem daar gebracht en daar begraven. Deze eerwaardige bisschop van Trier, Egbert, had een eeuwige memorie en gedachtenis bij zijn leven gelaten en gemaakt het klooster van Egmond als een groot stuk van het Heiligen Kruis kostbaar in goud beslagen met een kazuifel, missaal en een Bijbel, een mooie rok en een kostbare gordel van goud gemaakt en een zilveren kistje met vele mooie en kostbare relikwieën en heiligdommen en zoals men goedertieren gelooft een groot deel van het lichaam der heilige maagd en martelares Sint Agatha met veel andere relikwien en kostbaar geschreven boeken die men nog ziet liggen op de librijen. Deze eerwaardige bisschop, heer Egbert, stierf in het jaar Ons Heren 994.

Hoe dat bisschop Volckmaer oflivich worde.
Dat III capitel.

In den jare Ons Heren IX C ende XC, op dye derde ydus van december, starf die heylighe biscop Volcmaer van Uutrecht, als die dat bisdom glorioselic ende doechtlic hadde geregeert omtrent XIII jaren, ende werdt mit groter eren bi sine voervaders begraven in Sinte Salvatoers monster.

Hoe dat bisschop Folcmar stierf.
Dat III kapittel.

In het jaar Ons Heren 990 op de derde dag van december stierf de heilige bisschop Folcmar van Utrecht toen hij dat bisdom glorieus en deugdelijk had geregeerd omtrent 13 jaren en werd met grote eer bij zijn voorvaders begraven in Sint Salvators munster.

Van den strijt die grave Aernout hadde tegen die Vriesen, daer hi in doot bleef.
Dat IIII capittel.

Dese grave Aernout hadde alle die tijt dat hij grave was ende tlant regeerde, een stadighe strijt teghens dye West-Vriesen, die onder sine subjectie niet staen en wouden. Ende siet, int vijfte jaer sijnre dominatie, is daer een strijt te lande ingheset by een dorp in West-Vrieslant geheten Winckel, op een pleyn velt, daer alle die uutghesochte strijtbaer mannen van Hollandt byeen quamen om den Vriesen weder tot subjectie te brengen, als int eerste jaer gheschiet was. Als si aldus daer laghen ende verwachten die Vriesen, [111v] leden si alle groten dorst, want daer overal omtrent niet en was, dan sout, brack water. Die grave de medeliden mit sijn volck hadde, is op zijn knien gevallen in sijn tente, God naerstelic ende ynnichlick biddende; ende siet, die grave quam uut sijn tente, ende wees hem een plaetse dye hem van God in sijn gebet vertoent was, daer si graven souden, als si deden; ende stack sijn lancie daerin, ende bevonden daer scoen, claer, versch water, daer si alle of droncken ende ghelaeft worden. Hierenbinnen quamen die wrede Vriesen mit een grote scaer volcs, ende verstoerden dat Hollantsche heer. Ende die grave mit al zijn volc ghingen hem vromelicken te gemoet, ende heefter mit alle sine machte ridderlic tegen ghevochten. Mer int eynde doer Goeds verhengenis, is hi vechtende voir die rechtvaerdicheit ende bescermenisse sijns lants ende heyl sijns volcs aldaer versleghen, mit groot verlies sijnre heren ende ondersaten, int jaer Ons Heren IX C ende XCIII des dages na Sinte Lambrechtsdach, nadat hi Hollant ende Zeelant na sijn vaders doot gheregeert hadde tot grote profiten sijnre ondersaten V jaer lang. Wes dode lichaem int cloester tot Egmont ghebrocht worde, ende aldaer mit groten rouwe begraven voer Sinte Jan Baptisten outaer. In welcke abdye dese graef vele goeden ende renten mit zijn huysvrouwe assigneert ende gegeven heeft. In den eersten int dorp genoemt Thosa, II mansen, die jaerlixs betaelden een pont ende IIII uncen. In Castrichom II mansen uutgeseyt tvierde deel, ende geven alle jaers een pont ende V uncen. Int dorp Felloson genoemt III mansen, gevende tsjaers anderhalf pont ende noch een acker, die tsjaers gheeft XXX penningen. In Vorenhout III mansen, dye alle jaers geven VI penninghen. Int dorp Noertga V mansen, die alle jaers betalen IX uncen. In der plaetsen die men hiet Lopsen IX mansen, ende noch hierboven, bi die Maerne, een manse, die alle jaers geeft VI penningen, ende in dieselfde plaets een virendeel van een manse, die alle jaers betaelt XV penningen. Int dorp genoemt Leythen, een manse, ende een sestendeel van een manse. In dat dorp Bergham genoemt, ende is ghelegen an dye westsyde van den Rijn, III mansen. Voert gaf die graef voernoemt den abdye tot Egmont die kerck van Vlaerdingen mit dye thienden, ende dyerghelijcken gaf hij tcloester voernoemt Hergham ende Schye mit hoer thienden.

Van de strijd die graaf Aarnout had tegen de Friezen waarin hij stierf.
Dat IIII kapittel.

Deze graaf Aarnout had al de tijd dat hij graaf was en het land regeerde een gestadige strijd tegen de West-Friezen die onder zijn onderwerping niet staan wilden. En ziet, in het vijfde jaar van zijn dominantie is daar een strijd te land gezet bij een dorp in West-Friesland geheten Winkel op een vlak veld waar alle uitgezochte strijdbare mannen van Holland bijeenkwamen om den Friezen weer tot onderwerping te brengen zoals in het eerste jaar geschied was. Toen ze daar aldus lage en wachtten op de Friezen [111v] leden ze allen grote dorst want daar was overal niets omtrent dan zout, brak water. De graaf die medelijden met zijn volk had is op zijn knien gevallen in zijn tent en bad God vlijtig en innig; en ziet, de graaf kwam uit zijn tent en wees hen een plaats die hem van God in zijn gebed vertoond was waar ze graven zouden, zoals ze deden; en stak zijn lans daarin en bevonden daar schoon helder vers water waar ze allen van dronken en gelaafd werden. Ondertussen kwamen de wrede Friezen met een grote schar volk en verstoorden dat Hollandsche leger. En de graaf met al zijn volk gingen hen dapper tegemoet en heeft er met al zijn macht ridderlijk tegen gevochten. Maar in het einde door Goeds toestaan is hij vechtend voor de rechtvaardigheid en bescherming van zijn land en volk aldaar verslagen met groot verlies zijn heren en onderzaten in het jaar Ons Heren 993 de dag na Sint Lambrecht dag nadat hij Holland en Zeeland na zijn vaders dood geregeerd had tot grote profijt van zijn onderzaten 5 jaar lang. Wiens dode lichaam in het klooster te Egmond gebracht werd en aldaar met grote rouw begraven voor het altaar van Sint Johannes de Doper. In welke abdij deze graaf vele goederen en renten met zijn huisvrouw aangewezen en gegeven had. Als eerste in het dorp genoemd Opperdoes 2 hectare die jaarlijks betaalden een pond en 4 ons. In Castricum 2 hectare, uitgezonderd het vierde deel en geven alle jaren een pond en 5 ons. In het dorp Velzen genoemd 3 hectare die geven per jaar anderhalf pond en nog een akker die per jaar geeft 30 penningen. In Voorhout 3 hectare die alle jaar geeft 6 penningen. In het dorp Noordgouwe (?) 5 hectare die alle jaren betalen 9 ons. In de plaats die men Lopsen noemt 9 hectare en nog hierboven bij de Meern een hectare die alle jaren geeft 6 penningen en in diezelfde plaats een vierendeel van een hectare die alle jaar betaalt 15 penningen. In het dorp genoemd Leiden een hectare en een zesde deel van een hectare, In het dorp Bergengenoemd en is gelegen aan de westzijde van de Rijn 3 hectare. Voorts gaf de graaf de abdij te Egmond de kerk van Vlaardingen met de tienden en diergelijke gaf hij het klooster Hargen en Schie met hun tienden.

Van een schoen mirakel dat nae des graven doot gheschiet is.
Dat V capittel.

Nadat dese grave Aernout mit groter droefheit begraven was tot Egmont int cloester, is daer gheweest een mensche die mitten duvel beseten was, die gebrocht worde op Sint Aelbrechts graf ende reliquien [112r] om van den bosen gheest verlost te worden. Ende siet, doe die duvel doer des heyligen Sinte Aelbrechts verdiensten uut moste ende den mensche laten, protesterede hi, ende riep mit luyder stemmen in tegenwoerdicheit van alle dat volc geestelic ende waerlick, die daer omtrent hem stonden, onder andere vele puncten, die hi seyde, daertoe op Goeds oerdel besworen, dat die Vriesen niet waerdich en waren te staen onder tregiment van alsulcken heyligen prince ende grave, als dese grave Aernout was, die se mit alre oetmoedicheyt ende vriendelicheyt te moete ghing, eer dat hij se bevacht. Mer dat si noch in een yseren roede geregeert souden worden ende gebrocht tot subjectye ende onderdanicheyt onder die graeflicheit van Hollandt; dwelc also onder sijn soen graef Dirck gheschiet is.

Voert, int voergaen van langen jaren, ist gevallen opten heiligen Witten Donredach, als int convent van Egmont te verdienen is van paeuslicker macht volcomen oflaet van allen sonden, in tegenwoerdicheit van alle dat volck datter sonder getal gecomen was, dat die sarcke dair dese heylighe graef Aernout oft Arnulphus onder rustet, by avontueren van outheden scoerde van malcander, ende openghedaen is. Ende daeruut ghing een walm van een roecke van soeter luchte, oft mirre ende wyroeck hadde gheweest omtrent twe cubiten hoech, dat alle die daerbi stonden hem lieten duncken sonder twifel dat si int aertsche paradijs waren. Tot welcker memorie ende gehoechnisse van dit wonderlicke teyken die broeders van Egmondt dit gat open houden ende en stoppens niet, ende men seit dat ments oec nyet stoppen en mach, doer dye verhengenisse Goeds, tot eenre getugenissen, dat hi altijt wel stervet, dye mitten martelaren voer die rechtvaerdicheit ende tghemeen goet zijn leven settet ende stervet. Die graefinne Luytgaert, sijn wijf, starf hierna op die anderde ydus in meye, ende werdt mede tEgmont begraven, beneven horen man.

Van een mooi mirakel dat na de dood van de graaf gebeurd is.
Dat V kapittel.

Nadat deze graaf Aarnout met grote droefheid begraven was te Egmond in het klooster is daar geweest een mens die met de duivel bezeten was die gebracht werd op Sint Aalbrecht graf en relikwieën [112r] om van de boze geest verlost te worden. En ziet, toen de duvel door de heilige Sint Adelbertus verdiensten uit moest en de mens verlaten drukte hij uit en riep met luide stem in tegenwoordigheid van al dat volk geestelijk en wereldlijk die daar omtrent hem stonden onder vele andere punten die hij zei daartoe op Gods oordeel bezworen dat die Friezen niet waardig waren te staan onder het regiment van al zulke heilige prins en graaf als deze graaf Aarnout was die ze met alle ootmoed en vriendelijkheid tegemoet ging eer dat hij ze bevocht. Maar dat ze nog in een ijzeren roede geregeerd zouden worden en gebracht tot onderwerping en onderdanigheid onder de graaflijkheid van Holland; wat alzo onder zijn zoon graaf Dirk geschietdis.

Voort in het voortgaan van lange jaren, is het gebeurd op de heiligen Witte Donderdag toen in het convent van Egmond te verdienen was van pauselijke macht volkomen aflaat van alle zonden in tegenwoordigheid van al dat volk da er zonder getal gekomen was dat die zerk daar deze heilige graaf Aarnout onder rust bij avonturen scheurde van elkaar en opengegaan is. En daaruit ging een walm van een rook van zoete lucht of het mirre en wierook was geweest omtrent anderhalve meter hoog zodat allen die daarbij stonden zich lieten denken dat ze zonder twijfel in het aardse paradijs waren. Tot welke memorie en geheugenis van dit wonderlijke teken de broeders van Egmond dit gat openhielden en stopten het niet en men zegt dat men het ook niet stoppen mag door het toestaan van God tot een getuigenis dat hij altijd goed stierf die met de martelaren voor die rechtvaardigheid en het algemene goed zijn leven zette en stierf. De gravin Lutgardis, zijn wijf, stierf hierna op de volgende dag in mei en werd mede te Egmond begraven benevens haar man.

Van Dirck die III, ende die IIII grave van Hollant ende Zeelant.
Dat V capittel.

Dirc die III van dyer namen worde na sijns vaders doot de IIII graef van Hollandt ende Zeelandt. Dese begheerde mede homagye ende huldinghe van den West-Vriesen, mer si hebbent hem gheweygert. Waerom dat hij tot een ander ende bequamer tijt dat simuleerde ende veynsde sijn toerne ende wraeck van sijns vaders doot te doen. Hij nam te wive terwylen sijn vader noch leefde Wittilhiden of Utilhaden ghenoemt, hertoghe Otten dochter van Sassen, ende keiser van Romen die anderde van dier namen. Diewelcke dochter hij gewonnen hadde bi zijn anderde wijf, des marcgraven dochter van Oestenrijc, dat doe ter tijt noch geen hertoechdom en was. Ende