Die cronycke van Hollandt

[1] Prologe.

Meester Robertus Holcot, een eerwaerdich ende expert leraer ende doctoer in der Heiliger Scriften, sprect in sijn boeck gheheten Philobiblion int eerste capitel aldus: Waert sake dat God die Here ghebenedijt den sterfliken menschen mit provisie der scrifturen, boecken, croniken ende historien niet versien en hadde, die negligencie ende vergetelheit soude bedecken ende verduysteren alle die eer, glorie, hoecheit ende chyerheit deser werlt; want wat souden wi weten van den formeringe, makinge ende sceppinge ende beghinsele deser werelt ende alre dingen; wat van Adam, Noe ende sine kinderen, van der diluvien, van den patriarchen Abraham, Ysaac ende Jacob, van Moyses ende andere propheten, van den coningen David ende Salomon, ende van coninc Pharoo ende Joseph; wat van Julio Cesare, van den groten coninc Alexander, van den moghende keyser Octaviaen, ende van andere coningen, hertogen ende graven; wat souden wi van alle desen weten, ten waer die scrifturen, croniken ende historyen ons haer gesten, feyten ende vrome daden ende wercken die kenlic maecten. Want die boecken ende scrifturen sijn meesters die ons instrueren ende leren sonder roede ende gheessele.

Noch so scrijft Sinte Augustijn int derde boeck Van der Stadt Goeds, dattet nutlic ende oerberlic is te lesen historien om veel saken willen, ende bysonder om een claer onderscheyt der tijt te setten. Wantter dicwils grote erroer ende dwalinge compt, wanneer men gheen claer onderscheyt der saken, der tiden, der personen, ende der landen ende steden gheleghentheyt (daer men nye of geweten en heeft) bescrijft ende ordineert op sijn passe. Ende is dese ondersceydinge den regenten der landen, steden ende luyden in hore errore, dwalinge ende twifelinge een grote verlichtinghe, uut allen desen voerghescreven puncten ist gansselick claer ende openbaer, dat die boecken, croniken, historien ende geschienissen in der tijt bescreven wesende, hebben in hem besloten een groot costelic ende ongemeten schat ende nutticheyt, onder diewelcke dese tegenwoerdige cronyke ende historie een van den minsten nyet en is.

[1] Proloog.

Meester Robertus Holcot, een eerwaardig en expert leraar en doctor in de Heilige Schrift, spreekt in zijn boek geheten Philobiblion in het eerste kapittel aldus: Was het zaak dat God de heer zegende de sterflijke mens met provisie der schrift, boeken, kronieken en histories niet voorzien had, de onverschilligheid en vergeetachtigheid zou bedekken en verduisteren alle eer, glorie, de hoogheid en de sierlijkheid van deze wereld; want wat zouden we weten van het vormen, maken en schepping van deze wereld en alle dingen; wat van Adam, Noach en zijn kinderen, van de zondvloed, van de patriarchen Abraham, Isaac en Jacob, van Mozes en andere profeten, van den koningen David en Salomon en van koning Farao en Jozef; wat van Julius Caesar, van de grote koning Alexander, van de vermogende keizer Augustus, en van andere koningen, hertogen en graven; wat zouden we van al dezen weten, tenzij de schriften, kronieken en histories ons hun verhalen, feiten en dappere daden en werken die bekend maakten. Want de boeken en schriften zijn meesters die ons instrueren en leren zonder roede en gesel.

Nog zo schrijft Sint Augustinus in het derde boek Van de Stadt Gods dat het nuttig en oorbaar is te lezen histories vanwege veel zaken en vooral om een helder onderscheid der tijd te zetten. Want er vaak grote vergissingen en dwalingen komen wanneer men geen helder onderscheid der zaken, der tijden, der personen en de landen en steden gelegenheid (daar men niets van wist) beschreven en geordend op zijn plaats. En dit onderscheid is van de regenten der landen, steden en lieden met hun fouten en twijfels grote verlichting en uit al deze punten is het gans duidelijk en openbaar dat de boeken, kronieken, histories en geschiedenissen die in de tijd beschreven waren hebben in zich besloten een groot kostbaar en ongemeten schat en nuttigheid, waaronder deze tegenwoordige kroniek en historie niet een van de minsten is.

Wat die intencie ende meninghe des auctoers van desen teghenwoerdighen cronijcke ende historye is.

Angemerct die grote diligencye ende naersticheit der geenre die croniken ende historien gescreven hebben onder den Joeden, Griecken, ende Romeynen ende andere bescriveren der historien ende vele andere landen, die welke die dingen, feyten ende gesten die geschiet sijn in horen dagen ende tiden vlytelicken bescreven ende verwaert hebben, ende ons die (in deser tijt levende) ghesant, so waert ymmers ombillich ende onredelic dat die dingen, feyten ende gesten, die nu ter tijt dagelics in onsen dagen ende tiden geschien (al sijn si minre), souden verswegen ende ongemerct hene gaen, als of daer niet geschiet ende ghevallen en ware, of dat si die nu leven niet bedreven noch gedaen en hadden dat scrivens ende merckens waerdich ware. Ende oft daer nu enige eerwaerdighe ende doerluchtige personen ghelevet hadden, ende hadden feyten ende wercken ghedaen, die wel waerdich waren te bescriven ende in memorie te stellen ende hier namaels in toecomende tijden te vertellen, so waert wel een grote onachtsaemheit, die niet te bescriven ende in memorie te setten van den ghenen dye dat wel konnen ende mochten. Hierom heb ick, die onder allen anderen historienscrivers die alre minste ende onbequaemste bin, doer naerstige instancien, begeerten ende versoeken van sommige eerbare personen, ende opdat ic die costlicke tijt nutlicken ende oerbaerlicken toe brengen mach, totter eren Goeds, Sijnre gebenedider liever Moeder Marien ende des heiligen bisscop ende patroens des Crisdoms van Uutrecht, Sinte Martijn. Ende also die menschelicke weecheit van hoer selven niet en vermach te volbrengen die claerheit van der opghenomenre materie, sonder naerstige ende diligencie perscrutacie ende ondersoekinge van andere cronyken ende historien, so heb ic nochtans een moet genomen by der ghenaden Goeds te vergaderen een Duytsche cronijke van den vermaerden lande ende graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende des Stichts van Uutrecht; welke cronyke ic mit groten swaren arbeyde ende moyenissen uut vele ende diverse andere Latijnssche ende Duytsschen cronyken [3] van den vernaemsten, warachtichsten, autentijcksten ende genoechlicsten historien ende gesten, die enen ygelicken die se leset oft horen lesen sal, nutlick, profitelic ende ghenoechlick wesen sal. So hebbe ic mit groter diligencye ende naersticheit die boecken, cronyken, historien ende scriften uutgesocht, die specialic mencye maken vanden heyligen eerwaerdigen biscoppen der heiliger kercken van Uutrecht ende der hoger geboren princelicke vorsten ende graven der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Ende opdat ymmers dat menschelicke verstant (dat doch lichtelic veel dingen begripen mach), niet en soude beroeft sijn van deser genoechlicker ende lustiger historien ende cronike, in denwelken men vinden mach vele exempelen der doechden ende der vromicheden, daer toe wi vermaent worden na te volgen; ende die schandelike ende sondelicke wercken der ondoechden te scuwen ende myden, soe wil ic hier scriven hoe die heerlicheit van Hollant mit dat Sticht van Uutrecht van der werlt anbeghin, haercomen, ende angeheven is; hoe dat dat lant van den heilighen aertsbiscop Sinte Willeboort eerst totten heyligen Kersten gelove bekeert ende gebrocht is gheweest, totten tiden des eerwaerdigen vaders in Cristo here Phillips van Bourgondien, biscop van Uutrecht, ende des hoechgeboren, doerluchtige ende princelicke vorst coninc Kaerle van Spangen ende aertshertoge van Oestenrijc, hertoge van Bourgondien, etcetera; grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, op welke graefscappe ic mi fondere ende daer van specialic scriven wil, wie si geweest zijn die dese vermaerde ende rijcke graefscappe alre eerst begonnen hebben, ende mitten ridderlijken swaerde geregeert ende beheert hebben. Ende al ist datter vele Latijnssche croniken gescreven sijn voer den Latijnsscen ende geleerden mannen, soe vint men oec enige cloecke ende vernuftige leke luyden, die geen Latijn en verstaen, ende lesen also gaern van sulcken gesten als die gheleerden, ende ghevalt bi wilen, dattet hen van node si na gheleghentheit der saken die te weten. Ende also men alte weynich Duytssche croniken vint der voerseyder landen van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant, want voermaels sulke boecken voer een costlic ende heimelic scat ghehouden ende bewaert worden, daerom wil ic dit boeck scriven in Duytsscher spraken. Want een ygelic mensch, na sijnder natuerlicker geneychtheit, is hi meer inclineert ende gheneyghet tot sine eygen lantscap ende dat angaende, ende sonderlinge hoert hi liever van daer hi gheboren ende op ghevoedet is, sijnre voervaderen eerlicke manlicke feyten wercken ende gheschienissen, dan van den vreemden. Also dan die almachtighe God heeft dat Heylighe Roomsche Rijck menichfoudelic gheert ende verheven heeft, ende sonderlinge als men mercken mach in die woerden die Sinte Matheus, die Apostel ende Evangelist, bescrijft in sijn XXII capittel, dat men God geven sal dat God toebehoort, ende den keyser dat den keyser behoert, soe dat God mits desen woorden ghenen coninc in der aerden en kent dan enen die die crone draecht over dat Heilige Roomsche Rijck, die alle andere coningen, hertogen, graven, princen, vorsten, heren ende landen van rechter oerscult sculdich sijn mit onderdanicheit te gemoeten, want hi een overste is in alre tijtlicker heerlicheit; ende bi Gode verstaet men onsen Heiligen Vader den paeus, die een Vicarius, dats een Stathouder, Goeds is in der gheestlicheit; so dat se God gheset heeft in der aerden te regeren ende te verlichten die duysterheit des werelts, ghelijck als die sonne ende mane verlichten alle dat firmament ende alle dat daer onder begrepen is, al ist dat sommige coningen ende vorsten mit ombekentheit ende mit wille den Heiligen Roomschen Rijck hoer onderdanicheit ofgetogen hebben, overmits dwalinge des rijcs, die noch hoer meeste hoecheit bi den Heiligen Roomschen Rijck vercregen ende hoer vaderlick erve daer bi ghemeerret hebben. Doch want dat also verde mit prescripcie ingebroken is, so en wil ic daer niet langer op staen ende breder of scriven. Mer want die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende dat Sticht van Uutrecht in ouden tiden, als si alle Vriesen ofte Nederzassen plegen te heten, een volc was, van eenre gheloven ende van eenre manieren, sonder middel onderdanich den Heiligen Roomschen Rijck, totter tijt toe dat si van den doerluchtigen coningen van Francken ende van Germanien, onder wiens onderdanicheit si waren, in tween ghedeelt worden, als in een graefscap te beschermen mitten swaerde, ende in een ghestichte [4] ofte bisdom te bescutten mitten cruce; om dan te bescriven ende claer verstant te hebben van den beghinne ende oerspronc des bisdoms ende graeflicheits van Hollant, so ist van node, dat wi dat repeteren ende verhalen ende int corte overlopen, van den beghinne der werlt, van Noe ende kinderen, daer alle die geslachten der menschen of gedescendeert ende gedaelt sijn ende die landen ende provincien onder hen ghedeelt ende bewoont hebben; ende van der destructyen van Troyen, daer alle die landen ende steden in Europen meest uutgesproten, begonnen ende gecomen sijn, onder diewelcken Duytslant een of is van den meesten ende grootsten, daer dese onse landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant inne ghelegen sijn, daer dese cronike princepalic of sprekende is. Voert wat striden ende oerloghen die Duytsschen teghen den Romeinen ghehadt ende ghevoert hebben, ende bysonder bi Julius Cesars tiden, die wonderlike feyten van wapenen onder den Belgyers (daer dese landen oec onder ghelegen sijn) ghedaen hebben, om die te brengen onder den monarchye ende heerscappie der Romeinen, ende so voert comende totter gheboorten ons Heren Jhesu Christi. Ten anderen male wil ic scriven opt cortste dat ic mach, van allen paeusen ende keyseren tot opten dach van huyden: hoe si an dat rijck ghecomen sijn, mit sommige geschienissen ende andere accidenten in hore tiden ende regnacye ghevallen, die oerbaer ende waerdich sijn om te weten. Welke paeusen ende keyseren men vinden sal int beghinsel der biscoppen van Uutrecht voert eerste, ende na int beghinsel der graven, mitten jaren van hoerre dominacye ende regnacye. Ten derden mael, ende daer dese cronyke op rustet, sal wesen van dye feyten ende gesten der heyligher eerwaerdiger vaderen ende bisscoppen van Uutrecht ende der vromer edelre graven van Hollant. Ende opdat nyemant en twifele an der waerheit der geschienissen, gesten ende scriften die in deser cronyke hierna bescreven worden, so is te weten, dat dit boeck uut warachtighen ende autentyken cronyken ende historyscrivers ghecopuleert, ghetogen ende vergadert is, als si mit namen hier na ghenoemt worden, te weten: Julius Cesar, die eerste keyser, in een boeck genoemt Commentaria Cesaris; Cornelius Tacitus; Plinius Secundus; Oorosius; Eusebius; Beda; uuter Croniken van Francrijck die Robertus Ganguinus ghemaect heeft; der Cronyken van Francrijc die Sigisbertus bescrijft; der Croniken van Engelant die Galfridus bescrijft; uuten Spieghel Historiael meester Vincent van Bellevays; uuter Cronyken die Anthonis, biscop van Florens, ghemaect heeft; uuten Croniken meester Harmans Scedel, uuten Fasciculus Temporum broeder Warnerts van der Carthuser Oerden binnen Coellen; uut een boeck ghenoemt Supplementum Cronicarum broeder Berthelmeeus van Sinte Augustijns Oerde in Lomberdien; uuten Cronyken die meester Jan van der Beeke van desen landen bescreven heeft, ende broeder Jan van Leyden, van der Oerden der Carmeliten ofte Onser Vrouwen broeders tot Haerlem, denwelken ic desen cronyken seer ghevolcht ende uuten Latine in Duytssche ghetranslateert ende overgheset hebbe. Voert uuten cronyken van Brabant, Vlaenderen, Coellen, Cleve, Ghelre, Gulick ende veel meer andere, die ick nyet al ghescriven en kan. Voort meer, want dye alre beste ende bequaemste maniere is om te bescriven historien ende cronyken, dat men die tijden der dinghen, gesten ende feyten die voermaels gheschiet sijn, wel ende properlick distingueert ende onderscheyt, soe hebbe ick dit boeck gheordineert ende gedeelt in XXXIII divisien ofte delen, ende die divisien ofte delen voert in capitelen: te weten, dat die eerste divisie beghint van den beghinne der werelt tot Julius Cesars tiden toe; die anderde divisie, van Julius tijden tot dat sinte Willeboort uut Enghelant in desen landen quam. Die derde divisie, totten eersten Grave van Hollant, ende so voort van grave tot grave, tot opten dach van huyden, den XIIII augusto anno XV C XVII des lopende tijts, elc mit sine capitelen ende superscripcye, wat si inhouden, ende waervan si spreken.

Cum gratia et privilegio.

Wat die intentie en bedoeling van de auteur van deze tegenwoordige kroniek en historie is.

Gemerkt de grote werkzaamheid en vlijt diegene die kronieken en histories geschreven hebben onder de Joden, Grieken en Romeinen en andere beschrijvers der histories en vele andere landen die de dingen, feiten en verhalen die geschied zijn in hun dagen en tijden vlijtig beschreven en bewaard hebben en ons die (die in deze tijd leven) gezonden zo was het immer ongeschikt en onredelijk dat de dingen, feiten en verhalen die nu ter tijd dagelijks in onze dagen en tijden geschieden (al zijn ze minder) zouden verzwegen en ongemerkt heen gaan alzo of er niets geschied en gebeurd was of dat ze die nu leven niet bedreven nog gedaan hadden dat te schrijven opmerkelijk was. En als daar nu enige eerwaardige en doorluchtige personen geleegd hadden en hadden feiten en werken gedaan die het wel waard waren te beschrijven en in memorie te stellen en hier later in toekomende tijden te vertellen dan was het grote onachtzaamheid die niet te beschrijven en in memorie te zetten van diegenen die dat wel kunnen en mochten. Hierom heb ik, die onder alle anderen historieschrijvers de allerminste en onbekwaamste ben, door naarstige instanties, begeerten en verzoeken van sommige eerbare personen en opdat ik de kostbare tijd nuttig en oorbaar mag besteden tot de eer Gods, Zijn gezegende lievr Moeder Maria en de heilige bisschop en patroon van het christendom van Utrecht, Sint Martinus. En alzo de menselijke zwakheid van zichzelf niet kan te volbrengen de duidelijkheid van de opgenomen materie, zonder vlijt en werkzaamheid onderzoek en onderzoekingen van andere kronieken en histories zo heb ik nochtans een moed genomen bij de genade Gods te verzamelen een Dietse kroniek van de vermaarde landen en graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland, en het Sticht van Utrecht; welke kroniek ik met grote zware arbeid en vermoeidheid uit vele en diverse andere Latijnse en Duitse kronieken van de voornaamste, waarste, authentieke en genoeglijkste histories en verhalen die iedereen die het leest of hoort lezen nuttig, profijtelijk en genoeglijk wezen zal. Zo heb ik met grote werkzaamheid en vlijt die boeken, kronieken, histories en schriften uitgezocht die vooral mentie maken van de heilige eerwaardige bisschoppen der heilige kerk van Utrecht en de hooggeboren prinselijke vorsten en graven der landen van Holland, Zeeland en Friesland. En opdat immer dat menselijke verstand (dat doch licht veel dingen begrijpen mag), niet bedroefd zou worden van dit genoeglijke en lustige histories en kronieken waarin men vinden mag vele voorbeelden van deugd en dapperheid waar we toe vermaand worden na te volgen; en de schandelijke en zondige werken der ondeugden te schuwen en te mijden, zo wil ik hier schrijven hoe de heerlijkheid van Holland met dat Sticht van Utrecht van de wereld begin, afkomst en aangeheven is; hoe dat het land van de heilige aartsbisschop Sint Willibrord eerst tot het heilige christen geloof bekeerd en gebracht is geweest tot de tijd van de eerwaardige vaders in Christus heer Filips van Bourgondi, bisschop van Utrecht en de hoog geboren, doorluchtige en prinselijke vorst koning Karel van Spanje en aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië, etc.; graaf van Holland, Zeeland en Friesland, op welke graafschappen ik mu vestig en daarvan speciaal wil schrijven, wie ze geweest zijn die deze vermaarde en rijke graafschappen allereerst begonnen hebben en met het ridderlijke zwaard geregeerd en beheerd hebben. En al is het dat er vele Latijnse kronieken geschreven zijn voor de Latijnen en geleerden mannen zo vindt men ook enige kloeke en vernuftige leken lieden die geen Latijn verstaan lezen alzo graag van zulke verhalen als de geleerden en het gebeurt soms dat het hen nodig is naar gelegenheid van de zaken die te weten. En alzo men al te weinig Duitse kronieken vindt in de landen van Holland, Zeeland en Friesland, want voormaals werden zulke boeken voor een kostbare en heimelijke schat gehouden en bewaard, daarom wil ik dit boek schrijven in Dietse taal. Want elk mens, naar zijn er natuurlijke geaardheid, is hij meer over te hellen en geneigd tot zijn eigen landschap en dat aangaat en vooral hoort hij liever vandaar hij geboren en opgevoed is zijn voorvaders eerlijke mannelijke feiten, werken en geschiedenissen dan van de vreemden. Alzo dan de almachtige God heeft dat Heilige Roomse rijk menigvuldig geerd en verheven heeft en vooral zoals men merken mag in de woorden die Sint Mattheus, de Apostel en Evangelist, beschrijft in zijn 22^st kapittel, dat men God geven zal dat God toebehoort en de keizer dat de keizer toebehoort zodat God mits deze woorden geen koning in de aarde kent dan een die de kroon draagt over dat Heilige Roomse rijk die alle andere koningen, hertogen, graven, prinsen, vorsten, heren en landen van rechte erfschuld schuldig zijn met onderdanigheid te ontmoeten, want hij is een overste in alle tijdelijke heerlijkheid; en bij God verstaat men onze Heilige Vader de paus die een Vicaris, dat is een Stadhouder, Gods is in de geestelijkheid; zodat God ze gezet heeft in de aarde te regeren en te verlichten de duisterheid van de wereld, gelijk als de zon en maan verlichten dat hele firmament en alles dat daaronder begrepen is, al is het dat sommige koningen en vorsten mits onbekendheid en met wil van het Heilige Roomse rijk hun onderdanigheid afgetrokken hebben vanwege dwaling van het rijk die nog hun grootste hoogheid bij het Heilige Roomse rijk verkregen en hun vaderlijk erfgoed daarbij vermeerderd hebben. Doch omdat alzo ver het voorschrift ingebroken is zo en wil ik daar niet langer op staan en breder van schrijven. Maar omdat de landen van Holland, Zeeland en Friesland en dat Sticht van Utrecht in oude tijden toen ze allen Friezen ofte Neder Saksers plegen te heten een volk was van een geloof en van een manier, zonder middel onderdanig het Heilige Roomse rijk tot de tijd toe dat ze van de doorluchtige koningen van Franken en van Germanië, onder wiens onderdanigheid ze waren, in tween gedeeld werden als in een graafschap te beschermen met het zwaard en in een gesticht of bisdom te beschutten met het kruis; om dan te beschrijven en helder verstand te hebben van het begin en oorsprong van het bisdom en grafelijkheid van Holland zo is het nodig dat we dat repeteren en verhalen en in het kort overlopen, van het begin der wereld, van Noach en kinderen waar alle geslachten der mensen of afgekomen en afgedaald zijn en die landen en provincin onder hen verdeeld en bewoond hebben; en van der vernietiging van Troje waar alle landen en steden in Europa meest uitgesproten, begonnen en gekomen zijn waarvan Duitsland een van is van de meesten en grootste daar deze onze landen van Holland, Zeeland en Friesland in gelegen zijn waar deze kroniek voornamelijk van spreekt. Voort wat strijden en oorlogen de Duitsers tegen de Romeinen gehad en gevoerd hebben en vooral in Julius Caesars tijden, de wonderlijke feiten van wapens onder de Belgen (daar deze landen ook onder gelegen zijn) gedaan hebben om die te brengen onder de monarchie en heerschappij der Romeinen en zo voort te komen tot de geboorte van onze heer Jezus Christus. Als volgende wil ik in het kortste schrijven van alle pausen en keizers tot op de dag van heden: hoe ze aan dat rijk gekomen zijn, met sommige geschiedenissen en andere accidenten in hun tijden en regering gebeurd zijn die oorbaar en waard zijn om te weten. Welke pausen en keizers men vinden zal in het begin bisschoppen van Utrecht voort eerst en daarna in het begin de graven met de jaren van hun dominantie en regering. Ten derden male en daar deze kroniek op rust zal wezen van de feiten en verhalen der heilige eerwaardige vaderen en bisschoppen van Utrecht en de dappere edele graven van Holland. En opdat niemand twijfelt aan de waarheid der geschiedenissen, verhalen en schriften die in deze kroniek hierna beschreven worden zo is het te weten dat dit boek uit ware en authentieke kronieken en historieschrijvers gekopieerd en verzameld is zoals ze met namen hierna genoemd worden, te weten: Julius Caesar, de eerste keizer, in een boek genoemd Commentaria Cesaris; Cornelius Tacitus; Plinius Secundus; Orosius; Eusebius; Beda; uit de Kronieken van Frankrijk die Robertus Ganguinus gemaakt heeft; de Kronieken van Frankrijk die Sigisbertus beschrijft; de Kronieken van Engeland die Galfridus beschrijft; uit de Spieghel Historiael van meester Vincent van Beauvais; uit de Kronieken die Anthonis, bisschop van Florence, gemaakt heeft; uit de Kronieken van meester Harmans Scedel, uit de Fasciculus Temporum van broeder Warnerts van de Kartuizer Orde binnen Keulen; uit een boek genoemd Supplementum Cronicarum van broeder Bartholomeus van Sint Augustinus orde in Lombardije; uit de Kronieken die meester Jan van der Beek van deze landen beschreven heeft en broeder Jan van Leiden, van de Orde der Karmelieten of Onze Vrouwe broeders te Haarlem die ik deze kronieken zeer gevolgd en uit het Latijn In Diets vertaald heb en overgezet heb. Voorts uit de kronieken van Brabant, Vlaanderen, Keulen, Kleef, Gelre, Gulik en veel meer anderen die alle niet beschrijven kan. Voort meer, want de allerbeste en bekwaamste manier is om te beschrijven histories en kronieken dat men de tijden der dingen, verhalen en feiten die voormaals geschied zijn goed en proper vast stelt en onderscheid zo heb ik dit boek geordend en verdeeld in 33 divisies of delen en die divisies of delen voort in kapittels: te weten, dat de eerste divisie begint van het begin der wereld tot Julius Caesars tijden toe; de volgende divisie van Julius tijden totdat Sint Willibrord uit Engeland in deze landen kwam. De derde divisie tot de eerste Graaf van Holland en zo voort van graaf tot graaf tot op de dag van heden de 14^de augustus anno 1517 de lopende tijd en elk met zijn kapittels en bovenschrift wat ze inhouden en waarvan ze spreken.

Cum gratia et privilegio.

[1r] Hoe dat God van hemelrijcke ghescapen heeft hemel ende aerde ende van den werkinghe der VI daghen.

Dat eerste capittel.

In den beginne heeft God ghescapen hemel ende aerde. Van den beginne der tijt te scriven is te mercken dat die doctoren scriven daervan aldus sprekende: Dat in den beginne God heeft ghescapen gelijck ende tesamen IIII dingen uut niet; ende daer inne wert ghemerct die almachticheit ende mogentheit des Vaders, Scepper hemelrijcs ende aertrijcs. Ende sijn dese vier: de vierige hemel; die engelsche natuer; die materie der IIII elementen, ende die tijt. Ende dit hieten die doctoren dat werck der sceppinge dat ghemaect is voer ende eer dat enich dach ghemaect wert. Daerna volgt dat werck der sceidinghe, in welcken is te mercken die overste wijsheit des Sceppers. Ende dat ghescijede in den eersten drie dagen. Daerna volgt dat werck der chijerheit. Ende daerinne wert openbaert die overste goetheit des Sceppers. Ende dat ghesciede in die drie ander dagen, als dat altesamen claerlicken bescreven staet in den eersten boeck der Bibelen genoemt Genesis, int eerste capittel. Nicolaus de Lyra exponeert ende bedudet dat voerseyde woert aldus: In den beginne der tijt ende voertbrenginge der creaturen, heeft God gescapen den hemel, dat is den vierigen hemel, dat soe haest als sy gemaect was, soe was si vol engelen. Oec sciep God van niet die aerde, dat is die materie aller corper ofte lichamen die onder den vierigen hemel sijn. Ende die aerde was ydel ende ledich: ydel, dat is onsienlick, want si was om ende om bedect mitten water; ledich, want daer en was noch boem noch gras op. Ende die duysternissen waren opten aensichte des afgronts, of der vermenginge, dat is op dat aenscijn ende anblick der elementen. Want de elementen en waren noch niet bestelt ende ordineert een ygelick op sijn behoerlicke stede, dan si waren als een vermengde vergaderinge, als een duyster afgront, want dat licht was noch niet ghemaect, van denwelken nae ghescreven staet aldus: Ende God sprac: Ԅat licht werdeլ dat is: God woude dat dat licht worde, dat is een sonderlinge scijnberlicke oft claer wolcke, diewelcke daer een omloep maect dach ende nacht tot opten IIII dach, in denwelcken gescapen is die zonne. Ende dese voerseide wolck was niet als die andere wolcken die in der lucht sijn, die daer sijn van der natueren der IIII elementen, mer si was lichtende van der natueren der hemelscher corporen ofte lichamen.

Wat daghen dattet waren daer God alle dinck inne sciep, dat en weet gheen mensche op aerden. Augustinus inden XI boeck Van der Stadt Goods sprect: Wat dagen dattet geweest zijn, dat is ons alsoe swaer, ja onmogelick te dencken, hoe veel te meer dat uut te spreken.

In den eersten dach heeft God gemaect een licht in manier van eenre lichtender wolcken, als voerseyt is; dat overmits sijn opganck maecte den dach, ende sijn onderganck brocht den nacht an.

In den anderen dach sciep God dat firmament, welcke die overste wateren ende die onderste deelt ende sceydet; die delinge der wateren is aldus ghestelt: want dat deel der wateren, dat boven den firmament is, in denwelcken die sterren staen, wert genoemt den hemel, die gelijc is den cristale. Want als Beda seit: Die wateren die daer sijn, die sijn gelijc of si bevroren waren. Dat ander deel der wateren, dat is gelaten onder den firmament in der lucht, ende in der aerden, als in der zee ende andere wateren.

In den derden dach vergaderde God die wateren die daer waren onder den firmament in een plaetse, ende daerentusschen die aerde. Ende doe began die aerde voert te brengen dat groene gras, ende die vruchtbare bomen. Op desen dach wert gechijeret dat aerssche paradijs, als Vincentius seit in den Spiegel Historiael; ende God heeft dat gechijert mitten alren lustichsten bomen, mit gras ende cruden, ende andere vruchtbare geboemten. In den paradijs en zijn gheen onrelicke dieren oft beesten, noch gheen onweder; die bomen dragen tsjaers twee maelen vrucht, ende is tot allen tijden vol van goeden ende soeten roecke.

In den vierden dach sciep God twee grote lichten, dat is die sonne ende die mane, ende die sterren mitten anderen planeten die den hemel chijeren ende die aerde verlichten ende die tijden vaneen versceyden.

In den vijften dage sciep God die vogelen ende visschen, opdat die wateren mit visschen ende die lucht mit vogelen gechijert souden wesen.

In den sesten dage sciep God menigerleij dier ende beeste, ende sciep den mensche van slijck der aerden, ende beelde hem na Hem Selven. Niet alsoe te verstaen, dat God een lichaem heeft mit gesteltenissen ende ondersceit der lijflicker leder, als die uutwendige mensche, dat is dat lichaem. Mer den inwendigen mensche heeft Hy gescapen na Sijnre beeldinge ende gelijckenisse, dat is die siele; ende heeft in hoer drie crachten, die doch een is in der wesen, so oec God is een in den Wesen, ende drievoudich in der Personen. Ende dieselve vernuftige siele is onsienlick, onlijflick, ongestoerlick ende onsterflic. Sinte Augustijn seit in den XII boeck Van der Stadt Gods: Dat menschelicke gheslacht heeft God hierom ingeset van enen mensche, daermede bewisende, hoe angenaem ende ontfanclick dat Hem is in veel dingen enicheit. Mer doer den groten val der sonden, sijn die menschen also gebreclick gevonden, dat die onrelicke creaturen dieren ende beesten rustelicker [2r] ende vrelicker onder malcanderen leven dan die menschen. Ten is nye gesien noch gehoert dat die lewen onder hem, oft die draken, oft andere creatueren ende dieren, sulcken strijt gevoert ende ghehat hebben tegen malcanderen als die menschen gedaen hebben ende dagelicx doen.

In den sevenden dage ruste God van allen wercke dat Hi gescapen ende gemaect hadde, ende gebenedide ende heylich maecte den VII dach. Nyet te verstaen, dat God moede gheworden was van wercken, mer dat Hi ophilt nijewe creaturen te maken welcker materie oft ghelijcknissen niet voer ghemaect en ware. Ende daerinne wert openbaer die overste volcomenheit des Sceppers, want Hi en behoeft der creaturen niet, mer die creaturen behoeven Sijnre, want die cracht ende mogentheit des Sceppers is allen creaturen een oersaeck des wesens.

[1r] Hoe dat God van hemelrijk geschapen heeft hemel en aarde en van de werking der 6 dagen.

Dat eerste kapittel.

In het begin heeft God geschapen hemel en aarde. Van het begin der tijd te schrijven is te merken dat de doctoren schrijven daarvan en spreken aldus: Dat in het begin God heeft geschapen gelijk en tezamen 4 dingen uit niets; en daarin wordt gemerkt de almacht en mogendheid der Vader, Schepper van het hemelrijk en aardrijk. En zijn deze vier: de vurige hemel; de engelen natuur; de materie der 4 elementen en de tijd. En dit noemen de doctoren dat werk der schepping dat gemaakt is voor en eer dat enige dag gemaakt werd. Daarna volgt dat werk der scheiding waarin is te merken de overste wijsheid der Schepper. En dat geschiedde in de eerste drie dagen. Daarna volgt dat werk der sierlijkheid. En daarin werd geopenbaard de overste goedheid der Schepper. En dat geschiedde in de drie ander dagen, als dat alle tezamen duidelijk beschreven staat in het eerste boek der Bijbel genoemd Genesis, in het eerste kapittel. Nicolaus de Lyra legt uit en duidt dat woord aldus aan: ‘In het begin der tijd en voortbrengen der creaturen heeft God geschapen de hemel, dat is den vurige hemel, dat zo gauw als het gemaakt was het vol engelen was. Ook schiep God van niets de aarde, dat is de materie aller korpsen of lichamen die onder de vurige hemel zijn. En de aarde was ijdel en leeg: ijdel, dat is onzichtbaar, want het was om en om bedekt met het water; leeg, want daar was nog boom nog gras op. En de duisternissen waren op het aanzicht van de afgrond of de vermenging, dat is op dat aanschijn en aanblik der elementen. Want de elementen waren nog niet besteld en elk geordend op zijn behoorlijke plaats, dan ze waren als een vermengde verzameling, als een duistere afgrond, want dat licht was nog niet gemaakt waarvan erna geschreven staat aldus: En God sprak: ‘Dat het licht wordt’, dat is: God wilde dat het licht werd, dat is een vooral duidelijk of helder wolken die daar een omloop maakte dag en nacht op de 4 dag waarin geschapen is de zon. En deze wolk was niet zoals de andere wolken die in de lucht zijn die daar zijn van de naturen der 4 elementen, maar het was lichtend van de natuur der hemelse korpsen of lichamen.

Wat dagen dat het waren daar God alle dingen in schiep, dat weet geen mens op aarde. Augustinus in het 11^de boek Van der Stadt Gods spreekt: ‘wat dagen dat het geweest zijn, dat is ons alzo zwaar, ja onmogelijk te denken, hoe veel te meer dat uit te spreken.’

In de eerste dag heeft God gemaakt een licht in de manier van een lichtende wolk; dat daardoor zijn opgang de dag maakte en zijn ondergaan bracht de nacht aan.

In de volgende dag schiep God dat firmament, welke de overste wateren en de onderste verdeeld en scheidt; die verdeling der wateren is aldus gesteld: want dat deel der wateren dat boven het firmament is waarin de sterren staan, werd genoemd de hemel, die gelijk is het kristal. Want zoals Beda zegtպ De wateren die daar zijn die zijn gelijk of ze bevroren warenծ Dat andere deel der wateren dat is gelaten onder het firmament in der lucht en in dat aarde als in de zee en andere wateren.

In de derde dag verzamelde God de wateren die daar waren onder het firmament in een plaats en daartussen de aarde. En toen begon de aarde voort te brengen dat groene gras en de vruchtbare bomen. Op deze dag werd dat aardse paradijs versierd zoals Vincentius zegt in de Spiegel Historiael; ԥn God heeft dat versierd met de aller lustigste bomen, met gras en kruiden en andere vruchtbare geboomte. In dat paradijs zijn geen onredelijke dieren of beesten, nog geen onweer; de bomen dragen tweemaal per jaar vrucht en zijn te alle tijden vol van goed en zoete geur.

In de vierde dag schiep God twee grote lichten, dat is de zon en de maan, en die sterren met de anderen planeten die de hemel sieren en de aarde verlichten en die tijden vaneenscheiden.

In de vijfde dag schiep God de vogels en vissen opdat de wateren met vissen en de lucht met vogels versierd zou wezen.

In de zesde dag schiep God menigerlei dieren en beesten en schiep de mens van slijk der aarde en maakte hem naar zichzelf. Niet alzo te verstaan dat God een lichaam heeft met gestalte en het onderscheid van menselijke leden, zoals die uitwendige mens, dat is dat lichaam. Maar de inwendige mens heeft Hij geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis, dat is de ziel; en heeft in zich drie krachten die toch een is in het wezen, zo is ook God een in Wezen en drievoudig in de Persoon. En dezelfde vernuftige ziel is onzichtbaar, zonder lichaam, onverstoord en onsterfelijk. Sint Augustinus zegt in het 12^de boek Van de Stad Gods: ‘Dat menselijke geslacht heeft God hierom ingezet van een mens en bewijst daarmee hoe aangenaam en ontvankelijk dat het Hem is in veel dingen eenheid.’ Maar door de grote zondenval zijn de mensen alzo gebrekkig gevonden dat de onredelijke creaturen dieren en beesten rustig en [2r] vredig onder elkaar leven als de mensen. Het is niet gezien nog gehoord dat de leeuwen onder zich of de draken of andere creaturen en dieren zulke strijd gevoerd en gehad hebben tegen elkaar als de mensen gedaan hebben en dagelijks doen.

In de zevende dag rustte God van alle werken dat Hij geschapen en gemaakt had en zegende en maakte heilig de 7^de dag. Niet te verstaan dat God moe geworden was van het werken, maar dat Hij ophield nieuwe creaturen te maken welke materie of gelijkenissen niet ervoor gemaakt waren. En daarin werd geopenbaard de overste volkomenheid de Schepper want Hij behoeft de creaturen niet, maar de creaturen behoeven Hem want de kracht en mogendheid der Schepper is van alle creaturen een oorzaak van het zijn.

Van die sceppinge Adams ende Even der eerster menschen, daer alle dat menschelicke gheslacht of ghecomen is.

Dat II capittel.

In den eersten jaer der werelt, opten VI dach, als voerscreven staet, opten XXV dach van maert, heeft God gescapen Adam van den slijcke der roder aerden, in den acker bi Damasche, een volwassen man, na Sinen beelde. Ende als hi gescapen was, ende stont naect voer den Here, van stonden an mit opgeheven handen heeft hi God geloeft ende gedanct seggende: ԏ Heere, Dine handen hebben mi ghemaect, ende daerom nu voertan ghedenct mijnre, dat ghi mi gemaect hebste als slijck, ende heves mi ghecleet mit eenre huyt ende vlees, ende heves mi te samen geset van beenre ende aderen; verlene mi leven ende bermherticheit.ՠDoe nu Adam gescapen was, een frisch weylick jonck man, heeft hem God die Here begavet mit soe groter gracien ende genade, dat hi sonder meester, mer alleen uuter cracht der onsprekelicker gerechticheit, volcomelicken geweten ende verstaen heeft die VII vrie consten. Hi heeft oec kennisse gehadt aller cruden, alre bomen, alre metalen, alre edelre gesteenten, aller vogelen, aller beesten, aller visschen, aller slangen ende crupende dieren, ende int generael te spreken, heeft hi kennisse gehadt aller creaturen. Ende dat noch meer is, hi hadde claerder ende volcomender verstant van der Heiliger Drievoudicheit dan ye mensche hadde. Ende des gelijken van der menschwerdinge ende gheboorten Cristi. Ende daerom heeft hem God geset als een keiser ende overste paeus der gansser werelt, ende dat alle creaturen des hemels ende der aerden Adam bekenden als een here. Ende opdat den mensche die eijgenscap ende die craft aller dinghen kundich ware, so geboet God alle hemelsche ridderscap, dat si alle creaturen voer ende tot Adam brengen souden, dat hi enen ygelicken geslachte haer eijgen namen insette ende gave. Ende Adam gaf allen dieren ende beesten, vogelen ende visschen bequame namen, also si nu genoemt werden. Mer alle andere creaturen, die onwandelber ende onberoerlic waren, als bergen, eylanden, meren, wateren, bomen ende alle cruden, die sijn voer hem gebrocht niet lijflick, noch tegenwoerdelick, mer doer die inwendige beeldinghe ende bescouwinge ende bekentnissen hoere natueren heeft hi se alle haer eijgen namen gegeven, in sulcker sprake als hi hadde, dat is Hebreusse oft Joessche sprake. Als nu Adam een keiser ende here geset was van God over alle dingen, heeft hem God genomen opten selven dach dat hi gescapen was, ende brocht hem in dat paradijs, dat is in den boemgert [2v] des genoechten ende lusticheit, daert alle tijt scoen weder is, noch coude noch hette. Ende wat daer eens leeft, en mach niet sterven. Die bomen staen daer altijt al even groen, mit fruchten ende blader, ende en verdorren niet; het is daer lustelick ende genoechlick te wesen, dat een verwonderen mach. Ende God sette hem daerinne, dat hi dat wercken soude; niet van noots wegen, mer om te vermaken ende te verlustigen. O alre doerluchtichste, eerwaerdichste, hoechgeborenste ende alre heilichste keiser ende here Adam, here van Goods ghenaden des paradijs ende der gansser aerden; een vat vol alre wijsheit ende doechden, ende vader alre menschen! Als nu God der here sach dat gheen van allen levendigen dingen ende creaturen Adam ghelijck was, sprack God: Ԉet en is niet goet den mensche allene te sijn; laet Ons maken een hulper die hem ghelijck sij, om kinderen voert te brengen.ՠEnde rechtevoert sandt God een soete slaep opter selver stede in Adam, ende die Here nam een ribbe uut sijnder siden, ende vervolde die mit vleis. Ende van der ribbe maecte hi een wijf. Ende doe Adam wacker wert, brochte God dat wijf voer Adam, dat hi hoer oec enen name gheven soude, gelijken ander creaturen; ende als Adam hoer sach, sprack hi: Ԅat been is van minen beenre, ende dat vleis is van minen vleissche, ende sal heten een wijf ende des wijfs name sal wesen ghenoemt Eva, dat is te seggen in Duyssche, een moeder aller levendigen. Ende het is te gheloven, dat se God ghescapen heeft also uutnemende wonderlicken scoen van lijf, ende mit enen vrolicken aensicht, ende mit onsprekelicker chijerheit. Ende si waren beide naect, ende en scaemden hem niet. Ende God die Here gheboot hem dat si eten souden van allen vruchten, die in den paradijse stonden, uutgheseit van den vruchten des booms wetende goet ende quaet, op een peine des ewigen sterflicken doots. Ende opten selven dach, doer ingeven des duvels, soe overtraden si dat ghebot, want dat serpent daer die duvel doer sprack, tempteerde eerst dat wijf, soe dat si, overmits wijflicke lichtverdicheit, daerof at, ende brocht horen man oec daertoe, dat hi mit hoer at. Terstont werden hoer ogen op gedaen, ende bekenden dat si naect waren, ende maecten enen bondt van vigheblaen, ende bedecten hoer scamelheden daermede; want soe drade als si in den vruchte gebeten hadden, van stonden an voelden si beiden den perickel ende ongehoersaemheit hoere manlicker ende vroulicker leden, ende scaemden hem hoere naectheit, also men dit al tesamen claerlicken bescreven vint int eerste der Bibelen. Ende als si dat gebot overtreden ende gebroken hadden worden si terstont gheworpen ende ghestoten uuten paradise, daer si niet dan VII uren in en waren, als gemeenlick die doctoren seggen, ende worden geset in dit dal der tranen des aertrijcks. Ende God maecte hem cleder van peltzen daer si hoer naectheit mede bedecken mochten. Ende als Methodius scrijft, soe waren si noch in horen onnoselheit ende maechdelicken staet als si uuten paradise gestoten worden. Dwelcke oec scrijft Sinte Hieronimus tot die maecht Eustochium sprekende: Eva is maecht gheweest in den paradyse, ende dat begin der bruloften heeft oerspronck genomen na den peltsen clederen. Godefridus van Viterbien scrijft in sine croniken, dat Adam ende Eva ende hoer nacomelingen totter diluvien toe en aten noch broot, noch vleis, noch visch, noch en droncken geen wijn; mer si aten van den vruchten der bomen ende cruden der aerden, ende droncken beestenmelck oft water. Ende als Gobelinus in Cosmidromio scrijft, so aten si bonen voer broot, ende daer om heeft se noch den name in Latijn faba a fagin. Si en aten oec niet gecocte spise, uuten welcken te mercken is, dat si weinich of geen vier gehat en hebben, noch te coken, noch te backen, noch oec hem te warmen, ende hadden peltsen cleideren van den vellen der scapen; ende woonden in die culen ende holen der aerden, of si maecten hutten van telgeren ende rijsen der bomen, dat si voer den anloop der wilder dieren ende beesten bewaert waren. Adam, in den XV jaer nadat hi gescapen was, teelde hi an Eve zijnre huisvrou enen soen, geheten Caym, ende zijn suster Calmana; ende waren de eerst van vrou ende man geboren. [3r]

Ende daerna, in den XXX jaer, heeft hi geteelt Abel ende sijn suster Delbora. Want Eva brochte altijt ter werelt tot eenre geboorte een knechtken ende een meysken, als Josephus, de Juessche meester, scrivet in sine cronike. Si leefden alle haer dagen in strenger penitencie, om der sonden willen der ongehoersaemheit, ende leiden een heilich leven, verwachtende barmherticheit ende ghenade alsoe grootelick, dat Adam begavet wert mitter gaven der prophecien, ende wert een prophete. Ende propheteerde van der incarnatie ende gheboerte ons Heren Jesu Christi, ende van der diluvie over dat gantse aertrijck; ende dat die werlt ten lesten dagen mitten viere ghereinicht sal werden, ende van veel andere dingen. Adam ende Eva gaven hoer kinderen, neven, ende nichten, gheboden der rechtverdicheit, hoe dat si God vresen ende ontsien souden, God loven ende danken ende offerhanden geven van den eersten vruchten, beide van beesten ende van andere haven. Ende daer uut quam dat Cayn ende Abel offerhande deden. Dese Caym vermoerde Abel sinen broeder uut hat ende nijt, ende daerom wert hi van God vermaledijt. Caym was out C ende XV jaer; Abel C jaer, ende Adam C ende XXX. Ende Adam bescreide Abel sinen soen C jaer; ende hadde gheloeft bi sinen wive niet meer te slapen noch te bekennen. Dwelck hem God ofnam, ende geboet hem die geloftenisse te breken. Ende als Adam oudt was was CC jaer ende XXX, soe bekende hi sine huysvrouwe, ende si ghebaerde enen soen, gheheten Seth. Ende van dien sijn wi alle ghecomen, want dat gantsse geslachte van Caym om sijnre sonden willen ende sijnre kinderen, ende hoere oncuysheit, verdroncken alle in die diluvie, behalven Noe ende sijn kinderen. Adam ende Eva hebben te samen ghehadt, behalven Caym, Abel ende Seth ende haer susteren, noch XXX sonen. Ende Methodius scrijft, dat si C sonen ghehat hebben; ende dat en is niet ongeloeflick, want als Augustinus seit, soe en sijn si van Moyses niet al bescreven dan allene die van node waren te bescriven, om te volbrenghen die linie der gheboerten Cristi. Adam, als hi out was IX C jaer ende XXX, soe wert hi cranck ende starf. Ende hi wert begraven in der stadt Ebron. Ende Eva, als si gestorven was, wert si daer oec geleit in datselve graf. Aldus was Eva ouder, ende leefde langer dan Adam, horen man. Andere scriven, dat Adam begraven is geweest in den berch van Calvarien, ende dat namaels sijn lichaem vervoert is geweest ende begraven in Ebron, mer sijn hooft is gebleven in den berch van Calvarien. Ende daerna, als Sinte Ambrosius scrijft, opter selver stadt, is onse Here ghecruyst gheweest.

Van de schepping Adam en Eva, de eerste mensen, waarvan dat hele menselijke geslacht van gekomen is.

Dat II kapittel.

In het eerste jaar der wereld op de 6^de dag op de 25^ste dag van maart heeft God geschapen Adam van het slijk der rode aarde in de akker bij Damascus een volwassen man naar Zijn beeld. En toen hij geschapen was en naakt voor de Heerstond van stonden aan met opgeheven handen heeft hij God geloofd en bedankt en zei: ԏ Heer, Uw handen hebben mij gemaakt en daarom gedenk voortaan mij dat ge mij gemaakt hebt van slijk en hebt me gekleed met een huid en vlees en hebt men tezamen gezet van beenderen en aderen; verleen me leven en barmhartigheid.ՠToen nu Adam geschapen was, een frisse weelderige jonge man, heeft hem God de heer begaafd met zo' n grote gratie en genade dat hij zonder meester, maar alleen uit kracht der onuitsprekelijke gerechtigheid volkomen geweten en verstaan heeft de 7 vrije kunsten. Hij heeft ook kennis gehad van alle kruiden, alle bomen, alle metalen, alle edele gesteenten, alle vogels, alle beesten, aller vissen, alle slangen en kruipende dieren en in het algemeen te spreken heeft hij kennis gehad van aller creaturen. En dat nog meer is, hij had duidelijk en volkomen verstand van de Heilige Drievuldigheid dan ooit een mens had. En dergelijke van de menswording en geboorte Christus. En daarom heeft hem God gezet als een keizer en overste paus der ganse wereld en dat alle creaturen van de hemel en de aarde Adam bekenden als een heer. En opdat de mens de eigenschap en de kracht van alle dingen bekend was zo gebood God alle hemelse ridderschap dat ze alle creaturen voor en tot Adam brengen zouden en dat hij elk geslacht hun eigen namen inzette en gaf. En Adam gaf alle dieren en beesten, vogels en vissen bekwame namen, alzo ze nu genoemd worden. Maar alle andere creaturen die onveranderlijk en onberoerd waren als bergen, eilanden, meren, wateren, bomen en alle kruiden die zijn voor hem gebracht zonder leven, nog tegenwoordig, maar door de inwendige inbeelding en aanschouwen van hun naturen heeft hij ze allen hun eigen namen gegeven in zulke woorden als hij had, dat is Hebreeuws of Joodse taal. Toen nu Adam als een keizer en heer gezet was van God over alle dingen heeft God hem genomen op dezelfde dag dat hij geschapen was en bracht hem in dat paradijs, dat is in de boomgaard van genoegen en lustigheid waar het altijd mooi weer is, nog koude nog hitte. En wat daar eens leeft mach niet sterven. Die bomen staan daar altijd al even groen met vruchten en bladeren en verdorren niet; het is daar lustig en genoeglijk te wezen dat iemand het verwonderen mag. God zette hem daarin dat hij dat bewerken zou; niet vanwege nood, maar om te vermaken en te verlustigen. O aller doorluchtigste, eerwaardigste, hoog geboren en allerheiligste keizer en heer Adam, heer van Gods genade des paradijs en de ganse aarde; een vat vol alle wijsheid en deugden en vader van alle mensen! Toen nu God de heer zag dat geen van alle levende dingen en creaturen Adam gelijk was sprak God: ‘Het is niet goed de mens alleen te zijn; laat Ons maken een helper die hem gelijk is om kinderen voort te brengen.’ En gelijk zond God een zachte slaap op dezelfde plaats in Adam en de heer nam een rib uit zijn zijde en vulde die met vlees. En van der rib maakte hij een wijf. En toen Adam wakker werd bracht God dat wijf voor Adam dat hij haar ook een naam geven zou gelijk andere creaturen; en toen Adam haar zag sprak hij: ‘Dat been is van mijn been, dat vlees is van mijn vlees en zal heten een wijf en de naam van het wijf zal genoemd wezen Eva, dat is te zeggen in Diets, een moeder aller levenden. En het is te geloven dat God haar geschapen heeft alzo uitnemend wonderlijk mooi van lijf en met een vrolijk aanzicht en met onuitspreekbare sierlijkheid. En ze waren beide naakt en schaamden zich niet. En God de heer gebood hen dat ze eten zouden van alle vruchten die in het paradijs stonden, uitgezonderd van de vruchten van de booms die van goed en kwaad wist op een pijniging van de eeuwige sterfelijke dood. En op dezelfde dag door ingeven van de duivel zo overtraden ze dat gebod, want dat serpent daar de duivel door sprak, verleidde eerst dat wijf zodat ze, vanwege vrouwelijke lichtvaardigheid, daarvan at en bracht het haar man ook daartoe dat hij met haar at. Terstond werden hun ogen opengedaan en bekenden dat ze naakt waren en maakten een band van vijgenbladeren en bedekten hun schaamstreek daarmee; want zodat ze in de vrucht gebeten hadden, van stonden aan voelden ze beiden het risico en ongehoorzaamheid van hun mannelijke en vrouwelijke leden en schaamden zich hun naaktheid, alzo men dit alles tezamen helder beschreven vindt in het eerste der Bijbel. En toen ze dat gebod overtreden en gebroken hadden werden ze terstond geworpen en gestoten uit het paradijs waar ze net 7 uren in waren, zoals algemeen de doctoren zeggen en werden gezet in dit dal der tranen van aardrijk. En God maakte hen kleren van pelsen waar ze hun naaktheid mee bedekken mochten. En zoals Methodius schrijft, zo waren ze nog in hun onschuld en maagdelijke staat toen ze uit het paradijs gestoten werden. Wat ook schrijft Sint Hieronimus die tot de maagd Eustochium sprak: ԅva is maagd geweest in het paradijs en dat begin der bruiloft heeft oorsprong genomen na de pels kleren. Godfried van Viterbo schrijft in zijn kronieken dat Adam en Eva en hun nakomelingen tot de zondvloed toe aten nog brood, nog vlees, nog vis, nog dronken geen wijn; maar ze aten van de vruchten der bomen en kruiden der aarde en dronken beestenmelk of water. En zoals Gobelinus in Cosmidromio schrijft zo aten ze bonen voor brood en daarom heeft het nog de naam in Latijn faba a fagin. Ze aten ook geen gekookte spijs, waaruit te merken is dat ze weinig of geen vuur gehad hebben, nog te koken, nog te baken, nog ook zich te warmen en hadden pelzen kleren van de vellen der schapen; en woonden in de kuilen en holen der aarde of ze maakten hutten van telgeren en twijgen der bomen zodat ze voor de aanloop der wilde dieren en beesten bewaard waren. Adam teelde in het 15^de jaar nadat hij geschapen was aan zijn huisvrouw Eva een zoon geheten Kain en zijn zuster Calmana; en waren de eerste van vrouw en man geboren. [3r]

En daarna, in het 30^ste jaar, heeft hij geteeld Abel en zijn zuster Delbora. Want Eva bracht altijd ter wereld in een geboorte een knechtje en een meisje zoals Josephus de Joodse meester, schrijft in zijn kroniek. Ze leefden al hun dagen in strenge penitentie vanwege de zonde der ongehoorzaamheid en leidden een heilig leven, verwachtten barmhartigheid en genade alzo zeer dat Adam begiftigd werd met de gave van profetie en werd en profeet. En profeteerde van de incarnatie en geboorte onze Heer Jezus Christus en van de zondvloed over dat ganse aardrijk; en dat de wereld ten laatste dagen met vuur gereinigd zal worden en van veel andere dingen. Adam en Eva gaven hun kinderen, neven en nichten geboden der rechtvaardigheid, hoe dat ze God vrezen en ontzien zouden, God loven en danken en offerhanden geven van de eerste vruchten, beide van beesten en van andere have. En daaruit kwam dat Kain en Abel offerande deden. Deze Kain vermoordde zijn broeder Abel uit haat en nijd en daarom werd hij van God vermaledijd. Kain was oud 115 jaar; Abel 100 jaar en Adam 130. En Adam beschreide zijn zoon Abel 100 jaar en had beloofd niet meer bij zijn wijf niet meer te slapen nog te bekennen. Wat hem God afnam en gebood hem die belofte te breken. En toen Adam oud was 230 haar zo bekende hij zijn huisvrouw en ze baarde een zoon geheten Seth. En van die zijn we allen gekomen want dat ganse geslacht van Kain vanwege zijn zonden en zijn kinderen en hun onkuisheid verdronken allen in de zondvloed, behalve Noach en zijn kinderen. Adam en Eva hebben tezamen gehad, behalve Kain, Abel en Seth en hun zusters, nog 30 zonen. En Methodius schrijft dat ze 100 zonen gehad hebben; en dat is niet ongeloofwaardig want zoals Augustinus zegt zo zijn ze van Mozes niet allen beschreven dan alleen die het nodig waren te beschrijven om te volbrengen de linie der geboorte van Christus. Adam, toen hij 930 jaar oud was, zo werd hij ziek en sterf. En hij werd begraven in de stad Hebron. En Eva, toen ze gestorven was, werd ze daar ook gelegd in datzelfde graf. Aldus was Eva ouder en leefde langer dan haar man Adam. Andere schrijven dat Adam begraven is geweest in den berg van Calvarie en dat later zijn lichaam vervoerd is geweest en begraven in Hebron, maar zijn hoofd is gebleven in de berg Calvarie. En daarna, zoals Sint Ambrosius schrijft, op dezelfde plaats is onze Heer gekruisigd geweest.

Hoe dat die diluvie quam, ende de werlt mitten water verghing, ende hoe dat van Noe III sonen alle dat menschelicke gheslacht gecomen is.

Dat III capittel.

Als die werlt gestaen hadde II M II C ende XLII jaer, als Sinte Jheronimus scrijft, soe heeft God overmits der menschen menichvoudigen sonden die werlt willen plagen ende doen vergaen mitten water. Noe, Lamechs soen, die IX van Adams geslachte, een rechtverdich man, sachtmoedich ende barmhertich, heeft ghenade gevonden bi God den Here. Ende als hi out was V C jaer, gewan hi III sonen, als Sem, Cham ende Japhet. Ende in desen tijden waren die ghedachten der menschen anders niet, tot aller tijt, dan tot sonden. Mer Noe was een goet Godfruchtich man, ende was altijt daerom uut, mit leringe, mit vermaninge, mit prediken, dat hi dat volck bekeren mochte. Ende want hi niet en bedreef, noch en vorderde, ende besorcht was dat si hem sine huysvrouwe ende sinen kinderen verslaen ende doden mochten, soe vloot hij uuten selven lande. Ende als hi wech ghetoghen was, sprack God tot hem: Ԉet rouwet Mi, dat Ic den menschen gemaect ende gescapen hebbe; Ic wil se verdiligen ende doen vergaen mitten water.ՠEnde God geboet hem dat hi een scip maken soude, ende seide hem die ghesteltnis des scips, hoe hi dat maken soude van lancheit ende hoecheit, ende van ondersceit der cameren des scips, daerinne die dieren ende beesten die levendich bliven [3v] souden, behouden souden worden. Noe bestont dat scip te maken, ende bouwede daerover C jaren; ende binnen desen tijden gaf God den sondigen menschen dat si hem beteren souden ende penitencie deden. In welcke tijt Noe dagelicxs die menschen riep tot penitentie ende beteringe, mer si worden hoe langer hoe arger. Doe nu die C jaer omme ghecomen waren, ende die arcke bereit was, doe was Noe VI C jaer out; soe nam hi mit hem in die arcke vitaelge ende noottrufticheit van spise, ende nam mit hem van allen dieren ende beesten der gheslachten, die behouden souden werden, van elx een manneken ende een wijfken. Oec ghinc hi mit sine huysvrouwe, mit sine III sonen ende hoer huysvrouwen, dat waren VIII personen, in die arcke. Doe Noe mitten sinen, ende allen dieren ende beesten, die van God daertoe bestelt waren, in der arcken waren, doe begant te regenen; ende regende XL dagen ende XL nachten. Ende die wateren worden wassende, ende voerden die arcke XV cubitus oft ellenbogen hoech boven alle gheberchten, hoe hoech si oec waren. Ende in deser hoechte stonden die wateren C ende L dagen boven alle aertrijck. Ende daer verdranck alle dat levende was, behalven Noe mitten sinen die in die arke waren. Daerna begonnen die wateren te minderen, ende opten selven dach als Noe in der arken ghegaen was, opten selven dach ghinc hi weder dairuut als dat jaer om ghecomen was. Doe Noe der overste paeus ende keiser des menschelicken gheslachtes mit sijnre huysvrouwe, mit sine III sonen ende hoer huysvrouwen uuten arken gegaen waren, soe heeft hi altehant een altaer gemaect, ende heeft God den Here offerhande gedaen van allen dieren ende beesten, ende riep God den Here an mit ghebeden, lof ende sange. Ende dat offer behagede God, ende was Hem ontfanclick. Ende God die Here ghebenedide hem ende sine kinderen mit eenre drievoudighe benedijnge, als mit vermenichvoudicheit sijns gheslachts; ten anderen, mitter onderwerpinge aller levender creaturen; ten derden, mit toelatinge der vleislicker spijsen, welcke spijse des vleis is verhengt ende toeghelaten om der onvruchtberheit willen der aerden, diewelcke onvruchtberheit vermeert is ende groter gheworden na der diluvie dan te vorens. Noe, die goede man, leefde na der diluvie CCC ende XL jaer; ende in derselver tijt, behalven die drie sonen Sem, Cham ende Japhet, ghewan hi noch sonen ende dochteren. Ende als Phijlo, een Juesch meester, scrijft, soe heeft Noe gesien sine kindere kints kinderen, die van sinen III sonen ghecomen waren, ende waren gewassen ende vermenichvoudicht in den ghetale van XXIIII M mannen, behalven die wiven ende kinderen. Ende doe Noe out was IX C ende L jaren, starf hi, ende cort daernae versameden alle die gheslachten van Noes kinderen gecomen, ende coren III hoeftmannen ende vorsten, die se regeeren souden, ende bestonden te bouwen den groten toorne van Babilonien, beducht wesende dat die werlt weder mitten water vergaen soude. Also lange als Noe levede, soe ontsagen ende vreesden hem die gheslachten, ende hilden hem voer enen keiser ende here; ende hi onderwees ende leerde hem luden te leven nader regele des gherechticheits Goods. Mer soe drade als hi doot was, hebben si hem op gerecht tegen God, ende sijn ghevallen in groten vulen stinckenden sonden.

Hoe dat de zondvloed kwam en de wereld met het water verging en hoe dat van de drie zonen van Noach dat hele menselijke geslacht gekomen is.

Dat III kapittel.

Toen de wereld gestaan had 2242 jaar, zoals Sint Hieronymus schrijft, zo heeft God vanwege de mensen menigvuldige zonden die wereld willen plagen en lieten vergaan met het water. Noach, de zoon Lamech en de 9^de van Adams geslacht, een rechtvaardig man, zachtmoedig en barmhartig, heeft genade gevonden bij God de Heer. En toen hij 500 jaar oud won hij 3 zonen, als Sem, Cham en Jafet. En in deze tijden waren de gedachten der mensen niets anders te alle tijd dan tot zonden. Maar Noach was een goed Godvruchtig man en was altijd daarop uit met lering, met vermaningen, met prediken dat hij dat volk bekeren mocht. En omdat het niets uithaalde nog vorderde en bezorgd was dat ze hem en zijn huisvrouw en zijn kinderen verslaan en doden mochten zo vloog hij uit dat land. En toen hij weggetrokken was sprak God tot hem: ‘Het berouwt Mij dat Ik de mensen gemaakt en geschapen heb; Ik wil ze verdelgen en met water laten vergaan. ‘En God gebood hem dat hij een schip maken zou en zei hem de gesteldheid van het schip, hoe hij dat maken zou en de lengte en de hoogte en van het onderscheid der kamers van het schip waarin de dieren en beesten levend blijven [3v] zouden behouden zouden worden. Noach bestond dat schip te maken, en bouwde daarover 100 jaren; en binnen deze tijd gaf God de zondige mensen dat ze zich verbeteren zouden en penitentie deden. In welke tijd Noach dagelijks de mensen riep tot penitentie en verbetering, maar ze werden hoe langer hoe erger. Toen nu die 100 jaar omgekomen waren en de ark bereid was toen was Noach 600 jaar oud; zo nam hij met hem in de ark voedsel en nooddruft van spijs en nam met hem van alle dieren en beesten der geslachten die behouden zouden worden, van elk een mannetje en een wijfje. Ook ging hij met zijn huisvrouw, met zijn 3 zonen en hoe dat waren 8 personen in de ark. Toen Noach met de zijnen en alle dieren en beesten die van God daartoe besteld waren in de ark waren toen begon het te regenen; en regende 40 dagen en 40 nachten. En de wateren begonnen te wassen en voerden de ark 15 ellenbogen hoog boven alle gebergten, hoe hoog ze ook waren. En in deze hoogte stonden de wateren 150 dagen boven het hele aardrijk. En daar verdronk alles dat leefde, behalve Noach met de zijnen die in de ark waren. Daarna begonnen de wateren te minderen en op dezelfde dag toe Noach in de ark gegaan was, op dezelfde dag ging hij er weer uit toen dat jaar omgekomen was. Toen Noach, de overste paus en keizer van het menselijke geslacht met zijn huisvrouw, met zijn 3 zonen en hun huisvrouwen uit de ark gegaan waren zo heeft hij gelijk een altaar gemaakt en heeft God de Heer offerande gedaan van alle dieren en beesten en riep God de Heer aan met gebeden, lof en zang. En dat offer behaagde God en was Hem ontvankelijk. En God de heer zegende hem en zijn kinderen met een drievoudige zegening, als met vermenigvuldiging van zijn geslacht; ten anderen, met de onderwerping alle levende creaturen; ten derden, met toelaten van vlees spijzen welke spijs van vlees is toegestaan en toegelaten vanwege de onvruchtbaarheid van de aarde welke onvruchtbaarheid vermeerderd en groter is geworden na der zondvloed dan tevoren. Noach, die goede man, leefde na de zondvloed 340 jaar; en in dezelfde tijd, behalve die drie zonen Sem, Cham en Jafet, won hij nog zonen en dochters, En zoals Philo, een Joodse meester, schrijft, zo heeft Noach gezien zijn kinderen kindskinderen die van zijn 3 zonen gekomen waren en waren gegroeid en vermenigvuldigd tot het getal van 24 000 mannen, behalve de wijven en kinderen. En toen nog 950 jaren oud was stierf hij en gauw daarna verzamelden alle geslachten die van Noach kinderen gekomen en kozen 3 hoofdmannen en vorsten die ze regeren zouden en bestonden te bouwen de grote toren van Babylon die bevreesd waren dat de wereld weer met het water zou vergaan. Alzo lang als Noach leefde zo ontzagen en vreesden hem de geslachten en hielden hem voor en keizer en heer; en hij onderwees en leerde hen te leven naar de regels van de rechte God. Maar zo gauw hij dood was hebben ze zich opgericht tegen God en zijn gevallen in grote vuile en stinkende zonden.

Hoe dat die gantse werlt van Noe ende sijn III kinderen mit menschen vervolt is, ende wat elck tot sinen dele ende erve ghenomen heeft.

Dat IIII capittel.

Hier is te weten dat Noe in sijn leven sinen III sonen, Sem, Cham ende Japhet, als een gheweldige keiser ende here der gansser werlt (die in III delen ghedeelt is, als Asien, Affriken ende Europen) gheordineert ende bestelt heeft, dat een ijgelick een deel als voer zijn vaderlick erve besitten ende hebben soude; van welcke III delen elc deel in veel landen ende provincien ghedeelt is. Nu hebben een ijgelick van desen III sonen veel kinderen ghehadt, van welcken kinderen oec grote gheslachten ghecomen zijn. Soe heeft dan een ijgelick van den III sonen zijn deel erves inghenomen, mit sinen [4r] gheslachten, ende hebben alsoe die gansse werlt besettet mit volck, ende den landen ende provincien namen ingeset. Ende nadat si vermenichvoudicht werden in veelheit des volcxs ende der personen, daerna hebben si hem verstroyet in allen landen, ende die begrepen ende woenachtich ghemaect. Item. Boven desen III sonen heeft Noe ghehadt noch enen soen, ghenoemt Jonychus, als Methodius scrijft, ende Vincencius in Den Spiegel Historiael, ende ghemeenlick alle historie scrivers. Ende was sijn eerste gheboren soen, als Methodius scrijft. Mer Moyses en noemt hem niet in der Bibelen, want daer en worden niet meer dan VIII menschen salveert in der diluvien, als voer ghescreven staet. Aldus, had hi Noes outste soen geweest, soe most hi mede in der arken gheweest hebben, oft hi most verdroncken hebben gheweest. Mer Jacobus Philippi, van Sinte Augustinus Oerde, scrijft in sijn cronike, dat Noe heeft gewonnen sinen vierden soen na der diluvien, ende was ghenoemt Jonichus. Ende was een cloecksinnich man, ende een groot astronimus, ende was die eerste die die ghelegentheit ende naturen der sterren angemerct hevet. Overmits sine konst bekende hi dat opcomen ende beginsel der IIII principael rijken, ende oec horen onderganck ende destructie. Desen gaf die vader gheen deel mit sinen broederen, mer hi gaf hem grote ghiften ende gaven. Ende hi toech in een lant genoemt Ethan, ende gewan daer kinder bi sinen wive, ende vermenichvoudichde sere, ende was des selven volckes here; ende bouwede daer een stadt, die noemde hi na hem selven Jonicha. Item. Noch scriven een deel historijscrivers sommiger landen om lof ende ere hoers geslachtes uut outheden der tijden, van anderen sonen die Noe ghehadt heeft. Ende van denselven scriven si, dat si daerof ghecomen sijn, ende hebben hoer landen eerst begrepen als sijn die Beemers ende andere. Item. Die scriver der historien ende croniken van Zassen, die climpt op in die vertellinge der selver ofcompst tot op enen soen van Noe, die in der arken gheboren is gheweest, ghenoemt Scrophius. Item. Een ander scriver der historien van den Romeinen, ghenoemt Escondius, die scrijft, dat Noe noch een soen heeft gehadt, genoemt Janus, daer si of gecomen soude wesen; daer die berch noch binnen Romen legghende, Janiculus, sinen naem of heeft. Mer wat hier van dese nageboren Noes soen sij, bevele ic den gheleerden; want elcke nacie ende gheslachte begeert die outste haercoemst te hebben.

Hoe dat de ganse wereld van Noach en zijn 3 kinderen met mensen gevuld is en wat elk tot zijn deel en erve genomen heeft.

Dat IIII kapittel.

Hier is te weten dat Noach in zijn leven zijn 3 zonen Sem, Cham en Jafet als een geweldige keizer en heer der ganse wereld (die in 3 delen verdeeld is (als Azie, Afrika en Europa) geordend en besteld heeft, zodat iedereen een vaderlijk erfdeel bezitten en hebben zou; van welke 3 delen elk deel in veel landen en provincies verdeeld zijn. Nu hebben elk van deze 3 zonen veel kinderen gehad waarvan ook grote geslachten gekomen zijn. Zo heeft dan elke van de 3 zonen zijn erfdeel ingenomen met zijn [4r] geslacht en hebben alzo de ganse wereld bezet met volk en de landen en provincies namen ingezet. En nadat ze vermenigvuldigd warren in veelheid van volk en personen zijn ze daarna verstrooid in alle landen en die begrepen en bewoonbaar gemaakt.

Item. Boven deze 3 zonen heeft Noach gehad nog een zoon genoemd Jonichus, als Methodius schrijft, en Vincencius in Den Spiegel Historiael en gewoonlijk alle historieschrijvers. En het was zijn eerstgeboren zoon, zoals Methodius schrijft. Maar Mozes noemt hem niet in de Bijbel, want daar werden niet meer dan 8 mensen gered in de zondvloed. Aldus, was hij de oudste zoon van Noach geweest zo moest hij mede in de ark geweest zijn of hij moest verdronken zijn geweest. Maar Jacobus Philippi, van Sint Augustinus Orde, schrijft in zijn kroniek dat Noach zijn vierde zoon heeft gewonnen na de zondvloed en was genoemd Jonichus. En was een kloeke man en een grote astronoom en was de eerste die de gelegenheid en natuur der sterren aangemerkt heeft. Vanwege zijn kunst bekende hij dat opkomen en begin der 4 voornaamste rijken en ook hun ondergang en vernietiging. Deze gaf de vader geen deel met zijn broeders maar hij gaf hem grote giften en gaven. En hij trok in een land genoemd Ethan en won daar kinderen bij zijn wijf en vermenigvuldigde zeer en was heer van dat volk en bouwde daar een stad en noemde die naar zichzelf Jonicha.

Item. Nog schrijven een deel historieschrijvers van sommige landen om lof en eer van hun geslacht uit oude tijden van anderen zonen die Noach gehad had. En van die schrijven ze dat ze daarvan gekomen zijn en hebben hun landen eerst begrepen als zijn die van Bohemen en andere. Item. De historieschrijvers en kronieken van Saksen die klimt op in de vertelling van die afkomst op een zoon van Noach die in de ark geboren is geweest genoemd Scrophius.

Item. Een andere historieschrijver van de Romeinen, genoemd Escondius, die schrijft dat Noach nog een zoon heeft gehad, genoemd Janus, waarvan ze afkomen zouden zijn; waar de berg nog binnen Rome ligt Janiculus zijn naam van heeft. Maar wat hier van deze na geboren zoon van Noach is beveel ik de geleerden; want elke natie en geslacht begeert de oudste afkomst te hebben.

Hoe dat die werlt in III delen gedeelt is, ende in wat dele ende contreije die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gelegen sijn.

Dat V capittel.

Noe, als voerseit is, hadde III sonen in der arken, als Sem, Cham ende Japhet; ende van desen quamen LXXII nacien ende gheslachten. Ende dese hebben die gansse werlt beseten, elck als sijn vaderlick erve. Die werlt is gedeelt in drien percelen ende delen, als Asien, Affriken ende Europen. Asien is dat groetste, wijtste ende breetste, ende is die een helft van der gansser werlt, ende begint an die noortside van der rivier Tanays ende an die suytside van der rivier Nylus, streckende opwarts tot int oeste. Ende dit deel heeft Sem, Noes outste soen beseten. Ende van hem sijn gecomen XXVII geslachten, die hem bi lancheden van tiden over al dit lant van Asien verspreit ende gestroiet hebben, nadat si vermenichvoudichden in den volcke. Dat ander deel, Affriken, is dat rijckste, ende is dat derden deel van der werlt, ende begint van der riviere Nylus, streckende westwert in dat Atlantich meer bi Hercules Colonnen. Ende dit deel heeft Cham, Noes ander soen beseten. Ende van hem sijn gecomen XXX geslachten, die oec bi langen tijden uut menichvoudicheit hem int Affrijcsse lant verspreit ende gedeelt hebben. Ende also dese twe delen geleghen sijn op gheensijdt meers, ende verde van ons, ende ons oncondich sijn, daerom en wil ic niet veel daerof scriven, wanttet te lange vallen soude ende tot onser materie ende propoeste niet en dient. [p4]

Want als Jheronimus scrijft, soe sijn de geslachten van desen II sonen om veranderinge des volcs ende der namen, of doer striden ende andere ongevallen al geheel destrueert, vergaen ende tot niet gecomen, geliken dat lant van Clein Asien, daer vele landen ende provincien in ghelegen sijn ende Clein Asien plach te heten, dat wert nu genoemt Turkijen, overmits dattet die Turcken besitten ende ingenomen hebben; leest dat tractaetken dat paeus Pius die II gemaect heeft van desen dele van Asien: daer suldi besceits genoech in vinden. Dat derde deel Europen is dat machtichste van volck, ende begint van der rijviere Tanays, streckende westwert in die Spaensse zee, bi Hercules Colonnen. Ende dit deel heeft Japhet, Noes derde soen, beseten. Ende van hem sijn gecomen XV gheslachten, ende hebben hem mede verstroyt ende ghedeelt, nadat si wassende ende multiplicerende van volck groot werden. Ende dese II delen, als Affriken ende Europen, worden vaneen gesceiden mitten water, dat men heet Mare Mediterranen, dat is die Middel Zee, beghinnende vant lant van Syrien, daer dat Heilighe Lant inne leit, streckende westwert tot in die Grote Zee, die men Oceanus hiet, ende die gantsse werlt omcingelt hevet. Aldus is Asien ghelegen int oest; Affriken int suden; Europen int noorden. Ende alsoe ons dit derden deel, Europen, meest bekant is, ende dat meeste deel kersten ende der Heiliger Roomscher Kercken obedierende is, soe wil ic int cort recenseren ende overlopen die namen der landen ende provincien in Europen ghelegen, sonder enige descriptie ofte ghelegentheit, om der cortheits willen, want die paeus Pius die altesamen int lange narreert in sine Cosmographie van der bescrivinge van Europen. Welcker landen namen sijn dese: Die eerste provincie is ghenoemt Scithien, ghelegen in Asien; ende uut dit Scithien in Europen sijn die Hollanders uut ghesproten, dwelc heet men oec Sarmatien of Ruijssen. Ende in dese provincien leggen dese landen ende regioenen, te weten Alanien, Gothien, Satarchien, Neurien, Thissageten, Loristhenen, Dacien of Danien, Amasonien, Larodien, Massagethen, Scithetauren, Essidonien. Omtrent der zee leggen dese regionen ende provincien: Hoech-Misien, dat men nu Servien noemt; Neder-Misien, dat men Bosnien oft Bulgarien hiet; Hongarien, Valachien, Trachien, Achayen, Boecien, Phrigien, Gethen, Macedonien, Calcedonien, Magnesien, Migdonien, Tessalien, Archadien, Argien, Laconien, Messenen, Sparten, Albanien, Illirien of Slaven, Dalmacien, Croatien, Grecien, dat men oec Helles of Atticen noemt; Peloponesus, dat men nu noemt Moreen; Acarnanien, Epyrus, Istrien, ende meer andere, welcker regionen ende provincien namen nu veel verandert sijn. Na desen, an die zuytside, coemt Italien, daer vele hertochdommen ende graefscappen in ghelegen zijn, alst conincrijk van Neapels oft Sicilien, Tussien, Calabren, Poelgen, Campanien, Romanien, Strurien, Tuscanien, Lomberdien, Meylanen, Savoyen, ende meer andere. Insulen ende eylanden daer omtrent sijn Sicilien, Sardinien, Corsiken, Majoricken, Minoricken, conincrijcken toebehorende den coninc van Spangen oft van Aragon; Corciren, Ebosen, ende meer andere. An die noortside van Europen leggen dese provincien, als Groot Germanien of Duyslant, daer dese landen ende regionen in leggen, te weten Russien, Pruchen, Gothien, Lijflant, Polen, Beemen, Carnien, Carnithien, Stirien, Oestenrijck, Moravien, Slesien, Beyeren, Suaven, Duringen, Sassen, Hessen, Westphalen, Vrieslant, ende meer andere hertoechdommen ende graefscappen, die alle onder enen naem van Hoech-Duyslant ende Laech-Duyslant ghenoemt sijn. An die zuytside van Europen leggen dese provincien, ende sijn alle meest onder enen naem genoemt als Gallien of Walslant, ende wert gedeelt in drien delen, te weten datter is Gallia, Belgica, Celtica, ende Aquitanica. Belgica wert besloten mitten rivieren van der Seine, Rone, ende den Rijn an die noortside, ende strecket uuten oesten van dat ghebercht tot in die zee, ende heeft een deel van Duyslant mede in hem begrepen, als Switsen ende heel Hoech-Duyslant, daer vele hertoechdommen ende graef-scappen [5r] in gelegen sijn: Gulick, Cleef, Gelre, Brabant, Vlanderen, Henegouwen, Namen, Lutsenburch, Bourgondien, Limburch, Hollant ende Zeelant. Oec sijn daerinne gelegen vele bisdommen, als Coellen, Mens, Trier, Ludick, Utrecht, Covelens, Straesburch, Basel, Constans, Camerick, Terrvaen, Ruaen, Riemen, ende meer ander, die ic laet om der cortheits willen. Dat ander deel van Gallien, ghenoemt Celtica, begint van der riviere der Seijne tot die riviere van der Lore, ende van den rivier Matrone totter Ronen toe, ende eindet in die Middelzee ende an dat ghebercht van Savoijen, in denwelcken dat vele scone provincien, hertoechdommen, graefscappen ende bisdommen inne ghelegen sijn, die ic hier laet te scriven om der kortheits willen. Dat derde deel van Gallien, genoemt Aquitanica, begint van der riviere van den Lore totten bergen Pijreneen, die Walslant of Gallien sceiden van Spangen. In desen sijn oec vele heerlicke landen, provincien, hertoechdommen, graefscappen ende bisdommen. Dese II leste mit een deel van Belgica, sijn subject ende onderdanich den coninc van Francrijck. Die van desen volcomen verstant hebben wil, die overlese die cronike die Robertus Gaguinus gemaect heeft van den conincrijcke van Francrijck. Na desen volgt dat conincrijck van Spangen, daer vele conincrijcken, hertoechdommen ende graefscappen inne gelegen sijn als Castillien, Aragon, Navarren, Portegaele, Galissien, Sijvilgen ende Granaten. Spangen begint van die bergen Pijreneen int oest, hebbende an allen siden die zee belegen. Noch sijn in Europen andere conincrijcken, als Denemercken, Noerwegen, Sweden, Engelant, Scotlant, Hijerlant. Dits nu ons ghenoech gheseijt van den derden dele des werlts, Europen, daer die landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant inne ghelegen sijn, mit Francrijck ende Engelant, daer die Hollanders ende Zeelanders horen oerspronck of hebben, ende daer wi onse fondament ende cronike op gheset ende ordeneert hebben, als int vervolg bliken sal. Welcke twee voerseide conincrijcken principalick horen beginsel ende anvang ghecomen ende genomen sijn uut die destructie van Troyen, die ic hier int corte verhalen wil om tot onser materien te comen, want men dieselve historie int lange wel bescreven vindt.

Hoe dat de wereld in 3 delen verdeeld is en in wat delen en contreien de landen van Holland, Zeeland en Friesland gelegen zijn.

Dat V kapittel.

Noach had 3 zonen in de ark als Sem, Cham en Jafet; en van deze kwamen 72 naties en geslachten. En deze hebben de ganse wereld bezet, elk als zijn vaderlijke erve. De wereld is verdeeld in drie percelen en delen als Azië, Afrika en Europa. Azië is de grootste, wijdste en breedste en is de ene helft van de ganse wereld en begint aan de noordzijde van de rivier Don en aan de zuidzijde van de rivier Nijl en strekt opwaarts tot in het oosten. En dit deel heeft Sem, de oudste zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 27 geslachten die met lengte van tijd zich over al dit land van Azië verspreid en verstrooid hebben nadat ze vermenigvuldigden in volk. Dat andere deel, Afrika, is dat rijkste en is dat derde deel van der wereld en begint van de rivier Nijl en strekt westwaarts in de Atlantische oceaan bij de zuilen van Hercules. En dit deel heeft Cham, de volgende zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 30 geslachten die ook in lengte der tijden vermenigvuldigd zijn en zich in Afrika verspreid en verdeeld hebben. En alzo deze twee delen gelegen zijn op de andere kant van het meer en ver van ons en ons onbekend zijn daarom wil ik niet veel daarvan schrijven want het zou te lang vallen en dient niet tot onze materie en opzet. [p4]

Want zoals Hieronymus schrijft zo zijn de geslachten van deze 2 zonen om verandering van volk en de namen of door strijden en andere ongevallen al geheel vernield, vergaan en tot niet gekomen, gelijk dat land van Klein Azie waar vele landen en provincies in gelegen zijn en Klein Azië plag te heten, wat nu Turkije wordt genoemd omdat de Turken het bezitten en ingenomen hebben; lees dat traktaatje dat paus Pius de 2^de gemaakt heeft van dit deel van Azie: daar zal je genoeg bescheid in vinden. Dat derde deel Europa is dat machtigste van volk en begint van de rivier de Don en strekt westwaarts in de Spaanse zee bij de zuilen van Hercules. En dit deel heeft Jafet, de derde zoon van Noach, bezet. En van hem zijn gekomen 15 geslachten en hebben zich mede verstrooid en verdeeld nadat ze groeiden en vermenigvuldigden en groot van volk werden. En deze 2 delen, als Afrika en Europa, worden vaneengescheiden met een water dat men Middellandse Zee noemt, dat is de Middel Zee, en begint van het land Syrie daar het Heilige Land in ligt en strekt westwaarts tot in de Grote Zee die men Oceaan noemt en de ganse wereld omsingeld heeft. Aldus is Azië gelegen in het oosten; Afrika in het zuiden; Europa in het noorden. En alzo ons dit derde deel, Europa, meest bekend is en dat grootste deel christenen en de Heilige Roomse Kerk gehoorzaam is zo wil ik in het kort recenseren en overlopen de namen der landen en provincies in Europa gelegen, zonder enige descriptie of gelegenheid vanwege de kortheid want de paus Pius die alle tezamen in het lang verhaalt in zijn Cosmographie van de beschrijving van Europa. Welke namen van de landen deze zijn: De eerste provincie is genoemd Scythen, gelegen in Azië; en uit dit Scythen in Europa zijn de Hollanders van gesproten die men ook Sarmatiers of Russen noemt. En in deze provincies liggen deze landen en regionen, te weten Alanien, Goten, Satarchien, Neurien, Thissageten, Loristhenen, Dacie of Danien, Amasonia, Larodien, Massageten, Scythen, Essidonien. Omtrent de zee liggen deze regionen en provincies: Hoog-Misien, dat men nu Servie noemt; Neder-Misien, dat men Bosnie of Bulgarije noemt; Hongarije, Valachia, Thracie, Achaia, Boeotie, Phrygie, Gethen, Macedoni,e Calcedonie, Magnesia, Migdonien, Thessaloniki, Arcadia, Argen, Laconie, Messene, Sparta, Albanië, Illyrië of Slaven, Dalmatië, Croatia, Griekenland dat men ook Hellas of Attica noemt; Peloponnesos, dat men nu noemt Morycenae; Acarnania, Epirus, Istrie en meer andere welke regionen en provincies namen nu veel veranderd zijn. Na deze, aan de zuidzijde komt Italië ewaar vele hertogdommen en graafschappen in gelegen zijn als het koninkrijk van Napels of Sicilië, Tuscia, Calabrië, Apulië, Campania, Romagna, Etrurië, Toscane, Lombardije, Milaan, Savoie, en meer andere. Insulen en eilanden daar omtrent zijn Sicilië, Sardinië, Corsica, Majorca, Minorca, koninkrijken toebehorend aan de koning van Spanje of van Aragon; Corcyra, Ebos en meer andere. Aan de noordzijde van Europa liggen deze provincies als Groot Germanië of Duitsland waar deze landen en regionen in liggen, te weten Rusland, Pruisen, Goten, Lijfland, Polen, Bohemen, Carnien, Karinthië, Stirien, Oostenrijk, Moravië, Silezië, Beieren, Zwaben, Thüringen, Saksen, Hessen, Westfalen, Friesland en meer andere hertogdommen en graafschappen die allen onder een naam van Hoog-Duitsland en Laag-Duitsland genoemd zijn. Aan de zuidzijde van Europa liggen deze provincies en zijn allen meest onder een naam genoemd als Galli of Waals land en werd gedeeld in drie delen, te weten dat er is Gallia, Belgica, Celtica, en Aquitaine. Belgica werd besloten met rivier van de Seine, Rhne en de Rijn aan de noordzijde en strekt uit het oosten van dat gebergte tot in de zee en heeft een deel van Duitsland mede in zich begrepen als Zwitserland en heel Hoog-Duitsland waar vele hertogdommen en graafschappen [5r] in gelegen zijn: Gulik, Kleef, Gelre, Brabant, Vlaanderen, Henegouwen, Namen, Luxemburg, Bourgondi, Limburg, Holland en Zeeland. Ook zijn daarin gelegen vele bisdommen als Keulen, Mainz, Trier, Luik, Utrecht, Keulen, Straatsburg, Bazel, Konstanz, Kamerijk, Terwaan, Rouen, Reims en meer anderen ik vanwege de kortheid laat. Dat andere deel van Gallie, genoemd Celtica, begint van de rivier Seine tot de rivier Loire en van de rivier Marne tot de Rhone toe en eindigt in de Middellandse Zee en aan dat gebergte van Savoie waarin vele mooie provincies, hertogdommen, graafschappen en bisdommen in gelegen zijn die ik hier laat te schrijven vanwege de kortheid. Dat derde deel van Gallië, genoemd Aquitaine, begint van de rivier de Loire tot de Pyreneeën, die Waals land of Gallië scheiden van Spanje. Hierin zijn ook vele heerlijke landen, provincies, hertogdommen, graafschappen en bisdommen. Deze 2 laatste met een deel van Belgica zijn onderworpen en onderdanig de koning van Frankrijk. Die hiervan volkomen verstand hebben wil die leest de kroniek die Robertus Gaguinus gemaakt heeft van het koninkrijk van Frankrijk. Na deze volgt dat koninkrijk van Spanje waar vele koninkrijken, hertogdommen en graafschappen in gelegen zijn als Castilië, Aragon, Navarra, Portugal, Galicië, Sevilla en Granada. Spanje begint van de bergen Pyreneen in het oosten en is aan allen kanten van de zee bezet. Nog zijn in Europa andere koninkrijken, als Denemarken, Noorwegen, Zweden, Engeland, Schotland, Ierland. Dit is nu ons genoeg gezegd van het derde deel der wereld, Europa, daar de landen van Holland, Zeeland en Friesland in gelegen zijn met Frankrijk en Engeland daar de Hollanders en Zeelanders hun oorsprong van hebben en daar we ons fundament en kroniek opgezet en geordend hebben als in het vervolg blijken zal. Welke twee koninkrijken voornamelijk hun begin en aanvang gekomen en genomen hebben uit de vernietiging van Troje die ik hier in het kort wil verhalen om tot onze materie te komen, want men vindt die historie in het lang wel beschreven.

Hoe ende wanneer die famose stadt van Troyen destrueert wert, ende die sake waerom.

Dat VI capittel

Als die werlt gestaen had omtrent III M II C ende LXXV jaer, ende was voer Gods geboerte omtrent M II C ende XXIIII jaer, int derde jaer Labdons die XI rechter der Hebreusscher of der Joeden, is gheschiet die famose ende vermaerde destructie des stats van Troyen, die Cornelius Nepos ende Dares Phrygius in Griexscher talen, overgeset in den Latijn, bescreven hebben. Soe sullen wi hier alleen verclaren die sake des oerloechs, opdat men tot een ewige memorie weten mach, datter dicwils, bisonder onder den edelen, van een clein vonxken een groet vier coemt, ende wat quaet datter uut overspel ghecomen is. Int rijck van Dardanien regneerde een coninck, gheheten Tros, die welcke fondeerde ende stichte die stadt van Troyen. Dese liet een soen achter, ghenoemt Ylus, die in der stadt Troyen tymmerde een schoen ende hoech pallaes, dat hi na hemselven noemde Ylion. Deze Ylus hadde een soen, geheten Laomedon, die voert enen soen hadde, genoemt Priamus, ende hadde hem als een overste cappetein ende stadthouder ghesent int lant van Phrygien, ghelegen an Dardanien. Op dese tijt regneerde int lant van Achaijen, dat men nu Moreen heet, een coninck ghenoemt Eson, ende was seer out van dagen, ende hadde enen broeder gheheten Peleas, die trijck van sijns broeders wegen amministreerde ende berechte. Nu hadde dese Eson enen soen, gheheten Jason, ende was een clouck man; voer denwelken Peleas, sijn oem, seer beducht was dat hi hem vant rijck verstoten ende verdriven mochte, ende visierde enen raet, ende sandt hem mitten vromen Hercules ende meer ander edelen [5v] int eylant van Colchos dat men nu Rodes hiet omme dat Gulden Vlies te conquesteren ende mits dien lof prijs ende eer te bejaghen, dwelck hi oeck volbrochte. Als Jason mitten sinen quamen ghevaren int lant van Dardanien omtrent die stadt van Troyen, om hemluden te verlustighen van den langen reyse. Dit vernemende die coninc Laomedon van Dardanien of van Troyen, sandt sine legaten totten Grieken dat si van stonden an uut sijn lant trecken souden of hi woud se mit ghewapender handt ende mit cracht daeruut slaen. Ende die Grieken togen terstont hoer zeilen op ende sijn gevaren int eylant van Colchos, ende doer industrie, cloucheit ende wijsheit des conincs Oethes dochter genoemt Medea, heeft Jason dat Gulden Vlies conquesteert ende ghewonnen, ende sijn mit groter victorien ende zeghe weder in Grieken gekeert. Hercules ende Jason, mitten anderen Grieken gedenckende die injurie die coninc Laomedon hemluden bewesen ende gedaen hadde, ende had se mit groter scande ende scoffiericheden uut sijne lande expuleert ende verdreven, ende sijn mit groter macht ghetogen ende hebben die stadt van Troyen gewonnen, destrueert, ende vernielt, verslaende den coninck Laomedon, ende namen sijn dochter gheheten Esiona gevanghen, ende gaven se enen edelen coninck te manne om sine vromicheits willen, ghenoemt Thelamon, coninck van Saleminen. Ende die Grieken keerden weder mit groter seghe ende victorien elxs in hoer landen. Die coninck Priamus vernemende dat sijn vader van den Grieken verslagen, sijn suster Esiona ghevanghen, ende die stadt van Troyen ghedestrueert ende vernielt was, heeft hi die stadt weder doen repareren ende vertymmeren in alsoe groter scoenheit, hoecheit ende starcheit, dat sijns ghelijcs nije gesien en was. Die stadt volmaect wesende, heeft die coninck Priamus uutghesonnen sine naeste magen ende getrouwen vrient ghenoemt Anthenor, out van jaren ende wijs van rade totten Grieken, begerende hem weder te willen seinden sine suster Esiona; hi soude daer mede alle oude injurien ende scaden, die hem ghedaen waren verduldelick dragen ende vergheten. Mer die Griecken verstieten mit indignacien den bode ende wouden op sine commissie gheen antwoert geven; waerom dat hem coninck Priamus bereit heeft mitten sinen een oerloch an te nemen tegen den Grieken, ende heeft sijnen outsten soen, ghenoemt Hector, die alre cloechste ende vroemste man doe ter tijt levende, een hooftman ende cappetein gemaect van alle dat heer ende volck van wapenen. Hiertoe heeft den coninc oec informeert ende ghebrocht sijn ander soen, geheten Paris oft Alexander, seggende aldus: ԍijn heer vader ende coninck, u sal believen te weten, dat doen ic onlanx leden was uut jagen ghegaen int bosch Yda, heeft die god Mercurius mi geopenbaert ende voer ogen gebrocht III scoene vrouwen, als Juno, Pallas oft Minerva, ende Venus, hebbende twist onderling, wie van hem drien die scoenste ware. Ende hebben mi geconstitueert ende geset tot een juge ende rechter, om desen ghescele neder te leggen, begerende den scoensten van hem drien den gulden appel, die si mi daertoe gaven, in den scoot van den scoenste te leggen. Ende siet, ick heb se in Venus scoot geleit, ghemerct dat si die scoenste in minen ogen was; waerom si mi weder tot dancberheit belovet heeft een wijf in Grieken te geven, welcker nije scoonre gesien en is opter aerden. Aldus laet ons varen, doende ons scepen ende gereescap om tot onser meningen te comen.ՠHiertegens waren Elenus, des conincs joncste soen, ende Cassandra sijn dochter, seggende uut ingheeftinge ende insprekinge der goden: ԗaert bi also, dat Parijs, hoer broeder, een wijf name uut Grieken, so soude mitsdien die Grieken comen ende destrueren die stadt van Troyen, ende souden den coninck mit allen sinen sonen ende burgeren verslaen ende verdriven.ՠPriamus, die vader, dit niet achtende, ghing mit sijn opset ende mit sijns soens begeerten voert, ende bereide veel scepen, daer Paris ende Anthenor mit veel edele vrome mannen [6r] van Troyen inghegaen sijn ende sijn gecomen int eylant van Cytharea, een eylant der Cycladen, daer hi van den coninck Menelaus vriendelick ontfangen wert. Helena, coninck Menelaus wijf, aensiende die scoenheit, facundie, vromicheit ende liberaelheit van Parijs, wert mit sijnre liefden ontsteken, als dat si haer over ghegeven heeft in den handen van Parijs, ende heeft se mit hem tot Troyen ghevoert, mit groter blijscap ende vrolicheit. Dit gesciet wesende heeft coninc Priamus van Troyen appellacie interponeert, recht oft daeromme gesciet ware, dat hi also te bat Esiona sijn suster soude van den Grieken recupereren ende weder vercrigen. Menelaus, Helenen man, coninck van Sparten, ende Agamennon, coninc van Mycenen, sijn broeder, dit horende, hebbens hem sere beclaecht onder den Grieken van den excesse datter ghesciet was, also datter sonder merren vergadert sijn die alre edelste ende vroemste der Grieken, te weten Achilles, Pirrus sijn soen, Patroclus, Vlixes, Ayar, Nestor, mit veel ander, hebbende haer scepen al bereit, int getal van XII C. Mer want die Grieken antwoert ontfangen hadden van den afgod Apollo, dat si eerst int thiende jaer Troyen souden destrueren, soe hebben si dicwils sproncreisen ende scarmutsingen gedaen ende gehadt int lant van Phrygien ende Dardanien, daer Troyen in gelegen was, rovende ende brandende ende den luden die buten der steden woenachtich waren grote scade, hinder ende moyenisse angedaen; ende sijn mitten roof weder te huys getogen. Hierentusschen heeft coninc Agamennon, Menelausՠbroeder, legaten ghesonnen an den coninc Priamus, om te weten of hi sijn broeders wijf Helene weder thuys senden woude; indien hi dat dede, si souden van den oerloge ophouden. Coninc Priamus heeft den Griesschen legaten gheantwoert ende exponeert die grote injurie, laster ende ongelijck, die hem Jason ende Hercules, die Grieken, te voren gedaen hadden, als sijn vader verslagen, die stadt Troyen verbrant ende destrueert, sijn suster Esiona ontvoert; also dattet hem na sijnre hoechgeboren edelheit niet en stonde langer te liden. Mer hi ontseide se, ende was also bedocht dat hi geen paijs noch vrede mitten Grieken maken en woude, mer wilde die fortune ende avontuer van den oerloge verwachten. Waeromme dat an beiden siden groot, machtich volck vergadert is. Ende die Grieken sijn mit alle hoer macht voer die stadt van Troyen gecomen, ende hebben die swaerlicken ende crachtelicken belegen. Ende hebben vele striden ende scermutsingen tegen malcanderen gehadt, in welcken striden die vrome Hector, Priamusՠsoen, verslagen heeft den coningen Patroclum ende Mennon, ende veel andere capeteinen der Grieken, also dat si onderling twe winteren bestande maecten, om een ygelick sijn edelen eerlick te begraven ende thuys te voeren, want den Grieken ende Troyanen vele edele heren, coningen ende vorsten uut vremde landen te dienste ende hulpe gecomen waren, die men, nadat si verslagen waren, weder in hoer eijgen landen, mit grooten costen, eeren ende pompen moste brengen ende begraven. Na twe jaren sijn si weder te velde gecomen; ende Hector van Troyen, die vrome prins, heeft verslagen X die meeste heren ende capeteinen der Grieken, ende an dander side heeft Achilles verslagen IIII grote heren van Troyen, want si vochten ende streden XXX dagen lang seer strengelick ende vromelick. Hierna maecten si weder III jaer lang bestandt, ende dat uut wesende, sijn si weder te stride vergadert; ende daer wert ontellick volck an beiden siden verslagen. Ende hoewel dat Hector van sijn wijf, Andromacha genoemt, vermaent was doer een visioen, dat si des nachts ghesien hadde, dat hi dien dach binnen der stadt van Troyen soude bliven, ende niet te stride gaen, woude hi sijn lijf behouden; nochtans voer hem nemende dattet enen edelen man niet en betaemt een wijfs droem te achten, is vromelick uuter stadt ghereden, ende heeft vele van den Grieken ende van den besten verslagen. Dit merckende Achilles heeften verspijt ende gemerct dat Hector sinen scilt op sinen rugge geworpen had om enen edelen man, die hi gevangen had, sekerlic te leiden, ende heeften [6v] verradelick ende onversienlick mit eenre lancie in sinen borst doot ghesteken ende doerronnen. Na Hectors doot ende begravinge isser weder een jaer lange bestant ghemaect; ende siet, int jaerghetijde van Hector is Achilles mede binnen Troyen ter feest ghecomen, niet ansiende dat Hector sijn viant geweest ende van hem verslagen was; mer voer hem nemende dat men den begravinge der doden ende bisonder der edelre vromer cappeteinen hoort eer ende gedachtenis te bewisen. Achilles staende bi den lijke op Hectors graf, sloech sijn ogen op coninc Priamusՠjoncste dochter, genoemt Polixena. Ende begeerde se uut groter liefden tot sinen gechten wive. Ende Priamus, die vader, ende Heccuba, die moeder, gaven hier consent toe, mit sekere condicien. Alsoe dat Achilles, overmits dese voerwaerden, hemselven van den stride ontoech, persuuaderende ende onderwisende mit vele redenen den cappeteynen der Grieken, sijn medegesellen, dattet seer oneerlick, onwyslick was, dat men om een wijfs willen die meer dan eens ontvoert was, heel Europen, ende bina Asien soude perturberen ende in roere houden. Waeromme die princen ende capeteinen der Grieken admitterden ende gehengeden, dat Achilles Polixenam, des conincs dochter te wive nemen soude, ende in der stadt gaen mit sijn Mirmidonen ende ondersaten, op datter mits sulcken huwelick, pays ende vrede comen mochte tusschen den Troyanen ende den Grieken. Hiertegen waren coninck Menelaus ende Calcas, priester van Troyen, die int beginsel overgelopen was totten Grieken. Mitten corsten: Achilles na der ordinancie van Heccuba der coninghinne, is mit Archilocho, Nestors soen, alleen in Apolles tempel gecomen, om aldaer, sonder enich rumoer, Polixenam te trouwen. Mer tis anders gevallen. O, dwase ende sotte liefde! Hoe verduysterstu dat vestant der wiser vromer mannen! O, Achilles, vrome ridder! En denctste niet dattu Polyxenes broederen, als Hector, Deyphebus, ende Troylus, verradelick ende onversienlick verslaghen hebste? Ende als hi in den tempel gecomen was om dit te volbrengen, is Parijs mit een deel gewapende doer een heimelicke plaetse in den tempel ghecomen, ende hebben den vromen Achilles mit Archilocho verslagen. Die Grieken dit vernemende, waren seer toornich opten Troyanen, ende namen Achilles soen, genoemt Pirrus oft Neptholemus, tot een cappeteyne. Dese Pirrus dede grote wraeck over sijn vaders doot, verslaende vele Troyanen, ende bisonder den coninginne van den Amasonen, die mit M maechden ende vrouwen te paerde den Troyanen te hulpe gecomen waren, om wiens doot die Troyanen seer droevich waren, ende sloten haer poorten toe, ende en hadden ghenen moet meer te striden. Doen quamen Anchises, mit Eneas sijn soen, ende Anthenor mit Polidamas sijn soen, totten coninc Priamus, ende baden hem dat hi paijs ende soene mitten Grieken maken wilde. Dwelc Priamus seer ovel nam, ende beval sinen natuerlicken soen, geheten Amphimachus, dat hi desen tween, als Eneas ende Anthenor, heimelicke lagen legghen soude ende verslaen se. Waerom dat dese twee conspiratie ende meuterie gemaect hebben mitten Grieken om die stadt te verraden ende leveren op condicien ende voerwaerden voer hem ende horen nacomelingen. Ende siet, doe Eneas, Priamusՠswager, die sijn dochter te wive hadde, geheten Creusa, ende Anthenor dit vertoefden, quaemen II cappeteinen al heimelic binnen Troyen, als Vlixes ende Diomedes, tot desen II, vernemende die sake des vertoevens. Doe sprac Anthenor: ԇhi sult weten in der waerheit, doen coninck Ylus die stadt van Troyen tymmerde, ende daerinne een tempel hadde doen maken totten dake toe in die eer van der godinne Pallas oft Minerva; ende siet, by dat hoge altaer is duer godlijcke misterie uuten hemel een houten beelt gecomen, ende heeft hemselven an den muyr gevesticht, dat ment mit ghenen handen oft instrumenten daervan nemen of breken mach, dan het laet hem allene handelen ende verdragen van den handen der priesteren, die in den tempel dienen; ende men can niet geweten van wat hout dit beelt gemaect ende figureert is. [7r]

Hoe en wanneer de fameuze stad Troje vernield werd en de zaak waarom.

Dat VI kapittel

Toen de wereld had omtrent 3275 gestaan had en was voor Gods geboorte omtrent 1224 jaar en in het derde jaar van Abdon de 11^de richter van de Hebreers of Joden is geschiede de fameuzer en vermaarde vernietiging van de stad Troje die Cornelius Nepos en Dares Phrygius in Griekse taal en overgezet in Latijn beschreven hebben. Zo zullen we hier alleen verklaren de zaak van de oorlog opdat men tot een eeuwige memorie weten mag dat er vaak en vooral onder de edelen van een klein vonkje een groot vuur komt en wat kwaad dat er uit overspel gekomen is. In het rijk van Dardanus regeerde een koning geheten Tros die fundeerde en stichtte de stad Troje. Deze liet een zoon achter genoemd Ylus die in de stad Troje timmerde een mooi en hoog palleis dat hij naar zichzelf noemde Ylion. Deze Ylus had zoon geheten Laomedon die voort een zoon had genoemd Priamus en had hem als een overste kapitein en stadhouder gezonden in het land Phrygia gelegen aan Dardanus. Op deze tijd regeerde in het land van Achaea dat men nu Morea heet een koning genoemd Eson en was zeer oud van dagen en had een broeder geheten Peleas die het rijk vanwege zijn broeder administreerde en berechtte. Nu had deze Eson een zoon, geheten Jason, en was een kloeke man; waarvoor zijn oom Peleas zeer beducht was dat hij hem van het rijk verstoten en verdrijven mocht en versierde een raad en zond hem met de dappere Hercules en meer andere edelen [5v] in het eiland Colchis dat men nu Rhodes heet omdat Gulden Vlies te veroveren en mitsdien lof, prijs en eer te bejagen, wat hij ook volbracht. Toen Jason met de zijne kwam gevaren in het land Dardanus omtrent de stad Troje om zich te verlustigen van de lange reis. Dit vernam koning Laomedon van Dardanus of van Troje en zond zijn legaten tot de Grieken dat ze van stonden aan uit zijn land trekken zouden of hij wilde ze met gewapenderhand en met kracht daaruit slaan. En de Grieken trokken terstond hun zeilen op en zijn gevaren in het eiland Colchis en door werken, kloekheid en wijsheid van de dochter van koning Oethes genoemd Medea heeft Jason dat Gulden Vlies veroverd en gewonnen en zijn met grote victorie en zege weer in Griekenland gekeerd. Hercules en Jason met de andere Grieken gedachten de belediging die koning Laomedon hen bewezen en gedaan had en had ze met grote schande en schoffering uit zijn landen verbannen en verdreven en zijn met grote macht getrokken en hebben de stad Troje gewonnen, verwoest en vernield en versloegen koning Laomedon en namen zijn dochter geheten Esiona gevangen en gaf haar een edele koning tot man vanwege zijn dapperheid, genoemd Thelamon, koning van Salamis. En de Grieken keerden weer met grote zege en victorie elk in hun landen. De koning Priamus vernam dat zijn vader van den Grieken verslagen, zijn zuster Esiona gevangen en de stad Troje verwoest en vernield was heeft de stad weer laten repareren en vertimmeren in alzo grote schoonheid, hoogte en sterkte dat zijn gelijke niet gezien was. Toen de stad volmaakt was heeft koning Priamus uitgezonden zijn naaste verwant en trouwe vriend genoemd Antenor, oud van jaren en wijs van raad naar de Grieken en begeerde hem weer te willen zenden zijn zuster Esiona; hij zou daarmee alle oude belediging en schaden die hem gedaan waren geduldig dragen en vergeten. Maar di Grieken verstoten met verontwaardiging de bode en wilden op zijn commissie geen antwoord geven; waarom dat koning Priamus zich bereid heeft met de zijnen een oorlog aan te nemen tegen de Grieken en heeft zijn oudste zoon, genoemd Hector, die aller kloekste en dapperste man die toen der tijd leefde, een hoofdman en kapitein gemaakt van dat hele leger en wapenvolk. Hiertoe heeft de koning ook genformeerd en gebracht zijn andere zoon geheten Paris of Alexander en zei aldus: ‘mijn heer vader en koning, u zal believen te weten dat ik kortgeleden was uitjagen gegaan in het bos Yda heeft de god Mercurius me geopenbaard en voor ogen gebracht 3 mooie vrouwen als Juno, Pallas of Minerva en Venus, die onderling twist hadden wie van hen drie de mooiste was. En hebben mij geordend en gezet tot een rechter om dit geschil neer te leggen en begeerde de mooiste van hen drie een gouden appel, die ze me daartoe gaven, in de schoot van de mooiste te leggen. En zie, ik heb het in Venus schoot gelegd, gemerkt dat ze de mooiste in mijn ogen was; waarom ze me weer tot dankbaarheid beloofd heeft een wijf in Griekenland te geven die nooit zo mooi gezien is op aarde. Aldus laat ons varen, doe onze schepen en gereedschap om tot onze bedoelingen te komen.’ Hiertegen waren Elenus, des jongste zoon van de koning, en zijn dochter Cassandra en zei uit ingeven in inspraak der goden: ԗas het alzo dat haar broeder Paris een wijf nam uit Griekenland zo zouden mitsdien de Grieken komen en vernielen de stad Troje en zouden de konink met al zijn zonen en burgers verslaan en verdrijven.’ Priamus, de vader, achtte dit niet en ging met zijn opzet en begeerte van zijn zonen voort en bereidde veel schepen daar Paris en Antenor met veel edele dappere mannen [6r] van Troje ingegaan zijn en zijn gekomen in het eiland Kythira, een eiland der Cycladen waar hij van koning Menelaus vriendelijk ontvangen werd. Helena, het wijf van koning Menelaus, zag de schoonheid, welsprekendheid, dapperheid en liberaalheid van Paris en werd met zijn liefde ontstoken als dat ze zich overgegeven heeft in de handen van Paris en heeft haar met hem tot Troje gevoerd met grote blijdschap en vrolijkheid. Toen dit gedaan was heeft koning Priamus van Troje appellatie ingesteld recht of het daarom geschied was zodat hij alzo te beter zijn zuster Esiona van de Grieken zou terugkrijgen en weer krijgen. Menelaus, de man van Helena en koning van Sparta, en zijn broeder Agamemnon, koning van Mycene, die dit hoorde hebben zich zeer beklaagd onder de Grieken van het exces dat er geschied was, alzo dat er zonder dralen verzameld zijn de aller edelste en dapperste der Grieken, te weten Achilles, Pyrrhus zijn zoon, Patroclus, Odysseus, Ayar, Nestor, met veel anderen en hebben hun schepen allen bereid in het getal van 1200. Maar omdat de Grieken antwoord ontvangen hadden van de afgod Apollo dat ze eerst in het tiende jaar Troje zouden verwoesten zo hebben ze vaak aanvallen en schermutselingen gedaan en gehad in het land Phyrgië en Dardanus daar Troje in gelegen was, rovend en brandend en de lieden die buiten de stad woonden grote schade, hinder en vermoeienis gedaan; en zijn met de roof weer thuis getrokken. Ondertussen heeft de broeder van koning Agamemnon, Menelaus legaten gezonden aan koning Priamus om te weten of hij het wijf van zijn broeder Helena weer thuis zenden wilde; indien hij dat deed zouden ze van de oorlog ophouden. Koning Priamus heeft de Griekse legaten geantwoord en uitgelegd de grote belediging, laster en ongelijk die hem Jason en Hercules tevoren gedaan hadden, als zijn vader verslagen, de stad Troje verbrand en verwoest en zijn zuster Esiona ontvoerd; alzo dat het hem naar zijn hooggeboren edelheid niet stond langer te lijden. Maar hij ontzei ze en was alzo bedacht dat hij geen rust nog vrede met de Grieken maken wilde, maar wilde het fortuin en avontuur van de oorlog opwachten. Waarom dat aan beiden zijden groot, machtig volk verzameld is. En de Grieken zijn met al hun macht voor de stad Troje gekomen en hebben die zwaar en krachtig belegerd. En hebben vele strijd en schermutselingen tegen elkaar gehad, in welke strijd de dappere Hector verslagen heeft de koningen Patroclus en Mennon en veel andere kapiteins der Grieken, alzo dat ze onderling twee winters bestand maakten om elk zijn edelen fatsoenlijk te begraven en thuis te voeren, want de Grieken en Trojanen waren vele edele heren, koningen en vorsten uit vreemde landen te dienste en hulp gekomen, die men, nadat ze verslagen waren, weer in hun eigen landen met groten kosten, eer en pomperij moest brengen en begraven. Na twee jaren zijn ze weer te velde gekomen; en Hector van Troje, die dappere prins, heeft 10 van de hoogste heren en kapiteins der Grieken verslagen en aan de andere zijde heeft Achilles verslagen 4 grote heren van Troje want ze vochten en streden 30 dagen lang zeer sterk en dapper. Hierna maakten ze weer 3 jaar lang bestand en toen dat uit was zijn ze weer te strijd verzameld; en daar werd ontelbaar volk aan beiden zijden verslagen. En hoewel dat Hector van zijn wijf, Andromache genoemd, vermaand was door een visioen dat ze ‘s nachts gezien had dat hij die dag binnen de stad Troje zou blijven en niet te strijd gaan wilde hij zijn lijf behouden; nochtans voor hem name dat het een edele man niet betaamt een droom van een wijf te achten is dapper uit de stad gereden en heeft veel van de Grieken en van de besten verslagen. Dit merkte Achilles en had uitstel en gemerkt dat Hector zijn schild op zijn rug geworpen had om een edele man die hij gevangen had zeker weg te leiden en heeft hem verraderlijk [6v] en onvoorziens met een lans in zijn borst doodgestoken en doorstoken. Na Hectorՠs dood en begraven is er weer een jaar lang bestand gemaakt; en ziet, in het jaargetijde van Hector is Achilles mede binnen Troje ter feest gekomen en niet aanzag dat Hector zijn vijand geweest en van hem verslagen was; maar nam zich voor dat men het begraven der doden en vooral de edele dappere kapiteins hoort eer en gedachtenis te bewijzen. Achilles stond bij het lijk op Hectorՠs graf, sloeg zijn ogen op koning Priamus jongste dochter, genoemd Polixena. En begeerde ze uit grote liefden tot zijn echte wijf. En de vader Priamus en de moeder Hecuba gaven hier toestemming toe met zekere condities. Alzo dat Achilles, vanwege deze voorwaarden, zichzelf van de strijd onttrok en overtuigde en onderwees met vele redenen zijn medegezellen de kapiteins der Grieken dat het zeer oneerlijk en dom was dat men vanwege een wijf die meer dan eens ontvoerd was heel Europa en bijna Azi zou verstoren en in beweging houden. Waarom de prinsen en kapiteins der Grieken toe lieten en toestonden dat Achilles de dochter van de koning Polixena tot wijf zou nemen en in de stad ging met zijn Mirmidonen en onderzaten opdat er mits zulke huwelijk rust en vrede komen mocht tussen de Trojanen en de Grieken. Hiertegen waren koning Menelaus en Calcas, priester van Troje, die in het begin overgelopen was tot de Grieken. In het kort: Achilles na de ordinantie van koningin Hecuba is met de zoon van Nestor, Archilocho, alleen in Apollo’s tempel gekomen om aldaar zonder enig rumoer Polixena te trouwen. Maar het is anders gevallen. O, dwaze en zotte liefde! Hoe verduistert u het verstand van de wijze dappere mannen! O, Achilles, dappere ridder! En denkt u niet dat u Polixenaՠs broeders als Hector, Deiphobus en Troilus verraderlijke en onvoorziens verslagen hebt? En toen hij in de tempel gekomen was om dit te volbrengen is Paris met een deel gewapende door een heimelijke plaats in de tempel gekomen en hebben de dappere Achilles met Archilocho verslagen. De Grieken die dit vernamen waren zeer vertoornd op die van Troje en namen de zoon van Achilles genoemd Pyrrhus of Neptolemus tot een kapitein. Deze Pyrrhus deed grote wraak over zijn vaders dood en versloeg vele Trojanen en vooral de koningin van de Amazonen die met 1000 maagden en vrouwen te paard de Trojanen te hulp gekomen waren, om wiens dood de Trojanen zeer droevig waren en sloten hun poorten dicht en hadden geen moed meer te strijden. Toen kwam Anchises, met zijn zoon Aeneas en Antenor met zijn zoon Polidamas tot koning Priamus en baden hem dat hij vrede en verzoening met de Grieken maken wilde. Wat Priamus zeer euvel nam en beval zijn natuurlijke zoon, geheten Amphimachus, dat hij deze twee heimelijke lagen leggen zou en ze verslaan. Waarom dat deze twee samenzwering en muiterij gemaakt hebben met de Grieken om de stad te verraden en leveren op conditie en voorwaarden voor hen en hun nakomelingen. En ziet, toen Aeneas, de zwager van Priamus die zijn dochter tot wijf had geheten Creusa en Antenor dus vertoefden kwamen 2 kapiteins al heimelijk binnen Troje als Odysseus en Diomedes tot deze 2 en vernamen de zaak van het vertoeven. Toen sprak Antenor: ‘Je zal weten in de waarheid toen koning Ylus de stad Troje timmerde en daarin een tempel had laten maken tot het dak toe in de eer van de godin Pallas of Minerva; en ziet, bij dat hoge altaar is door goddelijke mysterie uit de hemel een houten beeld gekomen en heeft zichzelf aan de muur gevestigd zodat men het met geen handen of instrumenten daarvan nemen of breken mag, dan het laat zich alleen handelen en verdragen van de handen der priesters die in de tempel dienen; en men kan niet weten van wat hout dit beeld gemaakt en gefigureerd is. [7r]

Den virtuit ende cracht van dit beelde heeft Pallas die godinne ons bedudet, seggende, dat alsoe lange dit beelde binnen der muren van Troyen bewaert wort, ende niet uutgedragen, soe sullen die coningen van Troyen die stadt ewelick besitten ende hem niet ofghewonnen werden. Ende dit beelt wert na der goddinnen Pallas ghenoemt Palladium. Ende dit is die sake waeromme wi onse beloften niet gehouden en hebben, mer wi sullen den priester Thoas, diet bewaert, mit veel gouts tempteren, dat hijt ons leveren wil.ՠDwelck alsoe gesciet is. Ende Vlixes ende Diomedes namen dit beelt mit hem uuter stadt, ende terstont daerna wert enen beveynsden paijs gemaect, als dat die Grieken een groot paert van metale, daer M man in verborgen lagen, in die stadt brochten, om in den tempel te setten. Ende alst nacht was, ghingen dese uut, ende die Grieken quamen van buten doer dit gadt van der muren, daer dat paert doer ghebrocht was. Ende aldus wert die stadt verradelick ghewonnen ende destrueert, ende sloegen den coninck Priamus mit sijn wijf ter doot. Die Grieken lagen voer Troyen X jaer, VI maenden, VII dagen; ende Troyen was ghetymmert bi den tijden dat Ayoth rechter was van den Jueden, ende was in der derden etaet des werlts, voerdat Romen getymmert worde IIII C ende XXX jaer. Ende Troyen stont C ende LXXXV jaer. Ende daer bleven van den Grieken verslagen voer Troyen VIII C ende LXX M man, ende van den Troyanen totdat die stadt verraden worde, VI C ende LXXVI M man; ende als si ghewonnen worde II C ende LXXVI M. Uut deser excellente ende famose destructie van Troyen hebben die Grieken voertan hoer jaren ende datum van dien supputeert ende ghescreven, tot des groten Alexanders tijden toe, die tconincrijcke van Grieken onder hem brochte. Die meerder ende beter verstant van deser historie van Troyen hebben wil, mach lesen die historie ende tboeck dat daervan gheprintet is in Duischer talen, waerom dat si hier int cort overghelopen is, om tot onser materien te komen.

De macht en kracht van dit beeld heeft Pallas de godin ons aangeduid en zei dat alzo lang dit beeld binnen de muren van Troje bewaard werd en niet uitgedragen zo zullen de koningen van Troje de stad eeuwig bezitten en hen niet afgewonnen worden. En dit beeld werd naar de godin Pallas genoemd Palladium. En dit is de zaak waarom we onze beloften niet gehouden hebben, maar we zullen de priester Thoas, die het bewaart, met veel goud verleiden, dat hij het ons leveren wil. ‘Wat alzo geschied is. En Odysseus en Diomedes namen dit beeld met hen uit de stad en terstond daarna werd een geveinsde vrede gemaakt als dat de Grieken een groot paard van metaal waar 1000 man in verborgen lagen in de stad brachten om in de tempel te zetten. En toen het nacht was gingen die eruit en de Grieken kwamen van buiten door dit gat van de muren daar dat paard door gebracht was. En aldus werd de stad verraderlijk gewonnen en verwoest en sloegen koning Priamus met zijn wijf ter dood. De Grieken lagen voor Troje 10 jaar, 6 maanden, en 7 dagen; en Troje was getimmerd in de tijd dat Ayoth rechter was van de Joden en was in het derde tijdperk van de wereld voordat Rome getimmerd werd 440 jaar. En Troje stond 185 jaar. En daar bleven van de Grieken verslagen voor Troje 80700 man en van de Trojanen totdat de stad verraden werd 60760 man; en toen het gewonnen werd 20760. Uut deze excellente en fameuze vernietiging van Troje hebben de Grieken voortaan hun jaren en datum van die ondersteund en geschreven tot de tijden van de grote Alexander toe die het koninkrijk van Griekenland onder hem bracht. Die meer en beter verstand van deze historie van Troje hebben wil mag lezen de historie en het boek dat daarvan geprint is in Dietse taal waarom dat het hier in het kort overgelopen is om tot onze materie te komen.

Van den gesten die die Troyanen na der destructie alle die werlt doer ghedaen ende ghelaten hebben, ende wat plaetsen si bisonder begrepen ende ghesticht hebben.

Dat VII capittel.

Het ghesciet dicwils uuter dispositien ende ordinancien Goods, dat des eens verderfnisse is eens anders welvaren, dwelcke wi nu mercken mogen uuter destructie van Troyen. Alsoe waer dat een volck ende nacie vergaet, daer sprutet ende wasset weder een ander volck, opdat die menschen nergens hem in verheffen en sullen, ofte glorieren, dan alleen in den Vader der lichten, dat is God almachtich, van den Welcke comen alle goede gaven ende volmaecte ghiften; Die voermaels totten propheet Samuel ghesproken heeft, seggende: ԉc make groot denghenen, die Mi glorificeren, ende soe wie Mi versmaden die sullen onedel ende altijt versmaet wesen.ՠEnde lange tijt oec hierna totten propheet Daniel ghesproken heeft: ԉc bin Die die tijden ende outheden mitten beloop des werlts verwandele; Ic transfereer ende oversette die rijcken ende landen, ende gheef se ende constitueer se weder, alst ende wient Mi belieft. Ic bin alleen die Here, Die altijt blivet.ՠLaet ons nu overleggen ende anmercken, hoe dat die handt Goods in der destructien ende vernijelinge des famosen stadts van Troyen over alle die werlt verclaert is. Want also voermaels doer Moyses ende tvolck der Joeden verdreven uut Ramesse, een clein plecke lants in Egipten, die heel provincie des lants van beloften vervollet ende bewoent is geweest, soe is oec doer den burgeren die uut Troyen na der destructie verdreven sijn ende verstroiet, ofghedwaelt bina heel Europen (dat ist derden deel van der werlt, daer dese landen inne gelegen sijn) beset ende ghesticht, getymmert ende bewoent gheweest. Nochtans is die stadt van Troyen evenwel in corter tijt na haer destructie weder repareert ende opgemaect doer Hectors sonen, mit hulpe van horen oem ghenoemt Helenus, ende is wederom tot sijn eerste [7v] floer gecomen, ende hebben se mit groter glorien beseten totter tijt toe, dat Marius ende Scilla, twee raetsmannen ende cappeteinen van Romen twistich ende partiich werden, ende maecten een grote twedracht onder den burgeren van Romen, alsoe dat Fimbria, een prince van MariusՍ partije, mit een groot heer van volck ghetogen is in Dardanien, ende heeft die stadt van Troyen ten derden ende lesten mael geheellick verbrant, gedestrueert ende verwuest, mit alle die menschen die daerinne waren, omdat si Scillesՠpartije sustineerden, ende sijn volck ophilden, ende hadden hem buten der poorten ghesloten, ende en woudens niet in laten. Aldus heeft die dochter, als Romen, haer moeder, dats Troyen, vernijelt ende verwoest. Aldus is Troyen drie werf gedestrueert: eerst van Jason ende Hercules; na van den Grieken, daer wi nu of spreken; ten lesten van den Romeinen, als voerseit is. Mer om tot onser proprooste te comen ende voertganck onser croniken, soe sal men weten, dat uut die anderde destructie ende verstroynge vele steden ende plaetsen in Europen van den verdreven Troyanen gesticht ende bewoont sijn. Eneas heeft gehadt XXII scepen, ende is mit sijn vader Anchijses ende sijn soen Ascanius ende sijn voetster Cayeta, ende mit III M IIII C Troyanen, mannen ende vrouwen, ghecomen in Italien bi Lavinium; ende heeft opten oever van der zee getymmert II steden, als Corcyren ende Melinen. Ende opten mont van den Tyber: Nijewe Troyen, niet veer van der stadt Laurenten, daer Latinus coninck was, wiens dochter geheten Lavinia, Eneas te wive nam, uut raet ende ingeven des conincs Evanders. Noch heeft Eneas gesticht een stadt genoemt na sine voerster: Cayeta, ende is die alre bequaemste haven te comen in Poelgen ende Neapels; ende noch een stadt, ghenoemt Cuma, in Campanien. Ende aleer Eneas in Italien quam, hadde hi gheweest in Sicilien, daer hi sijn vader Anchijsen begraven hadde: ende comende in Italien wert hem in een visioen gheseit dat hi soude trecken totten coninck Evander, die woenachtich was in een plaetse ghenoemt Sevenbergen, daer namaels die stadt van Romen ghetymmert wert: ԗelcke Evander een oerloge voert tegen den coninck Latijn; ende ghi sult hem helpen want ghi sult dat lant van Italien besitten. Ende tot sekerheit suldi vinden een witte zuege mit XXX jonghe baggen, leggende onder enen boom.ՠEnde uut desen wert daer een stadt getymmert gheheten Albaen. Die coninck Evander siende desen Eneam mitten sinen comen in sijn lant, waende dattet vianden gheweest hadden, ende ghing hem mit veel ghewapents volck te gemoete. Dat siende Eneas nam in sijn hant een telch van olivenboom in een teiken des vredes, want dat doe die manier was, ende si twe sijn tesamen verbonden tegen den coninck Latijn. Die coninck Turnus van Tuschien, die coninck Latijns dochter te wive hadde, ghenoemt Lavinia, quam hem te hulpe, ende in enen stride, die coninck Evander ende coninck Latijn tesamen hadden, wert Pallas, coninck Evanders soen, van den coninck Turnus dootghesteken; wiens lichaem ende graf hier namaels, onder den keiser Henrick den Derden, gans ende heel gevonden wert binnen der stadt van Romen, int jaer ons Heren M ende XL. Ende dieselve Turnus wert daer oec verslaghen. Ende doe nam Eneas sijn wijf Lavinia, Latijns dochter, tot enen wive. Ende van desen coninck Latinus wert dat conincrijck, dat te voren hiete Laurenten, nu genoemt Latijn; ende Eneas regneerde na coninck Latijn in dit lant van Italien oft Latijn III jaer lang, ende starf daer. Anthenor, oec een prinche van Troyen, is int landt daer nu Veneetgen staet, ghecomen mit II M ende V C Troyanen, ende heeft aldaer opter rivieren, die men Thimavus noemt, een scone stadt ghetimmert, die hi noemde Pavijen; ende sloech hem daer neder. Enetus of Venetus, oec een edel Troyaen, stichte die stadt van Venegen. Die stadt Pise wert ghesticht van den Grieken comende uut Archadin, uuter stadt Pisen. Perusius stichte Perusen. Equilus fondeerde die groote stadt Aquilegien. Noch stichten die Troyanen die stadt Lune, [8r] Populunen, Tarvisien, ende meer ander, die ic late te scriven, want si tot onser materien niet en dienen. Francus, oft Francion, een van Hectors sonen, van wien die Fransse horen groten name voeren, nadat hi van sijn eijgen broeders, die doe Troyen besaten, verdreven was, is hi mit veel Troyanen, mit veel arbeits ende perikel, opter riviere van der Danouwe gecomen, die oec Hister heet, ende scheidet Duyslant van Dacien. Doe Francion hier een weinich tijts mitten sinen geseten hadde, heeft hi een plaetse verspijt ende ghevonden, versceiden van allen menschen, leggende opter rivieren Tanays, nortwert op in Scythien, daer wi, Hollanders, onse oerspronck of nemen, als men na horen sal. Welcke rivier scheidet Asien ende Europen, vallende ten lesten in den marasschen ende broecklanden van Meotides. Hier, in dit lant, heeft Francion een stadt ghetijmmert, gheheten Sicambrien, in welcke stadt hi ende sine naecomelingen lange tijt gewoent hebben, ende een bloedich ende onrustich leven gheleit hebben mit hoer buerluden ende nagheseten; ter tijt toe, dat se die keiser Valentiniaen die Jonge gheboet dat men se mit vreden laten soude. Van denwelcken hiernamaels geseit sal worden, alst punt ende tijt gheven sal.

Van de verhalen die de Trojanen na de vernietiging de hele wereld door gedaan en gelaten hebben en wat plaatsen ze vooral begrepen en gesticht hebben.

Dat VII kapittel.

Het gebeurt vaak uit beschikking en ordinantie van God dat de het verderf van de ene een ander zijn welvaren is was we nu merken mogen uit de vernietiging van Troje. Alzo waar dat een volk en natie vergaat daar spruit en groeit weer een ander volk opdat de mensen nergens zich in verheffen zullen of verheerlijken, dan alleen in de Vader der licht, dat is God almachtig waarvan komen alle goede gaven en volmaakte giften; Die voormaals tot de profeet Samuel gesproken heeft en zei: ‘Ik maak groot diegene die Mij verheerlijken en zo wie Mij versmaden die zullen onedel en altijd versmaad wezen.' En lange tijd ook hierna tot de profeet Daniel gesproken heeft: ‘Ik ben Die de tijden en oudheden met het verloop van de wereld veranderd; Ik transfereer en verzet de rijken en landen over en geef ze en bevestig ze weer als het en wie het Mij belieft. Ik ben alleen de heer, Die altijd blijft.’ Laat ons nu overleggen en opmerken hoe dat de hand Gods in de vernietiging en vernieling van de fameuze stad Troje over de hele wereld verklaard is. Want alzo voormaals door Mozes en het volk van de Joden verdreven uit Ramesses, een klein plek in Egypte, de hele provincie en het land van belofte vulde en bewoond is geweest, zo is ook door de burgers die uit Troje na de vernietiging verdreven zijn en verstrooid afgedwaald bijna door heel Europa (dat is het derde deel van de wereld daar deze landen in gelegen zijn) bezet en gesticht, getimmerd den bewoond geweest. Nochtans is de stad Troje evenwel in korte tijd na haar vernietiging weer gerepareerd en opgemaakt door Hectorՠs zonen met hulp van hun oom genoemd Helenus en is wederom tot zijn eerste [7v] fleur gekomen en hebben het met grote glorie bezet tot de tijd toe dat Marius en Scilla, twee raadsmannen en kapiteins van Rome, twistend en partijdig werden en maakten een grote tweedracht onder de burgers van Rome alzo dat Fimbria, een prins van Marius partij met een groot leger van volk getrokken is in Dardanus en heeft de stad Troje ten derden en laatste maal geheel verbrand, vernield en verwoest met alle mensen die daarin waren, omdat ze Scilla' s partij staande hielden en zijn volk ophielden en hadden hem buiten de poorten gesloten en wilden ze niet in laten. Aldus heeft de dochter als Rome, haar moeder, dat is Troje, vernield en verwoest. Aldus is Troje driemaal verwoest: eerst van Jason en Hercules; daarna van de Grieken waar we nu van spreken; tenslotte van de Romeinen. Maar om tot ons voornemen te komen en voortgang van onze kroniek zo zal men weten dat uit de volgende vernietiging en verstrooiing vele steden en plaatsen in Europa van de verdreven Trojanen gesticht en bewoond zijn. Aeneas heeft gehad 22 schepen en is met zijn vader Anchises en zijn zoon Ascanius en zijn voedster Caieta en met 3400 Trojanen, mannen en vrouwen, gekomen in Italie bij Lavinium; en heeft op de oever van de zee getimmerd 2 steden als Corcyren en Melinen. En op de mond van de Tiber: Nieuw Troje, niet ver van de stat Laurentum daar Latinus koning was wiens dochter, geheten Lavinia, Aeneas tot wijf nam uit raad en ingeven van koning Evander. Nog heeft Aeneas gesticht een stad genoemd naar zijn voedster: Caieta, en is de aller bekwaamste haven te komen in Apulie en Napels; en nog een stad, genoemd Cumae, in Campania. En aleer Aeneas in Italië kwam was hij geweest in Sicilië daar hij zijn vader Anchises begraven had: en komende in Italie werd hem in een visioen gezegd dat hij zou trekken tot koning Evander die woonde in een plaats genoemd Zevenbergen daar later de stad Rome getimmerd werd: ԗelke Evander een oorlog voerde tegen koning Latium; en ge zal hem helpen want ge zal dat land van Italië bezitten. En tot zekerheid zal je vinden een witte zeug met 30 jonge biggen die onder een boom liggen. ‘En hieruit werd een stad getimmerd geheten Alba. De koning Evander zag deze Aeneas met de zijne komen in zijn land en waande dat het vijanden geweest waren en ging hem met veel gewapend volk tegemoet. Dat zag Aeneas en nam in zijn hand een twijg van een olijvenboom als teken van vrede want dat was toen de manier en zij twee zijn tezamen verbonden tegen koning Latinus. De koning Turnus van Rutulie, die koning Latinus dochter tot wijf had, genoemd Lavinia, kwam hem te hulp in een strijd die koning Evander en koning Latinus tezamen hadden en werd Pallas, de zoon van koning, van koning Turnus doodgestoken; wiens lichaam en graf hier later onder keizer Hendrik de Derde gans en heel gevonden werd binnen de stad Rome in het jaar ons Heren 1060. En dezelfde Turnus werd daar ook verslagen. En toen nam Aeneas zijn wijf Lavinia, de dochter van Latinus, tot een wijf. En van deze koning Latinus werd dat koninkrijk dat tevoren heette Laurentum nu genoemd Latinus; en Aeneas regeerde na koning Latinus in dit land Italie of Latinus 3 jaar lang en stierf daar. Antenor, ook een prins van Troje, is in het land daar nu Veneti staat gekomen met 2500 Trojanen en heeft aldaar op de rivier die men Thimavus noemt een mooie stad getimmerd die hij Pavia; en sloeg zich daar neer. Enetus of Venetus, ook een edele Trojaan, stichtte de stad Venetie. De stad Pisa werd gesticht van de Grieken die uit Arcadie kwamen uit Pisa. Perusius stichtte Perugia. Equilus fundeerde de grote stad Aquileia. Nog stichtten de Trojanen de stad Lune, [8r] Populonia, Tarquinea en meer anderen die ik laat te schrijven want ze dienen niet tot onze materie. Francus of Francion, een van Hectorՠs zonen, van wie de Franse hun grote naam voeren nadat hij van zijn eigen broeders die toen Troje bezaten verdreven was en is veel Trojanen, met veel arbeid en moeilijkheiden op de rivier Donau gekomen die ook Hister heet en scheidt Duitsland van Dacie. Toen Francion hier een tijdje met de zijne gezeten had heeft hij een plaats bespied en gevonden gescheiden van alle mensen en lag op de rivier Don, noordwaarts op in Scythie waar wij, Hollanders, onze oorsprong van nemen zoals men hierna horen zal. Welke rivier scheidt Azië en Europa en valt tenslotte in de moerassen en broeklanden van Meotides. Hier in dit land heeft Francion een stad getimmerd geheten Sicambri in welke stad hij en zijn nakomelingen lange tijd gewoond hebben en een bloedig en onrustig leven geleid met hun buren en nakomelingen; ter tijd toe dat de keizer Valentianus de Jonge gebood dat men ze met vrede laten zou. Waarvan hier later gezegd zal worden als het punt en tijd geven zal.

Hoe dat Brittus mit een deel ghevangen Troyanen int eijlant van Albion quam, dat nu Enghelant hiet.

Dat VIII capittel.

Als coninc Eneas IIII jaer lang int Latijnsse rijck, dats in Italien, hadde regneert, is hi ghestorven, ende sijn soen Ascanius, die hi gewonnen hadde bi sijn wijf Creusa, des conincs Priamusՠdochter van Troyen, is na sijns vaders doot gheworden coninck van Italien, ende stichte een stadt ghenoemt Alba, op die rivier van den Tijber. Ende als hi XXVIII jaer hadde regneert, starf hi, afterlatende een soen gheheten Silvius. Dese Silvius hadde te wive Lavinien nichte, die welcke beswaert wesende mit kinde, dede Silvius, sijn vader, van den meesters vernemen wat van den kinde worden soude. Ende hem wert gheantwort, dattet kint sinen vader ende moeder doden soude. Dwelck alsoe gheviel. Want als die moeder dat kint ter werlt brochte, starf si in der baringhe. Ende dit kint wert ghenoemt Brittus. Dese Brittus, als hi XV jaer out was, ghing hi mit sinen vader Silvius uut jagen; ende uut onbehoetheit ende haesticheit, menende te scieten na een wilt, scoot hi sinen vader doot. Waeromme dat hi seer ghehaet wert van sinen vrienden. Ende toech van scaemten uuten lande, ende quam in Grieken, daer hi vant een groot deel Troyanen van den gheslachte Eleni, coninc Priamusՠsoen van Troyen. Ende saten daer in groten eijgendomme ende onder swaren tribuit des coninc Pandrasius van Grieken. Bi desen Troyanen bleef Brittus een wijl tijts, ende coren hem tot enen hooftman ende capetein, om sijnre vromicheits willen; ende andere Troyanen daer omtrent gheseten dit vernemende, quamen oec bi hem, soedat si alle dage meerreden in den ghetale van VII M mannen, behalven wiven ende kinderen. Ende hadden oec groten troost ende hulp van enen edelen Grieck, ghenoemt Assaracus, gheboren van sijnder moeder wegen van Troyen. Ende dese II, als Brittus ende Assaracus, maecten aliance mit malcanderen te leven ende te sterven, ende deden alle die wiven ende kinderen in een wildernisse gaen, ende deden den coninc Pandrasius bidden dat hi hem wilde gehenghen dat si in der wildernissen mochten wonen, gheliken beesten, of dat si uuten lande mochten trecken, soekende die avontuer. Die coninc dit horende was seer tornich, ende heeft terstont groot volck van wapenen vergadert, om dese Troyanen te bevechten. Ende quamen tsamen te velde, ende davontuer viel Brittus mede, ende verwan die Grieken, ende ving den coninc Pandrasius. Ende soude hi sijn lijf behouden, so most hi hem gheven sine scone dochter ghenoemt Ignoge, ende daertoe noch III C scepen ende XXIIII mit harnas ende wapenen ende ander metael ende yser gheladen. Ende Brittus troude des conincs dochter, ende die coninck begaefde Brittus ende sijn dochter [8v] mit vele gouts ende silvers, ende voersach hem ende die scepen van als dat hem van node was, ende ghingen tscepe. Ende als si II dagen ende enen nacht gheseilt hadden, quamen si in een eijlant geheten Lergecia, dat ydel ende ledich was van enige menschen; want die zeerovers hadden alle dat volck van den lande ghedoot ende wechgevoert. In desen lande lach een vervallen stadt, daer een tempel in stont in die ere van Venus gesticht. In welcken tempel Brittus een nacht ruste, ende als hi sacrificie der goddinne Venus hadde gedaen, openbaerde si hem in den slape, dat hi westwert trecken soude, mit sinen volcke, daer hem een eijlant verscinen soude, groot ende scoen, dwelc hi ende sine nacomelingen ewelick besitten souden. Ende is mit sinen volcke tscepe gehgaen, ende sijn ghecomen in die Zee van Tirrenen, daer si vonden IIII gheslachten van den Troyanen, mit horen hertoge Corineus genoemt, die mit Anthenor daer ghecomen waren. Van welcken Corineus dat lant Cornuaelgen sinen naem of heeft. Dese Corineus, mit sine Troyanen, verselden hem mit Brittus, ende sijn ghecomen in Aquitanien, dat men nu Guuasscongen hiet, bi die rivier van der Loyre, daer een coninck regneerde ghenoemt Groffarius van Pictavien, daer si enen strijt tegen hadden; ende sloeghen hem vele volcx of. Op dese tijt waren in Gallien XII coningen, die alle ghelijck beloefden Groffarium te hulpe te comen, ende dese Troyanen uut horen landen te verdriven. Brittus mit sine Troyanen begreep een starcke plaetse, daer namaels die stadt van Tours ghesticht worde, om hem te bescermen voer den XII coningen, die mit groter macht van volcke tegen hem quamen. Het gheviel tot enen groten stride, ende daer bleven boven II M Walen verslagen, ende dander namen die vlucht. In desen stride bleef een vroem Troyaen verslagen, genoemt Turnus, ende was Brutus neef; dese hadde mit sinen swaerde wel VI C mannen verslaghen. Ende Brutus deden daer begraven. Ende daer wert die stadt van Tours getimmert, ende wert na desen Turnus, Turo ghenoemt, dats Tours, daer Sinte Martijn na biscop wert. Als Brittus in desen lande lange tijt geweest hadde, is hi te rade gheworden te zeilen na dat eylant dat hem gewesen was, ende is mit allen sinen volcke tscepe ghegaen, mit hem nemende enen groten roof van gout ende silver, dat si daer in den lande ghecregen hadden. Ende quamen mit enen gheluckighen winde an een eylant ghenoemt Albion, dat op die tijt allene mit ruesen ende ruesinnen van groter statueren ende forme bewoent was. Ende woenden in die cavernen ende holen van den hogen bergen. Brutus die trat opt lant ende vachte seer vromelick teghen dese gyganten ende ruesen, ende beval sijn volck dat si se alle in die benen slaen souden, ende soe verwonnen si se eerst. Ende daer werter vele verslaghen, ende vele toghen mit scepen uuten landen, ende begrepen Hollant eerst, ende hietent Slaven. Ende sommighe toghen ende weken in dat lant Albanien, dat nu Scotlant hiet. Ende Brutus wan aldus alle dat lant Albyon, ende besattet, ende dedet bouwen ende betimmeren mit steden, sloten ende fortressen, in allen scine oft van anbeghinne des werlts ware bewoent gheweest, ende dedet na sinen naeme tot een eewighe memorie hieten Brittangen, dat men nu Enghelant noemt. Ende dat volck worde gheheten Berthoenen. Ende hi deelde dit lant mit Corineus, sinen gheselle; die viel te lote mitten sinen een horn van den lande, dat hi nae hem selven dede noemen Coryneijen, dat men nu hiet Corvaelgen oft Cornubien. Ende in desen eynde lants van Cornuaelgen woenden vele gyganten ende ruesen in den culen ende bergen ende cavernen, meer dan in anderen plecken des selven eylants. Ende onder allen was daer een uutermaten grooten gygant ende ruese van XII cubitus oft elboghen, ghenoemt Goemagot, die also starck was, dat hi wel enen groten [9r] eykenboom mitten wortel uuter aerden ructe oft een cleyn rijsken gheweest hadde. Ende alsoe Corineus dye prince uutermaten gaern wrastelde ende vacht teghen die ruesen, ende hoe si starcker ende vromer waren, hoe hij hem daer liever tegen versette, soe ghevielt op een tijt dat Brutus in dye haven van desen contreye ghecomen was, ende siet, terstont quam desen gygant met noch XXX ghesellen, grote, starcke mannen, ende bevochten die Brittoenen. Mer si worden alle verslaghen, uutgheseyt dye grote ruese Goemagot. Desen lyet Brutus te live houden, willende sien die wrastelinge van Corineus ende desen ruese, daer Corineus hem seer blidelic toe gaf ende in vervroechde. Ende siet, als si an malcanderen quamen, toonde elck sijn cracht om den anderen te verwinnen. Ten lesten heeft Goemagot met alle sijnen crachten ende met groter vromicheyt Corineum ter aerden gheworpen met sulcker felheit ende wreetheit, dat hij hem drie ribben in sinen live brack; waerom dat Corineus soe toernich wert ende verwoet, dat hij uut groter crachten ende vromicheyt den ruese Goemagot op sijnen schouderen nam, ende droech hem tegen sinen danck op een hoghe steenrootse by der zee, ende werp hem van boven neder, dat hij in stucken ghereten wert van den scarpen stenen. Ende dye plaetse hiet noch opten dach van huyden: Goemagots Spronck. Ende als Brutus dit lant aldus becrachticht hadde, was hij out XXXV jaer, ende besat dat met sinen edelen Troyanen XX jaer. Ende hij versach een plaetse op dye riviere van den Teemse, dye hem wel beviel. Ende daer dede hij maken een stadt, ende dede dye hieten nae dye oude stadt, daer si alle uut ghesproten waren, Troyen, dye nu Lonnen hiet. Ende dit was in der derde outheyt des werelts, nae Abrahams gheboert VIII C ende XCVII jaer, ende voer ons Heren geboert M C ende XVII jaer, ende in den tiden dat Hely, dye overste priester, rechter was van den Joeden, ende dat dye arke des Heren van den Philistinen ghevanghen was. Dese Brutus wan bij sinen wive Ignoge III sonen, als Locrinus, Albinactus ende Camber. Ende nae des vaders doot deelden si dat lant onder hem drien. Locrinus, die outste, besat dye eene helft van den lande, ende hietet na hem selven Loegria. Ende nam te wive Corineus dochter, ghenoemt Guendoloena, daer hi een soen an wan, genoemt Magdan. Ende wert die eerste hertoech van Cornuaelgen. Camber, dye ander soen, viel te dele een stuck van den lande over dye riviere Sabrine; ende wert gheheten nae hem Cambrien, dat nu tlant van Waels hiet. Die derde soen ende die jongste, Albinactus, quam te dele dat lant an dye noortside, ende hietet nae hem Albanien, dat nu Schotlant hiet. Britus dye starf int jaer voer ons Heren gheboerte M C ende xxxv, ende wert tot Londen begraven, dye doe Troyen hiete. Ende was gesticht lxiiI jaer nadat die grote stadt Troyen gedestrueert was. Ende dat was iiI C ende xc jaer, eer dat Romulus Romen stichte. Hiermede laet ick nu te scriven van desen twe conincrijcken, Francrijck ende Enghelant, ter tijt toe dat ons die historie bet dienen sal te verclaren, alst pundt ende stonde gheven sal, ende willen aftervolghen ons opghenomen materie, dye historie van Hollant.

Hoe dat Brittus met een deel gevangen Trojanen in het eiland Albion kwam dat nu Engeland heet.

Dat VIII kapittel.

Toen koning Aeneas 4 jaar lang in het Latijnse rijk, dat is in Itali, had geregeerd is hij gestorven en zijn zoon Ascanius die hij gewonnen had bij zijn wijf Creusa, de dochter van koning Priamus van Troje, is na zijn vaders dood geworden koning van Italie en stichtte een stad genoemd Alba op de rivier de Tiber. En toen hij 28 jaar had geregeerd stierf hij en liet na een zoon geheten Silvius. Deze Silvius had tot wijf de nicht van Lavinia die bezwaard was met kind en liet Silvius, zijn vader, van de meesters vernemen wat van het kind worden zou. En hem werd geantwoord, dat het kind zijn vader en moeder doden zou. Wat alzo gebeurde. Want toen de moeder dat kind ter wereld bracht stierf ze bij het baren. En dit kind werd genoemd Brittus. Deze Brittus toen hij 15 jaar oud was ging met zijn vader Silvius uit jagen; en uit onvoorzichtigheid en haast meende te schieten naar een wild schoot hij zijn vader dood. Waarom dat hij zeer gehaat werd van zijn vrienden. En trok van schaamte uit het land en kwam in Griekenland waar hij een groot deel Trojanen vond van het geslacht Eleni, de zoon van koning Priamus van Troje. En zaten daar in grote eigendom en onder zware tribuut van koning Pandrasius van Griekenland. Bij deze Trojanen bleef Brittus een tijdje en kozen hem tot een hoofdman en kapitein vanwege zijn dapperheid; en andere Trojanen daar omtrent gezeten die dat vernamen kwamen ook bij hem zodat ze alle dagen vermeerderden tot het getal van 7000 mannen, behalven wijven en kinderen. En hadden ook grote troost en hulp van een edele Griek genoemd Assaracus, geboren vanwege zijn moeder van Troje. En deze 2, als Brittus en Assaracus, maakten alliantie met elkaar te leven en te sterven en lieten alle wijven en kinderen in een wildernis gaan en lieten koning Pandrasius bidden dat hij hen wilde toestaan dat ze in de wildernis mochten wonen gelijk beesten of dat ze uit het land mochten trekken en avontuur zoeken. De koning die dit hoorde was zeer toornig en heeft terstond groot wapenvolk verzameld om deze Trojanen te bevechten. En kwamen tezamen te velde en het avontuur viel Brittus mede en overwon de Grieken en vingen koning Pandrasius. En zou hij zijn lijf behouden zo moest hij hen geven zijn mooie dochter genoemd Ignoge en daartoe nog 300 schepen en 24 met harnas en wapens en ander metaal en ijzer geladen. En Brittus trouwde de dochter van de koning en de koning begiftigde Brittus en zijn dochter [8v] met veel goud en zilver en voorzag hem en de schepen van alles dat hem nodig was en gingen te scheep. En toen ze 2 dagen en een nacht gezeild hadden kwamen ze in een eiland geheten Lergecia dat ijdel en leeg was van enige mensen; want de zeerovers hadden al dat volk van het land gedood en weggevoerd. In dit land lag een vervallen stad waar een tempel in stond die ter ere van Venus gesticht was. In die tempel rustte Brittus een nacht en toen hij offer der godin Venus had gedaan openbaarde ze hem in de slaap dat hij westwaarts trekken zou met zijn volk waar hem een eiland verschijnen zou groot en mooi wat hij en zijn nakomelingen eeuwig bezitten zou. En is met zijn volk te scheep gegaan en zijn gekomen in de Tyrreense Zee waar ze 4 geslachten van Trojanen vonden met hun hertog Corineus genoemd die met Antenor daar gekomen waren. Van welke Corineus dat land Cornwall zijn naam van heeft. Deze Corineus met zijn Trojanen, vergezelden zich met Brittus en zijn gekomen in Aquitani dat men nu Gascogne noemt bij de rivier Loire waar een koning regeerde genoemd Groffarius van Pictavia daar ze een strijd tegen hadden; en sloegen hem veel volk af. Op deze tijd waren in Galli 12 koningen die allen gelijk beloofden Groffarius te hulp te komen en deze Trojanen uit hun landen te verdrijven. Brittus met zijn Trojanen begreep een sterke plaats waar later de stad Tours gesticht werd om zich te beschermen voor de 12 koningen die met grote macht van volk tegen hem kwamen. Het geviel tot een grote strijd en daar bleven boven 2000 Walen verslagen en de anderen namen de vlucht. In deze strijd bleef een dappere Trojaan verslagen, genoemd Turnus en was Brittus neef; deze had met zijn zwaard wel 600 mannen verslagen. En Brittus liet hem daar begraven. En daar werd de stad Tours getimmerd en werd na deze Turnus Turo genoemd, dat is Tours, daar Sint Martinus daarna bisschop werd. Toen Brittus in dit land een lange tijd geweest was is hij te raad gaworden te zeilen naar dat te eiland dat hem gewezen was en is met al zijn volk te scheep gegaan en nam met hem een groten roof van goud en zilver dat ze daar in het land verkregen hadden. En kwamen met een gelukkige wind aan een te eiland genoemd Albion dat op die tijd alleen met reuzen en reuzinnen van grote statuur en vorm bewoond was. En woonden in de grotten en holen van de hoge bergen. Brittus die trad op het land en vocht zeer dapper tegen deze giganten en reuzen en beval zijn volk dat ze die allen in de benen slaan zouden en zo overwonnen ze hen eerst. En daar werden er vele verslagen en velen trokken met schepen uit het landen en begrepen Holland eerst en noemden het Slaven. En sommige trokken en weken in dat land Albanien dat nu Schotland heet. En Brittus won aldus dat hele land Albion en bezette het en liet het betimmeren met steden, burchten en forten in alle schijn alsof het van het begin der wereld bewoond was geweest en liet het naar zijn naam tot een eeuwige memorie heten Brittanni dat men nu Engeland noemt. En dat volk werd geheten Britten. En hij deelde dit land met zijn gezel Corineus; die viel te lot met de zijne en hoek van het land dat hij naar zichzelf liet noemen Coryneijen dat men nu heet Cornwall of Cornubien. En in dit eind van het land Cornwall woonden veel giganten en reuzen in de kuilen en bergen en grotten, meer dan in anderen plekken van dat eiland. En onder allen was daar een uitermate grote gigant en reus van 12 cubitus oft ellenbogen, genoemd Goemagot, die alzo sterk was dat hij wel een grote [9r] eikenboom met de wortel uit de aarde rukte of het een klein twijgje geweest was. En alzo Corineus de prins uitermate graag worstelde en vocht tegen die reuzen en hoe ze sterker en dapperder waren hoe hij zich daar liever tegen verzette en zo gebeurde het op een tijd dat Brittus in de haven van dit gebied gekomen was en ziet, terstond kwam deze gigant met nog 30 gezellen, grote, sterke mannen en bevochten de Britten. Maar ze werden allen verslagen, uitgezonderd de grote reus Goemagot. Deze liet Brittus leven en wilde de worsteling zien van Corineus en deze reus, waar Corineus zich zeer blijde toe gaf en in verheugde. En ziet, toen ze aan elkaar kwamen toonde elk zijn kracht om de andere te overwinnen. Tenslotte heeft Goemagot met al zijn krachteen met grote dapperheid Corineus ter aarde geworpen met zulke felheid en wreedheid zodat hij hem drie ribben in zijn lijf brak; waarom dat Corineus zo toornig en verwoed werd dat hij uit grote kracht en dapperheid de reus Goemagot op zijn schouders nam en droeg hem tegen zijn wil op een hoge steenrots bij de zee en wierp hem van boven neer zodat hij in stukken gereten werd van de scherpe stenen. En die plaats heet nog op de dag van heden: Goemagotՠs Sprong. En toen Brittus dit land aldus bekrachtigd had was hij 35 jaar oud en bezat dat met zijn edele Trojanen 20 jaar. En hij zag een plaats op de rivier Theems die hem wel beviel. En daar liet hij een stad maken en liet die heten naar de oude stad waar ze allen uit gesproten waren, Troje, dat nu Londen heet. En dit was in de derde oudheid der wereld, na Abraham' s geboorte 897 jaar en voor onze Heer geboorte 1117 jaar en in de tijden dat Eli, de overste priester, rechter was van de Joden en dat de ark des Heren van de Filistijnen gevangen was. Deze Brittus won bij zijn wijf Ignoge 3 zonen als Locrinus, Albinactus en Camber. En na de dood van de vader verdeelden ze dat land onder hen drie. Locrinus, de oudste, bezat de ene helft van het land en noemde het naar zichzelf Loegria. En nam tot wijf de dochter van Corineus, genoemd Guendoloena, waar hij een zoon aan won genoemd Magdan. En werd de eerste hertog van Cornwall. Camber, de volgende zoon, viel ten deel een stuk van het land over de rivier Severn; en werd naar hem geheten Cambria, dat nu het land van Wales heet. De derde zoon en de jongste, Albinactus, kwam ten deel dat land aan de noordzijde en noemde het naar hem Albania dat nu Schotland heet. Brittus die stierf in het jaar voor onze Heer geboorte 1135 en werd te Londen begraven dat toen Troje heette. En was gesticht 63 jaar nadat de grote stad Troje verwoest was. En dat was 390 jaar eer dat Romulus Rome stichtte. Hiermee laat ik nu te schrijven van deze twee koninkrijken, Frankrijk en Engeland, ter tijd toe dat ons de historie beter dienen zal te verklaren als het punt en tijd geven zal en willen navolgen onze opgenomen materie, de historie van Holland.

Van die situatie ende ghelegentheyt des lants ende provincie van Germanien, dat is Duytslant, daer dat lant van Hollant, Zeelant ende Sticht van Uutrecht inne gelegen sijn, die voermaels met eenre ghemeenre namen Vriesen plagen te hieten.

Dat IX capittel.

Eer dat wi van onse regioen ende provincie van Hollant beghinnen te spreken, ist van node Germanien, dat is Duytslant, te bescriven, in welcke eynde Hollant, Zeelant ende Vrieslant met dat Sticht van Uutrecht gelegen sijn, om te bat tot onser meninghe te comen, ende om te bequamer uut te legghen, dat men van desen landen (waerom wi princepalick dese cronijcke anlegghen ende beghinnen) in ouden historien bescreven vindt. Germanien, dats Duytslant, wort alsoe van den Romeynen geheten, als Strabo scrijft in sijn VII boeck Van der gheleghentheden der landen, ende seyt dat [9v] die Duytschen worden van den Romeinen genoemt Germani; Germani na der Roomsche sprake ende bedudinge is soe veel te segghen als II ghebroeders van eenre vader ende moeder; want si die Duytschen noemden broeders te wesen van den Gallen, dat is van den Walen, want si malcander gelijck waren in lichame, coloere, zeden, manieren, ende int leven; want si groot ende wit van lichaem waren. Aldus noemden se dye Romeinen Germanen, dat sijn ghebroeders. Mer te spreken nae ouder meesters opinie, waerom dat se Germani hieten, is dese: want die Scijthen, die an Duytslant gelegen sijn, noemen enen groten starcken ende cloecken man german; dat is also veel te seggen als groot van statueren, ende starck als een beest. Want die Duytschen hier voermaels pleghen hem te gheneren mit jaghen in der wildernissen, ende aten raeu vleys ende wiltbraet, als beesten. Waerom dat si starck waren als beesten. Sy en ghedoechden nyet dat yemant bij hem woende. Si en hadden ghenen wijn, noch gout, noch silver, dan alleen coper oft metael, daer si harnes of maecten. Si en hadden gheen goden noch en wisten van ghenen religye te spreken. Mer namaels, bij lancheden van tiden, hebben si mede afgoden anghenomen, gheliken andere natien ende provincien. Ende als si quamen tot obediencye des Roemschen Rijcks, begonnen si dye landen te bouwen mit steden ende castelen op dye rivieren, voer den anvechtinghen der Barbaren uut vreemden landen comende, van den welcken men noch oude timmeraetsen ende vervallen mueren in vele plaetsen legghen siet. Onder den keyser Nervius en droncken si noch ghenen wijn, noch datgheen dat hem cranck ende sacht van lichaem maken mochte. Onder den keyser Nero en hadden si tghebruyc noch niet van goude ende silvere penningen, mer deden haer comenscap ghevende ende nemende dat een goet voer tander. Ende doen Sinte Bonifaes die ander bisschop van Uutrecht dat Woert Goeds predicte onder den Sassen ende Vriesen, aten si noch paerdenvleys. Ende die keyser Probus admitteerde ende toeliet den Duytschen dat si wijngaerden mochten setten, dat te vorens alleen gheoerloft was den edelen ende ridderen. Nu mocht yemant vragen hoe dat by comt dat men also weinich van desen dingen bescreven vindt. Daerop antwoert een groot out historijmeester ende cosmographus, uut Scijthen gheboren, ghenoemt Ethicus, die byna alle dye werelt omme ghevaren ende gheseylt heeft, ende dye oeck alre eerst als men vermoet, die proprieteiten des volcs omtrent der zee van desen landen van Duytslant bescreven heeft. Dese scrijft dat dat volck van desen landen gheen kennisse van letteren oft scriftuten en hadden, ende en thoonden niet dan alleen haer menschelijcke natuer ende ghedaente, levende onwettelijcken ende onmenschelicken als beesten. Ende al hadden si al letteren ende scriften ghehadt, so souden si hem gescaemt hebben haer leven, zeden ende manieren in scrifte te stellen, want si beestelick ende niet menschelick en waren. Wie en soude niet abhorreren ende verscricken als men hoorde segghen, dat si paerden, wolven, vossen, ghijeren, crayen, storcken, camelen, jae serpenten ende slanghen aten, ende offerden haer goden hoerre dienstboden onnosel bloet, welcke zeden, manieren ende leven si noch vele van henluyden oeffenden ende hilden totten groten coninc Kaerls tyden toe. Dese voernoemde Ethicus, historijscriver, wiens scriften Sinte Jheronimus een commentator ende beduder is, scrijft dat dye Sassen ghecomen ende ghesproten sijn van een natye van volck, ghenoemt Griphi, by die grote berghen van Rijpheen, legghende omtrent dye grote Noortse Zee, dyewelcke Duytslant, daer Zassen in gheleghen is, eerst beheerden, want Sassen is een groot, lanck ende breet lant, want alle tlant dat leyt tusschen den Rijn ende dye zee, die men hiet Baltheum, of die Duytsche Zee, plach men hier voermaels Sassen te hieten, ende hadde beleghen an dye westsijde den Rijn, an dye noortsijde Denemarcken, an die zuytsijde Franckenlant, Beyeren ende Beemen; an die oestsijde Slesien, [10r] Pruissen ende Polen. In welke terminen besloten sijn Duringen, Hessen, Michen, Brandenburch, Bruijnswijck, Pomeren, Hollant, Zeelant, Vrieslant, Uutrecht, Meyenburch, Bremen, Halberstadt, Hilsemen, Werden, Munster, Westfalen, Lunenburch, Lubeck, Rostwijck, ende voert alle die custe van der Duytscher Zee langhes. Dese ende meer andere waren alle Zassens ghenoemt, als Hoech-Zassens ende Neder-Sassens. Dese Griphi voorseit pleghen te eten menschenvleys, ende beesten als ghijeren, camelen, wolven, beren, honden, apen ende andere beesten, dye onmenschelick sijn te noemen; ende en hadden noch broot, noch soudt, noch wijn. Dwelck men altesamen wel gheloven mach aldus te wesen, omdattet Sinte Jheronimus bescrijft ende bedudet op dat boeck van Ethicus voornoemt. Ende ditselve wert noch in vele plaetsen in sommighen dinghen useert ende onderhouden, als dye Denen ghebruycken ghedroechde visch voer broot; dye Vriesen eten butter, caes, eyer, ende drincken melck ende wey of heuy. Dye Neder-Sassens ofte Oude Sassens, als sijn die Westfalers ende Munsterse ende daer omtrent, eten raeu ende ghedroecht vleys. Nu hebdi ghehoert dye zeden ende manieren van onsen ouderen leven, ende pleghen te woenen in holeberghen ende steenrootsen, daer men se vant. In anderen laghen plecken maecten si hutten ende koyen van willighen rijsen ende ander boomen. Mer na den male dat die Romeinen heren van Duytslant gheworden waren, hebben si dese zeden ende beestlijcke manieren ghereformeert, ende tot enen beteren staet gheredigeert ende ghebrocht, want si brochten daerin timmerluyden, steenbackers, metselaers ende dijckmakers, dye dat lant bedijcten mit hoghe ende brede wallen ende dijcken voer den anvloet van der zee. Ende hebben daerof ghemaect een lustich ende suverlick lant om te bewonen, dwelck nu eens deels bewoent wert van den Vriesen, Frisiabonen, dat sijn Waterlanders, Catten, dat sijn Catwijckers, ende Rijnlanders, Canenefaten, dat sijn Kenemers; eens deels oeck van den Bataviers, dat sijn Hollanders, ende Batavoduers, dat sijn Betouwers, dye welcke landen nu allegader tesamen onder enen naem Hollant ghenoemt werden; ende plach hier voermaels in ouden gesten te hieten Batavia, hoewel dat men noch in sommighe oude brieven van den graven ghegheven bescreven vint Holtlant, mer Plinius ende dye Romeinen noement Batavia ende heeft sijnen naem van der hoecheit of diepheyt; want Batavia is soe vele te segghen als bassa terra, dats laechlant of hoollant, want het plach hier voermaels, eert bedijct worde, mitten wateren ebbende ende vloeyende bedect te legghen ende overvloyet te wesen. Daerom accorderen die twe namen wel overeen: Batavia ende Hollandia; mer Holtlandia niet, als voerscreven staet, welcke provincie van Batavien of Hollandt van vele Romeynsche scrivers ende meesters ende van vele keyseren seer vierlick ende gheacht is geweest, dat welcke eer dattet onder tRoomssche rijck quam, van den Engelschen Bartoenen dye Brutus verdreef, ende van den Sassens bewoont werde. Ende wert dicwils van den Hunen, Denen ende Noordtmannen ghedestrueert ende verwoest, ende oeck van den Saracenen, comende uut Affriken; ende was seer weynich bewoont mit volck, om der saken willen voorscreven; mer na den male dat die Francken Vrieslant bedwonghen hadden, ende sij tlant eenen heer ende grave ghegeven hadden, ist van daghe te daghe betimmert ende bewoont gheworden, ende hebben dat teghen den Denen ende Noordtmannen vromelicken ghedefendeert ende beschermt, als men na int proces van deser cronijke horen sal. Om te vervolghen ende tot mijne voer ghenomen materie van Duytslant te comen, soe sal men weten dat Duytslant ghedeelt wort in tween, als Hoech-Duytslant, ende Neder-Duytslant. Hoech-Duytslant beghint van den gheberchten Alpes, dye Duytslant scheyden van Ytalien ende Lomberdien, tot die stadt van Ments; ende van Ments nederwerts tot in die [10v] zee wertet geheten Neer-Duytslant, ende heeft in hem besloten boven liiii natien van volck, ende sijn altijt die vroomste ende vermaerste mannen van wapenen geweest die men vant. Want die Romeynen, doe si in haer cracht ende bloeyen waren, en conden si nochtans geen grote dinghen doen sonder dye Duytschen, ende bovenal bisonder die Hollanders, als Cornelius Tacitus seyt int Boeck van der bescrivinge der Duytschen. Mer datter nu alsoe weinich of blijct in der historien, doet eerst in dye outheit der jaren ende versumelheyt der menschen; ten anderen om die onbequaemheit der namen, want die historijbescrivers ontsaghen hem die gesten van den Duysschen te bescriven, want die vocabulen ende namen van den steden, wateren, bosschen, marasschen, rivieren, meeren ende der mensschen dicwils mitten Latijn niet overeen en quamen. Ende men vant in Duytslant noch gheen gheleerde mannen tot Vespasianus tijden toe, dye de feyten ende gesten van haer eyghen landen conden bescriven. Mer al dat wi daer of van outs hebben, dat scriven ons Ethicus Scijta, als wi eens deels voer geroert hebben, ende Plinius Secundus, Cornelius Tacitus ende Julius Cesar. Ten derden mael waerom dat men gheen gesten van den Duytschen bescreven vindt gelijck men doet van den Romeynen, is dese, als Julius Cesar scrijft in sijn VI boeck genoemt Commentaria: dat die regenten ende stadthouders van Walslant ende Duytslant en wouden niet admitteren noch gehengen dat men dye gesten van den landen van Walslant ende Duytslant bescriven soude, want dye Romeynen en souden dat nyet connen ghedraghen, noch moghen lijden, omdat si daer soe veel volcx ende vrome mannen ghelaten hadden, eer si dye mochten brenghen tot haerdere subjectye ende onderdanicheyt. Ende sonder twifel, twaer den Romeinen tot hoer afterdeel, schande ende confuys, dat men in den gesten lesen soude, dat si gheen ghoet noch bloet en spaerden, als Orosius seyt, om te comen tot hoer opgheblasen hoverdye, ende heerschappie te hebben in vreemden landen, ende om hoer onversadelicke ghiericheyt te stoppen. Ende om dit met reden te bewisen, so vint men warachtelick bescreven, dat Julius Cesar binnen X jaren dat hij uut was ghetoghen om dye landen van Spangen, Waslant, Duytslant ende Enghelant te brenghen onder dat Roomsche Rijck after gelaten hadde boven X C M weerachtige mannen. Nochtans wert hi mit groter triumphen in Romen ontfangen, ende heeft, die eerste onder den Romeynen, dat keyserrijck allene ontfangen ende angevaert, om dat hi die landen onder dat Roomsche Rijck gebrocht hadde. Mer dat bloet datter ghestort was, noch dye grote costen, dye met sware exactien ende scattingen der burgheren ghedaen waren, en saghen si niet an. Het was hem alleen ghenoech, dat si in vreemden landen heerschappie mochten hebben, hoewel dat si nochtans bekenden, dat die Duytschen veel cloecker ende vromer waren dan si waer; of dat Cornelius Tacitus scrivet, dat op een tijt quamen die Duytschen met sekere commissien ende boetschappen te Romen, ende sijn gecomen in Pompeius hof. Daer saghen si sitten elck nae sijnen staet ende digniteyt; mer onder als, saghen si sitten onder den senatoren enighe van vreemde habijten. Soe vraechden si wie dye waren. Ende hem is geantwoert, dattet waren legaten ende ambassaten der landen ende provincien van buyten, dye vroem van wapenen waren, ende den Romeynen ghetrou, waerom dat men se dese eere weder bewijsde. Doen riepen dye Duytschen met luder stemmen, dat sijt alle hoerden: ԏ, wie isser onder alle die sterflijcke menschen cloecker van crachten; ende wie isser onder dye sonne den Romeynen ghetrouwer, dan wi Duytschen?ՠDit segghende, sijn si anghetreden, ende sijn gaen sitten onder den senatoren. Ende men heeftet doechtlick ghenomen, wanttet in der waerheyt alsoe was, ende nyemant en conder teghens segghen. Dit is int corte gheseyt tot lof ende prijs van den Duytschen natye. Ende afterlatende die princepale ende naemcondighe provincien van Duytslant te bescriven, wanttet te langhe vallen soude, dus wil ick [11r] alleen ons eygen ende proper lant ende graefscap van Hollant, Zeelant, Vrieslant ende Sticht van Uutrecht voer mi nemen te bescriven; ende dat ghedaen sinde, wil ic mi wederkeren tot die principale historie, daer ict gelaten hebbe, als daer Brutus die gyganten ende ruesen uut Britangen oft Enghelant verdreven hadde, waer die eerst landen ende hoer woningen begrepen.

Item. Datghene dat hier nu volcht, is getogen uut een tractaetgen, dat broeder Cornelius Aurelius, canonick regulier, ghemaect heeft; mer oft al autentijck ende warachtich is, beveel ic den geleerden historiographen ende meesters; ende also ic daerin bevinde vele notabele puncten, die Julius Cesar ende Cornelius Tacitus bescreven hebben, aldus wil ic dat hier mede in dese cronike insereren ende setten, opdattet in memorie bliven mach.

Van die situatie en gelegenheid van het land en provincie van Germanië, dat is Duitsland, daar dat land van Holland, Zeeland en Sticht van Utrecht in gelegen zijn die voormaals met een algemene naam Friezen plagen te heten.

Dat IX kapittel.

Eer dat we van onze regionen en provincie van Holland beginnen te spreken is het nodig Germanië, dat is Duitsland, te beschrijven in welk einde Holland, Zeeland en Friesland met dat Sticht van Utrecht gelegen zijn om te beter tot onze mening te komen en om te bekwamer uit te leggen dat men van deze landen (waarom we voornamelijk deze kroniek aanleggen en beginnen) in oude histories beschreven vindt. Germanië, dat is Duitsland, wordt alzo van de Romeinen geheten zoals Strabo schrijft in zijn 7^de boek Van de gelegenheden der landen en zegt dat [9v] de Duitsers worden van de Romeinen genoemd Germani; Germani na de Romeinse taal en betekenis betekent zoveel als 2 gebroeders van een vader en moeder; want de Duitsers noemden zich broeders te wezen van de Galliërs, dat is van de Walen, want ze elkaar gelijk waren in lichaam, kleur, zeden, manieren en in het leven; want ze waren groot en wit van lichaam. Aldus noemden de Romeinen ze Germanen, dat zijn gebroeders. Maar te spreken naar oude meesters opinie, waarom dat ze Germanië heten is deze: want de Scythen die aan Duitsland gelegen zijn noemen een grote sterke en kloeke man german; dat is alzo veel te zeggen als groot van statuur en sterk als een beest. Want hier voormaals plagen de Duitsers zich te generen met jagen in de wildernis en aten rauw vlees en wildbraad als beesten. Waarom dat ze sterk waren als beesten. Ze gedogen niet dat iemand bij hen woont. Ze hadden geen wijn, nog goud, nog zilver, dan alleen koper of metaal waar ze harnassen van maakten. Ze hadden geen goden nog wisten van geen religie te spreken. Maar later in lengte van tijd hebben ze mede afgoden aangenomen gelijk andere naties en provincies. En toen ze kwamen tot gehoorzaamheid van het Roomse Rijk begonnen ze de landen te bebouwen met steden en kastelen op de rivieren voor het aanvechten der Barbaren die uit vreemden landen komen waarvan men nog oud timmerwerk en vervallen muren in vele plaatsen ziet liggen. Onder keizer Nervius dronken ze nog geen wijn, nog datgene dat hen zwak en zacht van lichaam maken mocht. Onder keizer Nero hadden ze het gebruik nog niet van gouden en zilveren penningen, maar deden hun koopmanschap door het ene goed te geven voor het andere. En toen Sint Bonifatius de volgende bisschop van Utrecht dat Woord Gods preekte onder de Saksen en Friezen aten ze nog paardenvlees. En keizer Probus toe stond toe de Duitsers dat ze wijngaarden mochten zetten dat tevoren alleen geoorloofd was de edelen en ridders. Nu mocht iemand vragen hoe dat het komt dat men alzo weinig van deze dingen beschreven vindt. Daarop antwoordt een grote oude historiemeester en kosmograaf uit Scythen geboren en Ethicus genoemd die bijna de hele wereld omgevaren en gezeild heeft en die ook allereerst zoals men vermoedt die eigenschappen van volken omtrent de zee van deze landen van Duitsland beschreven heeft. Deze schrijft dat het volk van deze landen geen kennis van letters oft schrift hadden en toonden niet dan alleen hun menselijke natuur en gedaante en leefden onwettig en onmenselijk als beesten. En al hadden ze al letters en schrift gehad zo zouden ze zich geschaamd hebben van hun leven, zeden en manieren in schrift te stellen want ze waren beestachtig en niet menselijk. Wie zou niet verfoeien en schrikken als men hoorde zeggen dat ze paarden, wolven, vossen, gieren, kraaien, ooievaars, kamelen, ja serpenten en slangen aten en offerden hun goden hun dienstboden onschuldige bloed welke zeden, manieren en leven ze nog velen van hen beoefenden en hielden tot de grote koning Karels tijd toe. Deze voorgenoemde Ethicus, historieschrijver wiens schrift Sint Hieronymus een commentator en verklaarder is schrijft dat de Saksers gekomen en gesproten zijn van een natie van volk genoemd Griphij bij de grote bergen van Ripheen die liggen omtrent de grote Noordse Zee die Duitsland, daar Saksen in gelegen is, eerst beheerden, want Saksen is een groot, lang en breed land want al het land dat tussen de tussen de Rijn en de zee ligt die men Baltheum of de Duitse Zee noemt plag men hier voormaals Saksen te heten en lag aan de westzijde van de Rijn, aan de noordzijde Denemarken, aan de zuidzijde Frankenland, Beieren en Bohemen; aan de oostzijde Silezi,e [10r] Pruisen en Polen. In welke gebieden besloten zijn Thuringen, Hessen, Michen, Brandenburg, Brunswijk, Pommeren, Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht, Meyenburch, Bremen, Halberstadt, Hilsemen, Werden, Munster, Westfalen, Lunenburg, Lubeck, Rostock en voort de hele kust langs de Duitse Zee. Deze en meer anderen waren allen Saksers genoemd, als Hoog-Saksen en Neder-Saksen. Deze Griphij plagen te eten mensenvlees en beesten als gieren, kamelen, wolven, beren, honden, apen en andere beesten die onmenselijk zijn te noemen; en hadden nog brood, nog zout, nog wijn. Wat men alles tezamen wel geloven mag aldus te wezen omdat het Sint Hieronymus beschrijft en verklaart op dat boek van Ethicus. En hetzelfde werd nog in vele plaatsen in sommigen dingen gebruikt en onderhouden als de Denen gebruiken gedroogde vis voor brood; de Friezen eten boter, kaas, eieren en drinken melk en wei of hooi. (?) De Neder-Saksers of Oude Saksers als zijn de Westfalen en Munster en daar omtrent, eten rauw en gedoogd vlees. Nu he je gehoord de zeden en manieren en leven van onze ouderen en plegen te wonen in holle bergen en steenrotsen daar men ze vond. In andere lage plekken maakten ze hutten en kooien van wilgen twijgen en andere bomen. Maar nadat de Romeinen heren van Duitsland geworden waren hebben ze deze zeden en beestachtige manieren hervormd en tot een betere staat hersteld en gebracht want ze brachten daarin timmerlieden, steenbakkers, metselaars en dijkmakers die dat land bedijkten met hoge en brede wallen en dijken voor het aanstromen van de zee. En hebben daarvan gemaakt een lustig en zuiver land om te bewonen wat nu eens deels bewoond werd van de Friezen, Frisiabonen, dat zijn Waterlanders, Katten, dat zijn Katwijkers, en Rijnlanders, Caninefaten, dat zijn Kennemers; eensdeels ook van de Batavieren, dat zijn Hollanders, en Batavoduers, dat zijn van Betuwe, welke landen nu allemaal tezamen onder een naam Holland genoemd worden; en plag hier voormaals in oude verhalen te heten Batavia, hoewel dat men nog in sommige oude brieven van de graven gegeven beschreven vindt Holhet land, maar Plinius en de Romeinen noemen het Batavia en heeft zijn naar de hoogte of diepte; want Batavia is betekent zoveel als bassa terra, dat is laag land of hol land want het plag hier voormaals eer het bedijkt werd met vloed bedekt te liggen en overvloeit te zijn. Daarom komen die twee namen goed overeen: Batavia en Hollandia; maar Holtlandia niet, welke provincie van Batavia of Holland van vele Romeinse schrijvers en meesters en van vele keizers zeer vurig en geacht is geweest dat eer dat het onder het Roomse rijk kwam van de Engelse Britten die Brittus verdreef en van de Saksers bewoond werd. En werd vaak van de Hunnen, Denen en Noormannen verwoest en vernield en ook van de Saracenen die uit Afrika kwamen; en was zeer weinig bewoond met volk; maar nadat de Franken Friesland bedwongen hadden en zij het land een heer en graaf gegeven hadden is het van dag tot dag betimmerd en bewoond geworden en hebben dat tegen de Denen en Noormannen dapper verdedigd en beschermd zoals men hierna in het vervolg van deze kroniek horen zal. Om te vervolgen en tot mijn voorgenomen materie van Duitsland te komen zo zal men weten dat Duitsland gedeeld wordt in twee, als Hoog-Duitsland en Neder-Duitsland. Hoog-Duitsland begint van de Alpen bergen die Duitsland scheiden van Italië en Lombardije tot de stad Mainz en van Mainz nederwaarts tot in de [10v] zee wordt het geheten Neder-Duitsland en heeft in zich besloten boven 74 naties van volk en zijn altijd de dapperste en vermaardste mannen van wapens geweest die men vond. Want de Romeinen, toen het in zijn kracht en bloeitijd was konden ze nochtans geen grote dingen doen zonder die Duitsers en bovenal vooral de Hollanders zoals Cornelius Tacitus zegt in het Boek van de beschrijving der Duitsers. Maar dat er nu alzo weinig van blijkt in de histories doet eerst in de oudheid der jaren en verzuim der mensen; ten volgende om de onbekwaamheid der namen, want de historieschrijvers ontzagen zich de verhalen van de Duitsers te beschrijven, want de benaming en namen van de steden, wateren, bossen, moerassen, rivieren, meren en de mensen kwamen vaak niet met de Latijnse overeen. En men vond in Duitsland nog geen geleerde mannen tot Vespasianus tijd toe die de feiten en verhalen van hun eigen landen konden beschrijven. Maar alles dat we daar vanouds van hebben dat schrijven ons Ethicus Scita en Plinius Secundus, Cornelius Tacitus en Julius Caesar. Ten derde maal waarom dat men geen verhalen van de Duitsers beschreven vindt gelijk men doet van de Romeinen is deze, als Julius Caesar schrijft in zijn 6^de boek genoemd Commentaria: dat de regenten en stadhouders van Waals land en Duitsland wilden niet nog toe stonden dat men de verhalen van de landen van Waals land en Duitsland beschrijven zou, want de Romeinen zouden dat niet kunnen verdragen, nog mogen lijden omdat ze dar zoveel volk en dappere mannen gelaten hadden eer ze de mochten brengen tot hun onderwerping en onderdanigheid. En zonder twijfel, het was de Romeinen tot hun nadeel, schande en verzwaring dat men in de verhalen leze zou dat ze geen goed nog bloed spaarden, zoals Orosius zegt, om te komen tot hun opgeblazen hovaardij en heerschappij te hebben in vreemde landen en om hun onverzadigde gierigheid te stoppen. En om dit met reden te bewijzen zo vindt men voor waar beschreven dat Julius Caesar binnen 10 jaren dat hij uit was getrokken om de landen van Spanje, Waals land, Duitsland en Engeland te brengen onder dat Roomse rijk achter gelaten had boven 100 000 weerbare mannen. Nochtans werd hij met grote triomf in Rome ontvangen en heeft, de eerste onder de Romeinen, dat keizerrijk alleen ontvangen en aanvaard omdat hij de landen onder dat Roomse rijk gebracht had. Maar dat bloed dat er gestort was, nog de grote kosten die met zware afpersing en schattingen der burgers gedaan waren zagen ze niet aan. Het was hen alleen genoeg dat ze in vreemde landen heerschappij mochten hebben, hoewel dat ze nochtans bekenden dat de Duitsers veel kloeker en dapperder waren dan zij waren; of dat Cornelius Tacitus schrijft, dat op een tijd kwamen de Duitsers met zekere commissies en boodschappen te Rome en zijn gekomen in Pompeius hof. Daar zagen ze zitten elk naar zijn staat en waardigheid; maar onder andere zagen zei zitten onder de senatoren enige van vreemde habijt. Zo vroegen ze wie die waren. En hun is geantwoord dat het waren legaten en ambassadeurs der landen en provincies van buiten die dapper van wapens waren en de Romeinen getrouw, waarom dat men ze deze eer weer bewezen. Toen riepen de Duitsers met luide stemmen zodat ze het alle hoorden: ԏ, wie is er onder alle sterflijke mensen kloeker van krachten; en wie is er onder de zon de Romeinen trouwer dan wij Duitsers? ‘Dit gezegd hebbende zijn ze aangetreden en zijn gaan zitten onder de senatoren. En men heeft het deugdzaam genomen, want het was in de waarheid alzo en niemand kon ertegen zeggen. Dit is in het kort gezegd tot lof en prijs van de Duitse natie. En laat na de belangrijkste en bekendste provincies van Duitsland te beschrijven want het zou te lang duren, dus wil ik [11r] alleen ons eigen en goede land en graafschap van Holland, Zeeland, Friesland en Sticht van Utrecht voor me nemen te beschrijven; en als dat gedaan is wil ik terugkeren tot de belangrijke historie daar ik het gelaten heb als daar Brittus de giganten en reuzen uit Brittannië of Engeland verdreven had waar die eerst landen en hun woningen begrepen.

Item. Datgene dat hier nu volgt is getrokken uit een traktaatje dat broeder Cornelius Aurelius, kanunnik regulier, gemaakt heeft; maar of het alzo authentiek en waar is beveel ik de geleerde historiografen en meesters; en alzo ik daarin bevind vele notabele punten die Julius Caesar en Cornelius Tacitus beschreven hebben aldus wil ik dat hier mede in deze kroniek invoegen en zetten opdat het in memorie blijven mag.

Een artikel van Hollant.

Dat X capitel.

Hollant (voermaels Batavia genoemt, als voerscreven is) is een provincie in Neder-Duytslant, dwelcke ant noorden van die Grote Zee bevloiet wert; an die ander siden wertet becingelt mitten armen des Rijns, ende maken een eylant. Dit lant is seer overvloedich van weiden ende velden, om paerden, coyen, ossen, scapen ende andere beesten te voeden, ende heeft in hem vele poellen, marasschen, meeren ende staende wateren, die nu mit slusen in der zee, mitter ebbe, gheleydet worden. Die forme ende ghedaente der mannen ende vrouwen van desen provincie is scoon, ende uutmutende boven andere nacien, ende tvolck is starck ende reisich van statuer ende lichaem; hoer dranck (wantter gheen wijngaert overvloedich en wast) is bier, dat is een confectie gemaect van mout, als haver, gherst, rogge ende tarwe tesamen wel ghesoden. Ende van dit eylant is Uutrecht die hooftstadt int gheestelick. Annonius, een historijscriver der Franssen, scrijft in sijn cronike, dwelc Plinius Secundus oec betuget, aldus: dat tusschen den armen van den Rijn ende die zee leggen C eylanden, onder welcke dat eylant Batavia dat edelste, beste ende vroomste is van mannen.

Een artikel van Holland.

Dat X kapittel.

Holland (voormaals Batavia genoemd) is een provincie in Neder-Duitsland wat aan het noorden van de Grote Zee bevloeid wordt; aan de andere zijden wordt het omringd met de armen van de Rijn en maakt een eiland. Dit land is zeer overvloedig van weiden en velden om paarden, koeien, ossen, schapen en andere beesten te voeden en bevat vele pollen, moerassen, meren en staande wateren die nu met sluizen in de zee met eb geleegd worden. De vorm en gedaante der mannen en vrouwen van deze provincie is mooi en uitmuntend boven andere naties en het volk is sterk en groot van statuur en lichaam; hun drank (want er groeit geen wijngaard overvloedig) is bier, dat is een confectie gemaakt van mout als haver, gerst, rogge en tarwe tezamen goed gekookt. En van dit eiland is Utrecht de hoofdstad in het geestelijke. Annonius, een historieschrijver der Fransen, schrijft in zijn kroniek wat Plinius Secundus ook betuigt aldus: dat tussen de armen van de Rijn en de zee liggen 100 eilanden waaronder dat eiland Batavia dat edelste, beste en dapperste is van mannen.

Van den oerspronck der Bataviers oft Hollanders, ende hoe si eerst dat lant begrepen, ende van waen si quamen.

Dat XI capitel.

Die Bataviers oft Hollanders nemen horen oerspronck ende ofcoemst vant volck die men hiet Hermonduren, gelegen boven dat grote bosch ende wildernisse geheten Hercinia; ende is LX dachvaerden lang. Ende boven Pannonien, dats Hongerien, bi den Schyten, ende waren gebuyren mitten volcke die men hiet Catten, Cerusen, Ligyen, omtrent Hongerien gelegen. Dese Bataviers hadden onderling partije ende twedracht ende sijn uut dit lant verdreven ende ghesceyden, ende sijn gecomen in die uuterste palen der Walscher custen, daer doetertijt sonderling noch nyemant en woonde; ende hebben dat eylant des Rijns mitten wateren, busschen, marasschen begrepen ende beseten, welcke eylant heeft voer die riviere van der Masen, after die zee, ende an allen siden den Rijn. Die sake ende oerspronck, waerom dat dese Bataviers oft Hollanders uut hoer eygen geboren landen ghescheyden sijn is dese: in hoer eerste ende oude lant was een rivier, daer men zout uut plach te purgeren ende winnen, als men nu in die baye doet. Ende want een yghelick vant voornoemde volck die naeste, ende hem dese baecke van zoute approprieten, eygen maken ende besitten woude, so hadden dese Bataviers ende Chatters altijt enen stadigen twist ende discoorde mitten Hermonduren, die bi hem lagen, en konden nemmermeer accorderen ende overeencomen. Dit anmerckende Battus ende sijn broeder Salandus, dat hi geen vrede mochte houden, heeft zijn plaetse geruymt, ende is in dit eylant van den Rijn gecomen, ende heeftet van sinen naem Batto, Battavia, dats Hollant, geheten. Ende was op die tijt mit seer luttel ende weinich volcx bewoent. Ende sijn broeder Salandus is int alre uuterste eylant van den Rijn getoghen, ende heeftet oec van sinen naem Salando, Zalandt genoemt, dat is Zeelant; ende plach daer sijn oude [11v] hanteringe te doen, dat is tzout te keeten ende te purgeren, als men noch dagelicxs in Zeelant doet. In dit eijlant tymmerde Salandus een burch in memorie van sijn vader Mitellus, ende hete se Mitelburch, dat wi nu noemen Middelburch, een starcke wel beveste stede.

Van de oorsprong der Batavieren of Hollanders en hoe ze eerst dat land begrepen en waarvan ze kwamen.

Dat XI kapittel.

De Batavieren of Hollanders nemen hun oorsprong en afkomst van het volk die men heet Hermonduren gelegen boven dat grote bos en wildernis geheten Hircanië; en is 60 dagreizen lang. En boven Pannonia, dat is Hongarije, bij de Scythen en waren buren met het volk die men Katten noemt, Cerusen, Ligyen, omtrent Hongarije gelegen. Deze Batavieren hadden onderling partij en tweedracht en zijn uit dit land verdreven en gescheiden en zijn gekomen in de uiterste grenzen van de Waalse kust waar het toentertijd vooral nog niemand woonde; en hebben dat eiland van de Rijn met den wateren, bossen, moerassen begrepen en bezet, welk eiland heeft voor de rivier Maas achter de zee en aan alle zijden de Rijn. De zaak en oorsprong waarom dat deze Batavieren of Hollanders uit hun eigen geboren landen gescheiden zijn is deze: in hun eerste en oude land was een rivier daar men zout uit plag te drijven en winnen zoals men nu in de baai doet. En omdat iedereen van dat volk de naaste en hen deze baak van zout afstemde en eigen maken en bezitten wilde zo hadden deze Batavieren en Katten altijd een gestadige twist en tweedracht met de Hermonduren die bij hen lagen en konden nimmermeer overeenstemmen en overeenkomen. Dit merkte Battus en zijn broeder Salandus dat hij geen vrede mocht houden en heeft zijn plaats geruimd en is in dit eiland van de Rijn gekomen en heeft het zijn naam Batto, Batavia, dat is Holland, genoemd. En was op die tijd met zeer luttel en weinig volk bewoond. En zijn broeder Salandus is in het alleruiterste eiland van de Rijn getrokken en het heeft ook van hem zijn naam Zalandt genoemd, dat is Zeeland; en plag daar zijn oude [11v] hantering te doen, dat is het zout te ketenen en te zuiveren zoals men nog dagelijks in Zeeland doet. In dit eiland timmerde Salandus een burcht in memorie van zijn vader Metellus en noemde het Mitelburch dat we nu noemen Middelburg, een sterke en goed gevestigde plaats.

Die descriptie des ghelegentheit van Batavien, ende waerom dat Batavien Hollant is, ende anders geen lant; ende van dat ondersceit van Batavia, Betua ende Bethasia.

Dat XII capittel.

Die Wael een arm des riviers van den Rijn, loopt voerbi Nijemegen, Tijel, Bommel, steden in Ghelrelant, ende menget haer selven bi dat slot te Loevenstein mitter riviere van der Masen; ende daer dese riviere van der Walen eindet, daer beghint Batavia, dats Hollant, streckende vandaen int zuden, daer Gorichom staet; ende houdet sinen loep mitter Masen totter zee toe noortwert, op lxxx M passen, dat is omtrent XI milen; dat is van der Wale ende Maes, of boven Staelduenen, tot in der zee toe; ende loopt noch tot Catwijc toe. Want Batavia properlick ghenoemt verliest sinen naem after tHeilige Bosch, daer nu tsGraven Hage staet, of an den Westerbeeck, ende soe voertan hiet ment Chatti, leggende opter zee, ende den Rijn inwers int landt, na die stede van Leyden toe. Want als Plinius seit in sijn IIII boeck, int XV capittel, soe hebben daer vele gemengde luden in dit lant ghewoent, als Batavi, Catti, Caninephates, dat sijn Kenemers, Phrisij, Phrisones, Phrisiobones, dat sijn Waterlanders, Cauci of Canci, Marsacij, Gluriones. Dese leggen al binnen die II armen of rivieren van den Rijn, als tusscen dat Flije ende die Wielingen. Voert meer, dat Batavia Hollandt is, ende anders gheen landt, dat betugen ons die historijscrivers, seggende dat die Betue leit II milen of meer boven Gorichom, opwerts, na Gelrelant. Bethasia leit in Lukerlant bi Maestricht, an beiden siden van der Maes, die daer doer loept, ende hieten noch in Duysche die Betijkers, ende comen noch dagelixs tot Dordrecht mit ijser, colen ende balcken; mer Batavia leit in Hollant, van Gorichom of, tot Catwijck toe. Plinius, die scrijft int IIII boeck Naturalis Historie, int XV capittel, dat Batavia leit recht over neffens Britannien, dats Engelant; of Britanien leit in top, oest van Batavien; ende leit des swinters tmeeste deel onder twater, ende strecket an den Catthen, dat sijn Catwijkers, waer uut men voerwaer seggen mach, dat Batavia is Hollant; Betua, die Betue; Bathasia Ludics, ende Betua noch Betasia, en leggen niet over Enghelant, als Batavia; daerom moetet Hollant wesen.

De descriptie van de gelegenheid van Batavia en waarom dat Batavia Holland is en anders geen land; en van dat het onderscheid van Batavia, Betua en Bethasia.

Dat XII kapittel.

De Waal, een arm van de rivier de Rijn, loopt voorbij Nijmegen, Tiel, Bommel, steden in Gelderland en mengt zichzelf bij dat slot te Loevestein met de rivier de Maas; en daar deze rivier van de Walen eindigt daar begint Batavia, dat is Holland, en strekt vandaar in het zuiden waar Gorinchem staat; en houdt zijn loop met de Maas tot de zee toe noordwaarts op 80 000 passen, dat is omtrent 11 mijlen; dat is van de Waal en Maas of boven Staalduinen tot in de zee toe; en loopt nog tot Katwijk toe. Want Batavia proper genoemd verliest zijn naam achter het Heilige Bos daar nu ‘s Gravenhage staat of aan de Westerbeck en zo voert noemt met het Chatti en ligt aan de zeer en de Rijn inwaarts in het land naar de stad Leiden toe. Want zoals Plinius zegt in zijn 4^de boek in het 15^de kapittel zo hebben daar vele gemengde lieden in dit land gewoond als Batavi, Catti, Caninefaten, dat zijn Kennemers, Phrisij, Phrisones of Frisobonen, dat zijn Waterlanders, Cauchen of Canci, Marsacij, Gluriones. Dezen liggen allen binnen de 2 armen of rivieren van de Rijn als tussen de Vlie en Wielingen. Voort meer dat Batavia Holland is en anders geen land dat betuigen ons de historieschrijvers, en zeiden dat de Betuwe ligt 2 mijlen of meer boven Gorinchem opwaarts naar Gelderland. Bethasia ligt in het land van Luik bij ճ Maastricht aan beide zijden van de Maas die daardoor lopt en heet nog in Diets de Betijkers en komen nog dagelijks tot Dordrecht met ijzer, kolen en balken; maar Batavia ligt in Holland van Gorinchem af tot Katwijk toe. Plinius die schrijft in het 4^de boek Naturalis Historie in het 15^de kapittel dat Batavia ligt recht over neffens Brittanni, dat is Engeland; of Brittannie ligt in de top, oost van Batavia; en ligt in de winter voor het grootste deel onder water en strekt tot aan de Katten, dat zijn Katwijkers, waaruit men voorwaar zeggen mag dat Batavia is Holland; Betua de Betuwe; Bathasia Luik en Betua nog Betasia liggen niet tegenover Engeland zoals Batavia; daarom moet het Holland wezen.

Van die princepale outste stadt in Batavia, ende hoe die Rijn horen loop doer Hollant plach te hebben.

Dat XIII capittel.

Die prince Battus, of Battavus, comende uut Scythien of daer omtrent, uut Pannonien ofte Hongerien, als voerseit is, van denwelcken dit lant Batavia genoemt is, heeft ghesticht een alten groten ende swaren stadt, bi die mont van den Rijn, ende heeft se na sijn eijgen naem ghenoemt Battavoduren, dat is nu Wijck te Duersteden, boven Uutrecht; welke stadt na lange tijden die Denen ende Noortmannen destrueerden, bi Hungerus, die XI biscop van Utrecht ende Sinte Jeroens tijt, als ghi na horen sult. Ende is nu een clein stedeken, dat te vorens III milen omgaens plach te hebben, ende hadde XXXVI prochij kercken. Die Rijn, comende uuten gheberchten van Alpes, nam sinen inganck in Batavien, dats Hollant, van Batavoduren oft Wijck totter stadt van Uutrecht, die doe noch niet ghesticht was, ende die Leck en was doe oec noch niet, als men noch tusschen dese II steden an den laechten ende poellen wel mercken mach. Van Uutrecht loept se doer Woerden, Bodegraven ende Leyden, tot Catwijck opten Rijn, ende Rijnsburch, dat daer sinen naem of hout, daer si nu niet veer vandaen blijft staen. Ende dat lant hiet noch Rijnsoever, mer plach voermaels voert te lopen na Voerhout ende Windekerst doer dat anderde hout, daer si noch op dese tijt horen naem houdet, dat men hiet Vollemeer ende Bentvelt. Ende is van Battavoduren oft Wijck, tot dat se in der zee [12r] loept, altijt an beiden siden mit steden, dorpen ende sloten betymmert gheweest, alst noch wel blijct. Want voert lopende van tMiddelhout totter zee heeft die Rijn ghelopen, verby Aelbrechts berch, dair an die side plach te staen tHof van Hollant, dat nu in Den Haghe is, mit veel scone castelen ende sloten an beiden siden, als tslot te Cleve, Bredenroe, Velsen, Rinichom, daer nu tslot tot Egmont staet, ende nam horen cours voert na die zee, mit een groten bozen ende valeye, als men noch sien mach, doer welcke haven ofte bozem die grote stadt Veronen (wes antiquiteen ende oude vervallen men noch siet tot Veronen op die gheest, bi Alcmaer) hoer inganck hadde, om haer comanscap te doen. Aldus heeft die Rijn in haer beginsel ende haer einde lopende doer Hollant die meeste steden ghehadt die in Duytslant lagen. Aldus is Batavien Hollant voer zijn eerste deel, daer die Rijn mitter Walen loopt in die Mase, ende heeft nu dese steden: Gorichom, Vianen, Scoenhoven, Goude, Roteredam, Sciedam, Delft, mitten Sturmers, Maeslanders. Vandaen begint dat anderde deel van Hollant, ende sijn in tgenerael mit alle hoer dorpen ende steden: Catthi, dat sijn Catwijkers genaemt; ende hebben die steden Woerden, Oudewater, mitten Rijnlanders mit horen principael stede Leiden, van welcke stede die heren van Catwijck (die men nu hiet die heren van Wassenner) burchgraven plagen te wesen, ende hem daer noch of vertitelen ende scriven. Ende hebben aldaer noch die gruyt ende die tollen van den Rijnstrome. Hier hebdi nu gehoert hoe die Rijn horen loop plach te hebben. Mer na sommige andere opinien, die seggen dat die Rijn horen loop hier voermaels van Catwijck voert plach te hebben in der zee, want tot Catwijck den stapel van den haring ende alle andere goeden, die den Rijn op ende neder quamen, plach te wesen. Ende daer die Rijn in der zee plach te vallen, daer stont dat huis te Britten, dat Claudius die keiser hadde doen tymmeren. Ende om dat huis plach men te vertollen van allen goeden die den Rijn op ende neder voeren; ende daer die heren van Catwijck of Wassenner noch hoer wapen of voeren, dat is een scilt van lasuer, mit enen gulden baer. Van desen loop des Rijns sal men meer besceits horen in den tijden dat Hungerus die XI biscop van Uutrecht dat Sticht regeerde, als na geseit sal worden.

Van de belangrijkste oudste stad in Batavia en hoe die Rijn zijn loop door Holland plag te hebben.

Dat XIII kapittel.

De prins Battus of Battavus die uit Scythië kwam of daar omtrent, uit Pannonia of Hongarije waar dit land Batavia naar genoemd is heeft gesticht een al te grote en zware stad bij de mond van de Rijn en heeft het naar zijn eigen naam genoemd Battavoduren, dat is nu Wijk bij Duurstede, boven Utrecht; welke stad na lange tijden de Denen en Noormannen vernielden bij Hungerus die 11^de bisschop van Utrecht en Sint Jeroen’ s tijd zoals ge hierna zal horen. En is nu een klein stadje dat tevorens 3 mijlen omgang plag te hebben en had 36 parochiekerken. De Rijn, die uit de bergen Alpen komt nam zijn ingang in Batavia, dat is Holland, van Batavoduren of Wijk bij Duurstede tot de stad Utrecht die toen nog niet gesticht was en de Lek was er toen ook nog niet zoals men nog tussen deze 2 steden aan en laagten en poelen wel merken mag. Van Utrecht loopt het door Woerden, Bodegraven en Leiden tot Katwijk op de Rijn en Rijnsburg, dat er zijn naam van heeft waar het nu niet ver vandaan blijft staan. En dat land heet nog Rijnsoever, maar plag voormaals voort te lopen naar Voorhout en Windekerst door dat volgende hout waar het nog op deze tijd haar naam houdt dat men noemt Vollemeer en Bentveld. En is van Battavoduren of Wijk bij Duurstede totdat het in de zee [12r] loopt altijd aan beide zijden met steden, dorpen en burchten betimmerd geweest zoals het nog wel blijkt. Want voort lopende van het Middelhout tot de zee heeft de Rijn gelopen voorbij Aalbrechts berg waar aan die zijde plag te staat de Hof van Holland dat nu in Den Haag is met veel mooie kastelen en burchten aan beiden zijden als het slot te Kleef, Brederode, Velsen, Rinnegom waar nu de burcht te Egmond staat, en nam zijn loop voort naar de zee met een grote boezem of vallei zoals men nog zien mag door welke haven of boezem de grote stad Vronen (wiens antiquiteit en oude vervallen men nog ziet te Vronen op de geest bij Alkmaar) haar ingang had en hun koopmanschap te doen. Aldus heeft de Rijn in zijn begin en zijn einde lopend door Holland de meeste steden gehad die in Duitsland lagen. Aldus is Batavia Holland voor zijn eerste deel waar de Rijn met de Waal loop in de Maas en heeft nu deze steden: Gorinchem, Vianen, Schoonhoven, Gouda, Rotterdam, Schiedam, Delft met de Sturmers en Maaslanders. Vandaar begint dat volgende deel van Holland en zijn in het algemeen met al hun dorpen en steden: Catthi, dat zijn Katwijkers genaamd; en hebben de steden Woerden, Oudewater met de Rijnlanders met hun belangrijkste stad Leiden van welke stad de heer van Katwijk (die men nu de heer van Wassenaar noemt) burchtgraven plagen te wezen en zich nog daarmee betitelen en schrijven. En hebben aldaar nog de gruit en de tollen van de Rijnstroom. Hier heb je nu gehoord hoe de Rijn zijn loop plag te hebben. Maar naar sommige andere opinies die zeggen dat de Rijn zijn loop hier voormaals van Katwijk voort plag te hebben in de zee, want in Katwijk plag de stapel van haring en alle andere goederen die de Rijn op en neer kwamen te wezen. En daar de Rijn in de zee plag te vallen daar stond dat huis te Britten dat keizer Claudius had laten timmeren. En om dat huis plag men te vertollen van alle goederen die de Rijn op en neer voeren; en daar de heren van Katwijk of Wassenaar nog hun wapen van voeren, dat is een schild van lazuur met een gouden baar. Van deze loop van de Rijn zal men meer bescheid horen in de tijden dat Hungerus de 11^de bisschop van Utrecht dat Sticht regeerde zoals hierna gezegd zal worden.

Hoe dat men oec Hollant ende Zeelant vint in anderen landen ende nacien.

Dat XIIII capitel.

Oft iemant die veel ghelesen heeft oft bevonden in ouden gesten ende croniken seggen woude, dat Hollant ende Zeelant oec leggen in anderen nacien ende provincien. Tis waer, datter int coninckrijck van Noerwegen een plecke lants leit, dat men Hallandia noemt, mer niet Hollant, ende in der zee daerbi, die men hiet Baltheum of die Duytsche Zee, leit een eilant ghenoemt Zialandia, welcke namen bina mitten onsen, daer wi hierof spreken, in der vocabulen overeencomen; mer sijn nochtans veer versceiden in sprake, forme, lichame, zeden, manieren ende van habite van ons Hollanders ende Zeelanders, hoewel dat wi nochtans eens deels gecomen sijn van henluyden, of daeromtrent. Ende te bat mach men tgheloven dattet aldus in der waerheit is, want die kinderen ende nasaten, als si haer plaetsen verwandelen of vernijewen, houden si gaerne die namen der landen, steden ende sloten daer hoer ouders ende voersaten plegen te wonen, als bisonder die princen ende burgeren verdreven uut Troyen gedaen hebben, tot een ewige memorie. Want daer en is nauwe een lantscap, men vinter Troyen in gesticht. Diergelijc vint men Vienne in Oestenrijck, ende Vienne in Dalphinoys; ende Hage in Hollant, ende Hage in Vrieslant. Aldus en ist niet vreemt, dat dicwils versceide landen ende steden enen name hebben.

Hoe dat men ook Holland en Zeeland vindt in andere landen en naties.

Dat XIIII kapittel.

Als iemand die veel gelezen heeft of bevonden in oude verhalen en kronieken zeggen wilde dat Holland en Zeeland ook liggen in andere naties en provincies. Het is waar dat er in het koninkrijk Noorwegen een plek land ligt dat men Hallandia noemt, maar niet Holland, en in de zee daarbij die men Baltheum of de Duitse Zee noemt ligt een eiland genoemd Zialandia, welke naam bijna met de onze, waar we hiervan spreken, in de klank overeenkomen; maar zijn nochtans ver verscheiden in spraak, vorm, lichaam, zeden, manieren en van habijt van onze Hollanders en Zeelanders, hoewel dat we nochtans eensdeels gekomen zijn van hen of daaromtrent. En te beter mag met het geloven dat het aldus in de waarheid is want de kinderen en nazaten als e hun plaatsen veranderen of vernieuwen houden ze graag de namen der landen, steden en burchten daar hun ouders en voorzaten plagen te wonen zoals vooral de prinsen en burgers verdreven uit Troje gedaan hebben tot een eeuwige memorie. Want er is nauwelijks een landschap, men vindt er Troje in gesticht. Diergelijke vindt men in Vienne (Wenen) in Oostenrijk en Vienne in Dolphins; en Hage in Holland en Hage in Friesland. Aldus is het niet vreemd dat vaak verschillende landen en steden een naam hebben.

Van die vromicheit der Hollanderen uuten gesten van Romen.

Dat XV capittel.

Die oude Roomsche croniken ende gesten die van den historiographen als Cornelius Tacitus, Suetonius ende Orosius bescreven zijn, houden in ende begripen dat boven alle nacien van Duytslant die Bataviers oft Hollanders mitten sinen altijt die starckste mannen, vroom van wapen ende snel, clouck, wacker ende lancmoedich in alle hoer wercken waren, als die keiseren Otto, Galba ende Vitellius wel ondersocht hebben, de si den Hollanders mit Kenemers [12v] n horen dienst ende heervaert hadden. Si wisten wel, dat Gajus Caligula, Nerois oom, keiser (die thuis te Britten, voer Catwijc opter Zee, tot een vuerbaeck om in Brittanien totten Britten of den Engelsen te zeylen, ghesticht hevet) hadde altijt die Hollanders bi hem als sijn archiers ende bescermers sijns lijfs. Dese keiser Gajus, noch die keiser Claudius, en wouden Engelant niet bevechten sonder die Hollanders. Want Julius Cesar, die eerste Roomsche keiser, hadder qualicken gheweest, want hi hadder alle sine gheridt van paerden ende tmeeste deel van sijn voetknechten mit sijn scepen ghelaten, als ghi onder die gesten van Julius noch horen sult. Ende oec alser onderling partije was onder den keiseren ende Romeinen, soe wisten si sekerlick dat die te boven gaen ende triumpheren soude, dien die Hollanders adhereerden ende te hulpe quamen, als keiser Vitellius dede doen hi tegen keiser Ottho striden soude, want Varenus Alphenus van Alphen is mitten Hollanderen anghetreden, ende versloegen al Otthen volck, ende verjaechden se, waerom dat die Hollanders int voertganck des tijts alsoe doersocht ende exerciteert waren in wapenen, dat se hem lieten duncken, dattet in hore handen ende macht was enen keiser van Romen te maken ende te ontmaken. Ende in der waerheit, soe was sekerlick alsoe! Want op een tijt doe dat heer van den Hollanders hem vermaten, dat si veel meer dan enige andere nacien (die oec mede onder die van Romen dienden) ghedaen hadden, als dat van hem die XIIII legioen ter neder ghetogen, ende bina heel Italien den keiser Nero, doer hoer cloucheit ontogen was, ende seiden, dat alle die fortune des strijts in horen handen ende macht gheset ende gestelt was. Of si seggen wilden: wie mit ons toeleit ende anvalt, die heeftet gewonnen. Soe was dit den anderen cappiteinen ende knechten van andere nacien lastich ende swaer te horen, waerom dat Flaccus Valens, die overste capetein van tgemeen heer, voer hem nam dat hi den Hollanders, die so stoutelick spraken, vaneen woude sceiden. Doe dit vernomen was onder dat Roomsche heer, begonnen si te murmureren; die legionen worden verwoet, dat men hem den hulp ende onderstant der alre starckster mannen der Hollanderen benemen ende ontrecken woude, die tot allen periculen ende noden stout waren, die III C vroom te paerde waren, die mit hem XXX of XL mit hoer paerden te vollen harnasse alle rivieren ende wateren conden overswemmen, die soe menichmael victorie gecregen hadden, die soe exerciteert ende besocht in vele striden ende oerlogen waren, dat men hem die nu ontrecken ende van hem wilde verdriven, daer die vianden soe nabi hem waren. Hadde hi Romen lief, dat hi doch die alre vroomste ende cloucste leden als die Hollanders niet versceiden noch ofsniden en wilde van den lichame, dats van den Roomschen Rijke. Aldus spraken die Romeinen totten oversten cappetein Flaccus Valens voernoemt. Waeruut men mercken mach, dat die Bataviers oft Hollanders altijt voervechters des Roomschen Rijcks sijn gheweest.

Van de dapperheid der Hollanders uit de verhalen van Rome.

Dat XV kapittel.

De oude Roomse kronieken en verhalen die van den historiografen als Cornelius Tacitus, Suetonius en Orosius beschreven zijn bevatten en omgrijpen dat boven alle naties van Duitsland de Batavieren of Hollanders met de zijnen altijd de sterkste mannen, dapper van wapen en snel, kloek, wakker en lankmoedig in al hun werken waren zoals de keizers Otto, Galba en Vitellius goed onderzocht hebben, dat ze de Hollanders met Kennemers [12v] hun dienst en legermacht hadden. Ze wisten wel dat Gajus Caligula, oom van Nero, keizer (die het huis te Britten, voor Katwijk aan Zee tot een vuurbaak om in Brittanni tot de Britten of de Engelsen te zeilen gesticht heeft) had altijd de Hollanders bij hem als zijn boogschutters en beschermers van zijn lijf. Deze keizer Gajus, nog de keizer Claudius, wilden Engeland niet bevechten zonder de Hollanders. Want Julius Caesar, de eerste Roomse keizer, was er nauwelijks geweest, want hij had al zijn gereide van paarden en het grootste deel van zijn voetknechten met zijn schepen gelaten, zoals ge onder de verhalen van Julius nog horen zal. En ook als er onderling partij was onder de keizers en Romeinen zo wisten ze zeker dat die te boven ging en triomferen zou die de Hollanders aanhingen en te hulp kwamen, als keizer Vitellius deed toen hij tegen keizer Otto strijden zou, want Varenus Alphenus van Alphen is met de Hollanders aangetreden en versloeg al het volk van Otto en verjoeg ze waarom dat de Hollanders in de voortgang des tijd alzo doorzocht en geoefend waren in wapens dat ze zich lieten denken dat het in hun handen en macht was een keizer van Rome te maken en te ontmaken. En in de waarheid, het was zeker alzo! Want op een tijd toen dat leger van de Hollanders zich vermat dat ze veel meer dan enige andere naties (die ook mede onder die van Rome dienden) gedaan hadden als dat van hen het 14^de legioen ter neer getrokken en bijna heel Itali de keizer Nero door hun kloekheid ontnomen was en zeiden dat alle fortuin van de strijd in hun handen en macht gezet en gesteld was. Alsof ze zeggen wilden: wie met ons aanlegt en aanvalt die heeft het gewonnen. Zo was dit de andere kapiteins en knechten van andere naties lastig en zwaar te horen waarom dat Flaccus Valens, de overste kapitein van het gewone leger, hem voornam dat hij de Hollanders die zo stout spraken vaneen wilde scheiden. Toen dit vernomen was onder dat Roomse leger begonnen ze te murmelen; de legionen werden verwoed dat men hen de hulp en ondersteuning der aller sterkste mannen der Hollanders benemen en onttrekken wilde die tot alle moeilijkheden en noden dapper waren, die 300 dapper te paard waren die met hen 30 of 40 met hun paarden in vol harnas alle rivieren en wateren konden overzwemmen, die zo menigmaal victorie gekregen hadden, die zo geoefend en bezocht in vele strijd en oorlogen waren dat men hen die nu onttrekken en van hen wilde verdrijven daar de vijanden zo nabij. Had hij Rome lief dat hij toch de aller dapperste en kloekste leden als de Hollanders niet scheiden nog afsnijden wilde van het lichaam, dat is van het Roomse Rijk. Aldus spraken de Romeinen tot de overste kapitein Flaccus Valens. Waaruit men mag merken dat de Batavieren of Hollanders altijd voorvechters der Roomse rijk zijn geweest.

Hoe dat die Hollanders altijt vrij sijn gheweest ende altijt sonder exactien, scattingen, thijns ende tribuit gheseten hebben.

Dat XVI capittel.

Omdat dan die Hollanders alsoe trou ende dienstich waren den Romeinen, soe bleven si vrij, ende saten sonder enige thijns, scattinge oft tribuit te geven, mer plagen alleen den Romeinen mitten lichaem ende wapenen te dienen op des keisers cost. Ende soe wanneer enige heervaert anstont, ende die Romeinen hulp begeerden, so screven si: Coemt ghi Walen, Bertoenen, Duysschen, tot onsen dienst, ende ghi sult aldus veel oft alsoe veel hebben voer uwen soudije ende zalarijs. Mer scrivende totten Hollanders en estimeerden si dat loon niet, want si gaven hem alsoe vele als si eysschende waren. Dit betuget oeck Marcialis, des keisers Domiciaens cokenmeester, een groot poeet, als dat die Romeinen den Hollanders niet alleen en eerden, mer oeck ontsagen; want doe een burger van Romen een groot huis op een hoeck van eenre [13r] straten ghetimmert hadde, dede hi setten een beelt van stenen uutghehouwen opten hoeck van den ghevel, mit een faetsoen van enen Hollander, mit alsulcken habijt als si doe in Hollant plegen te dragen. Die kinderen van Romen quamen om dit beelt te besien ende bespottent, overmits die nijewicheit van den clederen ende habijte. Dit horende Marcialis voornoemt, maecte twe metren oft vaersen ende ghedichten over dit beelt, ludende aldus: Ghi kinderen van Romen bespot mi, mer Domiciaen die keiser ontsiet mi.

Hoe dat de Hollanders altijd vrij zijn geweest en altijd zonder afpersing, schattingen, cijns en tribuut gezeten hebben.

Dat XVI kapittel.

Omdat dan de Hollanders alzo trouw en gedienstig waren de Romeinen zo bleven ze vrij en zaten zonder enige cijns, schatting of tribuut te geven, maar plagen alleen de Romeinen met het lichaam en wapen te dienen op de kosten van de keizers. En zo wanneer enige legertocht aankwam en de Romeinen hulp begeerden zo schreven ze: Komt gij Walen, Britten, Duitsers tot onze diens, en ge zal aldus veel hebben voor uw soldij en salaris. Maar schrijvende tot de Hollanders verhaalden ze dat loon niet, want ze gaven hun alzo veel als ze eisten. Dit betuigt ook Marcialis, de keukenmeester van keizer Dometianus, een grote poet, als dat de Romeinen de Hollanders niet alleen eerden, maar ook ontzagen; want toen een burger van Rome een groot huis op een hoek van een [13r] straat getimmerd had liet hij een beeld zetten van steen uitgehouwen op de hoek van de gevel met een vorm van een Hollander, met al zulke habijt als ze toen in Holland plagen te dragen. De kinderen van Rome kwamen om dit beeld te bezien en bespotten het vanwege de nieuwigheid van kleren en habijt. Marcialis die dit hoorde maakte twee metren of verzen en gedichten over dit beeld dat aldus luidt: Gij kinderen van Rome bespot mij, maar Dometianus de keizer ontziet me.

Van den strijt ende victorie den die Hollanders hadden voer die stede van Bonne boven Coelen.

Dat XVII capittel.

In den tijden dat uuten gebode van Vitellius onderkeiser of hoeftman in Duytslant die Hollanders ende Kenemers op wege waren om tot Romen te reisen heeft Claudius Civilis der Hollanderen princepalen cappetein brieven gesent onderweghe ende heeft se weder om tot hem getoghen in Duytslant. Ende siet, doe si quamen totten Roomschen oppersten cappetein genoemt Flaccus Ordeonius, seiden si aldus, om een oersaeck te vinden langer niet te dienen onder den Romeinen: ԗi willen hebben dubbelt zoudt, ende daertoe gheridt van paerden, die ons vermindert sijn, doe wi bevochten die van Avernen ende die Bourgongoenen. Ende noch hier en boven begheren wi een sonderlinge doecht ende ghifte die ons Vitellius beloeft heeft, of wi en sullen anders nemmermeer te Romen comen.ՠDit seiden si doer ingheven ende informacie van horen cappetein Civilis, gheboeren uut Hollant, om een saeck ende occasie te maken thuis te comen, want si boven XX jaren den Romeinen gedient hadden. Mer Flaccus Ordeonius en woude se niet exauctoreren, dat is horen eet, verdragen ende dienste die si mitten Romeinen hadden, ende gheboot se mitten raet van Romen dat si in horen dienst bliven souden. Die Hollanders en hebben dit ghebot niet gheacht ende sijn neerwaerts tot horen cappeteyn van Hollant, Claudius Civilis, edel van gheboorte, ende ofcomende van coninclicken gheslachte, horen heer, getogen, ende sijn bieen vergadert. Dit anmerckende Flaccus, der Romeren cappetein, screef an den cappetein ghenoemt Herennius Gallus, die doe tot Bonne lach, boven Coelen, mit groot volck, dat hi die Hollanders scutten ende den wech benemen wilde. Hi soude van achteren comen ende bevechten se, alsoe datter gheen van allen weder in Hollant comen en soude. Die Hollanders, Catwijkers, Kenemers, mit hoer hulperen, senden oec een legaet ende bode uut tot Bonne, ludende aldus: Den vromen cappetein van Bonne, Herennius Gallus, salicheit! Wi Hollanders mitten onsen begeren vrijgheleij ende passage, om in onsen landen te comen; ons en is gheen viantscap noch oerloech tegens den Romeinen, voer den welcken wi menichwerf onse bloet ende goet ghestort ende gheset hebben. Ende nu, want wi overmits den lange ende ydele ridderscap der wapenen vermoyt sijn, soe begheren wi onse lant weder te sien, ende setten ons voertan in vreden. Ist dat ons nyemant teghen en vallet of misdoet, onse wech en sal nyemant hinderlick wesen; ist anders dat ons wapenen ghemoeten, wi sullen mitten swaerde enen wech vinden. Die van Bonne wouden den Hollanders besoeken, ende en wouden se gheen passage gheven, noch doerlaten. Ende Herennius Gallus, die cappeteyn, lyet uut Bonne een legioen van drie duysent vromer mannen ende knechten mit veel van der vergaderinghe der Belgiers oft Triersche mitten lantluden, die onversaecht ende stout sijn int angaen ende voer tperikel. Dese quamen al ghelijck als verwoede honden alle die poorten van Bonne uutspringhen, om den Hollanderen te bevechten, clein int ghetale bi dat si waren. Dit merckende die Hollanders, ende ghedachtich wesende hoer oude ende besochte ridderscap, hebben hemselven alsoe dicht ineen ghevlochten ende in alsulcker oerden ghestelt, dat se die van Bonne an ghenen canten, noch van voren, noch van afteren en dorsten bevechten. Mer die Hollanders sijn onversaecht gheweest, ende sijn seer stoutelicken ende vromelijcken mit horen cleinen menichte tegens den groten swaren hoop van Bonne inghedrongen, ende hebben se ghescoert, ghesplittet ende vaneenghescheiden ende voervluchtich ghemaect, ende den legioen van drieduysent man verdreven, ende liepen snellicken na der poorten van Bonne toe. Die Hollanders sijn se naghevolcht, ende hebben groot volck gheslagen, dat die graften van Bonne mit veel doden vervollet waren, ende veel blevender doot overmits drange ende benautheit van haer eyghen volck, ende oec overmits dat se die Hollanders so vromelijcken ende stoutelijcken vervolgeden, bevochten ende versloegen. Doe si nu dese victorie ghecregen hadden, en deden si niet meer quaets, noch enighe scade in alle hoer voertganghe ende passage, mer si scuweden die stadt van Coellen, excuserende den strijt voer Bonne als dieghene die vrede ende passage begheert hadden, dwelck hem geweygert was, waerom dat si hemselven mit hemselven behelpen mosten, ende enen wech mitten swaerde maken. Ende dit was na der gheboerten ons Heren omtrent lxxiii jaer. Dit is allene gheseyt om te weten van die grote vromicheit, cracht ende ridderscap, dien die Hollanders voermaels onder den Romeinen ghetoent ende bewesen hebben boven andere nacien van der werlt. Mer dit is noch van den minsten bi datghene dat men noch elck op sijn tijt ghesciet wesende sullen setten, te weten, hoe si den Romeinen uut Hollant verdreven, ende keiser Vitellius slot, ghenoemt Are Romana, dats Romenbuch, liggende buten Leyden, verdestrueert ende ter nedergheworpen hebben, dat sommighe lekeluden uut dwalinghe ende qualicken noemen Rodenburch. Men siet daer noch die fundamenten van tswaere werck ende burch datter ghestaen heeft, daer men in den jaere ons Heren M V C ende II, ende noch dagelicx vint vele stenen beelden van afgoden ende afgoddinnen, ende ander costelike ghesteenten, ende vele gouden silveren ende metalen penninghen. Ende bisonder wert daer ghevonden enen gouden penninck, alsoe groot als een halve stuver van finen goude, dick ende swaer, weghende twe gouden ducaten, ende was van keiser Nero ghemuntet, onder denwelcken Vitellius voornoemt doe sijn dienre ende capetyn was. Op desen pennings een side stont ghescreven: Nero imperator pace terra marique parta Ianum clusit, dat is gheseit in Duytsche: Nero, die keiser, nadat hi vrede te water ende te lande vercreghen hadde, heeft hi Janusՠtempel toeghesloten.

Van de strijd en victorie die de Hollanders hadden voor de stad Bonn boven Keulen.

Dat XVII kapittel.

In de tijd dat dat via gebod van Vitellius onderkeizer of hoofdman in Duitsland de Hollanders en Kennemers op weg waren om tot Rome te reizen heeft Claudius Civilis de Hollanders belangrijkste kapitein brieven gezonden onderweg en heeft ze wederom tot hem getrokken in Duitsland. En ziet, toen ze kwamen tot de Roomse opperste kapitein genoemd Flaccus Ordeonius, zeiden ze aldus om een oorzaak te vinden niet langer te dienen onder de Romeinen: ԗij willen hebben dubbel zout, en daartoe zadels van paarden die ons verminderd zijn toen we bevochten die van Averne en de Bourgondirs. En nog hierboven begeren we een bijzondere deugd en gift die ons Vitellius beloofd heeft of we zullen anders nimmermeer te Rome komen.’ Dit zeiden ze door ingeven en informatie van hun kapitein Civilis, geboren uit Holland, om een zaak en gelegenheid te maken thuis te komen want ze meer dan 20 jaren de Romeinen gediend hadden. Maar Flaccus Ordeonius wilde ze niet ontslaan, dat is hun eed, verdragen en dienst die ze met de Romeinen hadden en gebood ze met de raad van Rome dat ze in hun dienst blijven zouden. De Hollanders hebben dit gebod niet geacht en zijn neerwaarts tot hun kapitein van Holland Claudius Civilis, edel van geboorte en afkomstig van koninklijk geslacht hun heer, getrokken en zijn bijeen verzameld. Dit merkte Flaccus, de Romeinse kapitein, schreef aan de kapitein genoemd Herennius Gallus die toen te Bonn lag boven Keulen met groot volk dat hij die Hollanders schutten en de weg benemen wilde. Hij zou van achteren komen en ze bevechten alzo dat er geen van allen weer in Holland komen zou. De Hollanders, Katwijkers, Kennemers met hun helpers zonden ook een legaat en bode uit naar Bonn wat aldus luidde: De dappere kapitein van Bonn, Herennius Gallus, zaligheid! Wij Hollanders met de onze begeren vrijgeleide en passage om in onze landen te komen; ons is geen vijandschap, nog oorlog tegen de Romeinen, waarvoor we menigmaal ons bloed en goed gestort en gezet hebben. En nu, want we vanwege de lange en ijdele ridderschap der wapens vermoeid zijn zo begeren we ons land weer te zien en zetten ons voortaan in vrede. Is het dat ons niemand tegenvalt of misdoet zal onze weg niemand hinderlijk wezen; is het anders dat we ons wapens ontmoeten zullen we met het zwaard een weg vinden. Die van Bonn wilden de Hollanders bezoeken en wilden ze geen passage geven, nog doorlaten. En de kapitein Herennius Gallus liet uit Bonn een legioen van drieduizend dappere mannen en knechten met veel van de verzameling van Belgen of van Trier met de landlieden die onversaagd en dapper zijn in het aangaan en voor de moeilijkheid. Dezen kwamen al gelijk als verwoede honden alle poorten van Bone uitspringen om de Hollanders te bevechten, klein in het getal bij dat die waren. Dit merkten de Hollanders en gedachten hun oude en bezochte ridderschap en hebben zichzelf alzo dicht ineengevlochten en in al zulke orde gesteld dat ze die van Bonn aan geen kanten, nog van voren, nog van achteren durfden te bevechten. Maar de Hollanders zijn onversaagd geweest en zijn zeer stout en dapper met hun kleine menigte tegen de grote zware hoop van Bonn ingedrongen en hebben ze gescheurd, gespleten en vaneengescheiden en vluchtend gemaakt en het legioen van drieduizend man verdreven en liepen snel naar de poorten van Bonn toe. De Hollanders zijn ze gevolgd en hebben groot volk geslagen zodat de grachten van Bonn met veel doden gevuld waren en veel bleven er dood vanwege gedrang en benauwdheid van hun eigen volk en ook vanwege dat ze die Hollanders zo dapper en stout achtervolgden, bevochten en versloegen. Toen ze nu deze victorie gekregen hadden deden ze niet meer kwaad, nog enige schade in al hun voortgang en passage, maar ze schuwden de stad Keulen, excuserende de strijd voor Bonn als diegene die vrede en passage begeerd hadden wat hen geweigerd was waarom dat ze zich met zichzelf behelpen moesten en een weg met het zwaard maken. En dit was na de geboorten van onze Heer omtrent 73 jaar. Dit is alleen gezegd om te weten van de grote dapperheid, kracht en ridderschap die de Hollanders voormaals onder de Romeinen getoond en bewezen hebben boven andere naties van de wereld. Maar dit is nog van de minste bij datgene dat men nog elk op zijn tijd er geschied was zullen zetten, te weten, hoe ze de Romeinen uit Holland verdreven en keizer Vitellius burcht, genoemd Are Romana, dat is Romeinse burcht dat buiten Leiden lag, verwoest en ter neer geworpen hebben dat sommige leken uit dwaling en kwalijk Rodenburcht noemen. Men ziet daar nog de fundamenten van het zware werd en burcht dat er gestaan heeft waar men in het jaar ons Heren 1502 en nog dagelijks vindt vele stenen beelden van afgoden en afgodinnen en ander kostbaar gesteenten en vele gouden, zilveren en metalen penningen. En vooral werd daar gevonden een gouden penning alzo groot als een halve stuiver van fijn goud, dik en zwaar en woog twee gouden dukaten en was van keizer Nero gemunt waaronder Vitellius toen zijn dienaar en kapitein was. Op deze penning zijde stond geschreven: Nero imperator pace terra marique parta Ianum clusit, dat betekent in Diets: ‘Nero, de keizer, nadat hij vrede te water en te land verkregen had heeft hij Janus tempel gesloten.’

Van die oude manieren, zeden, ghewoenten ende custumen der Hollanderen, [14r] van haer habijt ende clederen, spijs ende dranck.

Dat XVIII capittel.

Als die oude cronijckscrivers ende historiographen bescriven, so en was dat habijt der mannen ende vrouwen in Hollant niet veel verscheiden, mer was bi na alleens. Dat is een focke oft een mantel boven onder den keel, mit eenen silveren knoop die se vergelden mocht, of mit een haeck toegheknocht ende seer enghe ende nauwe om tlijf, soedat men byna alle die leden mochte sien. Die sommighe, die naest der zee woenden, droeghen vellen van wilde dieren, dier doe veel waren. Mer die vrouwen droeghen linnen doecken op hoer hoefden, mit purpur ghescakeert, ende en hadden geen hangende mouwen als die mannen. Ende haer habijt was om die schouderen, ende voer in den hals, op dien borst veel lagher uut ghesneden, hoewel datter nochtans strenghe, reine ende eerlicke echtschap onder hem allen was, ende dat seer te prisen staet; soe was een ygelick man mit een huysvrou te vreden. Ende die meyskens (dat boven andere natien te verwonderen staet) quamen alle maechden onghevioleert ende onbesmet in der echte. Ende wast by alsoe datter eenich meysken openbaerlick int wilt levede oft int heimelick te schande gecomen waer, die en conde tot ghenen tiden in der echte comen oft huwelicken, hoe schoen, hoe rijck oft hoe jonghe si was. Mer die maechden namen hoer man als een lichaem, een siel, een leven. Veerder en dochten si niet oft begheerden si; ende en pleghen nyet te segghen: ԗaer is mijn manլ mer Էaer is mijn echteՠ(och, hoe verre ist nu van daer!) Voert plach die man hoer op haer bruytstoel te offeren een juck ( dat is een paer ( ossen, een ghetoemt paert, een schilt mit een kuys oft een swaert. Met dese ghiften wort dat hijlick ghevesticht, in tegenwoerdicheyt van dye ouders ende andere vrienden, ende leerden hieruut die bruyt, dat si mit horen man moste liden ende dogen, al dat hem op comen mochte; ende dat si quam als een geselinne van allen arbeit, periculen ende pelgrimage tot horen man gelijck te leven ende te sterven, alst van node was, ende die sake dat eyschte in noden ende striden. Die kinderen worden van haer eyghen moederen opghevoet. Ende twas schande die se buyten bestede, uutgheseyt nootsaken. Die knechten ende dienstmaechden van den huyse mitten kinderen plegen mitten meester ende vrouwen an een tafel te eten, als si gheen gasten en hadden; dien si tot allen tiden gaerne ontfingen ende vrientlick tracteerden. Haer kinderen en hijlicten si niet uut voerdat si volwassen waren ende starck, opdat si vrome ende cloecke vruchten voertbrengen mochten. Die jongelingen en mosten haren baert niet laten scheren, voer dat si enen viant des lants verslegen often minsten sijn wapen benomen hadden, omdat si souden weten dat hoer gheboorten loen ware beschermenisse des lants, ende eer hoerre ouderen. Haer spijs was voermaels simpel ende slecht, sonder enighe bereidinghe van cruyden oft zautsen, ende sonder enige leckerheit als vruchten, caes, butter, eyer, versch wey oft heuy, opruyt van melck, daer si allene den honger mede mochten verdriven ende den dorst laven. Haer dranck was vochticheyt van gerst ende haver, gesoden in water; mer die naeste der zee woonden plegen winen te copen. Ten was niemant scande voermaels in desen lande, den helen dach ende nacht over te drincken, ende hadden hoer wapenen by hem als si ghingen om te hoveren ende drincken, als om wijsheit ende grote saken te tracteren; dwelck noch der lantluyden costume is op desen dach. Eens ter maent plegen si te vergaderen ende raet te houden, totten ghemenen lants oerbaer. Ende daer mocht een ygelick vry spreken ende sijn goetduncken segghen, sonder verboeren. Waeruut die prinche mitten edelen ende wisen een conclusie ende slot maecten, niet mit auctoriteyt om te gebieden, mer om tvolck te onderwisen. Ghenoechdet den ghemeenten, dat sach men lichtelick an den swaerden, dye sij [14v] boven hoer hoefden lieten gaen ende sloeghen se met slaghen an malcander. Ende behaechdet hem nyet, soe pleghen si mit roepen ende criten dat te versmaen. In desen raet mochte oeck een yghelick sijn clacht doen, ende een ander van den live aenspreken. Ende in der peynen ende boeten hadden si grote onderscheyt, nae ghelegentheyt des misdaets. Mer den verraders ende overlopers plach men sonder vonnisse an bomen te hanghen. In den strijt namen si haer naeste maghen met wiven ende kinderen by hem, omdat sij souden ghetughenisse gheven van hoer vromicheyt; want dit waren dye beste tughen ende lofghevers. Tot hoer moeders ende huysvrouwen quamen si ghelopen mit hoer bloedighe leden, ende die vrouwen en ontsagen hem niet die wonden te tellen ende dat bloet daeruut te sugen mitten monde. Ende verbliden hem daerin, dat hoer kinderen ende mannen alsoe ridderlick ende vromelick hadden gevochten, ende plegen oeck in den strijt by die mannen te staen; ende vermaenden se mit woerden, dat si ymmers vromelick ende stoutelick voer hoer vriheit ende landen vechten souden; also dat hieruut dicwils die mans den strijt wonnen, die si anders verloren souden hebben, en hadden hem die vrouwen gheen moet ingesproken, waerom dye vrouwen hier voermaels in groten pryse ende waerden in Hollant sijn gheweest. Ende men plach se oec onderling tot meerder vesticheit van enige verbanden mitten steden in een onderpant te nemen, ende bysonder die edele joncfrouwen ende hijlicber maechden te ontfangen. Ende si en pleghen der vrouwen raet voersienicheyt ende avisamenten nyet te versmaen, noch te veronwaerden.

Van de oude manieren, zeden, gewoonten en gebruiken der Hollanders [14r] en van hun habijt en kleren, spijs en drank.

Dat XVIII kapittel.

Zoals de oude kroniekschrijvers en historiografen beschrijven zo was dat habijt der mannen en vrouwen in Holland niet erg verschillend, maar was bijna geheel gelijk. Dat is een fok of een mantel boven onder de keel met een zilveren knoop die ze vergulden mochten of met een haak toegeknoopt en zeer eng en nauwe om het lijf zodat men bijna alle leden mocht zien. Sommigen die naast de zee woonden droegen vellen van wilde dieren die er toen veel waren. Maar de vrouwen droegen linnen doeken op hun hoofden met purper geschakeerd en hadden geen hangende mouwen zoals de mannen. En hun habijt was om de schouders en voor in de hals op de borst veel lager uitgesneden, hoewel dat er nochtans strenge, reine en fatsoenlijke echt onder hen allen was en dat zeer te prijzen staat; zo was elke man met een huisvrouw te reden. En de meisjes (dat boven andere naties te verwonderen staat) kwamen alle maagden zonder te verkrachten en onbesmet in de echt. En was het alzo da er enig meisje openbaar in het wild leefde of heimelijk tot schande gekomen was, die kon in geen tijd in de echt komen of huwelijke, hoe schoon, hoe rijk of hoe jong ze was. Maar de maagden namen hun man als een lichaam, een ziel, een leven. Verder dachten ze niet of begeerden ze; en plagen niet te zeggen: ԗaar is mijn manլ maar Էaar is mijn echteՍ (och, hoe ver is het nu vandaar!) Voort plag de man haar op een bruidsstoel te offeren een juk (dat is een paar) ossen, een getoomd paard, een schild met een kolf of een zwaard. Met deze giften werd dat huwelijk gevestigd in tegenwoordigheid van de ouders en andere vrienden en leerden hieruit de bruid dat ze met haar man must lijden en gedogen alles dat op hem komen mocht; en dat ze kwam als een gezellin van alle arbeid, moeilijkheden en pelgrimage tot haar man gelijk te leven en te sterven, als het nodig was en de zaak dat eiste in nood en strijd. De kinderen werden van hun eigen moeders opgevoed. En het was schande die ze die uitbesteedde, uitgezonderd noodzaak. De knechten en dienstmaagden van het huis met de kinderen plagen met de meester en vrouw aan een tafel te eten als ze geen gasten hadden; die ze te alle tijden graag ontvingen en vriendelijk onthaalden. Haar kinderen huwelijkte ze niet uit voordat ze volwassen waren en sterk opdat ze dappere en kloeke vruchten voortbrengen mochten. De jongelingen moesten hun baard niet laten scheren voordat ze een vijand van het land versloegen of tenminste zijn wapens benomen hadden omdat ze zouden weten dat hun geboorte loon was en beschermer van het land en eer van hun ouders. Hun spijs was voormaals eenvoudig en slecht zonder enige bereiding van kruiden of sausen en zonder enige lekkerheid als vruchten, kaas, boter, eieren, vers wei of hooi, oplopen van melk waar ze alleen de honger mee mochten verdrijven en de dorst laven. Hun drank was vochtigheid van gerst en haver gekookt in water; maar die naast de zee woonden plagen wijn te kopen. Het was voormaals niemand schande in deze landen de hele dag en nacht over te drinken en hadden hun wapens bij zich als ze gingen om te hovaardij en drinken als om wijsheid en grote zaken te behandelen, wat nog het gebruik van de landlieden is op deze dag. Eens ter maand plagen ze te verzamelen en raad te houden tot het nut van het algemene land. En daar mocht iedereen vrijspreken en zijn goeddunken zeggen, zonder verbeuren. Waaruit de prins met de edelen en wijzen een conclusie en slot maakten, niet met autoriteit om te gebieden, maar om het volk te onderwijzen. Vergenoegde het de gemeenten, dat zag men licht aan de zwaarden die ze [14v] boven hun hoofden lieten gaan en sloegen ze met slagen aan elkaar. En behaagde het hen niet zo plagen ze dat met roepen en krijsen dat te versmaden. In deze raad mocht ook iedereen zijn klacht doen en een ander van het lijf aanspreken. En in de schulden en boeten hadden ze groot onderscheid, naar de gelegenheid der misdaad. Maar de verraders en overlopers plag men zonder vonnis aan bomen te hangen. In de strijd namen ze hun naaste verwanten met wijven en kinderen bij zich omdat zij getuigenis zouden geven van hun dapperheid; want dit waren de beste getuigen en lof gevers. Tot hun moeders en huisvrouwen kwamen ze gelopen met hun bloedige leden en de vrouwen ontzagen zich niet de wonden te tellen en dat bloed daaruit te zuigen met de mond. En verblijden zich daarin dat hun kinderen en mannen alzo ridderlijk en dapper hadden gevochten en plagen zo in de strijd bij de mannen te staan; en vermaanden ze met woorden dat ze immer dapper en stout voor hun vrijheid en landen vechten zouden; alzo dat hieruit vaak de mannen de strijd wonnen die ze anders verloren zouden hebben hadden hen de vrouwen geen moed ingesproken, waarom de vrouwen hier voormaals in grote prijs en waarde in Holland zijn geweest. En men plag ze ook onderling tot meer vastheid van enige verbanden met de steden in een onderpand te nemen en vooral de edele jonkvrouwen en huwbare maagden te ontvangen. En ze plagen de raad van de vrouwen met voorzienigheid en advies niet te versmaden, nog te verontwaardigen.

Van der bequaemheit, reinicheyt, chyerheit, ende neringhe der Hollanderen, als si die nu ghebruyken.

Dat XIX capittel.

Die costelheit des lants van Hollants betughet ende bewiset sijn soete ende genoechlicke ghelegentheit, ende veel profijten van den neringhen ende welvaringe dye int lant van Hollandt dagelixs gevallen ende geschien na der ghelegentheit te spreken. In den eersten sijn daer vele grote ende cleine montangen ende bergen, bequame ende grasige dalen, marasschen ende valeyen van grof ende cleyn wiltbraet. Voert, so sijnder schone wildernissen ende bosschaegen, lustich, ende dicht van bomen, ende sonder schade van ymant te vermoerden of te beschadigen; daer die coopman altijt reysen mach sonder sorch letsel of vertoeven. Want hi mit cleyne costen altijt bescheyt vindt te water met scepen ende roeyscuten, te lande mit wagenen ofte paerden. Daer sijn oec vele ebbende ende vloyende wateren, lopende rivieren, mit veel ander besloten ende staende wateren ende meeren, daer oec schone visscherien in sijn, behalven die blancke zeevisch die daer overvloedelijck ghevanghen wert, ende ghezoutet in vreemden landen ghevoert. Daer sijn oeck vele rijcke ende bemuerde steden, ende veele schone starcke castelen ende sloten. Dat volck is seer proper, puntlick ende reyn van habijte, wollen ende linnen. Dye huysen sijn van binnen seer properlick ghechyert ende ghestelt, sodat men in ghenen landen ende natyen gheen pontlicker noch ghechijerder huysen ende woningen en vindt, ende diergelijcken van eten ende drincken. Want men vintter van als dat des menschen hert begheren mach. Want daer comt uut allen natyen ende landen overvloedelick dat men begheert. Want daer ghelt ende goet in den lande is, ende tlant wert ghedient ende voorsien van allen nacyen des werlts om haer ghelts willen. Tis wel waer, dat sommige landen ende provincien hebben wel mineren van gout, silver, coper, yser, loot, tinne, metael, colen ende calck, mer het cost soe veel eer dattet bereyt wert, datter luttel profijt an is te doen. Mer Hollant heeft III mijneren ofte bergen, die alle neringhen ter werlt [15r] te boven gaen, ende daer alsoe groten ende onsprekelijcken ghelt ende goet of comt, dattet niet te taxeren en is. Ten eersten, dat grote winsel ende profijt dat daer comt van der haring ende ander ghedroechde visch, dye men uut Hollandt in allen landen, nacyen ende provincien voert. Ten anderen, dye onsprekelijcke profiten, comende van paerden, ossen, coyen ende schapen, die men uut Hollandt tot sekere tijden ende marcten haelt. Ten derden, dye ontellijcke menichte van butter, casen ende ander zuvel, dat men in Hollandt vindet ende ghevoert wert alle die werelt doer, ja, in dye nyewe eylanden, die daghelixs ghevonden werden. Ic laet staen noch andere neringhen die in Hollandt sijn, ende ic spreke van dat alre minste, dat sijn die conijnsvellen, die jaerlixs daer ghevangen ende ghegeten worden, dat die comenschap daerof is boven VI M gulden tsjaers.

In dit eylant van den Rijn volgen na den Hollanders ende Catwijkers die Kenemers, nemende hoer beghinsel van den Kenemer beeck, bij tsGraven May, ende loept verbi Haerlem, hoer hoeftstadt, Beverwijck, Alcmaer, na Tessel ende Wyeringen toe, ende soe voert nae dat Flye, Maersdiep, Heersdiep, Schelling ende Amelandt. Nae dye Kenemers volghen die Friesen ende Waterlanders, beghinnende van der steden van Amstelredam of an die noortside, ende after die grote stadt van Verona, hier voertijts staende buyten Alcmaer, int suyden ende west hebbende alsnu onder hem die steden Monickedam, Edam, Purmerende, Hoern, Medenblick, Enchusen, mit vele grote ende cleine dorpen sonder getal. Ende dit sijn grote, vrome, cloecke, stoute, starcke ende onversaechde mannen. In desen lande is weinich houts, mer si branden turf of droge schitten van hoer beesten, dye si overvloedich hebben, ende reden seer starck ter zee met grote schepen, ende dies gelijck ten haring. Dese plegen hier voermaels haer echt strengelic te houden, ende so wat echte vrouwe in overspul bevonden wert, sneet men tot groter confuys hoer vlechten of, die si met groter glorien ende eer noch huydensdaghes buyten hoer doeken, mit knotten by den oren, laten bliken ende dragen, tot een teyken dat si in gheen overspul bevonden en sijn. Ende om dese echtlicke reinicheit bat te onderhouden, soe mosten alle priesteren voermaels hijlicken, opdat si ymmers nyemants slaepcamer of bedde bevlecken noch ontreynighen souden, want si meenden dattet onmogelick waer, mannen sonder vrouwen in reinicheit te leven. Aldus sijnder IIII oft V nacyen van volck in Hollant, als Bataviers, legghende onder Gorichom; Wilten, leggende onder Dordrecht, mit Suyt-Hollant; Catwijckers ende Rijnlanders, legghende onder Leyden; Kenemers, legghende onder Haerlem, mit Noort-Hollandt; Vriesen ofte Waterlanders, leggende neffens Amstelredam, die men nochtans allegader onder enen ghemenen name noemt Hollanders, ende dye provincie het Graefschap van Hollant. Nu hebdij gehoert van den oerspronck, beghinsele, descripcye, situacye ende ghelegentheyt des lants van Hollandt, van den inwoenres als Bataviers, Wilten, Catwijckers, Kenemers, Vriesen ende Waterlanders. Ende voert van hoer vromicheden, zeden, manieren, bequaemheyt ende neringhe, die sij nu ter tijt useren ende bruyken. Dwelcke altesamen ghetogen is uuter compilacye ende tractate als voer gheseyt is.

Nu wil ick hier opsetten ende anheven een opinie, sprekende van den anvang ende beghinsel der landen, steden ende sloten int generael, die welcke opinie ende argumenten daerin begrepen. Ic, actoer van desen, bevele den experten ende gheleerden historiscrivers, die vele gesien ende gehoert hebben, ende daghelixs daerof tracteren ende spreken, submitterende mij mit dieper oetmoedicheit tot correctie denselven experten ende geleerden, want ick (als dye minste ghesien ende ghehoert hebbe) op mij selven niet staen en wil, alst behoert ende betaemlick is.

Van de bekwaamheid, reinheid, de sierlijkheid en nering der Hollanders zoals ze die nu gebruiken.

Dat XIX kapittel.

Die kostbaarheid van het land Holland betuigt en bewijst zich zachte en genoegelijke gelegenheid en veel profijt van de nering en welvaart die in het land van Holland dagelijks gevallen en geschieden naar de gelegenheid te spreken. Als eerste zijn daar vele grote en kleine heuvels en bergen, bekwame ne grazige dalen, moerassen en valleien van grof en klein wildbraad. Voort zo zijn er mooie wildernissen en bossen, lustig en dicht van bomen en zonder schade van iemand te vermoorden of te beschadigen; daar de koopman altijd reizen mag zonder zorg letsel of vertoeven. Want hij vindt met kleine kosten altijd bescheid te water met schepen en roeischuiten, te land met wagens of paarden. Daar zijn ook vele ebbende en vloeiende wateren, lopende rivieren met veel andere besloten en staande wateren en meren waar ook mooie visserij in zijn, behalve de blanke zeevis die daar overvloedig gevangen wordt en gezouten in vreemden landen gevoerd. Daar zijn ook vele rijke en bemuurde steden en vele mooie sterke kastelen en burchten. Dat volk is zeer proper gesteld en rein van habijt, wollen en linnen. De huizen zijn van binnen zeer proper versierd en gesteld zodat men in geen landen en naties geen betere nog versierde huizen en woningen vindt en diergelijke van eten en drinken. Want men vindt er van alles dat de mensen hart begeren mag. Want daar komt uit alle naties en landen overvloedig dat men begeert. Want waar geld en goed in het land en het land goed gediend en voorzien van alle naties der wereld vanwege het geld. Het is wel waar dat sommige landen en provincies hebben wel mijnen van goud, zilver, koper, ijzer, lood, tin, metaal en kalk, maar het kost zoveel eer het bereid is zodat er weinig profijt van komt. Maar Holland heeft 3 mijnen of bergen die alle neringen ter wereld [15r] te boven gaan en daar alzo groten en onuitsprekelijke geld en goed van komt dat het niet te taxeren is. Ten eerste, dat grote winst en profijt dat daar komt van de haring en andere gedroogde vis die men uit Holland in alle landen, naties en provincies voert. Ten volgende, het onuitsprekelijke profijt die komt van paarden, ossen, koeien en schapen die men uit Holland tot zekere tijden en markten haalt. Ten derde, de ontelbare menigte van boter, kaas en ander zuivel dat men in Holland vindt en gevoerd wordt de hele wereld door, ja, in de nieuwe eilanden die dagelijks gevonden worden. Ik laat staan nog andere neringen die in Holland zijn en ik spreek van de allerminste, dat zijn de konijnenvellen die jaarlijks daar gevangen en gegeten worden dat de koopmanschap daarvan is boven de 6000 gulden per jaar.

In dit eiland van de Rijn volgen na de Hollanders en Katwijkers de Kennemers en namen hun begin van de Kennemer beek bij ‘s Graven May en loopt voorbij Haarlem, hun hoofdstad, Beverwijk, Alkmaar, naar Texel en Wieringen toe zo voort naar het Vlie, Marsdiep, Heersdiep, Terschelling en Ameland. Na de Kennemers volgen de Friezen en Waterlanders die beginnen van de stad Amsterdam of aan de noordzijde en achter de grote stad Vronen die hier voortijd stond buiten Alkmaar, in het zuiden en westen en heeft als nu onder zich de steden Monnikendam, Edam, Purmerend, Hoorn, Medemblik, Enkhuizen met vele grote en kleine dorpen zonder getal. En dit zijn grote, dappere, kloeke, stoute, sterke en onversaagde mannen. In deze landen is weinig hout, maar ze branden turf of droge schijten van hun beesten die ze overvloedig hebben en reden zeer sterk ter zee met grote schepen en desgelijks ten haring. Deze plagen hier voormaals zich echt streng te houden en zowat echte vrouwe in overspel bevonden werd sneden met tot grote belediging hun vlechten af die ze met grote glorie en eer nog hedendaags buiten hun doeken met knotten bij de oren laten blijken en dragen tot een teken dat ze in geen overspel bevonden zijn. En om deze echtelijke reinheid beter te onderhouden zo moesten alle priesters voormaals huwelijken opdat ze immer niemands slaapkamer of bed bevlekken nog onreinen zouden want ze meenden dat het onmogelijk was mannen zonder vrouwen in reinheid te leven. Aldus zijn er 4 of 5 naties van volk in Holland als Batavieren die liggen onder Gorinchem; Wilten die liggen onder Dordrecht met Zuid-Holland; Katwijkers en Rijnlanders liggen onder Leiden; Kennemers liggen onder Haarlem mie Noord-Holland; Friezen of Waterlanders liggen nevens Amsterdam die men nochtans allemaal onder een algemene naam Hollanders noemt en de provincie het Graafschap van Holland. Nu heb je gehoord van de oorsprong, begin, beschrijving, situatie en gelegenheid van het land Holland, van de inwoners als Batavieren, Wilten, Katwijkers, Kennemers, Friezen en Waterlanders. En voort van hun dapperheid, zeden, manieren, bekwaamheid en nering die ze nu te deze tijd gebruiken. Wat alle tezamen getrokken is uit schikkingen en traktaten zoals voorgezegd is.

Nu wil ik hier opzetten en aanheffen een opinie en spreek van de aanvang en begin der landen, steden en burchten in het algemeen met die opinie en argumenten daarin begrepen. Ik, auteur hiervan, beveel de experten en geleerden historieschrijvers die veel gezien en gehoord hebben en dagelijks daarvan handelen en spreken, onderwerp mij met diepe ootmoed tot correctie van die experten en geleerden want ik (als die het minste gezien en gehoord heb) op mij zelf niet wil staan zoals het behoort en betamelijk is.

Van die opinie der gheenre, die scriven van den beghinne, anvang ende oerspronc [15v] deser landen van Hollant ende Zeelant.

Dat XX capittel.

Van den anvang, beginne ende oerspronck des Stichts van Uutrecht ende des lants van Hollant te scriven, vinde ic menigerley meninge ende opinie, ende dat en sal niemant vreemt houden dat sulke menichfoudicheit ende gescillen in sulcken dingen vallen ende geschien. Waervan dat merckelick scrijft Ysidorus, in den beghinne des XVI boecks Ethimologiarum, ende seyt aldus: Van den beghinne, anvang ende oerspronge der landen, provincien, steden, sloten ende castelen vint men grote twifelicheyt ende gheschille. Jae, soe seere, dat oeck dyeghene dye vlitelick ondersoeken den oerspronck der stadt van Rome, nyet konnen een certeynlick warachtighe sekerheyt daervan scriven. Die vermaerste historijscriver Salustius, een raetsman van Romen, scrijft aldus: Die stadt van Rome, als ick ghehoert hebbe, die hebben ghebouwet ende bewoent ten alder eersten die van Troyen ende hoer nacomelinghen, als Eneas mitten sinen. Die ander seggen dat se begonnen ende angheheven is gheweest van enen coninck genoemt Evander. Die derde segghen dat Romulus heeft begonnen te maken dye stadt van Romen. Ist dat nu van sulcken groten ende vermaerden stadt men niet en heeft een certeine kennisse van horen oerspronck, so en ist gheen wonder, dat men van andere landen ende steden dye so vermaert nyet en sijn, twifelicheyt heeft ende diverse opinien sijn, wanneer ende van wien die angeheven ende begonnen sijn. Mer daerom en sijn die historij- ende cronijckscrivers die andere ende andere meninghen ende opinien setten niet te verwerpen noch te verachten als onbesochten ende ydeote mannen; want dye outheit ende lancheit der tijden ende jaren heeft ghemaect die erroere ende dwalinghe.

Van de opinie diegene die schrijven van het begin, aanvang en oorsprong van [15v] deze landen van Holland en Zeeland.

Dat XX kapittel.

Van de aanvang, begin en oorsprong der Sticht van Utrecht en het land van Holland te schrijven vind ik menigerlei meningen en opinies en dat zal niemand vreemd houden dat zulke menigvuldige geschillen in zulke dingen vallen en geschieden. Waarvan dat opmerkelijk schrijft Isidorus in het begin van het 16^de boek Ethimologiarum en zegt aldus: ‘Van het begin, aanvang en oorsprong der landen, provincies, steden, burchten en kastelen vindt men grote twijfels en geschillen. Ja, zo zeer dat ook diegene die vlijtig onderzoeken de oorsprong der stad Rome niet een zekere ware zekerheid kunnen vinden daarvan te schrijven. De vermaardste historieschrijver Salustius, een raadsman van Rome, schrijft aldus: De stad Rome, zoals ik gehoord heb, die hebben gebouwd en bewoond te allereerste die van Troje en hun nakomelingen als Aeneas met de zijne. De volgende zeggen dat het begonnen en aangeheven is geweest van een koning genoemd Evander. De derde zeggen dat ze heeft beginnen te maken de stad Rome. Is het dat nu van zulke grote en vermaarde stad men niet heeft een zekere kennis van zijn oorsprong zo is het geen wonder dat men van andere landen en steden die niet zo vermaard zijn twijfels heeft en diverse opinies wanneer en van wie die aangegeven en begonnen zijn. Maar daarom zijn de historie- en kroniekschrijvers die andere meningen en opinies zetten niet te verwerpen nog te verachten als slecht uitgezochte en idiote mannen; want de oudheid en lengte der tijden en jaren heeft gemaakt de verwarring en dwaling.

Ten anderen male is te mercken dat dese landen, te weten gheheel Duytslant, aldus niet bevestighet ende bewaert waren mit mueren om die steden mit burghen, castelen ende sloten als si hem nu ter tijt bewaren ende beschermen voer den overvalle des vreemden volcs. Oeck mede en was doe niet die grote costelicheyt ende uutwendicheit van timmeringhe ende bouwinghe van huysen ende andere woningen alst nu is, als men dat daghelicxs bevint ende siet in steden, an kercken ende huysen; ende beholpen hem onse voervaderen mit enen slechten heencomen. Ende wanneer dat in enighe lantschappe oft plaetse dat volck soe seere vermenichvoudicht wert, dat si haer neringhe ende nooturft niet en mochten doen ende crighen in horen landen, so braken si op ende overvielen hoer nabueren, ende verdreven dye uut horen landen, ende besaten dat, want dat volck was doe ter tijt noch grof, onbesocht ende ongeoefent in dat ruterspulle ende en wisten denghenen nyet teghen te staen die se overvielen. Ende daerom, om der onbehoetheyt willen, ende si gheen steden ende sloten en hadden om hem daer in te beschermen, worden si lichtelick overvallen. Ende als si dan een lantschap ghewonnen hadden, worden si oeck mede ghestarct doer dye bystant dergheenre die verwonnen waren, ende aldus wonnen si landen ende luyden lichtelick, als dat ghenoech openbaer is wanneer ende van wien sulcke dingen gheschiet sijn; als sonderlinge die Gothen die Hunen; die Lombarden wonnen Ytalien ende andere landen; dye Hongherssche overvielen die Duytschen; die Neder-Sassens, dat sijn Vriesen, becrachten Brittangen, dat nu Enghelant is. Welcke overvalle men lichtlick ghekeert soude hebben, had men steden, sloten ende castelen ghehadt als men nu heeft. Als nu die Romeinen in Duytslant quamen, ende dat soe onghebouwet ende onghetimmert vonden, doe begonnen die hooftluyden ende cappeteinen die van des keysers weghen daer ghesent waren (om dye landen onder dat Roomsche Rijck te brenghen, ende onder horen gheboden ende ghehoersaemheyt te houden, ende om den jaerlixen thijns op te heven ende te ontfanghen), te maken ende te bouwen steden, burghen ende castelen [16r] ende dat om vele reden willen. Ten eersten om der groter slachte ende stride die daer ghevielen, daer die Romeinen victorie hadden, soe wert tot dier plaetsen ghetimmert tot ewiger memorie een stadt tot des keisers ere; ende also wart Ausburch ghemaect in Swaven van Tyberio, ter eren des keisers Octavianus Augustus, want daer een grote strijt tusschen den keiser ende den Duytschen gevallen was. Ten ander male maecten die Romeinen steden, sloten ende castelen in Duytslande, opdat si daeruut die landen mochten bedwingen ende onder hore subjectie houden, ende dat si hem niet weder of en vielen. Ten derden male, om dat men oeck hemluden niet en soude overvallen. Ende om deser twe laeste reden willen deden die Romeinen timmeren ende maken dat grote slot ghenoemt Romenburch buten Leyden, ende dat huis te Britten, dat nu in die zee leyt, dat men noch sien mach alst ebbe ende laech water is. Voert tot Monster, bi den Haghe, ende tot andere plaetsen ende plecken daer men noch huden opten dach antiquiteen, monimenten ende vervallen timmeraetsen van steen siet ende vindt, die alte samen gedestrueert ende omgheworpen worden van den Hollanders, doen si vermeerden in volcke, ende die Romeinen partieden ende twisten onder malcanderen, als ghi na horen sult. Ende in dusdaniger manieren worden oec gebouwet ende ghetimmert die stadt Coellen, Regensburch, Mens, Lyons, ende meer andere. Mer die inwoeners der landen en dorsten dat niet bestaen, dat si enige steden, burgen ende sloten begonnen te maken, want men soude gemeent hebben dat si hen souden hebben willen setten tegen den Romeinen. Want soe lange die landen waren ende stonden onder vreemde heren die se mit ghewelt onder hem gebrocht hadden, soe en dorsten si der dingen gheen bestaen sonder beveel. Ende dit heeft ghestaen soe lange, totdat dat Roomsche Rijck quam an den Duytschen keiseren. Ende alsoe voert heeft hem Duytslant vermeerret ende verbetert in steden, sloten, castelen ende burgen. Uut desen voornoemde reden vervolcht claerlicken, dat men geen sekerheit uut autentycke ende warachtigen historien ende croniken vint, datter in Duytslant enige steden, sloten, burgen oft castelen ghestaen ende gheweest sijn voer Julius ende Octaviaens tijden, dan alleen die stadt van Trier; hoewel dat die Croniken van Trier seggen, datter vijf steden in Duitslant waren, die den van Trier onderdanich ende ghehoersam waren, ende brochten jaerlicx horen thijnspenninck aldaer, tot horen afgod Jupiter, als Coellen, Mens, Worms, Straesburch ende Bazel. Oft dat nu soe is, laet ic dat staen, om reden voerscreven. Want als Eneas Silvius, cardinael, die na paeus Pius die Tweede ghenoemt wert, scrijft in den Boeck van den Oerspronck der Beemers, soe is alle outheit oft gesten ende gheschienissen der outheit ghemenghet mit fabulen. Want die coninghen, vorsten ende steden lichtlijck gheloven alle dinghen ende gesten, die men van haer scrivet, als si luyden ende spreken tot horen lof ende eerlicheit. Ende scrijft voert van denghenen, die dat beghin ende den oerspronck van horen landen ende steden soe verde in ghevisierde boecken, croniken ende scriften soeken, ende haer edelheit ende eerwaerdicheit uut die outheit halen ende daerinne glorieren, ende seyt aldus: Die Beemers, als andere sterflijcke menschen, die berommen hem te bewisen horen oerspronck seer out te wesen ende van langhen tijden te sijn. Ende segghen, dat si sijn van den gheslachte der Slaven, ende segghen voertan dat die Slaven sijn gheweest onder denghenen die den toern van Babilonien maecten na der diluvie, daer die menichvoudicheit der tonghen of der spraken eerst beghan, soe sijn si Slaven, dat is, vol of veel woerden hebbende, ghenoemt geweest; ende sijn vandaen gecomen in Europen, ende hebben die landen daer begrepen.ՠDes gelijcken sijn oec veel van den Duytschen, die hem duncken seer edel te wesen, ende seggen dat si gecomen sijn van den Romeinen; ende men seyt oec dat die Romeinen gecomen sijn van den [16v] Troyanen, ende daerin glorieren si. Ende desghelijcken die Fransoysen ende die Francken die in Duytslant sijn seggen oec dat si van den Troyanen gecomen sijn, als oec die Brittoenen oft Engelschen, die gecomen sijn van Brutus, dat een Troyaen was. Mer die Beemer nemen hoer begin ende oerspronck veel hoger, als van den Slaven, die den toern van Babilonien maecten. Mer si en seggen niet, wat coningen, wat heren ende vorsten si gehadt hebben, of wat lant si bewoent hebben, of tot wat tijden si in Europen gecomen sijn; mer anders niet, dan datter gheweest sijn Slaven, die dat lant eerst begrepen. Als oec die Hollanders seggen, dat si ghecomen sijn uut Brittangen oft Enghelant, ende begrepen dese landen van Hollant ende Zeelant, ende noemden hemselven oec Slaven. Mer van al desen en vint men ghene warachtige sekerheit. Ende dit is al een ydel ende bespotlic eer oft lof. Ende ist sake dat enige willen navolgen den Beemers, ende willen die edelheit hoers gheslachtes soucken uut die outheit der tijden, die en sullen dat niet nemen van den toorne van Babilonien, mer uut denghenen die gheweest sijn in der arke van Noe, oft hoger! uuten paradise, daer ons ouders Adam ende Eva uut ghecomen sijn, ende daer voert alle dat menschelicke gheslacht uut gesproten is. Alle coningen, als Plato scrijft, sijn ghesproten uuten knechten, ende alle knechten uuten coningen; mer die duechde allene ghebaert ende brengt voert die edelheit. Want alle outheit is vol ende ghemenget mit fabulen. Uut allen desen voergenoemden redenen ende argumenten is claerlick ende openbaerlick te mercken dat voer Julius Cesars tijden, gheen steden, sloten ende castelen gheweest sijn in Duytslant. Want men ghene naemcondigen oft warachtige historijscrivers gehadt en heeft, dan Ptholomeum, die grote astronomyn, Julius, die eerste keiser van Romen, die al Walslant ende andere landen doertoech ende die brochte onder dat Roomsche Rijck. Ende wat hi bedreven ende ghedaen heeft in desen Nederlanden, dat scrijft hi properlick in een boeck genoemt Commentaria Cesaris, ende daerom wat gesten, striden, anhevinge ende oersprongen der steden of diergelijcken gescreven sijn, van denwelcken hi selver niet en roert noch scrijft, die mach men houden voer fabulen ende visierde dichten, als die scriver der Croniken van Sassen, daer dese landen oec in ghelegen sijn, scrivet van vele steden die Julius ghebouwet soude hebben, ende Julius doch daer selver niet of en roert ende scrivet. Voert Strabo der werltbescriver, Herodotus, Pomponius, Mela, Apianus van Alexandrien, Plinius ende meer ander, die alle vlitelick ende naerstich scriven van den Rijn, ende van sinen oerspronck tot in der zee, ende daertoe dat volck, dat op beiden siden gheseten is, ende van den gesten die daerbi ghesciet sijn. Mer si en scriven niet van enige steden an den Rijn gelegen; want hadden daer steden opten Rijn ghelegen, die souden si terecht bescreven hebben. Ende dat mach men hierbi mercken, want andere historijscrivers, die omtrent C jaer ende noch minre na Octaviaens tijden ghecomen sijn, die hebben steden ende sloten ghemaect gevonden, als Seneca, die omtrent Claudius des keisers ende des keisers Nero tijden was, omtrent L jaer na Goods gheboort, die scrijft dat bi sinen tijden die II steden als Lyons in Walslant, ende Coelen in Duytslant van den blixem verbranden. Ende na hem is ghecomen een edel ridder ende cappetein uut Romen over den Duytschen, ghenoemt Cornelius Tacitus; ende was in desen Nederlanden omtrent C jaer na Goods gheboort. Die scrijft, dat hi vele steden ghemaect heeft ghevonden opten Rijn ende anders waer, die bi Julius Cesars tijden niet en waren. Van denwelcken die selver Julius oec niet en scrijft. Want als die Romeinen Duytslant onder hem gebrocht hadden, als bi Octaviaens tijden, soe wouden si dat behouden ende bewaren voer den overvalle des vreemden volcs, soe stercten ende bevesten si steden ende sloten, ende bisonder opten Rijn, als Coelen, Nijemagen, Romenburch ende tHuis te Britten, ende meer ander, als voerscreven is. Concluderende, dan mach men seggen, dat in desen landen van Hollant ende Zeelant [17r] ghene steden, sloten, noch burgen geweest en sijn voer Julius Cesars ende Octaviaens tijden. Aldus, wat men van dat grote casteel van Slavenburch bi Vleaerdingen, thans in die Mase verdrenct leggende, ende van dat eylant van Walcheren in Zeelant daer hierof ghescreven wort voer Julius tijden, gheloven sal, bevele ic den ondersoekers van dien. Ende wat andere antiquiteen, monimenten, timmeraetsen, bouwingen hier in dese landen gevonden worden ende men dagelicx siet vervallen ende gedestrueert, ende andere, als bisonder die Hoge Burch tot Leyden, die noch staet, ende die Burch tot Nijemagen, int lant van Gelre, ende dat starcke slot tot Beverwaerde, tusscen Uutrecht ende Wijck te Duersteden: dese houde ic al bi Julius tijden oft daerna ghetimmert ende ghebouwet te wesen.

Ten volgende maal is te merken dat deze landen, te weten geheel Duitsland, aldus niet bevestigd en bewaard waren met muren om de steden met burchten, kastelen en sloten zoals ze zich nu ter tijd bewaren en beschermen voor de overvallen van vreemd volk. Ook mede was toen niet die grote kostbaarheid en uitwendigheid van betimmeren en bebouwen van huizen en andere woningen zoals het nu is zoals men dat dagelijks bevindt en ziet in steden, aan kerken en huizen; en behielpen onze voorvaderen zich met een slecht heenkomen. En wanneer dat in enig landschap of plaats dat volk zo zeer vermenigvuldigd werd dat ze hun nering en nooddruft konden krijgen in hun landen zo braken ze op en overvielen hun buren en verdreven die uit hun landen en bezetten dat, want dat volk was toentertijd nog grof, onverzorgd en ongeoefend in ruiterspullen en wisten diegene niet tegen te staan die ze overvielen. En daarom vanwege geen bescherming en ze geen steden en burchten hadden om zich daarin te beschermen werden ze licht overvallen. En als ze dan een landschap gewonnen hadden werden ze ook mede versterkt door de bijstand van diegene die overwonnen waren en aldus wonnen ze landen en lieden licht zoals dat genoeg openbaar is wanneer en van wie zulke dingen geschied zijn; als vooral de Goten, de Hunnen; die van Langobarden wonnen Itali en andere landen; de Hongaren overvielen de Duitsers; de Neder-Saksers, dat zijn Friezen, bekrachtigden Brittannie dat nu Engeland is. Welke overvallen men licht gekeerd zou hebben had men steden, burchten en kastelen gehad zoals men nu heeft. Toen nu de Romeinen in Duitsland kwamen en dat zo ongebouwd en niet getimmerd vonden toen begonnen de hoofdlieden en kapiteins die vanwege de keizer daar gezonden waren (om de landen onder dat Roomse rijk te brengen en onder hun geboden en gehoorzaamheid te houden en om de jaarlijkse cijns te heffen en te ontvangen), te maken en te bouwen steden, burchten en kastelen [16r] en dat om vele redenen. Ten eerste om de grote slag en strijd die daar gebeurde waar de Romeinen victorie hadden en zo werd te die plaatsen getimmerd tot eeuwige memorie een stad tot de eer van de keizer; en alzo werd Augsburg gemaakt in Zwaben van Tiberius, ter ere van keizer Octavianus Augustus want daar was een grote strijd tussen de keizer en de Duitsers gevallen. Ten volgende maal maakten de Romeinen steden, burchten en kastelen in Duitsland opdat ze daaruit die landen mochten bedwingen en onder hun onderwerping houden en dat ze hen niet weer afvielen. Ten derde maal, omdat men ook hen niet zou overvallen. En om deze twee laatste reden lieten de Romeinen timmeren en maken dat grote slot genoemd Roomse burcht buiten Leiden en dat huis te Britten dat nu in de zee ligt dat men nog zien mag als het eb en laag water is. Voert tot Munster, bij Den Haag en tot andere plaatsen en plekken daar men nog heden op de dag antiken monumenten en vervallen timmerwerk van steen ziet en vindt die alle tezamen verwoest en omgeworpen werden van den Hollanders toen ze vermeerderden in volk en de Romeinen partijen en twisten onder elkaar zoals ge hierna horen zal. En op dusdanige manieren werden ook gebouwd en getimmerd de stad Keulen, Regensburg, Mainz, Lyon en meer andere. Maar de inwoners der landen durfden dat niet te bestaan dat ze enige steden, burchten en sloten begonnen te maken want men zou gemeend hebben dat ze zich zouden willen zetten tegen de Romeinen. Want zo lang de landen waren en stonden onder vreemde heren die ze met geweld onder hen gebracht hadden zo durfden ze die dingen niet te bestaan zonder bevel. En dit heeft zo lang gestaan totdat het Roomse rijk kwam aan de Duitse keizers. En alzo voort heeft zich Duitsland vermeerderd en verbeterd in steden, burchten, kastelen en sloten. Uit deze redenen volgt duidelijk dat men geen zekerheid uit authentieke en ware histories en kronieken vindt, dat er in Duitsland enige steden, burchten, sloten of kastelen gestaan en geweest zijn voer Julius en Augustus tijden, dan alleen de stad Trier; hoewel dat de Kronieken van Trier zeggen dat er vijf steden in Duitsland waren die aan Trier onderdanig en gehoorzaam waren en brachten jaarlijks cijns penningen aldaar tot hun afgod Jupiter als Keulen, Mainz, Worms, Straatsburg en Bazel. Of dat nu zo is laat ik dat staan vanwege voorschreven reden. Want toen Aeneas Silvius, kardinaal, die na paus Pius de Tweede genoemd werd schrijft in het Boek van de Oorsprong der Bohemers zo is alle oudheid of verhalen en geschiedenis der oudheid gemengd met fabels. Want de koningen, vorsten en steden licht geloven alle dingen en verhalen die men van hen schrijft als ze lieden spreken tot hun lof en eerlijkheid. En schrijft voort van diegene die dat begin en de oorsprong van hun landen en steden zo ver in versierde boeken, kronieken en schriften zoeken en hun edelheid en eerwaardigheid uit de oudheid halen en daarin verheerlijken en zegt aldus: De Bohemers, als andere sterflijke mensen, die beroemen zich te bewijzen hun oorsprong zeer oud te wezen en van lange tijden te zijn. En zeggen dat ze zijn van het geslacht der Slaven en zeggen voortaan dat de Slaven zijn geweest onder diegene die de toren van Babylon maakten na de zondvloed waar de menigvuldigheid der tongen of der talen eerst begon, zo zijn ze Slaven dat is, vol of veel woorden hebben, genoemd geweest; en zijn vandaar gekomen in Europa en hebben de landen daar begrepen.’ Desgelijks zijn er ook veel Duitsers die zich denken zeer edel te wezen en zeggen dat ze gekomen zijn van de Romeinen; en men zegt ook dat de Romeinen gekomen zijn van de [16v] Trojanen en daarin verheerlijken ze zich. En desgelijks de Fransen en de Franken die in Duitsland zijn zeggen ook dat ze van de Trojanen gekomen zijn, als ook de Britten of Engelsen die gekomen zijn van Brittus, dat een Trojaan was. Maar de Bohemer nemen hun begin en oorsprong veel hoger als van de Slaven die de toren van Babylon maakten, Maar ze zeggen niet wat koningen, wat heren en vorsten ze gehad hebben of wat land ze bewoond hebben of tot wat tijden ze in Europa gekomen zijn; maar niets anders dan dat er geweest zijn Slaven die dat land eerst begrepen. Als ook de Hollanders zeggen dat ze gekomen zijn uit Brittannië of Engeland en begrepen deze landen van Holland en Zeeland en noemden zichzelf ook Slaven. Maar van al dezen vindt men geen ware zekerheid. En dit is al een ijdele en bespottelijke eer of lof. En is het zaak dat enige willen navolgen de Bohemers en willen de edelheid van hun geslacht zoeken uit de oudheid der tijden die zullen dat niet nemen van de toren van Babylon, maar uit diegene die geweest zijn in de ark van Noach of hoger! Uit het paradijs waar onze ouders Adam en Eva uit gekomen zijn en daar voort tot al dat menselijke geslacht uit gesproten is. Alle koningen, zoals Plato schrijft, zijn gesproten uit knechten en alle knechten uit koningen; maar de deugden alleen baart en brengt voort de edelheid. Want alle oudheid is vol en gemengd met fabels. Uit al deze redenen en argumenten is duidelijk en openbaar te merken dat voor Julius Caesar tijden er geen steden, burchten en kastelen geweest zijn in Duitsland. Want men geen naam schrijvers of ware historieschrijvers gehad heeft dan Ptolemaeus, de grote astronoom, Julius, de eerste keizer van Rome die al Waals land en andere landen doortrok en dat onder dat Roomse rijk bracht. En wat hij bedreven en gedaan heeft in deze Nederlanden dat schrijft hij proper in een bock genoemd Commentaria Cesaris en daarom wat verhalen, strijden, begin en oorsprong der steden of diergelijke geschreven zijn waarvan hij zelf niets aanroert of schrijft, die mag men voor fabels en versierde dichten houden zoals de schrijver van de Kronieken van Saksen, waar deze landen ook in gelegen zijn, schrijft van vele steden die Julius gebouwd zou hebben en Julius zelf roert dat niet aan of schrijft er van. Voort Strabo, de wereldbeschrijver, Herodotus, Pomponius, Mela, Apianus van Alexandrië, Plinius en meer anderen die alle vlijtig en naarstig schrijven van de Rijnen van zijn oorsprong tot in de zee en daartoe dat volk dat op beiden zijden gezet is en van de verhalen die daarbij geschied zijn. Maar ze schrijven niet van enige steden aan de Rijn gelegen; want hadden daar steden op de Rijn gelegen die zouden ze terecht beschreven hebben. En dat mg men hierbij merken, want andere historieschrijvers die omtrent 100 jaar en nog minder na Augustus tijden gekomen zijn, die hebben steden en burchten gemaakt gevonden toen Seneca, die omtrent keizer Claudius en keizer Nero tijden was omtrent 50 jaar na Gods geboorte, die schrijft dat bij zijn tijden de 2 steden als Lyon in Waals land en Keulen in Duitsland van de bliksem verbrandden. En na hen is gekomen een edele ridder en kapitein uit Rome over de Duitsers genoemd Cornelius Tacitus; en was in deze Nederlanden omtrent 100 jaar na Gods geboorte. Die schrijft dat hij vele steden gemaakt heeft gevonden op de Rijn en anders waar die bij Julius Caesars tijden er niet waren. Waarvan die Julius ook niet schrijft. Want toen de Romeinen Duitsland onder hen gebracht hadden als bij Augustus tijden zo wilden ze dat behouden en bewaren voor de overvallen van vreemd volk en zo versterkten en bevestigden ze steden en burchten en vooral op de Rijn als Keulen, Nijmegen, Romenburcht en het Huis te Britten en meer andere. Concluderende, dat men mag zeggen dat in deze landen van Holland en Zeeland [17r] geen steden, burchten, nog sloten geweest zijn voor Julius Caesars en Augustus tijden. Aldus, wat men van dat grote kasteel van Slavenburcht bij Vlaardingen, ligt thans in de Maas verdronken, en van dat te eiland van Walcheren in Zeeland daar hiervan geschreven wordt voor Julius tijde geloven zal beveel ik de onderzoekers van dien. En wat andere antikwiteiten, monumenten, timmerwerk, bouwsels hier in deze landen gevonden worden en men dagelijks ziet vervallen en verwoest en andere als vooral de Hoge Burcht te Leiden die nog staat en de Burcht te Nijmegen in het land van Gelre en dat sterke slot te Beverwaard tussen Utrecht en Wijk bij Duurstede: deze houd ik al bij Julius tijden of daarna getimmerd en gebouwd te wezen.

Hoe dat die gyganten ende ruesen van Brutus uut Brittangen verdreven Hollant eerst begrepen, ende hoe si dat grote ende starcke slot tot Slavenburch bi Vlaerdingen maecten.

Dat XXI capittel.

Hiervoer heb ic ghescreven, hoe dat Brittus ende Corineus sijn geselle Troyanen int eylant van Albion quamen, ende daerinne vonden vele grote gyganten ende ruesen, die, als sommige croniken willen seggen, gecomen waren uut Assyrien, ende hadden dat eylant Albion ghenoemt, na die witte blinckende bergen Albiona, dat welcke Brittus, als hi dat bedwongen ende becrachticht hadde, na hemselven dede hieten Britangen. Die ruesen ende gyganten siende dat si tegen Brittus ende sinen ghesellen ende Troyanen niet houden en mochten, ende dat si van sinen gheselle Corineus verwonnen worden ende vermoort, worden si te rade dat eylant te begeven ende te laten, ende nijewe landen ende plaetsen soeken daer si hem ter neder mochten slaen. Ende sijn tscepe ghegaen mit wiven ende kynderen, ende quamen ghezeilt an der Neder-Zassen lant, dat nu Oest-Vrieslant is. Ende als si meenden dit wilde lant, dat doe niet seer noch bewoent ende betimmert was, te begripen ende te bewonen, ende int lant ghegaen waren omme bequame plaetsen te begripen, siet, terstont vernamen dit die wilde Neder-Sassens, ende bereyden hem mit groten hopen ende menichte omme dese gyganten ende ruesen te bevechten, ende sloegender hem enen groten hoop of. Die andere, dit siende, liepen weder tscepe, ende toghen weder ter zeewert in, ende zeylden westwert op, om te soeken enige rivieren oft havenen daer si hem nederslaen mochten. Ende quamen ten lesten ghezeylt omtrent die mondt van der Masen, daer die Mase in die zee coemt. Ende ghingen daer op dat lant, [17v] ende begrepen aldaer die plaetse, ende sloegen hem neder, ende bleven daer lange tijt wonen in tenten ende hutten van hout ende rysen ghemaect. Ten lesten begrepen si een plaetse daer si een fortresse ende veste timmerden ende maecten voer den overvalle hore vianden, wanttet na der zee was, dwelcke groot ende swaer was, ende hietent Slavenburch, nae hemselven, want si Slaven hieten. Ende dit was omtrent Vlaerdinghen ( niet dat nu Vlaerdinghen is; want dat oude Vlaerdingen ende Slavenburch nu verde in die Mase ofghespoelt ende verdroncken leggen. Ende dit casteel hadde an die oestside belegen dat grote lange wout ende wildernisse (streckende van Doernick of totten Rijn) dat na menige jaren hierna van Claudius die keiser genoemt wert tWout sonder ghenaden, ende dit was IX C jaren voer Goods gheboerte, ende was in den tijden dat Samuel die propheet rechter van den kinderen van Ysrahel was. Ende dese Slaven hijlicten daerna veel an die wilde Neder-Sassen oft Vriesen; ende des volcx wort veel ende menichvoudich; ende si deelden hem, ende togen een deel van desen volcke over zuytwert op, ende begrepen daer hoer plaetse, ende bewoenden eens deels tlant dat nu Zuyt-Hollant hiet. Ende dit volck hieten voertan die Wilten.

Hoe dat de giganten en reuzen van Brittus uit Brittannië verdreven Holland eerst begrepen en hoe ze dat grote en sterke slot et Slavenburcht bij Vlaardingen maakten.

Dat XXI kapittel.

Hiervoor heb ik geschreven hoe dat de Trojanen Brittus en zijn gezel Corineus in het eiland Albion kwamen, en daarin vonden vele grote giganten en reuzen, die, zoals sommige kronieken willen zeggen gekomen waren uit Assyrië en hadden dat te eiland Albion genoemd naar de witte blinkende bergen dat Brittus toen hij dat bedwongen en bekrachtigd had naar zichzelf liet noemen Brittannië. De reuzen en giganten zagen dat ze tegen Brittus en zijn gezellen en Trojanen niet houden mochten en dat ze van zijn gezel Corineus overwonnen werden en vermoord werden ze te raad dat eiland te begeven en te verlaten en nieuwe landen en plaatsen te zoeken daar ze zich neer mochten slaan. En zijn te scheep gegaan met wijven en kinderen en kwamen gezeild aan het land van Neder-Saksen dat nu Oost-Friesland is. En toen ze meenden dit wilde land, dat toen niet zeer bewoont nog betimmerd was te begrijpen en te bewonen en in het land gegaan waren om bekwame plaatsen te begrijpen, ziet, terstond vernamen dit de wilde Neder-Saksen en bereiden zich met grote hopen en menigte om deze giganten en reuzen te bevechten en sloegen hen een grote hoop af. De anderen die dit zagen liepen weder te scheep en trokken weer ter zeewaarts en zeilden westwaarts op om te zoeken enige rivieren of havens waar ze zich vestigen mochten. En kwamen tenslotte gezeild omtrent de mond van de Maas daar de Maas in die zee komt. En gingen daar op dat land [17v] en begrepen aldaar die plaats en sloegen zich neder en bleven daar lange tijd wonen in tenten en hutten van hout en twijgen gemaakt. Tenslotte begrepen ze een plaats daar ze een fort en vesting timmerden en maakten voor de overvallen van hun vijanden want het was nabij de zee wat groot en zwaar was en noemden het Slavenburcht naar zichzelf want ze heten Slaven. En dit was omtrent Vlaardingen (niet dat nu Vlaardingen is; want dat oude Vlaardingen en Slavenburcht ligt nu ver in de Maas afgespoeld en verdronken. En dit kasteel had aan de oostzijde dat grote lange woud en wildernis liggen (strekte van Doornik af tot de Rijn) dat na menige jaren hierna van keizer Claudius genoemd werd het Woud zonder genade en dit was 900 jaren voor Gods geboorte en was in de tijd dat Samuel de profeet rechter van de kinderen van Isral was. En deze Slaven huwelijkten daarna veel aan de wilde Neder-Saksen of Friezen; en dit volk werd veel en menigvuldig; en ze verdeelden zich en trok een deel van dit volk zuidwaarts op en begrepen daar hun plaats en bewoonden eensdeels het land dat nu Zuid-Holland heet. En dit volk heet voortaan de Wilten.

Hoe dat die Sicambrinen bestreden worden van desen Slaven omtrent die eylanden van Zeelant en hoe dat Dordrecht ghesticht wert.

Dat XXII capittel.

Als nu die Slaven groot ende machtich van volcke gheworden waren, ende hem ghedeelt hadden ende ghespreit in den landen daer omtrent, soe ist geboert omtrent C jaren nadat si tlant bewoent ende beseten hadden, dat die Sicambrinen quamen, dat was tvolck wonende omtrent die marasschen van Meothides, ghelegen boven Hongerien, bi die Schyten, ende waren Troyanen aldaer gecomen mit horen vromen cappeteyn Francion, Hectoers soen, ende hadden daer een plaetse begrepen daer si een stadt ghetimmert ende fondeert hadden, gheheten Sicambrien; waerof dat si hieten Sicambrinen. Dese hebben hem te samen starck ghemaect ende sijn tscepe gegaen om te becrachtighen dat eylant van Britannien, dat nu Enghelant hiet, ende dat te besitten. Ende comende opter zee worden si overmits grote winden ende stormen conquasseert ende verdiliget, dat si tegen horen wille ende dancke gheworpen worden an die custen ende eylanden van Zeelant, dat doe noch onbewoent was. Dit vernemende die Slaven, meenden dat si ghecomen waren om hoer lant te destrueeren, ende hemluden daeruut te verdriven, vergaerden terstont alle die scepen die si crighen mochten ende bi hem hadden, ende maecten hem starck van volcke, ende toghen mit alle hoer macht om dese Sicambrinen te bevechten. Die Sicambrinen stelden hem vromelick ter weer, ende daer gheviel een grote strijt, soe datter veel an beiden siden gheslaghen worden, mer alder meest van den Sicambrinen; ende verdreven se uut horen palen ende landen weder ter zeewert in, ende namen enen groten roof mit hem, ende togen weder mit groten zeghe ende victorie na Slavenburch, ende sloegen hem daer weder ter neder, ghenerende hem ter zeewert mit vischen ende te lantwert mit jagen, ende wonnen veel kindren, ende vermenichvouden seer. Ende was een wilt ende ruych volck, groot van statuere ende live, als wilde luden, ende en vreesden nyemant ter werlt. Ende als si aldus sere vermenichvoudichden, ende hem dat lant te cleine viel, soe togen si een deel over die Maes int lant daer nu Dordrecht staet, ende begrepen dat ende bewoendent; ende dese hieten Wilten. Een deel toghen in die eylanden van Zeelant, ende begrepen dat, want daer noch nyement en woende; onder diewelcke dat ene was genoemt Zyringus oft Zyrick. Dese fondeerde ende stichte die stede van Zyricxzee. Ende dit volc geneerde hem mit visschen ende roven opter zee, waerom dat si Zeelanders geheten worden. Ende di Wilten, die in Zuyt-Hollant [18r] woenden, geneerden hem mit copen, scapen, paerden, ende vermenichden oec seer ende worden seer starck van volck van wapenen. Onder die welcke datter ene was, mer lange jaren hierna, geheten Dorech. Ende dese stichte ende fondeerde een stede ofte veste. Ende dede se na hem selven heten Dorechts Drecht, die wi nu noemen Dordrecht, ende is bi lancheden van tijden een vermaerde coopstadt gheworden, ommedat si te lande ende te water wel gheleghen was; want alle die scepen die riviere van den Rijn ende Mase nedercomende, mosten daer verbi ter zeewert inne. Lange tijden hierna, ende dat landt totten Heilighen Kersten ghelove bekeert ende ghebrocht wesende, woonde binnen der stede van Dordrecht een eerbare maget, genoemt in Latijn Sotheris, mer in Duytsche Zuwaert; dese stichte ende fondeerde die eerste kercke aldaer, mit alleen drie pennigen, die si in haer budel hadde. Ende hoe dicwils dat si die uut gaf, altijt waren si weder in haer budel, waeruut dat die werckluden vermoeden dat si veel ghelts hadde ghehadt, omdat si soe costelijcken werck timmerde ende maecte; ende hebben se op een tijt ghewacht, ende die kele of ghesteken. Ende op die stede ontspranck een scone fonteine. Ende als si niet meer dan dese drie pennigen bi hoer en vonden, waren si seer droevich, ende beroude hem seer dese moort, ende was hem seer leet. Ende die moordeners worden ghevanghen ende ter justicie gheset. Ende als men se rechten soude, ontspronck dese maecht van der doot, als van enen sware slapen, ende verloste dese drie mannen, ende brocht se tot Romen. Ende aldaer spraken si haer biechte mit groten berouwe van der misdaet. Ende als die paeus dit mirakel hoorde, ende sach den snede ende tlitteken in horen hals als een roden siden draet, gaf hi dese maget grote indulgencien ende oflaten, omme die kercke van Dordrecht voert op te timmeren. Dwelck si dede. Ten lesten is si salichlijc gestorven. Mer hoe oft wanneer dat dit ghesciede, en weet men geen besceit of, dan dat men dagelicx noch siet binnen der stede die voerscreven fonteine.

Hoe dat die van Sicambri bestreden werden van deze Slaven omtrent de eilanden van Zeeland en hoe dat Dordrecht gesticht werd.

Dat XXII kapittel.

Toen nu de Slaven groot en machtig van volk geworden waren en zich verdeeld hadden en verspreid in de landen daar omtrent zo is het gebeurd omtrent 100 jaren nadat ze het land bewoond en bezeten hadden dat die van Sicambri kwamen, dat was het volk dat woonde omtrent de moerassen van Meothides, gelegen boven Hongarije bij de Scythen, en waren Trojanen aldaar gekomen met hun dappere kapitein Francion, de zoon van Hector, en hadden daar een plaats begrepen daar ze een stad getimmerd en gevestigd hadden, geheten Sicambrien; waarvan dat ze heten Sicambri. Deze hebben zich tezamen sterk gemaakt en zijn te scheep gegaan om te bekrachtigen dat te eiland van Brittannië dat nu Engeland heet en dat te bezitten. En toen ze op zee kwamen werden ze vanwege grote winden en stormen overwonnen en verdelgd zodat ze tegen hun wil en dank geworpen werden aan de kusten en eilanden van Zeeland dat toen nog onbewoond was. Dit vernamen de Slaven en meenden dat ze gekomen waren om hun land te verwoesten en hen daaruit te verdrijven en verzamelden terstond alle schepen die ze krijgen mochten en bij hen hadden en maakten zich sterk van volk en trokken met al hun macht om deze Sicambri te bevechten. De Sicambri stelden zich dapper te verweer en daar geviel een grote strijd zodat er veel aan beiden zijden geslagen werden, maar allermeest van de Sicambri; en verdreven ze uit hun grenzen en landen weer ter zeewaarts in en namen een groten roof met zich en trokken weer met grote zege en victorie naar Slavenburcht en sloegen zich daar weer neer en genereerden zich ter zeewaarts met vissen en ter landwaarts met jagen en wonnen veel kinderen en vermenigvuldigden zeer. En was een wild en ruig volk, groot van statuur en lijf als wilde lieden en vreesden niemand ter wereld. En toen ze aldus zeer vermenigvuldigden en hen dat land te klein viel zo trok een deel over de Maas in het land daar nu Dordrecht staat en begrepen dat en bewoonden het; en deze heten Wilten. Een deel trok in de eilanden van Zeeland en begrepen dat want daar woonde nog niemand; waaronder er een was genoemd Zyringus of Zyrick. Deze fundeerde en stichtte de stad Zierikzee. En dit volk geneerde zich met vissen en roven op de zee waarom dat ze Zeelanders geheten werden. En de Wilten die in Zuid-Holland [18r] woonden geneerden zich met kopen, schapen, paarden en vermenigvuldigden ook zeer en werden zeer sterk van wapenvolk. Waaronder dat er een was, maar lange jaren hierna, geheten Dorech. En deze stichtte en fundeerde een stad of vesting. En liet het naar zichzelf heten Dorechts Drecht die we nu noemen Dordrecht en is bij lengte van tijd een vermaarde koopstad geworden, omdat het te land en te water goed gelegen was; want alle schepen die komen van de Rijn en Maas moesten daar voorbij ter zeewaarts gaan. Lange tijd hierna en dat land tot het Heilige Christen geloof bekeerd en gebracht was woonde binnen de stad Dordrecht een eerbare maagd, genoemd in Latijn Sotheris, maar in Diets Zuwaert; deze stichtte en fundeerde de eerste kerk aldaar met alleen drie penningen die ze in haar buidel had. En hoe vaak dat ze die uitgaf, altijd waren ze weer in haar buidel waarom de werklieden vermoedden dat ze veel geld had omdat ze zoՠn kostbaar werk timmerde en maakte; en hebben haar op een tijd opgewacht en de keel afgestoken. En op die plaats ontsprong een mooie bron. En toen ze niet meer dan deze drie penningen bij haar vonden waren ze zeer droevig en berouwde hen zeer deze moord en was hen zeer leed. En de moordenaars werden gevangen en ter justitie gezet. En toen men ze berechten zou ontsprong deze maagd van de dood, als van een zware slaap, en verloste deze drie mannen en bracht ze tot Rome. En aldaar spraken ze hun biecht met groot berouw van de misdaad. En toen de paus dit mirakel hoorde en zag de snede en litteken in haar hals als een rode zijden draad gaf hij deze maagd grote strafontheffing en aflaten om de kerk van Dordrecht voort op te timmeren. Wat ze deed. Tenslotte is ze zalig gestorven. Maar hoe of wanneer dat dit geschiedde weet men geen bescheid dan dat men dagelijks nog ziet binnen de stad aan die bron.

Hoe dat die stadt van Romen van twee ghebroders, Remus ende Romulus, fondeert ende ghesticht wert.

Dat XXIII capittel.

Int VI jaer des conincs Ozias van Jherusalem, was een coninck der Latinen oft Italien ghenoemt Prochas. Dese liet twee sonen achter, dene geheten Amulius, ende dander Numitor. Dese Numitor hadde een scone dochter, genoemt Rhea oft Ylia, ende was moeder van Remus ende Romulus. Ende als coninck Prochas ghestorven was, quam sijn joncste soen Amulius, ende verdreef sinen outsten broeder Numitor uuten rijcke, ende wert selven coninck, ende dede Numitors soen dootslaen. Ende hi dwanck Rhea of IJlia dat si moste reynicheit loven, ende dienen in den tempel der afgoddinnen Vesta, omdat si gheen kinderen crigen en soude, ende dat hi mitten sinen te bat int rijck soude moghen sitten. Rhea of IJlia is int voertganck des tijts bevrucht geworden van enen oncondich man, ende heeft tot eenre dracht twe scone kinderen ter werlt ghebrocht, als Remus ende Romulus. Ende na der baringhe heeft se Amulius, hoer oem, al levendich doen bedelven, na die wet van der maechden, die in den [18v] afgoddinnen Vesta tempel diende, ende heeft sijn dienres gheboden, dat si die twe kinderen van Rhea of Ylia sijnre nichten in den Tyber werpen souden ende verdrencken. Mer want die Tyber op die tijt seer hoech van twater opghelopen was, soe en konden si dat niet ghedoen, mer si lieten se opten oever van den Tyber leggen ter tijt toe, dat daer, bi Goods verhengenissen, quam een scaepharder ghenoemt Faustulus; dese nam die kinderen op, ende brocht se tot sijn wijf gheheten Acca Laurencia of Lupa, ende heeft se voert opghevoet. Doe dese kinderen mannen gheworden waren, hebben si veel lantbueren vergadert, ende horen wreden oem Amulium verslaghen. Ende hebben horen oudevader Numitor weder in trijck ghebrocht. Ende mit dese Numitor gaet dat rijck der Latinen oft Italien te niet, ende wert voertan van desen Romulus ghenoemt dat rijck der Romeinen, want hi na sinen oem ende oudevader dat rijck beseten hevet ende regneerde. Soe heeft dan dese Romulus dat rijck van Italien begonnen te regeren int VI jaer van Achas, coninck van Jherusalem, doen hi out was XXI jaer. Ende als Cornelius Tacitus seyt, heeft hi die stadt van Romen beghonnen te stichten in den berge Palatijn, daer hi voermaels Evander een palaes ghetimmert hadde, waerof dat die berch hiet Palatijn. Twelcke noch betughet die vindinge des lichaems van Pallas Evanders soen, die van Turnus verslaghen was, als na onder keiser Henrick den Derden geseyt sal worden. Nochtans en weet men niet te recht sekerlijck op wat plaetse Romulus ende Remus Romen eerst fondeert ende ghesticht hebben, dan tusschen VII bergen, op een clein, plein velt, ende uut vele cleine stedekens in die VII berghen daerbinnen legghende, mit die sloten ende husen, ten lesten ineen ghetogen. Doen die stadt van Romen fondeert was, isser questie ende twist ghevallen tusschen desen twe ghebroeders Romulus ende Remus, van wien hem beiden dese stadt horen naem soude voeren. Ende hebben een overdracht ende compact op condicien mit malcanderen ghemaect, dat si tsamen ghelijck souden gaen uuter stadt, elc sijns weges, mit sijn knechten ende wittachtige tugen; ende soe wie van hem beiden dat scoonste Augurium, dat is wijchelije, hadde, ende meer vogelen sage van eenre sorten, die soude die stadt sinen naeme gheven. Ende siet, Remus heeft ghesien VI ghijeren bi malcander; mer Romulus heefter XII gesien. Aldus is die stadt van Romus oft Romulus Romen ghenoemt, waerin dat men oec noteren ende mercken mach die ghijricheit der Romeinen, als voer in der descriptie van Hollant gheroert is, indien die oerspronck hoers names doer ende overmits den ghijeren van Romulus ghesien ingheset, ende Romen ghenoemt is. Die magnificencie, eer ende glorie ende groticheit van desen stadt, die se ghehadt heeft in horen fluere, bescriven properlijck Flavius Blondus ende Flavius Voscopus, historijmeesters. Noch scrijft Titus Livius, een vermaert historijscriver van der stadt Romen: Doe Romulus die stadt ghebouwet hadde mit een wijde ende groot begrijp, soe en was daer niet veel volcx in, dan weinich lantbueren ende scaepherderen. Mit dusdanigen volcke hadde hi die stadt begrepen ende ghetimmert. Soe hilden si raet ondereen, hoe si best an meer volcx gheraken souden, om die groote stadt te besetten; ende oft van node waer te bescermen voer den anlope hoere naebueren. Ende maecten een tempel, dat is een vrijheit ende een plaetse daer alle die ghene vrij waren, wat si oec bedreven hadden, die op dese plaetse quamen. Ende mits desen quam een grote menichte binnen der stadt van mordeners ende verbannen menschen ende andere, van wat condicie ende state dat si oec waren, goet ende quaet. Ende van desen nam hi hondert mannen, die mit hem te rade gaen souden. Ende dese waren gheheten senatoren, want si out, wijs ende ondersocht waren. Ende noch heeft hi ghecoren duysent mannen, die hi scicte ten oerloge ende stride, ende noemde [19r] de die milites, dat sijn ridderen. Als nu die stadt voersien was mit vele cloucke ende vrome mannen, en waren daer gheen vrouwen; ende alsoe die stadt niet lange en soude mogen bliven staen sonder vrouwen, versierde Romulus mitten senatoren enen raet, ende deden condighen in allen steden daer omtrent ghelegen, ende sanden boden aldaer, dat si hem senden wouden haer dochteren ende andere ongehuwede vrouwen; si wouden se nemen totter echte. Nu was Romulus mitten sinen sere veracht van den nagheseten buren, omdat si arme lantbueren ende scaepharders waren. Ende als Ovidius scrivet: Die naburen ontboden Romulus ende den sinen, dat si den vrouwen oec vrijheit toeseyden, als si den mannen gedaen hadden, ende namen die dan te wive. Mer si en dochten hem haer dochteren niet te gheven. Romulus dat horende, lietet hene gaen, alsof hem daer niet om gheweest en ware. Ende nam voer hem enen anderen anslach, ende liet condigen in allen steden ende plecken daer omtrent ghelegen, hoe dat binnen Romen een groot spil ende feestdach wesen soude. Als nu den dach quam, hadde Romulus mitten sinen bestelt ende ghesloten, dat een ygelijck van hem soude nemen een vrouwe van den maechden ende vrouwen die daer quamen tot sinen gheechten wive, dwelcke alsoe geschiede. Die van Sabinen, die hoer dochteren ende maechden benomen ende ghehouden waren, sijn des sere ghestoert geweest, ende woudent wreken over die Romeren, als si oec deden. Mer Romulus verwan se, ende hadde victorie, ende wan oec mede hoer stede, ende versloech horen coninck. Die van Sabinen quamen naderhant, ende wonnen Romen weder, ende dat Capitolium, ende versloegen veel Romeren, ende vervolchden se tot an der ouder poorten des palaes toe. Daer stelden hem die Romeren ter weer, ende daer gheviel een grote slach ende bloetstortinge. Doe dat sagen die vrouwen van Sabinen liepen si mit groten ghecrij, mit ongevlochten hare, mit screienden ogen, ende baden hoer ouders, vrienden ende magen, dat si ophouden wilden hoer mannen te slaen ende te doden. Als dat hoerden die van Sabinen, maecten si vrede mitten Romeren, ende een ewige aliancie ende verbant, ende gaven hem onder den Romeren ende tot horen gheboden ende dienste; ende die Romeren ende Sabinen worden een volck. Dese Romulus, als Orosius scrijft, dode sijn eygen broeder Remus ende sijn oude vader Numitor, mit veel wise mannen. Die stadt van Romen wert ghesticht ende gefundeert omtrent drie hondert ende XXXV jaer nadat Troyen ghedestrueert was, ende als die werlt hadde gestaen vierduysent vierhondert lxxxiiii jaer, ende was voer ons Heren gheboerte VII hondert jaer ende XV. Dese Romulus, fondatoer der stadt van Romen, ende die eerste coninck van den Romeinen, heeft geregneert xxxviii jaer. Hi heeft dat jaer ghedeelt in X maenden, van denwelcken Martius die eerste was. Ende sijn nacomer, coninck Numa Pompilius, heefter noch twee toeghedaen, als januarius ende februarius, ende martius was die derde. Op een tijt, als Romulus ghetoghen was bi den marasschen Capreas om sinen heer van volcke over te sien, is hi int middel sijns volcx verduystert; ende nyemant en wiste waer hi bleef, noch en vonden gheen teykenen sijnre doot; waerom dat hi uut dwalinge des ruden ende simpelen volcx voer god ghehouden wert, ende is van hem ghenoemt Quirinus.

Hoe dat de stad Rome van twee gebroeders, Remus en Romulus, gefundeerd en gesticht werd.

Dat XXIII kapittel.

In het 6^de jaar van koning Osias van Jeruzalem was een koning der Latinen of Itali genoemd Procha. Deze liet twee zonen achter, de ene geheten Amulius en de ander Numetor. Deze Numetor had een mooie dochter genoemd Rhea of Ylia en was moeder van Remus en Romulus. En toen koning Procha gestorven was kwam zijn jongste zoon Amulius en verdreef zijn oudste broeder Numetor uit het rijk en werd zelf koning en liet de zoon van Numetor doodslaan. En hij dwong Rhea of Ylia dat ze reinheid moest beloven en dienen in de tempel der afgodin Vesta omdat ze geen kinderen krijgen zou en dat hij met de zijne beter in het rijk zou mogen zitten. Rhea of Ylia is in de voortgang van tijd bevrucht geworden van een onbekende man en heeft tot een dracht twee mooie kinderen ter wereld gebracht als Remus en Romulus. En na het baren heeft haar oom Amulius al levend laten bedelven naar de wet van der maagden die in de [18v] tempel van de afgodin Vesta dienden en heeft zijn dienaars geboden dat ze die twee kinderen van zijn nicht Rhea of Ylia in de Tiber werpen zouden en verdrinken. Maar omdat de Tiber in die tijd zeer hoog van water opgelopen was zo konden ze dat niet doen, maar ze lieten ze op de oever van de Tiber leggen tot de tijd toe dat daar bij Gods wil een schaapherder kwam genoemd Faustulus; deze nam de kinderen op en bracht ze tot zijn wijf geheten Acca Laurencia of Lupa en heeft ze voorts opgevoed. Toen deze kinderen mannen geworden waren hebben ze veel landburen verzameld en hun wrede oom Amulius verslagen. En hebben hun grootvader Numetor weer in het rijk gebracht. En met deze Numetor gaat dat rijk der Latinen of Italië te niet en werd voortaan van deze Romulus genoemd dat rijk der Romeinen, want hij heeft het na zijn oom en grootvader dat rijk bezeten en geregeerd. Zo heeft dan deze Romulus dat rijk van Itali beginnen te regeren in het 6^de jaar van Achaz, koning van Jeruzalem toen hij 21 jaar oud was. En zoals Cornelius Tacitus zegt heeft hij de stad Rome beginnen te stichten in de berg Palatijn daar hij voormaals Evander een paleis getimmerd had waarvan de berg Palatijn heet. Wat nog getuigt het vinden van het lichaam van Pallas, de zoon van Evander die van Turnus verslagen was, zoals hierna onder keizer Hendrik de Derde gezegd zal worden. Nochtans weet men niet terecht zeker op welke plaats Romulus en Remus Rome eerst gefundeerd en gesticht hebben, dan tussen 7 bergen op een klein vlak veld en uit vele kleine stadjes die in die 7 bergen liggen met de burchten en huizen en tenslotte ineen getrokken. Toen de stad Romen gevestigd was is er kwestie en twist gevallen tussen deze twee gebroeders Romulus en Remus van wie van hen beiden deze stad zijn naam zou voeren. En hebben een overdracht en compact op conditie met elkaar gemaakt dat ze tezamen gelijk uit de stad zouden gaan en elk zijn weg met zijn knechten en wettige getuigen; en zo wie van hen beiden dat mooiste Augurium, dat is wichelarij, had en meer vogels zag van een soort die zou de stad zijn naam geven. En ziet, Remus heeft 6 gieren bij elkaar gezien; maar Romulus heeft er 12 gezien. Aldus is de stad van Romus of Romulus Rome genoemd waarin dat men ook noteren en merken mag de gierigheid van de Romeinen, zoals voor in de beschrijving van Holland aangeroerd is, indien de oorsprong van hun naam door en vanwege de gieren van Romulus gezien ingezet en Rome genoemd is. Die magnifieke, eer en glorie en grootheid van deze stad die ze gehad heeft in haar fleur beschrijven proper Flavius Blondus en Flavius Voscopus, historiemeesters. Nog schrijft Titus Livius, een vermaarde historieschrijver van de stad Rome: Toen Romulus de stad gebouwd had met een wijde en grote omvang zo was daar niet veel volk in, dan weinig landburen en schaapherder. Met dusdanige volk had hij de stad begrepen en getimmerd. Zo hielden ze onder elkaar raadt hoe ze het beste aan meer volk raken zouden om de grote stad te bezetten; en o het nodig was het te beschermen tegen aanloop van hun buren. En maakten een tempel, dat is een vrijheid en een plaats waar al diegene vrij waren, wat ze ook bedreven hadden die op deze plaatse kwamen. En mits deze kwam een grote menigte binnen de stad van moordenaars en verbannen mensen en anderen, van wat conditie en staat ze ook waren, goed en kwaad. En van dezen nam hij honderd mannen die met hem te raad zouden gaan. En deze waren geheten senatoren want ze waren oud, wijs en beproefd. En nog heeft hij gekozen duizend mannen die hij schikte te oorlog en te strijd en noemde [19r] die milities, dat zijn ridders. Toen nu de stad voorzien was met vele kloeke en dappere mannen waren daar geen vrouwen; en alzo de stad niet lang staan zou mogen blijven zonder vrouwen versierde Romulus met de senatoren een raad en lieten verkondigen in alle steden daar omtrent gelegen en zonden boden aldaar dat ze hen zenden wilden hun dochters en andere ongehuwde vrouwen; ze wilden ze nemen in de echt. Nu was Romulus met de zijnen zeer veracht van de nabijgelegen buren omdat ze arme landlieden en schaapherders waren. En zoals Ovidius schrijft: De buren ontboden Romulus en de zijnen dat ze de vrouwen ook vrijheid toezeiden zoals ze de mannen gedaan hadden en namen die dan tot wijf. Maar ze dachten er niet aan om hun dochters te geven. Romulus die dat hoorde liet het heen gaan alsof ze daar niet om geweest waren. En nam voor hem en andere aanslag en liet verkondigen in alle steden en plekken er omtrent gelegen hoe dat binnen Rome een groot spel en feestdag wezen zou. Toen nu de dag kwam had Romulus met de zijnen besteld en besloten dat iedereen van hen zou nemen een vrouw van de maagden en vrouwen die daar kwamen tot zijn echte wijf, wat alzo geschiedde. Die van Sabijnen, die hun dochters en maagden benomen en gehouden waren, zijn dus zeer verstoord geweest en wilden het wreken over de Romeinen, zoals ze ook deden. Maar Romulus overwon ze en had victorie en won ook mede hun stad en versloeg hun koning. De Sabijnen kwamen naderhand en wonnen Rome weer en dat Capitool en versloegen veel Romeinen en achtervolgden ze tot aan de oude poort van het paleis toe. Daar stelden zich de Romeinen te verweer en daer geviel een grote slag en bloedstorting. Toen dat di vrouwen van de Sabijnen zagen liepen ze met groot gekrijs, met ongevlochten haar, met schreiende ogen en baden hun ouders, vrienden en verwanten dat ze ophouden wilden hun mannen te slaan en te doden. Toen dat de Sabijnen hoorden maakten ze vrede met de Romeinen en een eeuwige alliantie en verbond en begaven zich onder de Romeinen en tot hun geboden en dienst; en de Romeinen en Sabijnen werden een volk. Deze Romulus, zoals Orosius schrijft, doodde zijn eigen broeder Remus en zijn grootvader Numetor met veel wijze mannen. De stad Romen werd gesticht en gefundeerd omtrent drie honderd en 35 jaar nadat Troje verwoest was en toen de wereld had gestaan vierduizend vierhonderd en 84 jaar en was voor de geboorte van onze Heer 715 jaar. Deze Romulus, stichter van de stad Rome en de eerste koning van de Romeinen heeft geregeerd 38 jaar. Hij heeft dat jaar verdeeld in 10 maanden, waarvan Martius de eerste was. En zijn opvolger, koning Numa Pompilius, heeft er nog twee toegedaan als januarius en februarius en martius was de derde. Op een tijd toen Romulus getrokken was naar de moerassen Capreas om zijn leger van volk te overzien in hij in het midden van zijn volk verdwenen; en niemand wist waar hij bleef, nog vonden geen tekens van zijn dood; waarom dat hij uit dwaling der onbeschaafde en eenvoudige volk voor god gehouden werd en is van hen genoemd Quirinus.

Van den oerspronck ende beginsel des eylants van Walcheren in Zeelant.

Dat XXIIII capittel.

Als die stadt van Romen ghestaen hadde omtrent twee hondert ende XXIIII jaer, ende in den tijden dat die heylige vrouwe ende wedue Judith leefde, regneerde ende hadde heerscappie in der Belgiers landen, ende was in den lande van Henegouwen, daer nu die stede van Bergen staet, daer nu een dorp of ghebleven is, ghenoemt Belgies, ende omtrent, een prince ghenoemt Leo; ende als hi ghestorven was, koren die Belgiers enen anderen hertoghe, ghenoemt Walachrijn. Dese, als [19v] hi anghenomen was tot enen hertoghe ende prince, heeft terstont alle dat van edelen gheslachte was uuten landen verdreven ende ghebannen, uutgheseyt allene die priesteren. Ende vele van den edelen, die sine tijranscap niet verdraghen noch liden en wouden, sijn uuten landen ghetoghen, ende sijn vergadert in die groote stadt van Blandine in Vlaenderen, die sommighe willen seggen dat nu Ghent is. Ende maecten dese stede starck, om hem daer inne te bescermen voer allen ongevalle ende crachten; ende dese stichten ende fondeerden oec die stede van Nervien, die men nu Doernick hyet. Dese Walachryn opstelde nijewe wetten ende manieren, ende alle dat die coninghen ende heren ordineert ende gheset hadden, casseerde ende maecte hi te niet; ende heeft der goden tempelen gespolieert ende beroeft van cleinoden ende chijerheden, ende heefter sine wiven mede verchijert. Ende die thijnspenningen ende tributen toebehorende den goden heeft hi tot sijnre oerber ghehouden, ende heeft ten lesten uut groter hoemoet ende vermetelheit die priesterlicke officie anghenomen, doende sacrificie voer den god Baal oft Beel, van denwelcken die overste priester des tempels hem straffende, heeft hi hem willen doen dootslaen voer alle den volcke. Dat volck dit siende, sijn teghen hem opghestaen ende een oploop ghemaect, ende verdreven hem mit alle sine familie ende dienres uuter stadt, verslaende oec vele van den sinen. Binnen drie daghen daerna is hi weder ghecomen mit groot volck van wapenen, omme die stadt te winnen; mer die binnen quamen soe crachtlicken ende in soe groter menichten uuter stadt, ende hebben hem ghejaecht ende ghedreven tot opten oever van der zee. Walachryn siende dat hi tegens dit volck niet houden en mochte, is mit alle sine knechten ende volck tscepen gheghaen, ende is die zee gepasseert, ende quam in een eylant dat wilt ende ombewoent was, ghelegen onder die eylanden van Zeelant, ende heeft dat bedyct ende starck ghemaect mit hoge wallen ende dijken voer den opvloyen des zeewaters, ende heeftet na sinen name genoemt Walachria, dats Walcheren. Ende heeft dit eylant lange tijt mit sine nacomelinghen beseten, van denwelcken die hertoghen van Walcheren ghecomen ende gesproten sijn, als Hugo Floriacensis in sine croniken van Lotringe bescrivet. Ende in dit eylant wert namaels fondeert ende ghesticht van Salando (daer Zeelant of ghenoemt is) die stede van Mitelburch, ende van Ziringo Zyrixzee, als ick voer in der descriptie van Hollant ende Zeelant gheseyt hebbe.

Van de oorsprong en begin van het eiland Walcheren in Zeeland.

Dat XXIIII kapittel.

Toen de stad Rome gestaan had omtrent tweehonderd en 24 jaar en in de tijd dat de heilige vrouw en weduwe Judith leefde regeerde en had heerschappij in de Belgische landen en was in Henegouwen waar nu de stad Bergen staat waarvan een dorp is genoemd Belgies en omtrent een prins genoemd Leo; en toen hij gestorven was kozen de Belgies een andere hertog genoemd Walachrijn. Deze toen [19v] hij aangenomen was tot een hertog en prins heeft terstond alles dat van edel geslacht was uit het land verdreven en verbannen, uitgezonderd alleen de priesters. En veel van de edelen die zijn tirannie niet verdragen nog lijden wilden zijn uit het land vertrokken en zijn verzameld in de grote stad Blandine in Vlaanderen waarvan sommige willen zeggen dat het nu Gent is. En maakten die stad sterk om zich daarin te beschermen voor alle ongeval en krachten; en deze stichtten en fundeerden ook de stad Nervien die men nu Doornik noemt. Deze Walachrijn stelde nieuwe wetten en manieren op en alles dat de koningen en heren geordineerd en gezet hadden vernietigde en maakte hij te niet; en heeft de goden tempel geplunderd en beroofd van kleinoden en sierlijkheid en heeft er zijn wijven mee versierd. En de cijnspenningen en tribuut die de goden toebehoorden heeft hij tot zijn nut gehouden en heeft tenslotte uit grote hoogmoed en vermetelheid het priesterlijke officie aangenomen en deed offer voor de god Baal of Beel, waarvan de overste priester der tempel hem strafte en heeft hem willen doen doodslaan voor al het volk. Dat zag het volk en zijn tegen hem opgestaan en maakten een oploop en verdreven hem met al zijn familie en dienaars uit de stad en versloegen ook veel volk van hem. Binnen drie dagen daarna is hij weer gekomen met groot wapenvolk om de stad te winnen; maar die van binnen kwamen zo krachtig en in zoՠn grote menigte uit de stad en hebben hem verjaagd en verdreven tot op de oever van de zee. Walachrijn zag dat hij het tegen dit volk niet houden mocht en is met al zijn knechten en volk te scheep gegaan en is de zee gepasseerd en kwam in een te eiland dat wild en onbewoond was gelegen onder de eilanden van Zeeland en heeft dat bedijkt en sterk gemaakt met hoge wallen en dijken tegen het opvloeien van zeewater en heeft het naar zijn naam genoemd Walachria, dat is Walcheren. En heeft dit eiland lange tijd met zijn nakomelingen bezet waarvan de hertogen van Walcheren gekomen en gesproten zijn, als Hugo Floriacensis zijn kronieken van Lotharingen beschrijft. En in dit eiland werd later gefundeerd en gesticht van Salando (daar Zeeland naar genoemd is) de stad Middelburg, en van Ziringo Zierikzee zoals ik voor in de descriptie van Holland en Zeeland gezegd heb.

Hoe dat die Duytschen groote victorie hadden tegen den Romeinen, ende hoe die Romeinen weder victorie hadden van den Duytschen van mannen, wiven ende kinderen.

Dat XXV capittel.

In den jaer als die stadt van Romen gestaen hadde VI C XLII jaren, als Orosius scrijft, sijn die Duytschen ende Walen, te weten Cimbri, dat sijn die Vlamingen; Theutones, dat sijn die van Frankenvoert, Beijeren, Duringers; Ambrones, dat sijn die Zwitsers, Zavoijers, Bourbonnoijsers ende Lotrijkers, dese sijn ghesamender hant verenicht, ende hebben conspiracie ghemaect onderling, om dat Roomsche Rijck te vernijelen ende verwoesten, ende die landen op hoer oude vrijheit weder te brenghen. Teghen dit wrede volck is van den Romeinen gheseint Gajus Manlius, raetsheer, ende Quintus Cepio, rechter. Dese sijn ghecomen mit swaer volck in der provincien, leggende an beiden siden van der riviere van der Roen, daer dese Walen ende Duytschen vromelijck vechtende teghen den Romeinen verslaghen hebben LXXX [20r] duysent Romeinen ende XL duysent van den vreemden, die den Romeinen int heer volchden ende dienden. Daer wert Marcus Emilius verslaghen, ende des raetsheer Manliusՠtwee zonen, alsoe datter van tgansser heer van den Romeinen niet dan X ontquamen die dese droevighe bootschap te Romen mochten brenghen. Ende dye Walen ende Duytschen en behilden niet van alle den rove oft goet der Romeinen, mer si worpent alle, gout ende silver, int water, dat si by den Romeinen bevonden. Si verdroncken alle die paerden mit costelijcke zalen ende bereytselen, ende alle die Romeinen die si levendich vonden, hinghen si an boemen, ende en wouden niet hebben uut allen sulcken groten roof, mer het was hem alleen ghenoech, dat si hem van der wreetheit ende ghijericheit der Romeinen ghevrijt hadden. Waeruut dat te Romen in der stadt niet alleen grote droefheit van screyen ende wenen geweest is, mer oec grote anxt dat die Walen ende Duytschen sonder vertreck souden Italien overvallen ende te nijete maken dat Roomsche Rijck. Mer onlanck daer na, te weten int navolghende jaer, is gheseint van den Romeinen teghens dese Walen ende Duytschen opter plaetsen daer die twee rivieren die Roen ende Ysere ineen vloyen, Cajus Marius, raetsheer, ende heeft se na langhe striden ten lesten verwonnen. Daer bleef verslaghen die hooftman der Walen ende Duytschen, ghenoemt Teuthobecchus, mit tweehondert duysent man, LXXX duysent ghevangen, ende drie duysent isser ontgaen. Die vrouwen van desen volcke, vroem van herten, dan, of sy verwonnen hadden, begeerden van Marius den Roomschen cappetein, dat hi haer gonnen wylde, dat si onder dyen maechden, dye te Romen waren, in Vesten tempel dienen ende leven mochten. Ende als hem dit gheweighert wert, sijn si alsoe mit toornicheit onsteken, dat si alle hoer waghenen ineen brochten als blochusen, ende hebben den Romeinen enen groten strijt verwect, ende hebben se vromelick boven uuten waghenen verdreven. Mer als si sagen dat die Romeinen oneerlijck ende wredelick mitten vrouwen leefden die sy ghevangen hadden, ende sneden hem die vlechten ende thaer mitten herne van den hoofde of, soe hebben si in haerselven haer wapenen ghekeert, ende hebben in den eersten hoer kinderen, out ende jonck, mit stricken gheworcht, ende teghen die stenen mitten hoefde gheslagen, ende hebben se soe ghedoot. Ende als si alle hoer goet hadden verbrant, hebben si hemselven enen wilighen doot anghedaen, ende verhinghen ende verdeden hemselven, opdat die Romeinen anders ghenen [20v] roof vinden en souden, dan hoer dode hangende lichamen. Ende na desen is Marius na Romen ghetoghen, ende wert daer mit groter blijscappen ontfanghen.

Hoe dat de Duitsers grote victorie hadden tegen de Romeinen en hoe de Romeinen weer victorie hadden van de Duitsers van mannen, wijven en kinderen.

Dat XXV kapittel.

In het jaar toen de stad Romen gestaan had 642 jaar, zoals Orosius schrijft, zijn de Duitsers en Walen, te weten Cimbri, dat zijn de Vlamingen; Theutonen, dat zijn die van Frankfort, Beieren, Thüringen; Ambrones, dat zijn de Zwitsers, Savoie en Lotharingen, deze zijn gezamenlijk verenigd en hebben onderling samenzwering gemaakt om dat Roomse rijk te vernielen en verwoesten en de landen op hun oude vrijheid weer te brengen. Tegen dit wrede volk is van de Romeinen gezonden Gaius Manlius, raadsheer, en Quintus Cepio, rechter. Dezen zijn gekomen met zwaar volk in de provincies die lagen aan beide zijden van de rivier Rhne waar deze Walen en Duitsers dapper vochten tegen de Romeinen en verslagen hebben 80 000 [20r] Romeinen en 40 000 van de vreemden die de Romeinen in het leger volgden en dienden. Daar werd Marcus Emilius verslagen en twee zonen van de raadsheer Manlius alzo dat er van het ganse leger van de Romeinen niet dan 10 ontkwamen die deze droevige boodschap te Rome mochten brengen. En de Walen en Duitsers behielden niets van al de roof of goed der Romeinen, maar ze wierpen alles, goud en zilver, in het water dat ze bij de Romeinen bevonden. Ze verdronken alle paarden met kostbare zadels en breidels en alle Romeinen die ze levend vonden hingen ze aan bomen en wilden niets hebben uit al zoՠn grote roof, maar het was hen alleen genoeg dat ze zich van de wreedheid en gierigheid der Romeinen bevrijd hadden. Waarvan dat te Rome in de stad niet alleen grote droefheid van schreien en wenen geweest is, maar ook grote angst dat de Walen en Duitsers zonder uitstel Italië zouden overvallen en te niet maken dat Roomse rijk. Maar gauw daarna, te weten in het volgende jaar is gezonden van de Romeinen tegen deze Walen en Duitsers op de plaats daar de twee rivieren de Rhône en Isere ineenvloeien heeft Cajus Marius ze na lange strijd tenslotte overwonnen. Daar bleef verslagen de hoofdman der Walen en Duitsers, genoemd Teuthobecchus, met tweehonderdduizend man, 80 000 gevangen en drie duizend zijn er ontkomen. De vrouwen van deze volken, dapper van hart dan toen ze overwonnen waren begeerden van Marius, de Roomse kapitein, dat hij hen gunnen wilde dat ze onder de maagden die te Rome waren in Vesta tempel dienen en leven mochten. En toen hen dit geweigerd werd zijn ze alzo met toorn ontstoken dat ze al hun wagens ineenbrachten als blokhuizen en hebben dn Romeinen tot een grote strijd verwekt en hebben ze dapper van bovenuit de wagens verdreven. Maar toen ze zagen dat de Romeinen oneerlijk en wreed met de vrouwen leefden die ze gevangen hadden en sneden zich de vlechten en het haar met de schedel van het hoofd af en zo hebben ze zichzelf in hun wapens gekeerd en hebben als eerste hun kinderen, oud en jong, met strikken gewurgd en tegen de stenen met de hoofden geslagen en hebben ze zo gedood. En toen ze al hun goed hadden verbrand hebben ze zichzelf een gewillige dood aangedaan en verhingen en verdeden zichzelf zodat de Romeinen geen andere [20v] roof vinden zouden dan hun dode hangende lichamen. En na deze is Marius naar Rome getrokken en werd daar met grote blijdschap ontvangen.

Hier begint die anderde divisie ende heeft xxxiiii capittelen.
Van die wonderlicke vrome feyten ende gesten die Gaius Julius Cesar ghevoert ende ghedaen heeft in Duytslande, Walschen lande, ende in Engelandt; ende hoe dat hi die eerste keiser van Romen was.

Dat I capittel.

In den jare als die stadt van Romen ghestaen hadde VI hondert ende xciiii, ende was voer Goods gheboer omtrent LII jaer, wort Julius die jongelinck ghemaect der Romeren meester, ghenoemt dictator, ende sijn toename was Cesar, want hi wert in sijnre gheboerte uut sijnder moeder lichaem gesneden; ende daerom hiet hi Cesar, ende is een Latijns woert, dat comt a verbo cedo, is ere. Nu scrijft men dat woert constelic Cesar, per diptongon: alsus Caesar. Nu willen die Duytschen datselve woert oec aldus naseggen als die Latijnschen, ende spreken dat uut mitten diptongon als si dat woert ansien, ende seggen kaeser, dat wi Duytschen seggen keiser, ende is soe vele als een uut sijnre moeder lichaem ghesneden. Als nu Gaius Julius Cesar ende Lucius Bibulus raetsheren van Romen waren, ist ghesloten (want hem die heerscappie van heel Asien ende Affriken niet ghenoech en was, om hoer ambicie ende ghijericheit te vervollen) om oec dat westerlant, te weten Walslant ende Duytslant, te bevechten ende in te nemen. Hiertoe is van den senatoren ordineert Gaius Julius Cesar voernoemt, ende hem sijn ghedaen die legionen tot vijf jaren toe. Hierenbinnen, eer Julius uut Romen quam, hebben die Zwitsers, leggende tusschen Hoech-Bourgondien an den Rijn ende Zavoyen, ende tusschen den berch Jura of Briga, die men nu hiet Sinte Baernsberch, ende den riviere Leman ende den Roen, een wonderlijck concept ende anslach voer hem ghenoemen, ende dochten hoer plaetsen ende woenstede te veranderen ende in een ander lant te trecken. Ende opdat nyemant van hem allen enighe hope soude hebben of begheerte in sijn lant weder te comen, soe hebben si eendrachtlijcken ghesloten ende een tijt ende dach gheset, in diewelcke dat si ghesamender hant alle hoer XII steden, van den welcken Berne, Lucerne, Surrege ende Verbigene die principale ende overste waren, gheheelick ende al verbrant, mit vierhondert dorpen ende alle tgoet datter inne ende buten was, uutghenoemen dat saet, koren ende provande, dat si onder weghe behoeven souden. Ende sijn alsoe voert ghetogen totten Genevoysers, hoer buerluden, om hem oec te persuuaderen ende te raden dyerghelijck te doen, of dat si hem doer hoer landen passagen wilden gheven. Doe Julius Cesar dit vernam, is hi haestelijck uut Romen ghetoghen ende in Walslant ghecomen, ende gheboot alle die Walen tot sijnre heervaert, dat men die brugghe die tot Geneven over die Roen lach, opbreken soude, om den Zwitsers horen wech ende voertganck te benemen. Die Zwitsers dit vernemende, hebben tot Julius gesonnen twee ambassaten, te weten Numeyus ende Verodoctius, begherende dat si horen wech mochten vorderen daer si in waren, want si nyemant en begeerden scade te doen. Julius overdenckende hoe dat si den raetsheer Lucius Cassius hier voermaels mit alle sijn volck verslaghen hadden, heeft hi sijn beraet een wiltijts ghenoemen, ende wetende wat hi doen woude, gaf den legaten enen bescheiden dach, dat si weder bi hem souden comen. Hierenbinnen vergaerde Julius Cesar mit sijn [21r] legionen alle tvolck van Walslant bi hem, ende maecte een muyr van XVI voeten hoech, ende een wijde graft, ende daer bi blochusen ende sloten, om den Zwitsen horen ganck te beletten. Ende siet, doe haer ambassaten opten dach van Julio geset weder quamen, antwoerde hi ende seide, dat hi na der ghewoenten van den Romeinen nyemant doer die provincie te gaen oerlof gheven mochte. Mer deden si teghen sinen danck, hi soudet keren, indien dattet in sijnre macht ware. Die Zwitsers horende dat si mit lange marren bedroeghen waren, hebben si scepen toegemaect ende te water tempteert haren wech te maken; mitten cortsten overgheloepen: Julius verduchtende dat alsulcken vromen volck, comende in een ruym ende vruchtber lant den Romeinen ende hoer vrienden veel hinders ende laesterts mochten doen, heeft hi se haestelic vervolcht, opt dat si ymmers in Pictavien, noch in Aquitanien oft te Tolousen, als brede, wijde ende vette landen, niet comen en souden, ende heeft hem ofgheslaghen boven xlvii duysent mannen, ende liet den anderen die noch levendich gebleven waen tot hondert ende tien duysent weder in haer landen trecken, die tesamen mitten Zwitsers vergadert waren, als die van Beijeren ende Loreynen ende meer andere.

Hier begint de volgende divisie en heeft 34 kapittels.
Van de wonderlijke dappere feiten en verhalen die Gajus Julius Caesar gevoerd en gedaan heeft in Duitsland, Waals land en in Engeland; en hoe dat hij de eerste keizer van Rome was.

Dat I kapittel.

In dat jaar toen de stad Rome gestaan had 694 jaar en was voor Gods geboorte omtrent 72 jaar werd de jongeling Julius de meester van Rome gemaakt en genoemd dictator en zijn bijnaam was Caesar, want hij werd in zijn geboorte uit zijn moederlichaam gesneden; en daarom heet hij Cesar en is een Latijns woord dat komt van a werkwoord cedo, is eerder. Nu schrijft men dat woord kunstig Cesar, per tweeklank: aldus Caesar. Nu willen de Duitsers hetzelfde woord ook aldus nazeggen zoals de Latijnen en spreken dat uit met een tweeklank als ze dat woord aanzien en zeggen kaeser, dat wij Dietse zeggen keizer en is zoveel als een uit zijn moederlichaam gesneden. Toen nu Gaius Julius Caesar en Lucius Bibulus raadsheren van Rome waren is het besloten (want hem was de heerschappij van heel Azië en Afrika niet genoeg was om hun ambitie en gierigheid te vervullen) om ook dat Westerland, te weten Waals land en Duitsland, te bevechten en in te nemen. Hiertoe is van den senatoren geordineerd Gaius Julius Caesar en hem zijn gedaan de legioenen tot vijf jaren toe. Ondertussen eer Julius uit Rome kwam hebben de Zwitsers die lagen tussen Hoog-Bourgondië aan de Rijn en Savoie en tussen de berg Jura of Brig, die men nu heet Sint Bernardharsberg en de rivier Leman en de Rhône een wonderlijk concept en aanslag zich voorgenomen en dachten hun plaatsen en woonplaats te veranderen en in een ander land te trekken. En opdat niemand van hen allen enige hoop zou hebben of begeerte in zijn land weer te komen zo hebben ze eendrachtig besloten en een tijd en dag gezet waarin ze gezamenlijk al hun 12 steden waarvan Bern, Luzerne, Zurich en Verbigene de belangrijkste en overste waren, geheel en al verbrand met vierhonderd dorpen en al het goed dat erin en buiten was, uitgezonderd het zaad en proviand dat ze onderweg behoeven zouden. En zijn alzo voortgetrokken tot die van Geneve, hun buren, om hen ook te overtuigen en aan te raden diergelijk te doen of dat ze hen door hun landen passage wilden geven. Toen Julius Cesar dit vernam is hij haastig uit Rome getrokken en in Waals land gekomen en gebood alle Walen tot zijn legertocht dat men de brug die te Geneve over de Rhone lag opbreken zou om de Zwitsers hun weg en voortgang te benemen. De Zwitsers die dit vernamen hebben tot Julius gezonden twee ambassadeurs, te weten Numeius en Verodoctius, en begeerden dat ze hun weg mochten vervolgen waar ze in waren want ze begeerden niemand schade te doen. Julius overdacht hoe dat ze de raadsheer Lucius Cassius hier voormaals met al zijn volk verslagen had heeft hij zijn beraad een tijdje genomen en toen hij wist wat hij wilde doen gaf hij de legaten een vastgestelde dag dat ze weer bij hem zouden komen. Ondertussen verzamelde Julius Caesar met zijn [21r] legioenen al het volk van Waals land bij hem en maakte een muur van 16 voeten hoog en een wijde gracht en daarbij blokhuizen en burchten om de Zwitsers hun gang te beletten. En ziet, toen hun ambassadeurs op de dag van juli gezet weer kwamen antwoordde hij en zei dat hij naar de gewoonte van de Romeinen niemand door de provincie te gaan verlof geven mocht. Maar deden ze tegen zijn wil zou hij het keren, indien dat het in zijn macht was. Die Zwitsers hoorden dat ze met lang dralen bedrogen waren hebben schepen gemaakt en te water verzocht hun weg te maken; in het kort: Julius vreesde dat al zulk dapper volk dat in een ruim en vruchtbaar land kwam de Romeinen en zijn vrienden veel hinder en last mochten doen heeft hij ze haastig achtervolgd zodat ze immer in Pictavie, nog in Aquitaine tot Toulouse, als brede, wijde en vette landen, niet komen zouden en heeft hen afgeslagen boven 47 000 mannen en liet de anderen die nog levend gebleven waren tot honderd en tien duizend weer in hun landen trekken die tezamen met de Zwitsers verzameld waren als die van Beieren en Lorraine en meer andere.

Hoe dat Julius een strijt hadde tegen den coninck van den Duytschen, genoemt Ariovistus.

Dat II capittel.

Hierna heeft Julius Cesar enen swaren groten strijdt gehadt tegen den Duytschen ende horen coninck Ariovistus, die mit veel volcx te velde quam tegen Julius, te weten mittet volck die men hiet Arudes Marcomanni, dat is denghenen, die hi onlancx te voren uut Walslant, wonende bi der Seyne overghevoert hadde in Duytslant. Voert hadde Ariovistus, coninck der Duytschen, in sijn heer ende tot sijn hulp die Tryboten, dat sijn die van Straesburch; Nemetes, dat sijn die van Spijers; Vangiones, dat sijn die van Worms; Tulences, dat sijn die van Ments; mit die van Frankenvoert ende meer andere, alsoe datter een sware strijt ghevallen is. Ende een wyl tijts oec die Romeinen, overmits die grote menichte der Duytschen, vervaert waren, mer int einde is Ariovistus voervluchtich gheworden, ende is mit een clein scepken over den Rijn ghevaren; mer sijn twe wiven ende twe dochteren nam Julius ghevanghen, ende volchde theer der Duytschen na, ende versloech se sonder ophouden VI milen weechs lang, soe dat men tgetal van den verslagen niet en weet want si in der menichten ontallick waren.

Hoe dat Julius een strijd had tegen de koning van den Duitsers, genoemd Ariovistus.

Dat II kapittel.

tegen de Duitsers en hun koning Ariovistus die met veel volk te velde kwam tegen Julius, te weten met het volk die men noemt Arudes Marcomanni, dat zijn diegene die hij kort tevoren uit Waals land en woonde bij de Seine over gevoerd had in Duitsland. Voort had Ariovistus, koning der Duitsers, in zijn leger en tot zijn hulp de Triboten, dat zijn die van Straatsburg; Nemetes, dat zijn die van Spiers; Vangiones, dat zijn die van Worms; Tulences, dat zijn die van Mainz; met die van Frankfort en meer anderen alzo dat er een zware strijd gevallen is. En een tijdje ook de Romeinen vanwege de grote menigte der Duitsers bang waren, maar in het eind is Ariovistus vluchtend geworden en is met een klein scheepje over de Rijn gevaren; maar zijn twee wijven en twee dochters nam Julius gevangen en volgde het Duitse leger na en versloeg ze zonder ophouden 6 mijlen weg lang zodat men het getal van de verslagen niet weet want ze waren in de menigte ontelbaar.

Hoe dat Julius enen groten strijt hadde tegens den Belgiers, dat is tderden deel van Walslant.

Dat III capittel.

Dit gesciet wesende, is Julius getogen tegen den Belgiers, dat is tderden deel van Walslant, als voerseit is, daer dese landen Hollant, Zeelant, mitten Brabanders, Lukenners, Henewiers ende Vlamingen inne begrepen sijn, ende alle die landen ende steden leggende tusschen den Rijn ende die grote zee, die men Oceanus hiet, ende tusschen den rivieren van Matrone ende Zeine, die binnen ende doer Parijs loept; welcke hoep volcx die tegen Julius streden, comende uut Belgica, dat is tderden deel van Walslandt, wi hier bi namen setten ende noemen sullen, ende tgetal van een yeghelick. Dat volck Bellovacij ghenoemt, dat sijn die van Ryemen mit horen ghebueren, quamen uut mit LX duysent gewapender mannen. Die Suessiones, dat sijn die woonden in Champanghen bi der stadt Noviodunen ende omtrent Parijs, vergaerden uut haer XII steden L duysent man. Nervij, dat sijn die van Dornick, die dalre wreetste waren, brochten oec uut L M man. Atrebati ende Ambiani, dat sijn die van Atrecht ende Amijens, brochten uut X duysent man. Morini, dat sijn die van Terewaen, maecten uut XXV duysent man. Galeti, dat sijn die van Calys, daer men ofvaert mit een ghetijde in Enghelant, hadden X duysent man. Velocasses, dat sijn die Casseliers, gheleghen int graefscap van Vlaenderen, [21v] hadden oec X M man. Veromandui, dat sijn Vermendoysers, oec X M man. Atuatici, dat sijn Henewiers, staken tesamen mit horen gheburen van Kanout ende van Den Berch, van Beemonth, van Binten, van Camerick, van Nijvele, XIX M man. Condrusi, dat sijn van Lutsenburch ende van Namen; Eburones, die Lukenners mitten Ardenners; Menappij, dat sijn die Gulijkers mit haer gheburen, die allegader onder enen name geheten worden Duytschen, hadden te samen L M man. Aldus hadden si te samen mit al den hoop II C lxxxiiii M ghewapender mannen. Dese hebben van den Romeinen veel volcx verjaecht ende verslegen, mer si sijn int einde wederom verwonnen van Julio ende sijn heerlicke cappeteinen als Galba, Publius Crassus ende Titurius Sabynus. Ende dat, uut Godlicker disposicie, Die alle die werlt onder een hoeft ende heer, als Octavianus, woude setten eer dat Hi onse menschelicke natuer annemen soude.

Hoe dat Julius een grote strijd had tegen de Belgiers, dat is het derde deel van Waals land.

Dat III kapittel.

Toen dit gedaan was is Julius getrokken tegen de Belgiers, dat is het derde deel van Waals land daar deze landen Holland, Zeeland, met de Brabanders, Luikenaars, Henegouwen en Vlamingen in begrepen zijn en alle landen en steden liggen tussen de Rijn en de grote zee die men Oceaan noemt en tussen de rivieren van Marne en Seine die binnen en door Parijs loopt; welke hoop volk die tegen Julius streden en kwamen uit Belgica, dat is het derde deel van Waals land, we zullen hier bij namen zetten en noemen het getal van iedereen. Dat volk Bellovaci genoemd, dat zijn die van Reims met hun buren, kwamen uit met 60 000 gewapende mannen. De Suessiones, dat zijn die woonden in Champagne bij de stad Noyon en omtrent Parijs, verzamelden uit hun 12 steden 50 000 man. Nervi, dat zijn die van Doornik, die de aller wreedste waren brachten ook uit 50 000 man. Atrebati en Ambiani, dat zijn die van Atrecht en Amiens, brachten uit 10 000 man. Morini, dat zijn die van Terwaan, maakten 25 000 man. Galeti, dat zijn die van Calais waarvan van vaart met een getijde in Engeland, hadden 10 000 man. Velocasses, dat zijn die van Kassel, gelegen in het graafschap van Vlaanderen, [21v] hadden ook 15 000 man. Veromandui, dat zijn Vermandois, ook 15 000 man. Atuatici, dat zijn Henegouwers, staken tezamen met hun buren van Kessel en van Den Berg, van Beaumont, van Binten, van Kamerijk, van Nijvel 29 000 man. Condrusi, dat zijn van Luxemburg en van Namen; Eburones, de Luikenaars met die van Ardennen; Menappi, dat zijn die van Gulik met hun buren die allemaal onder een naam geheten worden Duitsers, hadden tezamen 50 000 man. Aldus hadden ze tezamen met al de hoop 284 000 gewapende mannen. Dezen hebben van de Romeinen veel volk verjaagd en verslagen, maar ze zijn in het einde wederom overwonnen van Julius en zijn heerlijke kapiteins als Galba, Publius Crassus en Titurius Sabinus. En dat, uit Goddelijke beschikking, Die de hele wereld onder een hoofd en heer, als Octavianus, wilde zetten eer dat Hij onze Menselijke natuur aannemen zou.

Hoe dat Julius Cesar over die zee voer om Brittangen, dat is Engelant, te winnen.

Dat IIII capittel.

Hierna is Julius wederghecomen tot Terewaen in der provincie van Ryems, nadat hi den Duytschen comende mit swaer volck over den Rijn in Walslant, om tlant weder in te nemen wel CCCC ende L M mannen verslagen hadde, ende wel omtrent C steden ende dorpen ghebrandet; ende dit, als Orosius seyt, was van den alre wreetsten volcke der Duytschen, die Swaven hieten. Ende Julius maecte een brugge over den Rijn, ende ontsette, ende quam te baten die Ubios, dat waren die int Coelsche lant saten, ende Sicambren, die in Gherelant saten, ende was tvolck tusscen den Rijn ende die Mase. Als nu Julius tot Terewaen ghecomen was om vandaen in Enghelant te varen, ende tlant oec onder subjectie ende heerscappie der Romeren te brengen. Ende liet bereiden LXXX scepen daer hi mede in Brittangen, dat is in Enghelant, ghetogen is; ende heeft tmeeste deel van den scepen, overmits tempeest ende storm, verloren, ende een groot deel van sijn voetgangers, mer sijn gherit van paerden liet hi al tsamen after mit groter confuys. Na desen scandelijcken nederlage quam Julius wederom in Walslant, ende bleef daer alle die winter leggen, ende liet bereiden vijfhondert scepen, tot behoef van volck ende vitaelge daermede over te brengen. Mit welcke scepen Julius int eerste van die lenten in Brittangen quam, mer terwilen dat hi op tlant tegen den Brittonen vechtende was, isser een groot tempeest opghestaen, ende heeft alsoe XL scepen verloren, ende heeft die ander mit groter difficulteit ende arbeit gerepareert ende behouden, daer hi oec sijn gherit van paerden te lande verloer; ende Labienus, tribuyn, is daer verslaghen. Ten anderden strijt heeft Julius den Brittoenen bevochten mit groter verlies sijnre knechten; mer hi heeft se int einde voervluchticht gemaect. Hierna is hi getogen opten rivier van der Theemse, die men alleen op een plaets overgaen mach; an wes ander side sat der Brittoenen cappeteyn ghenoemt Cassibellanus, mit een grote scare van volck, die den gront van der voerscreven riviere mit scarpe staken onder twater bepaelt hadden, om den Romeinen horen overghanck te beletten. Ende als die Romeinen dat vernamen ende scuweden, liepen si alle tesamen binnen in die bosschaghen die daer omtrent lagen. Uuten welcken si mit vele ende diverse sproncreysen ende scermutsingen den Romeinen dicwils bevochten ende veel scaden deden. Hier en binnen heeft hem die starcke stadt Ternouanten opghegheven in Julius handen, ende nae desen deden dit oec mede andere steden, want Cassibellanus ghevanghen was. Ende daer wert een tractaet van payse ghemaect, als dat Cassibellanus uuter vangenissen wedercomen soude, ende die coningen van Brittangen souden voertan staen ende sitten onder die heerscappie van der Romeinen, ende souden jaerlicx responderen ende [22r] gheven den Romeinen tot tribuyte drieduysent pont silvers.

Hoe dat Julius Cesar over de zee voer om Brittannië, dat is Engeland, te winnen.

Dat IIII kapittel.

Hierna is Julius weer gekomen tot Terwaan in de provincie van Reims nadat hij de Duitsers die met zwaar volk over de Rijn in Waals land kwam om het land weer in te nemen wel 450 000 mannen verslagen had en wel omtrent 100 steden en dorpen verbrand; en dit, als Orosius zegt, was van het aller wreedste volk der Duitsers die Zwaben heetten. En Julius maakte een brug over de Rijn en ontzette en kwam te baat de Ubios, dat in het land van Keulen zaten en Sicambri die in Gelderland zaten en was het volk tussen de Rijn en de Maas. Toen nu Julius tot Terwaan gekomen was om vandaar in Engeland te varen en het land ook onder onderwerping en heerschappij der Romeinen te brengen. En liet bereiden 80 schepen waar hij mee in Brittannie, dat is in Engeland, getrokken is; en heeft het grootste deel van de schepen vanwege tempeest en storm verloren en een groot deel van zijn voetgangers, maar zijn gereide van paarden liet hij alle tezamen achter met grote verwarring. Na deze schandelijke nederlaag kwam Julius wederom in Waals land en bleef daar de hele winter liggen en liet bereiden vijfhonderd schepen tot behoefte van volk en voedsel daarmee over te brengen. Met welke schepen Julius in het begin van de lente in Brittannië kwam, maar terwijl dat hij op het land tegen den Britten aan het vechten was is er een groet tempeest opgestaan en heeft alzo 40 schepen verloren en heeft de andere met grote moeite en arbeid gerepareerd en behouden, waar hij ook zijn gerijde van paarden te land verloor; en Labienus, tribuun, is daar verslagen. Ten volgende strijd heeft Julius de Britten bevochten met groot verlies van zijn knechten; maar hij heft ze op het eind vluchtend gemaakt. Hierna is hij getrokken op de rivier Theems die men alleen op een plaats overgaan mag; aan wiens andere zijde zat de kapitein van de Britten genoemd Cassibellanus met een grote schaar van volk die de grond van de rivier met scherpe staken onder het water gepaald hadden om de Romeinen hun overtocht te beletten. En toen de Romeinen dat vernamen en schuwden liepen ze alle tezamen binnen in die bosjes die daar omtrent lagen. Waaruit ze met vele en diverse uitvallen en schermutselingen de Romeinen vaak bevochten en veel schade deden. Ondertussen heeft zich de sterke stad Terwaan opgegeven in Julius handen en na deze deden dit ook mede andere steden, want Cassibellanus was gevangen. En daar werd een traktaat van vrede gemaakt als dat Cassibellanus weer uit de gevangenis zou komen en de koningen van Brittannie zouden voortaan staan en zitten onder de heerschappij van de Romeinen en zouden jaarlijks instaan voor en [22r] geven den Romeinen tot tribuut drieduizend pond pont zilver.

Hoe dat Julius Cesar over die zee voer om Brittangen, dat is Engelant, te winnen.

Dat IIII capittel.

Hierna is Julius wederghecomen tot Terewaen in der provincie van Ryems, nadat hi den Duytschen comende mit swaer volck over den Rijn in Walslant, om tlant weder in te nemen wel CCCC ende L M mannen verslagen hadde, ende wel omtrent C steden ende dorpen ghebrandet; ende dit, als Orosius seyt, was van den alre wreetsten volcke der Duytschen, die Swaven hieten. Ende Julius maecte een brugge over den Rijn, ende ontsette, ende quam te baten die Ubios, dat waren die int Coelsche lant saten, ende Sicambren, die in Gherelant saten, ende was tvolck tusscen den Rijn ende die Mase. Als nu Julius tot Terewaen ghecomen was om vandaen in Enghelant te varen, ende tlant oec onder subjectie ende heerscappie der Romeren te brengen. Ende liet bereiden LXXX scepen daer hi mede in Brittangen, dat is in Enghelant, ghetogen is; ende heeft tmeeste deel van den scepen, overmits tempeest ende storm, verloren, ende een groot deel van sijn voetgangers, mer sijn gherit van paerden liet hi al tsamen after mit groter confuys. Na desen scandelijcken nederlage quam Julius wederom in Walslant, ende bleef daer alle die winter leggen, ende liet bereiden vijfhondert scepen, tot behoef van volck ende vitaelge daermede over te brengen. Mit welcke scepen Julius int eerste van die lenten in Brittangen quam, mer terwilen dat hi op tlant tegen den Brittonen vechtende was, isser een groot tempeest opghestaen, ende heeft alsoe XL scepen verloren, ende heeft die ander mit groter difficulteit ende arbeit gerepareert ende behouden, daer hi oec sijn gherit van paerden te lande verloer; ende Labienus, tribuyn, is daer verslaghen. Ten anderden strijt heeft Julius den Brittoenen bevochten mit groter verlies sijnre knechten; mer hi heeft se int einde voervluchticht gemaect. Hierna is hi getogen opten rivier van der Theemse, die men alleen op een plaets overgaen mach; an wes ander side sat der Brittoenen cappeteyn ghenoemt Cassibellanus, mit een grote scare van volck, die den gront van der voerscreven riviere mit scarpe staken onder twater bepaelt hadden, om den Romeinen horen overghanck te beletten. Ende als die Romeinen dat vernamen ende scuweden, liepen si alle tesamen binnen in die bosschaghen die daer omtrent lagen. Uuten welcken si mit vele ende diverse sproncreysen ende scermutsingen den Romeinen dicwils bevochten ende veel scaden deden. Hier en binnen heeft hem die starcke stadt Ternouanten opghegheven in Julius handen, ende nae desen deden dit oec mede andere steden, want Cassibellanus ghevanghen was. Ende daer wert een tractaet van payse ghemaect, als dat Cassibellanus uuter vangenissen wedercomen soude, ende die coningen van Brittangen souden voertan staen ende sitten onder die heerscappie van der Romeinen, ende souden jaerlicx responderen ende [22r] gheven den Romeinen tot tribuyte drieduysent pont silvers.

Hoe dat Julius Cesar over de zee voer om Brittannië, dat is Engeland, te winnen.

Dat IIII kapittel.

Hierna is Julius weer gekomen tot Terwaan in de provincie van Reims nadat hij de Duitsers die met zwaar volk over de Rijn in Waals land kwam om het land weer in te nemen wel 450 000 mannen verslagen had en wel omtrent 100 steden en dorpen verbrand; en dit, als Orosius zegt, was van het aller wreedste volk der Duitsers die Zwaben heetten. En Julius maakte een brug over de Rijn en ontzette en kwam te baat de Ubios, dat in het land van Keulen zaten en Sicambri die in Gelderland zaten en was het volk tussen de Rijn en de Maas. Toen nu Julius tot Terwaan gekomen was om vandaar in Engeland te varen en het land ook onder onderwerping en heerschappij der Romeinen te brengen. En liet bereiden 80 schepen waar hij mee in Brittanni, dat is in Engeland, getrokken is; en heeft het grootste deel van de schepen vanwege tempeest en storm verloren en een groot deel van zijn voetgangers, maar zijn gereide van paarden liet hij alle tezamen achter met grote verwarring. Na deze schandelijke nederlaag kwam Julius wederom in Waals land en bleef daar de hele winter liggen en liet bereiden vijfhonderd schepen tot behoefte van volk en voedsel daarmee over te brengen. Met welke schepen Julius in het begin van de lente in Brittannië kwam, maar terwijl dat hij op het land tegen den Britten aan het vechten was is er een groet tempeest opgestaan en heeft alzo 40 schepen verloren en heeft de andere met grote moeite en arbeid gerepareerd en behouden, waar hij ook zijn gerijde van paarden te land verloor; en Labienus, tribuun, is daar verslagen. Ten volgende strijd heeft Julius de Britten bevochten met groot verlies van zijn knechten; maar hij heft ze op het eind vluchtend gemaakt. Hierna is hij getrokken op de rivier Theems die men alleen op een plaats overgaan mag; aan wiens andere zijde zat de kapitein van de Britten genoemd Cassibellanus met een grote schaar van volk die de grond van de rivier met scherpe staken onder het water gepaald hadden om de Romeinen hun overtocht te beletten. En toen de Romeinen dat vernamen en schuwden liepen ze alle tezamen binnen in die bosjes die daar omtrent lagen. Waaruit ze met vele en diverse uitvallen en schermutselingen de Romeinen vaak bevochten en veel schade deden. Ondertussen heeft zich de sterke stad Terwaan opgegeven in Julius handen en na deze deden dit ook mede andere steden, want Cassibellanus was gevangen. En daar werd een traktaat van vrede gemaakt als dat Cassibellanus weer uit de gevangenis zou komen en de koningen van Brittanni zouden voortaan staan en zitten onder de heerschappij van de Romeinen en zouden jaarlijks instaan voor en [22r] geven den Romeinen tot tribuut drieduizend pond pont zilver.

Hoe dat die Lukenners, Wals-Brabanders ende Henewiers weder rebelleerden teghen Julius Cesar.

Dat V capittel.

Hier en binnen, ende ter wilen dat Julius Cesar in Brittangen becommert was, hebben rebelleert die Lukenners ende heel Wals Brabant, mit sommighe steden van Henegouwen, doer conspiratie ende informacie hoers cappeteyns ghenoemt Ambiorix, ende oec doer raet der burgeren van Trier, om hemselven weder te vrijen van den last ende diensticheit der Romeinen. Ende hebben in een oploop twee legaten der Romeinen, als Cotta ende Sabinus, die doe in den landen van Ludick laghen, mit alle hoer legioenen verslaghen; ende sijn uut deser victorien stout gheworden, treckende tot Cicebium. Den legaet van Romen, die doe overmits den winter lach mit sijn legioen op een swaer blochuis ende andere castelen bi die Maese, daer na menich tijt keiser Anthoninus Pius die stede van Hoye stichte. Ende waren mit alsulcker menichte van volck vergadert, dat si binnen drie uren tijts maecten alleen mit hoer swaerden ende messen een blochuis van X voet dick, ende een graft daerom van XXV voet diep ende wijdt, ende hadde in sinen ommeganck begrepen boven M passen; ende hebbent mit C ende XX toernen becingelt. Julius vernemende dat sijn volck in last was, ende dat die ene legioen verslaghen was, ende die ander bina verteert ende ghesleten doer tvier dat die Lukenners mitten horen worpen in der Romeinen sloten ende aerthusen, is hi gecomen haestelick mit twee versche legionen omme Cicebium te ontstetten. Dit horende Ambiorix mit alle sijn volc, is opghebroken van den belegge, ende isser medeghetogen na Julius heer toe, om hem haestelick ende onversienlicke te overvallen. Julius ghebrukende sijn gewoenlicke cloecheit, heeft hem ende sijn volck in veel cleine sloten mit opset besloten, mer hi sende voer een deel reysigers, die hem souden veinsen te vlien, om alsoe den vianden te locken over die valeye, den Julius periculoes sceen te wesen, totter anganck des strijts, die doe middel tusschen hem beyden lach. Ende siet, doe die Romeinen over den valeye waren, sloot Julius alle die poorten sijnre castelen ende blocsen toe. Dit siende die Lukeners, meenden dat sij tal ghewonnen hadden, ende begonnen van buten dier sloten een te bestoppen. Mer Julius sliep niet, ende quam tot allen plaetsen mit alle sijn volck haestelijck uutborsten, ende heeft den Walen voervluchtich ghemaect, ende heefter wel LX M verslagen. Ende die ontgaen conden, hebben hem verhudet in marasschen ende wildernissen.

Hoe dat de Luikenaars, Waals-Brabanders en Henegouwers weer rebelleerden tegen Julius Caesar.

Dat V kapittel.

Ondertussen en terwijl dat Julius Caesar in Brittannië bekommerd was hebben rebelleert de Luikenaars en heel Waals Brabant met sommige steden van Henegouwen door samenzwering en informatie van hun kapitein genoemd Ambiorix en ook door raad der burgers van Trier om zich weer te bevrijden van de last en dienstbaarheid der Romeinen. En hebben in een oploop twee legaten der Romeinen, als Cotta en Sabinus, die toen in het land van Luik lagen met hun hele legioenen verslagen; en zijn uit deze victorie dapper geworden en trokken tot Cicebium. De legaat van Rome, die toen vanwege de winter met zijn legioen lag op een zwaar blokhuis en andere kastelen bij de Maas waarna menige tijd keizer Antoninus Pius de stad Hoei stichtte. En waren met al zo' n menigte van volk verzameld zodat ze binnen drie uren tijd alleen met hun zwaarden en messen een blokhuis maakten van 10 voet dik en een gracht daarom van 25 voet diep en wijd en had in zijn omgang begrepen boven 1000 passen; en hebben het met 120 torens omsingeld. Julius vernam dat zijn volk in last was en dat het ene legioen verslagen was en de andere bijna verteerd en versleten door het vuur dat de Luikenaars met hun werpen in de Romeinse burchten en aarden huizen is hij haastig gekomen met twee verse legioenen om Cicebium te ontzetten. Die dit hoorde Ambiorix met al zijn volk en is ophebroken van het beleg en is er mee getrokken naar het leger van Julius om hem haastig en onvoorziens te overvallen. Julius gebruikte zijn gewoonlijke kloekheid en heeft zich en zijn volk in veel kleine burchten met opzet besloten, maar hij zond voor een deel reizigers die zich zouden veinzen te vlieden om alzo de vijanden te lokken over de vallei die Julius gevaarlijk scheen te wezen tot de aanvang van de strijd die toen midden tussen hen beiden lag. En ziet, toen de Romeinen over de vallei waren sloot Julius alle poorten van zijn kastelen en blokhuizen toe. Dit zagen de Luikenaars en, meenden dat zij het al gewonnen hadden en begonnen van buiten die burchten te bestoppen. Maar Julius sliep niet en kwam tot alle plaatsen met al zijn volk haastig uitbarsten en heeft de Walen voortvluchtig gemaakt en heeft er wel 60 000 verslagen. En die ontgaan konden hebben zich behoed in moerassen en wildernissen.

Hoe dat Julius enen strijt hadde tegen die van Trier, teghen die van Ludick, Doernick, Henegouwen ende Vlaminghen.

Dat VI capittel.

Hierna heeft Induciomarus, cappeteyn van Trier, groot volck vergadert, ende dochte mit niet Labienus volck ende legioen te verslaen, ende dan alsoe voert Julius te bevechten mitten Lukeners ende die van Dornick. Mer Labienus mit opset veinsde hem, of hi vervaert hadde gheweest, ende heeft alsoe den cappeteyn van Trier, slap ende negligent wesende, haestelick ende onversienlick bevochten ende verslagen. Uut welcke victorie van Labienus hebben die ander Walen haer conspiracie ende anslach ofgestelt, ende Julius heeft dat ander deel des winters te rustiger geweest. Niettemin merkende dat hem noch veel grote striden nakende waren, ende datter veel van sijn volck verslaghen ende seer ghewont waren, screef Julius totten raetsheer Gneus Pompejus om hulp ende bistant, ende dat hi hem nijewe legionen senden wilde. Twelck Pompejus dede, ende sende hem drie legioenen eer noch die winter ten einde was; mit diewelcke heeft Julius in tbegin der lenten den verstroyden ende vervaerden menichte sijnre vianden eer si byeen [22v] conden comen, bevochten, ende is alre eerst ghecomen in tlant van Duway, Vermandoys, Amyens ende Atrecht,ende principalick in tlant van Doernick; ende nam daer enen groten roof, dien hi sinen zoudenieren ende knechten mildelicken liet onder malcanderen delen ende behouden. Hierna is hi na Vlaenderen ghetogen, die overmits den marasschen ende bosschen sonder sorch scenen te sitten, ende heeft se mit drie verscheyden heren van volck bevochten, ende veel seer wredelick verslagen; ende die andere in handen ghenoemen. Daerna is hi ghetogen in Henegouwen ende int lant van Ludick, om te wreken den doot van Cotta ende Sabine, sine legaten, die de Lukenners verslagen hadden, als voerseyt is. Mer doe Julius vernam dat si hemselven in der bosscagen ende wildernisse van Ardenne versteken hadden uut vresen sijnre toecoemst, ende en woude se in onbekenden plaetsen niet volgen, gaf hi een ghebot doer heel Walslant, dat een ygelijck sonder verboeren ruten ende roven mochte int bosch van Ardennen dat boven LX M passen lang was, streckende van den Rijn of, in die einden van Trier, tot Doernick, ende vanghen ende spannen na sijnre belieften alle die si conden crighen. Ende mit deser cloecheit heeft Julius sijn leet ghewroken ende sijn vianden doer beveinsde vrienden doen verslaen, sonder enich perikel oft verlies van tRoomsche heer.

Hoe dat Julius een strijd had tegen die van Trier, tegen die van Luik, Doornik, Henegouwen en Vlamingen.

Dat VI kapittel.

Hierna heeft Induciomarus, kapitein van Trier, groot volk verzameld en dacht met die Labienus volk en legioen te verslaan en dan alzo voort Julius te bevechten met de Luikenaars en die van Doornik. Maar Labienus veinsde zich met opzet alsof hij bang was geweest en heeft alzo de kapitein van Trier, die slap en nalatig was, haastig en onvoorziens bevochten en verslagen. Uit welke victorie van Labienus hebben de andere Walen hun samenzwering en aanslag afgesteld en Julius is dat andere deel der winter te rustiger geweest. Niettemin merkte hij dat hem nog veel grote strijden aankwamen en dat er veel van zijn volk verslagen en zeer gewond waren schreef Julius tot de raadsheer Gneus Pompejus om hulp en bijstand en dat hij hem nieuwe legioenen zenden wilde. Wat Pompejus deed en zonde hem drie legioenen eer nog de winter ten einde was; waarmee Julius in het begin der lente de verstrooide en bange menigte van zijn vijanden eer ze bijeen [22v] konden komen bevochten en is allereerst gekomen in het land van Duway, Vermandois, Amiens en Atrecht en voornamelijk in het land van Doornik; en nam daar een grote roof die hij zijn soldaten en knechten mild onder elkaar liet delen en behouden. Hierna is hij naar Vlaanderen getrokken die vanwege de moerassen en bossen zonder zorg schenen te zitten en heeft het met drie verschillende legers van volk bevochten en veel zeer wreed verslagen; en de anderen in handen genomen. Daarna is hij getrokken in Henegouwen en in het land van Luik om te wreken de dood van Cotta en Sabine, zijn legaten, die de Luikenaars verslagen hadden. Maar toen Julius vernam dat ze zich in de bossen en wildernis van Ardennen verstopt hadden uit vrees van zijn aankomst en wilde ze in onbekende plaatsen niet volgen gaf hij een gebod door heel Waals land dat iedereen zonder verbeuren stropen en roven mocht in het bos van Ardennen dat boven 60 000 passen lang was en strekte van de Rijn af in de einden van Trier tot Doornik en vangen en spannen naar zijn believen allen die ze konden krijgen. En met deze kloekheid heeft Julius zijn leed gewroken en zijn vijanden door geveinsde vrienden laten verslaan zonder enig perikel of verlies van het Roomse leger.

Hoe dat die Walen weder conspireerden ende rebelleerden tegen den Romeinen, tot horen groten achterdele.

Dat VII capittel.

Doe dit aldus ghesciet was, is Julius Cesar in Italien ghetogen, menende dat onder den Walen nu alle ding goet soude wesen, ende sonder vrese ende enigen opstalle. Mer het is al anders gevallen. Want also geringe als Julius uut Walslant treckende in Italien ghecomen was, heeft die hertoge Vercingentorix veel volcx weder te wapen ghebrocht ende vergadert, radende hem allen dat si van stonden an alle hoer steden verbranden souden, opdat ymmers Julius wedercomende gheen cost noch vitaelge voer hem, noch vorayge voer sijn paerden vinden en soude. Twelc si willichlick ende eendrachtelick ghedaen hebben, beginnende van die hoefstadt van Berrij. Ende daer sijn op enen dach verbrant XXI steden. Och! wat groter dorst ende begeerte hadden die Walen tot hore oude vrijheit! mer si conder qualick toe comen, hoewel dat si dicwils grote victorie hadden tegens den Romeinen, ende versloegen bina omtrent Caiestam Julius alle sijn volck of, ende maecten hem voervluchtich. Mer die ambitie ende ghiericheit der Romeinen ontsach hem niet veel bloets te storten, opdat si alleen heerscappie mochten hebben in allen landen, diewelcke si nochtans onderling (nadat si al Walslant in hadden ende vredelic besaten) overmits hoer selfs partije niet rustelick en conden besitten; want nadat die Walen mit alle hoer steden onder subjectie der Romeinen geset waren, ende hoer cappetyenen Vercingentorix, Ambiorix, Chorreus, Dommacus, Drapes ende Luterius van Caninius ende Julius verslaghen waren in diversche striden ende plecken, is Julius victorioes ende mit grooter triumphen na Romen ghetoghen, begerende dat men hem dat anderde consulaetscap toescicken soude. Marcellus ende Pompejus, Julius swager, hebben hiertegens geweest ende beliepent oec an den senatoren, dat si hem verboden niet in te Romen te comen, eer dat hi sijn heer van volc die bi hem waren, oerlof hadde ghegeven ende gheloent. Doe dit ghebot ghegaen was, heeft Marcellus raetsheer Pompejum ghesent mit volle macht totten legionen die alsdoe lagen bi der stadt van Campanien, ghenoemt Nuceria, leggende omtrent LXXX M passen van der zee. Ende Julius is oec haestelick mit sijn volck van Romen ghetogen totter stadt van Ravenne, leggende opter zee. Ende tot hem sijn uut Romen ghecomen twee tribunen mit veel volcx, als Marcus Anthonius ende Publius Cassius, die Curius ende Celius oec nagevolget sijn. Hierna is Julius mit desen edelen mannen voornoemt ghetogen over den rivier Rubicoen ghenoemt, ende is ghecomen in der stadt van Ariminen [23r] in Italien, mit vijf legioenen, daer hi noch van Anthonio voerscreven ende Lucrecio onfing noch seven legioenen, ende heefter noch drie van Domicius tot sijnre gonst uut Dalmatien ende andere landen vercregen. Pompejus ende die senatoren vernemende dat Julius alle die legioenen bi hem hadde ende tot sinen gheboden stonden, sijn si uut vervaernisse uut Romen ende Italien ghetogen in Grieken, ende hebben tot horen plaets om te striden vercoren den stadt Dyrachium, leggende opter zee in Macedonien. Hierenbinnen en ruste Julius niet, mer is met een deel sijnre legioenen in Romen ghecomen, ende begheerde dat men hem die gheltkiste van der stadt opdoen soude. Mer twert hem geweigert. Waerom dat hi se mit gewelt op gebroken heeft, ende heefter uut genomen IIII M C ende XXXV pont gouts, ende IX M pont silvers, ende is sonder vertreck wederghecomen tot Ariminen bi sijn legioenen, ende isser mede getogen over ghebercht in Massilien (daer Sinte Marien Magdalenen lichaem nu rustet). Mer si en wouden hem niet ontfangen, waerom dat hi daer liet sinen cappeteyn Trebonius, mit drie legioenen, om die stadt te bevechten, ende hi is voert getogen in Hispanien, daer hi grote sware striden tegen Lucius Affranius, Marcus Petreius, Marcus Varro, Pompejusՠcappeteinen, die doe Spangen bewaerden, ghevoert heeft, mit veel bloetstortingen an beiden siden. Ende heeft ten lesten PompejusՍ cappeteynen daertoe gebrocht ende also benauwet, dat sy mit Julius vrede maecten. Wat willen wi in dit verdriet der helscher partien marren, daer die fortuyn ende misvals des strijts seer diveers ende menichvoudich is geweest; daer alsnu Pompejusՠvolck te boven ghingen, alsnu Juliusՠvolck die overhant hilden, ter tijt toe dat Pompejus vliende in Egipten van den jongen Ptholomeus, om Julius te behagen, onthoeft is, ende sijn hooft mitten ring tot Julius gesent. Julius thoeft sijns swagers siende, ende tspul der fortunen voer ogen nemende, heeft bitterlick gescreyt, ende hem seer beclaget. Want hi wiste wel, datter noch veel leefden die hem seer nijdich waren, alst onlanx na Pompejusՠdoot gheschiet is. Want doe Julius op tslot tot Alexandrien rustich sat, ende meende veel scats van den regenten des stadts te crigen, hebben si hem bedrogen, ende hadden uut cloecheit alle die kisten ende tempelen ledich ghemaect, recht of si wilden thonen, datter gheen scat en waer; ende oec mede om dat si tghemeen volck souden ontsteken tot Julius haet ende nijde. Waeruut dat een sijnre cappeteynen, Acchilles genoemt, mit XX M man tegen Julius opghestaen is, ende meenden oec te verslaen. Ende heeft terstont Juliusՠscepen, die voer die stadt van Alexandrien lagen, an brande doen steken, alsoe dat die vlamme een deel van der stadt mede ontstack ende verbrande. Ende alsdoe ghesciede die meeste scade die yel in der werlt gesciede, want daerdoer verbrande die al te costlicxste librarije ende biblioteeck die in alle aertrijc was, daer IIII C M boecken ende volumina inne lagen. O! wanneer sal dese grote scade weder recupereert worden in der werlt? Nemmermeer! ten waer dat hem die keiseren, coningen ende machtighe heren daertoe gaven, om boucken uut allen nacien bieen te vergaderen, als die Ptholomei coningen van Egipten plagen te doen, die desen biblioteeck ende librarije collegeert ende vergadert hadden, uut welcken turbacie van desen brande is Julius vertogen, ende quam int eylant van Pharos, leggende niet veer van Alexandrien in dewelcke een vierbaeck ofte hoge toorne stont ghetimmert, seer wonderlicken in der zee, op vier glasen crabben. Tot welcker plaetsen heeft hem Achilles vervolcht, ende daer is enen swaren slach ghevallen, ende een grote menichte van JuliusՍ volck verslagen, mit allen denghenen die een saeck van Pompejusՠdoot gheweest waren. Ende Julius wert alsoe int vervolghen benauwet, dat hi viel in een boot om te ontghaen. Mer overmits last ende swaerte der heren die hem volchden ende naspronghen, is die boot te gronde ghegaen, ende Julius dreef daerhenen in der zee, twee hondert passen lanc swemmende mitter eender hant, ende mitter andere hant houdende boven twater die charten ende coninclijcke [23v] brieven, thent hi quam an een sijnre groter scepen. Ende is alsoe ontcomen, want sijn tijt noch niet ghecomen en was, dat alle dat onnosel bloet dat hi in Walslant, Duytslant, Spangen, in Asien, in Affriken ende in Egipten ghestort, verstroeyt, gedestrueert ende verbrant hadde, van God ghewroken soude worden, Die altijt den ghijerigen ende hoverdigen int einde plach te verneren.

Hoe dat de Walen weer samenzweren en rebelleerden tegen de Romeinen tot hun grote nadeel.

Dat VII kapittel.

Toen dit aldus geschied was is Julius Caesar in Itali getrokken en meende dat onder de Walen nu alle dingen goed zou wezen en zonder vrees en enige opstand. Maar het is al anders gevallen. Want alzo gauw als Julius uit Waals land vertrok en in Itali gekomen was heeft de hertog Vercingentorix veel volk weer te wapen gebracht en verzameld en raadde hen allen aan dat ze van stonden aan al hun steden verbranden zouden opdat als Julius terug zou komen geen kost nog voedsel boor hem nog voer voor zijn paarden vinden zou. Wat ze gewillig en eendrachtig gedaan hebben en begonnen in de hoofdstad Berry. En daar zijn op een dag 21 steden verbrand. Och! Wat grote dorst en begeerte hadden de Walen tot hun oude vrijheid! Maar ze konden er slecht toekomen, hoewel dat ze vaak grote victorie hadden tegen de Romeinen en versloegen bijna omtrent Caesar Julius al zijn volk af en maakten hem voortvluchtig. Maar di ambitie en gierigheid der Romeinen ontzag zich niet veel bloed te storten opdat ze alleen heerschappij mochten hebben in alle landen die ze nochtans onderling (nadat ze heelal Waals land hadden en vredig bezaten) vanwege hun eigen partij niet rustig konden bezitten; want nadat de Walen met al hun steden onder onderwerping der Romeinen gezet waren en hun kapiteins Vercingentorix, Ambiorix, Chorreus, Dommacus, Drapes en Luterius van Caninius en Julius verslagen waren in diverse strijden en plekken is Julius victorieus en met grote triomf naar Rome getrokken en begeerde dat men hem dat andere consulaat schap toeschikken zou. Marcellus en Pompeius, Julius zwager, zijn hiertegen geweest en beliepen het ook aan de senatoren dat ze hem verboden niet in Rome te komen eer dat hij zijn legervolk die bij hem waren verlof had gegeven en beloond. Toen dit gebod gegaan was heeft Marcellus raadsheer Pompeius gezonden met volle macht tot de legioenen die toen lagen bij de stad Campania, genoemd Nuceria, lag omtrent 80 000 passen van de zee. En Julius is ook haastig met zijn volk van Rome getrokken tot de stad Ravenna dat aan de zee lag. En tot hem zijn uit Rome gekomen twee tribunen met veel volk, als Marcus Antonius en Publius Cassius die Curius en Celius ook nagevolgd zijn. Hierna is Julius met deze edele mannen getrokken over de rivier Rubicon genoemd en is gekomen in de stad Rimini [23r] in Italie met vijf legioenen waar hij nog Antonius en Lucrecio ontving nog zeven legioenen en heeft er nog drie van Domicius tot zijn gunst uit Dalmatie en andere landen verkregen. Pompeius en de senatoren vernamen dat Julius al die legioenen bij hem had en tot zijn geboden stonden zijn ze vanwege angst uit Rome en Italie getrokken in Griekenland en hebben tot hun plaats om te strijden gekozen de stad Dyrrachium dat aan de zee ligt bij Macedoni. Ondertussen rustte Julius niet, maar is met een deel zijn legioenen in Rome gekomen en begeerde dat men hem de geldkist van de stad openen zou. Maar het werd hem geweigerd. Waarom dat hij het met geweld opengebroken heeft en heeft eruit genomen 40035 pond goud en 9000 pond zilver en is zonder omhalen weer komen tot Rimini bij zijn legioenen en is er mee getrokken over het gebergte in Marseille (daar Sint Maria Magdalena lichaam nu rust). Maar ze wilden hem niet ontvangen waarom dat hij daar liet zijn kapitein Trebonius met drie legioenen om de stad te bevechten en hij is voort getrokken naar Spanje waar hij grote zware strijd had tegen Lucius Afranius, Marcus Petreius, Marcus Varro, kapiteins van Pompeius die toen Spanje bewaarden, met veel bloesstorting aan beiden zijden. En heeft tenslotte Pompeius kapiteins daartoe gebracht en alzo benauwd dat ze met Julius vrede maakten. Wat willen we in dit verdriet de helse partij dralen daar het fortuin en misval der strijd zeer divers en menigvuldig is geweest; daar als nu Pompeius volk te boven ging, als nu Julius volk de overhand hielden, tot de tijd toe dat Pompeius vloog in Egypte van de jonge Ptolemaeus om Julius te behagen onthoofd is en zijn hoofd met de ring naar Julius gezonden. Julius zag het hoofd van zijn zwager en nam het spel der fortuin voor ogen en heeft bitter geschreid en beklaagde hem zeer. Want hij wist wel dat er nog veel leefden die hem zeer nijdig op hem waren zoals het gauw na Pompeius dood geschied is. Want toen Julius op het slot te Alexandri rustig zat en meende veel schatten van de regenten der stad te krijgen hebben ze hem bedrogen en hadden uit kloekheid alle kisten en tempels leeg gemaakt, recht of ze wilden tonen dat er geen schat was; en ook mede om dat ze het gewone volk zouden ontsteken tot Julius haat en nijd. Waaruit dat een van zijn kapiteins, Achilles genoemd, met 20 000 man tegen Julius opgestaan is en meende ook te verslaan. En heeft terstond Julius schepen die voor de stad Alexandrië lagen in brand laten steken, alzo dat de vlammen een deel van de stad mede ontstak en verbrandde. En toen gebeurde de grootste schade die ooit in de wereld geschiedde, want daardoor verbrandde die al te kostbare bibliotheek die in heel aardrijk was waar 400 000boeken en volumen in lagen. O! wanneer zal deze grote schade weer hersteld worden in de wereld? Nimmermeer! tenzij dat zich de keizers, koningen en machtige heren daartoe gave, om boeken uit alle naties bijeen te verzamelen zoals de Ptolemaeus koningen van Egypte plagen te doen die deze bibliotheek en librije collecteert en verzameld hadden, uit welke verwarring van deze brand is Julius vertrokken en kwam in het eiland Pharos dat niet ver van Alexandrie lag waarin een vuurbaak of hoge toren stond getimmerd, zeer wonderlijk in de zee op vier glazen krabben. Tot welke plaats Achilles heeft achtervolgd en is daar met een zware slag gevallen en een grote menigte van Julius volk verslagen met al diegene die een oorzaak van de dood van Pompeius geweest waren. En Julius werd alzo in het vervolgen benauwd dat hij viel in een boot om te ontgaan. Maar vanwege last en zwaarte der heren die hem achtervolgden en nasprongen is de boot te gronde gegaan en Julius dreef daarheen in de zee en zwom tweehonderd passen lang met ene hand en hield met de andere hand boven water de kaarten en koninklijke [23v] brieven tot hij kwam aan een van zijn grotere schepen. En is alzo ontkomen, want zijn tijd was nog niet gekomen dat al dat onschuldige bloed dat hij in Waals land, Duitsland, Spanje, in Azie, in Afrika en in Egypte gestort, verstrooid, verwoest en verbrand had van God gewroken zou worden, Die altijd de gierigen en hovaardige in het einde plag te vernederen.

Van den groten triumphen ende victorien die Julius in Spangen hadde, ende hoe dat hi jammerlick binnen Romen op tCapitolium vermoert werde.

Dat VIII capittel.

Hierna heeft Julius den Alexandrinen enen anderen nyewen coninck gegeven; mer dese rebelleerde mede tegen den Romeinen, ende wert corts daernae in enen stride mit XX M man verslagen. Ende doe wert Cleoptra, Ptholomeus DionisiusՍ dochter, coninginne van Egipten gemaect; ende dese was die leste van den coningen van Egipten. Dairna is Julius getogen in Syrien tegen den coninck Pharnaces van Ponthem. Vandaen toech hi in Affriken, tegen den coninck Juba van Mauritanien. Ende dese twee coninghen heeft hi oec verwonnen, ende veel volcx verslagen. Hierna is Julius te Romen getogen. Ende nadat hi IIII heerlicke triumphen hadde ghehadt, ende mit groter feesten ende eren in die stadt ghehaelt was, is hi gevaren na Spangen, ende quam opten VII dach in der stadt van Sagunten. Ende heeft daer grote sware striden tegens Pompejusՠzonen ende sinen cappeteynen gehadt, van denwelcken die leste strijt ghevallen is bi der stadt Monda in Granaten, daer also crachtelic gevochten wert, ende also groten bloetstortinge geschiede, dat hem oec Julius oude besochte ridderen niet en scaemden te vlien. Julius dit siende, dat sijn alre vroomste hooftmannen voervluchtich waren, ende dat sijn volck an allen siden verslaghen worde, dochte hi hemselven te doden, om ymmer mit scande in sijnre vianden handen niet te comen. Ende siet, der Pompejanen heer is voervluchtich geworden. Titus Labienus ende Accius Varrus sijn daer verslagen; Gneus Pompejus ontginck mit C paerden, ende sijn broeder Sextus Pompejus vergaerde snellick een groten hoop volcx uut Portegael, ende heeft vromelick gevochten tegen Juliusՠhooftman ghenoemt Cesorius, mer hi is int einde vluchtich geworden, ende in den strijt verslagen. Ende Julius beleide die stadt Monda, ende heeft se int einde ghewonnen, ende die overhant gehouwen. Ende daermede is die helsche ende duvelsche partije ende der burgeren strijt gheeindet, nadat si IIII jaer hadde ghestaen ende ghedueert. Als nu Julius, die eerste keyser, an sine vianden hadde ghewroken, ende dat hi vele landen onder hem ende der Romeinen heerscappie hadde ghebrocht, reysde hi weder te Romen, ende verdreef daeruut sine wederpartije mit wiven ende kinderen, ende behielt die dominacie alleen, dye de senatoren, raetsmannen ende dictatoers te voren mede plegen te hebben. Dit verdroet sere die overste van der stadt van Romen, dat hore tweehondert ende XL tesamen heimelicken conspireerden, verbonden ende sworen, dat si Julium ter doot brengen souden. Doe nu Julius die keyser hem aldus verhief, ende verdructe die ghemeente mitten oversten, soe woude hi op een tijt gaen op dat Capitolium, ende te rechte sitten als ghewoenlicken was, ende als die coningen ende raetsmannen plegen te doen om arme ende rijcke audiencie ende ghehoer te gheven. Als hi nu te gerichte sat, quamen die verraders Brutus ende Cassius bi consent der anderen, ende doerstaken hem mit XXIII wonden, dat hi daer doot bleef. Wes dode lichaem die burgeren namen, ende verbrandent te pulver, mit die stoelen ende bancken die si vonden int Capitolium; ende besloten die assche sijns verbranden lichaems in ene metale colonne, die men Julia van Julio hiet. Ende dit is ghesciet opten eersten dach van der maent van Julius, die Quintilis plach te hieten. Mer wert van den keyser Anthonius Julius ghenoemt, ter eren van Julius die keyser. Ende Julius, die eerste keyser, hadde geregneert in dat Roomsche Rijck als een mogende keyser IIII jaer ende VI maenden, out wesende LVI jaer. Opten hondersten dach eer dat Julius starf, quammer te Romen een grote blixem, ende sloech of van sijn beelde datter stont op die marct die eerste letter [24r] van sinen naem. Ende in der nacht voer sijn sterfdach worden alle die veinsteren sijns slaepscamers mit groter drusticheit ende crachte op gheslaghen, dat Julius anders niet en wiste, alle sijn huys hadde ter nederghevallen. Des smorgens, doen hi ginck na thoff, wert hem een brief ghegeven, roerende van der conspiracie ende verraderije tegens hem opghenomen. Mer hi en las die niet, ende als hi doot was, bevant men noch den brief besloten in sijnre hant. Die men doe las, ende hadde hi den brief gelesen, soe en ware hem dat niet ghesciet. Dese keyser Julius was een wijs, gheleert man, ende bisonder in Astrologien, ende tbeloop des hemels ende der sterren. Hi vant eerst dat Gulden Ghetal ende dat scrickeljaer, dat men noch in den calendier gebruyct. Om wes doot willen die Romeinen ende alle ridderen ende soudenieren sere bedroeft ende rouwich waren; want si nije sijns ghelijcx ghehadt en hadden, die soe avontuerlick van victorieuse striden ende oerloghe ware gheweest, als hi gheweest hadde.

Van de grote triomf en victorie die Julius in Spanje had en hoe dat hij droevig binnen Rome op het Capitool vermoord werd.

Dat VIII kapittel.

Hierna heeft Julius die van Alexandrië een andere nieuwe koning gegeven; maar deze rebelleerde mede tegen de Romeinen en werd gauw daarna in een strijd met 20 000 man verslagen. En toen werd Cleopatra, de dochter van Ptolemaeus Dionysos, koningin van Egypte gemaakt; en deze was de laatste van de koningen van Egypte. Daarna is Julius getrokken in Syrie tegen de koning Pharnaces van Pontus. Vandaar trok hij in Afrika tegen koning Juba van Mauritanië. En deze twee koningen heeft hij ook overwonnen en veel volk verslagen. Hierna is Julius naar Rome getrokken. En nadat hij 4 heerlijke triomfen had gehad en met grote feesten en eer in de stad gehaald was is hij naar Spanje gegaan en kwam op de 7^de dag in de stad Sagunt. En heeft daar grote zware strijd tegen de zonen van Pompeius en zijn kapiteins gehad waarvan de laatste strijd gevallen is bij de stat Monda in Granada daar alzo krachtig gevochten werd en alzo grote bloedstorting geschiedde dat hem ook Julius oude beproefde ridders zich niet schaamden te vlieden. Julius die zag dat zijn aller dapperste mannen vluchtten en dat zijn volk aan allen zijden verslagen werd dacht zichzelf te doden om immer niet met schande te komen in zijn vijanden handen. En ziet, de heer Pompeius ging vluchten. Titus Labienus en Accius Varrus zijn daar verslagen; Gneus Pompeius ontging met 100 paarden en zijn broeder Sextus Pompeius verzamelde snel een grote hoop volk uit Portugal en heeft dapper gevochten tegen Julius hoofdman genoemd Cesorius, maar hij is op het eind vluchtend geworden en in de strijd verslagen. En Julius belegerde de stad Monda en heeft het in het eind gewonnen en de overhand gehouden. En daarmee is de helse en duivelse partij en de burgerstrijd geindigd nadat het 4 jaar had gestaan en geduurd. Toen nu Julius, de eerste keizer, aan zijn vijanden had gewroken en dat hij vele landen onder hem en de Romeinse heerschappij had gebracht, reisde hij weer te Rome en verdreef daaruit zijn tegenpartij met wijven en kinderen en behield de heerschappij alleen, die de senatoren, raadsmannen en dictators tevoren mede plagen te hebben. Dit verdroot zeer de overste van de stad Rome zodat zij tweehonderd en 40 tezamen heimelijk samenzweren, verbonden en zwoeren dat ze Julius ter dood zouden brengen. Toen nu Julius de keizer zich aldus verhief en verdrukte de gemeente met de oversten zo wilde hij op een tijd gaan op dat Capitool en recht te zitten zoals gewoonlijk was zoals de koningen en raadsmannen plegen te doen om armen en rijken audintie en gehoor te geven. Toen hij te gerecht zat kwamen de verraders Brutus en Cassius bij toestemming der anderen en doorstaken hem met 23 wonden zodat hij daar doodbleef. Wiens dode lichaam de burger namen en verbranden het tot poeder met de stoelen en banken die ze vonden in het Capitool; en besloten de as van zijn verbrande lichaam in een metalen zuil, die men Julia, van Julius, noemde. En dit is geschied op de eerste dag van de maand juli die Quintilis plag te heten. Maar werd van keizer Antonius Juliusghenoemd ter ere van keizer Julius. En Julius, de eerste keizer, had geregeerd in dat Roomse rijk als een vermogende keizer4 jaar en 6 maanden op de ouderdom van 56 jaar. Op den honderdste dag eer dat Julius stierf kwam er te Rome een grote bliksem en sloeg af van zijn beeld da ter stond op de markt de eerste letter [24r] van zijn naam. En in de nacht voor zijn sterfdag werden alle vensters in zijn slaapkamer met groot gedruis en kracht opengeslagen zodat Julius niet anders wist dan dat zijn hele huis neerviel. ‘s Morgens toen hij naar de hof ging werd hem een brief gegeven die roerde van de samenzwering en verraad tegen hem opgenomen. Maar hij las die niet en toen hij dood bevond men nog de brief besloten in zijn hand. Die men toen las en had hij de brief gelezen zo was hem dat niet gebeurd. Deze keizer Julius was een wijs, geleerd man en vooral in Astrologie en de loop de hemel en sterren. Hij vond eerst dat Gouden Getal en dat schrikkeljaar dat men nog in de kalender gebruikt. Vanwege zijn dood waren de Romeinen en alle ridders en soldaten zeer bedroefd en rouwig waren; want er was niet zijn gelijke die zo avontuurlijk en victorieus van strijd en oorlog was geweest zoals hij geweest was.

Des anderen daghes na sijnre doot sijn in den hemel drie zonnen gesien, die ten einde in een cloot vergadert ende verenicht sijn. Doer welke ons te verstaen wert gegeven dat die kennisse der Heyligher Drievoudicheit die daer is, drievoudich in Personen, mer enich ende een onversceiden God int wesen, over alle die werlt soude comen. Of na der letter ende historie, beteykent dit die Romeinen, dat hoer dominacie ende heerscappie, die doe stont op drie personen, te weten Lucius Anthonius, Marcus Anthonius ende Octavianus Augustus, in een monarchije ofte heerscappie soude reduceert ende gebrocht worden. Dwelck alsoe gheschiet is. Want onlancx daerna heeft Octavianus alleen dat hoeft gheweest van alle die werlt, ende is dat continueert ende achtervolcht gheweest tot opten dach van huden, mer niet in sulcker dominacie ende mogentheden als die keyser Octavianus was. Dese Julius die eerste keyser is oec seer excellent van verstant ende memorie gheweest, want hi voldede wel drie notarien, elcx een sonderlinge materie scrivende, ende dichte noch selver die IIII epistel. Desen Julium seyt Marcus Tullius Cicero, scrivende tot Brutem, boven alle oratoren die hi aldaer verhaelt ende narreert, ende seyt dat hi noch nije man en sach dien Julius soude mit recht wijken. Oec diergelijcken scrivende tot Cornelium Nepotem seyt Tullius voornoemt aldus: Nyemant en isser te setten boven Julium, wantter nyemant en is wes sentencien starcker ende menichvoudiger sijn, nyemant wes worden chijerlijcker ende uutghesochter en sijn, dan men in Julio den keyser en vindet. Dit is die keyser Julius, die sijn eygen feyten, gesten, striden, oerlogen ende historien seer costelijck bescreven heeft in Latijn, alsoe puer ende rechtelijck, dat hi den Walen ende Duytschen, dat is, sijn vianden, alsoe hoechlijck prijst in hoer vromicheden, cloucheden ende bewarden anslagen, als sijn eyghen volck den Romeinen, dat properlijck een historimeester ende –scriver betaemt ende toebehoort, dat is nyemant te sparen, ende die waerheit niet te verswighen, om lief of leet, noch uut gheender partije.

De volgende dag na zijn dood zijn in de hemel drie zonnen gezien die ten einde in een kloot verzameld en verenigd zijn. Waardoor ons te verstaan wedt gegeven dat de kennis der Heilige Drievuldigheid die daar is, drievoudig in Personen, maar enige en ongescheiden God in het wezen over de hele wereld zou komen. Of naar de letter en historie betekent dit de Romeinen dat hun heerschappij die toen stond op drie personen, te weten Lucius Antonius, Marcus Antonius en Octavianus Augustus, in een monarchie of heerschappij zou verminderd en gebracht worden. Wat alzo geschied is. Want kort daarna is Octavianus alleen dat hoofd geweest van de hele wereld en is dat continueert en nagevolgd geweest tot op de dag van heden, maar niet in zulke heerschappij en mogendheden als de keizer Octavianus was. Deze Julius de eerste keizer is ook zeer excellent van verstand en memorie geweest want hij vulde wel drie notarii en schreef van elk een aparte materie en dichtte nog zelf de 4 epistels. Deze Julius, zegt Marcus Tullius Cicero, die naar Brutus schreef, boven alle oratoren die hij aldaar verhaalt en beschrijft en zegt dat hij nog geen man zag die Julius met recht zou wijken. Ook diergelijke schreef tot Cornelium Nepotem zegt Tullius aldus: Niemand is er te zetten boven Julius, want er is niemand wiens vonnissen sterker en menigvuldig zijn, niemand wiens worden sierlijker en uitgezochter zijn dan men in Julius de keizer vindt. Dit is de keizer Julius die zijn eigen feiten, verhalen, strijden, oorlogen en histories zeer kostbaar beschreven heeft in Latijn, alzo puur en recht dat hij de Walen en Duitsers, dat is, zijn vijanden, alzo hoog prijst in hun dapperheid, kloekheid en vermaarde aanslagen als zijn eigen volk de Romeinen, dat proper een historiemeester en –schrijver betaamt en toebehoort, dat is niemand te sparen en de waarheid niet te verzwijgen of lief of leed, nog uit geen partij.

Van die linie ende tvervolch der keyseren van Romen.

Dat IX cappittel. [24v]

Die keyseren van Romen worden voert in dese linie vervolcht ende continueert; ende si worden alle Augustus ghenoemt, dats Vermerder des Rijcks, om die sonderling waerdicheits willen die dese Octaviaen hadde; daerom ist redelick dat hi hem allen enen naem gheeft, want hi hem allen gheset heeft een regel wel te leven ende te regieren. Alsulcke wijsheit ende strengicheit bleincte in hem, dat men nauwe geloeft dat sijns ghelijcx natuerlicken gheboren is geweest. Wat meer: hi verdiende Cristum mit Sin ghebenedide Moeder te sien, recht of hi wesen soude die alre eerst van den heydenen gheroepen totten gelove. Ende nadat hi gesien hadde en woude hi niet meer gheheten wesen heer. Hi timmerde Hem alre eerst een outaer ende hete dat Ara Celi, alst noch huden opten dach hiet

Die monarchij, dat is die hoge heerlicheit, was die alremeeste heerlicheit die ye gheweest is. Dese began in dese Octavianus Augustus tijden. Ende als Jheronimus ende meer ander doctoren scriven, dat doe in veel landen striden opstonden; mer die worden terstont nedergheleit of versoent, dat allen menschen verwonderden. Ende si ghaven hem alle onder den Roomschen keyser, opdat onse Here God den menschen woude bethonen dat die ghemene vrede uut ghenen arbeyt van striden en quam, mer dat Hi allene die gave. Altijt hier tevoren, als die ene strijt ter neder gheleit was, soe op stont een ander of oec een meerder, of arger. Mer doe die tijt nakende was ende anstont, dat Cristus woude geboren werden, doe was Rome ende alle die werlt in rusten ende vrede.

Nota;

Cicero scrijft in een boeck gheheten De Officijs ende seyt van die hoge heerlicheit der Romeinen: het is seker datter een tijt gheweest heeft, dat men sonder coningen leefde. Mer namaels dat men die landen began te delen, doe worden die coningen ingheset om gheen ander sake, dan om recht te doen ende te gebruken. Want int beginsel, doe die armen verdruct worden van den rijcken, doe namen si toevlucht tot enen goeden ende doechtsamen man. Ende die gheboet dat die een den anderen niet te cort en soude doen, insettende dat die hoge ende lage, die rijken ende armen, onder een recht souden staen. Ende doe die coninghen regeerden, doe worden noch somwijlen die arme verdruct. Doe behaechdet dat men rechten ende wetten setten soude, daer men mede rechten soude, niet uut hat ende nijt of om gonste, dan dat men den armen doen soude als den rijken, onder welcke rechten die coninck oec stont ghelijck andere menschen. Ende gheboerdet, dat die coninghen die rechten versmaden, sijn ondersaten goet te nemen mit ghewelt, maechden ende vrouwen te scenden ende andere ghewelden te doen, soe soud men den coninck ofsetten ende enen anderen in sinen stede verheffen, die wel regieren konde ende na die rechten ende wetten leefde.

Van de linie en het vervolg der keizers van Rome.

Dat IX kapittel. [24v]

De keizers van Romen worden voort in deze linie vervolgd en continueert; en ze worden allen Augustus genoemd, dat is Vermeerder des Rijk, vanwege de bijzonder waardigheid die deze Augustus had; daarom is het redelijk dat hij hen allen een naam geeft want hij heeft hen allen een regel gezet om goed te leven en te regeren. Al zulke wijsheid en strengheid blonk in hem zodat men nauwelijks geloofd dat zijn gelijke natuurlijk geboren is geweest. Wat meer: hij verdiende Christus met Zijn gezegende Moeder te zien, recht of hij wezen zou de allereerste van de heidenen geroepen tot het geloof. En nadat hij gezien had wilde hij niet meer genoemd worden heer. Hij timmerde Hem allereerst een altaar en noemde dat Ara Celi, zoals het noch heden op de dag heet.

De monarchie, dat is de hoge heerlijkheid, was de allergrootste heerlijkheid die ooit geweest is. Deze begon in deze Octavianus Augustus tijden. En zoals Hieronymus en meer andere doctoren schrijven dat toen in veel landen strijd opstond; maar die werden terstond neergelegd of verzoend dat alle mensen verwonderden. En ze begaven zich allen onder de Roomse keizer opdat onze Heer God de mensen wilde tonen dat de algemene vrede uit geen arbeid van strijd kwam, maar dat Hij alleen het gaf. Altijd hier tevoren als de ene strijd ter neer gelegd was zo stond een ander op of ook meer of erger. Maar toen de tijd aankwam en aanstond dat Christus geboren wilde worden toen was Rome en de hele wereld in rust en vrede.

Nota;

Cicero schrijft in een boek geheten De Officies en zegt van de hoge heerlijkheid der Romeinen: het is zeker da ter een tijd geweest is dat men zonder koningen leefde. Maar later dat men de landen begon te verdelen toen werden de koningen ingezet om geen andere zaak dan om recht te doen en te gebruiken. Want in het begin toen de armen verdrukt werden van de rijken toen namen ze toevlucht tot een goede en deugdzame man. En die gebood dat de ene de andere niet te kort zou doen en zette dat in voor hoge en lage, de rijken en armen onder een recht zouden staan. En toen de koningen regeerden toen werden noch soms de arme verdrukt. Toen behaagde men dat men rechten en wetten zou zetten waarmee men berechten zou, niet uit haat en nijd of om gunst, dan dat men de armen doen zou als de rijken, onder welke rechten de koning ook stond gelijk andere mensen. En het gebeurde dat de koningen de rechten versmaadden en namen het goed van zijn onderzaten met geweld, schonden maagden en vrouwen en deden ander geweld, dan zou men de koning afzetten en een andere in zijn plaats verheffen die goed regeren kon en naar de rechten en wetten leefde.

Hoe dat Octavianus na Julius sinen oem die anderde keyser van Romen wert.

Dat X capittel.

Octavianus van Rome, die anderde keyser; den toenaem Cesar of Keyser hadde hi van sijn oems wegen, Julius. Oec wert hi genoemt Augustus, dat is Vermeerder des rijcx, welken tytel alle andere keiseren na hem mede scriven. Sijn vader was geheten Octavius van den Romeinen, mer van de Duytschen wert hi genoemt Carolus. Zijn moeder was genoemt Accia, ende was gecomen van coninc Eneas, die Romen eerst begreep, als voer geseyt is, van den geslachte Julia, des eersten keyser Juliusՠsuster. Ende gaf se te manne een groot prince van Neder-Duytslant, Octavius voornoemt, of Carolus, ende si wan bi desen man een soen ende twee dochteren. Die soen hiet Octavianus, die wi hier nu als keyser van Romen opsetten. Die een dochter hiete Actia, na hoer moeder, die ander dochter hiete Octaviana, dien hoer broeder Octavianus uut gaf an [25r] den coninck van Nijemaghen, die Brabon ghenoemt was, daer si enen soen an wan, ghenoemt Kaerl, die XC jaer in groter mogentheit regneerde ende hadde ontfangen vele provincien ende landen onder sine jurisdictie van sinen oem Octavianus, keyser van Romen, als die Croniken van Brabant dat breder uutwisen ende bescriven. Dese Octavianus quam jonck tot sinen oem Julius, die eerste keyser, ende die toech hem op voer sinen sone, ende maecte hem een erfgenaem sijns goets. Hi was een gelert man, ende seer wel sprekende. Ende al was hi een keyser ende gebieder der gansser werlt, nochtans so woude hi dat sijn kinder hantwerck of ambochten leerden, ende sonderlinge dat die sonen hem oeffenden in ridderlicke feyten van wapenen. Sine dochteren dede hi leren wollen, spinnen ende weven, ende dat dede hi daerom: oft bi avonturen ghesciede, dat si arm ende behoeftich worden, dat si hem dan mochten gheneren mit horen arbeyt.

Hoe dat Octavianus na Julius zijn oom de volgende keizer van Rome werd.

Dat X kapittel.

Octavianus van Rome, die volgende keizer; de toenaam Cesar of keizer had hij vanwege zijn oom Julius. Ook werd hij genoem Augustus, dat is Vermeerder der rijk, welke titel alle andere keizers na hem mede schrijven. Zijn vader was geheten Octavius van de Romeinen, maar van de Duitsers werd hij genoemd Carolus. Zijn moeder was genoemd Accia en was gekomen van koning Eneas die Rome eerst begreep, als voorgezegd is, van het geslachte Julia de zuster van de eerste keizer Julius. En gaf haar tot man een grote prins van Neder-Duitsland, Octavius voornoemd, of Carolus, e ze won bij deze man een zoon en twee dochters. Die zoon heette Octavianus die we hier nu als keizer van Rome zetten. De ene dochter heette Actia, naar haar moeder, de andere dochter heette Octaviana die haar broeder Octavianus uitgaf aan [25r] de koning van Nijmegen die Brabon genoemd was waar ze een zoon aan won genoemd Karel die 90 jaar in grote mogendheid regeerde en had ontvangen vele provincies en landen onder zijn jurisdictie van zijn oom Octavianus, keizer van Rome, zoals de kronieken van Brabant dat uitvoeriger bewijzen en schrijven. Deze Octavianus kwam jong naar zijn oom Julius, de eerste keizer, en die nam hem op voor zijn zoon en maakte hem een erfgenaam van zijn goed. Hij was een geleerd man en zeer goed sprekende. En al was hij een keizer en gebieder der ganse wereld, nochtans zo wilde hij dat zijn kinderen handwerk of ambachten leerden en vooral dat de zonen zich oefenden in ridderlijke wapenfeiten. Zijn dochters liet hij leren wollen, spinnen en weven en dat deed hij daarom als het bij avontuur mocht geschieden dat ze arm en behoeftig worden dat ze zich dan mochten generen met hun arbeid.

Van sommighe gesten ende feyten, die Octavianus, die keyser, ghedaen heeft, in die eerste tijt sijns keyserdoms.

Dat XI cappittel.

Als Julius, Octaviaens oem dootgeslagen ende vermoort was, als voerseyt is, ende was omtrent XLII jaer voer Cristus gheboert, soe is een grote tweedracht ende partije opghestaen binnen der staet van Romen. Want sommige van den senatoren, mit enige burgeren, waren denghenen gonstich die Julium vermoort ende gheslagen hadden, ende uuter stadt verdreven waren. Ende hoopten, dat si weder in der stadt comen souden ende in haer vrijheit, ende dat si niet onder eens mans ghebot staen souden, als si onder Julius ghedaen hadden. Mer een raetsman ghenoemt Anthonius, ende was Julius rotmeester, die partijde mit Julius, ende vervolchde denghenen die hem vermoort hadden, waerom dat hem die senatoren hilden als een openbaer viant. Ende si senden twe cappeteinen als Panza ende Hircius, mit Octaviaen, tegen desen Anthonium. Ende die twee worden verslagen, ende Octaviaen hadde enen groten swaren strijt tegen Anthonium. Mer Octaviaen ende Anthonius worden verenicht, ende Octaviaen creech ander sinnen, als dat hi wreken woude den doot sijns oems Julij. Ende stont daerna, dat hi dat regiment alleen hebben woude, als sijn oem Julius ghehadt hadde, ende alsoe wert Octaviaen, mits hulpe van Anthonius ende eens anderen edelen Romeins ghenoemt Lepidus, mit macht in Romen openbaerlick inghebrocht te regieren als een keyser, sonder wille ende consent der senatoren. Ende hi deder vele doden ende bannen uuter stadt, ende dede veel quaets, ende regneerde aldus mit crachte XII jaer lanck. Hi was een wreet, strack man, want hi dede wel VI M cloucke ridderen ende zoudenieren hangen, ende hi liet wel C senatoren vierdelen ende onthoefden. Hi liet oec onthoefden den welsprekende ende gheleerden man ende oratoer Tullius. Hi destitueerde ende ofsette wel XX M mannen van der ridderscap. Mer als hi een enich here ende keyser was gheworden des Roomschen Rijcks, soe versette hi alle wredicheit, ende wert gants sachtmoedich, verduldich ende milde, van hem werpende alle ghijericheit. Hi vervolchde seer alle denghenen die een oersake waren gheweest den doot sijns oems Julij, verslaende, dodende ende verdrivende die daer hi konde ende mochte. Ende aldus regierde Octaviaen dat Roomsche Rijck LVI jaer, of als andere seggen: LVII jaer, als XII jaer mit Anthonio ende Lepido; ende als Lepidus doot was, mit Anthonio drie jaer; ende daerna, als Anthonius verwonnen was, so hilt hi dat regiment alleen XLI jaer ende VI maenden. Ende want Julius dat keyserrijck regierde alleen IIII jaer ende VI maenden, soe werden die VI maenden Octaviaen mede toeghescreven. Ende van denselven LVI jaer regneerde hi voer Gods gheboert XLII jaer, ende na Gods gheboerte XIIII jaer.

Ende der jaren een deel wil ic cortelijck overlopen van den gesten ende ghescienissen die hi in sijnre tijt bedreven heeft ende ghesciet ende ghevallen, om soe te comen tot onser meninghe.

In den XXVIII jaeren van Octaviaens regnacie heeft die eerwaerdighe ende heylighe [25v]vrouwe Anna ghebaert die gloriose Troesterinne der gantsser werlt Mariam, overmits vele gebeden ende vasten, die lange tijt onvruchtber ende sonder kinder mit horen man Joachim gheweest hadde, ende wert geboren tot Nazareth in der stadt.

In den XXXI jaer Octavianus wert dat Maechdeken Maria, alsoet die ouderen belovet hadden, geoffert in den tempel, als si drie jaer out was, totten dienst des tempels mit anderen maechden. Ende alsoe si te boven ginck anderen maechden, die bi hoer waren in den tempel, in edelheit ende scoonheit, also oec oeffende si hoer in leringe, in heilicheit, in horen jongen iaren, dat si in corter tijt ongelijclick te boven ginck die anderen maechden in geestlicheit, in heilicheit, in oetmoedicheit, ende in alle geestlicken ende werclicken dingen. Ende om sulker groter onsprelicker doechden willen, heeft se die almachtige God uutvercoren voer een levendige scat, ende als voer enen anderen hemel, voer enen levendigen ende wellustigen paradise, ende voer een waerdige woeninge Zijns Woorts, ende voer een bruyt Zijns Soens in Sijnre menschwerdinge, als hierna gescreven sal worden.

In den XXXVII jaer setten hem die Ongersche tegen den keiser Octaviaen, ofgaende dat Roomsche Rijc. Die keyser sandt derwerts sinen stiefsoen, genoemt Tiberius, die na hem keyser wert, mit groot volc, soedat hi de Ongersche wel half versloech, ende bedwanck dat lant na sinen wille.

Van sommige verhalen en feiten die keizer Octavianus gedaan heeft in de eerste tijd van zijn keizerdom.

Dat XI kapittel.

Toen Julius, de oom van Augustus, doodgeslagen en vermoord was en het was omtrent 42 jaar voor Christus geboorte zo is een grote tweedracht en partij opgestaan binnen de staat van Rome. Want sommige van de senatoren met enige burgers waren diegene gunstig die Julius vermoord en geslagen hadden en uit de stad verdreven waren. En hoopten dat ze weer in de stad komen zouden en in hun vrijheid en dat ze niet onder een gebod van een man zouden staan zoals ze onder Julius gedaan hadden. Maar een raadsman, genoemd Antonius, was Julius rotmeester die partij was met Julius en vervolgde diegene die hem vermoord hadden, waarom dat de senatoren hem hielden als een openbare vijand. En ze zonden twee kapiteins als Panza en Hircius met Augustus tegen deze Antonius. En die twee werden verslagen en Augustus had een grote zware strijd tegen Antonius. Maar Augustus en Antonius werden verenigd en Augustus kreeg andere zin als dat hij wreken wilde de dood van zijn oom Julius. En stond daarna dat hij dat regiment alleen hebben wilde, zoals zijn oom Julius gehad had, en alzo werd Augustus met hulp van Antonius en anderen edele Romeinen genoemd Lepidus en met macht in Rome openbaar ingebracht te regeren als een keizer, zonder wil en toestemming der senatoren. En hij liet er velen doden en vetbannen uit de stad en deed veel kwaads en regeerde aldus met kracht 12 jaar lang. Hij was een wrede sterke man, want hij liet wel 6000 kloeke ridders en soldaten hangen en hij liet wel 100 senatoren vierendelen en onthoofden. Hij liet ook onthoofden de welsprekende en geleerde man en orator Tullius. Hij scheidde of zette af wel 20 000 mannen van ridderschap. Maar toen hij alleen heer en keizer was geworden van het Roomse rijk zo verzette hij alle wreedheid en werd gans zachtmoedig, geduldig en mild en wierp van hem alle gierigheid. Nij vervolgde zeer al diegene die een oorzaak waren geweest van de dood van zijn oom Julius en versloeg, doodde en verdreef die hij kon en mocht. En aldus regeerde Augustus dat Roomse rijk 56 jaar, of als anderen zeggen: 57 jaar als 12 jaar met Antonius en Lepido; en toen Lepidus dood was, met Antonius drie jaar; en daarna toen Antonius overwonnen was zo hield hij dat regiment alleen 41 jaar en 6 maanden. En omdat Julius dat keizerrijk alleen regeerde 4 jaar en 6 maanden zo werden die 6 maanden Augustus mede toegeschreven. En van die 56 jaar regeerde hij voor Gods geboorte 42 jaar en na Gods geboorte 14 jaar.

En een deel jaren wil ik kort overlopen van de verhalen en geschiedenis die hij in zijn tijd bedreven heeft en geschied en gevallen om zo tot onze bedoeling te komen.

In het 28^ste jaar van Augustus regering heeft de eerwaardige en heilige [25v] vrouwe Anna gebaard de glorieuze Troosteres der ganse wereld Maria vanwege vele gebeden en vasten die lange tijd onvruchtbaar en zonder kinderen met haar man Joachim geweest was en werd geboren te Nazareth in de stad.

In het 31^ste jaar werd dat Maagdje Maria, alzo de ouderen beloofd hadden geofferd in de tempel toen ze drie jaar oud was tot de dienst der tempel met andere maagden. En alzo ze te boven ging andere maagden die bij haar waren in de tempel, in edelheid en schoonheid alzo ook oefende z zich hoer in lering, in heiligheid, in haar jonge jaren zodat ze in korte tijd ongelijk te boven ging de anderen maagden in geestelijkheid, in heiligheid, in ootmoedigheid en in alle geestelijke en wereldlijke dingen. En vanwege zulke grote onuitsprekelijke deugden heeft de almachtige God haar uitverkoren voor een levende schat en als voor een andere hemel, voor een levend en wellustige paradijs en voor een waardige woning van Zijn Woorden en voor een bruid van Zijn Zoon en Zijn Menswording zoals hierna geschreven zal worden.

In het 37^ste jaar zetten de Hongaarse zich tegen keizer Augustus en gingen af dat Roomse rijk. De keizer zond derwaarts zijn stiefzoon, genoemd Tiberius, die na hem keizer werd met groot volk zodat hij de Hongaren wel half versloeg en bedwong dat land naar zijn wil.

In den XXXIX jaer wert dese Tyberius gesonnen in Duytschen lande an den Rijn, want die Duytschen en wouden den keyser genen thijns gheven. Ende hi street mitten Duytschen op die stede, daer nu die stadt van Ausburch staet. Ende als Suetonius scrijft, soe was dit die grootste, vreeselichste ende scadelichste strijt voer den Romeinen, die si ye gehadt hadden na den stride die si hadden in Affriken mit Hanibal. Want der Romeinen wertter wel XXX M verslagen, ende der Duytschen weinich. Ende si hadden die victorie. Als die keiser dat vernam, wert hi sere droevich omme den verlies sijns volcx ende der vromer cappeteinen, ende sandt van stonden an derwerts sinen stiefsoen Tiberius tegen den Duytschen, mit XII legioenen; ende togen alle Duytslant doer, ende bedwongen die onder dat Roomsche Rijck, ende si streden wel III gansse jaren lanc, ende verloren wel drie legioenen. Ende ten lesten verwan hi se, dat si onderdanich mosten sijn den keyserrijcke; ende was alle dat lant, dat Julius voer nije gansselick ende geheel ghewinnen ende bedwingen konde. Daerna scicte ende sandt Tyberius sinen broeder Drusus in Duytslant, ende bisonder tegen dat volck datter woende tusschen den Rijn ende der Ale. Ende alle dit lant was mit eenre ghemeene name gheheten Zassen, daer grote landen inne lagen, als Brandenburch, Westphalen, Hessen, Michen, Duringen, Vrieslant, ende andere landen, daer hi vele grote ende sware striden teghen hadde, ende dreef se terugge over die riviere van der Albe, ende versloech alten groten swaren volck. Ende ten lesten wert hi vergheven tot Ments, ende wert begraven buten die stadtmuren. Ende leyt onder den groten zuyl bi Sint Jacobsberge, alsoe men dat claerlicken vint in die Legende ende Historie Aurei ende Justine op Sint Albaensberch.

In den naesten jaer daerna sandt die keyser Octaviaen enen raetshere ghenoemt Quintilius Varus van Romen, mit drie legioenen, in Duytslant; ende dieselve raetsman began hoemoelick ende stoutlick te doen tegen den ondersaten van den lande, waerom dat si tegen hem opstonden. Ende het quam tot enen groten stride, soedat si hem mit alle sijn volck dootsloegen, datter nyemant ontquam. Ende dit was den keyser alsoe groten liden ende toern, dat hi sijn hoeft dicwils teghen die wanden ende muren sloech ende stiet, ende riep: ‘ Quintili Vare! Hoe hebste dat ghemeen goet aldus verloren! Gheeft mi mijn volck ende mijn legioenen weder, die doer u dus scentlick ende jammerlick verslaghen ende verloren sijn!’ Hierna worden die Walen wederspannick den Roomschen Rijck, ende en wouden den keyser den thijnspenninck niet geven. Ende terstont sant Octaviaen die keyser sinen stiefsoen Tiberius mit groot volck op die Walen, mit noch twee andere cappeteynen, als Drusus ende Nero. Drusus wert verslaghen [26r] tot Bingen opten Rijn, als voerseyt is. Tiberius ende Nero hadden enen groten slach tegen die Walen oft Belgiers, als waren die van Trijer mit alle den volcke, dat onder hem gheseten was, ende worden mit enen name ghenoemt Belgiers, ende ten lesten verwan se Tiberius, ende versloech daer alten groten volck, ende brocht se weder tot obediencie des Roomschen Rijcks. Tiberius ende Nero, als si die grote victorie ende seghe hadden ghehadt van den Walen ende Belgiers, setten si in den landen hoeftluden ende cappeteinen van der Romeinen wegen, ende si quamen wederom tot Romen, ende worden seer eerlick daer ontfanghen van den keyser Octaviaen, van den senatoren ende allen den Romeinen.

In het 39^ste jaar werd deze Tiberius gezonden in Duitse land aan de Rijn, want de Duitsers wilden de keizer geen cijns geven. En hij streed met de Duitsers op die plaats daar de stad Augsburg staat. En zoals Suetonius schrijft, zo was dit de grootste, vreselijkste en schadelijkste strijd voor de Romeinen die ze ooit gehad hadden na de strijd die ze hadden in Afrika met Hannibal. Want van de Romeinen werden er wel30 000 verslagen en van de Duitsers weinig. En ze hadden de victorie. Toen de keizer dat vernam werd hij zeer droevig om het verlies van zijn volk en de dappere kapiteins en zond van stonden aan derwaarts zijn stiefzoon Tiberius tegen de Duitsers met 12 legioenen; en trokken heel Duitsland door en bedwongen die onder dat Roomse rijk en ze streden wel 3 ganse jarenlang en verloren wel drie legioenen. En tenslotte overwon hij ze zodat ze onderdanig moesten zijn het keizerrijk; en was dat hele land dat Julius voor nu gans en geheel gewonnen en bedwingen kon. Daarna schikte en zond Tiberius zijn broeder Drusus in Duitsland en vooral tegen dat volk dat er woonde tussen de Rijn en de Aare. En al dit land was met een algemene naam geheten Saksen waar grote landen in lagen als Brandenburg, Westfalen, Hessen, Michen, Thüringen, Friesland en andere landen waar hij veel, grote en zware strijd tegen had en dreef ze terug over de rivier Elbe en versloeg al te groot zwaar volk. En tenslotte werd hij vergeven te Mainz en werd begraven buiten de stadsmuren. En ligt onder de grote zuil bij Sint Jacobsberg, alzo men dat duidelijk vindt in de Legende en Historie Aurea en Justine op Sint Albaansberg.

In het volgende jaar zond keizer Augustus een raadsheer genoemd Quintilius Varus van Rome met drie legioenen in Duitsland; en die raadsman begon hoogmoedig en dappere doen tegen de onderzaten van het land waarom dat ze tegen hem opstonden. En het kwam tot een grote strijd zodat ze hem met al zijn volk doodsloegen dat er niemand ontkwam. En dit was de keizer alzo groot leed en toorn dat hij zijn hoofd vaak tegen de wanden en muren sloeg en stootte en riep: ‘ Quintilus Varus! Hoe heb je dat algemene goed aldus verloren! Geef me mijn volk en mijn legioenen weer die door u dus schandelijk en droevig verslagen en verloren zijn! ‘Hierna werden die Walen weerspannig het Roomse rijk en wilden de keizer de cijnspenning niet geven. En terstond zond Augustus zijn stiefzoon Tiberius met groot volk op de Walen met noch twee andere kapiteins als Drusus en Nero. Drusus werd verslagen [26r] te Bingen op de Rijn als gezegd is. Tiberius en Nero hadden een grote slag tegen de Walen of Belgen als waren die van Trier met al het volk dat onder hem gezet was en worden met een naam genoemd Belgen en tenslotte overwon Tiberius ze en versloeg daar al te groot volk en bracht ze tot gehoorzaamheid des Roomse rijk. Toen Tiberius en Nero toen ze de grote victorie en zege hadden gehad van de Walen en Belgen en zetten in de landen Romeinse hoofdlieden en kapiteins en ze kwamen wederom tot Rome en werden zeer fatsoenlijk daar ontvangen van de keizer Augustus, van de senatoren en alle Romeinen.

Hoe dat die Sicambri, dat sijn Ghelreschen, veel lants verdorven, ende hoe se Marcus Agrippa bedwanck.

Dat XII capittel.

Als Tiberius ende Nero weder te Romen waren ghecomen, soe sijn die Sicambri, als Strabo scrijft, opghestaen, ende overvielen mit roef ende brant dat volck ghenoemt Ubij, ende dat was dat volck, als sommighe segghen, dat die landen bewoenden daer nu die stadt van Coellen staet, ende die daer omtrent leggen. Sicambri is dat volck dat daer woent in den landen gheleghen tusschen den Rijn ende die Maese, ende is nu tlant van Ghelre. Als nu dese Sicambri begonnen dat volck Ubij mit roef ende mit brant te overvallen ende dat lant te verwoesten, soe senden die Ubij uut twee eerbare mannen, dye ene gheheten Policarpus, dander Drusillus, totten keyser Octaviaen om hulpe ende bystant. Terstont sandt dye keyser enen vroemen raetsman ghenoemt Marcus Agrippa, een vroem cappeteyn, mit drie legionen, om dit volck weder te staen, ende den anderen, als die Ubij, te helpen ende te bescermen, dwelcke hi ghedaen heeft. Ende verwan se, verslaende veel volcx, ende maecte se den Roomschen Rijcke onderdanich. Ende alsdoen vergaerde Marcus Agrippa alle dat volck, dat daer omtrent woende, in dorpen ende andere woningen. Ende timmerde ende dede maken enen stadt, ende hiet se na hem selven Agrippina, ende noch wel III C jaer hierna; mer na wert si geheten Colonia, dats Coellen. Van deser [26v] Heilige Stadt van Coellen vint men vele ghescreven in der Croniken van Coellen, mer want si niet en dienen tot onser materien, soe laet ic die after om der cortheit willen.

Hoe dat de Sicambri, dat zijn Geldersen, veel land bedierven en hoe Marcus Agrippa ze bedwong.

Dat XII kapittel.

Toen Tiberius en Nero weer te Rome waren gekomen zo zijn de Sicambri, als Strabo schrijft, opgestaan en overvielen met roof en brand dat volk genoemd Ubij, en dat was dat volk zoals sommige zeggen dat de landen bewoonden daar nu de stad Keulen staat en die daar omtrent liggen. Sicambri is dat volk dat daar woont in de landen gelegen tussen de Rijn en de Maas en is nu het land van Gelre. Toen nu deze Sicambri begonnen dat volk bij met roof en met brand te overvallen en dat land te verwoesten zo zonden de Ubij twee eerbare mannen uit, de ene geheten Policarpus en de ander Drusillus tot keizer Augustus om hulp en bijstand. Terstond zond de keizer een raadsman genoemd Marcus Agrippa, een dappere kapitein, met drie legioenen om dit volk te weerstaan en de anderen als de Ubij te helpen en te beschermen, wat hij gedaan heeft. En overwon ze, versloeg veel volk en maakte ze het Roomse rijk onderdanig. En toen verzamelde Marcus Agrippa al dat volk dat daar omtrent woonde, in dorpen en andere woningen. En timmerde en liet maken een stad en noemde het naar zichzelf Agrippina en noch wel 300 jaar hierna; maar later werd het genoemd Colonia, dat is Keulen.

Van deze [26v] Heilige Stad Keulen vindt men veel geschreven in de Kronieken van Keulen, maar omdat ze niet dienen tot onze materie zo laat ik die na vanwege de kortheid.

Hoe dat die keyser Octaviaen die gantsse werlt bescriven dede, ende hoe dat onse Gesontmaker Cristus Jesus geboren wert van der onbesmetter Maget Maria.

Dat XIII capittel.

Na den tijt dat Sibilla Tyburtina den keyser Octaviaen ende den Romeinen gepropheteert ende gewijst hadde in der zonne een scoen Maget mit enen Kindeken; ende als die gantsse werlt in vreden ende stillicheit begonde te sijn, dat nergens gheen oerlogen noch striden en waren noch gehoert worden, soe maecten dien Romeinen enen tempel des vreden, die seer scoen ende costelick was. Ende vraechden den afgod Appollo hoe lange dat die tempel staen soude. Doe antwoerde hi: ԓoe lange, totdat een Maget een Kint gebaert.ՠDoen screven si buten an den tempel: Dit is die tempel des vreden in der ewicheit; ende si meenden dat die tempel soude ewelick gestaen hebben, want dat een maget een kint baren soude, docht hem te sijn onmogelick. Ende dit ghesciede XII jaer of daer omtrent voer den tijt des vredens, ende in der Heiliger Kersnacht, als Maria die Moeder Goods den Goods Sone gebaerde, soe viel die tempel ter neder.

In den XL jaer Octaviaens, doe was Rome in sijn bloyen ende haer groeste mogentheit, als si ye geweest is van volck ende rijcdomme; ende die keyser dede die burgeren van Romen tellen, ende worden op die tijt bevonden bescreven burgeren binnen Romen tnegentich mael driehondert duysent ende LXXX duysent. Ende tot anderen tijden worden ghetelt IIII C M LXIIII M.

In den XLI jaer sijns rijcs, soe woude die keyser Octaviaen dat die stadt van Romen ende andere steden, die hi mitten swaerde gewonnen hadde mit vredelicken wetten ende ordinancien geregeert worden. Ende opdat die selve steden in personen, in goeden ende in crachten toenamen, soe sette ende maecte hi vele statuten ende ordinancien. Ende hierom dede hi uutroepen ende ghebieden, dat men die gantsse werlt bescreven, ende woude weten dat getal der lantscappen, der conincrijken van der gansser werlt ende die steden van een yghelick lantscap. Ende des gelijcken dat ghetal van den dorpen, woningen, castelen ende sloten, die in een ygelick lantscap gelegen waren. Ende geboet noch meer dat een ygelick manspersoen comen ende bewisen soude in sijn hoeftstadt vandaen hi geboren ware. Ende souden een yghelijck daer brengen ende geven enen penninck die waert ware X ghemene penningen; ende desen penninck souden si geven den president oft stadthouder desselven landes. Ende bekende mit dien, dat hi onderworpen ende gehoersam ware den Roomschen Rijck. Soe worden dan recenseert, bescreven ende gevonden, datter in der werlt waren dusentich duysent ende LXXX duysent ridderlijcke strijtbaer mannen, uutgeseyt alle onedele ambochtsluyden ende lantluyden.

In den XLII jaer des keysers Octaviaen, dat sijn beginne hadde opten eersten dach [27r] van maert, als die gloriose Maget Maria out geworden was volcomelick XIII jaer, ende haer vader Joachim gestorven was, ende hoer moeder Anna een ander man ghenomen hadde ghenoemt Cleophas, soe hebben Marien stiefvader ende Anna, hoer moeder haer gehaelt uuten tempel, ende wouden se bestaden na der ghemenen ghewoentheit des wets in der heyliger echte. Ende overmits des Godlicken scickinghe ende ordenancie, hebben si Marien bestaet an enen man van den gheslachte Juda, ende was geheten Joseph. Ende corts daerna ontfinck si die bootscap van den engel Gabriel dat si soude ontfangen ende ter werlt brengen den Sone Gods. Ende in denselven jaer, in die leste maent, als die tijt ghenakende was dat Maria baren soude, soe is Maria mit Joseph ghetogen tot Bethleem, na den gebode des keysers Octaviaens, om te betalen sinen hoeftpenninck. Ende als si daer waren, sijn die dagen vervolt dat Maria baren soude; sonder eenyghe smerte ofte wee heeft si ghebaert horen eersten gheboren Soen, Jhesum Cristum, God ende Mensch, den Verlosser des werlts. Ende als Maria die gloriose Maget horen Soen ghebaert hadde, is si opghestaen, ende heeft dat Kindeken Jhesus ghewonden in doecken, ende gheleyt in der cribben. Ende op dieselve tijt is opghegaen een sterre in den oesten, ende heeft den Heylighen Drie Coninghen gheleyt uut Orienten tot Bethleem, daer dit Kindeken gheboren was, om dat te eren ende anbeden, als dit ende andere miraculen beschriven die vier Evangelisten. Ende willen die nu laten bliven, ende aftervolghen onse materie.

In den XV jaer ons Heren, ende in den LVII jaer des keysers Octaviaens, als hi out was LXXVI jaer, is desen Octaviaen ghestorven in Campanien. Ende hi wert vergheven van sine eyghen huysvrouwe, Livia ghenoemt. Ende wert van der senatoren, van den ridderen ende knechten, ende van allen den Romeinen sere beclaecht. Want si voer noch na sulck ene ghehadt en hebben; want hi was soe vroem, soe voerspoedich ende soe vol eerberheden, ende soe victorieus, dat men nije heydens prinche oft here sijns ghelijcx en vant. Hi hadde vijfduysent striden, ende van allen was hi verwinre; mer nochtans en hadde hi noch en leit meerder scade in sijn volck van wapenen, dan opten Duytschen. Hi was een exempel van oetmoedichede, goedertierenhede, voersienichede, zedichede ende lijtsamheden; die welcke seer selden yemant tsamen heeft. Nu keer ic weder op die gesten van desen landen, ende wil die nu voert continueren ende actervolghen mitten keyseren van Romen na die jaren ons Heren als si regneert hebben ende die gesten gesciet sijn.

Hoe dat keizer Augustus de ganse wereld beschrijven liet en hoe dat onze Gezondmaker Christus Jesus geboren werd van de onbesmette Maagd Maria.

Dat XIII kapittel.

Na de tijd dat Sibilla Tiburtina dn keizer Augustus en de Romeinen geprofeteerd en gewezen had in de zon een mooie Maagd met een Kindje; en toen de ganse wereld in vrede en stilte begon te komen zodat nergens geen oorlog noch strijd was noch gehoord werden zo maakten de Romeinen een tempel des vrede die zeer mooi en kostbaar was. En vroegen de afgod Apollo hoe lang dat de tempel staan zou. Toen antwoordde hij: Zo lang totdat een Maagd een Kind baart. ‘Toen schreven ze buiten aan de tempel: Dit is de tempel der vrede in de eeuwigheid; en ze meenden dat die tempel eeuwig gestaan zou hebben want dat een maagd een kind baren zou dachten ze onmogelijk te zijn. En dit geschiedde 12 jaar of daar omtrent voor de tijd van vrede en in de Heilige Kerstnacht toen Maria de Moeder Gods de Gods Zoon baarde, zo viel de tempel ter neer.

In het 40^ste jaar van Augustus toen was Rome in zijn bloei en haar grootste mogendheid als ze ooit geweest is van volk en rijkdom; en de keizer liet de burgers van Rome tellen en werden op die tijd bevonden beschreven burgers binnen Rome negentig maal driehonderdduizend en 80 duizend. En te anderen tijden werden geteld 40064000.

In het 41^ste jaar van zijn rijk zo wilde keizer Augustus dat de stad Rome en andere steden die hij met het zwaard gewonnen had met vredige wetten en ordinantie geregeerd worden. En opdat die steden in personen, in goederen en in krachten toenamen zo zette en maakte hij vele statuten en ordinanties. En hierom liet hij uitroepen en gebieden dat men de ganse wereld beschrijven en wilde weten dat getal der landschappen, der koninkrijken van de ganse wereld en de steden van elk landschap. En dergelijke dat getal van de dorpen, woningen, kastelen en burchten die in elk landschap gelegen waren. En gebood noch meer dat elke manspersoon daar komen en bewijzen zou in zijn hoofdstad vanwaar hij geboren was. En zou iedereen daar brengen en geven een penning die waard was 10 gewonnen penningen; en deze penning zouden ze geven de president of stadhouder van dat land. En bekende met die dat hij onderworpen en gehoorzaam was het Roomse rijk. Zo werden dan besproken, beschreven en gevonden dat er in de wereld waren duizend x duizend en 80 duizend ridderlijke strijdbare mannen, uitgezonderd alle onedele ambachtslieden en landlieden.

In het 42^ste jaar van keizer Augustus dat zijn begin had op de eerste dag [27r] van maart toen de glorieuze Maagd Maria oud geworden was volkomen 13 jaar en har vader Joachim gestorven was en haar moeder Anna een andere man genomen had genoemd Cleophas zo heeft haar stiefvader en haar moeder Anna Maria gehaald uit de tempel en wilden haar besteden naar de algemene gewoonte der wet in de heilige echt. En vanwege de Goddelijke schikking en ordinantie hebben ze Maria besteed aan een man van het geslacht Juda en was geheten Jozef. En kort daarna ontving ze de boodschap van de engel Gabriel dat ze zou ontvangen en ter wereld brengen de Zoon Gods. En in hetzelfde jaar, in de laatste maand toen de tijd aanbrak dat Maria baren zou zo is Maria met Jozef getrokken tot Bethlehem, naar het gebod van keizer Augustus om te betalen zijn hoofdpenning. En toen ze daar waren zijn de dagen vervuld dat Maria baren zou; zonder enige smart of wee heeft ze gebaard haar eerstgeboren Zoon, Jezus Christus, God en Mens, de Verlosser der wereld. En toen Maria die glorieuze Maagd haar Zoon gebaard had is ze opgestaan en heeft dat Kindje Jezus gewonden in doeken en gelegd in de kribben. En op dezelfde tijd is opgegaan een ster in het oosten en heeft de Heilige Drie Koningen geleid uit de Orint tot Bethlehem daar dit Kindje geboren was om dat te eren en te aanbidden, als dit en andere mirakels beschrijven de vier Evangelisten. En willen die nu laten blijven en navolgen onze materie.

In het 15^de jaar van onze Heer en in het 57^ste jaar van keizer Augustus toen hij 76 jaar oud was is deze Augustus gestorven in Campania. En hij werd vergeven van zijn eigen huisvrouw, Livia genoemd. En werd van de senatoren, van de ridders en knechten en van alle Romeinen zeer beklaagd. Want ze voor noch na zo een gehad hadden; want hij was zo dapper, zo voorspoedig en zo vol eerbaarheid en zo victorieus dat men geen heidense prins o heer zijn gelijke vond. Hij had vijfduizendmaal te strijden en van allen was hij overwinnaar; maar nochtans had hij noch en leed meer schade in zijn wapenvolk dan op de Duitsers. Hij was een voorbeeld van ootmoed, goedertierenheid, voorzienigheid, zedigheid en lijdzaamheid; die zeer zelden iemand tezamen heeft. Nu keer ik weer op de verhalen van deze landen en wil die nu voort continueren en navolgen met de keizers van Rome na de jaren ons Heren toen ze geregeerd hebben en de verhalen gebeurd zijn

Hoe dat die Slaven, dat sijn die Hollanders, overvallen worden van den Neder-Sassens, dat sijn die Vriesen.

Dat XIIII capittel. [27v]

In den tijden dat die mogende keyser Octaviaen regnerende was, ende in den tijt van die XII jaeren datter een ghemeen pays ende vrede was doer Goods verhengenissen over alle die gantsse werlt, soe hebben die wrede ende wilde Slaven opghehouden van striden, ende saten oec een wil tijts stille. Dit vernemende die Neder-Sassens, dat die Slaven in vrede saten, en conden dat niet wel ghedragen ende lijden. Ende hebben een groot machtich heer van volck vergadert, ende sijn seer onversienlick ende snellick ghecomen om te bevechten ende te overvallen die Slaven die op Slavenburch ende daer omtrent woenachtich waren. Die Slaven hadden dit haest vernomen, ende namen hoer wapenen, ende ghingen mit groter vromicheit desen Neder-Sassens te moet, ende hadden enen groten strijt tesamen, datter vele an beiden siden verslaghen worden. Mer int einde cregen die Slaven die overhant, ende verdreven die Vriesen of die Neder-Sassens uut horen landen, ende behilden alten groten rove ende goet van hen.

Hoe dat de Slaven, dat zijn de Hollanders, overvallen werden van de Neder-Saksers, dat zijn de Friezen.

Dat XIIII kapittel. [27v]

In de tijden dat de vermogende keizer Augustus regeerde en in de tijd van die 12 jaren dat er een algemene rust en vrede was door Gods wil overal de ganse wereld zo hebben de wrede en wilde Slaven opgehouden van strijd en zaten ook een tijdje stil. Dit vernamen de Neder-Saksers dat de Slaven in vrede zaten en konden dat niet goed verdragen en lijden. En hebben een groot en machtig leger van volk verzameld en zijn zeer onvoorziens en snel gekomen om te bevechten en te overvallen de Slaven die op Slavenburcht en daar omtrent woonden. De Slaven hadden dit gauw vernomen en namen hun wapens en gingen met grote dapperheid deze Neder-Saksers te gemoed en hadden een grote strijd tezamen zodat er veel aan beiden zijden verslagen werden. Maar in het eind kregen de Slaven de overhand en verdreven de Friezen of die Neder-Saksers uit hun landen en behielden al te grote roof en goed van hen.

Hoe dat Claudius die keyser Brittannien wan, ende hoe hi die Slaven bevacht, ende van dat grote Wout Sonder Ghenaden; hoet an den name quam.

Dat XV cappittel.

Dese Claudius, als hi tot enen keyser van Romen gecoren was, vergaerde hi groot volck van wapenen, ende toech daermede in Brittangen, dats nu Engelant, daer Julius wilen eer geweest hadde tot sijnre ende der Romeine groten verliese, als voer geseit is. Denwelcken Bertoenen dese Claudius bevochten ende verwonnen heeft, ende onder dat Roomsche Rijck gebrocht, mit die eylanden daerbi gelegen, ghenoemt Orchades, dier XXIII is. Ende als die keyser Claudius Brittangen becrachticht hadde, ende wederom tscepe gegaen was, om over te comen, wert hi ende al sijn volck mit enen groten storm van winde gheworpen an der wilder Slaven lant, wonende in Slavenburch ende daer omtrent, dat nu Hollanders sijn, tegen die welcke hi een grote strijt hadde. Mer hi heeft ten einde, mits vromicheit ende veelheit des volcx, die overhant gehouden ende victorie van desen Slaven gecregen. Die keyser is mit een deel van sijn volck gegaen in dit grote bosch dat daer omtrent Slavenburch lach om te jagen, ende comende int bosch hoerden si dat vreselicken geluyt van leuwen, beren, wolven, wilde stieren ende verckens, dat si gansselick van dien gecrijs vervaert worden. Doen vraechde die keyser, oft daer yemant int bosch woonde; doen seiden dien Slaven: Ԉere, wi en wetens niet; mer wi weten wel, dat gy daer niet en soudt mogen doergaen ongescent mit alle desen volcke, overmits der wilder beesten willen.ՠDoen vraechde hi van die grootheit des bossches; si seiden als datter X milen lanck was ende drie breet. ԅnde of gy al die avontuer hadt, dat gi mit alle u volck daer doer comen mochtet, so wonen an dander side des bossches die wilde wrede Neder-Sassens, dat sijn die Vriesen, die nyemant ontsien, die in der werlt levet, die u ende u volck van stonden an bevechten souden.ՠDoe sprac Claudius die keyser: Ԅit woudt mach wel heten dat Woudt Sonder Genaden, want hoe dattet gaet, nyemant en mach daer ongheschent behouden sijns lijfs doergaen, hi en is ghevreest van den wilden beesten, of van den wreden Neder-Sassens ende den Slavenլ dwelcke groote menschen waren van statuere, ruych van hare, starck van lichaem ende ongetemmet, waerom dat si oec nyemant en ontsagen in der werlt. Ende aldus wert dit wout menich tijt hierna geheten dat Wout Sonder Ghenaden, streckende van Doernick tot Nijemaghen toe. [29v]

Dese keyser Claudius lach alle die winter lanc tot Slavenburch. Ende binnen desen tijden, als sommige croniken seggen, dede hi timmeren ende maken omtrent die mont van den Rijn, daer si in der zee plach te vallen bi Catwijck, een vijerbaeke ofte groten toerne, ende wert geheten Britten, omdat hi neffens Brittangen over lach. Ende an desen toorne ende burch plach men te vertollen van allen goeden die den Rijn nederquamen ende ter zeewert inne voeren. Ende op desen burch sat een castellein die die tollen bewaerde, ende hadde tot sijnre wapen enen scilt van lasuer mit een gulden baer; ende van desen castellein sijn ghecomen die heren van Britten, dwelc nu die heren van Wassenner zijn, ende voeren noch die wapen van Britten: ende is enen scilt van lasuer, mit enen gulden baer gequarteleert, mitter wapen van Wassenner, dats enen rode scilt van keel, mit drie halve manen van silver. Mer dit huys ende burch van Britten leyt nu veer in der zee, overmits den ofspoelinge ende anvloyen des zeewaters. Dese keyser Claudius wert van sinen wive genoemt Agrippina vergeven, om dat haer soen Nero keyser soude worden, alst ghesciede; ende starf int jaer ons Heren LVII, als hi out was LXIIII jaer, ende wert mit groter pompen begraven. In sijnre tijt, eer hi starf, openbaerde een groote comeet, dwelck een voerteiken was zijns doots.

Hoe dat keizer Claudius Brittannië won en hoe hij de Slaven bevocht en van dat grote Woud Zonder Genade; hoe het aan de naam kwam.

Dat XV kapittel.

Deze Claudius toen hij tot een keizer van Rome gekozen was verzamelde groot wapenvolk en trok daarmee in Brittannië, dat is nu Engeland, waar Julius wijlen eerder geweest was tot zijn en de Romeinen grote verlies, als gezegd is. De Britten die deze Claudius bevochten en overwonnen heeft en onder dat Roomse rijk gebracht met de eilanden daarbij gelegen genoemd Orchades waarvan er 23 zijn. En toen keizer Claudius Brittanni bekrachtigd had en wederom te scheep gegaan was om over te komen werd hij en al zijn volk met een grote storm van wind geworpen aan het land van de wilde Slaven die woonden in Slavenburcht en daaromtrent dat nu Hollanders zijn waartegen hij een grote strijd had. Maar hij heeft ten einde, mits dapperheid en veelheid van volk de overhand gehouden en victorie van deze Slaven gekregen. De keizer is met een deel van zijn volk gegaan in dit grote bos dat daar omtrent Slavenburcht lag om te jagen en kwam in het bos en hoorde een vreselijk geluid van leeuwen, beren, wolven, wilde stieren en varkens zodat ze gans van dat gekrijs bang werden. Toen vroeg de keizer of daar iemand in het bos woonde; toen zeiden die Slaven: Ԉeer, wij weten het niet; maar we weten wel dat ge daar niet ongeschonden door zou mogen gaan met al dit volk vanwege de wilder beesten.’ Toen vroeg hij van de grootte van het bos; ze zeiden als dat er 10 mijlen lang was en drie breed. ԅn als ge al avontuur had dat ge met al uw volk daardoor mocht komen zo wonen aan de andere zijde van het bos de wilde wrede Neder-Saksers, dat zijn de Friezen, die niemand ontzien die in de wereld leeft die u en uw volk van stonden aan bevechten zouden.’ Toen sprak keizer Claudius: ‘Dit woud mag wel heten dat Woud Zonder Genade, want hoe dat het gaat, niemand mag daar ongeschonden behouden zijn lijf, of hij is gevreesd van de wilden beesten of van den wrede Neder-Saksers en de Slavenլ die grote mensen waren van statuur, ruig van haar, sterk van lichaam en ongetemd, waarom dat ze ook niemand ontzagen in de wereld. En aldus werd dit woud menige tijd hierna geheten dat Woud Zonder Genade en strekte van Doornik tot Nijmegen toe. [29v]

Deze keizer Claudius lag de hele winter lang te Slavenburcht. En binnen deze tijd, zoals sommige kronieken zeggen, liet hij timmeren en maken omtrent de mond van de Rijn daar het in de zee plag te vallen bi Katwijk een vuurbaak of grote toren en werd geheten Britten omdat het neffens Brittannië over lag. En aan deze toren en burcht plag men te vertollen van alle goederen die de Rijn neerkwamen en ter zeewaarts voeren. En op deze burcht zat een kastelein die de tollen bewaarde en had tot zijn wapen een schild van lazuur met een gulden baar; en van deze kastelein zijn gekomen de heren van Britten die nu de heren van Wassenaar zijn en voeren nog dat wapen van Britten: en is een schild van lazuur met een gouden baar in vieren gedeeld met het wapen van Wassenaar, dat is een rode schild van keel met drie halve manen van zilver. Maar dit huis en burcht van Britten ligt nu ver in de zee vanwege de afspoeling en aanvloeien van zeewater. Deze keizer Claudius werd van zijn wijf, genoemd Agrippina, vergeven, omdat haar zoon Nero keizer zou worden, zoals het geschied is; en stierf in het jaar ons Heren 57 toen hij 64 jaar oud was en werd met grote pomperij begraven. In zijn tijd, eer hij stierf, openbaarde een grote komeet wat een voorteken van zijn dood was.

Hoe dat Anthonius ende Granus, twe edele Romeinen, uut Romen verdreven worden, ende in dese Nederlanden quamen.

Dat XVIII capittel.

Hiervoer heb ick gheseit, hoe dat Nero dat Roomsche Rijck regerende was als keyser, omtrent XIIII jaer, ende wat hi binnen sinen leven bedreven heeft. Hoe dat hi die eerste persecucie dede opten kerstenen, ende dode die II Princen der Apostelen, Sinte Pieter ende Sinte Pouwels, ende op tcorste, hi hatede alle goede menschen die duechtlic levende waren. Ende als hi van yemant gestraft wert van sijnre wreetheit ende tyrannicheit, dien liet hi mit enen smadelicken doot sterven. Andere verdreef hi ende verjaechde se sonder recht of reden uuter stadt. Onder diewelke dat waren II edele Romeinen, daer die ene of hete Granus, ende dander Anthonius van der Columnen oft van Zulen. Granus was een van den edelen senatoren, ende Anthonis was een trybuyn oft ridtmeester. Granus is mit sinen volcke ende geselscap gecomen doer Walslant, hebbende mit hem grote scat ende gelt, ende quam in Ardennen, daer hi vant fonteinen van svavelic water. Ende daer fondeerde ende stichte hi een fortresse ende starcte, ende dede dat na hemselven noemen Aquagrani, dat [36v] is nu Aken. Anthonius quam mit snen ghesinne ende geselscappe doer Germanien ende Vranckenlant, dat is Duytslant, ende quam int lant van Batavien, dat is nu Hollandt, ende begreep daer een plaetse opten stroom van den Rijn. Ende began daer oeck een veste ende toorne te maken, vast ende starck, ende dede die na hem hieten Anthonia. Ende dit was int jaer na ons Heren geboerte LXV. Ende Anthonis mit sine nacomers besaten desen burch ende veste C ende XXI jaer, totdat die Slaven ende die Wilthen quamen, ende verdestrueerden desen toorne ende veste. Sommige willen seggen, dat dese Anthonis dede oec maken die grote stadt geheten Duersteden, dat is nu Wijck te Duersteden, hoewel dat enige andere seggen, dat Battus of Batavus, een prinche der Catthen, dese stadt gemaec soude hebben; ende dede se na hem hieten Batavodure, als ick hiervoer gescreven hebbe; mer wat hier van is, bevele ic den gheleerden ende experten historijscrivers. Noch dede dese Antonis maken dat slot te Anholt, dat Zulen plach te heten. Ende van desen Anthonis zijn gedescendeert ende gecomen int Sticht van Uutrecht die ridderen ende heren van Zulen.

Hoe dat Antonius en Granus, twee edele Romeinen, uit Rome verdreven werden en in deze Nederlanden kwamen.

Dat XVIII kapittel.

Hierover heb ik gezegd, hoe dat Nero dat Roomse rijk regeerde als keizer omtrent 14 jaar en wat hij binnen zijn leven bedreven heeft. Hoe dat hij de eerste geloofsvervolging deed op de christenen en doodde de 2 Prinsen der Apostelen, Sint Petrus en Sint Paulus en in het kortste, hij haatte alle goede mensen die deugdzaam leefden. En toen hij van iemand gestraft werd van zijn wreedheid en tirannie die liet hij een smadelijke dood sterven. Anderen verdreef hij en verjoeg zonder recht of reden uit de stad. Waaronder waren 2 edele Romeinen waar de ene van heette Granus en de ander Antonius van de Kolommen of van Zuilen. Granus was een van de edele senatoren en Antonius was een tribuun of ritmeester. Granus is met zijn volk en gezelschap gekomen door Waals land en had met hem grote schat en geld en kwam in Ardennen, waar hij fonteinen van zwavelachtig water vond. En daar fundeerde en stichtte hij een fort en sterkte en liet dat naar zichzelf noemen Aquagrani, dat [36v] is nu Aken. Antonius kwam met zijn gezin en gezelschap door Germanië en Frankenland, dat is Duitsland, en kwam int het land Batavia, dat is nu Holland, en begreep daar een plaats op de stroom van de Rijn. En begon daar ook een vesting en toren te maken, vast en sterk en liet die naar hem noemen Anthonia. En dit was in het jaar na ons Heren geboorte 65. En Anthonis met zijn nakomelingen bezaten deze burcht en vesting 121 totdat die Slaven en de Wilten kwamen en vernielden deze toren en vesting. Sommige willen zeggen, dat deze Anthonis ook liet maken de grote stad geheten Duursteden, dat is nu Wijk bij Duurstede, hoewel dat enige anderen zeggen dat Battus of Batavus, een prins der Katten, deze stad gemaakt zou hebben; en liet het naar hem heten Batavodure; maar wat hiervan is beveel ik de geleerden en experten historieschrijvers. Nog liet deze Antonius maken dat slot te Anholt, dat Zuilen plag te heten. En van deze Anthonius zijn afgekomen en gekomen in het Sticht van Utrecht de ridders en heren van Zuilen.

Hoe dat die Slaven ende Wilthen mit crachten wonnen Anthonia, ende timmerden weder een groot, starck slot opter selver stede, dat si deden hieten Wiltenburch.

Dat XIX capittel.

Daerna, in den jare ons Heren C ende LXXXVI, overmits der menschen sonden, die God an hem wreken wilde, quam menigerhande volck uut Barbarien mit groter heercracht, ende verwoesten ende vernielden meest alle Europen; als die Gippides wonnen Ytalien; Alani, Oestenrijc; Sarmati, Hongerien; Wandali, Affriken; Ghoti, Cathalongen; Huni, Walslant. Ende die Slaven ende Wilthen, die in Zuyt-Hollant woonden, staken hem te samen mit groter macht, ende quamen, ende beleyden die veste ende fortresse Anthonia, ende wonnent mit crachte, ende sloegent al doot dat si binnen der mueren vonden, ende ten lesten worpen si dat casteel ende veste mitter mueren ter neer ende destrueerdent ter aerden toe. Ende als si horen bosen wille hadden volbracht, een wijl tijts daerna, timmerden si dat casteel weder op, ende maecten daer een ander veste ende starcte mit mueren ende poerten, ende deden dat na hemselven hieten Wiltenburch. Ende van desen Wilthen bleven dair een deel wonen, ende begeerden niet dan alle onvrede ende oerloge; ende lieten nyemant met vreden omtrent hem sitten. Ende vermenichden seer, ende deden veel quaets omtrent hem ende in anderen landen, ter tijt, dat si van den mogenden keyser Valentiniaen verwonnen worden, ende Wiltenburch ten gronde gedestrueert wert.

Hoe dat de Slaven en Wilten met kracht wonnen Anthonia en timmerden weer een grote sterke burcht op dezelfde plaats dat ze noemden Wiltenburcht.

Dat XIX kapittel.

Daarna het jaar ons Heren 186 vanwege de zonden der mensen die God aan hen wreken wilde kwam menigerhande volk uit Barbarijen met grote legermacht en verwoesten en vernielden meest alle Europa; als die Gippides wonnen Italie; Alanen, Oostenrijk; Sarmaten, Hongarije; Wandalen, Afrika; Goten, Catalanen; Hunnen, Waals land. En de Slaven en Wilten die in Zuid-Holland woonden staken zich tezamen met grote macht en kwamen en belegerden de vesting en fort Anthonia en wonnen het met kracht en sloegen alles dood dat ze binnen de muren vonden en tenslotte wierpen ze dat kasteel en vesting met de muren ter neer en vernielden het tot de aarde toen. En toen ze hun boze wil hadden volbracht, een tijdje daarna, timmerden ze dat kasteel weer op en maakten daar een andere vesting en sterkte met muren en poorten en lieten dat naar zichzelf noemen Wiltenburcht. En van deze Wilten bleven daar een deel wonen en begeerden niets dan alle onvrede en oorlog; en lieten niemand met vrede omtrent hen zitten. En vermenigvuldigden zeer en deden veel kwaad omtrent hen en in andere landen tot de tijd dat ze van de vermogende keizer Valentianus overwonnen werden en Wiltenburcht ten gronde verwoest werd.

Van den beghinne ende oerspronc der Francken, ende waerom dat si Francken ghenoemt sijn, ende wat onderscheit datter is tusschen den Francken ende Franchoysen.

Dat XXII capittel.

Nae den male dat Troyen gedestrueert was, als voerscreven is, soe ruymden uut Troyen vele van den Troyanen, ende quamen een deel wonende bi den marasschen van Meothides, ende is gelegen boven tconincrijc van Polen ende Pruyslant omtrent Hongarien, ende namen die landen daer in, ende sloegen hem daer neder, ende bouweden daer enen groten stadt, die si hieten Sicambria. Ende dit volc hiete na der stadt Sicambri. Hierentusschen dat die Troyanen hem dus gedeilt hadden in vele landen, verliepen vele jaren, ende hadden vele coningen ende princen, daer wi of swigen willen, totter tijt dat Valencius, des groten keysers Constantijns soen, keyser van Romen was, in den jare na ons Heren geboert CCC ende XL, ende regeerde XXIIII jaer. In sinen tiden quamen dese Sicambrinen, ende verwoesten alte seer die landen ende provincien des Roomschen Rijcs, al totter Rinen toe, ende dede vele scaden. Die keyser Constancius dit vernemende, vergaerde alten groten swaren volc van wapenen, ende quam tegen dese wreden volcke te stride, ende hadde die avonture dat hij se verwan; ende brocht se onder gehoersaemheyt des Roomschen Rijcs, dat si als andere landen staen mosten onder tribuyt. Daerna, in den tijden dat Valentiniaen keyser was, in den jaere ons Heren CCC ende LXVII, quamen die Alanen, ende was een volc geseten bi desen Sicambrinen, boven die marasschen van Meothides; ende bestonden an te vechten ende te verwoesten dat Roomsche Rijck. Die keyser vergaerde uutermaten veel volcxs om desen Alanen te wederstaen; mer also si in een broekich lant saten, daer men niet wel in gheraken en konde, so dede die keyser weten den Sicambrinen, indien si desen Alanen verwinnen mochten ende onder den Roomsche Rijcke brengen, hi woude hen versetten ende quijtscelden, ende belovede hemluden vri te sitten van den jaerlixen tribuyt X jaren lanc. Die Sicambrinen dit horende, waren blide ende wel gemoet, ende also si die nacie van den volcke ende die gelegentheden van den landen kenden, so namen sijt an ende stelden hem daertoe, ende togen mit alle hoer macht doer die broekinge landen ende verwonnen die Alanen, ende brochten se tot gehoersaemheit des Roomschen Rijcks. Ende uut deser victorien ende feyte so dede die keyser dese Sicambrinen noemen Franci, dat is wreet, oft omdat si van den tribuyt vry saten, worden si geheten Franci, dat is vry. Andere die seggen, ende dat confirmeert Robertus Gaguinus in sijne cronijcke, als dat dese Sicambrinen gheheten worden Franci, van horen oversten hooftman Hectoors soen, die se in desen landen ghebrocht hadde, dye ghenoemt was Francion; ende nae hem hieten sij Francken. Wat nu hier of is, laet ick bliven; want dye authoren seere discorderen van den oerspronghe ende beghinsele der Francken. Ende als nu dye tien jaren [45r] omme gecomen waren, ende was by den tijden dat Valens mit sijn II broeders kinderen Graciaen ende Valentiniaen keyseren waren, quamen des keysers boden, ende eyschten weder den behoerlicken tribuyt, als si van outs plegen te gheven; mer si en wouden daer niet of horen, want si binnen die X jaren seer machtich van volck ende goet geworden waren. Die keyser vergaerde uut allen landen een groot heer van volck, ende toech op dese Francken, ende versloecher uutermaten veel, ende verdreef se uut horen landen, soedat si quamen mit horen oversten hooftman geheten Priamus in Duytslant, in den landen van Duringen ende daer omtrent, ende besaten alle die landen tusschen der Danouwe ende den Rijn. Dit volck was groot ende starck, ende besaten die landen aldaer wel XLV jaer, ende vermenichden seer, doende veel quaets omtrent die landen, ende onthilden hem aldaer langhe tijt mit horen hertoge Priamus, die na den groten coninc Priamus genoemt was. Dese hertoge Priamus brocht onder sine heerscappie alle dat lant leggende tusschen die Mase ende die Scelt, ende voert dat lant tusschen die Schelt ende der Britaensse zee. Dese Priamus hadde enen soen geheten Marcomirus, ende wan oec vele landen ende steden. Als nu dese Francken een wijl tijts aldus in Duringen geseten hadden, ende seer vermenichtvoudicht waren, so en wouden si niet langer onder enen hertoge staen, ende wouden niet hebben dat hoer oversten hertogen souden hieten, mer wouden oeck een coninc hebben. Want andere landen, die min volcs ende min van machte waren, coningen hadden. Ende maecten ende coren onder hem enen coninc ghenoemt Pharamondt, des voerscreven hertoge Marcomirusՠsoen. Ende dit was die eerste coninck van den Francken. Ende was int jaer ons Heren CCCC ende XX, ende was in den tijden dat Archadius ende Honorius keyseren van Romen waren. Ende after dien tijden begonnen si wetten ende loyen te maken ende politien te houden. Als si nu enen coninc hadden, togen si mit groter macht over den Rijn westwert, ende wonnen vele landen ende steden als Doernick, Camerick, Riemen, Parijs, Tours, etcetera. Voert wonnen si Trier, Collen, Bonne ende voert alle steden ende sloten opten Rijnstrome ghelegen, totter Britaensser Zee toe, daer dese landen Hollandt, Zeelant ende Sticht van Uutrecht in ghelegen sijn.

Van het begin en de oorsprong der Franken en waarom dat ze Franken genoemd zijn, en wat onderscheid dat er is tussen de Franken en Fransen.

Dat XXII kapittel.

Nadat Troje verwoest was zo ruimden uit Troje vele Trojanen en kwamen een deel wonen bij de moerassen van Meothiden, en is gelegen boven het koninkrijk van Polen en Pruisen omtrent Hongarije en namen de landen daarin en sloegen zich daar neer en bouwden daar een grote sta, die ze noemden Sicambria. En dit volk weer naar de stad Sicambri. Ondertussen dat de Trojanen zich dus in veel landen verdeeld hadden verliepen vele jaren en hadden vele koningen en prinsen waar we van zwijgen willen tot de tijd dat Valentianus, de zoon van de grote keizer Constantijn, keizer van Rome was in het jaar na ons Heren geboorte 340 en regeerde 24 jaar. In zijn tijd kwamen deze Sicambri en verwoesten al te zeer de landen en provincies van het Roomse Rijk al tot de Rijn toe en deden veel schade. De keizer Constantius die dit vernam verzamelde al te groot zwaar wapenvolk en kwam tegen deze wrede volk te strijden en had het avontuur dat hij ze overwon; en bracht ze onder gehoorzaamheid van het Roomse Rijk dat ze als andere landen onder tribuut moesten staan. Daarna, in de tijd dat Valentianus keizer was het jaar ons Heren 367 kwamen de Alanen en was een volk gezeten bij deze Sicambri, boven de moerassen van Meothides; en bestonden te vechten en te verwoesten dat Roomse rijk. De keizer verzamelde uitermate veel volk om deze Alanen te weerstaan; maar alzo ze in moerassig land zaten waar men goed in komen mocht zo liet de keizer weten de Sicambri indien ze deze Alanen overwinnen mochten en onder het Roomse rijk brengen dat hij wilde hen verzetten en kwijtschelden en beloofden hen vrij te zitten van het jaarlijkse tribuut 10 jaren lang. Die Sicambri die dit hoorden waren blijde en goed gemoed en alzo ze die natie van volk en de gelegenheid van de landen kenden zo namen zij het aan en stelden zich daartoe en trokken met al hun macht door de moerassige landen en overwonnen ie Alanen en brachten ze tot gehoorzaamheid van het Roomse rijk. En uit deze victorie en feiten zo liet de keizer deze Sicambri noemen Franci, dat is wreed of omdat ze van de tribuut vrij zaten werden ze geheten Franci, dat is vrij. Anderen zeggen en dat bevestigt Robertus Gaguinus in zijne kroniek als dat deze Sicambri geheten worden Franci van hun overste hoofdman de zoon van Hector die ze in deze landen gebracht had die Francion was genoemd; en naar hem heten zij Franken. Wat nu hiervan is, laat ik blijven want de auteurs zijn zeer tweedracht van de oorsprong en begin der Franken. En toen nu die tien jaren [45r] om gekomen waren en was bij de tijd dat Valens met de 2 kinderen van zijn broeder, Gracianus en Valentianus, keizers waren kwamen de keizers boden en eisten weer de behoorlijke tribuut zoals ze vanouds plagen te geven; maar zeen wilden daarvan niet horen want ze waren binnen die 10 jaren zeer machtig van volk en goed geworden. De keizer verzamelde uit alle landen een groot leger van volk en trok op deze Franken en versloegen er uitermate veel en verdreef ze uit hun landen zodat ze kwamen met hun overste hoofdman geheten Priamus in Duitsland, in het land van Thringen en daar omtrent en bezetten al die landen tussen de Donau en de Rijn. Dit volk was groot en sterk en bezetten de landen aldaar wel 45 jaar en vermenigvuldigen ze en deden veel kwaad omtrent die landen en onthielden zich aldaar lange tijd met hun hertog Priamus die naar de grote koning Priamus genoemd was. Deze hertog Priamus bracht onder zijn heerschappij al dat land dat lag tussen de Maas en Schelde en voort dat land tussen de Schelde en de Noordzee. Deze Priamus had een zoon geheten Marcomirus en won ook vele landen en steden. Als nu deze Franken een tijdje aldus in Thringen gezeten hadden en zeer vermenigvuldigd waren zo wilden ze niet langer onder een hertog staan en wilden niet hebben dat hun overste hertog zou heten, maar wilden ook een koning hebben. Want andere landen die minder volk en minder van macht waren hadden koningen. En maakten en kozen onder hen een koning genoemd Pharamondt, de zoon van hertog Marcomirus. En dit was de eerste koning van de Franken. En was in het jaar ons Heren 420 en was in de tijd dat Arcadius en Honorius keizers van Rome waren. En na die tijd begonnen ze wetten en beloftes te maken en politie te houden. Toen ze nu een koning hadden trokken ze met grote macht over de Rijn westwaarts en wonnen vele landen en steden als Doornik, Kamerijk, Reims, Parijs, Tours, etc. Voort wonnen ze Trier, Keulen, Bonn en voort alle steden en burchten op de Rijnstroom gelegen tot de Noordzee toe waar deze landen Holland, Zeeland en Sticht van Utrecht in gelegen zijn.

Ende wonnen noch dat lant an den Rijn, dat nu Franckenlandt hiet, daer Wirtzburch die overste hoofstat of is, ende mengden hem mitten Duytschen, mit hylicken ende mitter sprake, ende worden doe Francken genoemt. Ende daerom scrijft hem een bisscop van Wirtzburch een hertoech van Oest-Francken. Enige luden die der dinghen onderscheyt niet en verstaen, menen dattet coninghen van Vrancrijck waren, die Hollandt eerst uutgaven; dat si mit reden wel proeven souden dat si onrecht segghen, want Hollandt nye Walsche tonghe en was, noch onder der Walen onderdanicheit en stonde. Mer het waren coninghen der Francken, ende waren vant eerste ende rechte Vranckrijck, dat nu Franckenlant hiet, daer Wirtzburch die hoofstat of is, als voerseit staet. Want also als die edel Francken van Troyen dat lant bi den Rijn eerst begrepen, als si uut horen landen ende stat van Sicambrien verdreven waren, ende noemden dat lant na hem Franckenlant, daer die coninghen van Franckenlant of ghecomen sijn, ende doe ter tijt die meeste coninghen van der werelt naest den keyser waren, ende pleghen meest al Duytslant ende tlandt omtrent Parijs, dat nu Vrancrijck hiet, te beheren mitten swaerde. Ende hilden hoer palaes ende woenstede soe tot Trier, soe te Coellen, tot Aken, tot Mets, in Lotringen ende daeromtrent, ende waren selden te Parijs. Want dat al een nyeu ghewonnen landt was van den Francken, daer dye Franchoysen hier voermaels of ghecomen sijn. Want dat nu Vrancrijck [45v] hiet plach te hieten in Latijn Francia Togata, dat is in Duytsche Ghemantelt Vrancrijck. Daerom hieten die Franchoysen in Latijn Francigene, dat is in Duytsche te seggen gheboren van den Francken. Ende dese Francken van Troyen deden wijngaert van Troyen comen, ende setten die bi den Rijn, daer sijt begrepen hadden. Ende overmits die hoecheyt van der Francher cronen, die op die tijt was in Franckenlande, soe hieten dye luyden hudens dages die vrye Francken, omdat dat Roomsche Rijck soe hoechlic bij hem verheven ende gheeert wert. Puppijn die Grove was een Duytsch geboren; Kaerle Marteel wert in onechte te Trier gheboren. Puppijn die Cleyne, sijn soen, hilt sijn woenstadt tot Coellen. Kaerl die Grote, sijn soen, bouwede sijn woninghe tot Aken ende plach daer te wonen, eer hi keyser van Romen wert. Ende was tot Ingelheim opten Rijn in Franckenlande gheboren. Daernae, alsoe dese coninghen van Franckenlande uut Spangen daghelixs veel anstoets hadden, die op die tijt noch heyden waren, ende West-Vranckrijck sere anvochten, (daer Parijs, Orliens, Tours ende andere grote steden inne leggen) soe bleven die Franche coningen veel in dien landen, soe dattet veel bewoent wert. Ende coninck Kaerl dede wijngaert comen uut Franckenlande, ende deden overal setten in Vrancrijck, dat een soet bequaem lant is, soedat si seder die tijt die croen aldaer gehouden hebben die si mitten besittingen des Heyligen Roomschn Rijcs seer groot ende wijdt gemaect hebben. Doch after die tijt dat si hem aldaer soe vaste nederstelden, soe is dat Heylige Rijck uut horen handen gecomen, als kenlick is; want si hem doe meer totter Walscher tongen gaven, dan totter Duytscher heren. Die Walen oft Franchoysen en mogen dat rijck niet besitten, also die paeus dat ordineerde in ene gemene concilie ende rade mitten coningen van Germanien, Francken ende van Sassen, dat nu altemalen Almangen hiet, dat is Duytslande; als dat dat Heylige Rijck altijt geregeert soude wesen van den Duytschen. Ende die soud men kiesen bi den hogen VII coervorsten, die in Duytslant dairtoe gevoecht sijn, als na geseyt sal worden, seder den tijt dat dat rijck der Grieken ofgetogen wert bi ghemenen rade der Heyliger Kercken ende des Heylich Rijcs, overmidts dat si der kercken ende der kersten gelove twewerf hulpe weygerden tegen die heydense Sarasinen, die die Heylige Kercke ende kerstenheit in Ytalien seer destrueerden ende jammerlic verdructen; daer die drierhande Duytsche Nacye willichlic toe bereyt waren ende in Goeds ere ende der Moeder der Heyliger Kercke die heydenen ende Sarasinen mit horen mogentheit verdreven. Welcke drierhande Duytsche tongen waren: Germanien; Francken ende Sassen, ende doe altesamen mit enen name geheten worden Almanyen, dats in Duytsche te seggen een grote vlogel. Want die Aern des Heyligen Roomschen Rijcs grote vlogelen heeft om vele cleine vogelkens onder hem te bescutten ende te voeden. Hierom hebben si onrecht, die die coningen van Francken heten coningen van Vrancrijc; want Vrancrijc is een nyeu landt bi den anderen, ende is geheten der Francken Rijck overmits dat die Francken dat lant wonnen alre eerst van den heydenen; ende is wel te proven dat die Francken menich hondert jaren waren voer die Franchoysen. Hiernae, doe die Franchoysen groot ende machtich worden mitter Walscher nacye, also si den Francken ofghingen, daer si of gecomen waren, ende si van den Heylige Rijck ofgeset worden bi ghemenen overdrachte dat die Duytschen dat Rijcke altijt behouden souden, so wert daerna den Franchoysen tot moetsoene geordineert, dat die eer gedeylt soude worden. Ende want die kerstenheyt staet in drie principalen nacien; so souden die Romeinen ende Ytalianen hebben die Roomsche Kercke, omdat si een beghinsel waren des heylighen kersten geloves. Die Germeinen ende Franckn, dat sijn die Duytschen, souden hebben dat Heylighe Roomsche Rijck om hoer moghentheyt willen. Ende die Franchoysen ende Walen souden hebben die schole, om hore wijsheit ende cloecheit willen, als dat noch huden des daghes is. Hier hebdij nu ghehoert hoe dat die Francken in Duytschen lande ghecomen sijn opten Rijnstrome, [46r] ende hoe si dat lant daer eerst begrepen, ende hoe dat die Franchoysen van desen Francken voert horen ofcoemst genomen hebben, ende West-Vrancrijc noch opten dach van huden besitten. Nu wil ic weder keren op mijn voergenomen materie.

En wonnen nog dat land aan dn Rijn dat nu Frankenland heet daar Würzburg de overste hoofdstad van is en mengden zich met de Duitsers met huwelijk en met afspraken en werden toen Franken genoemd. En daarom schrijft zich een bisschop van Wrzburg een hertog van Oost-Franken. Enige lieden die het onderscheid der dingen niet verstaan menen dat het koningen van Frankrijk waren die Holland eerst uitgaven; dat ze met reden wel beproeven zouden dat ze met onrecht zeggen, want Holland was geen Waalse taal, nog onder de Walen onderdanigheid stond. Maar het waren koningen der Franken en waren van het eerste en rechte Frankrijk dat nu Frankenland heet waar Würzburg de hoofdstad van was. Want alzo als de edele Franken van Troje dat land bij de Rijn eerst begrepen toen ze uit hun land en stad Sicambri verdreven waren en noemden dat land naar hen Frankenland daar de koningen van Frankenland van gekomen zijn en toen ter tijd die meeste koningen van de wereld naast de keizer waren plagen meest al Duitsland en het land omtrent Parijs, dat nu Frankrijk heet, te beheren met het zwaard. En hielden hun paleis en woonplaats zo te Trier, zo te Keulen, tet Aken, tet Metz, in Lotharingen en daaromtrent en waren zelden te Parijs. Want dat was geheel een nieuwgewonnen land van de Franken daar de Fransen hier voormaals van gekomen zijn. Want dat nu Frankrijk [45v] heet plag te heten in het Latijn Francia Togata, dat is in Diets Bemanteld Frankrijk. Daarom heten de Fransen in Latijn Francigene, dat betekent in Diets geboren van de Franken. En deze Franken van Troje lieten wijngaard van Troje komen en zette die bij de Rijn daar zij het begrepen hadden. En vanwege de hoogheid van de Franse kroon die op die tijd was in Frankenland zo heten die lieden hedendaags de vrije Franken omdat het Roomse rijk zo hoog bij hen verheven en geerd werd. Pepijn die Grove was Duits geboren; Karel Martel werd in onecht te Trier geboren. Pepijn de Kleine, zijn zoon, hield zijn woonplaats te Keulen. Karel de Grote, zijn zoon, bouwde zijn woning te Aken en plag daar te wonen eer hij keizer van Rome werd. En was te Ingelheim aan de Rijn in Frankenland geboren. Daarna, alzo deze koningen van Frankenland uit Spanje dagelijks veel aanstoot hadden die op die tijd nog heiden waren en West-Frankrijk zeer bevochten, (daar Parijs, Orleans, Tours en andere grote steden in liggen) zo bleven de Franse koningen veel in die landen zodat het veel bewoond werd. En koning Karel liet wijngaard komen uit Frankenland en liet het overal zetten in Frankrijk zodat het een lieflijk en bekaam land is zodat ze sinds die tijd de kroon aldaar gehouden hebben die ze met de bezittingen van het Heilige Roomse Rijk zeer groot en wijd gemaakt hebben. Doch na die tijd dat ze zich aldaar zo vast nestelden zo is dat Heilige Rijk uit hun handen gekomen als bekend is; want ze zich toen meer tot de Waalse spraak gaven dan tot de Duitse heren. De Walen of Fransen mogen dat rijk niet bezitten, alzo de paus dat ordineerde in een algemene concilie en raad met de koningen van Germani, Franken en van Saksen dat nu allemaal Allemagne heet, dat is Duitsland; als dat dat Heilige Rijk altijd geregeerd zou wezen van de Duitsers. En die zou men kiezen bij de hoge 7 keurvorsten die in Duitsland daartoe bevoegd zijn zoals hierna gezegd zal worden sinds de tijd dat dit rijk van de Grieken afgetrokken werd bij algemene raad der Heilige Kerk en het Heilige Rijk vanwege dat ze de kerk en het christen geloof tweemaal hulp weigerden tegen de heidense Saracenen die de Heilige Kerk en christenheid in Italie zeer vernielden en droevig verdrukten; daar de drievormige Duitse Natie gewillig toe bereid waren en in Gods eer en de Moeder der Heilige Kerk de heidenen en Saracenen met hun mogendheid verdreven. Welke drievormige Duitse talen waren: Germani; Franken en Saksers, en toen alle tezamen met een naam geheten worden Allemagne, dat betekent in Duits een grote vleugel. Want de Arend der Heilige Roomse Rijk heeft grote vleugels om vele kleine vogeltjes onder hem te beschutten en te voeden. Hierom hebben ze onrecht dat de koningen van Franken koningen van Frankrijk noemen; want Frankrijk is een nieuw land bij de anderen, en is geheten Franken Rijk vanwege dat de Franken dat land wonnen allereerst van de heidenen; en is wel te beproeven dat de Franken menige honderd jaren waren voor de Fransen. Hierna, toen de Fransen groot en machtig worden met de Waalse natie, alzo ze de Franken afgingen daar ze van gekomen waren en ze van het Heilige Rijk afgezet werden bij algemeen overdracht dat de Duitsers dat Rijk altijd behouden zouden zo werd daarna de Fransen tot overeenkomst geordineerd dat de eer gedeeld zou worden. En omdat de christenheid staat in drie voornaamste naties; zo zouden de Romeinen en Italianen hebben de Roomse Kerk omdat ze een begin waren van het heilige christen geloof. De Germanen en Franken, dat zijn de Duitsers, zouden hebben dat Heilige Roomse rijk vanwege hun mogendheid. En de Fransen en Walen zouden hebben de school om hun wijsheid en kloekheid, als dat nog heden des dag is. Hier heb je nu gehoord hoe dat de Franken in Duitsland gekomen zijn op de Rijnstroom [46r] en hoe ze dat land daar eerst begrepen en hoe dat de Fransen van deze Franken voort hun afkomst genomen hebben en West-Frankrijk nog op de dag van heden bezitten. Nu wil ik weer keren op mijn voorgenomen materie.

Hoe dat die keyser Valentiniaen overwan die Wilthen, Hollanders ende Vriesen, ende destrueerde dat grote casteel tot Wiltenburch.

Dat XXIII capittel.

In den jare na ons Heren geboort CCC ende LXX of daeromtrent, maecten die Wilthen, dat sijn nu Stichtse, ende die Slaven, dat sijn nu Hollanders, ende die Neder-Sassens, dat sijn nu Vriesen, een aliaence ende overdracht mit malcander, ende vergaerden een alten groten hope volcs, ende ghingen te scepe omme den Rijn op te varen, ende mit heercracht te anvechten ende destrueren alle tWalsche landt ende Hoech-Duytslant, als si deden. Ende togen den Rijn op, doende grote scade van roven ende branden, slaende ende dodende al dat si crigen konden. Die keyser Valentiniaen dit vernemende, heeft groot volc van wapenen vergadert, om dit verwoede ende wrede volc te wederstaen, ende heeft enen groten swaren strijt tegen dit onstuere volc gehadt, ende verwan se. Ende hi nam hoer scepen, ende voer den Rijn neder, ende destrueerde ende verwoeste, werpende ter neder hoer grote ende starcke casteel tot Wiltenburch, ende bedwanc dese luden ende Vriesen, dat si tot sinen geboden mosten staen. Ende also dit lant van der Neder-Sassens een kout lant was, soe noemdent die Romeynen Vrieslant; nochtans seggen enige historijscrivers, als Plinius die Anderde, dat dit lant van den Neder-Sassen lange tijt voer desen keyser Valentiniaen Vrieslant genoemt was.

Hoe dat keizer Valentianus overwon de Wilten, Hollanders en Friezen en vernielde dat grote kasteel te Wiltenburcht.

Dat XXIII kapittel.

In het haar na de geboorte van onze Heer 370 of daaromtrent maakten de Wilten, dat zijn nu Stichtse, en die Slaven, dat zijn nu Hollanders, en de Neder-Saksers, dat zijn nu Friezen, een alliantie en overdracht met elkaar en verzamelden een al te grote hoop volk en gingen te scheep om de Rijn op te varen en met legerkracht te bevechten en vernielen het hele Waalse land en Hoog-Duitsland, zoals ze deden. En trokken de Rijn op en deden grote schade van roven en branden, sloegen en doodden alles dat ze krijgen konden. Die keizer Valentianus vernam dit en heeft groot wapenvolk verzameld om dit verwoede en wrede volk te weerstaan en heeft een grote zware strijd tegen dit stuurse volk gehad en overwon ze. En hij nam hun schepen en voer de Rijn neder en vernielde en verwoestte en wierp neer hun grote en sterke kasteel te Wiltenburcht en bedwong deze lieden en Friezen zodat ze tot zijn gebod moesten staan. En alzo dit land van de Neder-Saksers een koud land zo noemden de Romeinen het Friesland; nochtans zeggen enige historieschrijvers, zoals Plinius de volgende, dat dit land van de Neder-Saksers lange tijd voor deze keizer Valentianus Friesland genoemd was.

Hoe dat die Vriesen ofte Neder-Sassen dat conincrijk van Brittangen becrachtigden ende wonnen.

Dat XXIIII capittel.

Omtrent die jaren ons Heren III C ende LXXXV was een coninc in Engelant, genoemt Vortigernus, ende was een kersten prince. Dese leet veel anstoets van den Picten ende Scotten, die dicwils in Engelant quamen, rovende ende brandende, ende deden veel quaets. So sijn in desen tiden III grote, lange scepen in Engelant gecomen, wel ghewapent, ende toegemaect ten oerloge, mit veel volcs, hebbende over hem II cappeteinen, genoemt Horsus ende Eugistus. Ende quamen in een contreye van den lande omtrent die stadt van Canthuarien, daer die coninc op die tijt lach. Terstont was den coninc die boetscap gedaen, datter III grote scepen mit volc van wapenen angecomen waren; ende waren mannen van groter statueren ende lichame, cloec ende starck van live ende moede. Die coninc dede se bi hem comen, ende onder den anderen sach hi desen tween, dat si die ander te boven ghingen in edelheit, scoenheit ende vromicheit, ende vraechde waerom si in sijn conincrijc gecomen waren. Eugistus, die die outste ende bequaemste was van hem allen, sprac: Ԉere coninc, wi sijn uuten lande van Sassen, gelegen in Duytschen lande, ende sijn uut ouder ghewoenten uut onsen landen verdreven om uwer coninclike majesteit oft enen anderen prince te dienste te comen. Want het is een gewoente in onsen landen dat, wanneer des volcs te vele is, ende si alle den cost ende neringe in den lande niet gewinnen noch hem behelpen en mogen, so comen die princen ende oversten van den landen te samen, ende doen bi hem vergaderen alle die joncste ende vroomste van den landen, ende nemen daeruut dien dat by sorte toecompt die cloecste ende vroomste, dat dye sullen uuten lande trecken, ende horen cost buten soecken, om alsoe die landen te lichten van den overtallicheden des volcs. Ende na deser gewoenten ende usancien is ons dit toegevallen, ende hebben ons ij, als mi, die Eugistus genoemt bin, ende desen mijn broeder, die Horsus ghenoemt, tot overmans ende cappeteinen gheset. Wi, die ghehoersaem wilden wesen onsen oversten, [46v] ende houden die oude manieren van den landen, sijn te schepe gheghaen, ende sijn by des gods Mercuriusՠgehengenisse ende leidinge in desen uwen conincrijck gecomen.ՠDie coninck, als hij hoerde den name Mercurius, vraghede wat religie ende gelove si hadden. Eugistus seide: ԗi eren ende aenbeden onse goden als Saturnus, ende bysonder den god Mercurius, die de werelt regeren, welcken Mercurium wi heten na onsen sprake Woeden; ende desen hebben onse ouders toegescict den IIII dach van der weken, dat wi hem dan eren sullen, ende heten denselven dach woensdach. Na desen eren wi die alre mogenste goddinne, gheheten Fera, die wi na onse sprake hieten Fridi; ende vieren dye opten VI dach van der weken, ende noemen die Fridendach.ՠDoen antwoerde die coninck, ende seyde: Ԗan uwen gelove, dat ongelove is, bin ic sere in bedroeft; mer van uwer coemste bin ic seer verblijt, want ic u grotelic van doen hebben sal tegen mine vianden, die mi dicwils overvallen. Dus ist dat ghi mi getroulic dienen ende mijn lant beschermen wilt, ic wil u grotelic versien van ghelt schat ende goet, ende wil u doen hebben een bequame plaetse in mijn conincrijcke, daer ghi u onthouwen moecht.ՠDese Friesen waren terstont bereyt, ende beloefden den coninc hulde ende manschip, hout ende trou te wesen. Onlange hierna quamen die Picten ende Scotten uuten lande van Albanien mit groter heercracht, rovende ende brandende int noorteynde van Brittangen. Als dit die coninc Vortirgernus vernam, vergaerde hi groot volck van wapenen, ende toech over die riviere van der Humber, dit wrede volck te gemoet; daer geviel enen groten strijt tusschen den Brittoenen ende den Scotten, mer die Sassens ofte Friesen, die groot ende starck van live waren, hadden hem soe vromelic in desen stride, dat die Scotten, die altijt te verwinnen plagen, nu van den Friesen verwonnen worden, ende worden uuten lande verdreven, latende vele van horen scepen ende volck van wapenen. Als die coninck bi desen Friesen victorie hadde gehadt, dancte hi desen II cappeteinen hoechlicken, ende begaefde se mit grote ghiften ende gaven. Eugistus, die cloeck ende subtijl was, dochte hoe hi best een stede of fortresse in den lande crigen mochte, sprack totten coninc aldus: ‘Here coninc, also ic verstaen hebbe, so sijnder weinich van uwe onderstaten die u beminnen, ende willen enen anderen coninc maken; ende uwe vianden comen oec an allen canten, ende beroven uwe landen. Dus oft u beliefde dat wi senden in onsen landen om meer hulps ende bistant van volck; mer een dinc begeerde ic wel van minen here den coninck.’Doen seyde die coninck: ԓendt boden uut, ende laet comen also veel volcs alst u belieft; ende wat ghi van mi begeert, wil ic gaerne doen.’[47r]

Hoe dat de Friezen of Neder-Saksers dat koninkrijk van Brittanni bekrachtigden en wonnen.

Dat XXIIII kapittel.

Omtrent het jaar ons Heren 335 was er een koning in Engeland genoemd Vortigemus en was een christen prins. Deze leed veel aanstoot van de Picten en Schotten die vaak in Engeland kwamen rovend en brandend en deden veel kwaad. Zo zijn in deze tijd 3 grote, lange schepen in Engeland gekomen, goed gewapend en klaar gemaakt ten oorlog met veel volk en hadden over zich 2 kapiteins, genoemd Horsus en Eugistus. En kwamen in een gebied van het land omtrent de stad Canterbury daar de koning op die tijd lag. Terstond was de koning de boodschap gedaan dat er 3 grote schepen met wapenvolk aangekomen waren; en waren mannen van grote staturen en lichaam, kloek en sterk van lijf en gemoed. De koning liet ze bij hem komen en andere de anderen zag hij deze twee dat ze de anderen te boven gingen in edelheid, schoonheid en dapperheid en vroeg waarom ze in zijn koninkrijk gekomen waren. Eugistus, die de oudste en bekwaamste was van hen allen, sprak: Ԉeer koning, we zijn uit het land Saksen, gelegen in Duitsland, en zijn uit oude gewoonten uit onze landen verdreven om uw koninklijke majesteit of een andere prins te dienst te komen. Want het is een gewoonte in onze landen dat wanneer er te veel volk is en ze allen de kost en nering in het land niet gewinnen nog zich behelpen mogen zo komen de prinsen en oversten van de landen tezamen en laten bij zich verzamelen alle jongste en dappersten van het land en nemen daaruit die dat bij soort toekomt de kloekste en dapperste dat die uit het land zullen trekken en hun kost buiten zoeken om alzo die landen te verlichten van den overtolligheid van volk. En naar deze gewoonte en gebruik is ons dit toegevallen en hebben ons 2, als mij die Eugistus genoemd ben, en deze mijn broeder die Horsus genoemd worden tot overste man en kapiteins gezet. Wij die gehoorzaam willen wezen onze oversten [46v] en houden de oude manieren van de landen zijn te scheep gegaan en zijn bij de god Mercurius toestaan en leiding in deze uw koninkrijk gekomen.’ Die koning, toen hij de naam Mercurius hoorde vroeg wat religie en geloof ze hadden. Eugistus zei: ‘Wij eren en aanbidden onze goden als Saturnus en vooral de god Mercurius die de wereld regeren, welke Mercurius we naar onze taal noemen Wodan; en dezen hebben onze ouders toe geschikt de 4^de dag der week dat we hem dan eren zullen en noemen diezelfde dag woensdag. Na deze eren we de aller vermogendste godin geheten Fera die we in onze taal noemen Freya; en vieren die op de 6^de dag van de week en noemen die vrijdag.’ Toen antwoordde de koning en zei: ‘Van uw geloof wat ongeloof is ben ik zeer bedroefd; maar van uw komst ben ik zeer verblijd want ik zal u zeer nodig hebben tegen mijn vijanden die me vaak overvallen. Dus is het dat ge me trouw wil dienen en mijn land beschermen wil, ik wil u zeer voorzien van geld, schat en goed en wil u laten hebben een bekwame plaats in mijn koninkrijk waar ge u onthouden mag.’ Deze Friezen waren terstond bereid en beloofden de koning hulde en manschap, behouden en trouw te wezen. Kort hierna kwamen de Picten en Schotten uit het land Albanien met grote legermacht, rovende en brandende in het noordeinde van Brittannië. Toen dit koning Vortirgenus vernam verzamelde hij groot wapenvolk en trok over de rivier Humber dit wrede volk tegemoet; daar geviel een grote strijd tussen de Britten en de Schotten, maar de Saksers of Friezen die groot en sterk van lijf waren hielden zich zo dapper in deze strijd zo dat de Schotten, die altijd te overwinnen plagen nu van de Friezen overwonnen werden en werden uit het land verdreven en lieten veel van hun schepen en wapenvolk. Toen de koning door deze Friezen victorie had gehad bedankte hij deze 2 kapiteins zeer en begaafde ze met grote giften en gaven. Eugistus, die kloek en subtiel was, dacht hoe hij het beste een stad of fort in het land krijgen mocht, sprak tot de koning aldus: “Heer koning, alzo ik verstaan heb zo zijn er weinig van uw onderzaten die u beminnen en willen een andere koning maken; en uw vijanden komen ook aan alle kanten en beroven uw landen. Dus als het u belieft dat we in onze landen om meer hulp en bijstand van volk zenden; maar een ding begeer ik wel van mijn heer de koning.’Toen zei de koning: Zendt boden uit en laat alzo veel volk komen als het u belieft; en wat gij van mij begeert wil ik graag doen.’[47r]

Doen seyde Eugistus, danckende den coninc sere, ende sprac: Ԉere ic dancke u hoechlicken van den ghiften ende gaven die ghi mi verleent ende ghegeven hebt. Mer also ic van hogen ende edelen bloede gecomen bin, ende eens hertogen sone bin, en hebdi mi nochtans soe niet gheeert alst betaemt eens hertogen soen: want ghi soudt mi ymmers een stede oft fortresse gegeven hebben, om mede geacht te wesen onder uwen anderen princen ende heren.ՠDoe seyde die coninc: ‘Ten betaemt mi niet u sulcke gaven te geven want ghi vreemde ende heydense luden sijt, ende en kenne u manieren ende gewoenten noch niet; aldus en mach ic u niet ghelijcken noch begaven als andere princen mijns conincrijcs; ende si en soudent oec niet willen gehengen.ՠDoe seyde Eugistus: ‘Verleent mi dan so vele plaets ende stede in u conincrijck als een huyt van eenre ossen bedecken mach, daer ic een huys ende woninge timmeren mach, daer ic mi in onthouden mach alst noot si. Ic heb altijt getrou gheweest, ende noch bin, ende bliven sal.ՠDie coninc admitteerde ende toeliet sijn begheerte, ende Eugistus sandt ter stont een bode uut in Vrieslant om meer volcs van wapenen; ende daerentusschen verspide hi dat lant om een fortresse ende starcte te doen timmeren, ende nam den ossenhuyt, ende sneet die an lange smale rimen, ende omleyde dat lant, ende timmerde in enen stenigen gront een veste ende starcte, ende dede dat hieten na den riemen van den ossenhuyt in Engelscher sprake Kaercorre, dat is in Sassens oft in Vriesscher sprake Cancastre, dat wi nu hieten Lancaster. Hierentusschen sijn die boden wederom gecomen, brengende mit hem XVIII grote scepen mit volck van wapenen, ende hadden mit hem mede gebrocht Eugistusՠdochter genoemt Ronire; ende was een uutermaten scone joncfrouwe. Als si nu gecomen waren, node Eugistus den coninc ten eten bi hem, om sijn nyeuwe casteel ende stede te sien, ende oec mede dat volck van wapenen. Die coninc quam daer mit weinich ghesins, ende prees seer dat nyeuwe gebouwede werck. Ende als die coninc feestlick ende eerlick wel tracteert was, quam int eynde dese joncfrouwe Ronire, EugistusՍ dochter, uuter cameren, costlick bereit ende toegemaect, hebbende in hoer hant een gouden coppe mit wijn, ende viel den coninc te voete, seggende: ‘Liever king, wacht heyl!’ Die coninc siende dese scone joncfrouwe voer hem knielende, en verstont se niet wat si seyde, ende verwonderde seer van hoerre uutnemende scoenheit, ende riep sinen camerlinc, dat hi hem seggen soude wat dese joncfrouwe seyde, ende wat hi antwoerden soude. Doe seyde die camerlinc: ‘Gi noemt u te wesen coninc, ende gruet u vrientlicken, ende begeert dat gi van haer hant drincken wilt. Aldus suldi seggen: ‘Drinct heyl!’ Dwelck die coninc dede, ende seyde: ‘Drinct heyl!’ Ende si dranck voer, ende gaft den coninc. Ende als hi gedroncken hadde, custe hi dese joncfrouwe, ende wert mit groter liefden van binnen ontsteken. Ende hiervan is die manier in Engelant gebleven, als si in geselscappe sitten, dat dieghene die drincken wil, seyt: ԗacht heyl!ՠende dander seyt: Ԅrinct heyl!ՠDie coninc mit groten drancke bevangen wesende, ende dye duvel sijn hert beseten hebbende, wert mit groter onsprekelicker liefden bevaen van deser joncfrouwe, ende begeerde se van horen vader tot enen echten wive te hebben. Ende dit was wel een duvels temptacie, dat hi, die kersten was, begeerde te slapen by ene heydensse joncfrouwe. Eugistus, die een cloeck, subtijl man was, nam raet mit sinen broeder Horsus ende mit anderen princen uut Duytschen landen, anmerckende des conincks lichtvaerdicheit, ende vraechde henluden, wat hi beste den coninc ter antwoert geven soude. Si rieden hem allegader, dat hi sijn dochter den coninc gave, ende dat die coninc hen daervoer geven soude een porcie van den lande geheten Cantuarien. Ende dat huwelick is toegegaen, ende die coninc sliep bi deser joncfrouwe, ende had se uutermaten lief. Dit vernamen die princen ende edelen van den lande, ende oec mede sijn III sonen, die hi in onechte te vorens gewonnen hadde, ende grepen enen groten nijt opten coninck. Die outste van desen sonen was genoemt Voertunerus; dander Catigerus; die derde Pasthencius. Als dit huwelick dus volbrocht was, seyde Eugistus totten coninc: ԉck bin u vader ende u raetsman; [47v] dus leeft na minen rade. Ghi sult alle uwe vianden overmits die cracht ende macht mijns volcs onder uwen bedwang brengen ende te bovengaen. Wi sullen hier laten comen minen soen Octa, mit mijn broeders soen Ebissa; ende dit sijn vrome, strijtbare mannen. Ghi sult hem geven die regionen ende landen leggende int noorden van Brittangen, ende die landen sullen si bewaren ende bescermen voer den anloop der Barbaren, Picten ende Scotten.Ս Die coninc was seer wel tevreden, ende dede legaten uutsenden, ende die cappeteinen als Octa, Ebissa ende Cherdick quamen mit III C scepen over in Engelant. Die welke die coninc allegader minlicken ontfing. Ende van dien dage voert vermeerden die Vriesen ende Sassens in Engelant. Die Engelschen dit siende, verduchten dat dit volck hem te machtich worden mochten, begeerden an den coninc dat hij se weder uuten lande dede trecken, want ten betaemde niet, dat die heyden onder den kerstenen souden converseren ende gemeenschap hebben; ende men en konde den kerstenen voer die heydenen niet kennen, ende dat argher was: die kerstene vrouwen ende maechden worden ghehuwelict an den heydenen, ende uut desen waren si verduchtende dat se hem te machtig vallen souden. Die coninc en achte der Engelscher woerden ende raet niet, want hij dye Sassens ende Vriesen uutermaten seer beminde doer die liefde sijnre coninginne. Dit merckende dye Engelsche, hebben den coninc begeven, ende opworpen ende coren des conincs outste soen Voertunerus tot enen coninc. Dese began terstont die Barbaren ende Sassens te bevechten ende uut sinen landen te verdriven, ende hadde grote sware striden tegen een, ende hadde alle wege victorie. Ende in den anderden strijt sloegen Horsus ende Catigerus, des conincs ander soen, ende dees conincs Voertunerus broeder, malcanderen doot. Ende in den derden strijt namen die Sassens ofte Vriesen die vlucht, ende weken mit hoer scepen int eylant van Thaneth. Die coninc mitten sinen hebben se vervolcht ende mit scepen belegen, ende dagelixs infesteert ende angevochten, ende als si der Engelscher anvechten niet langer verdragen en konden, hebben si den coninc Vertigernum, die in allen striden bi hen was gesonnen an sinen soen Voertunerum, begerende dat hi henluden wilde gonnen uuten landen te trecken wederom in Duytslant, dwelcke hen gegont ende consenteert wert. Ende togen weder over in Sassen ende Vrieslant, afterlatende wiven ende kinderen. Ende die coninc Vortunerus heeft dat lant weder purgeert ende gereinicht van den heydenen, mer hi en leefde niet lange daerna, ende wert vergeven, ende leyt tot Londen begraven. Na des conincs Vortunerusՠdoot wert Vortigernus die vader weder in sijn rijck verheven ende coninc gemaect; ende doer grote instancie ende bede der coninginne dede die coninc Eugistum wedercomen in Brittangen oft Engelant; mer dat hi ymmers heymelicken quame ende mit weinich ghesins ende geselscaps, opdatter onder den Brittoenen, sine ondersaten, gene discordye ende oploep en quame tegen den Barbaren ende Sassens. Eugistus verhorende den doot des conincs Vortunerus heeft vele scepen doen bereyden, ende vergaerde vele volcs van wapenen, tot III C M man toe, ende quam daermede in Brittangen.

Toen zei Eugistus en bedankte de koning zeer en sprak: ‘Heer, ik dank u zeer van de giften en gaven die gij me verleend en gegeven hebt. Maar alzo ik van hoog en edel bloed gekomen ben en een zoon van een hertog ben zo heb je me nochtans niet zo geerd zoals het betaamt een zoon van een hertog, want hij zou mij immers een stad of fort gegeven hebben om me geacht te wezen onder uw andere prinsen en heren.’Toen zei de koning: Het betaamt me niet u zulke gaven te geven want gij bent vreemde en heidense lieden en ken uw manieren en gewoonten nog niet; aldus mag ik u niet vergelijken nog begiftigen zoals andere prinsen van mijn koninkrijk; en ze zouden het ook niet willen toestaan. Toen zei Eugistus: ‘Verleen me dan zoveel plaats en ruimte in uw koninkrijk als een huid van een os bedekken mag waar ik een huis en woning timmeren mag waar ik me in onthouden mag als het nodig is. Ik ben altijd getrouw geweest en nog ben en blijven zal.’ De koning toe stond en toeliet zijn begeerte en Eugistus zond terstond een bode uit in Friesland om meer wapenvolk; en ondertussen bespiedde hij dat land om een fort en sterkte te laten timmeren en nam de ossenhuid en sneed die aan lange smalle riemen en omlegde dat land en timmerde in een stenige grond een vesting en sterkte en liet dat heten naar de riemen van ossenhuid in Engelse taal Kaercorre, dat is in Saksische of in Friese taal Cancastre dat we nu noemden Lancaster. Ondertussen zijn de boden wederom gekomen en brachten met hen 18 grote schepen met wapenvolk en hadden met hen meegebracht Eugistus dochter genoemd Ronire; en was een uitermate mooie jonkvrouw. Toen ze nu gekomen waren nodigde koning Eugistus hen te eten bij hem om zijn nieuwe kasteel en stad te zien en ook mede dat wapenvolk. De koning kwam daar met weinig gezin en prees zeer dat nieuwgebouwde werk. En toen de koning feestelijk en fatsoenlijk getrakteerd was kwam in het einde deze jonkvrouw Ronire uit de kamer kostbaar bereid en had in haar hand een gouden kop met wijn en viel de koning te voeten en zei: ‘Lieve koning, wacht heil!’ De koning die deze mooie jonkvrouw voor hem zag knielen en verstond niet wat ze zei en verwonderde zich zeer van haar uitnemend schoonheid en riep zijn kamerling dat hij hem zeggen zou wat deze jonkvrouw zei en wat hij antwoorden zou. Toen zei die kamerling: Ze noemt u te wezen koningen groet u vriendelijk en begeert dat ge van haar hand drinken wit. Aldus zal je zeggen; “Drink heil!’ Wat de koning deed en zei: ‘Drink heil!’ En ze dronk voor en gaf het de koning. En toen hij gedronken had kuste hij deze jonkvrouw en werd met grote liefden van binnen ontstoken. En hiervan is de manier in Engeland gebleven als ze in gezelschap zitten dat diegene die drinken wil zegt: ‘Wacht heil! ‘En de ander zegt: ‘Drinkt heil!’ De koning was met veel drank bevangen en de duivel bezette zijn hart en werd met grote onuitspreekbare liefde bevangen van deze jonkvrouw en begeerde ze van haar vader tot een echt wijf te hebben. En dit was wel een duivelse verleiding dat hij, die christen was, begeerde te slapen bij een heidense jonkvrouw. Eugistus, die een kloek, subtiel man was, nam raad met zijn broeder Horsus en met andere prinsen uit Duitsland, en merkte de lichtvaardigheid van de koning en vroeg hen wat hij beste de koning ten antwoord geven zou. Ze raadden hem allemaal dat hij zijn dochter de koning gaf en dat di koning hen daarvoor geven zou en portie van het land geheten Canterbury. En dat huwelijk is toegegaan en de koning sliep bij deze jonkvrouw en had haar uitermate lief. Dit vernamen de prinsen en edelen van het land en ook mede zijn 3 zonen die hij in onecht tevoren gewonnen had en grepen een grote nijd op de koning. De oudste van deze zonen was genoemd Vortunerus; de ander Catigerus; de derde Pasthencius. Toen dit huwelijk aldus volbracht was zei Eugistus tot de koning: ԉk ben uw vader en uw raadsman; [47v] dus lee naar mijn raad. Gij zal al uw vijanden vanwege de kracht en macht van mijn volk onder uw bedwang brengen en te boven gaan. Wij zullen hier laten komen mijn zoon Octa met de zoon van mijn broeder Ebissa; en dit zijn dappere, strijdbare mannen. Gij zal hen geven die regionen en landen die liggen in het noorden van Brittanni en de landen zullen ze bewaren en beschermen voor de aanloop der Barbaren, Picten en Schotten.ՠie koning was zeer goed tevreden en liet legaten uitzenden en de kapiteins als Octa, Ebissa en Cherdick kwamen met 300 schepen over in Engeland. Die de koning allemaal minlijk ontving. En van die dag voort vermeerderde de Friezen en Saksers in Engeland. De Engelsen die dit zagen vreesden dat dit volk hen te machtig worden mochten en begeerden van de koning dat hij ze weer uit het land liet vertrekken want het betaamde niet dat die heidenen onder de christenen zouden converseren en gemeenschap hebben; en men en kon de christenen voor di heidenen niet herkennen en dat erger was: de christenvrouwen en maagden werden gehuwelijkt aan dn heidenen en hierom vreesden ze dat ze hen te machtig zouden vallen. De koning achtte de Engelse woorden en raad niet want hij beminde de Saksers en Friezen uitermate zeer door de liefde van zijn koningin. Dit merkten de Engelsen en hebben de koning begeven en wierpen op en kozen de oudste zoon Vortunerus tot een koning. Dee begon terstond de Barbaren en Saksers te bevechten en uit zijn landen te verdrijven en had grote zware strijd tegen een en had allerwege victorie. En in de volgende strijd sloegen Horsus en Catigerus, de onder zoon van de koning en broeder van deze Vortunerus, elkaar dood. En in de derde strijd namen de Saksers of Friezen de vlucht en weken met hun schepen in het eiland Thanet. De koning met de zijne hebben ze gevolgd en met schepen belegerd en dagelijks gekweld en aangevochten en toen ze het Engelse aanvechten niet langer verdragen konden hebben ze koning Vertigernum die in alle strijd bij hem was gezonden aan zijn zoon Vortunerus en begeerde dat hij hem wilde gunnen uit het land weer in in Duitsland te trekken wat hem gegund en toegestemd werd. En trokken weer over in Saksen en Friesland en liet na wijven en kinderen. En koning Vortunerus heeft dat land weer gezuiverd en gereinigd van de heidenen, maar hij leefde niet lang daarna en werd vergeven en ligt te Londen begraven. Na de dood van koning Vortunerus werd Vortigernus, de vader, weer in zijn rijk verheven en koning gemaakt; en door grote instanties en bede der koningin liet koning hij Eugistus terugkomen in Brittannië of Engeland; maar dat hij immer heimelijk kwam en met weinig gezin en gezelschap opdat er onder de Britten, zijn onderzaten, gene tweedracht en oploop kwam tegen de Barbaren en Saksers. Eugistus hoorde de dood van de koning Vortunerus en heeft vele schepen laten bereiden en verzamelde veel wapenvolk tot 300 000man toe en kwam daarmee in Brittannië.

Die coninc ende edelen van den landen dit vernemende, waren des in groten oevele ende onvrede, ende sloten mit ghemenen rade desen Sassens ende Vriesen weder uut horen landen te verdriven. Die coninginne dit verstaende, dede dit terstont horen vader Eugistus te weten, ende dat hi hem hierop soude versien. Waerom dat hi enen valschen raet mitten sijnen versiert ende opghenomen heeft, ende heeft sijnen leghaten ende boden ghesonnen an den coninck ende baroenen ende edelen van den lande, segghende aldus: Als dat hi soe grooten menichte van volcke daer mit hem gebrocht hadde, niet om daer in den lande te bliven oft enige scade oft hinder den lande te doen, mer die sake waerom allene was dese: want hi vermoede dat Vortinerus die coninck noch leefde. Aldus hadde hi hem weder willen verdriven, dat hi hem hadde alsdan mogen wederstaen; mer want hi nu sekerlick wiste dat hi gestorven was, committeerde ende beval hi hemselven ende alle sijn volck te staen tottes conincs wille ende geboden, ende also veel Duytschen ende Sassens als hem beliefde uut dien hope te houden tot bewaernissen des rijcs, die mocht hi uutkiesen ende nemen, ende dat hi die ander weder liet varen mit vrede in hoer landen. Ende hiervan begeerde hi te weten des conincs meninge ende wille, ende dat hi hem een dach ende plaetse wilde bescheyden ende ordineren, daer si van deser saken tesamen mochten comen ende alle ding mit rusten ende vreden disponeren ende setten. Dese dingen behaechden den coninc uutermaten wel, want hi Eugistum niet gaern en dede wederom keren. Waerom dat hi een dach als opten eersten dach van meye, ende bi der abdien van Ambren die baroenen ende edelen van den landen daer dede comen, om mitten Sassen te tracteren. Als desen dach geordineert was, heeft Eugistus sine edelen ende ridderen bevolen, dat si elcx onder haer cleder een lang messe op hoer cousen steken souden; ende als si onder den Brittoenen vergaert waren, ende hij dat woert sprake: ’Nimet oure saxas,’ dat alsdan elck sijn mes uuttrecken soude, ende doersteken elck enen man die hem naeste ware. Dwelck altesamen aldus geschiet is, want die Brittoenen van desen verraderye niet en wisten, noch daer op vermoeden, ende versloegen op dye tijt van den edelsten ende bequaemsten ridderen ende raetsmannen IIII C ende LX mannen, derwelcker lichamen Sinte Eldadus, na kerstlicker wise begraven heeft op een kerchof gelegen bi Salsberien, dat convent ende abdie van Ambren. Nochtans bleven daer oec vele van den Sassens doot ende gewont, hoewel dat die Brittoenen ongewapent daer ghecomen waren om van payse te tracteren; so namen si stenen uuter aerden, ende worpen al te grijslijcken opten Sassens, so datter oec vele doot bleven. Ende die edele raetsman ende here van Gloucester, geheten Eldol, die creech bi avonturen een grote dicke stake, ende sloech daermede al te seer onder den Sassens den menigen armen ende benen an stucken, ende maecte hem also enen wech om uut horen handen te comen. Ende daer bleeffer van sijnre hant wel LXX verslagen. Ende als hi niet meer en mochte, ende moede geworden was, nam hi die vlucht, ende liep in sijn stadt van Cloucestere. Na desen hilden die Sassens die overhant, ende namen den coninc Vortigernum gevangen, ende scatten hem dat hele lant of. In den eersten wonnen si die stadt van Londen; daerna Jorcke, Winchester, Cantuarien ende andere steden ende sloeten, ende sloegen dat volck mit groten hopen doot, ende en en hadden hem anders niet dan als wolven onder die scapen, wantter niement was die se bescermde. Als die coninc dese ellendicheit sach ende hoerde, toech hi int lant van Catabrien, mistroestich ende desperaet wesende, niet wetende wat hi angaen soude. Dese coninc Vortigernus wert hier namaels van enen genoemt Ambrosius Aurelius, die coninc gemaect wert, in een toern verbrant, ende Eugistus wert daerna van Eldol, prince van Cloucester, in enen stride ghevangen ende int heer voer al den volcke onthoeft. Ende van den Sassens werter uutermaten vele verslagen; ende dander werden gesonnen in een hoern van den lande, in een grote wildernisse, om daer in dienstlicheit te leven. Onlanxs na desen, worden Octa ende Cosa, Eugistus sonen, in enen stride verslagen van coninc Utherpendragon, ende die Sassens worden meest uut Brittangen verdreven, als si dat lant omtrent IIII jaren beseten

De koning en edelen van de landen vernamen dit en waren in groot euvel en onvrede en besloten met algemene raad deze Saksers en Friezen weer uit hun landen te verdrijven. De koningin die dit verstond liet het terstond horen haar vader Eugistus en dat hij zich hierop zou voorzien. Waarom dat hij een valse raad met de zijnen versierd en opgenomen heeft en heeft zijn legaten en boden gezonden aan de koning en baronnen en edelen van het land en zei aldus: Als dat hij zoՠn grote menigte van volk daar met hem gebracht had, niet om daar in het land te blijven of enige schade of hinder het land te doen, maar de zaak waarom alleen was deze: want hij vermoedde dat koning Vortunerus nog leefde. Aldus had hij hem weer willen verdrijven en dat hij hem alsdan had mogen weerstaan; maar omdat hij nu zeker wist dat hij gestorven was, committeerde en beval hij zichzelf en al zijn volk te staan tot de wil en geboden van de koning en alzo veel Duitsers en Saksers als hem beliefde uit die hoop te houden tot bewaring van het rijk, die mocht hij uitkiezen en nemen en dat hij de andere weer liet varen met vrede in hun landen. En hiervan begeerde hij te weten de konings mening en wil en dat hij hem een dag en plaats wilde beschikken en ordineren waar ze van deze zaak tezamen mochten overeenkomen en alle ding met rust en vrede beschikken en zetten. Deze dingen behaagden de koning uitermate goed want hij liet Eugistum niet graag wederom keren. Waarom dat hij een dag als op de eerste dag van mei en bij de abdij van Ambren de baronnen en edelen van de landen daar liet komen om met de Saksers de onthalen. Toen deze dag geordend was heeft Eugistus zijn edelen en ridders bevolen, ze elk onder hun kleren lange messen op hun kousen zouden steken; en als ze onder dn Britten verzameld waren en hij dat woord sprak: ‘Nimet oure saxas’, dat alsdan elk zijn mes uittrok en dorsteken elk een man die naast hem zat. Wat alle tezamen aldus geschied is, want de Britten wisten niets van dit verraad, nog daarop vermoeden en versloegen op die tijd van de edelste en bekwaamste ridders en raadsmannen 460 mannen wiens lichamen Sinte Eldadus, na christelijke wijze begraven heeft op een kerkhof gelegen bij Salisbury, dat convent en abdij van Ambren. Nochtans bleven daar ook vele Saksers dood en gewond, hoewel dat de Britten ongewapend daar gekomen waren om van vrede te handelen; zo namen ze stenen uit de aarde en wierpen al te afgrijselijk op de Saksers zodat er ook veel doodbleven. En de edele raadsman en heer van Gloucester, geheten Eldol, die kreeg bij avonturen een grote dikke staak en sloeg daar daarmee al te zeer onder de Saksers menigeen armen en benen aan stukken en maakte hem alzo een weg om uit hun handen te komen. En daar bleven er van zijn hand wel 70 verslagen. En toen hij niet meer kon en moede geworden was nam hij de vlucht en liep in zijn stad Gloucester. Hierna hielden de Saksers de overhand en namen koning Vortigernus gevangen en schatten hem dat hele land af. In het begin wonnen ze de stad Londen; daarna York, Winchester, Canterbury en andere steden en burchten en sloegen dat volk met grote hopen dood en hadden hen niet anders dan als wolven onder de schapen want er was niemand die ze beschermde. Toen de koning deze ellende hoorde trok hij in het land Cambria en was mistroostig en desperaat en wist niet wat te doen. Deze koning Vortigernus werd hier later van een genoemd Ambrosius Aurelius die koning gemaakt werd in een toren verbrand en Eugistus werd daarna van Eldol, prins van Gloucester, in een strijd gevangen en in het leger voor al het volk onthoofd. En van de Saksers werden er uitermate veel verslagen; en de anderen werden gezonden in een hoek van het land in een grote wildernis om daar in dienstbaarheid te leven. Kort hierna werden Octa en Cosa, de zonen van Eugistus, in een strijd verslagen van koning Uther Pendragon en de Saksers werden meest uit Brittannië verdreven toen ze dat land omtrent 4 jaar bezet hadden.

Hoe ende van wie die Burch tot Leyden getimmert wert.

Dat XXV capittel.

Als nu die Britoenen dese Sassens ofte Vriesen mitten Hollanders verwonnen ende uut Brittangen verjaecht hadden, ende elck weder in den sinen gecomen was, en wisten si wat te beghinnen, alsoet een onrustich volck van natueren was. Op een tijt versaemden si tegader in groter menichte, ende verdreven mit groter perikel ende vrese hoers lijfs alle die wilde dieren ende beesten uut dat grote bosch ende Wout Sonder Genaden. Ende bestonden opten oever ende cante van den Rijn te maken enen groten hogen burch, die welcke si maecten van die aerde die si opscoten uuten Nyewen Rijn, ende bovenop desen burch bouweden ende maecten si een fortresse ende castele, daer nu die stede van Leyden staet. Ende mit gemenen rade setten ende ordineerden si enen castellein ende burchgrave op desen burge ende castele, mit [48v] vele cloeke mannen tot bewaernissen van dyen ende des wildernisse. Dyewelcke burchgrave bescermen ende geleyden soude die coopluden gaende ende comende van Wiltenburch tot Slavenburch, ende dairom noemden si desen burge Leyden, omdat si den coopluden geleyden van deen stede totter anderen plaetse. Ende dese burchgrave dede weder repareren ende maken dat grote casteel van Wiltenburch, dat die keyser Valentiniaen gedestrueert ende verwoest hadde, als voir gescreven staet. Ende als ic oude luden hebbe horen seggen, so waren op dieselve tijt getimmert III husen, ende stonden omtrent den Burch, als dat oude huys, dat nu In den Olyfant hiet, ende dit was dat bouhuys; die ander twee stonden opten Rijndijck, als dat oude huys opten hoeck van den blaeuwen steen, ende dit was dat tolhuys; want men most an desen burch vertollen den castellein ofte burchgrave van allen goeden die den Rijn op ende neder voeren. Dat derde huys staet besiden der stede loedze, ende dit was een herberge. Ende dit bewisen die mueren van desen III husen, die dick ende swaer sijn gemaect, van grote lange ende dicke backstenen, als die mueren van den burch sijn. Ende dit was dat eerste begrip van Leyden. Ende naderhant is dese fortresse ende starcte betimmert ende bebouwet geworden in structuren, edificien ende woningen dattet een scone heerlicke stede geworden is, ende is genoemt die camer van Hollant, omdat men daerin plach te tracteren van allen saken (eer datter een grave te lande was) den gemenen oerber ende profiten der lande angaende. Ende dit was in den jare ons Heren IIII C of dairomtrent.

Hoe en van wie de Burcht te Leiden getimmerd werd.

Dat XXV kapittel.

Toen nu de Britten deze Saksers of Friezen met de Hollanders overwonnen en uit Brittannie verjaagd hadden en elk weer in de zijne gekomen was niet wisten wat te beginnen alzo het een onrustig volk van naturen was. Op een tijd verzamelden ze tezamen in grote menigte en verdreven met grote moeilijkheid en vrees van hun lijf alle wilde dieren en beesten uit dat grote bos en Woud Zonder Genade. En bestonden op de oever en kant van de Rijn te maken een grot hoge burcht die ze maakten van aarde die ze opschoten uit de Nieuwe Rijn en boven op deze burcht bouwden en maakten ze een fort en kasteel waar nu de stad Leiden staat. En met algemene raad zetten en ordineerden ze een kastelein en burchtgraaf op deze burcht en kasteel met [48v] vele kloeke mannen tot bescherming van die en de wildernis. Die burchtgraaf zou beschermen en begeleiden de kooplieden en gingen en kwamen Wiltenburcht tot Slavenburcht en daarom noemden ze deze burcht Leiden omdat ze de kooplieden geleiden zouden van de ene plaats tot de andere plaats. En deze burchtgraaf liet weer repareren en maken dat grote kasteel van Wiltenburcht dat keizer Valentianus verwoest en vernield had. En zoals ik oude lieden heb horen zeggen zo waren op dezelfde tijd getimmerd 3 huizen en stonden omtrent de Burcht, als dat oude huis dat nu In de Olifant heet en dit was dat Bouwhuis; de ander twee stonden op de Rijndijk als dat oude huis op de hoek van de blauwe steen en dit was het tolhuis; want men moest aan deze burcht vertollen de kastelein of burchtgraaf van alle goederen die de Rijn op en neer voeren. Dat derde huis staat bezijden der stadsloods en dit was een herberg. En dit bewijzen de muren van deze 3 huizen die dik en zwaar zijn gemaakt, van grote lange en dikke bakstenen zoals de muren van de burcht zijn. En dit was de eerste omvang van Leiden. En naderhand is dit fort en sterkte betimmerd en bebouwd geworden in structuren, gebouwen en woningen zodat het een mooie heerlijke stad geworden is en genoemd de kamer van Holland omdat men daarom plag te onthalen van alle zaken (eer dat er een graaf in hete land was) het algemene nut en profijt der land aangaande. En dit was in het jaar ons Heren 400 of daaromtrent.

Hoe, wanneer ende van wien die stede van Haerlem begonnen ende gesticht wert.

Dat XXVI. capittel.

Dese castelein ofte burchgrave van Leyden hadde bi sinen wive vele kinderen, ende onder alle enen soen genoemt Lem, oft Willem; ende was een starck cloeck ende wijs man, sodat die Wilten om zijnre vromicheits willen hem coren tot enen coninc. Ende van desen burchgrave Lem zijn voertgecomen ende gesproten die burchgraven van Leiden, dwelc nu zijn die heren van Wassenaer, die hem dairof vertitelen ende scriven, ende hebben noch den tolle ende dat gruytgelt aldaer, ende die possessie van den Burch. Ende plegen hier voertijts grote heren van renten ende goeden te wesen, ende hadden grote heerschappie ende dominacie in der stede van Leyden, als scout, scepenen ende burgermeesteren te setten; daer si nu overmits partye of beroeft ende priveert zijn. Dese Lem hadde een huysvrouwe, ende was een roesinne, daer hi enen soen by wan, geheten Dibbalt. Ende werdt naemaels coninck van Frieslant. Dese coninck Dibbalt hadde oeck een roesinne tot enen wive, daer hij enen soen by hadde, ende was ghenoemt Lem. Ende was een starck, [49r] vroom ridder; ende dese heer Lem dede bouwen ende maken een fortresse ende starcte, ende dede dat na hemselven heten Here LemsՍ Stede; ende dit is nu die stede van Haerlem. Ende is in lancheit van tiden een grote machtige stede geworden van begrippe ende bouwinghe, ende is die hooftstede van Kenemerlant; die welcke altijt cloecke, vrome mannen van wapenen gheweest sijn, als men na horen sal.

Hoe, wanneer en van wie de stad van Haarlem begonnen en gesticht werd.

Dat XXVI kapittel.

Deze kastelein of burchtgraaf van Leiden had bij zijn wijf vele kinderen en onder allen een zoon genoemd Lem of Willem; en was een sterke kloeke en wijze man zodat de Wilten vanwege zijn dapperheid hem kozen tot een koning. En van deze burchtgraaf Lem zijn voortgekomen en gesproten de burchtgraven van Leiden wat nu de heren zijn van Wassenaer die zich daarop titelen en schrijven en hebben nog de tol en dat gruitgeld aldaar en de bezitting van de Burcht. En plegen hier voortijds grote heren van renten en goederen te wezen en hadden grote heerschappij in de stad Leiden, als schout, schepenen en burgermeesters te zetten; daar ze nu vanwege partijschap van beroofd en afgezet zijn. Deze Lem had een huisvrouw en was een reuzin waar hij een zoon bij won geheten Dibbalt. En werd later koning van Friesland. Deze koning Dibbalt had ook een reuzin tot wijf waar hij een zoon bij had en was genoemd Lem. En was een sterke, [49r] dappere ridder; en deze heer Lem liet bouwen en maken een fort en sterkte en liet dat naar zichzelf heten Heer Lems Stede; en dit is nu de stad Haarlem. En is in lengte van tijd een grote machtige stad geworden van omvang en bebouwing en is de hoofdstad van Kennemerland; die altijd kloeke, dappere mannen van wapens geweest zijn, zoals men hierna horen zal.

Van coninc Aurindulius, die oec een groot casteel getimmert heeft in Hollandt.

Dat XXVII capittel.

Here Lem voerseyt hadde enen soen genoemt Aurindulius, ende was coninc van Vrieslant; denwelcken die lekeluden noemen Ezeloer, omdat hi so lange oren hadde, gelijck een ezel. Mer dit is al versierde logentael, want hi genoemt was Aurindulius of Etzelinus, ende comt sere mitten Latijn overeen; want Auris is een oer, mer dat hi lange oren hadde en is so niet. Dese coninc Aurindulius hadde oec een roesinne tot enen wive, daer hi vele kinderen an wan. Ende bisonder een scone dochter, die namaels coninginne van Vrieslant werdt. Dese Aurindulius en was niet alleen coninc van Vrieslant, mer oec van Wiltenburch ende van Hollant. Ende in desen tiden was die maniere, waer dat die coningen hoer woenstadt hilden, daer noemden si hem coningen of te wesen; aldus, die in Vrieslant sat, was genoemt coninc van Vrieslant, want alle dese landen onder enen name doe Vrieslant hieten, van denwelcken dese Aurindulius ene of was. Dese, also hi dat landt van Hollant lief hadde ende vercoren boven andere landen, om daer te wonen, dede maken ende bouwen een alten hogen ende groten casteel bi Voerburch, dat sijns gelijcs in dien tiden niet en was van hoecheyt groticheit ende starcheit, ende was genoemt coninc AurinduliusՍ slot; daerna bouwede hi noch een slot an die noortside van der wildernisse, vast bi Noortwijck. Ende dese II sloten stonden totten tiden dat die Denen ende Noermans quamen, ende tlant mitten stichte van Uutrecht destrueerden ende verwoesten. Ende alsdoe worden dese sloten mede gedestrueert ende ter nedergeworpen, als na geseyt sal worden. Lange tijden hierna, als in den jare M V C ende daeromtrent, wert dat fondament van desen groten castele tot Voerburch opgebroken, ende die sten uutgehaelt, daer menige vreemdicheden gevonden werden, als goude, silvere ende metale penningen, daer ick een of hebbe, mit een aensicht op deen sijde; ende dat opscrijft hout, dat hem keyser Nero geslagen heeft, ende noch ene dye keyser Anthoninus Pius geslagen heeft, elck mit enen afgod an dander side. Dese coninc Aurindulius leefde sere lange, ende hadde vele kinderen, ende enen soen genoemt Falck. Ende dese fondeerde ende bouwede oec een starck casteel an die noortside van der wildernissen, vast bi den Rine, ende noemde dat na hemselven Valkenburch, daer noch dat fondament of leyt onder die aerde an die westsijde van der kercke.

Van koning Aurindulius die ook een groot kasteel getimmerd heeft in Holland.

Dat XXVII kapittel.

Heer Lem had een zoon genoemd Aurindulius en was koning van Friesland; die de leken lieden noemen Ezelsoor omdat hij zo lange oren had, gelijk een ezel. Maar dit is al versierde leugentaal, want hij was genoemd Aurindulius of Etzelinus en dat komt zeer met het Latijn overeen; want Auris is een oor, maar dat hij lange oren had is niet zo. Deze koning Aurindulius had ook een reuzin tot wijd waar hij vele kinderen aan won. En vooral een mooie dochter die later koningin van Friesland werd. Deze Aurindulius was niet alleen koning van Friesland, maar ook van Wiltenburcht en van Holland. En in deze tijden was de manier waar dat de koningen hun woonplaats hielden daar noemden ze hem koning van te wezen aldus die in Friesland zat was genoemd koning van Friesland want al deze landen onder heten toen onder een naam Friesland waarvan deze Aurindulius een van was. Deze, alzo hij dat land van Holland liefhad en verkozen boven andere landen om daar te wonen liet maken en bouwen een al te hoog en groot kasteel bij Voorburg dat zijn gelijke in die tijden niet was van hoogte, grootheid en sterkte en was genoemd koning Aurindulius slot; daarna bouwde hij nog een slot aan die noordzijde van de wildernis, vlak bij Noordwijk. En deze 2 burchten stonden tot de tijden dat de Denen en Noormannen kwamen en het land met het sticht van Utrecht vernielden en verwoesten. En toen werden deze burchten mede verwoest en te neer geworpen zoals hierna gezegd zal worden. Lange tijden hierna als in het jaar 1500 en daaromtrent werd dat fundament van dit grote kasteel te Voorburg opgebroken en de stenen uitgehaald daar menige vreemdigheid aan gevonden werden als goud, zilver en metalen penningen waarvan ik er en heb met een aanzicht aan de ene zijde; en dat opschrijft bevat dat keizer Nero het geslagen heeft en nog een die keizer Antoninus Pius geslagen heeft, elk met een afgod aan de andere zijde. Deze koning Aurindulius leefde zeer lang en had vele kinderen en een zoon genoemd Valck. En deze fundeerde en bouwde ook een sterk kasteel aan de noordzijde der wildernis dicht bij de Rijn en noemde dat naar zichzelf Valkenburg daar nog dat fundament van ligt onder de aarde aan de westzijde van de kerk.

Van den vromen coninc Artur van Brittangen.

Dat XXVIII capittel.

In den jare na ons Heren geboert IIII C ende LVIII regeerde in Brittangen die mogende coninc Artur XXVI jaer lanc in deuchden. Ende dese coninc Artur was in overspulle gewonnen van coninc Utherpendragon, sinen vader, bi ene hertoechinne van Cornuaelgen, geheten Igerna. Dese coninc Artur hadde die Moeder Goeds also lief, dat hij se in zijn scilt hadde doen maken, ende riep se altijt an in sijnre noot. Hi was eerbaer ende milt, ende creech so grote victorie, dat hi hem onderdanich maecte menich groot conincrijck ende lantscap, als Gallien, Almaengen, Spangen, Denemarck, Sweden, Noorwegen, Scotlant, Hyerlandt ende Vrieslant, ende voert alle die landen van der Lombersche ghebercht totter zee toe. Ende hij [49v] street oec tegen den Romeinen, omdat si tribuyt van hem hebben wouden. Dese coninc Artur hilt eens dat costlickste ende scoenste hof, daer yement of gehoert hadde tot Londen in der stadt, dwelcke men noemt tafelronde. Ende in desen hove stonden voer coninc Arturs tafel als hi at IIII gecroende coningen, hebbende elcxs een gouden swaert in den hant. Ende tot desen hove waren gecomen vele coningen, biscoppen, hertogen, graven, abten prelaten, coninginnen ende vele edele vrouwen ende joncfrouwen. Ende daer waren alrehande instrumenten van snaerspul, van sange ende musijke, ende alreley melodye, dat des gelijcs nye gehoert en was. Dese coninc Artur is gerekent een van die IX die beste ende vroemste ter wapen die in die werlt geweest zijn. Op een tijt als in den jare ons Heren V C ende XLII was coninc Artur in enen stride, daer hi ontfing een dootwonde; ende hi beval een zijnre suster soen, die Constantijn hiet, dat Rijck van Bertangen; ende hi liet hem voeren in een eylant genoemt Avalloen, daer hi meende te genesen, mer niement en wist waer hi voert bleef. Ende Constantijn bleef coninc van Brittangen, ende na coninc Artur so regeerden in Brittangen die een na den anderen, V coningen van Artursՠmagen; ende doe quamen die Engelsce Sassens oft Friesen, ende wonnen weder dat lant van Brittangen, als men nu horen sal.

Van de dappere koning Artur van Brittannie.

Dat XXVIII kapittel.

In het jaar van onze Heer geboorte 458 regeerde in Brittannië de vermogende koning Artur 26 jaar lang in deugden. En deze koning Artur was in overspel gewonnen van koning Uther Pendragon, zijn vader, bij een hertogin van Cornwall, geheten Igerna. Deze koning Artur had de Moeder Gods alzo lief dat hij haar in zijn schild had laten maken en riep haar altijd aan in zijn nood. Hij was eerbaar en mild en kreeg zoՠn grote victorie dat hij hem onderdanig maakte menig groot koninkrijk en landschap als Gallië, Allemagne, Spanje, Denemarken, Zweden, Noorwegen, Schotland, Ierland en Friesland en voort alle landen van de bergen van Lombardije tot de zee toe. En hij [49v] streed ook tegen de Romeinen omdat ze tribuut van hem hebben wilden. Deze koning Artur hield een dat kostbaarste en mooiste hof waar iemand van gehoord had te Londen in de stad wat men noemt tafelronde. En in dit hof stonden voor koning Artur tafel als hij at en 4 gekroonde koningen en hadden elk een gouden zwaard in de hand. En te dit hof waren gekomen vele koningen, bisschoppen, hertogen, graven, abten, prelaten, koninginnen en vele edele vrouwen en jonkvrouwen. En daar waren allerhande instrumenten van snaarspel, van zang en muziek en allerlei melodie zodat dergelijks niet gehoord was. Deze koning Artur is gerekend een van de 9 beste en dapperste ter wapen die in die wereld geweest zijn. Op een tijd als in het jaar ons Heren 542 was koning Artur in een strijd waar hij een doodswond ontving; en hij beval een van de zonen van zijn zuster die Constantijn heette dat Rijk van Brittannië, en hij liet hem voeren in een eiland genoemd Avalon waar hij meende te genezen, maar niemand wist waar hij voort bleef. En Constantijn bleef koning van Brittanni en na koning Artur zo regeerde in Brittanni de een na de andere 5 koningen van Arturՠs verwanten; en toen kwamen de Engelse Saksers of Friezen en wonnen weer dat land van Brittannië, zoals men nu horen zal.

Hoe dat die Sassens oft Friesen dat conincrijck van Brittangen weder conquesteerden ende die Brittoenen daeruut verdreven.

Dat XXIX. capittel.

In den tijden dat Zeno die keyser dat Roomsche Rijck regerende was, ende was in den lesten jare sijns rijcs, doe men screef int jaer ons Heren IIII C ende XCIIII, so quam alten groten volc, ende hieten die Enghelsche Sassens ofte Vriesen, ende hadden grote hulp van heydens volcke uut Affriken, die dat eylant van Hierlant op die tijt besaten ende gewonnen hadden. Dese quamen ende wonnen weder Brittangen, mitten Sassens die in Brittangen noch gebleven waren van den hertoge Eugistus ende Horsus, ende woenden in een horn van den lande, geheten Angulia, ant noorteinde van Brittangen. Ende van desen einde oft horn des lants noemden si dat lant voert bi gebroken sprake van Angulia Anglia, ende hietent voert Engelant. Ende die daer bleven wonen worden genoemt Engelsche Sassens. Ende dese Engelsche Sassens sloegen die Brittoenen daeruut, ende verdreven se uuten landen, ende die Brittoenen ruymden vele dat lant die wech konden comen, ende togen over int lant dat Armorijke hiet, ende dat nu Clein Brittangen hiet, ende bleven daer wonen. Ende dit is dat hertoechdom van Bertangen in Francrijck. Ende dese heydenssche Sassens oft Friesen, die behielden dat lant, ende setten daerin coningen van horen volcke ende na horen sinne, ende hilden die edele Bertoenen ten ewigen dagen van der cronen; ende coren enen coninc geheten Gormundus uut Affriken geboren. Ende hi regeerde mit desen heydensse Sassens oft Friesen, dat nu Engelsche hieten, XL jaer lanc. Na hem quam een ander coninc, ende was een Sasse oft Friese genoemt Elli, ende die regeerde XXX jaer. Na denwelcken was een coninc genoemt Edelbert, ende regeerde LVII jaer. Onder desen coninc Edelberts tiden sende Sinte Gregorius die paeus, III geestlicke mannen, genoemt Augustinus, Johannes ende Mellitus, ende bekeerden desen coninc mitten gehelen conincrijke, die noch eens deels ongelovich waren totten heiligen kersten gelove. Want die Brittoenen, overmits desen Engelschen Sassens, dat heilige gelove seer ofgegaen waren. Als nu dese Sassens in Brittangen quamen, so vloen vele van den Brittoenen over in Armerijke, dat nu Bertangen hiet, als voerscreven is. Andere die namen hoer scepen geladen mit wijf ende kinderen, ende quamen geseylt bi den mont van den Rijn, daer die Rijn in der zee te vallen ende te vloyen plach, ende is nu dair Catwijc staet. Daer sloegen si hem neder, ende bouweden aldaer een starcke fortresse en toorne, die si hieten Britten. Ende dat volc daer omtrent wonende, brochten si onder horen bedwanc. Ende dese toern ende tslot te Britten stont lange tijt, totdat Hungerus biscop van Utrecht was. Ende alsdoen verginct van den vloede ende ofspoelinge des zeewaters, als men dan horen sal. Andere croniken seggen, dat dit slot te Britten gebouwet soude wesen van den keyser Claudius, als ic voer geseyt hebbe. Wat nu hier of is bevele [50r] ic den ondersoekers van dien. Tis mi genoech dat men weet dattet daer gestaen heeft, ende die Rijn daer in der zee hier voertijts gevloyet heeft.

Hoe dat de Saksers of Friezen dat koninkrijk van Brittanni weer veroverden en de Britten daaruit verdreven.

Dat XXIX kapittel.

In de tijd dat keizer Zeno dat Roomse rijk regeerde en in het laatste jaar van zijn rijk was toen men schreef in het jaar ons Heren 494 zo kwam al te groot volk en de Engelsen noemden die Saksers of Friezen en hadden grote hulp van heidens volk uit Afrika die dat eiland van Ierland op die tijd bezaten en gewonnen hadden. Deze kwamen en wonnen weer Brittannie met de Saksers die in Brittanni nog gebleven waren van de hertog Eugistus en Horsus en woonden in een hoek van het land geheten Anguilla, aan het noordeinde van Brittannie. En van dit eind of hoek van het land noemden ze dat land voort bij gebroken woorden van Angulia tot Anglia en noemden het voort Engeland. En die daar bleven wonen werden genoemd Engelse Saksers. En deze Engelse Saksers sloegen de Britten daaruit en verdreven ze uit het land en veel Britten ruimden dat land die weg konden komen en trokken over in het land dat Armorica heette en dat nu Klein Brittanni heet en bleven daar wonen. En dit is dat hertogdom van Bretagne in Frankrijk. En deze heidense Saksers of Friezen die behielden dat land en zetten daarin koningen van hun volk en naar hun zin en hielden de edele Britten ten eeuwige dagen van de kroon; en kozen een koning geheten Gormundus uit Afrika geboren. En hij regeerde met deze heidense Saksers of Friezen dat nu Engelsen heten 40 jaar lang. Na hem kwam een andere koning en was een Sakser of Fries genoemd Elli en die regeerde 30 jaar. Na die was een koning genoemd Edelbert en regeerde 57 jaar. Onder de tijd van deze koning Edelbert zond Sint Gregorius de paus 3 geestelijke mannen, genoemd Augustinus, Johannes en Mellitus, en bekeerden deze koning met het gehele koninkrijk die nog eensdeels ongelovig waren tot het heilige christen geloof. Want de Britten, vanwege deze Engelse Saksers waren zeer van het heilige geloof afgegaan. Toen nu deze Saksers in Brittannië kwamen zo vlogen veel van de Britten over in Armorica dat nu Bretagne heet. Anderen die namen hun schepen geladen met wijf en kinderen en kwamen gezeild bij de mond van de Rijn daar die Rijn in dr zee te vallen en te vloeien plag en is nu daar Katwijk staat. Daar sloegen ze zich neer en bouwden aldaar een sterk fort en toren die ze Britten noemden. En dat volk daar omtrent woonde brachten ze onder hun bedwang. En deze toren en het slot te Britten stond lange tijd totdat Hungerus bisschop van Utrecht was. En toen verging het van de vloed en of afspoelen van zeewater, als men dan horen zal. Andere kronieken zeggen dat dit slot te Britten gebouwd zou wezen van keizer Claudius zoals ik voorgezegd heb. Wat nu hiervan is beveel ik de [50r] onderzoekers van die. Het is me genoeg dat men weet dat het daar gestaan heeft en de Rijn daar in de zee hier voortijds gevloeid heeft.

Hoe dat Lotharius coninc van Francrijck die Sassens dat sijn die Vriesen onder sine bedwanck brochte.
Dat XXX capittel.

In den jare ons Heren V C ende LXXXIX regeerde een coninc in Francrijc genoemt Lotharius die II omtrent XLIIII jaer. Dese Lotharius, als hi vele landen onder sinen bedwange gebrocht hadde, als bina heel Duytslant, is hi den Rine overgepasseert, ende is gecomen mit groter heercracht in der Neder-Sassen lant, dat nu Friesen zijn, om die mede te brengen onder sine subjectie ende onderdanicheit. Die Friesen, als cloecke ende onversaechde mannen dit vernemende, stelden hem mit alle hoer macht tegen den coninc, ende streden so vromelicken dat si die overhant ende victorie behilden. Corts hierna vergaerde die coninc weder een alten groten swaren volcke van wapenen, ende quam anderwerf in Frieslant, ende bevacht die Friesen mit groter vromicheit, ende verwan se. Ende in desen stride wert horen coninc verslagen, geheten Beroalt, ende was coninc Valckensoen, daer wi voer of gesproken hebben. Ende des conincs volc liep al Vrieslant doer, ende wat mannen si vonden die langer waren dan des conincs rijtswaert sloegen si doot. Als dit verhoerden die Slaven ofte Hollanders ende die Wilthen, gingen si in des conincs genaden. Ende dat lant mittet Sticht, dat doe mit eenre namen geheten wert Batavien oft Hollant, dat worde nu genoemt Oest-Francrijcke. Mer dese Slaven ende Wilthen en bleven daer niet langer in, dan dat die coninc weder in Francrijc was. Dese coninc Lotharius hadde in sinen bedwange alle dat lant streckende van dat Lombersche gebercht, totter groter zee toe; ende was oec die eerste die dye Vriesen ende Sassens bedwanck; ende mosten hem geven jaerlixs tribuyt.

Hoe dat Lotharius (?) koning van Frankrijk de Saksers, dat zijn de Friezen, onder zijn bedwang bracht.
Dat XXX kapittel.

In het jaar ons Heren 549 regeerde een koning in Frankrijk genoemd Lotharius de 2^de omtrent 44 jaar. Deze Lotharius, toen hij vele landen onder zijn bedwang gebracht had als bijna heel Duitsland is hij de Rijn gepasseerd en is gekomen met grote legermacht in Neder-Saksen land dat nu Friezen zijn om die mede te brengen onder zijn onderwerping en onderdanigheid. De Friezen als kloeke en onversaagde mannen dit vernamen stelden zich met al hun macht tegen de koning en streden zo dapper dat ze de overhand en victorie behielden. Kort hierna verzamelde de koning weer een al te groot en zwaar wapenvolk en kwam andermaal in Friesland en bevocht de Friezen met grote dapperheid en overwon ze. En in deze strijd werd hun koning verslagen, geheten Beroalt, en was de zoon van koning Valck waar we hiervoor van gesproken hebben. En het volk van de koning liep al Friesland door en wat mannen ze vonden die langer waren dan het zwaard van de konings sloegen ze dood. Toen dit hoorden de Slaven of Hollanders en de Wilten gingen ze in konings genade. En dat land met het Sticht dat toen met een naam geheten werd Batavia of Holland dat werd nu genoemd Oost-Frankrijk. Maar deze Slaven en Wilten bleven daar niet langer in dan dat de koning weer in Frankrijk was. Deze koning Lotharius had in zijn bedwang al dat land dat strekte van de bergen van Lombardije tot de grote zee toe; en was ook de eerste die de Friezen en Saksers bedwong; en moesten hem geven jaarlijks tribuut.

Wie dieghene waren die West-Frieslant eerst bewoenden.
Dat XXXI capittel.

Also ic in sommige oude croniken gevonden hebbe, so is West-Frieslant eerst bewoent geweest in den jare na ons Heren geboert III C van V heren ende edelen, als van enen genoemt coninc Diderick van Frieslant, daer coninc Radbout of gecomen is. Ende dese hadde sinen woenstat ende coninclicken stoel in Medenblic. Die ander was genoemt here Geraert uuten Woude, ende plach te wonen int dorp genoemt Opdijck. Die derde hiete Roelant van Weernesse, ende hadde een groot casteel staen int dorp van Widenesse, daer hi zijn heerlicheit hadde. Die IIII was genoemt Kenne, ende was Heykens zoen van Bennenbrueck, ende hadde zijn woenstat tot Bennenbrueck. Die V was geheten joncheer Adelbolt van Winkel, ende woende int dorp van Winkel. Daerna int jaer IIII C ende IX wert gefondeert ende gebouwet tusschen Staveren ende Medemblic een tempel, genoemt Asilum, daer alle misdadige ende verbannen luden hoir toevlucht in hadden, in manieren als Romulus binnen Romen hadde doen maken. Lange tiden hierna, als in den jare ons Heren IIII C ende XXIX, worden in Frieslant gefondeert ende gesticht bi consent ende wille der ongeloviger Friesen III cloesteren, als in Auwerden, bi Blocdijck, ende Winkel voernoemt. Int selve jaer wert oec gefondeert een cloester van witte nonnen doer bevele des conincs van Denemercken ende zijnre coninginne, die dat mit groter instancien ende beden van hem vercreech. Ende int jaer IIII C ende XLIX wert dat vrouwen cloester gesticht tot Nubexwoude; ende hoewel dese cloesteren onder den heidenen gelegen waren, nochtans leefden si als kersten menschen, na der regule van der oerden. Ende bleven dese Sassens ofte Friesen noch heidens ende in hoer ongelove wel omtrent III C jaren.

Wie diegene waren die West-Friesland eerst bewoonden.
Dat XXXI kapittel.

Alzo ik in sommige oude kronieken gevonden heb zo is West-Friesland eerst bewoond geweest in het jaar na ons Heren geboorte 300 van 5 heren en edelen als van een genoemd koning Theodorik van Friesland waar koning Radboud van gekomen is. En deze had zijn woonplaats en koninklijke stoel in Medemblik. De volgende was genoemd heer Geraert de Wilde en plag te wonen in het dorp genoemd Opdijk. De derde heette Roelant van Weernesse en had een groot kasteel staan in het dorp Wijdenes waar hij zijn heerlijkheid had. De 4^de was genoemd Kenne en was de zoon van Heykens van Benningbroek en had zijn woonplaats tet Benningbroek. De 5^de was geheten jonkheer Adelbold van Winkel en woonde in het dorp Winkel. Daarna in het jaar 409 werd gefundeerd en gebouwd tussen Stavoren en Medemblik een tempel, genoemd Asilum, daar alle misdadige en verbannen lieden hun toevlucht in hadden op de manier zoals Romulus binnen Rome had laten maken. Lange tijden hierna als in het jaar ons Heren 429 werd in Friesland gefundeerd en gesticht bij toestemming en wil der ongeloviger Friezen 3 kloosters als in Aduard, bij Blokdijk, en Winkel. In hetzelfde jaar werd ook gefundeerd een klooster van witte nonnen op bevel van de koning van Denemarken en zijn koningin die dat met grote instantie en beden van hem verkreeg. En in het jaar 449 werd dat vrouwenklooster gesticht te Nibbixwoud; en hoewel deze kloosters onder de heidenen gelegen waren, nochtans leefden ze als christen mensen naar de regel van de orde. En bleven deze Saksers of Friezen nog heidens en in hun ongeloof wel omtrent 300 jaren.

Van den oerspronc ende beginsel des hertoechdoms van Brabant.
Dat XXXII capittel.

In den tiden dat Chilperijc coninc van Francrijk was woende op Hapesgouwen in Brabant een duechtlic prince genoemt Karleman, ende woende te Landen, dwelcke doe een grote stat was; ende was in den jare ons Here V C ende LX. Ende hi hilt hem gemint mitten coningen van Francrijc, ende diende hen in striden, want hi zijn lant van der cronen meest te lenen hilt; ende was dicwils bi den coningen, hem altijt in wijsheden lerende ende onderwisende. Dese coninc Chilperijck voerseit was die III kersten coninc van Francrijc, die welke na andere huwelicken nam ten derden male te wive sine amye oft vriendinne geheten Fredegondis, die een dat subtijlste ende scalckste wijf was, daer men ye of las, ende daertoe sere oncuysch [50v] van leven, ja, oec nadat si coninginne was. Want si hadde enen buel die groot ende machtich was in des conincs hove, geheten Landrick, bi den welcken si haren here ende coninc dede vermoerden; ende noch oec daerenboven: een luttel tijts te voren hadde si doen doden deerlicken sinen lieven sone. Dese Fredegondis hilt van den coninc Chilperijck enen jongen sone van IIII maenden, geheten Lotharius; ende hiete namaels die grote Lotharius, daer wi hiervoer of gesproken hebben. Ende si hadde enen groten strijt omtrent Soyson tegen coninc Hildebert van Oest-Francrijcke, die mit groter heercracht op haer quam, omdat si horen here ende coninc, die sijn oom was, hadde doen doden, leggende die sake op desen coninc Hildebert, uutgevende dat hijt hadde doen doen. Mer bi cloecker subtijlheit hebbende haer jonck kint in hoer armen, so vercloecte si in der dageraet des smorghens die Oest-Francken die noch sliepen, ende versloech een alten groten menichte van volck mit hulpe van desen voerscreven Landrick, die si verhief ende maecten oppersten regeerder van Vrancrijck. Ende dese coninc Lotharius wert namaels coninc van Oest-Francrijck, daer Brabant in begrepen is mitten lande van Hollant ende Vrieslant, ende voert van West-Francrijck, daer Parijs inne leyt, ende van Bourgondien; ende regeerde XLIIII jaer. Dese Kaerleman voerscreven, wonende in die grote stadt van Landen, regeerde in Brabant ende op Haspegouwen LV jaren. Ende al ist dat men van hem niet vele in der cronijken bescreven en vindt, so is hi nochtans groot te rekenen, van wien soe vele heylighe vruchten ghecomen sijn als men in den Cronijcke van Brabant bescreven vindt.

Van de oorsprong en begin van het hertogdom van Brabant.
Dat XXXII kapittel.

In de tijden dat Chilperic koning van Frankrijk was woonde te Haspengouw in Brabant een deugdelijke prins genoemd Karloman en woonde te Landen, wat toen een grote stad was en dat was in het jaar van onze Heer 660. En hij hield zich bemind met de koningen van Frankrijk en diende hen in strijden, want hij hield zijn land van de kronen meest te lenen en was vaak bij de koningen hen altijd in wijsheden leerde en onderwees. Deze koning Chilperic voorzegt was de 3^de christen koning van Frankrijk die na andere huwelijken nam ten derden male tot wijf zijn geliefde of vriendin geheten Fredegondis die een van de subtielste en schalkste wijven was waar men ooit van las en daartoe zeer onkuis [50v] van leven, ja, ook nadat ze koningin was. Want ze had een boel die groot en machtig was in de hof van de koning, geheten Landrick, waarmee ze haar heer en koning liet vermoorden en noch ook daarboven een tijdje daarvoor had ze deerlijk laten doden zijn lieve zoon. Deze Fredegondis hield van de koning Chilperic een jonge zoon van 4 maanden, geheten Lotharius en noemde hem later de grote Lotharius, waarvan we hiervoor van gesproken hebben. En ze had enen groten strijd omtrent Soissons tegen koning Hildebert van Oost-Frankrijk die met een grote legermach op haar kwam omdat ze haar heer en koning, die zijn oom was, had laten doden, ze legde die zaak op deze koning Hildebert en gaf uit dat hij het had laten doen. Maar door kloeke subtielheid en had haar kind in de armen zo verkloekte ze in de dageraad ‘s morgens de Oost-Franken die noch sliepen en versloeg een al te grote menigte van volk met hulp van deze voorschreven Landrick, die ze verhief en maakte hem opperste regeerder van Frankrijk. En deze koning Lotharius werd later koning van Oost-Frankrijk waarin Brabant begrepen is met het land van Holland en Friesland en voort van West-Frankrijk waarin Parijs ligt en van Bourgondi en regeerde 44 jaar. Deze Karloman voorschreven woonde in die grote stad van Landen, regeerde in Brabant ene op Haspengouw 55 jaren. En al is het dat men van hem niet veel in de kronieken beschreven vindt zo is hij nochtans groot te rekenen, van wie zo vele heilige vruchten gekomen zijn als men in de kroniek van Brabant beschreven vindt.

Puppijn van Landen die eerste hertoghe van Brabant.
Dat XXXIII capittel.

Puppijn Karlemans soen wert prince na sinen vader als men screef VI C ende XV, ende hi stont vromelic bi den coningen van Francrijc gelijc zijn voervaders hadden gedaen. Ende hij nam te huwelic des hertogen dochter van Aquitanien, geheten Ydelburga oft Itta. Ende die grote coninc Lotharijs voergheseyt int XXX jaer zijns rijcs, ordineerde hem dat Puppijn ende sijn nacomers souden sijn die meeste regeerders ende swaertdragers des huys van Francrijcks, ende maecte hi den eersten hertoge van Brabant ende Neder-Oestrijck, oft anders geheten Clein Lotrijck, dwelcke is gelegen tusschen den Rine ende die Scelt, om dat van den coningen van Francrijck te lene te houden. Oec hadde hi te regeren van des conincs wegen tlant van der Elven totter Moeselen. Hi was een wijs duechtlick ende rechtvaerdich prince, ende sinen here den coninc getrouwe; hi en dede oec niemants ongelijc om des conincs wille, also die regeerders gemeenlic plegen; noch hi en nam gheen gaven van yement om trecht te corrumperen, alsoet nu dagelicxs eylacen dicwils gebuert. Also minde hi den aertsschen coninc, dat hi den hemelschen coninc nochtans boven hem eerde. Waerom dat hem coninc Lotharijs in groter waerden hadde, dien hi bevant God te minnen ende tot hem ghetrouwe wesende, ende hi beval hem sinen sone Daghobert te regeren, also hi noch jonck was. Dese coninc Lotharijs starf int jaer V C ende XXV.

Pepijn van Landen de eerste hertog van Brabant.
Dat XXXIII kapittel.

Pepijn, de zoon van Karloman, werd prins na zijn vader toen men schreef 615 en hij stond dapper bij de koningen van Frankrijk gelijk zijn voorvaders hadden gedaan. En hij nam ten huwelijk de dochter van Aquitani, geheten Ydelburga of Itta. En die grote koning Lotharius voor genoemd in het 30^ste jaar van zijn rijk ordineerde dat Pepijn en zijn nakomelingen zouden zijn de grootste regeerders en zwaarddrager van het huis van Frankrijk en maakte hij tot de eerste hertog van Brabant en Neder-Oostrijk of anders geheten Klein Lotharingen wat is gelegen tussen de Rijn en de Schelde om dat van de koningen van Frankrijk te leen te houden. Ook had hij te regeren vanwege de koning het land van de Elbe tot de Moezel. Hij was een wijs deugdelijk en rechtvaardige prins en zijn heer de koning getrouwe; hij deed ook niemand ongelijk vanwege de koning alzo die regeerders gewoonlijk plegen; noch hij nam geen gaven van iemand om het recht te corrumperen, alzo het nu dagelijks helaas vaak gebeurt. Alzo minde hij de aardse koning dat hij de hemelse koning nochtans boven hem eerde. Waarom dat hem koning Lotharius in grote waarde had die hij vond God te minnen en tot hem getrouw te wezen en hij beval hem zijn zoon Dagobert te regeren, alzo hij noch jong was. Deze koning Lotharius stierf in het jaar 525.

Van coninc Daghobert van Francrijck, ende hoe hi dye Sassens ende Friesen bedwanc, ende destrueerde Wiltenburch, ende dede dat weder opbouwen ende een kercke daerin [51r] setten.

Dat XXXIIII capittel.

Daghobert, coninc Lotharijs soen, wert na sinen vader coninc van Francrijc, ende creech bi wisen rade hertoge Puppijns van Brabant lof, prijs ende eer van den volcke. Ende om wijslick te regeren nam hi tot zijnre hulpe biscop Arnout van Mets ende biscop Cunibert van Coellen. Ende den eerbaren ende wisen prince hertoge Puppijn van Landen, dien sijn vader coninc Lotharijs den eersten hertoghe van Brabant hadde ghemaect. Och hoe salich is dat lant, daer die eerbare ende wisen regeren, of daer die regenten eerbaerheit ende wijsheit soeken! Ende doer dese raetsluden voornoemt is dese coninc Daghobert tot sulker fame van justicie te doen gecomen, dat die heyden ende Slaven bi der rieviere van der Danouwe wonende alle discoorde ende twiste an desen coninc ende sine raden gebleven zijn. Mer alsoet dicwils geboert dat die princen, al zijn si goet, dat se nochtans verargert worden bi quade oerstekers ende flatteerders ende bi quaden rade, ende so worden die goede verdruct ende die quade opgetogen, ende dan volchter na vele quaets, so geboerdet van desen coninc Daghobert; want dese hertoge Puppijn, dien geleert ende van jonck bewaert hadde, wert voer hem also vermaert, dat hijs sien noch horen en woude; want hi hem beripst ende gestraft hadde van sine verdooltheit ende quade wercken. Mer ten lesten, bi Goeds gracie, quam coninc Daghobert tot kennnisse, ende gaf hem te bewaren sine sone Sigebert, die namaels coninc wert van Oest-Francrijcke, daerof dat Mets die hooftstat of is. Ende coninc Clodoneus, zijn broeder, sat als coninc in West-Francrijc, daer Parijs die hooftstat of is. Dese Sigebert, als hi ghedoopt wert XL dagen out wesende van Sinte Amant, biscop van Tongeren of Maestricht, so antwoerde hi mit claerre stemmen, seggende: ’Amen.’Op een tijt, als coninc Daghobert vernomen hadde dat die Slaven int lant van Duringen ingecomen waren, heeft hi veel volcs vergadert, ende quam opten Rijn, om dese Slaven te wederstaen. Dair wesende, baden hem dye Sassens, dat hi sijns vaders tribuit woude lichten, dat nochtans niet meer en was dan V C ossen tsjaers; ende indien hi dit doen wilde, so loofden hem die Sassens op horen costen die Slaven weder uuten lande te verdriven. Dwelc den coninc belieft heeft; ende die Sassens vergaerden alle horen macht, ende verdreven die Slaven weder uut Duringen. Dairna, omtrent die jaren VI C ende XLI, heeft coninc Daghobert vergadert groot volc van wapenen om te bedwingen die Neder-Sassen, dat sijn die Vriesen, ende quam ende belach dat grote slot te Wiltenburch, datwelke hi met crachte wan, ende vernieldet sere. Ende op dese stede dede hi weder maken een grote starcke veste ende stede, ende dede dye noemen in Latijn Trajectum, [51v] dats properlic in Duytsche te seggen een overveer oft overtocht, want men daer overvoer ende vertolde den castelein van Uutrecht van menigerhande comenschepe ende goeden die bi den Rijn ende der souter zee voeren. Andere segghen, ende is wel also gheloeflic, omdat Tricht opter Masen, dats Maestricht, meer te landewaert in leyt, so werdt dit gheheten Uutrecht, om dattet uutwert leyt bi der zee. Ende binnen desen montangy ende veste dede coninc Daghobert bouwen ende maken die eerste kercke in die eer van Sinte Thomas, des heyligen apostels, daer hi priesters insette, om dat heydensche volck te bekeren; mer twas al om niet, dat si arbeyden; want dit hartneckige volck en wouden niet horen na den woorden der priesteren ende des heyligen kersten gheloves, ende braken die kercke te stucken, ende destrueerden se ende verdreven die priesteren uut dese stede van Uutrecht ende uut horen lande. Ende als coninc Daghobert dese stede ende plaetse weder opgetimmert ende gebouwet hadde mitten voerscreven kercke, committeerde ende beval hi den aertsbiscop van Coellen, genoemt Sinte Cunibert, dese kercke ende dit volck te regeren, stueren ende leren in den wech des salicheits ende kersten gheloves, diewelcke daer sant geleerde priesters ende clercken om dat volck te bekeren. Mer als voerseit is, twas om niet dat si deden; want die Vriesen destrueerden die kercke, ende verjaechden die priesters ende clercken. Ende togen voert in Hollant, rovende ende brandende, vanghende ende slaende dye luden ter doot, ende bisonder die tkersten gelove angenomen hadden. Ende men sal weten dat dat Sticht van Uutrecht op die tijt mede Hollant ofte Batavie gerekent was, uutgenomen Overysel; ende was een volc, eendrachtlick levende mit malcanderen, oerlogende tegen die heydensche Vriesen. Mer evenwel wast al van der nacye der Vriesen, al wast dat si bi den gelove gescheyden worden van den Vriesen, ende bleven eendrachtlick bi malcanderen, in eenre ewen ende van eenre manieren, totter tijt toe dat si van den edelen coningen van den Francken in twe nacyen gescheyden ende ghedeelt worden, als in een bisdom ende graefscap, als men na horen sal. Ende dat dese eerste kerck van Sinte Thomas binnen der stadt van Uutrecht ghefondeert ende ghesticht wert, dat was int jaer ons Heren VI C ende XLII.

Van koning Dagobert van Frankrijk en hoe hij de Saksers en Friezen bedwong en vernielde Wiltenburcht en liet dat weer opbouwen en een kerk daarin [51r] zetten.

Dat XXXIIII kapittel.

Dagobert, de zoon van koning Lotharius, werd na zijn vader koning van Frankrijk en kreeg bij wijze raad van hertog Pepijn van Brabant lof, prijs en eer van het volk. En om wijs te regeren nam hij tot zijn hulpbisschop Arnout van Metz en bisschop Cunibert van Keulen. En de eerbare en wijze prins hertog Pepijn van Landen die zijn vader koning Lotharius de eerste hertog van Brabant had gemaakt. Och hoe zalig is dat land daar de eerbare en wijzen regeren of daar de regenten eerbaarheid en wijsheid zoeken! En door deze raadslieden is deze koning Dagobert tot zulke faam van justitie te doen gekomen dat de heidenen en Slaven die bij de rivier Donau woonden alle tweedracht en twist aan deze koning en zijn raden gebleven zijn. Maar alzo het vaak gebeurt dat de prinsen al zijn ze goed dat ze nochtans verergerd worden bij kwade oorpraters en vleiers en bij kwade raad en zo worden de goeden verdrukt en de kwade opgetrokken en dan volgt er na veel kwaad, en zo gebeurde het van deze koning Dagobert; want hertog Pepijn die hem geleerd en van jongs opgevoed had werd voor hem alzo vermaard dat hij hem zien nog horen wilde; want hij hem berispt en gestraft had van zijn verdooldheid en kwade werken. Maar tenslotte, bij Gods gratie, kwam koning Dagobert tot kennis en gaf hem te bewaren zijn zoon Sigibert die later koning werd van Oost-Frankrijk, waarvan Metz de hoofdstad van is. En koning Clovis, zijn broeder, zat als koning in West-Frankrijk waar Parijs die hoofdstad of is. Deze Sigibert toen hij gedoopt werd en 40 dagen oud was van Sint Amant, bisschop van Tongeren of Maastricht zo antwoordde hij met heldere stem en zei: ‘Amen’. Op een tijd, toen koning Dagobert vernomen had dat de Slaven in het land Thringen ingekomen waren heeft hij veel volk verzameld en kwam op de Rijn om deze Slaven te weerstaan. Toen hij daar was baden hem de Saksers dat hij zijns vaders tribuut wilde lichten, dat nochtans niet meer was dan 500 ossen per jaar; en indien hij dit doen wilde zo beloofden hem de Saksers op hun kosten de Slaven weer uit het lande te verdrijven. Wat de koning beliefd heeft; en de Saksers verzamelden al hun macht en verdreven de Slaven weer uit Thringen. Daarna omtrent de jaren 641 heeft koning Dagobert groot wapenvolk verzameld om te bedwingen de Neder-Saksen, dat zijn de Friezen, en kwam en belegerde dat grote slot te Wiltenburcht dat hij met kracht won en vernielde het zeer. En op deze plaats liet hij weer maken een grote sterke vesting en stad en liet die noemen in Latijn Trajectum, [51v] dat is goed in Diets te zeggen een oversteek of overtocht, want men daar overvoer en vertolde de kastelein van Utrecht van menigerhande koopmanschap en goederen die bij de Rijn en de zoute zee voeren. Anderen zeggen en is alzo wel geloofwaardig omdat Tricht op de Maas, dat is Maastricht, meer landwaarts ligt zo werd dit geheten Utrecht omdat het uitwaarts ligt bij de zee. En binnen deze bewoning en vesting liet koning Dagobert bouwen en maken de eerste kerk in de eer van Sint Thomas, des heilige apostel, waar hij priesters inzette om dat heidense volk te bekeren; maar het was al om niet dat ze werkten; want dit hardnekkige volk wilden niet horen naar de woorden der priesters en het heilige christen geloof en braken de kerk te stukken en vernielden het en verdreven de priesters uit deze stad Utrecht en uit hun horen land. En toen koning Dagobert deze stad en plaats weer opgetimmerd en gebouwd had met de kerkmacht gaf en beval hij de aartsbisschop van Keulen, genoemd Sint Cunibert, deze kerk en dit volk te regeren, sturen en leren in de weg der zaligheid en christen geloof die daar zond geleerde priesters en klerken om dat volk te bekeren. Maar zoals gezegd is het was om niet dat ze deden; want de Friezen vernielden de kerk en verjoegen de priesters en klerken. En trokken voort in Holland, rovende ene brandende, vingen en sloegen de lieden dood en vooral die het christen geloof aangenomen hadden. En men zal weten dat het Sticht van Utrecht op die tijd mede Holland of Batavia gerekend was, uitgezonderd Overijssel; en was een volk die eendrachtig leefden met elkaar, oorloogden tegen de heidense Friezen. Maar evenwel was het alles een natie der Friezen, al was het dat ze bij het geloof gescheiden waren van de Friezen en bleven eendrachtig bij elkaar in een eeuw en van een manier tot de tijd toe dat ze van de edele koningen van de Franken in twee naties gescheiden en gedeeld werden als in een bisdom en graafschap, zoals men hierna horen zal. En dat deze eerste kerk van Sint Thomas binnen de stad Utrecht gefundeerd en gesticht werd dat was in het jaar ons Heren 642.

Hier beghint die III divisie ende heeft XCV capittelen.

Hoe dat die heylige man Sinte Wilfrijt ende Sinte Wigbert dat heylige kersten geloven alre eerst in Vrieslant predicten.
Dat II capittel.

Na der geboerten ons Heren VI C ende LXXVII regeerde een coninc in Neder-Sassenlant of Vrieslant, genoemt Adgillus, ende was des voerseyden coninc Beroalts soen van Vrieslant, die van den groten coninc Lotharijs verslagen was, als voerseyt is. In desen selven tiden was een heylich man eerst biscop van Lindesfern, daerna van Mercien, ende ten lesten aertsbiscop van Jorcke, genoemt Wilfridus. Dese hadde opgenomen tot Romen te trecken om sonderlinge saken te expedieren ende te scicken, ende is te scepe gegaen om over te seylen, ende wert mitten winde versteken an die landen van Neder-Sassen oft van Vrieslant. Ende wert aldaer van den coninc Adgildus, ende van den heydense Vriesen, eerlicken ende minlicken [53v] ontfangen, ende bleef daer leggen die hele winter lang. Ende bestont hem te kondigen ende prediken dat heylige kersten gelove, ende heeft sommige van den Friesen ende Hollanders totten heyligen gelove gebrocht ende gedoopt. Ende als hi een wijl tijts daer gelegen hadde, is hi weder van daen gereyst. Hierna heeft sinte Egbert, die oec biscop van Joricke was, gesonnen sinen discipel, een heylich man ende priester genoemt Wigbertus, om in der Neder-Sassen ende Vriesen lant mit noch II heylige mannen ende priesteren om den ongelovigen heydenen te kondigen dat Woort Goeds. Mer overmits des duvels ingeven is dat volck mit horen coninc Rathboldt van Vrieslant in hoer dwalinge gebleven, ende Wigbertus en heeft daer gheen profijt noch vrucht mogen doen. Ende is wederom in Engelant gecomen, na datti aldair II jaer lang tevergeefs dat Woort Goeds mit groter vuericheit gepredict ende gekondicht hadde, int jaer VI C ende LXXXI, onder den coninc Radtbolt, Adgildussoen voornoemt, van Vrieslant.

Hier begint de 3^de divisie en heeft 95 kapittels.

Hoe dat de heilige man Sint Wilfried en Sint Wigbert dat heilige christen geloof allereerst in Friesland predikten.
Dat II kapittel.

Na de geboorten onze Heer 677 regeerde een koning in Neder-Saksenland of Friesland, genoemd Adgillus, en was de zoon van koning Beroalt van Friesland die van de grote koning Lotharius verslagen was. In deze tijd was een heilige man eerst bisschop van Lindisfarne, daarna van Mercia en tenslotte aartsbisschop van York, genoemd Wilfridus. Deze had opgenomen tot Rome te trekken om bijzondere zaken te zenden en te schikken en is te scheep gegaan om over te zeilen en werd met de wind gestoken aan de landen van Neder-Saksen of van Friesland. En werd aldaar van koning Adgildus en van de heidense Friezen fatsoenlijk en minlijk [53v] ontvangen en bleef daar liggen de hele winter lang. En bestond zich te verkondigen en prediken dat heilige christen geloof en heeft sommige van de Friezen en Hollanders tot het heilige geloof gebracht en gedoopt. En toen hij een tijdje daar gelegen had is hij weer vandaan gereisd. Hierna heeft Sint Egbert, die ook bisschop van York was, zijn discipel gezonden, een heilige man en priester genoemd Wigbert, om in Neder-Saksen en Friezen land met nog 2 heilige mannen en priesters om de ongelovigen heidenen te verkondigen dat Woord Gods. Maar vanwege duivels ingeven is dat volk met hun koning Radboud van Friesland in hun dwaling gebleven en Wigbert heeft daar geen profijt nog vrucht mogen doen. En is wederom in Engeland gekomen nadat hij aldaar 2 jaar lang tevergeefs dat Woord Gods met groter vurigheid gepreekt en verkondigd had in het jaar 681 onder koning Radboud, de zoon van Adgildus van Friesland.

Van Puppijn van Harstel, ende hoe hi die Vriesen bedwanck.
Dat III capittel.

Puppijn, hertoge Angijs ende Begge, zijnre huysvrouwen sone, wert die III hertoge van Brabant ende van Lotrijck, ende was oec gelijc zijn voervaderen des conincs van Vrancrijcs overste raet ende swaert drager. Ende hiete Puppijn van Harstel, omdat hi tot Harstelle, gelegen tusschen Tricht ende Ludick op die Mase, eerstwerve maecte een slot ende zijn woninge. Oec hadde hi binnen der stat van Coellen enen burch geheten dat Capitolium, dat nu is Onser Vrouwen Kerck, die welke bedient wert van den canonissen edele joncfrouwen. Hij hadde tot eenen wive een edele joncfrouwe, ende was ghenoemt Plectrudis, in Duytsche Blytert, daer hi an wan III sonen, als Drogo, een prince van Kempelandt, Grimoalt, die tot Ludick martiriseert wert van een genoemt Mingarius, coninck Radbolts dienre van Vrieslant, ende rustet daer in Sint Jacobskerck, ende hadde coninc Rathbolts dochter te wive, Theudelinde. Ende die III soen hiet Silvinus, ende rustet tot Chimay, in Sinte Pieters kercke. Ende noch hadde hi een dochter genoemt Nootburch, ende plach tot Coellen te leggen int Capitolium, mer rustet nu in Catthuser cloester buten Covelens opten Rijn. Ende dese III sonen storven voer hoer ouders. Dese hertoge Puppijn ontginc hem na den doot van sine voirseide wettige kinderen in overspul mit enen sconen edelen joncfrouwe geheten Alpaijs oft Adelheit, dair hi an wan den vromen prince Kaerl Marteel. Ende want hertoge Puppijn aldus vergect ende verlieft was op dit wijf, so strafte ende beripste hem die heilige biscop van Ludic, Sinte Lambrecht, seggende dattet zijn wettich wijf niet en ware; want Blijtert, zijn eerste wijf, noch leefde. Dwelcke vernemende Dodo, prince van Orengen, Alpaijs broeder, als diegene die scade daerbi duchte te hebben, waert dat Puppijn zijn suster liete, so dede hi Sinte Lambrecht doden bi nachte tot Ludick, daer hi in sine gebede lach. Ende wert mits dien een rechtverdich martelaer gelijc Sint Jan Baptiste. In desen hertoge Puppijns tiden starf coninc Dideric van Vrancrijc, ende na hem wert coninc Clodoveus, zijn sone; ende die starf sonder kinder. Ende die crone quam op sinen broeder Hildebert, die anders niet vele machten en hadde dan hi coninc hiet, want hi en hadde wijsheit noch verstant. Ende hertoge Puppijn hadde alle tlant in sinen handen, ende hi gaf den coninc dat hi verteerde, ende vermeerde des conincs palen ende landen seer, soedattet al zijn was tusschen Spangen ende den Rijn. Dese vrome hertoge Puppijn hadde vele orlogen tegen die Vriesen, Sassens, Swavens ende andere nacien, die hij mit groten zege al verwan. Daerna stelde hertoge Puppijn hem toe mit groot volc van wapenen op die heydensse Vriesen, die oec Hollant mede besaten, dat al onder die provincie van Vrieslant mede gerekent was, die menigen scade van roven ende branden [54r] in Oest-Francken gedaen hadde. Ende hi belach die stat van Uutrecht mit groten here; ende mit groten arbeyde ende assaulte creech hi die stat, ende der Friesen coninc genoemt Radbolt verdreef hi uuter stat. Ende hi sant den heyligen man Sinte Willeboort, die mit XII geestlicke gesellen uut Engelant gecomen was in Frieslant, om den Friesen, Hollanders ende Zeelanders te kondigen den wech des ewigen salicheits, als ghi na horen sult.

Van Pepijn van Herstal en hoe hij die Friezen bedwong.
Dat III kapittel.

Pepijn, de zoon van hertog Angijs en Begge, de zoon van zijn huisvrouw, werd de 3^de hertog van Brabant en van Lotharingen en was ook gelijk zijn voorvaders de koning van Frankrijk overste raad en zwaarddrager. En noemde hem Pepijn van Herstal omdat hij tot Haerstal, gelegen tussen Tricht en Luik op de Maas, eerst maakte een slot en zijn woning. Ook had hij binnen der stad Keulen een burcht geheten dat Capitolium, dat nu is Onze Vrouwe Kerk die bediend werd van de kanunniken edele jonkvrouwen. Hij had tot een wijf een edele jonkvrouw en was genoemd Plectrudis, in Duits Blytert, waar hij aan won 3 zonen als Drogo, een prins van Kempenland, Grimoalt, die tot Luik gemarteld werd van een genoemd Mingarius, de dienaar van koning Radboud van Friesland, en rust daar in Sint Jacobskerk en had koning Radbouds dochter tot wijf. Ee de 3^de zoon heette Silvinus en rust te Chimay, in Sint Pieters kerk. En noch had hij een dochter genoemd Nootburch en plag te Keulen te liggen in het Capitolium, maar rust nu in het Kartuizerklooster buiten Keulen op de Rijn. En deze 3 zonen stierven voor hun ouders. Deze hertog Pepijn ontging hem na de dood voor zijn voornoemde wettige kinderen in overspel met een mooie edele jonkvrouw geheten Alpaijs ot Adelheit waaraan hij won de dappere prijs Karel Martell. En omdat hertog Pepijn aldus gek en verliefd was op dit wijf zo strafte ene berispte hem de heilige bisschop van Luik Sint Lambrecht, en zei dat het zijn wittige wijf niet was; want Blijtert, zijn eerste wijf, noch leefde. Wat vernam Dodo, prins van Orange, Alpaijs broeder, als diegene die schade daarbij duchtte te hebben was het dat Pepijn zijn zuster verliet, zo liet hij Sint Lambrecht doden bij nacht te Luik waar hij in zijn gebed lag. En werd mits dien een rechtvaardige martelaar gelijk Sint Johannes de Doper. In deze hertog Pepijn tijden stierf koning Diederik van Frankrijk en na hem werd koning Clodoveus, zijn zoon en die stierf zonder kinderen. En de kroon kwam op zijn broeder Hildebert die anders niet vele macht had dan dat hij koning heette want hij had wijsheid noch verstand. En hertog Pepijn had al het land in zijn handen en hij gaf de koning dat hi verteerde en vermeerderde de koning palen en landen zeer, zodat alles van hem was tussen Spanje en de Rijn. Deze dapper hertog Pepijn had vele oorlogen tegen die Friezen, Saksers, Zwaben ende andere naties die hij met groten zege alle overwon. Daarna stelde hertog Pepijn hem toe met groot wapenvolk op de heidense Friezen die ook Holland mede bezaten dat al onder de provincie van Friesland mede gerekend was die menige schade van roven en branden [54r] in Oost-Franken gedaan hadden. En hij belegerde de stad Utrecht met een groot leger en met grote arbeid en aanval kreeg hij die stad en de Friese koning genoemd Radboud verdreef hij uit de stad. En hij zond de heilige man Sint Willibrords die met 12 geestelijke gezellen uit Engeland gekomen was in Friesland om de Friezen, Hollanders en Zeelanders te verkondigen de weg der eeuwige zaligheid, zoals ge hierna horen zal.

Dat IIII capittel.
Hoe dat Sinte Willeboort geboren wert ende in dese landen quam om dat Woort Goeds te prediken den Vriesen ende Hollanders.

Om mit corten woorden Willeboorts ofcoemste, geboerte ende voertganc te vertellen, so ist ons van node te weten dat die Neder-Sassens, die men Friesen hiet, mit horen hertoge Eugistus dat grote eylant van Brittangen becrachticht ende gewonnen hadden, als doe voert wonende bleven ende coningen daerin maecten na horen sinne, als voer geseit is. Totten welcken die paeus Gregorius die Eerste II heylige ende geleerde mannen, om desen Engelschen Sassens ende Friesen tot Cristus gelove te brengen, gesonnen heeft, uut welcken Sassens ofte Friesen uut Godlicker voersienicheit dat heylige kint Willeboort geboren is van edelen hoechgeboertigen kersten ouders, wes vader ghenoent was Wilgis of Willigisus, ende sijn moeder Oronia; die een wonderlic teyken sach, doe si Willeboort in hoer lichaem noch droech: als dat si sach op eenre nacht in horen slaep ende visioen, datter een nyewe maen in den hemel verscheen, die si sach mit groter verwondernisse, dat se half vol warde in corten stonde, ende wies totter rondicheits hoers volle lichtes; ende viel ten lesten seer haestelic in haer mont, also dat alle hoer leden scenen claer ende vol van lichte te wesen. Doe dese vrouwe Oronia ontspranc uut dit visioen, ende als den dach gecomen was, ghing si haestelic tot een geestlic priester, ende gaf hem dit te kennen. Die priester antwoorde ende seyde, dat si enen soen in haer lichaem ontfangen hadde ende dragende was, die als die maen van tclein totter volmaecter rontheit comende soude, mitten lichte des waerheits die duysternissen der ongeloviger menschen verdriven, ende soud se brengen tot kennisse des ewigen lichts, welc Cristus Jhesus Selver is, als Hi tuget int Evangelij, seggende:’Ic bin dat Licht des werelsլ,’dwelc also in Willebrort volbrocht is. Want nadat hi geboren, gedoopt, ende tot zijn jaren gecomen was, is hi ter scolen gesent bi geestlicke mannen der kercken van Rijpers, in welcke plaets hi also in der leringe ende duechden by der gracien Goeds proficeert heeft ende voertgegaen is, dat hi bi consent van sinen abt in Hyerlant over getogen is totten heyligen vader ende biscop Egbertus genoemt, ende totten heyligen man ende priester geheten Wigbertus, van denwelcken biscop Willeboort priester ghewijt ende gemaect is. Hierenbinnen sende dese biscop Egbert sinen medediscipel ende -priester Wigbert voornoemt in Germanien, dats in Neder-Duytslant, om aldaer den ongelovigen tWoort Goeds te condigen. Mer overmits des duvels ingeven is dat volc in hoer dwalinge gebleven, ende Wigbertus en heeft daer gheen profijt noch vrucht mogen doen, ende is wederom in Hyerlant gecomen. Daerna, doe men screef ons Heren jaer VI C ende XC, heeft die Heylige Geest in Willeboorts herte een grote vlamme ende vier des geloves ontsteken, also dattet hem niet genoech en sceen te wesen, dat hi tot dien dagen toe alleen in der religye hem geoeffent ende exerceert hadde, ten waer sake, dat hi oec ander menschen in den voertcondigen des waerheyts niet voer en stonde. Dit voer hem nemende, heeft hi gehoert van den voornoemde priester Wigbert, die uut Oest-Francrijc of Vrieslant wederom in Engelant gecomen was, als voerseyt is, datter alten groten bouwe sonder twifel int noorden was, mer luttel arbeytsluden, waerom dat Willeboort hem rede gemaect heeft uut ingevinge des Heyligen [54v] Geests ende uut sijnder moeder visioen, ende heeft goetwillige mannen oec daertoe gevonden ende mit hem genomen, van denwelken die princepael dese XI geweest zijn, te weten Swigbertus; Willibaldus; abt Lebuinus; Winibaldus; twe Ewalden, priesters; Werenfridus; Marcellinus; Accha; Wigbertus, oeck priesters, ende Adelbertus, Levijt, des conincs soen van Deyren in Engelant. Ende want alle dese voornoemde mannen haer oerspronc hadden van den Sassens ende Vriesen die Engelant innamen als voerseyt is, so konden si oec wel in dyer tongen ende spraken den Vriesen dat Woort Goeds vercondigen. Mit desen voergenoemde heylige doctoren is Willeboort tsceep gegaen, ende hevet in den mondt des Rijns sijn zeyl gestreken, ende hebben daer een weinich tijts gerustet, ende zijn voert gevaren doer Leyden na dat slot Wiltenburch, dat men Uutrecht noemt, gelegen opten oever van den Rijn. Ende bestonden aldaer mit groter vuericheit dat Woort Goeds te prediken, seggende dat alle die goden der heydenen duvelen waren, ende dat se God almachtich mit al horen dienres int helsche vuer verbarnen soude. Mer want dat volc liever hadden in die duysternissen der afgodien mit horen coninc Rathboldt te bliven, so en konde Willeboort geen vrucht doen, ende is totten hertoge Puppijn van Brabant ende grote meester des conincs huys van Vrancrijc getogen, ende aldaer een tijt gebleven, ende den distelen der afgodyscap uutgerodet ende dat puere saet des heyligen geloves overvloyedelick daer weder ghesayet.

Hoe dat Sint Willibrord geboren werd en in deze landen kwam om dat Woord Gods te prediken de Friezen en Hollanders.

Dat IIII kapittel.

Om met korte woorden Willibrordus afkomst, geboorte en voortgang te vertellen zo is het ons nodig te weten dat de Neder-Saksers, die men Friezen noemt, met hun hertog Eugistus dat grote te eiland van Brittanni bekrachtigd en gewonnen hadden, en toen voort wonen bleven en koningen daarin maakten naar hun zin. Waartoe paus Gregorius de Eerste 2 heilige en geleerde mannen om deze Engelse Saksers en Friezen tot Christus geloof te brengen gezonden heeft uit welke Saksers of Friezen uit Goddelijke voorzienigheid dat heilige kind Willibrordus geboren is van edele hoog geboren christen ouders, wiens vader genoemd was Wilgis of Willigisus en zijn moeder Oronia; die een wonderlijk teken zag toen ze Willibrordus in haar lichaam nog droeg: als dat ze zag op een nacht in haar slaap een visioen dat er een nieuwe maan in de hemel verscheen die ze zag met grote verwondering dat het half werd in korte tijd en groeide tot rondheid in vol licht; en viel tenslotte zeer haastig in haar mond alzo dat al haar leden schenen helder en vol van licht te wezen. Toen deze vrouwe Oronia opsprong uit visioen en de dag gekomen was ging ze haastig tot een geestelijke priester en gaf hem dit te kennen. De priester antwoorde en zei dat ze en zoon in haar lichaam ontvangen had en droeg die als de maan van klein tot volmaakte rondheid komen zou met het licht der waarheid die de duisternis der ongelovige mensen verdrijven zou en ze brengen tot kennis des eeuwige licht welke Christus Jezus Zelf is zoals Hij getuigt in het Evangelie en zei: ‘Ik ben dat Licht der wereld.’ wat alzo in Willebrord volbracht is. Want nadat hij geboren, gedoopt en tot zijn jaren gekomen was is hij ter school gezonden bij geestelijke mannen der kerk van Rathmelsigi in welke plaats hij alzo in de lering en deugden bij de gratie van God profiteerde heeft en voortgegaan is dat hij met toestemming van zijn abt in Ierland overgetrokken is tot de heilige vader en bisschop Egbert genoemd en tot de heilige man en priester geheten Wigbert waarvan bisschop Willibrordus priester gewijd en gemaakt is. Ondertussen zond deze bisschop Egbert zijn medediscipel en -priester Wigbert in Germanië, dat is in Neder-Duitsland, om aldaar de ongelovigen het Woord Gods te verkondigen. Maar vanwege duivels ingeven is dat volk in hun dwaling gebleven en Wigbert heeft daar geen profijt nog vrucht mogen doen en is wederom in Ierland gekomen. Daarna, toen men schreef ons Heren jaar 690, heeft de Heilige Geest in Willibrordus hart een grote vlam en vuur van het geloof ontstoken alzo dat het hem niet genoeg scheen te wezen dat hij tot die dagen toe alleen in de religie zich geoefend en exerceert had, tenzij het was zaak dat hij ook andere mensen in de verkondiging der waarheid niet voor stond. Dit nam hij voor zich en heeft gehoord van de priester Wigbert die uit Oost-Frankrijk of Friesland wederom in Engeland gekomen was dat er al te grote bebouwing zonder twijfel in het noorden was, maar weinig arbeidslieden, waarom dat Willibrordus zich gereed maakte door ingeven van de Heilige [54v] Geest en uit zijn moeder visioen en heeft goedwillige mannen ook daartoe gevonden en met hem genomen waarvan de belangrijkste deze 11 geweest zijn, te weten Switbert; Willibald; abt Lebuinus; Winnibald; twee Ewaldՠs, priesters; Werenfridus; Marcellinus; Accha; Wigbertus, ook priesters, en Adelbertus, Leviet, de konings zoon van Deyren in Engeland. En omdat al deze mannen hun oorsprong hadden van de Saksers en Friezen die Engeland innamen zo konden ze ook wel in die taal der Friezen dat Woord Gods verkondigen. Met deze heilige doctoren is Willibrordus he scheepgegaan en heeft in de mond van de Rijns zijn zeil gestreken en heeft daar een tijdje gerust en zijn voort gevaren door Leiden na dat slot Wiltenburcht dat men Utrecht noemt, gelegen op de oever van de Rijn. En bestonden aldaar met grote vurigheid dat Woord Gods te prediken en zeiden dat alle goden der heidenen duivels waren en dat ze God almachtig met al hun dienaars in het helse vuur verbranden zou. Maar omdat dat volk liever was in de duisternis der afgoden met hun koning Radboud te blijven zo kon Willibrordus geen vrucht doen en is tot hertog Pepijn van Brabant en grote meester van het koningshuis van Frankrijk getrokken aldaar een tijd gebleven en de distels der afgoderij uitgeroeid en dar pure zaad van het heilige geloof daar weer overvloedig gezaaid.

Hoe dat hertoge Puppijn den coninc Rathboldt van Vrieslant verwan, ende hoe Sinte Willeboort een bedehuys mit een fonte gesticht heeft in der eren des Heyligen Cruys.
Dat V capittel.

Daerna, doe men screef VI C ende XCII, heeft hertoge Puppijn van Brabant een groot heer van volc vergadert, ende is mit al den hoop op die Vriesen getogen. Daertegens quam coninc Rathbolt mit sinen Vriesen, mer Puppijn heeften verwonnen ende daer toe gebrocht, dat hi theylige doopsel ontfangen soude. Waerom dat hertoge Puppijn weder in Vrancrijck comende, Willeboort mit sinen gesellen weder in Vrieslant gesonnen heeft om den coninc Rathbolt mit sijn volc totten gelove Cristi ende theylige doopsel te brengen. Mer want hi doer des conincs Rathbolts wreetheid ende verhartheit niet bedriven noch vorderen en mochte, is hi wederom na Oest-Francrijck, dats tUtrecht getogen, daer hi onlanxs dat volc tot Cristus kennisse ende gelove gebrocht hadde. Welke stadt van Uutrecht doe noch stont onder die heerscappie ende mogentheit der coningen van Francrijc, als van den tijt of dat si Rathboldt der Vriesen coninc daeruut verdreven hadden, als voorscreven is. Ende siet, die heylige man Willeboort is tUtrecht gebleven, ende heeft veel pristeren bi hem vergadert, ende heeft bi die vervallen ende omgeworpen kercke van den Vriesen, die wilen eer coninc Dagobert van Vrancrijc in der eren van Sinte Thomas hadde gesticht, een bedehuys ende capelle in der eren des Heyligen Cruys getimmert, ende een fonte des heyligen doopsels daerin geset, om dat daer, overmits die starcheit des slots dat daer stont, alle goetwillige menschen souden mogen dat sacrament des doopsels sonder sorge ende vrese ontfangen. Ende hi heeft sine discipulen hiergelaten, ende is wederom in Vrancrijc tot hertoge Puppijn getogen, ende dit bedehuys ende fonte wert gesticht int jaer ons Heren VI C ende XCV.

Hoe dat hertog Pepijn koning Radboud van Friesland overwon en hoe Sint Willibrord een bedehuis met een vont gesticht heeft in de eer van het Heilige Kruis.
Dat V kapittel.

Daarna toen men schreef 692 heeft hertog Pepijn van Brabant een groot leger van volk verzameld en is met al die hoop op de Friezen getrokken. Daartegen kwam koning Radboud met zijn Friezen, maar Pepijn heeft hem zo verwonnen en daartoe gebracht dat hij het heilige doopsel ontvangen zou. Waarom dat hertog Pepijn die weer in Frankrijk kwam Willibrordus met zijn gezellen weer in Friesland gezonden heeft om koning Radboud met zijn volk tot het geloof Christus en het heilige doopsel te brengen. Maar omdat hij door konings Radbouds wreedheid en verhardheid niets bedrijven nog vorderen mocht is hij wederom naar Oost-Frankrijk, dat is te Utrecht getrokken waar onlangs dat volk tot Christus kennis en geloof gebracht had. Welke stad Utrecht toen nog stond onder de heerschappij en mogendheid der koningen van Frankrijk van de tijd of dat ze de Friese koning Radboud daaruit verdreven hadden. En ziet, de heilige man Willibrordus is te Utrecht gebleven en heeft veel priesters bij hem verzameld en heeft bij die vervallen en omgeworpen kerk van de Friezen die wijlen eerder koning Dagobert van Frankrijk in de eer van Sint Thomas had gesticht een bedehuis en kapel in de eer van het Heilige Kruis getimmerd en een vont van het heilige doopsel daarin gezet omdat daar, vanwege de sterkte van de burcht dat daar stond, alle goedwillige mensen zouden dat sacrament der doopsels zonder zorg en vrees mogen ontvangen. En hij heeft zijn discipelen hier gelaten en is wederom in Frankrijk tot hertog Pepijn getrokken en dit bedehuis en vont werd gesticht in het jaar ons Heren 695.

Hoe dat Sinte Willeboorts discipulen alle dat lant doerliepen, ende hoe Swigbertus in Engelant biscop gewijt wert.
Dat VI capittel.

Op dese tijt woende die vertwifelde coninc Rathboldt van Vrieslant (als hi uut Uutrecht verdreven was van hertoge Puppijn van Brabant) in een eylant geheten Fostelant, ende was na sinen afgod, die Foste hete, Fostelant genoemt; ende was sere vermaert ende geeert in die landen. Hierenbinnen, dat Sinte Willeboort uuten landen was, hebben hem sine discipulen in gelikenisse der apostelen vaneen gesceyden in diversen plaetsen, om dat Woort Goeds wijt ende breet te sayen. Ende sijn gecomen in die provincie van Fostelant, daer coninc Rathboldt residerende ende woonachtich was, ende bestonden daer dat Woort Goeds mit groter vuericheit te preken, ende destrueerden die tempelen der afgoden Jupiters ende Foste. Mer si en bekeerden daer niet meer dan alleen III mannen totten heyligen kersten gelove. [55r]

Die coninc Rathboldt dit verhorende, wert uutermaten toernich, want hi den kerstenen seer hatich was; ende om der injurie die sine afgoden angedaen waren, dede hi doden den heyligen priester Wigbert, dien hi daer te voren, als hi dat gelove daer prekende was, verjaecht ende verdreven hadde. Dese heylige man hadde altijt Onsen Lieven Here gebeden, dat hi sijn bloet voer dat heylige kersten gelove storten mochte, ende martelaer sterven; dwelck nu in hem volbrocht is. Ende die coninc verjaechde ende verdreef alle die ander discipulen ende kerstenen uut sinen landen. Onder desen discipulen was mede die edele jongelinc genoemt Swigbert; ende was des edelen graven soen van Nortingram, geheten Sigebrecht, van hogen ende edelen geslachten geboren. Sijn moeder was geheten Bertha, ende hoer moeder was die edele vrouwe Ostrida, wiens vader was Ethilrethus; ende was Ostusՠsoen, wiens vader was Eugistus die Vriese, daer dat lant Engelant sinen naem of heeft, als hij Engelant conquesteert ende gewonnen hadde, als voerseyt is. Dese grave Sigebrecht ende sijn huysvrouwe waren devote kersten luden, ende hadden desen Swigbert, horen zoen, in allen duechden ende heylicheit opgevoedet. Als Swigbert dan uut Vrieslant verdreven was, is hi mitten priesteren Marcellijn ende Werffoert gecomen in die grote stat van Wijc te Duersteden, ende heeft aldaer dat heylige gelove gecondicht ende ghepredict, waerom dat hem die priesteren der afgoden in een karcker setten, menende hem des anderen dages heymelic te doden, want sijt openbaer niet en dorsten doen, overmits dat die stat stont onder den kersten princen van Franckenrijcke. Mer die engel ons Heren heeften daeruut verlost ende gevrijt, ende die heylige man Swigbert heeft daer veel volcs bekeert. Daerna quam hi tot Hagenstein, daer hi een mensch die blint geboren was siende gemaect heeft; ende doer dit mirakel bekeerde hi alle dat volc van den dorpe. Een weynich tijts hierna is hij mitten priester Accha ende den II Ewalden, priesteren, mit Marcelijn ende andere nyewe gedoopte kerstenen in Engelant getogen totten biscop Wilfrijt van Merchien; want dye heylige man Egbert, biscop van Jorcke, doe ter tijt seer cranck was, ende worden van hoer ouders ende vrienden seer gracioes ende minlic ontfangen. Ende mit groter instancien ende beden vercregen si, dat dese Swigbert geconsecreert ende gewijt wert tot enen biscop mit groter solemniteyten ende bliscappen op Sinte Bertelmeesdach int jaer ons Heren VI C ende XCV. Ende als si daer een wijl tijts geweest hadden, namen si oerlof, ende sijn weder tsceep gegaen, ende quamen weder int slot tot Wiltenburch oft Uutrecht, ende wert aldaer mit groter eerwaerdicheit ontfangen. Niet te verstaen, dat hi biscop van Uutrecht was, mer hi was des heyligen mans Sinte Willeboorts, die eerste aertsbiscop van Uutrecht, sine medehulper ende medebiscop. Want ter wilen dat Sinte Willeboort tot Romen was, heeft dese heylige man Sinte Swigbert alle dat lant doergelopen, prekende ende doende vele miraculen. Ende is ghecomen int graefscap van Teysterbant, gelegen in die Betue, ende heeft aldaer alle dat volck van den lande mit sinen heyligen woorden ende onderwisinge totten heiligen kersten gelove gebrocht, doende ende werckende vele scone miraculen, als den blinden siende te maken, den crepelen gaende, den doden verweckende, ende meer andere, die te lang souden vallen te scriven, als sijn legende dat uutwijst. Ende heeft aldaer vele tempelen der afgoden in kercken der heyligen geconsacreert ende gewijt, te weten die kerck tot Santwijck bi Tyel in der eren van Sinte Vincent, martelaer; in Arkel in die ere der reyner Maghet Marien; in Hoernaer in die ere van Sinte Dyonijs, biscop ende martelaer, ende so voert diergelijcken in Scoenrewoert, in Oudt-Hoesden, in Aelborch, in Woudrichom, in Ghijsen, in Rijswijck, in Almkerck, in Malsen, in Arkom, in Avesaet ende in veel ander plaetsen heeft hi mit groter devotien ende naerstige leringe dat volc bekeert ten heyligen kersten gelove ende gedoopt. Ende als hi die kerck tot Malsen wyende was, int jaer VI C ende XCVI, opten VIII kalende van october, was in der stat van Wijck te Duersteden een eerbaer vroom ridder ende hooftman, geheten here Gonthier van Andeghein. Dese hadde een soen bi zijnre huysvrouwen, Machtelt, die geheten [55v] was Splinter van Andeghein, ende waren altesamen noch heyden, afgoden anbedende. Dese Splinter, als hi ondersoeken ende sien woude die feeste van der kercwijnge, is hi tscepe gegaen om den Rijn oft die Lecke over te varen, ende is bi ongevallen uuten scepe gevallen in den Rijn, ende verdroncken. Denwelcken die heilige man ende biscop Swigbert van der doot verwect ende op heeft doen staen, ende here Gonthier mit zijn wijf ende Splinter, hoer beyder soen, mit ontallic veel volxs, sijn ten kersten gelove bekeert ende gedoopt geweest.

Hoe dat Sint Willibrords discipelen dat hele land doorliepen en hoe Switbert in Engeland bisschop gewijd werd.
Dat VI kapittel.

Op deze tijd woonde de vertwijfelde koning Radboud van Friesland (toen hij uit Utrecht verdreven was van hertog Pepijn van Brabant) in een eiland geheten Fostelant en was naar zijn afgod die Foste heette Fosteland genoemd; en was zeer vermaard en geerd in die landen. Ondertussen dat Sint Willibrord uit het land was hebben zich zijn discipelen in gelijkenis der apostelen vaneengescheiden in diversen plaatsen om dat Woord Gods wijdt en breed te zaaien. En zijn gekomen in de provincie van Fosteland daar koning Radboud residerende en woonde en bestonden daar dat Woord Gods met grote vurigheid te preken en vernielden de tempels van de afgoden Jupiter en Foste. Maar ze bekeerden daar niet meer dan alleen 3 mannen tot het heilige christen geloof. [55r]

De koning Radboud hoorde dit en werd uitermate vertoornd want hij haatte de christenen zeer; en om de belediging die zijn afgoden aangedaan waren liet hij de heilige priester Wigbert doden die hij daar tevoren toen hij dat geloof preekte verjaagd en verdreven had. Deze heilige man had altijd Onze Lieven Heer gebeden dat hij zijn bloed voor dat heilige christen geloof storten mocht en als martelaar sterven; wat nu in hem volbracht is. En de koning verjoeg en verdreef alle andere discipelen en christenen uit zijn landen. Onder deze discipelen was mede de edele jongeling genoemd Swigbert; en was de zoon van de edele graaf van Nottingham, geheten Sigebrecht, van hoog en edel geslacht geboren. Zijn moeder was geheten Bertha en haar moeder was de edele vrouwe Ostrida wiens vader was Ethilrethus; en was de zoon van Ostus wiens vader Eugistus de Fries was waar dat land van Engeland zijn naam van had toen Engeland veroverd en gewonnen had. Deze graaf Sigebrecht en zijn huisvrouw waren devote christenlieden en hadden hun zoon Swigbert in allen deugden en heiligheid opgevoed. Toen Swigbert dan uit Friesland verdreven was is hij met de priesters Marcellius en Werffoert gekomen in de grote stat van Wijk te Duurstede en heeft aldaar dat heilige geloof verkondigd en gepreekt waarom dat de afgoden priesters hem in een kerker zetten en meenden hem de volgende dag heimelijk te doden want ze durfden het openbaar niet te doen omdat de stad stond onder de christen prinsen van Frankrijk. Maar de engel ons Heren heeft hem daaruit verlost en bevrijd en de heilige man Swigbert heeft daar veel volk bekeerd. Daarna kwam hij tot Hagestein waar hij een blindgeboren mens ziende heeft gemaakt; en door dit mirakel bekeerde hij al dat volk van het dorp. Een weinig tijd hierna is hij met de priester Accha en de 2 Ewaldՠs, priesters, met Marcelinus en andere nieuwe gedoopte christenen in Engeland getrokken naar bisschop Wilfried van Mercia; want de heilige man Egbert, bisschop van York was toen ter tijd zeer ziek en werden van hun ouders en vrienden zeer gracieus en minnelijk ontvangen. En met groter instanties en beden verkregen ze dat deze Swigbert geconsacreerd en gewijd werd tot een bisschop met grote feestelijkheden en blijdschappen op Sint Bartholomeus dag in het jaar ons Heren 695. En toen ze daar een tijdje geweest waren namen ze verlof en zijn weer te scheep gegaan, en kwamen weer in het slot te Wiltenburcht of Utrecht en werden aldaar met groter eerwaardigheid ontvangen. Niet te verstaan, dat hij bisschop van Utrecht was, maar hij was de heilige man Sint Willibrord, de eerste aartsbisschop van Utrecht, zijn medehelper en medebisschop. Want terwijl dat Sint Willibrord te Rome was heeft deze heilige man Sint Swigbert dat hele land doorlopen en preekte en deed vele mirakels. En is gekomen in het graafschap Teisterbant, gelegen in die Betuwe, en heeft aldaar al dat volk van het land met zijn heilige woorden en onderwijzing tot het heilige christen geloof gebracht en deed en bewerkte veel mooie mirakels als de blinden ziende te maken, de kreupelen gaande, de doden opwekken en meer andere die te lang zouden vallen te schrijven zoals zijn legende dat uitwijst. En heeft aldaar vele afgoden tempels in kerken der heiligen geconsacreerd en gewijd, te weten de kerk te Zandwijk bij Tiel in de eer van Sint Vincent, martelaar, in Arkel in de eer der reine Maagd Maria; in Hoornaar in de eer van Sint Dionysus, bisschop en martelaar, en zo voort diergelijke in Schoonderwoerd in Oud-Heusden, in Aalburg, in Woudrichem, in ‘Hijsen, in Rijswijk, in Almkerk, in (Buur) Malsen, in Arkom, in Avezaath en in veel ander plaatsen heeft hij met grote devotie en vlijtige lering dat volk bekeerd te heilige christen geloof en gedoopt. En toen hij de kerk te Malsen wijdde in het jaar 696 op de 8^ste dag van oktober was in de stad Wijk bij Duurstede een eerbare dappere ridder en hoofdman geheten heer Gonthier van Andeghein. Deze had een zijn bij zijn huisvrouw Machtelt die geheten [55v] was Splinter van Andeghein en waren alle tezamen nog heiden aan aanbaden de afgoden. Deze Splinter toen hij onderzoeken en zien wilde dat feest van de kerkwijding is hij te scheep gegaan om de Rijn of de Lek over te varen en is bij ongeval uit het schip gevallen in de Rijn en verdronken. Die de heilige man en bisschop Swigbert van de dood opgewekt en op heeft laten staan en heer Gonthier met zijn wijf en Splinter, hun beider zoon, met ontelbaar veel volk zijn ten christen geloof bekeerd en gedoopt geweest.

Hoe dat Sinte Willeboort consacreert ende gewijt wert tot Romen tot enen aertschen biscop van Uutrecht.
Dat VII capittel.

Binnen desen tiden, dat Sinte Swigbert dus naerstich was in den bouwe der bekeringe ende dat oncruyt der afgodyscap uuten landen verdreef, was Sinte Willeboort noch in Brabant. Ende doir grote instancien ende oetmoedige supplicatien des voornoemden Puppijns, want hi in hem sach grote volstandicheit te prediken dat Woort des Heyligen Evangelijs, vercreech hi an hem dat hi tot Romen toech, gevende hem mede brieven van credencien ende supplicacien an den paeus van Romen. Sergius paeus, deerste van dier namen, wert in sinen visioen van den engel vermaent, dat hi desen Willeboort waerdelicken ontfangen ende biscop consacreren wilde, dat welke die paeus met groter eren ende solemniteyten gedaen heeft, ende ordineerden op Sinte Ceciliendach, ende in hoere kerken tot enen aertsbiscop van Uutrecht, vercierende hem mit eenen scoudermantel, ende gaf hem enen niewen name, ende hieten Clemens; ende behilt hem een wijl tijts bi hem, ende sant hem weder mit bliscap tot hertoech Puppijn ende tot sinen bevolen scapen. Ende als dese Clemens, die Willebroort hiete, die benedictie van den paeus ontfaen hadde, is hi wedergekeert in Duytslant. Ende hertoge Puppijn heeft Willeboort, comende van Romen sonder vertreck in Batavien tot Uutrecht gesonnen, dair hi onlanxs te voren den coninc Rathbolt der Vriesen uut verdreven hadde. Ende corts dairna, vernemende Swigbert dat Willeboort van Romen gecomen was, is hi hem mit groter bliscappen te moete getogen tot Embric, ende heeften mit groter eren ende eerwaerdicheit ontfangen. Ende verhorende dat die heylige man Swigbert biscop gewijt was, ende dattet graefscap van Teysterbant mit die gehele Betue ende een groot deel van Neder-Vrieslant ende Hollant overmits sine salige predicacye totten heyligen gelove gebrocht was, heeft hi God den Here grotelic gedanct mit groter innicheit, omdat die ecclesie tot Uutrecht int getal der kerstenen sere vermeert was. Ende zijn gesamenderhant daerna tot Uutrecht getogen, ende aldaer int fondament van Sinte Thomaskerc een kerck van canonicken gefondeert ende gesticht in die ere van Sinte Martijn biscop van Tours, vaste bi dat slot Wiltenburch. Ende Sinte Willeboort heeft dese kerck mit Sinte Swigbert gewijt ende zijn cathedrael oft biscoplike stoel daer geset voer hem ende alle sine successoers ende nacomelingen. Ende dat Willibrordus biscop gewijt was tot Romen, dat was int jaer VI C ende XCVI. Ende dat si tesamen dese eerste domkercke widen, dat was int jaer VI C XCVII, want hi langer dan een jaer tot Romen ende in Vrancrijck was.

Hoe dat Sint Willibrord consacreert en gewijd werd te Rome tot een aartsbisschop van Utrecht.
Dat VII kapittel.

Binnen deze tijden toen Sint Swigbert dus vlijtig was in het bouwen der bekering en dat onkruid van afgoderij uit de landen verdreef was Sint Willibrord nog in Brabant. En door grote instanties en ootmoedige smeekbeden van Pepijn, want hij in hem zag grote standvastigheid te prediken dat Woord der Heilige Evangelie verkreeg hij van hem dat hij tot Rome trok en gaf hem mede brieven van geloofwaardigheid en verzoekschrift aan de paus van Rome. Paus Sergius de 1^ste werd in zijn visioen van de engel vermaand dat hij deze Willibrordus waardig ontvangen en bisschop consacreren wilde, dat de paus met grote eer en feestelijkheid gedaan heef, en ordineerden op Sint Cecilia dag en in hun kerk tot aartsbisschop van Utrecht en versierde hem met een schoudermantel en gaf hem een nieuwe naam en noemde hem Clemens; en hield hem een tijdje bij hem en zond hem weer met blijdschap tot hertog Pepijn en tot zijn bevolen schapen. En toen deze Clemens, die Willebrord heette, die zegening van de paus ontvangen had is hij weer gekeerd in Duitsland. En hertog Pepijn heeft Willibrordus die van Rome kwam zonder uitstel in Batavia te Utrecht gezonden daar het net tevoren koning Radboud der Friezen uit verdreven had. En kort daarna vernam Swigbert dat Willibrordus van Rome gekomen was en is hij hem met grote blijdschap tegemoet getrokken tot Emmerik en heeft hem met grote eer en waardigheid ontvangen. En hoorde dat de heilige man Swigbert bisschop gewijd was en dat het graafschap van Teisterbant met de gehele Betuwe en een groot deel van Neder-Friesland en Holland vanwege zijn zalige predicatie tot het heilige geloof gebracht was heeft hij God dn Heer zeer bedankt met grote innigheid omdat die verkiezing te Utrecht in het getal der christenen zeer vermeerderd was. En zijn gezamenlijk daarna tet Utrecht getrokken en aldaar in het fundament van Sint Thomas kerk een kerk van kanunniken gefundeerd en gesticht in de eer van Sint Martinus, bisschop van Tours, dicht bij dat slot Wiltenburcht En Sint Willibrord heeft deze kerk met Sint Swigbert gewijd en zijn kathedraal of bisschoppelijke stoel daar gezet voor hem en al zijn opvolgers en nakomelingen. En dat Willibrordus bisschop gewijd was te Rome dat was in het jaar 696. En dat ze tezamen deze eerste domkerk wijdde, dat was in het jaar 697 want hij was langer dan een jaar te Rome en in Frankrijk.

Hoe dat Charolus Martellus, hertoge Puppijns soen van Brabant, coninc Rathbolt van Vrieslant verwan.
Dat VIII capittel.

Als Puppijn van Harstel, hertoge van Brabant, gestorven was, ende zijn III troude sonen voer hem doot waren, is Kaerl Marteel, zijn bastaert soen, die hij hadde bi Alpays, sine amye, hertoge geworden van Brabant ende oec swaertdrager ende overste raet des huys ende conincs van Vrancrijc; ende heeft terstont groot volc van wapen vergaedert, ende isser mede getogen over den Rijn, ende heeft die Swaven verwonnen, ende een groot deel van Duytslant onder sine jurisdictie gebrocht. Hierna heeft hi hem daertoe gegeven mit groter naersticheit, om den staet der Heyliger Kercken te verhogen ende dat kerstengelove te brengen in allen landen onder hem gelegen. Ende heeft sinen eersten anganck op die Vriesen gemaect, ende horen hertoech Poppo genoemt mit veel Vriesen verslegen, [56r] slegen, ende hadden hem liever doot te vechten dan dat gelove an te nemen. Ende heeft se also benauwet, dat hi hoer coninc, Rathbolt genoemt, uut Uutrecht verdreef mitten sinen, ende gaf edelen geboirtigen mannen desen Kaerl Marteel tot een onderpant, op condicien dat hi theylige kersten gelove ende doopsel ontfangen soude; mer doen coninc Rathbolt wederquam tot Medemblick, daer zijn coninclicke sale ende hof stont, nadat hi van Uutrecht verjaecht was, ende sach dat die tempelen ende afgoden in zijn lant, ende bisonder Medea, zijn overste afgoddinne tot Medemblick staende (waervan oec die stede hoer name voert) van den heyligen man Wigbert, priester, ter neder geworpen ende gedestrueert waren, ende veel menschen gedoopt, worde hi seer toernich, ende en woude dat doopsel niet ontfangen, als hi hertoge Kaerl Marteel belooft hadde, ende dode den heiligen priester, als voer gescreven staet. Dit horende hertoge Kaerl Marteel heeft weder groot volck vergaert, ende desen coninc Rathbolt verwonnen ende in genaden genomen, belovende hem sonder twifel ende droch dat heilige doopsel mit alle sine ondersaten te ontfangen. Na deser aliance ende dadinge is hi getogen op die Sassens, die noch heyden waren, ende plegen dicwils den Oest-Francken an te vechten ende grote molestacie te doen, ende heeft se mede verwonnen ende onder tribuyt geset. Hierna heeft hi sonder vertreck vervolcht Lantfreet, hertoge van Almangen, een vrient ende hulper der Sassen, ende also benauwet dat hi hemselven ende alle sine ondersaten overgaf in handen van hertoge Kaerl Marteel, ende beloefde oec jaerlixs tribuyt te geven. Diergelijken heeft hi oec verwonnen Swaven, Beyeren ende alle tlant totter Danouwe toe, ende Sassen totter riviere van der Elven, datter noch stede noch slot in heel Duytslant en was, dat hem niet en gaf onder subjectie van desen hertoge Kaerl Marteel.

Hoe dat Karel Martel, de zoon van hertog Pepijn van Brabant, koning Radboud van Friesland overwon.
Dat VIII kapittel.

Toen Pepijn van Herstal, hertog van Brabant, gestorven was, en zijn 3 trouwe zonen voor hem dood waren is Karel Martel, zijn bastaardzoon die hij had bij Alpaida, zijn geliefde, hertog geworden van Brabant en ook zwaarddrager en overste raad van het huis en koning van Frankrijk; en heeft terstond groot wapenvolk verzameld en is er mee getrokken over de Rijn en heeft de Zwaben overwonnen en een groot deel van Duitsland onder zijn jurisdictie gebracht. Hierna heeft hij hem daartoe gegeven met grote vlijt om de staat der Heilige Kerk te verhogen en dat christen geloof te brengen in alle landen onder hem gelegen. En heeft zijn eerste aanvang op de Friezen gemaakt en hun hertog, Poppo genoemd, met veel Friezen verslagen [56r] en hadden zich liever dood te vechten dan dat geloof aan te nemen. En heeft ze alzo benauwd dat hij hun koning, Radboud genoemd, uit Utrecht verdreef met de zijnen en gaf edele geboren mannen deze Karel Martel tot een onderpand op conditie dat hij het heilige christen geloof en doopsel ontvangen zou; maar toen koning Radboud weerkwam te Medemblik daar zijn koninklijke zaal en hof stond, nadat hij van Utrecht verjaagd was, en zag dat de tempels en afgoden in zijn land en vooral Medea, zijn overste afgodin die te Medemblik stond (waarvan ook die stad zijn naam voert) van de heilige man Wigbert, priester, ter neer geworpen en verwoest waren en veel mensen gedoopt werd hij zeer vertoornd en wilde dat doopsel niet ontvangen, zoals hij hertog Karel Martel belooft had, en doodde de heiligen priester. Dit hoorde hertog Karel Martel en heeft weer groot volk verzameld en deze koning Radboud overwonnen en in genade genomen en beloofde hem zonder twijfel en bedrog dat heilige doopsel met al zijn onderzaten te ontvangen. Na deze alliantie en dading is hij getrokken op de Saksers die nog heiden waren en plagen vaak de Oost-Franken aan te vechten en grote mishandeling te doen en heeft ze mede overwonnen en onder tribuut gezet. Hierna heeft hij zonder wachten vervolgd Lantfreet, hertog van Allemagne, een vriend en helper der Saksen en alzo benauwd dat hij zichzelf en al zijn onderzaten overgaf in de handen van hertog Karel Martel en beloofde ook jaarlijks tribuut te geven. Diergelijke heeft hij ook overwonnen Zwaben, Beieren en al het land tot de Donau toe en Saksen tot de rivier Elbe zodat er nog stad nog burcht in heel Duitsland was dat zich niet en gaf onder onderwerping van deze hertog Karel Martel.

Hoe dat coninc Rathboldt beveynsdelick totter fonten quam om gedoopt te worden.
Dat IX capittel.

Dese voerseyde compromissie ende loftenisse van coninc Rathboldt geschiet ende gedaen wesende, is doer Goeds gehenghenisse ende ingeven in Vrieslant gecomen die eerwaerdige biscop Wolfrannus van Zenonen in Vrancrijc, ende heeft den coninc Rathboldt van Vrieslant mit zijnre vuerige predicatie daertoe gebrocht, dat hi begeerde gedoopt te wesen na der condicien ende loftenissen die hi mit hertoge Kaerle Marteel lestwerf gemaect hadde. Ende Wolfrannus is mitten coninc gecomen tot Hoechtwoude om gedoopt te worden. Ende siet, doe hi mit zijn een voet int font staende was, vraechde hi waer tmeeste getal zijnre ouderen was: in hemelrijc oft in die helle. Doen seide die heilige biscop: ԁlle die van u ouders niet gedoopt noch in den heiligen kersten gelove gestorven zijn, die zijn in die pijn der hellen.ՠRathbolt horende dattet meeste deel zijnre ouders in der hellen waren, seide hi: Tis oec beter dat ic volge tmeeste getal mijnre ouders ende vrienden in der hellen, dan u cleine menichte der kerstenen in den paradiseջ ende heeft sonder vertreck sinen voet weder uuter fonten getogen, ende heeft dat heilige doopsel veracht ende versmaet. Nu wast een gewoente onder den Vriesen, dat men enen des tsjaers daer tlot op viel, den afgoden offerde. Ende tis gebuert datter lot gevallen is op een scoen jongeling, Ovo genoemt. Dit vernemende Wolfrannus, die heilige biscop, bat den coninc Rathbolt dat hi hem desen jongeling geven woude. Die coninc antwoorde ende seide: ‘Siet, ic sal desen jongelinc hangen na onser ouder gewoenten, wanttet lot op hem gevallen is. Mer is tsake, dat u God hem van der doot onthout, ic sallem di geven. ‘Ende hi wert aldaer gehangen. Die heilige biscop Wolfrannus heeft God gebeden, staende bi der galge, dat hi den jongelinc wilde preserveren ende onthouden van der doot. Ende siet, die bast mitten banden zijn terstont gebroken, ende die jongelinc is sonder quetsinge ter aerden gevallen; dien die biscop opnam, ende heeft hem gedoopt, ende daerna clerck ende priester gemaect van den biscop van Ruwaen, genoemt Regislant

Hoe dat koning Radboud geveinsd tot de vont kwam om gedoopt te worden.
Dat IX kapittel.

Deze compromis en belofte van koning Radboud geschied en gedaan is door Gods toestemming en ingeven in Friesland gekomen de eerwaardige bisschop Wolfram van Sens in Frankrijk en heeft koning Radboud van Friesland met zijn vurige predicatie daartoe gebracht dat hij begeerde gedoopt te wezen na de conditie en belofte die hij met hertog Karel Martel laats gemaakt had. En Wolfram is met de koning gekomen te Hoogwoud om gedoopt te worden. En ziet, toen hij met zijn ene voet in de vond stond vroeg hij waar het meeste getal van zijn voorouders was: in hemelrijk of in de hel. Toen zei de heilige bisschop: ‘Allen die van uw ouders niet gedoopt nog in het heilige christen geloof gestorven zij, die zijn in de pijn der hel.’ Radboud hoorde dat het grootste deel van zijn voorouders in de hel waren zei hij: Het is ook beter dat ik het grootste getal van mijn voorouders en vrienden in de hel volg dan uw kleine menigte der christenen in het paradijsջ en heeft zonder wachten zijn voet weer uit de vont getrokken en heeft dat heilige doopsel veracht en versmaad. Nu was het een gewoonte onder de Friezen dat men eens per jaar daar het lot op viel de afgoden offerde. En het is gebeurd dat het gevallen is op een mooie jongeling, Ovo genoemd. Dit vernam de heilige bisschop Wolfram en bad koning Radboud dat hij hem deze jongeling geven wilde. De koning antwoordde en zei: ‘Ziet, ik zal deze jongeling hangen naar onze oude gewoonte want het lot is op hem gevallen. Maar is het zaak dat uw God hem van de dood onthoudt dan zal ik hem u geven. En hij werd aldaar gehangen. De heilige bisschop Wolfram heeft God gebeden staande bij de galg dat hij de jongeling wilde preserveren en onthouden van de dood. En ziet, de bast met de banden zijn terstond gebroken en de jongeling is zonder kwetsing ter aarde gevallen; dien die bisschop opnam en heeft hem gedoopt en daarna klerk en priester gemaakt van de bisschop van Rouen, genoemd Regislant.

Hoe dat coninc Rathbolt van Vrieslant van den duvel verleit wert ende haestlic starf.
Dat X capittel.

Dit wonderlicke werc ende mirakel die coninc merckende, begeerde van desen heiligen biscop gedoopt te zijn; mer want hi verduchtende was dattet die coninc mit goeder herten niet en meende, stont hi in twifel oft oerbaer waer den coninc te dopen, ende screef een brief tot Sinte Willeboort, zijn meninge hierof te weten. Willebrordus screef hem weder in deser forme: ‘Hoe soude hi mi geloven, die minen heiligen broeder ende medebiscop niet geloeft noch betrout; want ic heb gesien dat hi mit een vuerige ketten gebonden was, waerbi dat ic verstae, dat hi condemneert ende verdoemt is.’Dit heeft [56v] Wolfrannus sonder merren den coninc doen weten, mer hi heefter zijn spot mede gehouden, seggende aldus: Ԏeen, ten sal also niet zijn, als Willeboort scrijft! Want ick hebbe in deser nacht een visioen gehadt, datter tot mi quam een engel, gecleet mit enen gulden cleet, hebbende op zijn hooft een gouden crone; ende sprac mi toe aldus: ‘ alre vroomste der mannen, coninc Rathbolt! Wye heeft u aldus bedrogen, dat ghi van den dienste der goden sceyden wilste? En wilt dit ymmer niet doen, mer blivet in den gelove dattu van dine ouders geleert ende ontfangen hebste, ende ghi sult comen totten gulden huse ende palayse, die ic dij in der ewicheit cortelic geven sal. Hierom so ontbiet morgen bi di te comen den biscop ende doctoer der kerstenen, Wolfrannum, ende vraget hem waer die husingen ende woningen zijn der ewiger claerheits, die hi di belovet heeft. Mer want hi dit niet bewisen en sal mogen, so sent uut van beyden siden legaten ende boden, ende ic sal hoer leytsman wesen.’ Die biscop antwoorde ende seyde: ‘O edele mogende coninc, het is die duvel die di in ene gedaente des goeden engels bedrieget! ‘sietլ’,seyde die coninc, ‘Ic sal kersten worden ende dat doopsel ontfangen, ist dat mi van mijn god dese gulden woninge niet verthoent en wert.ՠDie heylige biscop, om den coninc te voldoen, heeft hi zijn dyaken uutgesent, mit een Vries van des conincs wegen. Dese ij, als si een weinich stucke weges uut Medenblic gegaen waren, soe vonden si bereyt staen hoer leytsman, als hi den coninc belooft hadde, seggende aldus: ‘Haestet u seer, ende ick sal u wisen ende vertoenen die alre scoenste woninge, die den coninc Rathboldt bereyt is.’Gaende mit malcander doer een brede ende onbekende wech, quamen si op een straet van gladde marmersteen gemaect, ende sagen van veers een costlick huys van goude ende precieuse gesteenten gesticht. Comende int huys, sagen si daer binnen wonderlicke chyerheit van een coninclike throon ende onsprekelicker scoenheyt. Doen seyde hoer beyder leytsman: ԓiet, dit is die woenstat, die den coninc Rathbolt bereyt is.ՠDie heylige dyaken verwonderde hem seer, ende seyde aldus: ԉst, dat dese dingen van God zijn, so bid ic, dat si ewelic aldus moeten bliven; mer zijn si van den duvel, so begeer ic van God almachtich, dat si terstont vergaen.ՠEnde dit geseit, segende hem die dyaken mitten teyken des Heyligen Cruys; ende siet, die leitsman is verwandelt in enen duvel, ende alle die costlicheit des palaes ende chyerheits in slick ende slijm. Ende si stonden int middel van een poel ende broecklant ende in rietsudden, ende zijn mit groten arbeyt na III dagen weder tot Medenblic gecomen, ende vonden den coninc Rathbolt schielicken gestorven wesende. Ende si vertelden den biscop ende allen diet horen wouden wat hen in den wege geschiet was; ende die Vriese is gedoopt. Dese coninc Rathboldt liet II sonen after: die ene was genoent Melgerus; ende dese, als hij gedoopt was, starf corts daerna. Die ander soen was geheten Adgillus; ende dese wert mede kersten, ende dede hem dopen, ende stont onder tribuyt des hertogen Kaerls Marteel, geliken zijn vader. Ende noch hadde hi een dochter, genoemt Theudelinda, die te man hadde Grimoalt, hertoge Kaerls Marteels soen, die van coninc Rathbolts dienre genoemt Mingaert vermoort wort tot Ludick, daer hi in sine devocie lach op Sinte Lambrechts graf; ende leyt aldaer in Sint Jacobs kercke begraven. Coninc Rathboldt van Vrieslant voornoemt starf int jaer ons Heren VII C ende XXIII of daer omtrent. Coninc Algildt hadde II sonen, als Gondebolt, coninc van Vrieslant, ende wert mitten vromen Roelant verslagen voer dat kersten gelove opten Roncevalle int jaer VII C ende LXX. Ende hiermede ghing dat conincrijc van Vrieslant te niet, ende het is voertan ghebleven onder dat conincrijc der Francken. Die ander soen van coninc Algildt was genoemt Rathboldt, ende was heer van Neder-Vrieslant, dat nu Egmont is. Mer hi en was van sulcker machte nyet als sijn ouders geweest hadden, want die coningen van Vrancrijc dat lant algeheel onder hem gebrocht hadden. Ende als sommige cronyken seggen, so was dese Rathbolt die eerste here van Egmont, daer die heren van Egmont in Hollant of gecomen sijn. Dese coninc Algilt hadde oec een dochter, genoemt Conowella; ende si was moeder van Sinte Frederick, den VIII biscop van Uutrecht, ende voer dye waerheit ghedoot werdr, als ghi [57r] na horen salt. Ende Sinte Rathboldt, die die XIIII biscop van Utrecht was, is oec van desen coninc Rathboldt gecomen. Ten lesten, als die heylige biscop Wolfrannus V jaer in Vrieslant verkeert hadde, is hi weder in Francrijc getogen, ende heeft dat habijt der oerden angenomen int cloeser tot Fontanelle, ende heeft enen anderen dat bisdom resigneert bi consent des paeus van Romen, ende starf salichlic.

Hoe dat koning Radboud van Friesland van de duivel verleid werd en haastig stierf.
Dat X kapittel.

Dit wonderlijke werk en mirakel merkte de koning en begeerde van deze heilige bisschop gedoopt te zijn; maar omdat hij vreesde dat de koning het niet met goed hart meende stond hij in twijfel of het oorbaar de koning te dopen en schreef een brief tot Sint Willibrord om zijn mening hiervan te weten. Willebrord schreef hem weer in deze vorm: ‘Hoe zou hij mij geloven die mijn heilige broeder en medebisschop niet gelooft nog vertrouwt; want ik heb gezien dat hij met een vurige ketting gebonden was waarbij dat ik versta dat hij veroordeeld en verdoemd is.’Dit heeft [56v] Wolfram zonder dralen de koning laten weten, maar hij heeft er zijn spot mee gehouden en zei aldus: Ԏeen, het zal alzo niet zijn als Willibrordus schrijft! Want ik heb in deze nacht een visioen gehad dat er tot mij kwam een engel gekleed met een gouden kleed en had op zijn hoofd een gouden kroon; en sprak me toe aldus: ‘Aller dappers der mannen, koning Radboud! Wie heeft u aldus bedrogen dat gij van de dienste der goden scheiden wil? En wil dit immer niet doen, maar blijf in het geloof dat u van uw ouders geleerd en ontvangen hebt en gij zal komen tot het gouden huis en paleis die ik u voor de eeuwigheid gauw zal geven. Hierom zo ontbiedt morgen bij u te komen de bisschop en doctor der christenen, Wolfram, en vraag hen waas de huizen en woningen zijn der eeuwige helderheid die hij u beloofd heeft. Maar omdat jij dit niet bewijzen zal mogen zo zendt uit van beide zijden legaten en boden en ik zal hun leider wezen.’ De bisschop antwoordde en zei: ‘O edele vermogende koning, het is de duivel die u in een gedaante van de goede engel bedriegt!’ Zei’ zei de koning, ‘ik zal christen worden en dat doopsel ontvangen is het dat me van mijn god deze gouden woning niet vertoond wordt.’De heilige bisschop, om de koning te voldoen, heeft hij zijn diaken uitgezonden met een Fries vanwege de koning. Deze 2 toen ze een stukje uit Medemblik gegaan waren zo vonden ze bereidt staan hun leidsman zoals hij de koning beloofd had en zei aldus: ‘Haast u zeer, ik zal u wijzen en vertonen de allermooiste woning die koning Radboud bereid is.’ Gaande met elkaar door een brede en onbekende weg kwamen ze op een straat van gladde marmersteen gemaakt en zagen van verre een kostbaar huis van goud en kostbare gesteenten gesticht. Toen ze in het huis kwamen zagen ze daar binnen wonderlijke sierlijkheid van een koninklijke troon en onuitspreekbare schoonheid. Toen zei hun beide leidsman: 'Ziet, dit is de woonplaats die koning Radboud bereid is.' De heilige diaken verwonderde zich zeer en zei aldus: Is het dat deze dingen van God zijn zo bid ik dat het eeuwig aldus moeten blijven; maar zijn ze van de duivel zo begeer ik van God almachtig dat ze terstond vergaan.'En toen hij dit zei zegende hem de diaken met het teken van het Heilige Kruis; en ziet, die leidsman is veranderd in een duvel en alle kostbaarheid van het paleis en de sierlijkheid in slijk en slijm. En ze stonden in het midden van een poel en broekland en in rietland en zijn met grote arbeid na 3 dagen weer te Medemblik gekomen en vonden koning Radboud snel gestorven te zijn. En ze vertelden de bisschop en allen die het horen wilden wat hen in de weg geschied was; en de Fries is gedoopt. Deze koning Radboud liet 2 zonen na: de ene was genoemd Melgerus; en deze toen hij gedoopt was stierf gauw daarna. De andere zoon was geheten Algildt; en deze werd medechristen en liet hem dopen en stond onder tribuut van hertog Karel Martel, gelijk zijn vader. En nog had hij een dochter, genoemd Theudelinda, die tot man had Grimoalt, de zoon van hertog Karel Martel die van koning Radboud dienaar, genoemd Mingaert, vermoord werd te Luik waar hij in devotie lag op Sint Lambrechts graf; en ligt aldaar in Sint Jacobs kerk begraven. Koning Radboud van Friesland stierf in het jaar ons Heren 723 of daar omtrent. Koning Algildt had 2 zonen als Gandebolt, koning van Friesland, en werd met de dappere Roelant verslagen voor dat christen geloof op Ronceval in het jaar 770. En hiermee ging dat koninkrijk van Friesland te niet en het is voortaan gebleven onder dat koninkrijk der Franken. De andere zoon van koning Algildt was genoemd Radboud en was heer van Neder-Friesland dat nu Egmond is. Maar hij was niet van zulke macht als zijn ouders geweest waren want de koningen van Frankrijk brachten dat land geheel onder zich. En zoals sommige kronieken zeggen zo was deze Radboud de eerste heer van Egmond daar de heren van Egmond in Holland van gekomen zijn. Deze koning Algilt had ook een dochter, genoemd Conowella; en ze was moeder van Sint Frederik de 8^ste bisschop van Utrecht en voor de waarheid gedood werd zoals ge [57r] hierna horen zal. En Sint Radboud, die de 14^de bisschop van Utrecht was is ook van deze koning Radboud gekomen. Tenslotte toen de heilige bisschop Wolfram 5 jaar in Friesland geweest was is hij weer in Frankrijk getrokken en heeft dat habijt der orde aangenomen in het klooster te Fontenelle en heeft een andere dat bisdom overgegeven met toestemming van de paus van Rome en stierf zalig.

Hoe dat Sinte Willeboort ende Switbert mit horen medegesellen dat Woort Goods openbaer predicten.
Dat XI capittel.

Doe in aldusdaniger manieren coninc Rathboldt van den duvel bedrogen ende gestorven was, so mochten Sinte Willeboort ende zijn medegesellen vry al Hollant ende Vrieslant doer, sonder letsel, dat Woort Goeds prediken ende dat volc leren ende dopen. Ende om dit te bet te volbrengen heeft hi vele priesters geordineert ende gewijt ende die in een ygelick dorp gesettet, mit dyaconen ende clercken, die hem in dit heylige kersten wech souden helpen ende preken, ende overmits den dienste Goeds, die si dagelixs in veel plaetsen ende kercken deden. Ende dit hebben princepalic dese heylige mannen voornoemt mit Sinte Willeboort begonnen in die grote stat Batavodurum, dats Wijck te Duersteden. In welcke stat si leerden ende preecten dat volc II jaer lang, ende brochten se totten heyligen kersten gelove, ende vernyelden alle die afgoden, ende wyeden ende consecreerden die tempelen der afgoden in kercken, ende fondeerden oec vele kercken van nyewes mit hulpe ende onderstant des prince van der stede, Ghontier van Andeghen, wiens soen Splinter van Andeghen genoemt, die in den Rijn verdrenct was, Sinte Swigbertus van der doot weder verwrect hadde als voorscreven staet. Ende sijn uut dese stat van Wijck getogen, niet alleen in Vrieslant, Lottringen ende Brabant, mer oec in Denemarcken ende andere provincien ende landen, prekende ende lerende den volcke dat heylige kersten gelove. Mer quamen altijt int eynde wederom totter biscoplicker stat van Uutrecht, ende vertelden hoer mede bruederen ende pristeren, wat wonderlicke wercken God almachtich, doer hemluden gedaen hadde mit groter dancbaerheit.

Hoe dat Sint Willibrord en Switbert met hun metgezellen dat Woord Gods openbaar preekten.
Dat XI kapittel.

Toen in dusdanige manier koning Radboud van de duivel bedrogen en gestorven was zo mochten Sint Willibrord en zijn metgezellen vrij al Holland en Friesland door zonder letsel dat Woord Gods prediken en dat volk leren en dopen. En om dit beter te volbrengen heeft hij vele priesters geordineerd en gewijd en die elk in een dorp gezet met diakens en klerken die hem in dit heilige christen weg zouden helpen en preken en vanwege de dienst Gods die ze dagelijks in veel plaatsen en kerken deden. En dit hebben voornamelijk deze heilige mannen met Sint Willibrord begonnen in de grote stat Batavodurum, dat is Wijk bij Duurstede. In welke stad ze leerden en preekten dat volk 2 jaar lang en brachten ze tot het heilige christen geloof en vernielden alle afgoden en wijdden en consecreerden de afgodentempels in kerken en fundeerden ook vele kerken opnieuw met hulp en bijstand van de prins van de stad, Ghontier van Andeghen, wiens zoon Splinter van Andeghen die in de Rijn verdronken was, Sint Switbert van de dood weer opgewekt had. En zijn uit deze stad Wijk bij Duurstede vertrokken, niet alleen in Friesland, Lotharingen en Brabant, maar ook in Denemarken en andere provincies en landen en preekten en leerde het volk dat heilige christen geloof. Maar kwamen altijd in het einde wederom tot de bisschoppelijke stad van Utrecht en vertelden hun medebroeders en priesters wat wonderlijke werken God almachtig door hen gedaan had met grote dankbaarheid.

Hoe ende wanneer Sinte Willeboorts gesellen gesonnen werden in allen plecken des Stichts van Uutrecht.
Dat XII capittel.

Ten lesten hebben dese II heylige biscoppen, Willebrordus ende Swigbertus, een sinodum oft concilium vergadert in die cathedrael ende biscoplicke kercke van Uutrecht, ende hebben aldaer uuten Heiligen Geest ingeset ende een statuyt ghemaect, dat men die beste predikers die mit Sinte Willeboort uut Engelant ghecomen waren, soude senden in diverse plaetsen ende landen daer omtrent gelegen, om dat heylige gelove breder ende wyder te sayen. Op dese tijt waren tot Uutrecht biscoppen, canonicken, priesteren ende uutgelesen predikers, die den heylighen biscop Swigbert mitten twee Ewalden volgende, Cristum den heydenen volstandelic gecondicht hebben, te weten die Heylige Winfridus, priester, die, nadat hi tot Uutrecht XIII jaer canonick hadde geweest, geordineert is van den paeus Gregorius die II te wesen aertsbiscop van Ments opten Rijn, ende wert genoemt Bonifacius ende namaels biscop van Uutrecht, als ghi horen sult. Diergeliken heeft oec Sinte Wiro, biscop van Deyren in Engelant, ende Sinte Plechelmus, biscop de Massa Candida, Sinte Otgerus, Levijt, mit veel andere gloriose prekers, den heydenen in diverse plaetsen totten kersten gelove gebrocht. Onder desen zijn oec geweest Accha, die naderhant weder in Engelant reysende van Sinte Wilfrijt, biscop tot Londen, biscop gemaect is, ende aldaer begraven; voert an Sinte Wigbertus, priester, die in Vrieslant tot Fostelant van coninc Rathbolt martelijt wert, als voer geseyt is, mitten heyligen man Engelmont, wiens lichaem tot Felsen begraven is, doende grote miraculen. Willibaldus heeft gepreect in Franckenlant, ende wert namaels gemaect van Sinte Bonifacius biscop van Eysteten. Diergheliken zijn broeder Winibaldus, ende naderhant abt des cloesters Heyden Lamensis wert. Deser tweer broederen suster was die heylige joncfrouwe Sinte Walburch, die II Ewalden broeders ende priesters, nadat si Nabiam, dats tgraefscap van Heu, gelegen in Sassen, bi der stat van Bremen, ende tlant daer omtrent bekeert hadden, zijn si getogen in Hoech- Sasen, [57v] Sassen, om aldaer tgelove Cristi te kondigen. Mer die heydenen ende ongelovigen van dien lande hebben se gevangen ende gedoot, ende hoer lichamen in den Rijn geworpen, op welker lichamen des nachtes altijt versceen een claer licht, tugende waer ende van wat verdienten die heylige martelaren waren. Ende die vluet en mocht die lichamen niet verslinden, noch in die gront doen gaen, mer si dreven opwerts, tegen den Rijnstroom, mit scoen lichte verchyert, boven VI milen weechs, ende sijn voer die stat van Coellen angecomen, daer se hertoge Puppijn die Cleine van Brabant mit groter eren, mit alle dye ecclesie ontfangen heeft, ende bi den Rijn, in Sinte Clemens kerck, geset, die men nu hiet tot Sinte Cuniberts, daer men se hudens daghes mit groter eren visiteert.

Hoe en wanneer Sint Willibrords gezellen gezonden werden in alle plekken van het Sticht van Utrecht.
Dat XII kapittel.

Tenslotte hebben deze 2 heilige bisschoppen, Willebrord en Switbert een synode of concilie verzameld in de kathedraal en bisschoppelijke kerk van Utrecht en hebben aldaar uit de Heiligen Geest ingezet en een statuut gemaakt dat men de beste predikers die met Sint Willibrord uit Engeland gekomen waren zouden zenden in diverse plaatsen en landen daar omtrent gelegen om dat heilige geloof breder en wijder te zaaien. Op deze tijd waren er te Utrecht bisschoppen, kanunniken, priesters en uitgelezen predikers die de heilige bisschop Swigbert met de twee Ewaldՠs volgden Christus de heidenen volstandig verkondigd hebben, te weten de Heilige Winfridus, priester, die nadat hij te Utrecht 13 jaar kanunnik was geweest geordend is van paus Gregorius de 2^de te wezen aartsbisschop van Mainz op de Rijn en werd genoemd Bonifatius en later bisschop van Utrecht zoals gij horen zal. Diergelijke heeft ook Sine Wiro, bisschop van Deyren in Engeland, en Sint Plechelmus, bisschop van Massa Candida, Sint Otgerus, Leviet, met veel andere glorieuze prekers die de heidenen in diverse plaatsen tot het christen geloof brachten. Onder dezen zijn ook geweest Accha die naderhand weer in Engeland reisde van Sint Wilfried, bisschop te Londen, bisschop gemaakt is en aldaar begraven; voort Sint Wigbert priester, die in Friesland te Fosteland van koning Radboud gemarteld werd met de heilige man Engelmont, wiens lichaam te Velsen begraven is en deed grote mirakels. Willibald heeft gepreekt in Frankenland en werd later gemaakt van Sint Bonifatius bisschop van Eichstatt. Diergelijke zijn broeder Winnibald, en naderhand abt van het klooster Heidenhem werd. De zuster van deze twee broeders was de heilige jonkvrouw Sint Walburga, de 2 Ewaldՠs broeders en priesters, nadat ze Nabia, dat is het graafschap van Bentheim, gelegen in Saksen bij de stad Bremen en het land daaromtrent bekeerd hadden, zijn ze getrokken in Hoog-Saksen [57v] om aldaar het geloof Christus te verkondigen. Maar de heidenen en ongelovigen van dat land hebben ze gevangen en gedood en hun lichamen in de Rijn geworpen, op welke lichamen ‘s nachts altijd verscheen een helder licht en getuigde waar en van welke verdienste de heilige martelaren waren. En de vloed mocht die lichamen niet verslinden, nog in de grond laten gaan, maar ze dreven opwaarts tegen de Rijnstroom met mooie licht versierd boven 6 mijlen weg en zijn voor de stad Keulen aangekomen waar hertog Pepijn de Kleine van Brabant ze met grote eer, met alle kerkgemeenschap ontvangen heeft en bij de Rijn in Sint Clemens kerk gezet die men nu heet Sint Kunibert waar men ze hedendaags met grote eer bezoekt.

Hoe Sinte Werffoert, Aelbrecht, Mercellijn ende meer andere oec uutgesonnen werden.
Dat XIII capittel.

Onder dese discipulen voerseit is oec geweest die heylige priester Werenfridus of Werffert, een glorioes preker. Dese heylige man heeft een priesterlike woninge gesticht buten Medenblic, waerof dat dorp noch sinen naem voert, ende is genoemt Wervershof, ende also bi der hant te bliven ende den Vriesen mit horen coninc Rathboldt die tot Medenblic woonde te bat totten heiligen gelove te brengen, mit stadiger preken ende bi wesen; mer naderhant is dese heylige priester Werenfrijt van Sinte Willeboort gesent mitten heyligen biscop Swigbert in die grote stat van Wijck te Duersteden, als voir geseyt is. Ende is van daen, bi raet van Swigbert, gesent in die Neder-Betue, tot Elst ende Westervoert, daer hi tvolc tot kennisse ende totten heyligen gelove gebrocht heeft, doende vele miraculen in sijn leven ende na sijn doot, ende is gestorven tot Westervoert op Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsavont, ende bi miraculen tot Elst begraven. Mit Sinte Willeboort, als voer geseyt is, quam oec uut Engelant Athelbertus, des heyligen martelaer, ende conincs Oswald soen van Engelant. Dese is die eerste archidiaken ende domproest van Uutrecht geweest, ende predicte bisonder in Hollant onder die Kenemers tot Egmont, daer hi oec een Goedshuys maecte, ende woende bi een goet man, Eggo genoemt, ende brocht alle tlant daeromtrent tot Cristusՠkennisse ende geloef; daer hi oec na een heylich leven gestorven ende begraven is. Op welcs graf die kersten menschen een kerck timmerden die van den Denen ende Noermans dicwils verbrant ende gedestrueert worde, nochtans overmits Goeds gracye ende miraculen dier geschieden, isser altijt een gebleven, die Sinte Aelbrechts graf ende lichaem in eren hildt. Onder desen heyligen mannen ende discipulen was oec een uutgelesen heylich geleert priester, genoemt Marcellijn, die Sinte Willeboorts ende Sinte Swigberts legende, leven ende histori bescreven heeft. Dese heilige priester Marcellijn heeft omtrent LXV jaer stadelick gepreect ende den heydenen bekeert totten heyligen gelove, te weten V jaer eer Sinte Willeboort biscop worde; XL jaer onder Sinte Willeboort; XVI jaer onder Sinte Bonifaes biscop ende martelaer ende IIII jaer onder Sinte Gregorius, biscop van Uutrecht, van denwelcken dese Marcellijn mit sijn lantsman Lebuijn naderhant gesent is tot Deventer, om den heydenen ende ongelovigen van Overysel den naem Goeds te kondigen; ende heeft die plaetse Oudezael genoemt, mit Trenten, Twenthen, Coeverden ende Deventer gheregeert, ende alle tvolck doer Goeds voersienicheit totten kersten gelove gebrocht ende gedoopt.

Hoe Sint Werenfridus, Adelbertus, Marcellinus en meer andere ook uitgezonden werden.
Dat XIII kapittel.

Onder deze discipelen is ook geweest de heilige priester Werenfridus of Werffert, een glorieuze preker. Deze heilige man heeft een priesterlijke woning gesticht buiten Medemblik waarvan dat dorp nog zijn naam voert en is genoemd Wervershoof en alzo bij de hand te blijven en de Friezen met hun koning Radboud die te Medemblik woonde beter tot het heilige geloof te brengen met gestadige preken en erbij te wezen; maar naderhand is deze heilige priester Werenfridus van Sint Willibrord gezonden met de heilige bisschop Swigbert in de grote stad Wijk bij Duurstede. En is vandaar, door raad van Swigbert, gezonden in die Neder-Betuwe, tot Elst en Westervoort waar hij het volk tot kennis en tot het heilige geloof gebracht heeft en deed veel mirakels in zijn leven en na zijn dood en is gestorven tet Westervoort op Onze Lieve Vrouwen Hemelvaart avond en door mirakels te Elst begraven. Met Sint Willibrord kwam ook uit Engeland Adelbertus, de heilige martelaar en zoon van konings Oswald van Engeland. Deze is de eerste aartsdiaken en domproost van Utrecht geweest en preekte vooral in Holland onder de Kennemers tet Egmond waar hij ook een Godshuis maakte en woonde bij een goede man, Eggo genoemd, en bracht al het land daaromtrent tot Christus kennis en geloof; waar hij ook na een heilig leven gestorven en begraven is. Op wiens graf de christen mensen een kerk timmerden die van de Denen en Noormannen vaak verbrand en verwoest werd, nochtans vanwege Gods gratie en mirakels die er geschiedden is er altijd een gebleven die Sint Adelbertus graf en lichaam in eren hield. Onder deze heilige mannen en discipelen was ook een uitgelezen heilige geleerde priester, genoemd Marcellinus, die Sint Willibrord en Sint Swigbert legende, leven en historie beschreven heeft. Deze heilige priester Marcellinus heeft omtrent 65 jaar steeds gepreekt en de heidenen bekeerd tot het heilige geloof, te weten 5 jaar eer Sint Willibrord bisschop werd; 40 jaar onder Sint Willibrord; 16 jaar onder Sint Bonifatius bisschop en martelaar en 4 jaar onder Sint Gregorius, bisschop van Utrecht, waarvan deze Marcellinus met zijn landsman Lebuinus naderhand gezonden is tot Deventer om de heidenen en ongelovigen van Overijssel de naam Gods te verkondigen; en heeft de plaats Oldenzaal genoemd, met Trente, Twente, Coevorden en Deventer geregeerd en al het volk door Goeds voorzienigheid tot het christen geloof gebracht en gedoopt.

Hoe dat Sinte Willeboort ende Sinte Swigbert oflivich gheworden sijn ende begraven.
Dat XIIII capittel. [58r]

Dit geseit van den discipulen, so willen wi wederkeren totten meester Sinte Willeboort, die altijt tot Uutrecht bleef ende int Sticht van Uutrecht lerende mit groter vuericheit allen menschen dat heylige kersten gelove, die ander van sijn medegesellen in diverse plecken verstroyt wesende om den ongelovigen dat Woort Goeds te condigen. Ende siet, om tot een eynde te comen, so heeft die heylige man ende biscop Sinte Swigbert, mit een cusse des vredes van den heyligen biscop Willeboort ende an den anderen heren ende canonicken van Uutrecht, oerlof genomen, ende is getogen mit enen genoemt Willeicus, priester, ende meer andere in West-Phalen ende Neder-Sassenlant, ende hevet aldaer, doer zijn vuerige predicacie, veel volcs tot Cristum bekeert, ende veel kercken in diverse plaetsen gewijt. Comende op een tijt in die grote stat Minimigardum, die nu Munster hiet, heeft een vrouwe die in hoer leden vercrompen was, genesen, ende een blint mensche siende gemaect. Waeruut dat hi veel volcs bekeerde totten gelove. In Billevelt, gelegen in Westphalen, heeft hi een man van der squinancie in der kelen genesen, van welke passie hi noch een sonderling maerscalc is. In Bruynswijc heeft hi een vergicht man genesen, ende veel volcs totten gelove bekeert. Ten lesten is dese heylige priester Swigbert ende biscop, doer Goeds ingeven tot Coellen getogen, totten hertoge Puppinus van Brabant ende sine devote huysvrouwe Plectrudis oft Blijtart, die hem een plaetse gegeven heeft te bliven doir consent van horen man, die doe in Joppilie was, ende oec bi consent des bisscop van Coellen, genoemt Anno. Ende dese plaetse was genoemt Werde, ende hiet nu Keyserswaert. Ende heeft veel gouts ende gelts ontfangen van den hertoge voornoemt, om daer een kercke te maken, ende dat rude volc totten gelove te brengen, dat welcke hi getrouwelic ende mit groter naersticheit gedaen heeft; ende die kercke in der eren van Onser Liever Vrouwen gewijt, ende in alle die dorpen dair omtrent dat geloef Cristi gecondicht, ende een doot mensche verwecket ende levendich gemaect. Hierna heeft Swigbertus doer hulp ende bistant der vorsten ende princen een cloester in die stede van Keyserwaert getimmert, in denwelcken hi Willeycum, die eerste canonick van Uutrecht, proest geordineert heeft, die mitten exempel der goeder conversacie veel geleerde mannen uut Coellen ende elwerts tot een cloesterlic leven gebrocht heeft, ende dat volc omtrent wonende dat kersten gelove geleert. Ende dese Willeycus was proest van den cloester voornoemt tot Keyserswaert, X jaer lang na Sinte Swigberts doot. Ende dese biscop Swigbert starf opten eersten dach van maert int jaer ons Heren VII C ende XVII, ende wert van Sinte Willeboort ende van zijn selves discipulen begraven in presencie der edelre vrouwen ende hertoechinne van Brabant Plectrudis oft Blytert, daer zijn aenscijn blijncte als een sterre; ende zijn celle was rukende als een apteke, ende heeft binnen sinen leven ende na zijnre doot vele wonderlicke miraculen gedaen, als men in zijn legende bescreven vindt. Ende als die heilige man Sinte Willeboort weder tot Uutrecht gecomen was, heeft hi zijn bisdom doergelopen, ende dat Woert Gods overal mit groter soeticheit ende innicheit gepredict, ende vele miraculen gedaen binnen sinen leven ende na zijn doot. Ende na vele goeder wercken is hi siec geworden, ende starf int jaer ons Heren VII C ende XXXVI, als hi dat aertsbisdom van Uutrecht berecht hadde omtrent XL jaer. Ende zijn lichaem wert gevoert in een cloester genoemt Epternaken, gelegen op die Moesel bij Tryer, van Sinte Benedictus oerde, dat hi binnen sinen leven van die goeden ende patrimonye zijnre discipulen ende andere religose ende kersten menschen in die ere van der Heyliger Drievoudicheit gesticht ende fundeert hadde. Van sine gesten ende miraculen vint men int Passionael

Hoe dat Sint Willibrord en Sint Swigbert stierven en begraven zijn.
Dat XIIII kapittel. [58r]

Dit gezegd van de discipelen zo willen we terug keren tot meester Sint Willibrord die altijd te Utrecht bleef en in het Sticht van Utrecht leerde met grote vurigheid alle mensen dat heilige christen geloof en de andere metgezellen bleven verstrooid in diverse plekken om de ongelovigen dat Woord Gods te verkondigen. En ziet, om tot een einde te komen, zo heeft de heilige man en bisschop Sint Swigbert met een kus van vrede de heilige bisschop Willibrordus en aan andere heren en kanunniken van Utrecht verlof genomen en is getrokken met een genoemd Willeycum, priester, en meer andere in Westfalen en Neder-Saksenland en heeft aldaar door zijn vurige predicatie veel volk tot Christus bekeerd en veel kerken in diverse plaatsen gewijd. Hij kwam op een tijd in de grote stad Minimigardum, die nu Munster heet, en heeft een vrouw die in haar leden verkrampt was genezen en een blind mens ziende gemaakt. Waardoor hij veel volk bekeerde tot het geloof. In Bielefeld, gelegen in Westfalen, heeft hij een man van de keelontsteking genezen van welk lijden hij nog een bijzondere maarschalk is. In Brunswijk heeft hij een jichtig man genezen en veel vol volk tot het geloof bekeerd. Tenslotte is deze heilige priester Swigbert en bisschop door Gods ingeven te Keulen getrokken, tot hertog Pepijns van Brabant en zijn devote huisvrouw Plectrudis of Blijtart die hem een plaatse gegeven heeft te blijven door toestemming van haar man die toen in Joppe was en ook met toestemming van de bisschop van Keulen, genoemd Anno. En deze plaats was genoemd Werde en heet nu Kaiserswerth. En heeft veel goud en geld ontvangen van de hertog om daar een kerk te maken en dat ruige volk tot het geloof te brengen, wat hij getrouw en met grote vlijt gedaan heeft; en de kerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe gewijd en in alle dorpen daar omtrent dat geloof Christus verkondigd en een dood mens opgewekt en levend gemaakt. Hierna heeft Switbert door hulp en bijstand der vorsten en prinsen een klooster in de stad Kaiserswerth getimmerd waarin hij Willeycum, de eerste kanunnik van Utrecht, proost geordineerd heeft die met het voorbeeld der goede conversatie veel geleerde mannen uit Keulen en elders tot een kloosterleven gebracht heeft en dat volk dat er omtrent woonde dat christen geloof geleerd. En deze Willeycum was proost van het klooster te Kaiserswerth 10 jaar lang na Sint Swigbert dood. En deze bisschop Swigbert stierf op de eerste dag van maart in het jaar ons Heren 717 en werd van Sint Willibrord en van zijn eigen discipels begraven in presentie der edele vrouw en hertogin van Brabant Plectrudis waar zijn aanschijn blonk als een ster; en zijn cel rook als een apotheek en heeft binnen zijn leven en na zijn dood vele wonderlijke mirakels gedaan, zoals men in zijn legende beschreven vindt. En toen de heilige man Sint Willibrord weer te Utrecht gekomen was heeft hij zijn bisdom doorgelopen en dat Woord Gods overal met grote lieflijkheid en innigheid gepreekt en veel mirakels gedaan binnen zijn leven en na zijn dood. En na vele goede werken is hij ziek geworden en stierf in het jaar ons Heren 736 toen hij dat aartsbisdom van Utrecht berecht had omtrent 40 jaar. En zijn lichaam werd gevoerd in een klooster genoemd Echternach, gelegen op de Moezel bij Trier van Sint Benedictus orde dat hij binnen zijn leven van de goede en erfenis zijn discipelen en andere religieuzen en christenen mensen in de eer van de Heilige Drievuldigheid gesticht en gefundeerd had. Van zijn verhalen en mirakels vindt men in het Passionaal.

Hoe dat Kaerl Marteel, hertoge van Brabant, oflivich worde, ende van den wonderlicken visioen dat van hem na zijn doot gesien wert.
Dat XV capitel.

Dese princelicke vorst Kaerl Marteel, als hi vele grote victorien tegen die Sassens, Friesen ende andere heydenen voer dat heilige kersten gelove hadde gehadt, als eens deels voerseyt is, overmits welke striden bi grote gebreken van penningen om sine soudenieren mede te betalen heeft hi den priesteren ende clercken die thienden ende andere geestlicke goeden benomen beroeft ende of gescattet, op condicien ende voerwaerden dat hij se den clercken ende priesteren op zijn eedt weder soude geven ende veel meer daertoe, indien hi lange leven mochte. Ende als hi den ongelovigen Gothen [58v] ende Wandelen verdreven hadde, is hi int wedercomen van Francrijc sieck geworden, ende zijn lant zijn kinderen gedeelt, ende starf int jaer ons Heren VII C ende XL, ende wert tot Sinte Dionijs in een graf van alebaster, gemaect bi thoge altaer, begraven. Van denwelcken Kaerl Marteel die heylige biscop van Orliens, Eutherius, een vervaerlick visioen gesien heeft; want doe dese biscop comende als pelgrim tot Sinte Dyonijs mit groter devocien in sijn misse stont, isser een grijsselicke draeck oft serpent uut die kerck gegaen, daer alle dieghene diet sagen seer of vervaert waren. Ende siet, als dese heylige biscop quam in zijn stilte der missen is hi in den geest opgetogen, ende sach dat Kaerl Marteel in der hellen mit lijf ende siel gepinicht wert; ende die engel die den biscop geleyde, seyde dat Kaerl dese pijne leet, uuter sentencye ende oerdele alre heiligen alleen voer den dach des gemeen oerdels, omdat hi die geestlicke goeden ende thienden der priesteren hemselven ende sijn soudenieren hadde gegeven, ende worde also daer in der hellen niet alleen gepinicht voer zijn eyghen sonden, mer oec voer die sonden dergheenre die den priesteren haer aelmissen ghegeven hadden om voer hoer sonden te bidden, welke aelmissen van goeden ende thienden der ecclesie van desen Kaerl benomen waren. Ende siet, na der missen is dese heylige biscop Eutherius tot Kaerls graf gegaen, daer die grijselicke slange uutgecropen was; ende doe hi tgraf geopent hadde en vant hi daer vleys noch been in, mer het was van binnen al swart verbrant ende mit helschen voncken bestroyt. Uut welcken visioen Kaerleman, Kaerls Martellusՠsoen, tot Romen getogen is totten paeus Zacharias, ende heeft die heylige religie ende habijt int cloester van Cassinen van Sinte Benedictus oerde angenomen. Daerom ist seer periculoes ende sorchlick den princen ende lantsheren goede geestlicke personen te scatten, die haren regel wel houden, ende mit dye goeden hem behelpen ten oerloge oft anders niet anmerckende dat die geestlicke luden ende plaetsen daer of vry zijn, niet alleen bi den bescreven geestlicken rechten der Heyliger Kercken, daer bi, dat oec alle dieghene die se also scatten ende raet of daet, wille ende consente daertoe geven, in den ban gedaen worden, mer oec bi den waerlicken ende keyserlicken rechten. Ende het is dicwils bevonden voer ende in onsen dagen ende tijden, dat die princen die dat deden nyet lange daerna geleeft en hebben, oft ymmers geen voerspoet noch victorie gehadt, dwelck na der opinien der geleerder ende geestlicke mannen ende doctoren eens deels daerbi vermoet wert te comen, dat vele geestlicke ende devote personen te min beweecht worden voer alsulcken here ende prince te bidden, want hi hem priveert ende beroeft van der geestlicker aelmissen, daer si of leven souden, etcetera. Aldus waert ymmers jammer ende scade, dat dese vrome prince Kaerl Marteel verdoemt soude zijn, omdat hi die thienden ende scattingen nam van der kercken ende van den geestlicken goeden, ende hi dat doch dede in bescermenisse der cronen van Francrijc ende oec tegen die heyden. Dese Kaerl Marteel gaf der kercken van Uutrecht tot een ewige testament ende possessie alle die goeden die hi leggende hadde binnen ende buten der statmuren van Uutrecht, roerende ende onroerende mit allen sinen toebehoren; ende daertoe meer andere goeden in den Stichte van Uutrecht leggende, dat die eerwaerdige vader in Cristo ende here, here Willeboort, die eerste aertsbiscop van Uutrecht, ende sine successoren ende nacomers souden gebruycken ende besitten die voerscreven goeden in der ewicheit, als die brieven daer of gegeven dat innehouden ende begripen.

Hoe dat Karel Martel, hertog van Brabant stierf en van het wonderlijke visioen dat van hem na zijn dood gezien werd.
Dat XV kapittel.

Deze prinselijke vorst Karel Martel toen hij vele grote victories tegen de Saksers, Friezen en andere heidenen voer dat heilige kersten geloof had gedaan, als eensdeels gezegd is, overmits welke strijden door groot gebrek van penningen om zijn soldaten mede te betalen heeft hij de priesters en klerken de tienden en andere geestelijke goederen benomen beroofd en afgeschat op conditie en voorwaarden dat hij ze de klerken en priesters op zijn eed weer zou geven en veel meer daartoe, indien hij lang leven mocht. En toen hij de ongelovigen Goten [58v] en Wandalen verdreven had is hi in het terugkomen van Frankrijk ziek geworden en zijn land zijn kinderen gedeeld en stierf in het jaar 740 en werd te Sint Dionysus in een graf van alabaster, gemaakt bij het hoge altaar, begraven. Van die Karel Martel heeft de heilige bisschop van Orleans, Eutherius, een vervaarlijk visioen gezien; want toen deze bisschop kwam als pelgrim tot Sint Dionysus en met grote devotie in zijn mis stond is er een afgrijselijke daar of serpent ui de kerk gegaan waar al diegene die het zagen zeer bang van waren. En ziet, toen deze heilige bisschop in zijn stilte der missen kwam is hi in de geest opgetogen en zag dat Karel Martel in de hel met lijf en ziel gepijnigd werd; en de engel die de bisschop geleide zei dat Karel deze pijn leed uit de mening en oordeel alle heiligen alleen voor de dag van het algemene oordeel omdat hij de geestelijke goederen en tienden der priesters zichzelf en zijn soldaten had gegeven en werd alzo daar in de hel niet alleen gepijnigd voor zijn eigen zonden, maar ook voor de zonden van diegene die de priesteres hun aalmoezen gegeven hadden om voor hun zonden te bidden, welke aalmoezen van goederen en tienden de geestelijkheid van deze Karel benomen waren. En ziet, na de mis is deze heilige bisschop Eutherius tot Karels graf gegaan waar die afgrijselijke slang uitgekropen was en toen hij het graf geopend had vond hij daar vlees noch been in, maar het was van binnen al zwart verbrand en met helse vonken bestrooid. Uit welk visioen Karloman, Karel Martel zoon, tot Romen getogen is tot de paus Zacharias en heeft de heilige religie en habijt i het klooster van Cassine van Sint Benedictus orde aangenomen. Daarom is het zeer gevaarlijk en zorgelijk de prinsen en landsheren goede geestelijke personen te schatten die hun regel goed houden en met die goeden zich behelpen ten oorlogen of anders niet aanmerken dat die geestelijke lieden en plaatsen daarvan vrij zijn, niet alleen bij de beschreven geestelijke rechten der Heilige Kerk, daarbij dat ook al diegene die ze alzo schatten en raad of daad, wil en toestemming daartoe geven, in de ban gedaan worden, maar ook bij de wereldlijke en keizerlijke rechten. En het is vaak bevonden voor en in onze dagen en tijden dat die prinsen die dat deden niet lange daarna geleefd hebben of immers geen voorspoed noch victorie gehad, wat na de opinie der geleerder en geestelijke mannen en doctoren eensdeels daarbij vermoed wordt te komen dat vele geestelijke en devote personen te min bewogen worden voer al zulke heren en prinsen te bidden, want hij zich privilegie en beroofd van de geestelijke aalmoezen waar za van kezen zouden, etc. Aldus was het immers jammer en schade dat deze dappere prins Karel Martel verdoem zou zijn omdat hij die tienden en schattingen nam van der kerken en van de geestelijke goederen en hij dat toch deed tot bescherming van de kroon van Frankrijk en ook tegen de heidenen. Deze Karel Martel gaf de kerk van Utrecht tot een eeuwig testament en bezitting alle goederen die hij had liggen binnen en buiten de stadmuren van Utrecht, roerende en onroerende met al hun toebehoren; en daartoe meer andere goederen die in het Sticht van Utrecht liggen dat de eerwaardige vader in Christus en heer, heer Willibrord, de eerste aartsbisschop van Utrecht en zijn opvolgers en nakomelingen zouden gebruiken en bezitten die goederen in de eeuwigheid zoals de brieven daarvan gegeven dat bevatten en omvatten.

Van Sinte Bonifaes, die anderde aertsbiscop van Uutrecht.

Dat XVII capittel.

Bonifacius, die die eerste aertsbiscop van Ments was, wert na Sinte Willeboorts doot die anderde aertsbiscop van Uutrecht in deser manieren. Doe Sinte Willeboort die heylige biscop noch int leven was, quam tot hem uut Engelant een gheleert man ende priester, genoemt Winfridus, dien Sinte Willeboort mit groter reverencien ende bliscappen ontfing, ende sende hem in Neder-Vrieslant, om daer dat volc mit goeder leringe ende doechtlicke wercken int gelove te starcken, ende den ongelovigen, dier noch veel waren, totter rechter kennissen des geloves te brengen. Dat welcke hi XIII jaer lang naerstlic volbracht heeft, na Sinte Willeboorts begeerte ende bevele. Als nu die heylige priester Winfridus [59v] dese jaren voorscreven in Vrieslant den volcke dat Woort Goeds gepreect ende geleert hadde, begeerde hi oerlof an Sinte Willeboort, om tot Romen te trecken, ende visiteren die heylighe apostelen Sinte Pieter ende Sinte Pouwels, dwelcken Sinte Willeboort minnentlicken consenteerde, wetende sekerlic in den geest dat God noch grote wercken doer hem doen wilde. Comende tot Romen wert hi van den paeus Gregorius die anderde eerlicken ontfangen, ende anmerckende zijn grote heylicheyt ende leringe, heeft hem wederom gesent als een legaet des stoels van Romen om beneden tgeberchte ende tot allen plecken (daer tgeloef Cristi noch niet gecondicht en was, of daert die ketteren verkeert ende bevlect hadden) mit volle auctoriteyt ende macht te prediken, ende mit zijn heylige woorden alle oncruyt der ketterien ende afgodien uut te roden. Dwelc hi doer tgebot des paeus voornoemt mit groter naersticheyt ende innicheit volbrocht heeft. Ende is getogen int lant van Duringen ende Hessen, dien hi mit vueriger predicatien der Heyliger Evangelien totten rechten gelove van der afgodyschap brochte, ende uuten lande alle ketterien verstroyede ende verdreef.

Van Sint Bonifatius, de volgende aartsbisschop van Utrecht.

Dat XVII kapittel.

Bonifatius, die de eerste aartsbisschop van Mainz was, werd na de dood van Sint Willibrord de volgende aartsbisschop van Utrecht op deze manier. Toen Sint Willibrord de heilige bisschop nog in leven was kwam tot hem uit Engeland een geleerd man en priester, genoemd Winfridus, die Sint Willibrord met grote reverentie en blijdschap ontving en zond hem in Neder-Friesland om daar dat volk met goede lering en deugdelijke werken in het geloof te versterken en de ongelovigen die er nog veel waren tot de rechte kennis van het geloof te brengen. Dat hij 13 jaar lang vlijtig volbracht heeft, naar Sint Willibrord begeerte en bevel. Toen nu de heilige priester Winfridus [59v] deze jaren in Friesland het volk dat Woord Gods gepreekt en geleerd had begeerde hij verlof aan Sint Willibrord om tot Rome te trekken en visiteren de heilige apostels Sint Petrus en Sint Paulus, wat Sint Willibrord minnelijk toestemde en wist zeker in de geest dat God nog grote werken door hem doen wilde. Toen hij te Rome kwam werd hij van paus Gregorius de volgende fatsoenlijk ontvangen en merkte zijn grote heiligheid en lering en, heeft hem wederom gezonden als een legaat der stoel van Rome om beneden het gebergte en te alle plekken (daar het geloof Christus nog niet verkondigd was of waar de het de ketters veranderd en bevlekt hadden) met volle autoriteit en macht te prediken en met zijn heilige woorden alle onkruid der ketterij en afgoden uit te roeien. Wat hij door het gebod van de paus met grote vlijt en innigheid volbracht heeft. En is getrokken in het land Thringen en Hessen die hij met vurige predicatie der Heilige Evangelie tot het rechte geloof van de afgoderij bracht en uit het land alle ketterij verstrooide en verdreef.

Hoe Sinte Wilfrijdt voornoemt gecoren ende geordineert wert tot enen aertschen biscop van Ments.
Dat XVIII capittel.

Als nu dese heylige priester Wilfrijt lange jaren in desen landen dat Woort Goeds gepredict, ende tvolc totten heyligen kersten gelove gebrocht hadde, so wert uut desen sinen naem ende faem seer vierlic ende bekent. So geboerdet dat op die tijt uut deser werlt sceyde die biscop van Ments opten Rijn, waerom dat Kaerl Marteel mit alle zijn princen ende heren ende andere geestlicke prelaten vergaerden een concilium na des biscops doot van Ments, ende ordineerden ende coren daer desen Wilfridum tot enen biscop tot bekeringe der ongeloviger, ende senden hem sonder vertreck tot Romen totten paeus om die biscoplicke benedictye te ontfangen. Datwelke die paeus Gregorius die II mit groter eerwaerdicheit endee feeste gedaen heeft, ende gaf hem enen nyewen naem, ende hieten, overmits zijn goede wercken, Bonifacius, ende consecreerden in enen aertsbiscop van Ments, int jaer VII C ende XV; ende was dye eerste aertsbicop, wanttet voermaels een slecht bisdom was, ende besat dat XXI jaer. Ende als hi aertsbiscop geworden was, so sette hi van macht des paeus Zacharias ende Pipimus des hertogen van Lottrijck ende van Brabant noch II nyewe bisdommen, als tot Eysteden sette hi den eersten biscop Sint Willibaldt, ende was een van Sinte Willeboorts gesellen, die mede uut Engelant gecomen was, ende was Sinte Winibalts ende Sinte Walburchs broeder; ende dit was int jaer VII C ende XL. Dat ander bisdom sette hi tot Wirtzburch, ende sette daer den eersten biscop, Sinte Burchaert; ende dit was int jaer VII C ende LI. Ende hi dede bouwen ende maken dat vermaerde ende costlicke cloester tot Fulden, in der woestinen van Betonien, bi Ments van Sinte Benedictus oerde, ende is nu een rijcke ende grote abdye van macht ende mogentheit oft weinich minre dan die biscop van Ments.

Hoe Sint Winfridus gekozen en geordineerd werd tot een aartsbisschop van Mainz.
Dat XVIII kapittel.

Toen nu deze heilige priester Winfridus lange jaren in deze landen dat Woord Gods gepreekt en het volk tot het heilige christenegeloof gebracht had zo werd hierdoor zijn naam en faam vurig bekend. Zo gebeurde het dat op die tijd uit deze wereld scheidde de bisschop van Mainz op de Rijn, waarom dat Karel Martel met al zijn prinsen en heren en andere geestelijke prelaten een concilie verzamelden na de dood van bisschop van Mainz en ordineerden en kozen daar deze Winfridus tot een bisschop tot bekering der ongelovigen en zenden hem zonder uitstel naar Rome tot de paus om de bisschoppelijke zegening te ontvangen. Dat de paus Gregorius de 2^de met grote eerwaardigheid en feest gedaan heeft en gaf hem een nieuwe naam en noemde hem vanwege zijn goede werken Bonifatius en consacreerde hem in de aartsbisschop van Mainz in het jaar 715; en was de eerste aartsbisschop want het was voormaals een slecht bisdom en bezat dat 21 jaar. En toen hij aartsbisschop geworden was zo zette hij van macht van paus Zacharias en Pepijn, hertog van Lotharingen en van Brabant nog 2 nieuwe bisdommen als te Eichstatt zette hij de eersten bisschop Sint Willibald en was een van Sint Willibrords gezellen die mede uit Engeland gekomen was en was de broeder van Sint Winibalt en Sint Walburga; en dit was in het jaar 740 Dat andere bisdom zette hij te Wrzburg en zette daar de eerste bisschop, Sint Burchard; en dit was in het jaar 751. En hij liet bouwen en maken dat vermaarde en kostbare klooster tet Fulda in de woestijn van Betonier, bij Mainz van Sint Benedictus orde en is nu een rijke en grote abdij van macht en mogendheid of weinig minder dan de bisschop van Mainz.

Hoe dat Bonifacius resigneerde dat aertsbisdom van Ments, ende wert die anderde aertsbiscop van Uutrecht.
Dat XIX capittel.

Ende als Sinte Bonifaes dat bisdom van Ments omtrent XXI jaer lang eerlicken berecht hadde, vernam hi doer Godlicken inspreken ende bi gemeenre fame, dat die eerwaerdige ende heylige man Sinte Willeboort die eerste aertsbiscop van Uutrecht gestorven was, soe heeft hi een sinodus van veel biscoppen ende prelaten, princen ende vorsten doen vergaderen, ende heeft doer speciael auctoriteyt ende macht des stoels van Romen resigneert ende overgegeven [60r] gegeven dat bisdom van Ments; ende heeft daer wederom ingeset, institueert ende ordineert bi gemenen rade ende consente der prelaten ende princen dier vergadert waren den eerwaerdigen ende geleerden man, zijnre moyen soen, geheten Lullus, ende heeft hem tot Romen gesonnen om die biscoplicke benedictie ende wiinge, dwelc also gesciet is. Ende als dit gedaen ende aldus geordineert was, heeft die heylige biscop Bonifacius vergadert een deel geestlicke mannen, die hem daertoe dochten nut ende oerbaer te wesen, ende is tscepe gegaen, ende quam gevaren den Rijn neder totter biscoplicker stat van Uutrecht, dien hi vant, overmits Sinte Willeboorts doot, geheel desoleert ende verstroyet, omdat si sodanigen sorchvoudigen harder verloren hadden, ende heeft die bi consent des paeus van Romen ende des princen Kaerl Marteel angenomen te regeren, opdat dat volc van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, dien hi wilen eer mit groter naersticheit ende arbeyt hadde helpen bekeren ende brengen totten heyligen geloven, niet wederkeren oft comen en souden totter ongeloviger afgodyscap, mer opdat hij se mocht houden in die vreese ende minne Goeds. Ende aldus is hi geworden ende geordineert die anderde aertsbiscop van Uutrecht na Sinte Willeboort.

Hoe dat Bonifatius neerlegde dat aartsbisdom van Mainz, en werd de volgende aartsbisschop van Utrecht.
Dat XIX kapittel.

En toen Sint Bonifatius dat bisdom van Mainz omtrent 21 jaar lang fatsoenlijk berecht had vernam hij door Goddelijk inspreken en bij algemene faam dat de eerwaardige en heilige man Sint Willibrord de eerste aartsbisschop van Utrecht gestorven was en zo heeft hij een synode van veel bisschoppen en prelaten, prinsen en vorsten laten verzamelen en heeft door speciale autoriteit en macht der stoel van Rome neer gelegd en overgegeven [60r] dat bisdom van Mainz; en heeft daar wederom ingezet, institueert en geordineerd bij algemene raad en toestemming der prelaten en prinsen die er verzameld waren de eerwaardige en geleerde man, de zoon van zijn tante, geheten Lullus, en heeft hem te Rome gezonden om de bisschoppelijke zegening en wijding, wat alzo geschied is. En toen dit gedaan en aldus geordend was heeft de heilige bisschop Bonifatius verzameld een deel geestelijke mannen die hem daartoe dachten nut en oorbaar te wezen en is te scheep gegaan en kwam gevaren de Rijn neer tot de bisschoppelijke stad Utrecht dien hij vond, vanwege de dood van Sint Willibrords, geheel desolaat en verstrooid omdat ze zodanige zorgvuldiger herder verloren hadden en heeft die bij toestemming van de paus van Rome en prins Karel Martel aangenomen te regeren opdat dat volk van Holland, Zeeland en Friesland dien hij wijlen eerder met grote vlijt en arbeid had helpen bekeren en brengen tot het heilige geloof dat ze niet terug zouden keren of komen tot het ongelovige afgoderij, maar opdat hij ze mocht houden in di vrees en minne Gods. En aldus is hij geworden en geordend de volgende aartsbisschop van Utrecht na Sint Willibrord.

Hoe dat Sinte Bonifaes stichte ende fondeerde een canosye binnen Uutrecht, geheten Sinte Salvatoers ofte Oude Munster.
Dat XX capittel.

Dese heylige ende eerwaerdige biscop Sinte Bonifaes woude vermeren den dienst Goeds, ende sticht int jaer ons Heren VII C ende XXXVIII een canonicke cloesterkerck in der stat van Uutrecht, al vast by den bedehuse des Heyligen Cruys; ende dese kerck hiete Sinte Salvatoers Monster oft Oudemonster, want si nye vernyewet is, ende staet noch in sine structuren ende edificien also als si Sinte Bonifaes doen timmeren ende maken heeft. Ende sette hierin XL canonicken, gelijken als in die hooftkercke waren, die Sinte Willeboort gesticht hadde, die dach ende nacht den dienst Goeds daer stadelicken deden. Sommige luden willen seggen, dat Sinte Willeboort dese kerck eerst stichte, ende provende daerin LXXX canonicken, daer dieselve Sinte Willeboort XL weder uutnam ende sette se in Sinte Martijns kercke; mer ist so, so blijftet so. Mer men vintet in genen privilegien, historien ofte cronyken, dattet also is, mer men vint wel, dat Sinte Bonifaes Sinte Salvatoers Monster stichte, ende dat hi maecte dat die canonicken van der hoeftkercke van Uutrecht, ende die canonicken van Sinte Salvatoers Monster souden mit malcanderen minlic broederscap houden, gelijc of si een collegium waren.

Hoe dat Sint Bonifatius stichtte en fundeerde een geestelijkheid binnen Utrecht, geheten Sint Salvator of Oude Munster.
Dat XX kapittel.

Deze heilige en eerwaardige bisschop Sint Bonifatius wilde vermeerderen de dienst Gods en stichtte in het jaar ons Heren 738 een kanunniken kloosterkerk in de stad Utrecht, al dicht bij het bedehuis van het Heilige Kruis; en liet deze kerk noemen Sint Salvator Monster of Oude munster, want het was niet vernieuwd en staat nog in zijn structuren en gebouwen alzo als het Sint Bonifatius laten timmeren en maken heeft. En zette hierin 40 kanunniken, gelijk als er in de hoofdkerk waren die Sint Willibrord gesticht had die dag en nacht de dienst Gods daar gestadig deden. Sommige lieden willen zeggen dat Sint Willibrord deze kerk eerst stichtte en zette daarin 80 kanunniken, daar Sint Willibrord er weer 40 uitnam en zette ze in Sint Martinuskerk; maar is het zo, zo blijft het zo. Maar men vindt het in geen privilegies, histories of kronieken dat het alzo is, maar men vindt wel dat Sint Bonifatius Sint Salvator Munster stichtte en dat hij maakte dat de kanunniken van de hoofdkerk van Utrecht en de kanunniken van Sint Salvator Munster met elkaar minlijk broederschap zouden houden, gelijk of ze een collegium waren.

Hoe dat coninc Puppijn van Francrijc confirmeerde alle die donacien ende giften die sine ouders der kercken van Uutrecht gegont ende gegeven hadden.
Dat XXI capittel.

Puppijn die Cleine, hertoge van Lotrijc ende Brabant, als hi bi consent des paeus Zacharias van Romen ende der princen ende vorsten des conincrijcs van Francrijc bi handen van des eerwaerdigen vaders Sinte Bonifaes tot enen coninc van Francrijc gewijt ende consecreert hadde, heeft hi desen eerwaerdigen vader ende biscop verleent ende gegeven vele rechten ende privilegien, ende daertoe confirmeert alle die goeden die Kaerl Marteel, zijn vader, der kercken van Uutrecht gegeven hadde in deser formen: Wi, Puppijn, coninck van Francrijc, ist dat wi die behoerlicke supplicacien der priesteren niet en weygeren, hopen wi van God dairvan geloent te worden, ende om dit loon te vercrigen heeft ons gebeden die eerwaerdige man ende here Bonifaes, aertsbiscop van Uutrecht, dat wi wouden vernyewen ende confirmeren alle die ghiften ende gaven der heyliger kercken des stats van Uutrecht, gelegen opten Rijn, die onse voervaderen Puppijn van Harstel, Kaerle Marteel ende Kaerleman gegeven hebben, waerom so hebben wi Puppijn, coninc van Francrijc, mit gracelicker gonsten confirmeert alle die goeden, renten, thienden, thijnsen comende van den tollen ende comanscepen oft van anderen dingen, toebehorende der kercken ende Goedshuse des eerwaerdigen here Bonifaes, aertsbiscop, tot behoef der canonicken ende geestlicke mannen, die mit stadiger leren ende predicacien dat ongelovige volc totten heyligen kersten gelove brengen, ende mits die barmherticheit Goeds daerin houden. Diewelcke goeden, renten, thienden ende chijnsen Puppijn, Kaerle ende Kaerleman mit horen open brieven ende instrumenten daertoe gegeven ende assigneert hebben: Wi confirmeren ende approberen ende daertoe oec geven [60v] ende mit williger gonsten assigneren. Ende opdat dese ghifte ende confirmacie in lancheit van tiden te bat gehouden mach worden, hebben wi dat gevesticht mit ons selfs zegel, gegeven den XXIII dach in meye, int anderde jaer ons conincrijcs, gedaen op tslot van Virmerien, in den name des Heren. Amen.

Hoe dat koning Pepijn van Frankrijk bevestigde alle donaties en giften die zijn ouders de kerk van Utrecht gegund en gegeven hadden.
Dat XXI kapittel.

Pepijn de Kleine, hertog van Lotharingen en Brabant, toen hij met toestemming van paus Zacharias van Rome en der prinsen en vorsten van het koninkrijk van Frankrijk in de handen van de eerwaardige vader Sint Bonifatius tot een koning van Frankrijk gewijd en geconsacreerd had heeft hij deze eerwaardige vader en bisschop verleend en gegeven vele rechten en privilegies en daartoe bevestigd alle goederen die zijn vader Karel Martel de kerk van Utrecht gegeven had in deze vorm: Wij, Pepijn, koning van Frankrijk, is het dat wij dat behoorlijke verzoekschrift der priesters niet weigeren en hopen we van God daarvan beloond te worden en om dit loon te verkrijgen heeft ons gebeden de eerwaardige man en heer Bonifatius, aartsbisschop van Utrecht, dat we wilden vernieuwen en bevestigen alle giften en gaven der heilige kerk van de stad Utrecht, gelegen op de Rijn die onze voorvaderen Pepijn van Herstal, Karel Martel en Karloman gegeven hebben, waarom zo hebben wij Pepijn, koning van Frankrijk, met gracieuze gunsten bevestigd de goederen, renten, tienden, cijnzen die komen van de tollen en koopmanschepen of van anderen dingen toebehorende aan de kerk en Godshuizen der eerwaardige heer Bonifatius, aartsbisschop, tot behoefte der kanunniken en geestelijke mannen die met gestadig leren en predicaties dat ongelovige volk tot het heilige christen geloof brengen en mits de barmhartigheid Gods daarin houden. Die goederen, renten, tienden en cijnzen van Pepijn, Karel en Karloman met hun open brieven en instrumenten daartoe gegeven en aangewezen hebben: Wij bevestigen en stemmen daarin ook toe te geven [60v] en met gewillig gunsten aanwijzen. En opdat deze giften en bevestiging in lengte der tijden beter gehouden mag worden hebben we dat bevestigd met onze eigen zegel, gegeven de 23^ste dag in mei in het volgende jaar van ons koninkrijk gedaan op de burcht van Verberie, in de naam des Heren. Amen.

Van een twedracht die daer opstont tusschen den aertsbiscop van Coellen ende den aertsbiscop van Uutrecht.
Dat XXII capittel.

In desen tiden isser een grote discensie ende twedracht opgestaen tusschen der kercken van Coellen ende Uutrecht, want here Hildegaert, aertsbiscop der kercken van Coellen, vermat hem, ende seyde dat die stat ende kercke van Uutrecht toebehoerde sine metropolitaen kercke, want se coninc Dagobert van Francrijck, deerste van dier namen, hem gegeven hadde. Ende daertegen seyde dese here Bonifaes, aertsbiscop van Uutrecht, seggende ende allegerende dat dye stat ende kercke van Uutrecht stont sonder middel onder die protectie des paeus ende stoele van Romen. Op welke contreversi ende twedracht dese here Bonifaes enen brief tot Romen sende an den paeus Gregorius die II, insinuerende ende hem verclarende die sake waerom dat die aertsbiscop van Coellen hem vermat dese stat ende kercke hem te wesen ende onder sine bisdom te staen, overmits dat se coninc Dagobert voornoemt, die die eerste kercke in die ere van Sinte Thomas, apostel, daer gesticht wesende, hem ghegeven hadde. Mer also Sergius die paeus, deerste van dier namen, den eerwaerdigen ende heyligen man Sinte Willeboort gewijt ende consecreert hadde den voornoemde Willeboort tot enen aertsbisscop des stat ende der kercken van Uutrecht, te staen sonder middele als een metropolitaen ofte aertsbiscoplicke kercke onder den paeus ende stoel van Romen, so en woude dese biscop Bonifaes hem niet setten als een suffragaen ende dienre des aertsbiscops van Coellen, mer hi woude bliven ende staen sonder middele, als een aertsbiscop toebehoert, onder den paeus ende stoele van Romen; mer niettemin, so begeerde hi oetmoedelicken van den paeus Gregorius voornoemt, hierof te hebben bescheyt ende antwoert, wat hi doen ende laten soude, want hi hem geheel ende al stelde ende submitteerde onder dat seggen ende uutsprake des paeus van Romen. Mer aleer hi hierof antwoert creech, wert hi eylacen voer dat heilige kersten gelove gemartelijt, als ghi na horen sult.

Van een tweedracht die daar ontstond tussen de aartsbisschop van Keulen en de aartsbisschop van Utrecht.
Dat XXII kapittel.

In deze tijd is er een groot geschil en tweedracht opgestaan tussen de kerk van Keulen en Utrecht want heer Hildegard, aartsbisschop der kerk van Keulen vermat hem en zei dat de stad en kerk van Utrecht toebehoorde zijn metropolitaanse kerk want het koning Dagobert van Frankrijk, de eerste van die naam, hem gegeven had. En daartegen zei deze heer Bonifatius, aartsbisschop van Utrecht, en voerde aan dat de stad en kerk van Utrecht stond zonder middel onder de protectie der paus en stoel van Rome. Op welke controversie en tweedracht deze heer Bonifatius een brief tet Rome zond aan paus Gregorius de 2^de insinuerende en verklaarde zich de zaak waarom dat de aartsbisschop van Keulen zich vermat deze stad en kerk van hem te wezen en onze zijn bisdom te staan vanwege dat koning Dagobert die de eerste kerk in de eer van Sint Thomas daar gesticht had hem gegeven had. Maar alzo paus Sergius, de eerste van die naam, de eerwaardige en heilige man Sint Willibrord gewijd en geconsacreerd had Willibrordus tot een aartsbisschop der stad en kerk Utrecht te staan zonder middel als een metropolitaans of aartsbisschoppelijke kerk onder de paus en stoel van Rome zo wilde deze bisschop Bonifatius zich niet zetten als een suffragaan en dienaar der aartsbisschop van Keulen, maar hij wilde blijven en staan zonder middelen zoals een aartsbisschop toebehoort onder de paus en stoel van Rome; maar niettemin zo begeerde hij ootmoedig van paus Gregorius hiervan bescheid te hebben en antwoord wat hij doen en laten zou, want hij hem geheel en al stelde en onderwierp aan dat zeggen en uitspraak van de paus van Rome. Maar aleer hij hiervan antwoord kreeg werd hij helaas voor dat heilige christen geloof gemarteld zoals ge hier horen zal.

Hoe dat Sinte Bonifaes in Vrieslant reysde ende predicte daer dat heylige kersten gelove, ende hoe dat hi aldaer mit LII mannen voer dat heylige gelove ghedoot wert.
Dat XXIII capittel.

Als dese heylige man ende aertsbiscop van Uutrecht, Bonifaes, bi Godlicker insprekinge vernam, dat zijn sterfdach mit heyliger martelie genaecte, so ordineerde ende sette hi na hem biscop te wesen van Uutrecht een eersamich ende heylich man van hoger geboerten, uut Duytslant geboren, genoemt Gregorius, dien hi van sijnder jonger joecht tot hem getogen hadde, doen hi bi dees jongelings oude moeder Adula logeert was, ende was een abdisse der Maechdencloester bi der stat Tryer, gelegen opter Moesele. Ende die heilige man Sinte Bonifaes is getogen mit zijn suffragaen genoemt Eobaen; mit Wijtingo, Walter ende Adelbert, priesteren; mit Haymondt, Basoen ende Stirbalt, diaconen; mit Walkaer, Gondier, Hildyer ende Bartolf, monicken; ende daertoe noch XXX eersame geestlicke mannen. Ende voeren den Rijn neder, ende quamen in Frieslant, in den lande van Oestergo ende Westergo, dat men hiet Oestbergen ende Westbergen, oft nu ter tijt Oest-Frieslant ende West-Frieslant, ende sloegen hoer tenten daer op tlant, ende rusten hem een luttel tijts. Daerna ghing die heylige man voert, als een bode der wijsheit, ende began volstandelic te preken dat heylige Evangelye ende theylige gelove Goeds, als dat sommige van den Friesen gelovich werden, ende namen an dat heylige kersten gelove. Mer die oude viant die duvel, die altijt des menschen salicheit benijt, die wederstont dat, ende verwecte een bloedige partye ende strijt tegens die heylige leraers, die liever hadden te sterven, dan of te laten des duvels manier ende lere, die hoer ouders gemaect ende aftergelaten hadden. Mer die vertwifelde ongelovige menschen stopten haer oren, ende en wouden niet horen die vaderlicke leringen ende vermaningen, ende nochtans en liet hi niet of van sine voergenomen goede werc; ende dreychden hem ende den sinen doot te slaen. Mer die heylige biscop verachte die dreygementen des verwoeden volcs, troestende ende starckende sine lieven discipulen, [61r] ende en hilt niet op van sine heylige predicacie ende leringe. Waerom dat die heylige biscop mit sine gesellen toech op een ander plaets, daer veel Friesen vergadert waren, om aldaer mit begeerte der heyliger martelye volstandelic den ongelovigen te bekeren, of zijn bluet daervoer te storten. Datwelcke also in een stedeken geheten Dockom, gelegen op die riviere van der Lauwers, geschiet is, ende wert aldaer mit LII medehulpers verslagen ende gedoot opten V dach in junio, int jaer VII C ende LII, als hi dat bisdom van Uutrecht mit groten arbeyde eerlicken hadde berecht XVI jaer; ende bleven alle volstandich tegen dat ongelovige volck totter doot toe, ende coren die ewige benedictie voer die pinen ende martelye om den naem ons Heren Jhesu Cristi, ende voeren mitten zege der martelyen in die ewige bliscap des ewigen levens. Ende deser lichamen der III priesteren ende der III dyaconen ende der IIII monicken, mit Sinte Bonifaes ende sijns suffragaens, mit noch ene, te samen XIII, worden in een schip geleyt, ende tot Uutrecht gevoert, ende in Sinte Salvatoers Monster mit groter wenen ende droefheden begraven, die men daer, opten dach van huden, noch toent, mit potten vol van blode van den heyligen martelaren. Mer Sinte BonifaesՍ lichaem, overmits miraculen die God verthoende, is gevoert tot int cloester van Fulden van Sinte Benedictus oerde, in den Stichte van Ments, dat hi in voertiden in der woestinen van Betonien in groter armoeden gemaect hadde, te love Goeds, daer dese gloriose martelaer ende biscop menigerhande duechden gedaen hadde, ende in groter eren versocht wert, doende vele miraculen ende teykenen.

Hoe dat Sint Bonifatius in Friesland reisde en preekte daar dat heilige christen geloof en hoe dat hij aldaar met 52 mannen voor dat heilige geloof gedood werd.
Dat XXIII kapittel.

Toen deze heilige man en aartsbisschop van Utrecht, Bonifatius, bij Goddelijke inspreken vernam dat zijn sterfdag met heilige martelarij aankwam zo ordineerde en zette hij na zich bisschop te wezen van Utrecht een eerzame en heilige man van hoge geboorte uit Duitsland geboren, genoemd Gregorius, die hij van zijn jonge jeugd tot hem getrokken had toen hij bij de oude moeder van deze jongeling Adula logeerde en was een abdis der Maagdenklooster bij de stat Trier, gelegen op de Moezel. En de heilige man Sint Bonifatius is getrokken met zijn suffragaan genoemd Eobaen; met Wijtingo, Walter en Adelbert, priesters; met Haymondt, Basoen en Stirbalt, diakens; met Walkaer, Gondier, Hildyer en Bartolf, monniken; en daartoe nog 30 eerzame geestelijke mannen. En voeren de Rijn neer en kwamen in Friesland in het land van Oostergo en Westergo dat men Oostbergen en Westbergen noemt of nu ter tijd Oost-Friesland en West-Friesland en sloegen hun tenten daar op het land en rustte een tijdje. Daarna ging de heilige man voort, als een bode der wijsheid, en begon volstandig te preken dat heilige Evangelie en het heilige geloof Gods zodat sommige van de Friezen gelovig werden en namen dat heilige christen geloof aan. Maar de oude vijand de duivel die altijd de mensen zaligheid benijdt die weerstond dat en verwekte een bloedige partij en strijd tegen de heilige leraars die liever hadden te sterven dan af te laten de duivelse manier en leer die hun ouders gemaakt en nagelaten hadden. Maar de vertwijfelde ongelovige stopten hun oren en wilden niet horen de vaderlijke leringen en vermaningen en nochtans liet hij niet af van zijn voorgenomen goede werk; en dreigden hem en de zijne dood te slaan. Maar de heilige bisschop verachtte die dreigementen der verwoede volk en troostte en versterkte zijn lieve discipelen [61r] en hield niet op van zijn heilige predicatie en lering. Waarom dat de heilige bisschop met zijn gezellen trok op een andere plaats waar veel Friezen verzameld waren om aldaar met begeerte de heilige martelarij volstandig de ongelovigen te bekeren of zijn bloed daarvoor te storten. Wat alzo in een stadje geheten Dockom, gelegen op de rivier de Lauwers geschied is en werd aldaar met 52 medehelpers verslagen en gedood op de 5^de dag in juni in het jaar 752 toen hij dat bisdom van Utrecht met grote arbeid fatsoenlijke had berecht 16 jaar; en bleven allen standvastig tegen dat ongelovige volk tot de dood toe en kozen de eeuwige zegening voor de pijnen en martelarij om de naam van onze Heer Jezus Christus en voeren met de zege der martelarij in de eeuwige blijdschap van het eeuwige leven. En deze lichamen der 3 priesters en der 3 diakens en de 4 monniken met Sint Bonifatius en zijn suffragaan met nog een, tezamen 13, werden in een schip gelegd en tot Utrecht gevoerd en in Sint Salvators Munster met grote wenen en droefheden begraven die men daar op de dag van heden nog toont met potten vol bloed van de heilige martelaren. Maar Sint Bonifatius lichaam, vanwege mirakels die God vertoonde, is gevoerd tot in het klooster Fulda van Sint Benedictus orde in het Sticht van Mainz dat hij in voortijden in de woestijn van Betonie in grote armoede gemaakt had tot lof Gods daar deze glorieuze martelaar en bisschop menigerhande deugden gedaan had en in grote eer bezocht werd en deed veel mirakels en tekens.

Hoe dat deser martelaren bitteren doot over den Friesen van God ende andere menschen gewroken wert.
Dat XXIIII capittel.

Ende siet, als dese heylige man mitten anderen voer dat gelove Cristi gemartelijt waren ende gedoot, quamen die Friesen mit groter verwoetheit lopen in die scepen der heyligen, menende daer grote scat in te vinden. Mer si en vonden daer anders niet in, dan haer lijfcost, clederen ende dat Boeck der Heiliger Evangelien, dat welcke die ongelovige mit groter bliscap namen, menende dat Boeck in stucken te scoeren ende te vernyelen. Mer die Godlicke craft onthildet, ende en mochtens niet bederven. Ende als dese bloedige vleyshouwers dese moort an den heyligen mannen hadden gedaen, ende haren quaden wille volbrocht, zijn si thuyswert gegaen mit groter bliscappen, om te maken enen feestlicken dach mit eten ende drincken. Ende siet, daer heeft God Zijnre heyligen doot willen wreken, ende heeft alle hoer broot doen verkeren ende verwandelen in steen, dat men noch huden des dages hout ende thoent in der stede van Dockem in Frieslant, tot gedenckenisse der heyliger martelaren. Ende als dese vertwifelende ongelovige menschen droncken geworden waren in deser werscappe, hebben si onderlinge twiedracht gecregen, ende sloegen malcanderen ter doot mitten selven glavien ende messen, daer si die heyligen mede gedoot hadden. Daerna quam een hertoge uut Hoech-Frieslant, ghenoemt Wydinking, mit groot swaer volck van wapenen, ende passeerde over die riviere van der Lauwers, ende verwoeste ende vernielde al te seer die lantscappen van Oestbergen ende Westbergen, vangende ende slaende dat volc van den lande in wrake van den heyligen martelaren, die si gedoot hadden.

Hoe dat de bittere dood van deze martelaren over de Friezen van God en andere mensen gewroken werd.
Dat XXIIII kapittel.

En ziet, toen deze heilige man met de anderen voor dat geloof Christus gemarteld waren en gedood kwamen de Friezen met grote verwoedheid lopen in de schepen der heilige en meenden er grote schat in te vinden. Maar ze vonden daar niets anders in dat hun voedsel, kleren en dat Boek der Heilige Evangelie dat de ongelovige met grote blijdschap namen en meenden dat Boek in stukken te scheuren en te vernielen. Maar de Goddelijke kracht hield het tegen en ze mochten het niet bederven. En toen deze bloedige vleeshouwers deze moord aan de heilige mannen gedaan hadden en hun kwade wil volbracht zijn ze naar huis gegaan met grote blijdschap om een feestelijke dag met eten en drinken. En ziet, daar heeft God Zijn heilige dood willen wreken en heeft al hun te maken brood laten veranderen in stenen dat men nog heden des dag houdt en vertoont in de stad Dokkum in Friesland tot gedachtenis der heilige martelaren. En toen deze vertwijfelde ongelovige mensen dronken geworden waren in dit onthaal hebben ze onderlinge tweedracht gekregen en sloegen elkaar dood met dezelfde lansen en messen daar ze ie heilige mee gedood hadden. Daarna kwam een hertog uit Hoog-Friesland, genoemd Widukind, met groot zwaar wapenvolk en passeerde over de rivier de Lauwers en verwoestte en vernielde al te zeer de landschappen van Oostbergen en Westbergen en ving en sloeg dat volk van het land als wraak van de heilige martelaren die ze gedood hadden.

Hoe dat Sinte Gangolf, een graef in Borgondien, een fontein cofte in Waslant, ende die doer zijn gebet opspringen dede int graefscap van Borgondien.
Dat XXVI capittel.

Op dese tijt is van groter name ende fame geweest die heylige man ende ridder Gangolf in Borgondien. Dese here Gangolf diende lang dat huys der Fransser heren onder Puppijn, ende was mede in den strijt die coninc Puppijn hadde tegen die Saracenen ende Wandelen in Langedock, ende oec een van den XX princen die verslegen waren ende doir verdienste des alre heylichsten man Sint Jans Baptisten hooft, dat doe eerst in Vrancrijc quam, verwect worde van der doot, als dat die legende inhout. Comende na desen strijt ende dit grote mirakel Sinte Gangolf uut Aquitanien ofte Langedock, om thuys in Walslant te varen, quam hi mit zijn dienres in een groen velt, daer een scone fonteine van claren water in stont, ende stelde hem dair ter neder om een luttel te rusten ende te eten. Dit siende diegene dien dit lant ende fonteine toebehoorde, quam angelopen mit een toernigen sin, beclagende den heyligen ridder Gangolf dat hi hem grote scade dede mit zijn paerden ende knechten in zijn gras ende sate. Ganfolf versachte des mans toernicheit met soeten woorden, ende seyde: mijn lieve heer ende vrient, en belcht u niet, dat ic hier sitte; want ic begheer van u dese fonteyn te copen.’Die man horende Gangolfs simpelhede was seer blide, ende vercoft hem om sekere penningen sine fonteine, menende dat hi te min waters niet hebben en soude. Mer God, een bekenre alre herten, heeft geplaecht des rijcken mans ghiericheit, ende heeft hoechlic verheven sijns ridders simpelheit; want nadat Gangolf thuys quam, ende hem zijn bose wijf gestraft hadde van sine sotte comanscap, ghing hi buten zijn hof, ende stac aldaert hem beliefde zijn staf in der aerden, ende daer is onlanxs, doer Goeds gracie, Die mitten simpelen wandert, die fontein mit alsulcke grootheit ende gedaente des waters gecomen ende ontsprongen, als hij se in vreemden ende verden landen gecoft hadde; also dat des rijcken mans ghiericheit dairin bedrogen bleef, ende Gangolf volstandich geloef na den woorden Goeds int Evangely worde voer allen menschen verclaert.

Hoe dat Sint Gangolf, een graaf in Bourgondië, een fontein kocht in Waals land en liet die door zijn gebed ontspringen in het graafschap Bourgondi.
Dat XXVI kapittel.

Op deze tijd is van grote naam en faam geweest de heilige man en ridder Gangolf in Bourgondi. Deze heer Gangolf diende lang dat huis der Franse heren onder Pepijn en was mede in de strijd de koning Pepijn had tegen die Saracenen en Wandelen in Languedoc en ook een van de 20 prinsen die verslagen waren en door verdienste der allerheiligste man Sint Johannes de Doper zijn hoofd, dat toen eerst in Frankrijk kwam, opgewekt werd van de dood, zoals dat de legende bevat. Na deze strijd en dit grote mirakel kwam Sint Gangolf uit Aquitanië of Languedoc om thuis in Waals land te varen en kwam met zijn dienaars in een groen veld waar een mooie fontein van helder water in stond en stelde zich daar neer om wat te rusten en te eten. Dit zag diegene die dit land en fontein toebehoorde en kwam aangelopen met een vertoornde zin klaagde de heilige ridder Gangolf dat hij hem grote schade deed met zijn paarden en knechten in zijn gras en zat. Gangolf verzachtte de toorn van de man met lieve woorden en zei: ‘Mijn lieve heer en vriend, wees niet vervolgen niet dat ik hier zit; want ik begeer van u deze fontein te kopen.’ De man hoorde Gangolfs eenvoud en was zeer blijde en verkocht het hem voor zekere penningen zijn fontein en meende dat hij niet minder water hebben zou. Maar God, een herkenner van alle harten heeft geplaagd de gierigheid van de man en heeft zeer verheven de eenvoud van zijn ridder; want nadat Gangolf thuis kwam en hem zijn boze wijf gestraft had van zijn zotte koopmanschap ging hij buiten zijn hof en stak aldaar het hem beliefde zijn staf in de aarde en daar is gauw, door Gods gratie die met de eenvoudige wandelt, de fontein met al zulke grootte en gedaante van water gekomen en ontsprongen zoals hij het in vreemde en verre landen gekocht had; alzo dat de gierigheid van de rijke man daarin bedrogen bleef en Gangolf standvastig geloof naar de woorden Gods in het Evangelie werd voor alle mensen verklaard.

Hoe dat Gangolf mit Sinte Wolfran, biscop van Senoveren, Oest-Vrieslant ende West-Vrislant mede halp bekeren.
Dat XXVII capittel.

Dese heylige ridder ende grave in Borgondien, Gangolf, is mitten eerwaerdigen vader Sinte Wolfran, aertsbiscop van Zenoveren, daer wi voer of gescreven hebben, mede in West-Frieslant gecomen, ende heeft alle dat gantse lant mitter stat Medenblic daer coninc Rathbolt van Frieslant sijn coninclicke woenstat hilt, doer gheleerde mannen ende priesteren, mitten biscop voornoemt, ende mitten swaerde ende vrese des conincs Puppijns, totten heiligen gelove gebrocht, wanttet hadde tevergeefs van den doctoren ende priesteren gepreect [63r] geweest, ten waer dat coninc Puppijn doer desen vromen ridder ende prince Gangolf gewapenderhant onderstant gedaen. Waeromme dat Gangolf een heel jaer lang in Frieslant bleef, omtrent Medenblic, by den heyligen biscop Wolfran voornoemt, ende began tot Oestwoude doer begeerte des biscops voornoemt een kerck te timmeren. Ende siet, op een tijt als hi tsavonts sat an der tafelen, ende at by den heyligen biscop, ende onderling mit malcanderen van die Heylige Scriften ende van tgelove Cristi te vermeren spraken, worde hi mitter flamme ende begeerte der martelie hertelic ontsteken, ende sprac totten biscop aldus: ‘o heylige vader ende here, ic voersie dat onsen arbeyt in desen landen onlancs vergaen sal, tensi dat wi oec den Oest-Friesen ende Denen brengen totten gelove Cristi; want si sullen dit lant, omdat si tgeloef angenomen hebben, weder overvallen, als sie voermaels hebben gedaen, angesien dat die coninc van Denemarcken die coninc Rathbolts dochter te wive heeft, ende sal hieruut oersaeck nemen om sijn sweers leet te wreken, ende tgeloef hier begonnen vernyelen, ende sijns wijfs vaders rijck, dats Frieslant, besitten. Want nu coninc Rathbolt gestorven is ellendelic ende haestelic, sal hi dit lant willen conquesteren ende innemen. Och, of ic waerdich waer, ende die coninc der Denen hier int lant quame, mijn bluet voer tgeloef Cristi te storten, of hem mitten swaerde te verwinnen.’ Nadat dese heylige ridder ende grave Gangolf dit gesproken hadde, sach dese heylige biscop een scoen licht staen op Gangolfs hoeft, mer het scoot onlancs zuytwestwert op daerof. Dit merckende die heylige aertsbiscop van den Heyligen Geest ende van binnen verlicht, seyde aldus: ‘o vrome vorst, prince ende ridder Gangolf; weet dat God dijn begeerte verhoort heeft; mer het sal op een ander plaets in dijn lant ende van dijn naeste gescien ende volbrocht worden.;

Hoe dat Gangolf met Sint Wolfram, bisschop van Sens, Oost-Friesland en West-Friesland mede hielp bekeren.
Dat XXVII kapittel.

Deze heilige ridder en graaf in Bourgondi, Gangolf, is met de eerwaardige vader Sint Wolfram, aartsbisschop van Sens, mede in West-Friesland gekomen, en heeft al dat ganse land met de stad Medemblik daar koning Radboud van Friesland zijn koninklijke woonplaats hield, door geleerde mannen en priesters, met de bisschop en met het zwaard en vrees van konings Pepijn tot het heilige geloof gebracht, want er was tevergeefs van de doctoren en priesters gepreekt [63r] geweest, tenzij dat koning Pepijn door deze dappere ridder en prins Gangolf gewapenderhand onderstand gedaan. Waarom dat Gangolf een heel jaar lang in Friesland bleef omtrent Medemblik bij de heilige bisschop Wolfram en begon te Oostwoud door begeerte van de bisschop een kerk te timmeren. En ziet, op een tijd toen hij ‘s avonds aan tafel zat en at bij de heilige bisschop en onderling met elkaar van de Heilige Schrift en van het geloof Christus te vermeerderen spraken werd hij van de vlam en begeerte der martelarij hartelijk ontstoken en sprak tot de bisschop aldus: ‘O heilige vader en heer, ik voorzie dat onze arbeid in deze landen gauw vergaan zal, tenzij de we ook de Oost-Friezen en Denen brengen tot het geloof Christus; want ze zullen dit land omdat ze het geloof aangenomen hebben weer overvallen zoals ze voormaals hebben gedaan, aangezien dat de koning van Denemarken die koning Radbouds dochter tot wijf heeft zal hieruit oorzaak nemen om zijn zwagers leed te wreken en het geloof hier begonnen vernielen en het rij van de vader van zijn wijf, dat is Friesland, bezitten. Want nu koning Radboud gestorven is ellendig en haastig zal hij dit land willen veroveren en innemen. Och, of ik het waardig was en de koning der Denen hier in het land kwam en mijn bloed voor het geloof Christus te storten of hem met het zwaard te overwinnen.’ Nadat deze heilige ridder en graaf Gangolf dit gesproken had zag deze heilige bisschop een mooi licht staan op het hoofd van Gangolf, maar het schoot gauw zuidwestwaarts op daaraf. Dit mekte de heilige aartsbisschop van de Heilige Geest en van binnen verlicht zei aldus: ‘O dappere vorst, prins en ridder Gangolf; weet dat God uw begeerte verhoord heeft; maar het zal op een andere plaats in uw land en van uw naaste geschieden en volbracht worden.’

Hoe dat dese Gangolf sijn wijf van overspul strafte, ende hoe hi daerom vermoort wert.
Dat XXVIII capittel.

Corts hierna is dese ridder Gangolf van den eerwaerdigen biscop Wolfran gesceyden, ende quam op zijn slot in Borgondien, daer hi een quaet gerucht hoorde van sijn wijf, als dat si in zijnre absencie hear heylige echte over getreden hadde ende gebroken, waerom dat se Gangolf int heimelic mit lancmoedicheit minlicke strafte, seggende dat si voer ogen naem haer ofcoemst ende edel geslachte, ende boven alle Goeds toorne, Dye die sonde ongepinicht niet en laet. Si sprac wederom seer stoutelic, ende seyde, dat men haer groot ongelijc dede mit deser diffamacie ende gerufte, want si sulcker saken niet sculdich en was. ‘Wel’, sprac hi, ‘wilstu dat ic di gelove, du moechste di mit cleynen arbeyt van alle tgheen dat men di overseyt, suveren ende purgeren. Maect dijn arme bloet, ende langet mi een steenken uuter gront van der fonteinen. Ist dattu dijn arme ongequest weder na di haelste, ic sal geloven dattu sonder scult biste ende onrechtelic over gelogen worste.’Dit horende sijn wijf, wort sere verblijt, menende dat si Gangolfs simpelheit, als hoer dochte, lichtelic hiermede bedriegen soude; want si wiste sekerlic, dattet water van der beeke ofte fonteine, daer si hoer arme in steken soude, nauwelic nader natueren laeu en was, ende dattet haer niet letten en mochte. Mit aldus daniger vermetelheit ende stouticheit, niet voer ogen nemende dat die fontein doer Gangolfs geloef uut verren landen tot zijn woninge gebrocht, haer doer tselve geloef van Gangolf scaden mochte, stac si vromelic hoer arm daerin totten gronden toe, ende si en voelde noch hetten noch letsel. Mer als si haer arm weder na haer trecken soude, stroopte ende volchde dat vel van horen vleysche (recht geelijc men enen aeltuel ofhaelt) totten handen toe. Dit siende mit groter jammer die heylige ridder Gangolf, sprac tot haer aldus: ‘o edel vrouwe, ende bi wilen mijn uutvercoren wijf, siet, so nu verschijnt ende openbaert haer dye waerheit dijnre boesheit. Hierom, so neemt dijn goet na di, ende blijft op u selven, of gaet henen mit u buele, want du en salste voert meer mijn bedde niet betreden, noch mijn gesellinne wesen. Ende hi deelde mit haer dat goet, ende liet hoer die helfte behouden, ende ghinc wonen mit haer lief op haerselven, ende bleef bi hem sitten in openbaer overspul. Mer die duvel, die een sondich mensch altijt tot meerder quaetheit brengt, verwecte dat wijf ende haer buel mit sulcker raserie ende toornicheyt, dat si doer sduvels ingheven opnamen Gangolf te doden. [63v] Dwelck also geschiet is, als men opt langste vindet in sijn legende, ende is jammerlic in sijn slaepcamer martelijt van sijn naeste, dat is van sijn wijf, mitten handen hoers buels, na der prophecien ende visioen, dat die heilige vader ende biscop Wolfran sach tot Oest-Woude in Vrieslant van desen vromen ridder Gangolf, als voerseyt is.

Hoe dat deze Gangolf zijn wijf van overspel strafte en hoe hij daarom vermoord werd.
Dat XXVIII kapittel.

Gauw hierna is deze ridder Gangolf van de eerwaardige bisschop Wolfram gescheiden en kwam op zijn slot in Bourgondie daar hij een kwaad gerucht hoorde van zijn wijf als dat ze in zijn afwezigheid haar heilige echte overtreden had en gebroken, waarom dat ze Gangolf heimelijk met lankmoedigheid minlijke strafte en zei dat ze voor ogen nam haar afkomst en edel geslachte en boven alle Gods toorn, Die de zonde niet ongestraft laat. Ze sprak wederom zeer stout en zei dat men haar groot ongelijk deed met deze belastering en gerucht want ze was niet schuldig van zulke zaken. ‘Wel,’ sprak hij, ‘Wil u dat ik u geloof dan mag u met kleine moeite van al hetgeen dat men van u zegt zuiveren en purgeren. Maak uw arm bloot en haal me een steentje uit de grond van de fontein. Is het dat u de arm zonderkwetsing weer naar u haalt zal ik geloven dat u zonder schuld bent en onterecht over u gelogen wordt.’ Dit hoorde zijn wijf en werd zeer blijde en meende dat ze de eenvoud van Gangolf, zoals ze dacht, licht hiermee bedriegen zou; want ze wist zeker dat het water van de beek of fontein daar ze haar arm in steken zou nauwelijks naar de natuur lauw was en dat het haar niet letten mocht. Met al dusdanige vermetelheid en stoutheid en nam niet voor ogen dat de fontein door Gangolfs geloof uit verre landen tot zijn woning gebracht, haar door hetzelfde geloof van Gangolf schaden mocht en stak ze dapper haar arm daarin tot de grond toe en ze voelde nog hitte nog letsel. Maar toen ze haar arm weer naar zich trekken zou stroopte en volgde dat vel van haar vlees (recht gelijk men een palingvel afhaalt) tot de handen toe. Dit zag met grote droefheid de heilige ridder Gangolf en sprak tot haar aldus: ‘O edele vrouwe en soms mijn uitverkoren wijf, ziet, zo nu verschijnt en openbaart u de waarheid van uw boosheid. Hierom zo neem uw goed bij u en blijf op u zei, ga heen met uw boel want u zal voort mijn bed niet betreden, nog mijn gezellin wezen.’En hij deelde met haar dat goed en liet haar de helft behouden en ging wonen met haar lief op zichzelf en bleef bij hem zitten in openbaar overspel. Maar de duivel die een zondig mens altijd tot meer kwaadheid brengt verwekte dat wijf en haar boel met zulke razernij en toorn zodat ze door ingeven van de duivel opnam Gangolf te doden. [63v] Wat alzo geschied is zoals men op het langst vindt in zijn legende en is droevig in zijn slaapkamer gemarteld van zijn naaste, dat is van zijn wijf, met de handen van haar boel naar de profetie en visioen dat de heilige vader en bisschop Wolfram zag te Oost-Wilde in Friesland van deze dappere ridder Gangolf.

Van een wonderlic teyken ende mirakel dat zijn vrouwe gebuerde na Sinte Gangolfs doet, hoer leven lanc.
Dat XXIX capittel.

Dat des heyligen ridders Sinte Gangolfs doot mit verdiente der martelie God ontfanclic is geweest protesteren ende betugen ons die grote miraculen, die God doer sijn martelaers lichaem, noch onbegraven, bewesen ende gedaen heeft; want doe men sijn heilige lichaem in der kercken totten begravinge dragen soude, sijnder vele siecke menschen, die sijn lichaem roerden ende antasten, van alle siecte ende smarte genesen. Doe dit sijn wijf van een hoer dienstmaecht hoorde, dat hoer man ende heer Gangolf als een warachtelic martelaer miraculen dede, lachte si, ende scempte daermede, seggende aldus: ԁlso doet Gangalf miraculen, als mijn aers after spreect.ՠEnde siet! terstont en mocht si een woort niet spreken, si en maecte van afteren een oneerlic geluyt; welcke passie ende confuys bi haer bleef, al hoer leven lang, ende mocht nimmermeer opten dach der martelie van Sinte Gangolf, dats op een vridage, een woort mitten monde niet uutspreken, si en maecte terstont van afteren een confuselic geluyt. Dat hem oec gewaerdicht heeft coninc Puppijn van Francrijc, daer Gangolf onder diende, persoenlic te ondervinden, want hi heeftet besocht ende in der waerheit also bevonden, danckende God almachtich, dat hi sinen vromen voervechter ende cappetein Sinte Gangolf van der croen der martelien niet en priveerde, dien hi voermaels in Langedock ridderlic stryende tegens den ongelovigen mit sijn bluet verdient hadde, hoewel dat hi van dier doot doer Sint Jans hooft verwect was, als voorscreven is.

Van een wonderlijk teken en mirakel dat zijn vrouwe gebeurde na de dood Sint Gangolf, haar leven lang.
Dat XXIX kapittel.

Dat de dood van de heilige ridder Sint Gangolf met verdienste der martelarij God ontvankelijk is geweest bewijzen en getuigen ons de grote mirakels die God door zijn martelaar lichaam, nog onbegraven, bewezen en gedaan heeft; want toen men zijn heilige lichaam in de kerk tot begraven zou dragen zijn er vele zieke mensen die zijn lichaam roerden en aantasten van alle ziekte en smarte genezen. Toen dit zijn wijf van een haar dienstmaagden hoorde dat haar man en heer Gangolf als een ware martelaar mirakels deed lachte ze en schimpte daarmee, en zei aldus: ԁlzo doet Gangalf mirakels zoals mijn aars hierna spreekt.' En ziet! terstond mocht ze geen woord spreken en ze maakte van achteren een oneerlijk geluid; welk lijden en verwarring bij haar bleef al haar leven lang en mocht nimmermeer op de dag van marteling van Sint Gangolf, dat is op een vrijdag, een woord met de mond niet uitspreken, ze en maakte terstond van achteren een verwarrend geluid. Dat zich ook gewaardigd heeft koning Pepijn van Frankrijk waar Gangolf onder diende persoonlijk te ondervinden want hij heef het onderzocht en in de waarheid alzo bevonden en dankte God almachtig dat hij zijn dappere voorvechter en kapitein Sint Gangolf van de kroon der martelaars niet afhaalde die hij voormaals in Languedoc ridderlijk strijdende tegen de ongelovigen met zijn bloed verdiend had, hoewel dat hij van die dood door Sint Johannes hoofd opgewekt was.

Van den heyligen man Sinte Gregrorius, die derde biscop van Uutrecht.
Dat XXX capittel.

Gregorius, een edel geboertich jongeling uut Duyslant, wert nae Sinte Bonifaes die III biscop van Uutrecht bi ordinancie ende provisie des voornoemden aertsbiscop Sinte Bonifaes. Dese eerwaerdige ende heilige man Sinte Bonifaes, als hi binnen sinen leven prekende was in den landen van Hessen ende Duringen, quam hi op een tijt in een joncfrouwen cloester by der stat van Trier, gelegen opter riviere van der Mosele, in welcke abdye een devote ende religiose abdisse was, geheten Adula; ende ontfing desen heyligen man mit zijn geselscap mit groter begeerten ende vrienscappen, hopende van hem te horen enige solacelicke ende gheestlicke woorden, stichtende totter ewiger salicheit. Ende sittende ter tafelen, quam daer een jongeling van XV jaren, daer Adula, die abdisse, een oudemoeder of was, genoemt Gregorius; ende na ouder ghewoenten der geestlicker ordene las hi over maeltijt bescheydelic ende discretelic na sinen vermoeghen die omelye des heyligen evangelijs ter tijt dienende. Ende dit gedaen sijnde, began Sinte Bonifaes dese woorden, dier gelesen waren, te repeteren ende te verhalen mit sulcker vuericheit, dat dat hart van desen jongeling in der lieften Goeds also ontstac, dat hi alle sinen vrienden ende lantscap afterliet, ende volchde den heyliger man Sinte Bonifaes na, ende was een getrou medehulper om te bekeren dat onghelovighe volck van hore dwalinghe ende afgodyschap. Waerom als Sinte Bonifaes by Godlijcken inspreken sinen anstaenden sterfdach vernomen hadde, ordineerde ende sette hij na hem desen heyligen man Gregorium te wesen biscop van Uutrecht. [64r]

Van de heilige man Sint Gregorius, de derde bisschop van Utrecht.
Dat XXX kapittel.

Gregorius, een edele geboren jongeling uit Duitsland werd na Sint Bonifatius de 3^de bisschop van Utrecht bij ordinantie en voorziening van de aartsbisschop Sint Bonifatius. Deze eerwaardige en heilige man Sint Bonifatius toen hij binnen zijn leven preekte in de landen van Hessen en Thüringen kwam hij op een tijd in een jonkvrouwen klooster bij de stad Trier, gelegen op de rivier Moezel, waarin de abdij een devote en religieuze abdis was geheten Adula; en ontving deze heilige man met zijn gezelschap met grote begeerte en vriendschap en hoopte van hem te horen enige solaas en geestelijke woorden stichtend tot de eeuwige zaligheid. En toen ze ter tafel zaten kwam daar een jongeling van 15 jaren waar de abdis Adula een grootmoeder van was, genoemd Gregorius; en na oude gewoonte der geestelijke orde las hij aan maaltijd tonen en discreet naar zijn vermogen de leerrede der heilige evangelie die ter tijd diende. En toen dit gedaan was begon Sint Bonifatius deze woorden die er gelezen waren te repeteren en te verhalen met zulke vurigheid dat het hart van deze jongeling in de liefde Gods alzo ontstak dat hij al zijn vrienden en landschap achter liet en volgde de heilige man Sint Bonifatius na en was een trouwe medehelper om te bekeren dat ongelovige volk van hun dwaling en afgoderij. Waarom toen Sint Bonifatius bij Goddelijk inspreken zijn aanstaande sterfdag vernomen had ordineerde en zette hij na hem deze heilige man Gregorius te wezen bisschop van Utrecht. [64r]

Hoe dat aertsbisdom van Uutrecht hier te nyete ghing, ende wert voertan een slecht simpel bisdom ende suffragaen des aertsbiscops van Coellen.
Dat XXXI capittel.

Soe is dan dese heylige man Gregorius geworden na Sinte Bonifaes die III bischop van Uutrecht, ende aftervolchde oec die pleyte ende tgerechte datter angheleyt ende begonnen was int hof van Romen tegen den aertsbischop van Coellen, Hilger genoemt, om die aertsbiscoplicke benedictie ende infule ofte mytre. In denwelcken hi hem sere wijslick ende voersichtich hadde. Mer lacen, corts hierna quamen die Denen ende Noermans, ende verwoesten alle dat gantse Sticht van Uutrecht, als Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende sloegen dat volck meest doot, ende namen mit hem wiven ende kinderen mit enen groten roef, ende verwoesten ende destrueerden dat lant also, datter ghene bouman ghebleven en was om tlant te bouwen; waerom dat van groter armoede dese biscop Gregorius dat hof van Romen niet vervolgen en mochte om die aertsche biscoplicke benedictie te ontfangen, want die kercke ende aertsche biscop van Coellen te rijck ende te machtich was tegen te pleyten. Ende heeft daeromme van noots wegen ende armoede simpele benedixie moeten nemen van horen naesten geseten biscop, als van den aertsbiscop van Coellen. Ende mosten lange menigen tijt misse doen gelijken abten, sonder biscoplicke mytre, totter tijt dat here Godebalt biscop van Uutrecht worde, ende was int jaer M C ende XII of daer omtrent. Die aertsbisscoppen van Coellen en hadden niet meer dan enen suffragaen: dat was die biscop van Ludick; ende wert die biscop van Uutrecht die anderde. Die ander III, als Monster, Minden ende Osenbrugge, sijn na angecomen. Dese heylige man Gregorius, nadat hi biscop geworden was, gaf hi hem seer tot goedertierenheit ende miltheit, versmaende boven maten die ghiericheit, wetende dat si van alle quaet die wortel is. Hi verwerf oec mede dat coninc Kaerl die Grote van Frankenrijck confirmeerde ende vestichde alle die privilegien, goeden, renten, thienden ende chijnsen, die sijn ouders Kaerl Marteel, Puppijn, Kaerleman ende sijn vader coninc Puppijn die Cleine der kercken van Uutrecht gegont, gegeven ende confirmeert hadden, die te behouden ende besitten in een ewich testament.

Hoe dat aartsbisdom van Utrecht hier te niet ging en werd voortaan een slecht eenvoudig bisdom en suffragaan der aartsbisschop van Keulen.
Dat XXXI kapittel.

Zo is dan deze heilige man Gregorius geworden na Sint Bonifatius de 3^de bisschop van Utrecht en volgde na het gerecht en pleiten dat er aangelegd en begonnen was in de hof van Rome tegen de aartsbisschop van Keulen, Hilger genoemd, om de aartsbisschoppelijke zegening en infula of mijter. Waarin hij zich zeer wijs en voorzichtig was. Maar helaas, kort hierna kwamen de Denen en Noormannen en verwoesten dat ganse Sticht van Utrecht, als Holland, Zeeland en Friesland en sloegen dat volk meest dood en namen met hen wijven en kinderen met een groten roof en verwoesten en vernielden dat land alzo dat er geen bouwman gebleven was om het land te bouwen; waarom dat van grote armoede deze bisschop Gregorius dat hof van Rome niet volgen mocht om de aartsbisschoppelijke zegening te ontvangen, want de kerk en aartsbisschop van Keulen waren te rijk en te machtig tegen te pleiten. En heeft daarom van nood wegen en armoede eenvoudige zegening moeten nemen van zijn naast gezeten bisschop als van de aartsbisschop van Keulen. En moest lange en menige tijd de mis doen gelijk abten, zonder bisschoppelijke mijter tot de tijd dat heer Godebald bisschop van Utrecht werd en dat was in het jaar 1112 of daar omtrent. De aartsbisschoppen van Keulen hadden niet meer dan een suffragaan: dat was de bisschop van Luik; en werd de bisschop van Utrecht de volgende. De andere 3 als Munster, Minden en Osnabrck, zijn erna aangekomen. Deze heilige man Gregorius, nadat hij bisschop geworden was, begaf hij hem zeer tot goedertierenheid en mildheid, versmaadde boven maten de gierigheid en wist dat het van alle kwaad de wortel is. Hij verwierf ook mede dat koning Karel de Grote van Frankenrijk confirmeerde en vestigde alle privilegies, goederen, renten, tienden en cijnzen die zijn ouders Karel Martel, Pepijn, Karloman en zijn vader koning Pepijn de Kleine de kerk van Utrecht gegund, gegeven en bevestigd hadden die te behouden en bezitten in een eeuwig testament.

Hoe dat dese heylige man sine discipulen sant doer sijn bisdom om dat ongelovige volc te bekeren.
Dat XXXII capittel.

Dese heylige vader was seer sorchvoudich ende naerstich, als een goet harder ende pastoer, om sine ondersaten, die noch ongelovich in den wech der afgodiscap dwalende waren, te brengen in der rechter koye ende wech des salicheits, heeft sine discipulen mit groter naersticheit gesonnen int lant van Overysel, als Lebuijn, Marcellijn, Willibalt ende Lijfwijn, die hi alle bequaem daertoe kende. Ende hebben mit hoer heylige leringe ende exempelen des goeden levens veel volcs bekeert, mer Lijfwijn starf onlanxs daerna, ende leit tot Oudezeel begraven. Lebuijn quam in der stede van Deventer, ende dede dair grote naersticheit ende arbeit om dat rude, grove volc totten heyligen kersten gelove te brengen. Ende heeft aldaer mit zijnre heyliger leringe ende predicatie veel volcs bekeert ende een kercke gemaect, daer hi na vele goede wercken salichlic gestorven ende in begraven is; welcke kercke naderhant van den ongelovigen Denen ende Noormans gedestrueert ende verwoest worde. Mer namaels wert sijn lichaem gevonden ende verheven, als men in sinen legende dat breder lesen mach. Die ander discipel, Willibalt, die oec uut Engelant van der Neder-Sassen ofte Vriesen geslachte gecomen was, dede oec groten arbeyt onder dat ongelovige Vriesse volc, ende overmits sijn heilich ende duechtlic leven, heeft hi mit sijnre leringe vele heydenen Sassenen bekeert; ende om sijn heylich levens willen wert hi van den coninc Kaerl die Groot van Franckenrijck gemaect ende geordineert die eerste biscop van Bremen, ende wert daer na sijnre doot mit groter eren begraven.

Hoe dat deze heilige man zijn discipelen zond door zijn bisdom om dat ongelovige volk te bekeren.
Dat XXXII kapittel.

Deze heilige vader was zeer zorgvuldig en vlijtig als een goede herder en pastoor om zijn onderzaten, die nog ongelovig in de weg der afgoderij dwaalden, te brengen in het rechte geloof en wed der zaligheid en heeft zijn discipels met grote vlijt gezonden in het land van Overijssel, als Lebuinus, Macellinus, Willibald en Lijfwinus, die hij alle bekwaam daartoe kende. En hebben met haar heilige lering en voorbeelden van het goede leven veel volk bekeerd, maar Lijfwinus stierf kort daarna en ligt te Oldenzaal begraven. Lebuinus kwam in de stad Deventer en dead daar grote vlijt en arbeid om dat ruige, grove volk tot het heilige christen geloof te brengen. En heeft aldaar met zijn heilige lering en predicatie veel volk bekeert en een kerk gemaakt daar hij na vele goede werken zalig gestorven en in begraven is; welke kerk naderhand van de ongelovige Denen en Noormannen verwoest en vernield werd. Maar later werd zijn lichaam gevonden en verheven zoals men in zijn legende dat breder lezen mag. De andere discipel, Willibald die ook uit Engeland van de Neder-Saksen of Friezen geslacht gekomen was deed ook grote moeite onder dat ongelovige Friese volk en vanwege zijn heilig en deugdelijk leven heeft hij met zijn lering vele heidense Saksers bekeerd; en vanwege zijn heilige leven werd hij van koning Karel de Grote van Frankrijk gemaakt en geordende de eerste bisschop van Bremen en werd daarna bij zijn dood met grote eer begraven.

Hoe dat Gregorius, biscop van Uutrecht, oflivich worde.
Dat XXXIII capittel.

Hierna, doe dese heilige man Gregorius LXX jaer out geworden was, is hi seer gichtich geworden; ende was daerof III jaer lang gequelt. Mer hi dede nochtans die Heilige Scriften voir hem lesen, ende Davids salmen singen. Ten lesten, doe die ure zijns doots nakende was, dede hi hem ][4v] brengen van sine discipulen in Sinte Salvatoers Monster; ende als hi aldaer sijn ghebet uuter herten gestort hadde, ende dat Heylige Sacrament ontfangen, gaf hij God den geest weder over, dien hi lange tijt mit groter devocien hadde gedient, ende wert mit groter eerwaerdicheit in die voernoemde kercke begraven int jaer ons Heren VII C ende LXXXIIII, opten XXV dach van oestmaent, als hi dat bisdom van Uutrecht mit groter naersticheyt ende mit duechtlicke exempelen hadde berecht XXXII jaer lang.

Hoe dat Gregorius, bisschop van Utrecht, stierf,

Dat XXXIII kapittel.

Hierna toen deze heilige man Gregorius 70 jaar oud geworden was is hij zeer jichtig geworden; en was daarvan 3 jaar lang gekweld. Maar hij liet nochtans de Heilige Schrift voor hem lezen en Davids psalmen zingen. Tenslotte toen het uur van dood aankwam liet hij zich [4v] brengen van zijn discipelen in Sint Salvators Munster; en toen hij daar zijn gebed uit het hart gestort had en dat Heilige Sacrament ontvangen gaf hij God de geest weer over die hij lange tijd met groter devotie had gediend en werd met grote eerwaardigheid in die kerk begraven in het jaar ons Heren 784 op de 25^ste dag van augustus toen hij dat bisdom van Utrecht met grote vlijt en deugdelijke had berecht 32 jaar lang.

Hoe dat Adelbricus die IIII biscop van Uutrecht wert.
Dat XXXIIII capittel.

Adelbricus, uut Engelant geboren van der Neder-Sassen oft Vriesen geslachte, wert na Sinte Gregoriusՠdoot gecoren ende verheven die IIII biscop van Uutrecht. Dese Adelbricus, om sijn duechtlick ende eerlick levens wille, wert hi gemaect canonick der kercken van Sinte Martijn tot Uutrecht; ende wert mit ghemene rade, ter wilen dat die heylige man Gregorius van die ghichte ghequelt was, gemaect ende geset vicarius ende gouvernuer des ghehelen Stichts van Uutrecht, dwelcke hi als een goet dispensier ende procuratoer mit groter naersticheyt ende wijsheit trouwelic bediende ende regeerde. Als nu dese biscop Gregorius sere sieck lach, ende sine heren ende canonicken beduchten dat hi storven soude, beclaechden si mit groter droefheden die absencie ende ofwesen des eerbaren heren Aelbrici, die op die tijt in Ytalien was, in dienste als ambassaet des conincs Kaerls van Franckenrijck, niet wetende wanneer hij wedercomen soude. Die heylige man dit horende, troeste se sere mit minlicke woorden, propheterende ende voerseggende sine canonicken ende medebroeders, dat hi van deser werelt niet scheyden en soude, voerdat Adelbricus weder bi hen gecomen waer; dwelck also geschiede, want III dagen eer dat Gregorius starf, quam hi onversienlic, ende wert mit groter bliscappen ende eren ontfangen; ende na Gregorius' doot coren si hem eendrachtlic, als Gregorius dat voer gheseyt ende ordineert hadde, tot enen biscop van Uutrecht.

Hoe dat Alberik de 4^de bisschop van Utrecht werd.
Dat XXXIIII kapittel.

Alberik, uit Engeland geboren van Neder-Saksen of Friezen geslacht, werd na de dood van Sint Gregorius gekozen en verheven als 4^de bisschop van Utrecht. Deze Alberik werd vanwege zijn deugdelijke en eerlijke leven gemaakt kanunnik der kerk van Sint Martinus te Utrecht; en werd met algemene raad terwijl dat de heilige man Gregorius van de jicht gekweld was gemaakt en gezet vicaris en gouverneur de gehele Sticht van Utrecht, wat hij als een goede beheerder en procurator met grote vlijt en wijsheid trouw bediende en regeerde. Toen nu deze bisschop Gregorius zeer ziek lag en zijn heren en kanunniken vreesden dat hij sterven zou beklaagden ze met grote droefheid die afwezigheid van de eerbare heer Alberik die op die tijd in Itali was in dienste als ambassade van koning Karel van Frankrijk en wisten niet wanneer het terug zou komen. Die heilige man die dit hoorde troostte ze zeer met minlijke woorden profeterende en zei zijn kanunniken en medebroeders dat hij van deze wereld niet scheiden zou voordat Alberik weer bij hen gekomen was; wat alzo geschiedde want 3 dagen eer dat Gregorius stierf kwam hij onverwacht en werd met grote blijdschap en eer ontvangen; en na de dood van Gregorius kozen ze hem eendrachtig zoals Gregorius dat voor gezegd en geordend had tot een bisschop van Utrecht.

Hoe dat Adelbricus impetreerde van den groten coninc Kaerl confirmacie der goeden van sijn ouders der kercken van Uutrecht gegeven, ende hoe hi sant den heyligen man Sinte Ludgher in Sassen ende Vrieslant dat volck te bekeren. Ende hoe Adelbricus van deser werlt scheyde ende starf.
Dat XXXV capittel.

Dese eerwaerdige man biscop Adelbricus, die sere sorchvoudich was om sine bevolen kercke ende creesdom te vermeren, verbeteren ende bewaren, vercreech mit groter naersticheit dat die hoechgeboren here coninc Kaerle van Franckenrijck confirmeerde ende vestichde alle die goeden, renten, landen, thienden ende chijnsen die sine voervaders der heyliger kercken van Uutrecht gegont, gegeven ende verleent hadden. Ende daerenboven, soe gaf dese voerscreven coninc Kaerle der kercken van Uutrecht vele lants leggende op die Lecke ende Ysele, ende tusschen den Rijn ende die Lecke, ende op die stroem van der Heim, mit allen sinen toebehoren, husen, woningen, knechten, bosschen, campen, weyden, wateren ende watervloeden, roerende ende onroerende, in allen schine als grave Wigger die van hem te houden plach, mitten foreesten ende wildernissen, Hengheest, Scoten, Forenholte, Mocoroth ende Wijdock, leggende op beiden siden van der rivieren Heim. Ende gaf noch daertoe in den dorpe van Opkercken C stucken lants tusschen den Rijn ende die Lecke, om die rustelic ende ewelic te gebruyken, ende heeft dit mit sine besegelde brieven confirmeert ende ratificeert.

Hierna heeft Adelbricus gesonnen den heylighen man Sinte Ludgher, mit vele sine gesellen ende discipulen, totten Vriesen [65r] in den landen van Oestergo ende Westergo, totter stede van Dockem, daer wilen eer die heylige man Sinte Bonifaes voer theylige geloef gemartirizeert ende gedoot was, om den Friesen, die Sinte Bonifaes daer bekeert hadde, ende doer hertoge Wydiking van Hoech-Frieslant of Neder-Sassen weder van den ghelove gedwongen ende ghevallen waren, weder te brengen totten rechten kersten ghelove, ende was aldaer VII jaer lang, doende groten arbeyt ende naersticheit, destruerende die tempelen der afgoden, lerende ende prekende den volcke den wech des ewigen salicheits. Ten lesten reysde hi tot Romen, visiterende die heylige apostelen Sinte Pieter ende Pouwels; ende wederomme comende, heeft hem die coninc van Franckenrijck, Kaerl die Grote, geset ende geordineert te wesen een harder ende pastoer der stat ende kercken van Minimigarden, dat is Monster, ende heeft hem ghemaect die eerste biscop van Monster. Ende heeft mit sijnre heyliger leringe ende predicacie die West-Phalens ende Sassens gebrocht totten heyligen kersten gelove, alle die van God daertoe vercoren ende voersien waren. Ende na vele teykenen ende wonderlicke miraculen die hi in sinen leven gedaen heeft, is hi van deser werlt gesceyden, ende heeft God sinen heylighen siele gheoffert, ende starf tot Billerbeke int jaer ons Heren VIII C ende IX, opten VII kalende van aprille, ende sijn lichaem wert mit groter eren ende droefnissen van sine canonicken ende medebrueders begraven tot Werden. Ende omdat dese heylige man vele goets ende vromelicken gepredict heeft in desen Stichte van Uutrecht onder II biscoppen van Uutrecht, als Gregorio ende Adelbrico, daerom wert hier int cort van hem wat gescreven. Sijn legende is overal te crigen: men lese dat int lange. Ende als die heylige ende devote here Adelbricus zijn bisdom mit groter naersticheit ende arbeyt, lerende ende wisende sine ondersaten die wech des ewigen salicheyts, regeert ende beseten hadde X jaer, is hi salichlic in den Heer gestorven, opten XII kalende van september, int jaer ons Heren VII C ende XCIIII, ende wert mit betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers Monster, by sinen voervaderen.

Hoe dat Alberik verkreeg van de grote koning Karel bevestiging der goederen die van zijn ouders de kerk van Utrecht gegeven en hoe hij de heilige man Sint Liudger zond in Saksen en Friesland dat volk te bekeren. En hoe Alberik van deze wereld scheidde en stierf.
Dat XXXV kapittel.

Deze eerwaardige man bisschop Alberik die zeer zorgvuldig was om zijn bevolen kerk en bisdom te vermeerderen, verbeteren en bewaren verkreeg met grote vlijt dat de hooggeboren heer koning Karel van Franckrijk bevestigde en vestigde alle goederen, renten, landen, tienden en cijnzen zijn voorvaders de heilige kerk van Utrecht gegund, gegeven en verleend hadden. En daarenboven zo gaf koning Karel de kerk van Utrecht vele land dat lag op de Lek en IJssel en tussen de Rijn en de Lek en op de stroom van de Heim, met al zijn toebehoren, huizen, woningen, knechten, bossen, kampen, weiden, wateren en watervloeden, roerende en onroerende, in allen schijn zoals graaf Wigger die van hem te houden plag met de bossen en wildernissen, Hengheest, Schoten, Voorhout, Mocoroth en Wijdock die lagen aan beide zijden van de rivier Heim. En gaf nog daartoe in het dorp van Bovenkerk 100 stukken land tussen de Rijn en de Lek om die rustig en eeuwig te gebruiken en heeft dit met zijn bezegelde brieven bevestigd en ratificeert.

Hierna heeft Alberik gezonden de heilige man Sint Liudger met vele gezellen en discipelen tot Friezen [65r] in de landen van Oostwoud en Westwoud tot de stad Dockem (Hoogwoud) waar wijlen eerder eer de heilige man Sint Bonifatius voor het heilige geloof gemarteld en gedood was om den Friezen die Sint Bonifatius daar bekeerd had en door hertog Widukind van Hoog-Friesland of Neder-Saksen weer van he geloof gedwongen en gevallen war weer te brengen tot het rechte christen geloof en was aldaar 7 jaar lang en deed veel moeite en vlijt, vernielde de tempels der afgoden, leerde en preekte het volk de weg der eeuwige zaligheid. Tenslotte reisde hij tot Romen en bezocht de heilige apostelen Sint Petrus en Paulus; en toen hij terugkwam heeft hem de koning van Frankrijk Karel die Grote gezet en geordend te wezen een herder en pastoor der stad en kerk van Minimigarden, dat is Munster, en heeft hem gemaakt de eerste bisschop van Munster. En heeft met zijn heilige lering en predicatie de Westfalen en Saksers gebracht tot het heilige christen geloof, alle die van God daartoe verkozen en voorzien. En na vele tekens en wonderlijke mirakels die hij in zijn leven gedaan heeft is hij van deze wereld geschieden en heeft God zijn heilige ziel geofferd en stierf tet Billerbeek in het jaar ons Heren 809 op de 7^de dag van april en zijn lichaam werd met grote eer en droefheid van zijn kanunniken en medebroeders begraven te Werden. En omdat deze heilige man zeer goed en dapper gepreekt heeft in het Sticht van Utrecht onder 2 bisschoppen van Utrecht als Gregorius en Alberik, daarom werd hier int kort van hem wat geschreven. Zijn legende is overal te krijgen: men leest dat in het lange. En toen de heilige en devote heer Alberik zijn bisdom met grote vlijt en moeite lerende en onderwijzen zijn onderzaten de weg der eeuwige zaligheid geregeerd en bezet had 10 jaar is hij zalig in de Heer gestorven op de 12^de dag van september in het jaar ons Heren 794 en werd met fatsoenlijke uitvaart begraven in Sint Salvator Munster bij zijn voorvaderen.

Hoe dat Theodardus ghecoren werdt die vijfte bisscop der kercken van Uutrecht.
Dat XXXVI capittel.

Theodardus, geboren uut Frieslant, wert na des heyligen mans doot Adelbricus, gecoren ende geordineert te wesen die V biscop van Uutrecht, een man van groter sciencien ende leringe, ende een excellent ende vermaert preker. Hi was seer naerstich ende sorchvoudich mit zijnre leringe ende heylige conversacie den ongelovigen Friesen te bekeren, arm van geeste, rijck ende milt in aelmissen te geven, volstandich in vasten, in waken, in heylige meditacien ende oeffeninge alre doechden. Ende is int eynde gracelic overgheleden ende gestorven, int jaer ons Heren VIII C, ende wert mit groter eren begraven in Sinte Salvatoers Monster, bi sinen voervaders ende heylige biscoppen.

Hoe dat Theodard gekozen werd de vijfde bisschop der kerk van Utrecht.
Dat XXXVI kapittel.

Theodard, geboren uit Friesland, werd na de dood van deze heilige man Alberik gekozen en geordineerd te wezen de 5^de bisschop van Utrecht, een man van grote wetenschap en lering en een excellent en vermaarde preker. Hij was zeer vlijtig en zorgvuldig met zijn lering en heilige conversatie de ongelovigen Friezen te bekeren, arm van geest, rijk en mild in aalmoezen te geven, standvastig in vasten, in waken, in heilige meditatie en beoefenden alle deugden. En is in het eind gracieus overleden en gestorven in het jaar ons Heren 800 en werd met grote eer begraven in Sint Salvators Munster bij zijn voorvaders en heilige bisschoppen.

Hoe dat Harmacarus die VI biscop van Uutrecht gecoren wert.
Dat LXXIIII capittel.

Harmacarus, geboren uut Frieslant, wert na den doot des eerwaerdigen vaders Theodardi van den capittelaren ende canonicken die vi. biscop der kercken van Uutrecht. Hi was seer vuerich in der lieften Goeds, ende plach alle dage den Vader Sinen enigen Zoen te offeren in den Sacramente des Heiligen Outaers, biddende altijt sonder ophouden voer tghemeen kersten volc, ende voer die Heylige Kercke van Uutrecht, ende alle sine ondersaten, in welcken arbeyt ende religie hi ten lesten zijn leven geeyndet heeft, ende is salichlicken in den Here ghestorven, vol doechtlicker wercken, als hij die Heylige Kercke van Uutrecht ende dat bisdom hadde regeert ende beseten XXVII jaer, te weten XIIII jaer onder coninc Kaerle die Groot, ende XIII jaer onder coninc Lodewijck, zijn soen, keyseren van Romen, ende wert mit groter eren ende betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine medebiscoppen ende voervaderen, int jaer VIII C ende XXVII.

Hoe dat Hamacar de 6^de bisschop van Utrecht gekozen werd.
Dat LXXIIII kapittel.

Hamacar, geboren uit Friesland, werd na de dood van de eerwaardige vader Theodard van de kapittels en kanunniken de 6^de bisschop der kerk van Utrecht. Hij was zeer vurig in de liefde Gods en plag alle dagen de Vader Zijn enige Zoon te offeren in het Sacrament der Heilige Altaar en bad altijd zonder ophouden voor het gewone christen volk en voor de Heilige Kerk van Utrecht en al zijn onderzaten in welke arbeid en religie hij tenslotte zijn leven geindigd heeft en is zalig in de Heer gestorven vol deugdelijke werken toen hij de Heilige Kerk van Utrecht en dat bisdom had geregeerd en bezeten 27 jaar, te weten 14 jaar onder koning Karel de Grote en 13 jaar onder zijn zoon koning Lodewijk, keizer van Rome, en werd met grote eer en fatsoenlijke uitvaart begraven in Sint Salvators munster bij zijn medebisschoppen en voorvaders in het jaar 827.

Hoe dat Rijcxfrydus gecoren wert die VII biscop van Uutrecht.
Dat LXXXI capittel.

Ricxfrijdus gheboren uut Frieslandt wert ghecoren ende ghemaect die VII biscop van Uutrecht, ende wert investeert ende gheset nae des biscops Harmacarus doot, by beveel des keysers Lodewijcks in sine biscoplicken zetel. Hy was een oudt, wijs ende gheleert man van groter heylicheyt ende religie. Hi verwarf oec mede van den coninck Lodewijc van Francrijc, keyser van Romen, vele privilegien ende confirmacien van vele thienden, thollen ende comanscappen, ende daertoe dye grote stat van Wijck te Duersteden ewelick te besitten. [81r] Hi worde int eynde sijns levens sere gequelt van der zage, dat hi ten lesten daerof ghestorven is, vervolt mit vele doechtlicke wercken, int jaer ons Heren VIII C ende XXXVI, opten V dach van october, als hi dat bisdom mit groter eren ende loven hadde berecht omtrent IX jaren; ende wert tot Sinte Salvatoers mit betamelicker uutvaert begraven.

Hoe dat Ricfried gekozen werd als 7^de bisschop van Utrecht.
Dat LXXXI kapittel.

Ricfried geboren uit Friesland werd gekozen en gemaakt de 7^de bisschop van Utrecht en werd gestoken en gezet na de dood van bisschop Hamacar op bevel van keizer Lodewijk in zijn bisschoppelijke zetel. Hij was een oude, wijze en geleerde man van grote heiligheid en religie. Hij verwierf ook mede van koning Lodewijk van Frankrijk, keizer van Rome, vele privilegies en bevestiging van vele tienden, tollen en koopmanschap en daartoe de grote stad Wijk bij Duurstede eeuwig te bezitten. [81r] Hij werd op het einde van zijn leven zeer gekweld van de koorts zodat hij tenslotte daarvan gestorven is vervuld met vele deugdelijke werken in het jaar ons Heren 846 op de 5^de dag van oktober toen hij dat bisdom met grote eer en lof had berecht omtrent 9 jaren; en werd te Sint Salvators met betamelijke uitvaart begraven.

Hoe dat dese keyser Lodewijc confirmeerde die goeden ende thienden gegeven der kercken van Uutrecht.
Dat LXXXII capittel.

In den Name ons Heren ende Gesontmakers Cristi. Amen. Wi, Lodewijck, by der Godlicker voersichticheyt keyser van Romen, altijt vermeerder des rijcs ( wanttet nyet alleen der keyserlicker hoecheit betaemt onverbroekelic te onderhouden die dingen zijnre voersaten, mer die oec mits zijnre auctoriteyt ende macht te vestigen ende confirmeren ( so doen wi weten allen onsen getrouwen ondersaten die nu zijn oft namaels wesen sullen, als dat die eerwaerdige vader ende here Ricxfrijdt, biscop der ouder kercken van Uutrecht, die gesticht ende gefondeert is in der eren des heyligen confessoers Sinte Martijn ende anderen heyligen, ons ghetoont heeft enighe auctentyke brieven, hoe dat onse here vader saliger gedachten die goedertieren Kaerle, keyser van Romen, altijt vermeerder des rijcs, ende onse oude vader Puppijn ende horen voersaten, gegont ende gegeven hebben tot behoef der voorseyder kercken alle die thienden van allen dienstknechten, beesten, landen, tollen, comanscappen ende van allen dingen daer onse rentemeester tollen ofneemt ende eyschet. Ende dat die mannen ende menschen der selver kercken die onder die voechdye ende protectie der voorscreven kercken staen, ende dye daer wonen in den landen van Wijck te Duersteden, sullen vry ende quijt sijn van allen exactien ende scattinghen, ende dat hem niements in ghenen dingen hier in moyelic oft scadelic wesen sal, opdat die biscop mit sine ecclesie te vrilicker ende rustelicker den geestlicken luden ende anderen sinen ondersaten horen nootruft sal mogen geven, ende dat licht in der kercken continueren ende den ongelovigen menschen ende heidenen die si tot kennisse des kersten geloves brengen ende bekeren sullen mogen voeden ende leren. Om welker saken ende dingen vasticheit heeft ons gebeden die eerwairdige biscop voorscreven te willen ordineren navolgende die manieren onser voirsaten coningen een gebot onser auctoriteits ende machts doir die liefte Gods ende eerwaerdicheits des heiligen confessoers Sinte Martijns, wiens supplicacie ende beden wi goetwillichlicken hebben verhoert, ende die mit onser auctoriteyt ende macht weder gestarct, als dat alle datghene dat voir gescreven ende geroert staet sal die voorseide kercke van Uutrecht behouden ende besitten, ende dat hem niements vermete hier inne lastich oft mit onrechte moyelic te wesen. Mer alsoet van onse here vader ende oudevader ende voersaten coningen ende van ons, bi onser auctoriteyt ende macht, geset, geordineert ende confirmeert is, dattet also tot ewigen dagen onverbrokelic gehouden ende bewaert worde, opdat die knechten Goeds ende dienren Goeds die daer zijn, mit horen here ende biscop ende alle dieghene die si van der dwalinge des ongeloves bekeren ende brengen sullen, tot rechter kennisse des geloves te vuerichlicker ende stadelicker voer ons, onse huysvrouwe ende onse kinderen ende voer al dat kersten volck, onse ondersaten, sullen mogen bidden ende die Godlicke bermherticheit vercrigen. Ende opdat dese onse tegenwoirdige confirmacie cracht ende vigore hebben mach, hebben wi desen brief doen vestigen mit onsen vingerling gegeven.

Hoe dat keizer Lodewijk bevestigde de goederen en tienden gegeven de kerk van Utrecht.
Dat LXXXII kapittel.

In de Naam van onze Heer en Gezond maker Christus, Amen. Wij, Lodewijk, bij Goddelijke voorzienigheid keizer van Rome en altijd vermeerder des rijk ( want het niet alleen de keizerlijke hoogheid betaamt onverbrekelijk te onderhouden de dingen van zijn voorzaten, maar die ook mits zijn autoriteit en macht te bevestigen en confirmeren) zo laten we weten al onze getrouwen onderzaten die nu zijn of later wezen zullen als dat de eerwaardige vader en heer Ricfried, bisschop de oude kerk van Utrecht die gesticht en gefundeerd is in de eer der heilige belijder Sint Martinus en anderen heilige ons getoond heeft enige authentieke brieven hoe dat onze heer vader zalige gedachtenis de goedertieren Karel, keizer van Rome, altijd vermeerder des rijks en onze grootvader Pepijn en hun voorzaten gegund en gegeven hebben tot behoefte der kerk alle tienden van alle dienstknechten, beesten, landen, tollen, koopmanschappen en van allen dingen daar onze rentmeester tollen van neemt en eist. En dat de mannen en mensen van de kerken die onder de voogdij en protectie der kerk staan en die daar wonen in de landen van Wijk bij Duurstede zullen vrij en kwijt zijn van allen afpersing en schattingen en dat hen niemand in geen dingen hierin moeilijk of schadelijke wezen zal opdat de bisschop met zijn kerkgemeenschap te vrijer en rustiger de geestelijke lieden en anderen zijn onderzaten hun nooddruft zal mogen geven en dat licht in de kerk continueren en de ongelovige mensen en heidenen die ze tot kennis des christen geloof brengen en bekeren zullen mogen voeden en leren. Om welke zaken en dingen vastheid heeft ons gebeden de eerwaardige bisschop te willen ordineren en na te volgende de manieren van onze voorzaten koningen een gebod van onze autoriteit en macht door de liefde Gods en eerwaardigheid des heilige belijders Sint Martinus wiens verzoekschrift en beden we goedwillig hebben verhoord en die met onze autoriteit en macht weer versterkt als dat al datgene dat voor geschreven en aangeroerd staat dei kerk van Utrecht behouden en bezitten en dat zich niemand zich vermetel hierin lastig of met onrecht moeilijk te wezen. Maar alzo het van onze heer vader en grootvader en voorzaten koningen en van ons bij onze autoriteit en macht, gezet, geordineerd en bevestigd is dat het alzo tot eeuwige dagen onverbrekelijk gehouden en bewaard wordt opdat d knechten Gods en dienaars Gods die daar zijn met hun heer en bisschop en al diegene die ze van de dwaling der ongeloof bekeren en brengen zullen tot rechte kennis des geloof te vuriger en gestadig voor ons, onze huisvrouw en onze kinderen en voor al dat christen volk, onze onderzaten, zullen mogen bidden en de Goddelijke barmhartigheid verkrijgen. En opdat deze onze tegenwoordige bevestiging kracht en macht hebben mag hebben we deze brief laten bevestigen met onze ring gegeven.

Sinte Fredericus wert die VIII biscop tUytrecht.
Dat LXXXIII capittel.

Fredericus was geboren in Oest-Frieslant, op een slot genoemt Adelen, gelegen bi den dorp van Sesbeerim van edelen ende geboertigen ouderen. Zijn moeder, als sommige cronike seggen, was geheten Konewella, ende was coninc Aldgilts dochter van Frieslant, zoen van coninc Ratbolt, dair voor of geseyt [81v] seyt is in Sinte Willeboorts tijden. Hoer broederen waren coninc Goldebalt van Frieslant, die opten Roncevalle met Roelant verslagen wert; ende Rathbout, here van Neder-Frieslant, dat nu die heerlicheit van Egmondt is. Mer dese Frederick was noch veel edelre van doechden ende heylicheit. Hi wert in sine jonge jaren gesent van sine goedsvruchtige moeder totten heyligen ende religiosen man Rijcxfrijdt, biscop van Uutrecht, die dit kint lieflic ontfing, ende namt bi hem als zijn uutvercoren soen. Ende hi leerde sere wel, beyde in zeden ende in consten, ende wies op in alre doechden, ende was seer naerstich ende devoet in der diensten Goeds, waerom dat hem biscop Rijcxfrijdt priester maecte, doe hi na insettinge der heyliger statuten der paeusen tot zijn jaren gecomen was. Waerom dat die ecclesie ende gemeenten van der stat van Uutrecht doer inspiracye des Heyligen Geests begeerden ende vercoren den heyligen priester Frederick na des biscops Rijcxfrijdt doot tot enen biscop van Uutrecht. In desen tiden was coninc Lodewijc van Francrijc keyser van Romen, in ene van sine steden gelegen opten Rijn gecomen, brengende mit hem sine huysvrouwe genoemt Judith, die zijn nanichte was, des hertogen Welpens dochter van Beyeren. Ende quamen aldaer uut vresen der biscoppen van Walslant, die se vervolchden om van malcanderen te doen sceyden, want si in onbehoerlicker echten, als in maechscappe, te samen saten. Ende die keyser en woudse niet laten. Die keyser verhorende den doot des biscops Rijcxfrijdt, geboot den religiosen ende oudesten priestere ende canonicken der kercken van Uutrecht dat si desen Frederick kiesen ende nemen souden tot enen biscop. Dat gedaen sijnde, sende hi notabele legaten tot Uutrecht, begerende bi alle gracien, dat hi bi hem quame, ende tot sijnder electye consent wilde geven. Dese heylige man is darwerts getogen, in meninge den keiser te onderwisen, dat hi niet nut noch bequaem en ware sulken digniteyt ende ordene an te nemen. Mer doer grote instancie, supplicacien ende beden die an hem van den keyser ende den ghemenen volcke gedaen worden, is hi ten lesten bi bedwange, al dede hijt node, van sommige biscoppen, die daer tegenwoerdich waren, ghewijdt ende geconsacreert die VIII biscop van Uutrecht. Ende die keyser investeerden, ende gaf hem staf ende vingerling mit groter waerdicheit. Ende die keiser dede bereiden een grote costlike maeltijt, ende verblide hem sere van deser electie ende intronisacie des eerwaerdigen biscops, want hi hem sere beminde ende liefhadde om sijnre doechden ende oetmoedicheits willen.

Sint Frederik werd de 8^ste bisschop te Utrecht.
Dat LXXXIII kapittel.

Frederik was geboren in Oost-Friesland op een slot genoemd Adelen gelegen bij het dorp Sexbierum van edelen en geboren ouders. Zijn moeder, zoals sommige kroniek zeggen, was geheten Konewella en was de dochter van koning Aldgilts van Friesland, zoon van koning Radboud [81v] is in Sint Willibrords tijden. Haar broeders waren koning Goldebalt van Friesland die on Ronceval met Roelant verslagen werd; en Radboud, heer van Neder-Friesland dat nu de heerlijkheid van Egmond is. Maar deze Frederik was nog veel edeler van deugden en heiligheid. Hij werd in zijn jonge jaren gezonden van zijn godsvruchtige moeder tot de heilige en religieuze man Ricfried, bisschop van Utrecht, die dit kind lieflijk ontving en nam het bij hem als zijn uitverkoren zoon. En hij leerde zeer goed, beide in zeden en in kunsten en groeide op in alle deugden en was zeer vlijtig en devoot in de diensten Gods waarom dat hem bisschop Ricfried priester maakte toen hij na instellen der heilige statuten der pausen tot zijn jaren gekomen was. Waarom dat de kerkgemeenschap en gemeenten van de stad Utrecht door inspiratie der Heilige Geest begeerden en kozen de heilige priester Frederik na de dood van bisschop Ricfried tot een bisschop van Utrecht. In deze tijd was koning Lodewijk van Frankrijk keizer van Rome in een van zijn steden gelegen op de Rijn gekomen en bracht met hem zijn huisvrouw genoemd Judith die zijn achternicht was, de dochter van hertog Welfs van Beieren. En kwamen aldaar vanwege vrees der bisschoppen van Waals land die ze vervolgden om van elkaar te laten scheiden want ze zaten onbehoorlijk in de echte, als verwant zijnde, tezamen. En de keizer wilde het niet laten. De keizer hoorde de dood van bisschop Ricfried en gebood de religieuzen en oudste priesters en kanunniken der kerk van Utrecht dat ze deze Frederik kiezen en nemen zouden tot een bisschop. Toen dat gedaan was zond hij notabele legaten tot Utrecht en begeerde alle gratie dat hij bij hem kwam en tot zijn electie toestemming wilde geven. Deze heilige man is derwaarts getrokken in de mening de keizer te onderwijzen dat hij niet nut nog bekwaam was om zoՠn waardigheid en orde aan te nemen. Maar door grote instantie, verzoekschrift en beden die aan hem van dn keizer en het gewone volk gedaan werden is hij tenslotte bij bedwang, al deed hij het node, van sommige bisschoppen die daar tegenwoordig waren, gewijd en geconsacreerd als de 8^ste bisschop van Utrecht. En de keizer stelde hem in en gaf hem staf en ring met grote waardigheid. En de keizer liet bereiden een grote kostbare maaltijd en verblijdde zich zeer van deze electie en intronisatie der eerwaardige bisschop, want hij beminde hem zeer en liefhad vanwege zijn deugden en ootmoed.

Hoe dat dese heylige man die biscop desen keyser Lodewijck berispte van sinen onbehoerlicken huwelic.
Dat LXXXIIII capittel.

Des anderen dages sprac die keyser desen biscop Frederick an mit sachten woorden in deser manieren: ԍ’mjn lieve soen, die ecclesie van Uutrecht heeft di vercoren tot enen vroeden ende naerstigen harder, opdatstu mit dijnre heyliger leringe castien ende bekeren sulste dat sondige volc. Want daer is Walcheren in dinen gesticht, een eylant dat sere berucht is mit groten sonden, daer men of seyt, dat niet alleen die broeder by der suster slaept, mer dye sone metter moeder. Waerom wi di besweren by den almachtigen God, dattu alsulcke onbehoerlicke ende onmenschelicke dingen corrigierste, ende straft se mitten swaerde des bannes ende maledictie.’Ende als die heylige biscop dit hoorde, versuchte hi ende antwoorde aldus: ‘Here keiser, uwe mogentheit heeft mi verbonden mit enen groten besweren; daerom, angemerct becoringe des misbruycks, staet mi an di als van thoeft te beghinnen; wantst u oeck dijn nanichte, Judith, des hertoghen Welpes dochter van Beyeren, tot enen wive ghenomen hebste. Waerom ick dy vermane by alsulcker penitencye als daertoe behoert, dat ghy ofstaet ende laetste dat onbehoerlicke huwelick. Ende en laet ghy se nyet, [82r] so segge ic u, dat u daer of comen sal scade ende verdriet, die ghi niet ontgaen en moghet. Ende dine landen sullen grote plagen overcomen, tensi datstu penitencie doetste, ende dat wijf laetste.’Na vele andere stichtige woorden die die biscop sprack, began dye keyser hertelicken te suchten, ende sprac mit wenende ogen totten biscop aldus: ԉc bekenne mijn misdaet, ende ic begere mi na dinen oerdele te beteren, ende belove di dat wijf te laten.ՠDese redenen gheeindet wesende, nam die biscop oerlof an den keyser, ende is nader stat van Uutrecht gereyst, daer hi mit groter feesten ende eerwaerdicheit van der ecclesie ende den burgheren ontfangen worde, ende wert mit groter solemniteyten geset in sinen biscoplicken stoel, daer hi sonderlinge in vasten, in beden ende in aelmissen te geven in levede. Ende dye vervallen steden des tempels der kercken ende des casteels dede hij weder repareren ende maken.

Hoe dat deze heilige man de bisschop deze keizer Lodewijk berispte van zijn onbehoorlijke huwelijk.
Dat LXXXIIII kapittel.

De volgende dag sprak de keizer deze bisschop Frederik aan met zachte woorden op deze manier: ‘Mijn lieve zoon, de kerkgemeenschap van Utrecht heeft u gekozen tot een verstandige en vlijtige herder opdat u met uw heilige lering kastijden en bekeren zal dat zondige volk. Want daar is Walcheren in uw gesticht, een eiland dat zeer berucht is met grote zonden waarvan men zegt dat niet alleen de broeder bij de zuster slaapt, maar de zoon met de moeder. Waarom we u bezweren bij de almachtige God dat u al zulke onbehoorlijke en onmenselijke dingen corrigeert en ze straft met het zwaard der ban en maledictie.’ En toen de heilige bisschop dit hoorde zuchtte hij en antwoorde aldus: ‘Heer keizer, uw mogendheid heeft me verbonden met een groten bezwering; daarom, aangemerkt bekoring der misbruik staat me aan u als het hoofd te beginnen; want u hebt ook uw achternicht Judith, de dochter van hertog Welf van Beieren, tot een wijf genomen. Waarom ik u vermaan bij al zulke penitentie als daartoe behoort dat ge afstaat en laat dat onbehoorlijke huwelijk. En laat ge het niet, [82r] zo zeg ik u, dat u daarvan komen zal schade en verdriet die gij niet ontgaan mag. En uw landen zullen grote plagen overkomen, tenzij dat u penitentie doet en dat wijf laat.’Na vele andere stichtende woorden die de bisschop sprak begon de keizer hartelijk te zuchten en sprak met wenende ogen tot de bisschop aldus: ԉk beken mijn misdaad en ik begeer me naar uw oordeel te verbeteren en beloof u dat wijf te laten.ՠToen deze redenen geindigd waren nam de bisschop verlof aan de keizer en is naar de stad Utrecht gereisd waar hij met grote feesten en eerwaardigheid van de kerkgemeenschap en de burgeres ontvangen werd en wed met grote feestelijkheid gezet in zijn bisschoppelijke stoel daar hij vooral in vasten, in bidden en in aalmoezen te geven in leefde. En de vervallen plaatsen der tempels en kerken en de kastelen liet hij weer repareren en maken.

Hoe dat biscop Frederick in Zeelant int eylant van Walcheren voer, ende dat bekeerde, ende hoe dat barbarysche volc dat eylant wonnen ende verwoesten.
Dat LXXXV capittel.

Als nu die biscop dese vermaninge van den keyser ontfangen hadde, heeft hi hem bereyt om in Zeelant te trecken int eylant van Walcheren. Ende alle ding bereyt wesende, is hi darwerts ghereyst, mit hem nemende sommige notabile ende goedsvruchtige mannen, die mit hem volstandelic dat Woort Goeds prediken ende die sonden der menschen straffen souden. Sommige van den ingeseten des eylants ende die die vrese Goeds hadden ende doechtlicke menschen waren, ontfingen hem waerdelicken als horen here ende geestlicken vader. Andere, die mit groten sonden ende quade feyten besmet waren, bereyden hoer wapenen, om den biscop te wederstaen, indien hi hen enige moyenisse oft lasteringe an doen wilde. Dese heilige man heeft aldaer begonnen desen verkeerden volcke te prediken ende van hore sonden ende onmenschelicken leven hertelicken gestraffet, ende heeft in den eersten tot rechter kennissen ghebrocht den grave Egghert van Walcheren, mit ontallicken veel volcs, ende ontfingen penitencie, belovende te leven als kersten menschen. Ende als die heylige man alle dingen in goeden state ende ordinancie hadde geset, is hi weder vandaen gevaren tot Uutrecht. Corts daerna, is die heylige bisscop doer alle sine gesticht ghevaren, ende quam in Frieslant, daer hi vernam Arriaensche gelove, die si hadden in der Drievoudicheit, die welcke hi mit groter naersticheit ende arbeyt uuter luden herten dreef. Onlancs daerna dat die biscop uut Walcheren gereyst was, quam een grote menichte van scepen mit ontallic volc uut Barbarien, ende wonnen dat eylant, ende sloegen den grave Eggert doot, mit vele Franchoysen, ende vinghen veel wiven ende kinderen, berovende ende pilgerende dat eylant van allen costlicheden, ende voerden se in vreemden landen.

Hoe dat bisschop Frederik in Zeeland in het eiland van Walcheren voer en dat bekeerde en hoe dat barbaarse volk dat eiland wonnen en verwoesten.
Dat LXXXV kapittel.

Toen nu de bisschop deze vermaning van de keizer ontvangen had heeft hij zich bereid om in Zeeland te trekken in het eiland Walcheren. En toen alle dingen bereid waren is hij derwaarts getrokken en nam met hem sommige notabele en godsvruchtige mannen die met hem volstandig dat Woord Gods prediken en de zonden der mensen straffen zouden. Sommige van de ingezeten van het eiland en die de vrees Gods hadden en deugdelijke mensen waren ontvingen hem waardig als hun heer en geestelijke vader. Anderen, die met grote zonden en kwade feiten besmet waren, bereiden hun wapens om de bisschop te weerstaan indien hij hen enige vermoeienis of laste aan doen wilde. Deze heilige man is aldaar begonnen dit verkeerde volk te prediken en van hun zonden en onmenselijke leven hartelijk te straffen en heeft als eerste tot rechte kennis gebracht graaf Eggert van Walcheren met ontelbaar veel volk ontvingen penitentie en beloofden te leven als christen mensen. En toen de heilige man alle dingen in goede staat en ordinantie had gezet is hij weer vandaan vertrokken tot Utrecht. Kort daarna is de heilige bisschop door al zijn sticht getrokken en kwam in Friesland waar hij het Arianen geloof vernam die ze hadden in de Drievuldigheid die hij met grote vlijt en moeite uit de harten der lieden dreef. Kort daarna dat de bisschop uit Walcheren vertrokken was kwam een grote menigte van schepen met ontelbaar volk uit Barbarijen en wonnen dat eiland en sloegen graaf Eggert dood met vele Fransen en vingen veel wijven en kinderen beroofden en plunderden dat eiland van alle kostbaarheid en voerden ze in vreemden landen.

Hoe dat die coninc van den Denen kersten wert ende van den Friesen verslagen, ende hoe die biscop, Sinte Odulf sant in Frieslant.
Dat LXXXVI capittel.

Int jaer ons Heren VIII C ende XXV, als Haryolt coninc van den Denen (navolger des conincs Otghyer, die opten berch van Roncevalle mit Roelant mede verslagen was) dat heylige kersten gelove lange tijt wederstaen hadde, is hi mit zijn wijf ende kinderen ende mit groter staet gecomen tot Ments opten Rijn bi den coninc Lodewijc van Francrijc, keiser van Romen, ende heeft aldaer dat heylige gelove angenomen, ende dede hem mit zijn wijf ende kinderen dopen. Ende die keiser begaefde hem mit costlicke gaven ende cleinoden ende mit een groot deel lants van Frieslant, ende brocht een groot deel van sinen lande mede totten kersten gelove. Dairna hadde hi een strijt tegen die Friesen, daer hi in verslagen wert. Op dese tijt woende in Brabant bi Machelen, in een dorp geheten Aerschot, een eerbaer goedsvruchtich man genoemt Bodgis. Dese hadde bi zijnre huysvrouwen een zoen geheten Odulf, ende wert een geleert man in der Heiliger Scriften, ende is ten lesten priester geworden. Dese priester Odulf, navolgende die woorden Cristi, heeft vader ende moeder, vrienden ende lant gelaten, ende is gecomen tot Uutrecht, totten heyligen bisscop Fredericum; want hi verhoert hadde, dat in der kercken van Uutrecht vele geestlicke ende religiose geleerde mannen woenden. [82v]

Denwelcken die biscop mit groter bliscappen ontfangen heeft, ende maecte ende ordineerde hem canonick van Sinte Salvatoers kercke, daer hi een eerlick ende doechtlic leven heylichlick in leyde. Ende als hi in Frieslant reysde om dat Arriaensche ongelove uut te roden, nam hi desen Odulf mit hem, ende beval hem te bewaren die kercke van Staveren. Ende als die biscop alle dingen in goeden puncten bescict hadde, is hi weder tot Uutrecht gecomen. Ende Odulphus is daer gebleven, lerende ende prekende ende onderwisende den volcke mit goeden exempelen ende conversacien den wech des ewighen salicheits. Ende als hi daer een wijl tijts gheweest hadde, nam hi op weder tot Uutrecht te reysen, want hi zijn leven in dier heyliger conversacien der canonicken leyden ende eynden woude. Ende int oerlof nemen van den ghemenen volcke heeft hi hem een costlic ende scoen sermoen gedaen, vermanende dat si in der liefden Goeds ende sijnre geboden wanderen souden, ende sprac onder andere woerden, propheterende in den Gheest aldus: ԁlso ic wel weet dat ghi na mijnre absencie wederom vallen sult in u oude stinckende sonden, afterlatende die wech des salicheits; ende dat doende sullen die ongelovige Denen ende heydenen comen ende verwoesten dit lant, ende sullen u wiven ende kinderen gevangen nemen ende uuten landen voeren.’ Ende tot een seker teyken van dien als dat gheschien sal, so wees hi henluden een grote steen, die voer zijn woninge lach, ende seide aldus: ‘Wanneer dat ghi siet dese steen sonder enige menschelicke handen oft hulpe geworpen wert in die riviere van tFlye, so sullen dese dingen ende verdrieten u overcomen, ende sal duren also lange als die steen daer versoncken sal leggen. Mer als ghi siet dat dese selfde steen sonder enige menschen hulpe ofte handen weder uuter riviere op tlant sal worden, so suldy van God barmherticheit, rust ende vrede ende ontlastinge van den heydenen vercrigen.’ Dat welcke altesamen als dese heilige man propheteert hadde gevallen is, ende dese steen wert huden opten dach ghetoont tot een kennisse des waerheyts, ende leyt in die kercke tot Staveren onberoerlic ende onbeweechlic. Ende die heylige man Odulphus nam oerlof, ende voer weder tot Uutrecht, levende in groter abstinencien, bidden ende waken. Ende is na een deel jaren salichlic in den Here ghestorven op die anderde ydus van junio.

Hoe dat de koning van de Denen christen werden van de Friezen verslagen en hoe de bisschop Sint Odulf zond in Friesland.
Dat LXXXVI kapittel.

In het jaar ons Heren 825 toen Harvald koning van de Denen (navolger van koning Otgier die op de berg Ronceval met Roelant mede verslagen was) dat heilige christen geloof lange tijd weerstaan had is hij met zijn wijf en kinderen en met grote staat gekomen te Mainz op de Rijn bij koning Lodewijk van Frankrijk, keizer van Rome, en heeft aldaar dat heilige geloof aangenomen en liet hem met zijn wijf en kinderen dopen. En de keizer begaafde hem met kostbare gaven en kleinoden en met een groot deel land van Friesland en bracht een groot deel van zijn land mede tot het christen geloof. Daarna had hij een strijd tegen de Friezen waar hij in verslagen werd. Op deze tijd woonde in Brabant bij Mechelen in een dorp geheten Aarschot een eerbaar godsvruchtig man genoemd Bodgis. Deze had bij zijn huisvrouw een zoon geheten Odulf en werd een geleerd man in de Heilige Schrift en is tenslotte priester geworden. Deze priester Odulf, navolgende de woorden Christus heeft vader en moeder, vrienden en land gelaten en is gekomen te Utrecht tot de heilige bisschop Frederik want hij had gehoord dat in de kerk van Utrecht vele geestelijke en religieuze geleerde mannen woonden. [82v]

Die de bisschop met grote blijdschap ontvangen heef, en maakte en ordineerde hem kanunnik van Sint Salvator kerk waar hij een fatsoenlijk en deugdelijke leven heilig en leefde. En toen hij in Friesland reizen zou om het Arianen ongeloof uit te roeien nam hij deze Odulf met hem en beval hem te bewaren de kerk van Stavoren. En toen de bisschop alle dingen in goede punten geschikt had is hij weer te Utrecht gekomen. En Odulf is daar gebleven, leerde en preekte en onderwees het volk met goede voorbeelden en conversaties de weg der eeuwige zaligheid. En toen hij daar een tijdje geweest was nam hij op weer naar Utrecht te reizen want hij zijn leven in die heilige conversaties der kanunniken leven en eindigen wilde. En met verlof van het gewone volk heeft hij hen een kostbare en mooi preek gedaan en vermaande dat ze in de liefde Gods en zijn geboden veranderen zouden en sprak onder andere woorden profeterende in de Geest aldus: ‘Alzo ik wel weet dat gij na mijn afwezigheid wederom vallen zal in uw oude stinkende zonden en nalaat de weg der zaligheid; en als je dat doet zullen de ongelovige Denen en heidenen komen en verwoesten dit land en zullen uw wijven en kinderen gevangen nemen en uit het land voeren.’En tot een zeker teken van die als dat geschieden zal zo wees hij hen een grote steen die voor zijn woning lag en zei aldus: ‘Wanneer dat gij ziet deze steen zonder enige menselijke handen of hulp geworpen wordt in de rivier de Vlie zo zullen deze dingen en verdriet u overkomen en zal duren alzo lange als die steen daar verzonken zal liggen. Maar als ge ziet dat diezelfde steen zonder enige mensen hulp of handen weer uit de rivier op het land zal komen zo zal je van God barmhartigheid, rust en vrede en ontlasting van de heidenen verkrijgen.’ Dat alle tezamen als deze heilige man geprofeteerd had gebeurd is en deze steen wordt heden de dag getoond tot een kennis der waarheid en ligt in de kerk te Stavoren onberoerd en onbeweegbaar. En de heilige man Odulf nam verlof en voer weer tot Utrecht en leefde in groter onthouding, bidden en waken. En is na een deel jaren zalig in de Heer gestorven op de volgden dag van juni.

Hoe dat die heylige biscop jammerlick vermoort wert om die rechtvaerdicheyt.
Dat LXXXVII capittel.

Lodewijck die keyser, overmits des heiligen biscops scadelicken straffens, ontsach hem langer in die landen te bliven mit sinen ongeorloofden wive, die seer arbeyde om den heiligen biscop tot anderen sinnen te keren, om consent te geven tot desen huwelicke, tempteerden seer mit bidden, smeken ende mit vele costlicke presenten ende gaven. Mer hij en was niet te bemorwen, mit woorden, noch mit gaven; hi en meende dit ongeoerloefde huwelick te sceyden, ende sende den keyser enen behaechlicken brief uut vaderlicker lieften, eer hi den banne op hem leggen wilde. Die keyserinne dit vernemende wert si mit toornicheyt ende nyde seer ontsteken opten heyligen biscop, ende boven al hoer broeder vresende dat sijn suster van den keyser versteken ende begeven soude worden; waerom dat si twe ordineerden ende sloten hoe si best desen heyligen man ter doot souden brengen. Ende huerden II bose gesellen ende scalcken, om den biscop doot te slaen, belovende hem te geven groot ghelt. Ende sijn ghecomen tot Uutrecht, ende hebben desen heyligen biscop na der missen in Sinte Jans Evangelisten sacristie tot Sinte Salvatoors ter doot toe ghewont, ende sceyden haestelic vandaen. Die biscop aldus gewont, dede vergaderen die ecclesie van Uutrecht, ende sprac se troostelicken toe, ghevende hen allen zijn vaderlicke benedictie, ende seyde: ‘Mijn lieve broeders ende kinder, vercrijch ic eenich deel in den hemel mitten heyligen martelaers, so sal ic voer u bidden om uwe salicheit; ende dat u God behoede voer alle toecomende plaghen. Want om der keyserinnen sonden wille, die hier te lande woent, so sullen die Denen ende ongelovighe heydenen comen ende destrueren ende verwoesten alle dit lant mit roof ende brant.’Ende met desen woorden ghing hi in die crofte tot Sinte Salvatoers, voegende hem selven in een [83r] sarcke, ende began selver te lesen den eersten psalme van der vygelien mitten antiffen, seggende aldus: 'ic sal behagen den Heer int rijck der levender' ende daermede gaf hi den geest, int jaer ons Heren VIII C ende XXXVIII opten XVIII dach in julio, als hi dat bisdom mit doechtlicke exempelen ende salige leringe hadde berecht II jaer, doir wiens verdiensten noch huden des dages veel miraculen geschien tot lof ende eer des Naems ons Heren Jhesu Cristi. Die biscoppen beyde in Walslant ende Duytslant vernemende den onsculdigen doot des onnoselen martelaers verbonden hem te samen om den overdaet des keysers ende des ondadigen wijfs. Gregorius, paeus, die IIII, als hi dit vernam, quam neder in Francrijck; ende alle die biscoppen by hem. Ende die keyser wert van sine keyserrijke ende sijnre cronen beroeft ende in een cloester ghesteken, daer hi penitencie dede. Ende Yesse die biscop van Amiens, gaf der keyserinne een wijle opt hoeft, ende sette se in een nonnecloester, om penitencie te doen.

Hoe dat die heilige bisschop droevig vermoord werd om de rechtvaardigheid.
Dat LXXXVII kapittel.

Lodewijk de keizer, vanwege de heilige bisschop schadelijke straf, ontzag hem langer in de landen te blijven met zijn ongeoorloofde wijf die zeer werkte om de heiligen bisschop tot andere zin te keren om toestemming te geven tot dit huwelijks en verleidde hem zeer met bidden, smeken en met vele kostbare presenten en gaven. Maar hij was niet te vermurwen, met woorden, nog met gaven; hij meende dit ongeoorloofde huwelijk te scheiden en zond de keizer een behaaglijke brief uit vaderlijke liefde eer hij de ban op hem leggen wilde. De keizerin vernam dit en werd met toorn en nijd zeer ontstoken op de heilige bisschop en boven al haar broeder en vreesde dat zijn zuster van de keizer verstoken en begeven zou worden; waarom dat zij twee ordineerden en besloten hoe ze het beste deze heilige man ter dood zouden brengen. En huurden 2 boze gezellen en schalken om de bisschop dood te slaan en beloofden hen te geven groot geld. En zijn gekomen tet Utrecht en hebben deze heilige bisschop na de mis in Sint Johannes Evangelisten sacristie te Sint Salvators ter dood toe verwond en scheidden er haastig vandaan. De bisschop aldus gewond liet verzamelen de kerkgemeenschap van Utrecht en sprak ze troostend toe en gaf hen allen zijn vaderlijke zegening en zei: ‘Mijn lieve broeders en kinderen, krijg ik enig deel in de hemel met de heilige martelaars zo zal ik voor u bidden om uw zaligheid; en dat God u behoedt voor alle toekomende plagen. Want vanwege de zonden van de keizerin, die hier te lande woont, zo zullen de Denen en ongelovige heidenen komen en vernielen en verwoesten al dit land met roof en brand.' En met deze woorden ging hij in de ondergrondse krocht van Sint Salvators en voegde zichzelf een [83r] zerk en begon te lezen de eerste psalm van de vigilie met de beurtzang en zei aldus: 'I zal behagen de Heer in het rijk der levenden' en daarmee gaf hij de geest in het jaar ons Heren 838 op de 18^de dag in juli toen hij dat bisdom met deugdelijke voorbeelden en zalige lering had berecht 2 jaar door wiens verdiensten nog heden des dag veel mirakelen geschieden tot lof en eer der Naam onze Heer Jezus Christus. De bisschoppen beide in Waals land en Duitsland vernamen de dood van deze de onschuldige martelaar en verbonden zich tezamen om de overdaad der keizer en het slechte wijf. Paus Gregorius de 3^de toen hij dit vernam kwam neer in Frankrijk; en alle bisschoppen bij hem. En de keizer werd van zijn keizerrijk en zijn kroon beroofd en in een klooster gestoken daar hij penitentie deed. En Jesse de bisschop van Amiens, gaf de keizerin een sluier op het hoofd en zette haar in een nonnenklooster om penitentie te doen.

Hoe dat Aelbricus die II gecoren wert die IX biscop van Uutrecht.
Dat LXXXIX capittel.

Albericus, Sinte Fredericusՠbroeder, worde die IX biscop van Uutrecht aldus: na der passien ende doot des eerwaerdighen biscops Frederici, des heiligen martelaers, vergaerde die ecclesie ende geestlicheit by den heyligen man Sinte Odulf om te tracteren van der electien ende verkiesinghe eens nyewen harders ende biscop; so was dan een luttel twedracht onder der ecclesie ende in den volcke, wie dattet waerdich waer te besitten des heyligen biscops stoel. Ten lesten coren si den domproest, genoemt Crast, een rijck man van tijtlicken goeden. Dese, als hi gecoren was, sprac uut hoemoedicheit, seggende: ‘wat wildi mi sulcken last opten hals leggen? Ic hebbe overvloedicheit genoech van tijtlicken goeden.’Welke woorden die heilige man Sinte Odulf seer onwaerdelicken ende qualicken van hem nam, ende sprac: ԏnsalighe mensch, du versmaetste overmits dijn rijcdomme, dattu niet waerdich en biste te vercrigen. Had ghi sulken last niet willen annemen, ghi sout ymmers u onscult daer ofgedaen hebben, dat ghi sulcken digniteyt ende officie niet waerdich, nut, noch bequaem en waert te besitten. Mer want ghi overmits uwe grote overvloedicheyt der possessien ende tijtlicke goeden versmaet ende veracht hebste die ordene der heiliger apostelen, so sult ghi in corten dagen van uwe hoemoedighe woirden van God daervan gestraft ende geoerdelt wordenջ dwelc also gheschiet is. Als dan die ecclesie noch twifelende was wie waerdich waer den biscoplicken stoel te besitten, ende daer noch twist om was, so stont Sinte Odulf op, die niet an en sach die persoen, mer dye verdiensten ende tleven des persoens, ende seyde dat hi enen onder hen allen wist ende kende waerdich te wesen den stoel te besitten; ende waren daermede te vreden, wien dat hi daer toe name. So wijsde ende thoende hi hen enen eerlicken ende devoten priester genoemt Albricus, ende was des voorseyden biscops Fredrijcs broeder. Dese, hoewel hi mismaect ende onbequaem van aensichte was, ende onbekent den menschen, te meer was hi voer God gerekent van groten verdiensten ende heylicheit. Ende bi ghemenen vryen wille der ecclesie wert die proest ofgeset, ende Albricus is mit groter eerwaerdicheit geset in des biscops stoel, ende wert investeert ende confirmeert te wesen die XI biscop van Uutrecht. Dese Adelbricus was van herten oetmoedich, minlic van woorden, naerstich in wercken, vuerich in liefden ende caritate, trouwe int gheen dat hem bevolen was, voersienich ende wijs in rade, manierlic ende satich in allen dingen; arm van geest, ende volstandich van duechden ten eynden toe. Onder desen biscops tijden isser groot verdriet opgestaen, na der prophecien des heyligen martelaers ende biscops Sinte [84r] Frederijcs. Want die Denen, die men Noormans hiet, omdattet luden van noorden waren, die uut noorder lant quamen, een ongelovich ende ongenadich volc, quamen mit veel scepen ende mit een grote menichte van menschen, ende begonnen in kerstenrijck vele landen, steden ende sloten te winnen ende destrueren, ende deden overal langhe tijt veel quaets, als ghi nae horen sult. Dese biscop Albericus, nadat hi dat bisdom mit groten love ende duechtlicke wercken ende exempelen geregeert ende berecht hadde VII jaer, is hi salichlick gestorven in den Heer, int jaer ons Heren VIII C ende XLV, ende wert mit betamelicker uutvaert begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine andere medebiscoppen.

Hoe dat Alberik de 2^de gekozen werd als 9^de bisschop van Utrecht.
Dat LXXXIX kapittel.

Alberik, de broeder van Sint Frederik, werd de 9^de bisschop van Utrecht aldus: na het lijden en dood van de der eerwaardige bisschop Frederik, de heilige martelaar, verzamelde de kerkgemeenschap en geestelijkheid bij de heilige man Sint Odulf om te behandelen van de electie en verkiezing van een nieuwe herder en bisschop; zo was dan een wat tweedracht onder het kerkgemeenschap en bij het volk wie dat het waardig was te bezitten de heilige bisschop stoel. Tenslotte kozen ze de domproost, genoemd Crast, een rijke man van tijdelijk goed. Deze, toen hij gekozen was, sprak uit hoogmoed en zei: ‘Wat wil je me zulke last op de hals leggen? Ik heb overvloed genoeg van tijdelijk goed.’ Welke woorden de heilige man Sint Odulf zeer onwaardig en kwalijk van hem nam en sprak: ԏnzalige mens, u versmaadt vanwege uw rijkdom dat u het niet waardig bent het te krijgen. Had gij zulke last niet willen aannemen, gij zou immer uw onschuld daarvan gedaan hebben dat gij zulke waardigheid en officie niet waardig, nut, nog bekwaam was te bezitten. Maar omdat gij vanwege uw grote overvloed de bezitting en tijdelijke goederen versmaadt en veracht hebt de orde der heilige apostelen zo zal ge gauw van uw hoogmoedige woorden van God daarvan gestraft en geoordeeld wordenջ wat alzo geschied is. Als dan de kerkgemeenschap nog twijfelde wie waardig was de bisschoppelijke stoel te bezitten en daar nog twist om was zo stond Sint Odulf op, die niet de persoon aanzag, maar de verdiensten en het leven van de persoon en zei hij een onder hen allen wist en kende waardig te wezen de stoel te bezitten; en waren daarmee tevreden wie dat hij daartoe nam. Zo wees en toonde hij hen een eerlijke en devote priester genoemd Alberik en was de broeder van bisschop Frederik. Deze, hoewel hij mismaakt en onbekwaam van aanzicht was en onbekend de mensen, te meer was hij voor God gerekend van grote verdiensten en heiligheid. En bij algemene vrije wil der kerkgemeenschap werd de proost afgezet en Alberik is met grote eerwaardigheid gezet in de bisschopstoel en werd ingezet en bevestigd te wezen de 9^de bisschop van Utrecht. Deze Alberik was van hart ootmoedig, minlijk van woorden, vlijtig in werken, vurig in liefde en liefdadigheid, trouw in hetgeen dat hem bevolen was, voorzienig en wijs in raad, goed gemanierd en rustig in allen dingen; arm van geest en standvastig van deugden ten einde toe. Onder de tijd van deze bisschop is er groot verdriet opgestaan, na de profetie der heilige martelaar en bisschop Sint [84r] Frederik. Want de Denen, die men Noormannen noemt omdat het lieden van het noorden waren die uit noordelijk land kwamen en ongelovig en ongenadig volk, kwamen met veel schepen en met een grote menigte van mensen en begonnen in christenenrijk vele landen, steden en burchten te winnen en vernielen en deden overal lange tijd veel kwaad zoals ge hierna zal horen. Deze bisschop Alberik, nadat hij dat bisdom met grote lof en deugdelijke werken en voorbeelden geregeerd en berecht had 7 jaar, is hij zalig gestorven in de Heer in het jaar ons Heren 845 en werd met betamelijke uitvaart begraven in Sint Salvators munster bij zijn andere medebisschoppen.

Dat XCI capittel.
Hoe dat Ludgherus gecoren wert die X biscop tUytrecht.

Ludgherus, geboren uut Frieslant, wert na den doot des eerwaerdigen vaders Adelbrici, gecoren eendrachtlic van der ecclesie tot enen biscop van Uutrecht. Ende wert investeert ende geconfirmeert ende in sinen biscoplicken stoel geset te wesen die X biscop der kercken van Uutrecht. Hi was een seer gheleert man in Godlicken scriften, vreedsaem, milt ende redelick [84v] van leven. An sinen tafel ende binnen sine hove en hoort men anders niet spreken dan van die Heylige Scriften. Hi was onder sine medebroederen die eerste int werck ende in den dienst Goeds, ende die leste daer weder uut; mit rypicheit ende manierlicheit van zeden tempereerde hi sine vrolicheit ende blischap. Bovenal beminde hi reinicheit ende soberheit, castiende sijn leden mit vasten ende soberheit, mit waken ende bidden, opdat hi in den hemel mit Cristo ewelic mochte leven. Als hi dan die Heylige Kerck van Uutrecht ende sinen bisdom lovelic ende eerlic hadde geregeert ende berecht XI jaer, is hij mit vele doechtlicke wercken vervolt wesende gestorven int jaer ons Heren VIII C ende LVI, op Sinte Jorijsdach, ende wert mit betamelicker uutvaert in Sinte Salvatoers Kercke begraven.

Hoe dat Liudger gekozen werd de 10^de bisschop te Utrecht.

Dat XCI kapittel.

Liudger, geboren uit Friesland, werd na de dood der eerwaardige vaders Alberik eendrachtig gekozen van de kerkgemeenschap tot een bisschop van Utrecht. En werd ingezet en bevestigd en in zijn bisschoppelijke stoel gezet te wezen de 10^de bisschop der kerk van Utrecht. Hij was een zeer geleerd man in Goddelijke schrift, vreedzaam, mild en redelijk [84v] van leven. Aan zijn tafel en binnen zijn hof hoorde men niets anders spreken dan van de Heilige Schrift. Hij was onder zijn medebroeders de eerste in het werk en in de dienst Gods en de laatste die daar weer uitkwam; met rijpheid en goede manieren van zeden temperde hij zijn vrolijkheid en blijdschap. Bovenal beminde hij reinheid en soberheid, kastijdde zijn leden met vasten en soberheid, met waken en bidden opdat hij in de hemel met Christus eeuwig mocht leven. Toen hij dan de Heilige Kerk van Utrecht en zijn bisdom loffelijk en fatsoenlijk had geregeerd en berecht 11 jaar is hij met vele deugdelijke werken vervuld gestorven in het jaar ons Heren 856 op Sint-Joris dag en werd met betamelijke uitvaart in Sint Salvators Kerk begraven.

Hoe dat die Denen ende Noormannen wonnen ende destrueerden desen landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, mit dat hele Sticht van Uutrecht, ende voert int generael van al tquaet dat si deden.
Dat XCIII capittel.

In den jaer ons Heren, doe men screef VIII C ende XXXVIII, dat is int XXIII jaer des keysers Lodewycs die Goedertieren, des groten Kaerls zoen, hebben die Denen (die men oec Noormans hiet, wanttet mannen waren comende uuten noorden) Walslant doergelopen, ende veel quaets daerin gedaen, nemende van den Friesen trybuyt. Dese sijn naderhant gecomen int rijc ende landen dye Kaerle die Caluwe van zijn II broeders, als Lotharys, keyser van Romen, ende Lodewyc, coninc van Germanien [85v] of Duytslant te dele gevallen was, te weten alle die rijke ende landen streckende van der Bertaensche zee totter Masen to, in welcke landen, als die cronijcmeister seyt, dye Noortmannen gecomen zijn mitten Frisen, die si doe onder trijbuit ende subjectie hadden, ende vernieldent al, comende mit scepen tot Parijs toe, ende vochten mitten Friesen vromelic III staende striden, in diewelke twee si victorie cregen; mer in de derde worden si voervluchtich, ende liepen wederom te scepe, ende tegen over in Vrancrijc daer si veel steden innamen, te weten Bordeus, Petragoricen, Zanctonen, Tours, Lemovicen, Orliens, mit alle die stedekens, dorpen, daer omtrent gelegen, ende zijn wederom ghecomen doer die Bretaensse zee in die rivire van der Loyre, ende wonnen die stat van Nantes, ende verslogen den heiligen biscop opten heiligen Paeschavondt, doen hi dat fondt consacreede ende wijde mit alle die clercken ende leken. Daerna quamen si tot Angijers oft Anzeroijs ende tot Thours, ende verbranden buten Sinte Martijns kerck, ende vernyeldent alomme, mer dat lichem was gebrocht in der stat van Tours, eer dat die Denen dat lant overvielen. Daerna, onder desen keyser Lodewyc den II, quamen die Denen oft Noortmans in Engelant, ende vingen den alre kerstenlicxsten coninc Eadmunt genoemt, Sinte Aelbrechts broeder, de tot Egmont leit, ende hebben hem wredelic getracteert als een misdadich mensce, ende sloegen hem scandelic zijn hooft of. Dat welke hooft een wolf nam, ende lieper mede int bosch, ende hiltet ongescent in zijn voeten. Doe dit veelder kersten menscen sochten, hoerden si een stemme roepen aldus: ‘Hier, hier, hier!’ Si zijn dat geluyt des stemmes gevolget, ende vonden dat hooft leggen bi een wolfs cule, ongescent, ende brochtent voert tot kennisse van andere gelovige menscen, ende hebben zijn martelye verbreit, daer alle tvolc van Engelant seer in verblijt waren, wantter ontallike miraculen gescieden. Na desen zijn veel Denen uut Engelant gezeylt, ende zijn gecomen in Hollant ende Zeelant, dat men doe Oest-Francrijc noemde, ende verslogen veel van den inwoenres van den lande; die andere liepen op tslot tot Voerburch, dat voermaels coninc Aurindilus hadde gesticht ende gebouwet, om hemselven daer op te bergen. Mer overmits Goods verhengenis, ende om die zonden der menscen, hebben die heydensche Denen dit slot vechtender hant gewonnen, ende versloegen daerop II vrome ridderen van Hollant, als here Geerlof ende here Dibbolt, mit een grote menichte der kersten menschen, vechtende vromelic voer tgelove Cristi ende voer hoer lant ende kinderen. Ende die Denen worpen ende destrueerden dat slot ter aerden toe, ende togen voert tot Noortwijc, daer oec van coninc Aurindulus een swaer, starc slot gebouwet was geweest, ende namen aldaer gevangen den heiligen priester Yeroen, de uut Engelant onlancs comende van biscop Hungerus van Uutrecht daer geset was, om tvolc te leren ende in Cristus gelove te houden. Ende want si hem in geenrewijs van den gelove trecken mochten, hebben si hem wredelic gedoot ende martelyt, wiens lichaem daer begraven wert, ende namaels onder den anderden grave van Hollant gevonden wert, als ghi na horen sult. Ende die Denen slogent al doot, die si op tslot vonden, ende worpent neder ten gronde. Hierna liepen si alle die dorpen, steden ende plaetsen doer van Hollant, ende wie se niet en ontfingen mit vreden oft horen wille deden, die sloegen sy doot, ende maecten alle tlant woest, nemende na hem wiven ende kinderen ende beesten myt een groten rove van menigerley goeden. Hyerna zijn si gesceyden uut Rijnlant, ende quamen in Kenemerlant, ende overvielen dat vermaerste dorp van den lande, geheten Egmondt, ende vernyelden aldaer die kerck ende tGoodshuis in der eren des heiligen confessoers Sinte Aelbrechts gesticht ende gefondeert. Vandaen sijn si den [86r] Rijn opgetogen, ende hebben dye heilige biscoplike stadt van Uutrecht belegen, ingewonnen, ende alle die poorten, toornen, muren, mittet slot, ter aerden geworpen, als onder biscop Hongerusՠtijden geseyt sal worden. Dit gesciet wesende, togen si na Wijck te Duersteden, daer boven dye XL prochijkercken inne stonden, die voermaels doer Sinte Swidtberts ende Marcellijns predicacie ende miraculen totten gelove Christi gebrocht was, ende vernyelden die stadt, ende verbranden alle dye kerken dijer in stonden, ende namen tvolc datter ontgaen was mit enen groten roof gevanghen. Voort togen si van daen den Rijn op, mit swaer volc, ende veel scepen, ende vernyeldent al datter was, ende en lyeten nergens niet staende bliven, nyemant sparende, noch geestlic, noch waerlic, jonc noch out. Si verbranden Nyemagen ende Juliusՠslot, dat coninc Kaerl die Groot onlancs vernyewet hadde. Dyergeliken Keyserswaert, Coellen, Aken; ende coninc Kaerls slot oft pallaets daer si hoer paertstal of maecten. Voert wonnen si Mets, Bonne, Ments, Trijer, Ludic, Tongeren, Maestricht, Sint Truden, ende meer andere steden, sloten ende cloosteren die si al verbranden. Wat quaet dese ongelovige Denen meer gedaen hebben, ende hoe si mit lange jaren totten gelove Christi gecomen zijn, ende in wat landen si daerna rustelic geseten zijn, suldi na horen. Tis ons genoech, dat wi weten dat si dese landen ende omtrent ons geseten vernyelt ende verwoest hebben.

Hoe dat de Denen en Noormannen wonnen en vernielden deze landen van Holland, Zeeland en Friesland, met dat hele Sticht van Utrecht en voort in het algemeen van al het kwaad dat ze deden.
Dat XCIII kapittel.

In het jaar ons Heren toen men schreef 838, dat is in het 23^ste jaar van keizer Lodewijk de Goedertieren, de zoon van de grote Karels, hebben de Denen (die men ook Noormannen noemt want het waren mannen die uit het noorden kwamen) Waals land doorgelopen en hebben veel kwaad daarin gedaan en namen van de Friezen tribuut. Deze zijn naderhand gekomen in het rijk en landen die Karel de Kale van zijn 2 broeders, als Lotharius, keizer van Rome, en Lodewijk, koning van Germani [85v] of Duitsland ten deel was gevallen, te weten al die rijken en landen strekkende van de Noordzee tot de Maas toe, in welke landen, zoals die kroniekmeester zegt, de Noormannen gekomen zijn met de Friezen die ze toen onder tribuut en onderwerping hadden en vernielden het al en kwamen met schepen tot Parijs toe en vochten met de Friezen dapper 3 staande strijden waarin ze van twee victorie kregen; maar in de derde werden ze vluchtend en liepen wederom te scheep en trokken over in Frankrijk waar ze veel steden innamen, te weten Bordeaux, Petragoricen, Zanctonen, Tours, Limoges, Orleans, met alle stadjes en dorpen daar omtrent gelegen en zijn wederom gekomen door de Noordzee in de rivier de Loire en wonnen de stad Nantes, en versloegen de heilige bisschop op de heilige Paasavond toen hij de vont consacreerde en wijdde met alle klerken en leken. Daarna kwamen ze tot Angers en tot Tours, en verbranden buiten Sint Martinuskerk en vernielden het alom, maar dat lichaam was gebracht in de stad Tours eer dat ie Denen dat land overvielen. Daarna, onder deze keizer Lodewijk de 2^de, kwamen de Denen of Noortmannen in Engeland en vingen de aller christelijkste koning Eadmunt genoemd, Sint Adelbertus broeder, de te Egmond ligt en hebben hem wreed behandeld als een misdadig mens en sloegen hem schandalig zijn hoofd a. Dat hoofd nam een wolf en liep er mee in het bos en hield het ongeschonden bij zijn voeten. Toen dit veel christen mensen zochten hoorden ze een stem roepen aldus: ‘Hier, hier, hier!’ Ze zijn dat geluid van de stem gevolgd en vonden dat hoofd leggen bij een wolvenkuil ongeschonden en brachten het voort tot kennis van andere gelovige mensen en hebben zijn martelarij verspreid waar al het volk van Engeland zeer in verblijd waren want er geschieden ontelbare mirakels. Hierna zijn veel Denen uit Engeland gezeild en zijn gekomen in Holland en Zeeland, dat men toen Oost-Frankrijk noemde, en versloegen veel van den inwoners van de landen; de andere liepen op het slot te Voorburg, dat voormaals koning Aurindilus had gesticht en gebouwd om zichzelf daarop te bergen. Maar vanwege Gods toestaan en om die zonden der mensen, hebben de heidense Denen dit slot vechtenderhand gewonnen en versloegen daarop 2 dappere ridders van Holland, als heer Geerlof en heer Dibbolt, met een grote menigte der christen mensen die dapper vochten voor het geloof Christus en voor hun land en kinderen. En de Denen wierpen en vernielden dat slot ter aarde toe en trokken voort tot Noordwijk waar ook van koning Aurindulus een zwaar, sterk slot gebouwd was geweest en namen aldaar gevangen de heiligen priester Jeroen, de net uit Engeland gekomen was en van bisschop Hunger van Utrecht daar gezet was om het volk te leren en in Christus geloof te houden. En omdat ze op geen manier van het geloof trekken mochten hebben ze hem wreed gedood en gemarteld, wiens lichaam daar begraven werd en later onder de andere graaf van Holland gevonden werd, zoals ge hierna zal horen. En de Denen sloegen alles dood die ze op het slot vonden en wierpen het neer ten gronde. Hierna liepen ze alle dorpen, steden en plaatsen door van Holland en wie ze niet ontvingen met vrede of hun wil deed die sloegen ze dood en maakten al het land woest en namen na zich wijven, kinderen en beesten met een grote roof van menigerlei goederen. Hierna zijn ze gescheiden uit Rijnland en kwamen in Kennemerland en overvielen dat vermaardste dorp van het land, geheten Egmond, en vernielden aldaar de kerk en het Godshuis in de eer der heilige belijder Sint Adelbertus gesticht en gefundeerd. Vandaar zijn ze de [86r] Rijn opgetrokken en hebben de heilige bisschoppelijke stad Utrecht belegerd, ingewonnen en alle poorten, torens en muren met het slot ter aarde geworpen, zoals onder bisschop Hunger tijden gezegd zal worden. Toen dit gedaan was trokken ze naar Wijk bij Duurstede waar boven de 40 parochiekerken in stonden die voormaals door Sint Swidtbert en Macellinus predicatie en mirakels tot het geloof Christus gebracht waren en vernielden de stad en verbranden alle kerken die erin stonden en het volk dat ontgaan was met een groten roof gevangen. Voort trokken ze vandaar de Rijn op met zwaar volk en veel schepen en vernielde alles dat er was en nieten niets staan, spaarden niemand, nog geestelijke, nog wereldlijke, jong nog oud. Zeverbranden Nijmegen en Julius slot dat koning Karel de Grote onlangs vernieuwd had. Diergelijke Kaiserswerth, Keulen, Aken; en koning Karels slot of paleis waar ze hun paardenstal van maakten. Voort wonnen ze Mainz. Bonn, Metz. Trier, Luik, Tongeren, Maastricht, Sint-Truiden en meer andere steden, burchten en kloosters die ze allen verbranden. Wat kwaad deze ongelovige Denen meer gedaan hebben en hoe ze met lange jaren tot het geloof Christus gekomen zijn en in wat landen ze daarna rustig gezeten zijn zal je hierna horen. Het is ons genoeg dat we weten dat ze deze landen en omtrent ons gezeten vernield en verwoest hebben.

Hoe dat Hungerus ghecoren wert die XI biscop van Uutrecht.
Dat XCIIII capittel.

Hongerus wert na des gloriosen biscop Ludtgers doot eendrachtelic gecoren die XI biscop van Uutrecht, ende was een wijs, geleert, rustich ende doechlic man. In zijn eerste jaer quamen in Hollant mit scepen die Denen, dye men Noormans hiet, vernyelende ende destruerende thele lant, ende wonnen mit stormenderhant die stat van Uutrecht, als die heilige biscop Frederic propheteert hadde, ende versloegen bina alle dye ecclesie mittet gemeen kersten volc, uutgenomen desen biscop Hungerus, mit enige der canoniken, die God die Here conserveerde ende onthilt tot zijnre scapen ende ondersaten behoeft, ende ontquamen, comende totten keyser Lotharijs, als doe monic int cloester te Pruymen. Lotharijs horende dit grote verdriet, wert beroert mit bermherticheit, ende gaf desen biscop Hungero mit zijn canoniken dat cloester tot Sinte Odilien berch, gelegen int bisdom van Ludic in den lande van Gelre, bi die stede van Remonde, om aldaer in vreden te leven, ende Goods dienst ijnnichlic te onderhouden, ende oec voer den anloep der Denen bescermt te wezen. Dese biscop Hungerus verwarf, dat die keiser Lodewic van Romen die II confirmeerde alle die privilegien ende vryheden die zijn voervaders der kerken van Uutrecht gegeven hadden.

Hoe dat Hunger gekozen werd als 11^de bisschop van Utrecht.
Dat XCIIII kapittel.

Hunger werd na de dood van de glorieuze bisschop Liudger eendrachtig gekozen als 11^de bisschop van Utrecht en was een wijs, geleerd, rustig en deugdelijke man. In zijn eerste jaar kwamen in Holland met schepen de Denen die men Noormannen noemt en vernielden en verwoesten het hele land en wonnen met stormenderhand de stad Utrecht, zoals die heilige bisschop Frederik geprofeteerd had, en versloegen bijna alle kerkgemeenschap met het gewone christen volk, uitgezonderd deze bisschop Hunger met enige der kanunniken die God de heer behield en onthield zijn schapen en onderzaten behoefte en ontkwamen en kwamen bij keizer Lotharius die toen monnik was de Prüm. Lotharius hoorde dit grote verdriet en werd bewogen met barmhartigheid en gaf deze bisschop Hunger met zijn kanunniken dat klooster te Sint Odilinberg gelegen in het bisdom Luik in het land van Gelre bij de stad Roermond om aldaar in vrede te leven en Gods dienst innig te onderhouden en ook voor de aanloop der Denen beschermd te wezen. Deze bisschop Hunger verwierf dat keizer Lodewijk van Rome de 12^de bevestigde alle privilegies en vrijheden die zijn voorvaders de kerk van Utrecht gegeven hadden.

Van enen groten storme des zees die in dezen biscops tijden was.
Dat XCV capittel.

In den jare ons Heren VIII C ende LX, doe openbaerde een wonderlic teyken in den hemel, want die sterren worden gesien van allen wegen ende hoeken tsamen te lopen ende vuerige stralen uutgeven; na welke wonderlike teikenen gevolcht zijn drovige jammerlike plagen, als grote ongetemperheit der lucht, stadelike onverdrachlike stormen der winden ende vloden, seer overgaende haer gewoenliken overen ofte terminen, in maniren van eenre diluvien of der vloeden ende volre wateren. Want die Rijn, die voermaels plach te vloyen doer Wijc te Duersteden, Uutrecht, Leyden ende Catwijc in die Westerzee, omme des grote oplopinge ende overvloedicheit des zeeswaters, recht als wilen eer die Jordaen, soe is doe die Rijn afterwerts ghekeert, als dat in Hollant, int Sticht ende in die Betue die menschen ende beesten in groter menichten zijn verdroncken ende gestorven, ende om die zoutheits des waters, dat mit gewelt van Catwijc opwert, overmits stormende vlagen der winden gedreven worde, verzoect zijn ende byna tsamelyc nedergestort, dat alle die bomen, die huden te dage van Leyden tot Nijemagen toe in broekige oft in waterige steden opgegraven worden, kenliken gevonden worden, alle eens weges mits den [86v] storme nedergeslagen, waerom die luden uut Hollant, uut Sticht ende in der Betue mit eendrachtigen rade, opdat sij voort meer niet argers en souden lyden, soe hebben sij van Wijc te Duersteden an beyden sijden een cleine beke uut den Rijn vloiende, geheten die Leck, mit een dijke beslagen ende gemaect, ende hebben also den Rijn horen vloet ende loop na Uutrecht benomen, ende loopt nu na Vianen ende Scoenhoven ende voert in die Mase ende in die zee. Ende als die Rijn aldus gestopt was, doe worden die dunen tot Catwijc weder heel, ende scoten ineen, sodat die Rijn ganslijc bi Catwijc gestopt is, daer si in die zee plach te vloijen; ende die burch van Britannien oft die burch te Britten bleef buten die dunen leggen in die zee verdroncken, daer men noch tfondament of siet als tlaech water is, daer die heren van Wassennaer of gecomen zijn, als voer in Claudius des keysers gesten gescreven staet.

Van een grote storm der zee die in dezen bisschop tijden was.
Dat XCV kapittel.

In het jaar ons Heren 860 toen openbaarde een wonderlijk teken in de hemel, want de sterren werden gezien die van alle wegen en hoeken tezamen liepen en gave vurige stralen uit; na welk wonderlijk teken gevolgd zijn droevige jammerlijke plagen als grote ongeregeldheid der lucht, steeds onverdraaglijke stormen der winden en vloeden die zeer overliepen hun gewoonlijke over of termijnen in de manier van een zondvloed of de vloeden en volle wateren. Want de Rijn die voormaals plag te vloeien door Wijk bij Duurstede, Utrecht, Leiden en Katwijk in de Noordzee vanwege de grote oploop en overvloed van zeewater recht als wijlen eerder de Jordaan, zo is toen de Rijn achteruit gekeerd als dat in Holland, in het Sticht en in de Betuwe de mensen en beesten in groter menigte zijn verdronken en gestorven vanwege de zoutheid van het water dat met geweld van Katwijk opwaarts vanwege stormende vlagen der winden gedreven werden bezocht zijn en bijna tezamen neergestort zodat alle bomen die heden te dage van Leiden tot Nijmegen toe in broekachtige of in waterige plaatsen opgegraven worden kennelijk gevonden worden allerwege eens mits de [86v] storm neergeslagen werden, waarom de lieden uit Holland, uit Sticht en in de Betuwe met eendrachtige raad zodat ze voort meer niet ergers zouden lijden zo hebben die van Wijk bij Duurstede aan beide zijden een kleine beek uit de Rijn vloeit, geheten de Lek, met een dijk beslagen en gemaakt en hebben alzo de Rijn zijn vloed en loop naar Utrecht benomen en loopt nu naar Vianen en Schoonhoven en voort in de Maas en in de zee. En toen de Rijn aldus gestopt was toen werden de duinen te Katwijk weer heel en schoten ineen zodat de Rijn bij Katwijk verstopt is waar het in de zee plag te vloeien; en de burcht van Brittanni of de burcht te Britten bleef buiten de duinen liggen en is in de zee verdronken daar men nog het fundament van ziet als het laag water is daar de heren van Wassenaar van gekomen zijn zoals voor in keizer Claudius verhalen geschreven staat.

Dit is dat beginne ende oerspronck des lants van Gelre onder Kaerle die Cale.
Dat III capittel.

In den jare Ons Heren als men screef VIII C ende LXXVIII, ende Kaerle die Cale keiser van Romen was, doe was int Crisdom van Colen een groet velt ofte plein, ende was bi der heerscappije van Pondt. Ende in dit velt ofte plein so was een alten vervaerliken fellen ende venynden vreselicken dier ende beest, dat veel quaets dede; want het verslinde menschen ende beesten daert bi comen konde. Ende dit felle dier riep dick ende menichwerf, mit groten geruchte: ԇelre, Gelre, Gelre! ‘ende het hadde grote barnende ogen die men des snachts alst duyster was, bescheidelic ende claerlic sien mochte. Ende die luden die daeromtrent woenden, ruymden sommige van daen, ende wouden oec gemeenlic al van danen rumen, mochten si van dit beest niet verlost worden. Ende die heer van Pont, die daer by geseten was, dye leet veel scaden van desen beeste; ende dese heer van Pont hadde II sonen, dat al te heerlike stoute jonge mannen waren; die ene hiete Wichaert, dander Lupolt. Ende bi rade van horen vader, so begrepen si dat si dit dier bestriden wouden, ende gingen stouteliken in der nacht, ende hadden hem wel daertoe gemaect, ende quamen daer si meenden dat dit dijer was, ende vernament bi die lichtinge van sinen ogen. Ende si gingen hem an in den name Goods, ende verwonnen ende verslogen dit dier; ende als si dit verslagen hadden, so was alle dat volc, dat daeromtrent woenden, seer verblijt dat si van desen quaden fenijnden dier ende beeste verlost waren. Ende alle dat volc, dat daeromtrent woende, dye gaven hem onder desen II broeders, ende koren dese twe als edel jonghelingen tot horen princhen ende voechden ende doverste van horen lande te wesen; ende dese twe broeders mitten heer van Pont, horen vader, die begrepen ende maecten opter stede daer si dat dier verslagen hadden een begrip ende veste, ende noemden dat Gelre, als dat dier voerscreven plach te roepen; ende dat is in die stede van Gelre, van welke veste oft stat dat dat hele lant sinen naem of ghenoemt heeft. Ende een deel jaren daerna starf Lupolt, dye jonxste broeder, ende Wychaert bleef alleen voecht van Gelre. Ende daerna starf die heer van Pont, sine vader, ende Wichart wert mede heer van Pont. Ende dese Wichaert voerde in sinen wapen een scilt van goude mit III Mispelblomen van keel. Daerna, in den jaer M ende LXXIX, doe was een voecht te Gelre ende heer van Pont grave Ot van Nassouwen, ende hadde te wive des heren van Pont ende voecht van Gelre, sijn enige dochter. Dese verwerf an den keyser Henric den III, als dat die keyser maecte van deser voechdie van Gelre ende van der heerlicheit van Pont een graefscap, ende hiet vort dye graefscap van Gelre, ende hilt dat te leen van den keyserijck. Ende als grave Otten eersten wijf gestorven was, nam hi te wijf grave Wijchmans eenige dochter van Zutpheen, geheten Zophie; ende mit deser dochter quam dat lant van Zutphen an dat lant van Gelre. Ende als dese lantscappen aneen gecomen waren, so hijlicte grave Ot sinen enigen soen, geheten Gherrit, van sinen eersten wive, an des mogende grave Florijs die Vetten dochter van Hollant, daer keiser Lotharius oem of was. Daerna, in den jaere M II C ende XLVIII, doen verwerf grave Ot van Gelre an den coninc Willem van Rome, grave van Hollant, als dat hi soude besitten die burch te Nijmmaghen mitter stadt ende mit allen horen toebehoeren, in allen manieren als die graven van Cleef van ouden tijden lange jaren beseten hadden vanweghen des Roemschen Rijcxs. [90v]

Des, so leende grave Ot coninc Willem daerop XXI dusent marc puers fijns coninck silver; ende tot alle tiden als een keyser of Roemschen coninc dese voorscreven zomme silvers den grave van Gelre of sinen nacomelingen wedergeeft, soe mach hi die burch mitter stat ende allen sinen toebehoren weder na hem nemen an den Roemschen Rijck. Ende dit confirmeerde Rodolphus die Roemsche coninc, die na coninc Willem quam. Ende alst een keyser of coninc lossen wyl, ende dan weder versetten, so moet die grave van Gelre die voerkoer daerof hebben. Hierna, int jaer Ons Heren M III C ende XXXIX, doe was keiser Lodewijc van Beijeren hertoghe Aelbrechts vader tot Vranckenvoert, ende daer maecte hi van den graefscappe van Gelre een hertoechdom. Ende hertoghe Reinolt was die leste grave ende eerste hertoge van Gelre. Daerna, als in den jaer Ons Heren M IIII C ende XXIII, doen bestarf dat hertochdom van Gelre op Aernolt, here Jans outste zoen van Egmont, wiens moeder was des hertogen Reinolts suster, die leste hertoge van Gelre. Ende dese hertoge Aernt van Gelre die vercofte bi sinen levende live dat hertoechdom van Gelre hertoge Kaerle van Burgongen, daer vele oerlogen ende twisten om gecomen sijn, als ghi nae horen sult, int processe van desen cronike.

Van de oorsprong en begin van het graafschap van Vlaanderen onder Karel de Kale.
Dat III kapittel.

In het jaar van onze Heer toen men schreef 878 en Karel de Kale keizer van Rome was toen was in het rijk van Keulen een groot veld of plein en was bij de heerschappij van Pont. En in dit veld of plein zo was een al te vervaarlijk fel en venijnig vreselijk dier en beest dat veel kwaads deed, want het verslond mensen en beesten waar het bij kon komen. En dit felle dier riep vaak en menigmaal met groot gerucht: ‘Gelre, Gelre, Gelre! Het had grote brandende ogen die men ‘s nachts als het duisters was bescheiden en helder zien mocht. En de lieden die daaromtrent woonden ruimden sommige vandaan en wilden ook algemeen allen vandaar ruimen, mochten ze van dit beest niet verlost worden. En die heer van Pont, die daarbij gezeten was, die leed veel schade van dit beest; en deze heer van Pont had 2 zonen dat al te heerlijke dappere jonge mannen waren; de ene heette Wichaert, de ander Lupolt. En bij raad van hun vader zo begrepen ze dat ze dit dier bestrijden wilde, en gingen dapper in de nacht en hadden zich daartoe gemaakt en kwamen daar ze meenden dat dit dier was en vernamen het bij het oplichten van zijn ogen. En ze gingen hem aan in de naam van God en overwonnen en versloegen dit dier; en toen ze dit verslagen hadden zo was al dat volk dat daaromtrent woonden zeer verblijd dat ze van dit kwade venijnige dier en beeste verlost waren. En al dat volk dat daaromtrent woonde die begaven zich onder deze 2 broeders en kozen deze 2 als edele jongelingen tot hun prinsen en voogden en de overste van hun land te wezen; en deze twee broeders met de heer van Pont, hun vader, die begrepen en maakten op de plaats daar ze dat dier verslagen hadden een begrip en vesting en noemden dat Gelre, zoals dat dier voorschreven plag te roepen; en dat is in die stad van Gelre van welke vesting of stad dat dit hele land zijn naam van gekregen heeft. En een deel jaren daarna stierf Lupolt, de jongste broeder, en Wychaert bleef alleen voogd van Gelre. En daarna stierf de heer van Pont, zijn vader, en Wichart werd mede heer van Pont. En deze Wichaert voerde in zijn wapen een schild van goud met 3 mispelbloemen van keel. Daarna in het jaar 179 toen was een voogd te Gelre en heer van Pont graaf Otto van Nassau en had tot wijf de enige dochter van de heer van Pont en voogd van Gelre. Deze verwierf aan keizer Hendrik de 3^de als dat deze keizer maakte de voogdij die van Gelre en van de heerlijkheid van Pont een graafschap en heette voort het graafschap van Gelre en hielde het te leen van het keizerrijk. En toen graaf Otten eerste wijf gestorven was nam hij tot wijf de enige dochter van graaf Wijchmans an Zutphen, geheten Zophie; en met deze dochter kwam dat land van Zutphen aan dat land van Gelre. En toen al deze landschappen aaneen gekomen waren zo trouwde graaf Otto zijn enigen zoon, geheten Gherrit van zijn eerste wijf, aan de dochter van de vermogende graaf Floris de Vette van Holland, waarvan keizer Lotharius oom van was. Daarna in het jaar 1248 toen verwierf grave Otto van Gelre aan de koning Willem van Rome, graaf van Holland, als dat hij zou bezitten de burcht te Nijmegen met de stad en met al zijn toebehoren, in alle manieren als die graven van Kleef van oude tijden lange jaren bezeten hadden vanwege het Roomse Rijks. [90v]

Dus zo leende graaf Otto koning Willem daarop 21 000 mark puur fijn koninklijk zilver; en tot alle tijden als een keizer of Roomse koning deze voorschreven som zilver den graaf van Gelre of zijn nakomelingen wedergeeft zo mag hij die burcht met de stad en al zijn toebehoren weer naar hem nemen aan het Roomse Rijk. En dit confirmeerde Rodolphus de Roomse koning die na koning Willem kwam. En als het een keizer of koning inlossen wil en dan weer verzetten zo moet de graaf van Gelre de voorkeur daarvan hebben. Hierna, in het jaar van onze Her 1339, toen was keizer Lodewijk van Beieren, hertog Aelbrechts vader te Frankfort, en daar maakte hij van het graafschap van Gelre een hertogdom. Ene hertog Reinolt was de laatste graaf en eerste hertog van Gelre. Daarna, toen het in het jaar ons Heren 1423 was, toen bestierf dat hertogdom van Gelre op Aernolt, heer Jans oudste zoon van Egmond, wiens moeder was de zuster van hertog Reinolt, de laatste hertog van Gelre. En deze hertog Aernolt van Gelre die verkocht in zijn leven dat hertogdom van Gelre aan hertog Karel van Bourgondi, daar vele oorlogen en twisten om gekomen zijn zoals ge hierna horen zal in de voortgang van deze kroniek.

Een voerredene van den graeflickhede van Hollandt.

Dat V capittel.

Eer dat wi comen totten eersten graef van Hollant, ist van node int cort te verhalen van der gelegentheit, proprieteyt, sceydinge ende outheit des lants van Hollant. [91v]

Hollant is een cleyn provincie, die men overal in VI oft VII uren tijts mitten voeten uutgaen mach. Dit lant heeft belegen an die oestside Vrieslant. An die zuytside Brabant. An die westside Vlaenderen, ende an die noertside die Bartanse Zee, ende leyt recht neffens Engelant over. Het is een bol ofte hol lant, broekich ende waterich, ende is gerekent voert beste eylant dat in den Rijn gelegen is, daer veel armen van der zee in lopen, ende die Rijn van afteren mede, ende oeck die Mase, van Gorychom of tot Staldunen. Het heeft veel meeren ende staende wateren, goede weiden vol van beesten, ende in sommige plaetsen seer vruchtbaer ende wasbaer van saeylant ende teellant. Ende heeft cleine ende lustige bosschagen ende wildernissen, daer veel wiltbraets in is om te jagen. Hier is een rijc volck, dat hem te zee ende water geneert om sijn comenscap, als voer gescreven staet. Dit lant is mede onder den Duytsschen gerekent na der gelegentheit, heerscappie, tonge ende zeeden. Dat volck is frisch van live, starck van crachten, gemeenlic groot van statuere, koen van gemoede, eersaem van aensicht, gelatich van zeeden, ende minlic van woerden, Goedsvruchtich, trou ende vreedsam van natueren, als hem geen ongelijc gesciet. In dit lant wonen die Bataviers, die Catthen, die Kenemers, die Vriesen, die Frisiabonen, als voer gescreven staet. Ten lesten, om van der outheit van desen lande te spreken, so ist te weten int generael, dat dit lant eerst ende meer mitten scepen dan mitten voeten ghevonden is, ende dat overmits die geberchten, dunen ende wildernissen. Ende hierom soe sijn alre eerst in Europen die plaetsen ende eylanden opter see, riviren ende wateren gelegen bewoent geweest, als IJtalien, Spangen, Vrancrijck ende andere eylanden daerbi, van denwelken Hollant dye minste niet en is van neringe ende wellusticheit. Wanttet al bi IJsaacs des patriarchs tijt bewoent is gheweest; onder Moysesՠtijden bi coningen regeert; onder Sampsons tijden bi den Troijanen weder begrepen, ende daernae bewoent van den Chatten, overmits onderlinghe twist, die si in hoer oude ende eerste landen pleghen te hebben; ende soe voort van den Romeinen voer ende nae Cristus gheboert seer verbetert ende vermeerret, want si daerin brochten steenbackers, timmerluden, metselaers ende dykers, die dit lant alsdoe noch onder den ofspoelinghe ende oploep der zee legghende, ghebrocht hebben tot een wellustighe provincie, dye nu eens deels van den Vriesen ende Frisiabonen, Catthen ende Canenifaten, eens deels van den Bataviers ende Betavoduren bewoent wort. Waerom dattet oec altijt in den gesten van den Romeynen Bathavia ghenoemt is; ende nu Hollant, ende comt seer overeen na der proprieteyt der tonghen. Want Bathavia sorteert ende nempt sinen naem van der diepte oft hoechte, na der Latijnsche oft Walsche spraeck, dat oec mit onser talen seer overeen compt, in dien, dat wijt noemen Hollant, wanttet hol ende bol is, hoewel dattet sommighe hieten Holtlant, als men noch vindet in oude bryeven der graven van Hollant. Mer dese naem en comt nyet overeen mit Batavia na der bedudenissen voerseit. Die outheit van onsen desen lande betughen ons die oude sloten voermaels hier in dit lant van den Romeinen ghesticht teghens den overvalle der Barbaren ende andere zeeroveren. Welcker vervallen husen ende stenen mit sekere opscriften op huden, bi onsen tiden, noch gevonden worden in vele diverse plaetsen, in den jare XV C ende II, als tot Romenburch buten Leyden, daer men huden dages vint menigherlije vreemdicheden van bouwinghe ende tymmeraetse ter aerden toe ende onder der aerden destrueert, van afgoden ende andere costlicheden van ghesteenten ende uutghegraven stenen, mit opscriften, die men nauwelick ghelesen en can. Voert tot Voerburch tusschen Delft ende den Haghe, dat oeck een groot ghevaert ende begrip gheweest is, als dat fondament bewijst, dat men daghelixs uutgraeft. Voert tusschen Monster ende Naeldwijc is een stenen colomne ghevonden mit sekere opscriften. Item, tot Egmont int cloester, in des sgraven sale. Tot Alphen, buten Leyden, worden oec vele vreemdicheden ghevonden. Item tot Loendersloot by Uutrecht sijn oeck oude stenen tomben myt Roomsche letteren uutghegraven, ghevonden ende tot meer andere plaetsen. [92r]

Een voorrede van de grafelijkheid van Holland.

Dat V kapittel.

Eer dat we komen tot de eerste graaf van Holland is het nodig in het kort te verhalen van de gelegenheid, eigenschap, scheiding en oudheid van het land Holland. [91v]

Holland is een kleine provincie die men overal in 6 of 7 uren tijd met de voeten uitgaan mag. Dit land heeft gelegen aan de oostzijde Friesland. Aan de zuidzijde Brabant. Aan de westzijde Vlaanderen en aan de Noordzee de Noordzee en ligt recht neffens tegenover Engeland. Het is een bol of hol lang, broekachtig en waterig en is gerekend voor het eiland dat in de Rijn gelegen is waar veel armen van de zee in lopen en de Rijn van achteren mede en ook de Maas van Gorinchem af tot Staalduinen. Het heeft veel meren en staande wateren, goede weiden vol van beesten en in sommige plaatsen zeer vruchtbaar en groeizaam van zaad land en teelland. En heeft kleine en lustige bosjes en wildernissen waar veel wildbraad in is om te jagen. Hier is een rijk volk dat zich ter zee en water geneert om zijn koopmanschap. Dit land is mede onder de Duitsers gerekend naar de gelegenheid, heerschappij, spraak en zeden. Dat volk is fris van lijf, sterk van krachten, gewoonlijk groot van statuur, koen van gemoed, eerzaam van aanzicht, goed van zeden en minnelijk van woorden, Godsvruchtig, trouw en vreedzaam van naturen als hen geen ongelijk geschiedt. In dit land wonen die Batavieren, de Chatten, de Kennemers, de Friezen en de Frisiabonen. Tenslotte om van de oudheid van dit land te spreken zo is het te weten in het algemeen dat dit land eerst en meer met de schepen dan met de voeten gevonden is en dat vanwege de gebergten, duinen en wildernissen. En hierom zo zijn allereerst in Europa de plaatsen en eilanden aan de zee, rivieren en wateren gelegen bewoond geweest als Itali, Spanje, Frankrijk en andere eilanden daarbij, waarvan Holland de minste niet is van nering en lust. Want het was al bij de patriarch Isaac tijd bewoont geweest; onder Mozes tijden door koningen geregeerd; onder Sampsonՠs tijden bij de Trojanen weer begrepen en daarna bewoond van de Chatten vanwege onderlinge twist die ze in hun oude en eerste landen plagen te hebben; en zo voort van de Romeinen voor en na Christus geboorte zeer verbeterd en vermeerderd want ze brachten daartoe steenbakkers, timmerlieden, metselaars en bedijkers die dit land alstoen nog onder de afspoeling en oploop der zee lag gebracht hebben tot een lustig provincie die nu eensdeels van de Friezen en Frisiabonen, Chatten en Cananefaten, eensdeels van de Batavieren en Betavoduren bewoond werd. Waarom dat het ook altijd in de verhalen van de Romeinen Batavia genoemd is; en nu Holland, en komt zeer overeen naar de eigenschap der spraak. Want Batavia sorteert en neemt zijn naam van de diepte of hoogte naar de Latijnse of Waalse spraak dat ook met onze taal zeer overeenkomt, in dien dat wij het noemen Holland, want het hol en bol is, hoewel dat sommige het noemende Holhet land, zoals men nog vindt in oude brieven der graven van Holland. Maar deze naam komt niet overeen met Batavia naar voorgaande betekenis. De oudheid van ons land betuigen ons de oude burchten voormaals hier in dit land van den Romeinen gesticht tegen de overvallen der Barbaren en andere zeerovers. Welke vervallen huizen en stenen met zeker opschrift op heden in onze tijden nog gevonden worden in vele diverse plaatsen als in het jaar 1502 toen te Romenburcht buiten Leiden, waar men hedendaags menigerlei vreemde dingen vind van bebouwing en timmerwerk ter aarde toe en onder de aarden verwoest van afgoden en andere kostbaarheden van gesteenten en uitgegraven stenen met opschrift, die men nauwelijks lezen kan. Voort te Voorburg tussen Delft en Den Haag dat ook een groot bouwwerk en begrip geweest is als dat fundament bewijst dat men dagelijks uitgraaft. Voort tussen Monster en Naaldwijk is een stenen kolom gevonden met zeker opschrift. Item, te Egmond in het klooster in de graven zaal. Te Alphen, buiten Leiden, worden ook vele vreemdheden gevonden. Item, te Loenersloot bij Utrecht zijn ook oude stenen tomben met Roomse letters uitgegraven, gevonden en tot meer andere plaatsen. [92r]

Uut allen desen voernoemden antiquieten, titulen ende opscriften, die men noch dagelicxs vindet ende siet, mach men sekerlic mercken ende weten die outheit ende vierlicheit des lants van Hollant; dwelck die Romeinen mit hoer sloten voermaels alsoe beset hebben ende boven andere nacien vercoren als voer gheseyt is, ende men oec claerlic verstaen mach uuter naersticheit ende arbeyt, die die Romeinen in onsen desen landen gedaen hebben. Want en haddet hen niet hoechlic ter herten gegaen, Lucius Septimius Severus ende Marcus Aurelius Anthoninus, keyseren van Romen, en hadden nimmermeer hoer oude vervallen wapenhuys staende buten Leyden tot Romenburch weder opgetimmert ende mit groten costen gerepareert; want si dit voerseyde slot dat van hoer voersaten lange tijt voer Cristus gheboert eens volmaectelic ghesticht was, hebben wederom sijn vervallen muren, toornen ende woningen beghinnen te repareren int jaer Ons Heren C ende XCVI, ende hebbent eerst volmaect ende voleindt int jaer Ons Heren CC ende XVI, dats in de spacie van XXX jaren. Waerom dat men dese voerseyde reden mit recht wel gheloven mach, want men twerck van dien daghelicxs mitter keyseren namen, dye doe regeerden tot een ewige memorie, voer ogen siet. Dit is nu cortelick gheseyt van der situacie, gheleghentheit, proprieteyten, profiten, delinghe ende outheit van Hollandt. So willen wi nu in den eersten verclaren, van wien ende wanneer dat dit landt als een graefschap uutghegheven is, ende daerna van wien dattet gheregeert ende beheert is gheweest totten jaren Ons Heren M CCCCC ende XVI. [92v]

Want nu in dese onse cronike mentie gemaect wert ende haer beghinne anneempt van die scheppinge ende makinge des werlts, mit al datter inne es, begripende in haer historijs gewijs aller ouden gesten van des werelts beghinne totten tsegenwoerdigen jare Ons Heren XV C ende XVI, verhalende int cort, ende also veel alst van node is totter historien, die ofcoemst, voertgang ende versmadeliken doot ons Heren Jhesu Christi, Schepper hemelrijcks ende aertrijcks, des uppersten paeus, mit sinen successoren van Sinte Pieter, der apostelen prince, tot Leonen den Thienden, onsen tsegenwoerdigen geestliken Vader ende Here van alle die werlt, met den oersprong des stadts van Romen, thoeft des werlts; want also Sinte Thomas int V capittel sijns derde boecx, dat hi gemaect heeft vant regement der princen, seyt uut auctoriteit Sinte Augustijns int XVIII boeck Van die Stadt Goeds, dat het den mogenden God belieft heeft die Romeinen die ghehele werlt met striden te verwinnen, opdat het wijt ende breet openbaer soude wesen die hele werlt in een geselscap des gemeen goets ende der wetten ghebrocht te wesen, uut welcker heerscappie, mogentheyt ende ghebot ghesproten sijn coningen; ende die coningen verjaecht wesende, consules ofte raden; ende na den raeden keyseren, die met vrome feyten bina die gehele werlt tot des Roemsche Rijcks onderdanicheit ghebrocht hebben, also wel an gheensits meers als an dese, tot coninc ende keyser Kaerls die Grote tiden toe, van denwelcken na der rechter linie ende ofcoemst die eerste graven van Hollant uutgesproten ende geboren, dicwil seer hoechlicken an den voerseyden keyseren ende ander mogende heren ende landen gehilict sijn geweest; alsulcx, dat die coninclicke majesteyt onses alder ghenadichste heren ende graves van Hollant, Kaerl, coninc van Arrogon, dien die mogentheit Goeds believe, langlivich gesont ende voerspoedich te sparen, up dese tijt is veel conincrijken ende landen coninc ende heer, gescepen noch veel meer landen onder sijn coninclike gehoorsaemheyt te crighen. Alle welcker landen ende andere rijcken ( van denwelcken in dese tsegenwoerdighe cronike geroert is ende ghetracteert sal werden ( gelegentheden tmeeste deel ons onbekent sijn. Om nu hierinne te voersien, ende dat een yeghelic int cort sekerder soude moghen wesen van den voornoemde landen, ende hebben enighe kennisse van dye gheleghentheden, van dien alsoe wel van landen als van der zee rivieren ende berghen, so hebbe ick dese tseghenwoerdige figuer hierby doen printen, uut den welcken men als in een spiegel mach hebben kennisse van datter voorscreven is, alsoe veel alst moghelick is. [93r]

Uit al deze voorgenoemde antikwiteiten, titels en opschriften die men nog dagelijks vindt en ziet mag men zeker merken en weten de oudheid en helder van het land van Holland; wat de Romeinen met hun burchten voormaals alzo bezet hebben en boven andere naties gekozen en men ook duidelijk verstaan mag uit de vlijt en arbeid die di Romeinen in onze landen gedaan hebben. Want had het hen niet zeer ter haren gegaan, Lucius Septimius Severus en Marcus Aurelius Antoninus, keizers van Rome, hadden nimmermeer hun oude vervallen wapenhuis dat staat buiten Leiden tot Romenburcht weer opgetimmerd en met grote kosten gerepareerd; want ze dit slot dat van hun voorzaten lange tijd voor Christus geboorte eens volmaakt gesticht was hebben wederom zijn vervallen muren, torens en woningen beginnen te repareren in het jaar Ons Heren 191 heb het eerst volmaakt en voleindt in het jaar Ons Heren 216, dat is in de tijd van 30 jaren. Waarom dat men deze reden met recht wel geloven mag want men mag het werk ervan dagelijks met de namen van de keizers die toen regeerden tot een eeuwige memorie voor ogen zien. Dit is nu kort gezegd van de situatie, gelegenheid, eigenschapen, profijten, verdeling en oudheid van Holland. Zo willen we nu eerst verklaren van wie en wanneer dat dit land als een graafschap uitgegeven is en daarna van wie dat het geregeerd en beheerd is geweest tot de jaren Ons Heren 1516. [92v]

Want nu in deze onze kroniek mentie gemaakt werd en haar begin aanneemt van de schepping en het maken der wereld, met alles dat er in is omdat in zich historie-vormig alle ouden verhalen van de wereld van het begin tot het tegenwoordige jaar Ons Heren 1216 en verhalen in het kort en alzo veel als het nodig is tot de histories de afkomst, voortgang en smadelijke dood onze Heren Jezus Christus, Schepper van hemelrijk en aardrijk, de oppersten paus, met zijn opvolgers van Sint Petrus, de apostelen prins, tot Leo de Tiende, onze tegenwoordige geestelijken Vader en Heer van de hele wereld, met de oorsprong van de stad Rome, het hoofd van de wereld; want alzo Sint Thomas in het 5^de kapittel van zijn derde boek dat hij gemaakt heeft van het regiment der prinsen,z egt uit autoriteit Sint Augustinus in het 18^de boek Van de Stadt Gods dat het de vermogende God belieft heeft de Romeinen de gehele wereld met strijd te overwinnen opdat het wijd en breed openbaar zou wezen de hele wereld in een gezelschap van algemeen goed en de wetten gebracht te worden, uit welke heerschappij, mogendheid en gebod gesproten zijn koningen; en de koningen die verjaagd waren consuls of raden; en na de raden keizers die met dappere feiten bijna de gehele wereld tot de Roomse rijks onderdanigheid gebracht hebben, alzo wel aan gene zijde van de zee als aan deze, tot koning en keizer Karel de Grote tijden toe waarvan naar de rechte linie en afkomst de eerste graven van Holland uitgesproten en geboren en vaak zeer hoog aan die voorgenoemde keizers en andere vermogende heren en landen gehuwelijkt zijn geweest; al zulks dat de koninklijke majesteit ons aller genadigste heer en graaf van Holland, Karel, koning van Aragon, die de mogendheid Gods belieft, lang levend, gezond en voorspoedig te sparen op deze tijd is veel koninkrijken en landen koning en heer, geschapen nog veel meer landen onder zijn koninklijke gehoorzaamheid te krijgen. Al die landen en andere rijken (waarvan in deze tegenwoordige kroniek aangeroerd en behandeld zal worden (gelegenheden het meeste deel ons onbekend zijn. Om nu hierin te voorzien en dat iedereen in het kort zekerder zou mogen wezen van die landen hebben enige kennis van de gelegenheden van die alzo wel van landen als van de zee rivieren en bergen zo heb ik deze tegenwoordige figuur hierbij laten printen waaruit men als in een spiegel mag hebben kennis van dat er voorschreven is, alzo veel als het mogelijk is. [93r]

Hier beghint dat anderde principael deel van dese tsegenwoerdige cronike, in denwelcken getracteert wert van den eersten grave met sine nacomelingen van Hollant, totter tijt dat het graefscap comt ant huys van Borgondien.

Al ist, dat des historijs cortheyt nyet en hengt verde ende wijt van haer te dwalen, nochtans, omdat het nu tijt is, ende doerde van die voerghenomen cronyke eyscht, dat wi van den graven van Hollandt tracteren, verhalende in wat manieren ende van wien dat voornoemde lant onder gehoersaemheyt eens prins ende graves gecomen is, heb ic voer mi genomen, achtervolgende dye sentencie van Sinte Thomas in een tractaetgen dat hi gemaect heeft van tregiment der princen, te verhalen der coninghen, princen ende vorsten oersprong, ende oft den landen nutter is gheregeert te werden van enen prince, dan van vele.

In allen dingen die tot enich eynde gheordineert werden, denwelken ghevalt also ofte anders voert te gaen, es noet yet dat het schict, waerdoer dat het directelic coemt tot een behoerlick eynde: Een schip dat doer cracht van verscheyden winden in verscheyden plaetsen beroert wert, en soude in sijn rechte haven niet comen, ten waer dat het doer cloecheit des stiermans ghestiert werde tot die haven. Nu ghevalt het die menschen tot hoer voergenomen einde versceydelic voert te gaen, twelc die versceidenheyt der menschen naersticheden ende werken bewijst; hieromme behoeft dye mensch yemant die hem ordineert totten einde. Enen ygelicken mensch is ingeentet tlicht des redens, mit welcke licht hi in sinen werken geordineert wert totten eynde. Waert bi also, dat het den mensche bequaem ware up hemselven te leven, alst veel dieren es, soe en soude hij geen ander ordineerder ofte scicker behoeven tot sijn begeerde eynde; mer een yegelic soude hemselven een regent wesen, onder God den uppersten Coninc, also verde als hi doer tlicht des redens van God hem gegeven hemselven in sinen wercken schicte ende ordineerde. Het is den mensche natuerlic te wesen een gesellic dier, levende in veelheit, meer dan alle andere dieren. Twelc die natuerlicke noottrufticheit bewijst; want anderen dieren heeft die natuer bereyt spijs; decselen, als der haren veelheit; bescermingen, als hoernen, tanden, clawen ofte tenminsten snelheyt om wech te lopen. Die mensch is gemaect dat die natuer van desen hem gheen bereyt en heeft, mer in die plaetse van dien allen is hem gegeven redelicheit waerdoer hi hemselven alle dye dinghen met den dienst sijnre handen soude mogen bereiden; tot welcke dinghen al te bereyden en is een mensch niet genoech; want een mensch bi hemselven en soude niet genoech hebbende mogen sijn leven overbrengen. Hieromme ist de mensche natuerlic te leven int geselschap van veel. Dat meer is: anderen dieren is ingeset een const ende cloecheyt tot al dat hem nut ofte scadelic is, gelijc een schaep dat natuerlic vermoet den wolf, sinen viant; oec mede kennen sommighe dieren uut een natuerlike industri sommige medicinael cruyden, hemselven ende ander dinghen dye tot hoer leven noet sijn. Die mensch heeft kennisse der dingen die tot zijn leven nootsakelic [93v] sijn alleen mit kennisse int gemeen, als mogende doer redelicheit uut natuerlike beghinselen comen tot kennisse al der dingen dye tsmenschen leven noet sijn. Ten is mede niet mogelic een mensch tot alle dye dingen te comen doer sijn reden ofte verstant; is daeromme den mensche noet in veelheit te leven, up dat deen van den anderen gehulpen worde, updat verscheyden menschen om verscheyden dingen te vinden met hoer redelicheit onledich sullen sijn, te weten deen in medicinen, ende also van den anderen. Ist nu den mensche natuerlic int geselscap van veel luyden te leven, so ist noet onder den menschen een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert; want veel menschen wesende ende enen yegeliken mensche voersiende hemselven dat hem nut is, soude die veelheit in versceiden dingen ghestroyet werden, ten waer, datter yemant ware sorchdragende van tgheen dat tot het welvaren des veelheits behoert, alst lichaem des menschs ende een yegelics diers soude vergaen, ten ware dat int lichaem ware een ghemeen regerende crachte, die toesicht hadde tot alder leden ghemene goet; twelc merckende Salomon, seyt Proverbiorum XII: Waer geen bescermen en is, wert het volc verstroyt. Dit gevalt rechtlic, want eygen ende ghemeen en sijn niet een, want also veel als teygen roert, schelen se. Ende als tghemeen angaet, sijn se een. Want versceyden dingen hebben verscheyden saken. Hieromme is van noden, behalven datter beroert tot eens yegelics eygen goet yet te wesen, dat arbeyt om tgemeen ende veelder goet. Hieromme ist, dat in allen dingen die in een gheordineert werden, yet wert ghevonden dat het ander regeert. In die veelheyt alder lichamen, werden alle andere lichamen met eenderley oerde des Godlike voersienichheyts bi teerste hemelsche lichaem gheregeert; alle lichamen doir een redelike creatuer; in den mensche regeert die siele tlichaem; onder die delen des siels werden die begeerlicke ende dye men toernich maken mach crachten mit reden geregeert; onder tsmensche leden is een principael, dat al dander beroert, als thart oft hooft. Uut desen blijct, dat gheen mensch hemselven ghenoech is, ende dat daeromme van node is den mensche in veelheit te leven. Ende want eygen ende ghemeen verscheyden saken hebben, dat daeromme noet is een te wesen, dye sulcke sorghe draecht voer tgemeen, als een yegelic voer hemselven, alsulcks, dat het een den anderen niet en lette, mer voede ende vermere.

Hier begint dat volgende belangrijke deel van deze tegenwoordige kroniek, waarin gehandeld wordt van de eerste graaf met zijn nakomelingen van Holland tot de tijd dat het graafschap komt aan het huis van Boergondië.

Al is het dat de kortheid van de historie niet toestaat ver en wijdt er van te dwalen, nochtans omdat het nu tijd is en door het voorgenomen kroniek eist dat we van de graven van Holland behandelen en verhalen in wat manieren en van wie dat land onder gehoorzaamheid een prins en graaf gekomen is heb ik voor me genomen achtervolgen het vonnis van Sint Thomas in een traktaatje dat hij gemaakt heeft van het regiment der prinsen te verhalen de koningen, prinsen en vorsten oorsprong en van de nutter is geregeerd te worden van een prins dan van vele, etc. Dat laat ik staan.

Wat een provincie ofte stede nutter is: van veel, dan van enen geregeert te werden.

Dit voergeseyt wesende, is van node tondervinden, wat een provincie ofte stadt meer nut is: van veel, dan van enen geregeert te werden. Dat mach ghemerct werden uut het eynde des conincs ofte regiments, want daertoe sal eens yeghelicxs regents mening dragen te benaerstigen twelvaren van tgheen dat hij angenomen heeft te regeren. Tbetaemt enen stierman tschip, preserverende tseghens des zees periculen, in dye haven des salicheyts te voeren. Nu ist dat het goet ende heyl des gemeents is, dat haer enicheit onderhouden werde, die men noemt vrede. Welcke vrede wech gedaen wesende, vergaet het gesellic levens vruchtbaerheit. Want voerwaer, verscheyden voelende veelheyt is haerselven swaer ende lastich. Hieromme ist dat waertoe een regent des veelheits bysonder op betaemt te mercken, dat hi procureer enicheit des vredes, noch hi en raet niet wel, tensi dat hi vrede make in die onderdanige veelheyt, gelijck een medecijnmeester nyet wel en raet, tensi dat hij sinen bevolen siecke ghenese. Want nyemant en sal raets vraghen an teynde dat hi voer hem behoert te nemen, mer van den middelen met denwelcken dat men totten eynde coemt; waeromme dapostel int vierde totten Ephesen prijst des ghelovighe volcx enicheyt, segghende: Weest sorchvoudich te onderhouden enicheit des gheest in den bandt des vredes. Hieromme, hoe tregiment starcker is om des vredes enicheyt tonderhouden, also veel salt wesen nutter. Want dat seggen wi nutste te wesen, dat meest leyet ten eynde. Het is openbaer dat bi hemselven [94r] een is meer te mogen enicheyt maken, dan veel, ghelijckerwijs dalder crachtichste saeck van verwermen is bi hemselven heet te wesen. Om dese reden is nutter tregiment van een, dan van veel. Dat mede veel geensins veelheyt souden regeren, waert dat si gheheel verscheyden voelden. Hieromme is van node in veel eniching dairtoe, dat se enichsins soude mogen regeren. Veel heeten een te werden doer nakinge tot een. Daeromme regeert een bet dan veel daeruut, want si naken tot een. Hieromme regeert bet een dan veel. Dat meer is: die dinghen dye natuersghewijs gheschien, die hebben alder best, want hem dye natuer werckt allen dinghen dat best, ende alle natuerlick regiment es van een. In der leden veelheyt is een dat princepalic moveert, te weten thert. In dye deellen des ziels presideert eene cracht princepalic: die reden. Onder die byen is een coninc. In de ghehele werlt een God, Maker van al ende Regeerder. Alle veelheyt daelt van een. Hieromme ist, dat die dingen die van der const sijn, volgen dat van de natuer is, ende des const werck so veel te beter is, alst volcht die gelijckenisse dies dat in dye natuer is. Soe ist van node onder der menschen veelheyt tbeste te wesen van een geregeert te werden. Dat blijct genoech bi experientie. Want provintien ofte steden, die niet van een gheregeert en werden, sijn sieck van twisten ende vloyen hier ende daer, sonder vrede, datter schijnt vervolt te werden dat hem die Heer beclaecht doir Jheremiam in sijn XII: Veel harderen hebben minen wijngaert te niet ghemaect. Dies contrari, provincien ofte steden die van enen coninc regeert werden, verbliden hem mit vrede, bloyen met rechtvaerdicheit, ende verhogen hem met affluentie ende toevloyinge alder dingen, waeromme die Heer voir een grote gave sinen volcke doer sinen propheet beloeft te setten een hoeft, ende dat int middel van hemluyden sal wesen een prince.

Wat een provincie of stad nutter is: van veel dan van een geregeerd te worden. De volgende stukken zijn filosofie over het beheren van een land of stad, dat laat ik achter.

Also tregiment van enen coninck tbeste is, alsoe is tregiment van eenen tyran snoetste.

Dat nu tregiment van enen coninck tbeste is, is ghetoent hiervoer. Ist dan also, dat het best ende snoetste contrari sijn, so ist van node tyrannisie tquaetste te wesen. Een overste, die doer macht die hi heeft sijn ondersaten verdruct ende niet doer rechtvaerdicheyt regeert, hyet te wesen een tyran. Indien tgevalt dat qualicken geregeert wert van enen, die uut zijn regiment sijn eygen baet soect, ende niet des onderdanige gemeents, sodanigen regeerder werdt genoent een tyran. Het mach ghevallen dat weynich rijcken overvallen die ghemeent, die van den tyran niet en schelen dan in veelheit. Tgeboert mede, dat die ghemeente verdruct die rijcken; also doende ist gemeen volc als een tyran. Dies gelijck wert mede rechtvaerdich regiment gedeelt; want ist dat het gemeen goet wert geadministeert bi die gemeente, so werdt het ghenoemt politia. Het mach mede wel gheregeert werden van weinich doechtlicke mannen. Ist dat het goede ende rechtvaerdige regiment toebehoert enen, dien hiet men een coninc ofte prince. Hieromme, alsoe het meer oerbaer is een werckende cracht om enich goet te wercken te wesen een dan gedeelt, alsoe is mede quaet werckende cracht meer scadelic een wesende dan gesplittet. Uut desen ist bequaem rechtvaerdich regiment, opdat het te starcker si eens alleen te wesen. In gevalle dat het regiment van een declineert tot onrechtvaerdicheit, so ist bequaem veel luyden te regeren, opdat het te crancker si, ende malcanderen beletten. Onder donrechtvaerdige regimenten is lieliker dat het gemeen volc die rijcken verdruct, dan tyrannisie in denwelcken een overste rijck ende arm. Tselfde blijct openbaerlick, ist dat men merct quade dingen, die uut tyrannisie comen. Want een tyran versmadende tgemeen goet, soect privaet ofte eygen; hieruut volcht, dat hi sijn onderdanigen menichvoudelick beswaert ende dat na verscheydenheyt der passien dye hi onderdanich is om enige goeden te begheren, want wien die passie van begeerlicheyt besit, dye raept der ondersaten [94v] goeden. Ist dat hi onderdaen is dye hitte des torens, so stort hij om nyet bloet. Ende alsoe en mach er gheen sekerheyt wesen, mer alle dingen sijn onwijs, als men van trecht ende dat in den rechten bescreven is, scheyet; noch gheen ding en mach ghevesticht werden, dat in eens anders wille geset is. Welcke tyran niet alleen in lichamelicke dinghen dondersaten swaer is, mer belet mede hoer geestlike goede wercken; want si begeren meer overste te wesen, dan te baten, ende beletten twelvaren hoerder ondersaten, suspicerende al twelvaeren van dien te wesen afterdeel van hoer bose dominatie. Den tyrannen sijn meer suspect die goede dan quade menschen, ende altijt is desen vreemde doecht vreselick. Hieromme arbeyden dye voerscreven tyrannen, dat hoer ondersaten doechtlic wesende, niet en begripen een geest des grootmoedicheits omme niet te dragen hoer luyden ongelijcke dominacie; benaerstigende mede, dat onder den ondersaten niet en werde ghevesticht het verbant des vrientscaps, ende onderling hem nyet en verbliden met des vredes nutschapen ende profiten, opdat alsoe als deen den anderen nyet en betrouwet dondersaten tseghens hoer heerscappie niet en souden moghen deyncken noch doen, waeromme si onder donderdanighen discordien sayen; gewassen wesende, voeden se, verbiedende al dat totter menschen confederatie doen mach; poghen mede, dat se niet mogende of rijck en werden, want si suspicerende van den ondersaten na die conscientie van hoer snoden boesheyt, dat alsoe sij mogentheden ende rijcdommen om quetselick te wesen ghebruycken, als over sorgen dat niet die mogentheyt ende rijcdommen der ondersaten hemluyden schadelijck en werden. Hieruut ghevalt het, dat als dye oversten die dondersaten tot doechden inleyden souden, boesliken haten die doecht der naerstiger ondersaten, ende alsoe veel alst moghelick is, beletten. Onder tyrannen werden weinich doechtlicke menschen gevonden, want na die sentencie van Aristotiles, by dyen werden ghevonden starcke mannen, by denwelcken dalder starcste gheeert werden. Het is mede natuerlick, dat in vrese opghevoede menschen snoder werden, crighende enen knechtliken moet, ende worden cleynmoedich tot alle streng ende manlick werck. Ende dat blijc bi experientie in provincien die lang onder tyrannen sijn geweest. Waeromme seit die apostel int III capittel tot die Colosensen: Vaders, en wilt niet tot toern uwe kinderen verwecken, dat se niet cleinmoedich en werden. Dese letselen comende uut den tyrannen merckende Salomon, seyt Proverbiorum XXVIII: Als die bose regeren, vallen die menschen, want dondersaten onderdaen die boesheyt der tyrannen dwalen van die volmaectheyt der doechden; ende seyt noch eens Proverbiorum XXIX: Als dye bose menschen heerschuppie hebben, sal tgemeen volc suchten, alsof si eygen waren, ende nog eens: Als opstaen bose regenten, sullen hem dye menschen verbergen om tontgaen die wreetheyt der tyrannen. Ten is geen wonder, want een mensch sonder reden na wellust sijns sins presiderende, en scheelt nyet van den beesten, waeromme seyt Salomon, Proverbiorum XXVIII: Een onrechtich prins is een ruyschende leeu ende hongerich beer over sijn arme volc; hieromme verberghen hem die menschen van den tyrannen als van den wreden dieren. Ende tschijnt een ding wesen onderdaen te sijn enen tyran, ende een hellich beest ondergheworpen te sijn.

Het is somtijts goet die heerschuppie van enen verkeert te werden int principaetschap, daer weinich doechtlike mannen regeren.

Want nu het beste ende snoetste rijck gheleghen is int principaetschap van enen. Veel menschen werdt hatelick die coninclicke digniteyt, om der tyrannen boesheit. Sommige, als si begheren tregiment van een coninck, vallen in wreetheden der tyrannen. Ende veel regenten exerceren tyrannisie, onder decsel van coninclicke moghentheyt. Deser exempel blijct int Roemsche ghemene goet: want den coningen van tRoemsce volc uutgejaecht wesende, [95r] als si die coninclicke, of dat meer waer is, tyrannige hovaerdige nyet en mochten lyden, setteden hemselven consules, raden ende ander oversten, doer denwelcken sy begonnen geregeert te werden ende gheschict, willende trijck verwandelen in tregiment van weinich doechtlike mannen. Ende als Macrobius vertelt: het is ongheloeflick te hogen, hoe seer, vercregen hebbende vryheyt, in corte tijt dye stadt van Romen wies. Want het dicwil gevalt, dat menschen onder enen coninc levende, traechlicker tot het gemeen goet arbeyden, als vermoedende tgheen dat si tot het ghemeen goet doen, nyet hemselven te gheven, mer enen anderen, onder wiens macht si syen, die ghemeen goeden te wesen. Mer als si anmercken tghemeen goet niet te wesen in een mans macht, so en achten si tgemeen goet niet, als dat een ander toebehoert, mer een yegelic heeft daertoe een oech als tot het sijn. Waeromme dat ment met experientie bevint, dat ene stede by jaerlicxe regeerders geadministreert, dicwil meer mach, dan enich coninck, al had hi drie of vier sulcke steden. Ende cleyne diensten geeyscht van den coningen werden swaerliker ghedragen, dan grote lasten, indien die van de gemeenten den burgeren ingeset werden. Twelck in die promotie des Roemschen ghemeen goets gehouden was, wanttet tvolck wert bescreven ten oerloge; soudie werdt voer denghenen, dye in doerloghe waren vergadert; ende als die ghemeen gheltkist daertoe nyet genoech en was, quamen private rijckdommen int ghebruyck van tgemeen: alsoe seer, dat behalven gouden ringhen ende teykenen van waerdicheden, die senaet self haerselven niet goudts en lyet. Daernae, ten lesten, werdt die stat moede mit ghecontinueerde twisten, die tot burgherlicke oerlogen wyessen, met welken oerlogen hemluyden vryheit, daer si seer naerstich om gheweest hadden, uut den handen ghetoghen is; ende begonden onder die macht der keyseren te wesen, die hem int beghin niet en wouden nomen coninghen, want den Romeinen was tsconincs naem haetlic. Sommige van desen hebben tgemeen goet trouwelicken berecht, doer welcker naersticheit tRoemsche ghemeen goet vermeert ende onderhouden is. Veel van dyen sijn gheworden in haer ondersaten tyrannen, ende tseghens die vianden leuy, traech ende onmachtich, brenghende tRoemsche ghemeen goet tot niet. Gelike voertganc was int volc der Hebreen: ten eersten als si van rechteren geregeert werden ende worden van allen siden van den vianden beroeft: een yeghelick dede dat in sijnen oghen goet was. Coningen van boven hem gegeven, wesende tot hoer begheerte, ghingen van die vierte eens Goeds om dye boesheyt hoerder coninghen, ende sijn ten lesten in gevankenisse gheleyet. Van beyden siden anstaen periculen, ofte als men vreest, een tyran, schuet men tbeste regiment eens conincs, ofte als men hier begheert dye coninclicke macht, dat die verkeert wert in tyrannisie.

Dat principaetscap ist snoetste, dat meest perikels heeft.

Want het van node is te kiesen van tween een, uut welcken beyden perikel mach comen, so schijnt dat men bi sonder dat sal kiesen, daer minst quaets uut volghen mach. Al ist so, dat het principaetscap van een mach converteren ende wandelen in tyrannisie, volcht nochtans min quaets dan uut het regiment van veel, alst ghecorrumpeert werdt; want twist, die int gemeen volcht uut het regiment van veel, contrarieert tgoet des vredes, twelck ist tmeeste in die ghesellike veelheit. Welke goet des vredes niet en werdt uut gedaen doer tyrannisie, mer sommige perticulier mensche goeden werden belet; ten waer, dat die tyrannisie so groot waer, dat se in die ghehele ghemeente verwoede. Hieromme is meer te vercrigen tregiment van een, dan van veel, al ist dat uut beyde quaet mach volghen. Noch, dat schijndt meest schuwelic, daer dicwilste quaet uut mach comen, alder groetste prerikelen sijn meest die ghemeenten gecomen uut het [95v] regiment van veel dan van een. Ergo, want het gevalt menichwerf ende meer, dat uut veel yemant van die meninc tot het gemeen goet dwaelt, dan een alleen. So wanneer uut veel presydenten ofte oversten hem yemant keert van tgemeen goet, naect die veelheyt der ondersaten tperikel des twists. Want den princen twist ende volcht dat in den veelheit si twist. Ist dat een doverste is, dye heeft die meeste tijt toesicht tot het gemeen goet. In dien tgevalt dat hi sijn mening van tgemeen keert, daer en volcht niet uut, dat hi terstont geheliken voir hem neempt der ondersaten verdruckinghen. Twelc is texcesse van tyrannisie, houdende dopperste graet in snoetheit des regiments, als voir getoent is. Dairomme zijn bisonder ende meer te scuwen periculen, die uut regiment van veel luyden comen, dan alsulke, als uut gubernatie eens prins oersprong hebben. Dat meer is, ten gevalt niet min tregiment van enen te neigen tot tyrannisie dan veelder, mer dicwilder. Want twist doer tregiment van veel luyden geresen wesende, gevalt het dicwyl den enen dander te boven gaen, ende tregiment onbehoerlic tanvaerden. Twelc men uut dat dagelicx gevalt claerlic mach sien. Want volna alle veelder regiment is in tyrannisie geeynt, als in tRoemsche gemeen goet bysonder blijct; die welcke lange doer veel magistraetscappen geadministreert wesende, sijn gevallen in heimelicken haet, onderlinge twisten, burgerlijcke oerlogen ende alder wreetste tyrannen. Universaliken: ist dat yemant die voerleden wercken ende die na geschien naerstelic merct, sal bevinden tyrannisie dicwilder gewassen wesen in landen dye bi veel geregeert werden, dan in landen die bi enen here werden berecht. Ist dan alsoe, dat regiment te scuwen is om tyrannisie, ende tyrannisie niet min mer meer gewoenlic is te gevallen in tregiment van veel luyden dan van enen, so blijct het simpelic meer nut te wesen onder enen coninc te leven dan onder tregiment van veel. Hec ille. Desen concordeert, dat Philips van Leyden seyt in Methaphora preteriti ad presens: Och, hoe salich ende Godlic ist enen goeden prince alleen onderdanich te wesen, want gheensins wert vervreemt dye buerlicheit van verwoestinge, dair trijck in hemselven ghedeelt wert.

Dit is hieromme verhaelt, opdat een yegelic, liefte hebbende tot het ghemeen welvaren ende sijns selfs merckende uut dat voerscreven is, dat nyemant hemselven genoech en is, ende dat deen mensch tsanders hulp behoeft, jae, teen landt des anders dienst; ende dattet den menschen natuerlic is in geselscap te leven ende veelheyt, opdat deen van den anderen ghehulpen werde; ghemerct voert, dat het noet is een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert, opdat enen yegelicken hemselven besorgende, die veelheit niet gestroyet en werde; want het mede betaemt den regent te benaerstigen twelvaeren van tgeen dat hi angenomen heeft te regeren; ende dattet der gemeenten nutter is van enen geregeert te werden dan van veel, al ist dat in beyden perikel mach comen; want tyrannisie niet seldender, mer dicwiler gesien is te gevallen int regiment van veel luyden dan van enen; soude ontwifelic weten wat hij sinen here ende overste sculdich is voer sijn cloecheit, cracht, mogentheyt, wijsheit, maticheit ende naerstic gesorge dat sijn volc sonder sonde in vreden leve, ende dat wereltlike eer ende menschen glorie die coninclike sorge niet loens ghenoech en is. Ende gelesen hebbende dit eerste principael deel, in denwelcken bescreven wert tbeghinsel, oersprong ende voertganc onder veel ende verscheiden regenten des graefscaps van Hollant, claerliken mach bliken wat baten, nutscappen ende profiten den voirscreven lande heeft toegebrocht geregeert te werden van enen graef ende heer, comparerende tregiment van veel by een.

Hoe ende van wien dit lant van Hollant een graefscap gheworden is, ende wie dye eerste grave gheweest is.
Dat VI capittel. [96r]

Men sal weten dat in den jaren Ons Heren VIII C ende LXIII, als coninc Kaerle die Caluwe van Vrancrijck gecomen was in Brabant, in een dorp gheheten Bladelle, opter Kempen, om aldaer een generael dachvaert te houden tot bescermenisse der landen, die alsdoen in veel plaetsen van den Noormans ende Denen verwoest ende vernielt waren, so sijnder veel heren, princen ende vorsten, geestelick ende waerlick, uut Duytslant ende Walslant totter voerseyder dachvaert ende concilie ghecomen. Daer oeck dye paeus Johan dye VIII, op die tijt te Ments opten Rijn wesende, sine legaten heeft ghesent. Onder andere heren is daer mede ghecomen dye edele heer ende graef Haghene van Cleyn Troyen, dat is van Zancten, gheleghen opten Rijn tusschen dye steden Nuijs ende Cleef, brenghende mit hem sijnre suster Machtelt, Sigisbertusՠwijf, prince van Aquitanien, twee sonen. Dye outste was gheheten Walgerus, graef van Teysterbant, dat is Tiel, Bommel, Arckel, Hoesden, Altenae, Vianen, Culenburch, Bueren, Lederdam, Asperen, Hoekelom, totter Ouden Masen toe. Die jonghe soen was ghenoemt Dirck, ende en was noch niet versien ofte beghavet mit enighe landen. Mer hi was een vroem ridder, die dicwils mit sijn vader Sigisbert, hertoge in Provincien ofte Aquitanien, veel scone feyten van wapenen ende dicwils victorie vercregen hadde tegen den ongelovigen heidenen ende Saracenen, die alsdoe die landen doerliepen, ende deden groten scade ende verdriet. Ende was altijt bereyt sijn lijf te setten voer dat heylige kersten gelove, waerom dat hi oec groot was ende wel ghesien in des conincs Kaerls hof. Alsdan dese graef Hagen van Zancten, mit sinen neve, zijnre suster soen, Dirc, in deser dachvert was, heeft hij sere gearbeyt, solliciteert, ende grote instancie gedaen bi coninc Kaerl van Vrancrijc, begerende dat hi sinen neve Dirck gedachtich wilde sijn, ende begaven hem doer sine coninclicke mildicheyt mit enen plecke lants, onlancs van den Noormans ende Denen gedestrueert. Want dese Dirc sijn neve bequaem was onder tgheloef Christi te houden datgene dat van den Denen ende Noormans vernyelt was; want hij eerbaer van zeden, claer van geboerten, ende uuter cronen van Vrancrijck doir die oude Troyanen ghesproten was, starck van crachten, vroem van ghemoede, onversaecht in stride, ende een man ter wapenen in allen periculen. Dye coninc Kaerl dit horende ende tot deser bede seer geneicht wesende, gaf desen vromen prins ende ridder Dirc, hertoge [96v] Sigisberts soen, doer bede der legaten des paeus voernoemt ende doir supplicacie van grave Hagene van Zancten ende oem van desen Dirc, thele lant van Hollant, mit een deel van Oest-Vrieslant, totter rivier gheheten dye Lauwers, lopende tot Dockom, omdat hi mit sijnre vromicheit tlant soude vrien ende bescermen van den anloep der Denen ende Noermans, die alsdoe noch binnen der stat van Uutrecht woenden, ende deden den kerstenen veel scaden ende verdriets die in den landen woenden

Hoe en van wie dit land Holland een graafschap geworden is en wie de eerste graaf geweest is.
Dat VI kapittel. [96r]

Men zal weten dat in het jaar Ons Heren 863 toen koning Karel de Kale van Frankrijk gekomen was in Brabant in een dorp geheten Bladel op de Kempen om aldaar een algemene rechtszitting te houden tot bescherming der landen die toen in veel plaatsen van de Noormannen en Denen verwoest en vernield waren zo zijn er veel heren, prinsen en vorsten, geestelijke en wereldlijke uit Duitsland en Waals land tot die rechtszitting en concilie gekomen. Waar ook paus Johannes de 8^ste die te die tijd te Mainz op de Rijn was zijn legaten heeft gezonden. Onder andere heren is daar mede gekomen de edele heer en graaf Hagen van Klein Troje, dat is van Xanten, gelegen op de Rijn tussen de steden Neuss en Kleef, en bracht met hem zijn zuster Machtelt, de vrouw van Sigisbert, prins van Aquitani, twee zonen. De oudste was geheten Walgerus, graaf van Teisterbant, dat is Tiel, Bommel, Arkel, Heusden, Altena, Vianen, Culemborg, Buren, Leerdam, Asperen, Heukelom tot de Oude Maas toe. De jonge zoon was genoemd Dirk en was nog niet voorzien of begiftigd met enig land. Maar hij was een dappere ridder die vaak met zijn vader Sigisbert, hertog in Provence of Aquitani veel mooie feiten van wapens en vaak victorie verkregen had tegen de ongelovige heidenen en Saracenen die alstoen de landen doorliepen en deden groten schade en verdriet. En was altijd bereid zijn lijf te zetten voor dat heilige christen geloof waarom dat hij ook groot was en goed gezien in konings Karels hof. Alsdan deze graaf Hagen van Xanten met zijn neef de zoon van zijn zuster Dirk en deze rechtszitting heeft hij zeer gewerkt, solliciteert en grote instantie gedaan bij koning Karel van Frankrijk en begeerde dat hij zijn neef Dirk gedachtig wilde zijn en begiftigen hem door zijn koninklijke mildheid met een plek van het land dat onlangs van de Noormannen en Denen verwoest was. Want deze Dirk was bekwaam dat onder het geloof Christus te houden datgene dat van de Denen en Noormannen vernield was; want hij eerbaar van zeden, helder van geboorte en uit de kroon van Frankrijk door de oude Trojanen gesproten was, sterk van krachten, dapper van gemoed, onversaagd in strijd en een man ter wapen in alle gevaren. De koning Karel die dit hoorde en tot deze bede zeer geneigd was gaf deze dappere prins en ridder Dirk, de zoon van hertog [96v] Sigisbert door bede der legaten des paus en door verzoekschrift van graaf Hagen van Xanten en oom van deze Dirk het hele land van Holland met een deel van Oost-Friesland, tot de rivier geheten de Lauwers die loopt tot Dokkum omdat hij met zijn dapperheid het land zou bevrijden en beschermen tegen de aanloop der Denen en Noormannen die alstoen nog binnen de stad Utrecht woonden en deden de christenen veel schaden en verdriet die in de landen woonden.

Dat VII capittel.

Van der introductye ende inleydinge des eersten graefs van Hollant.

Doe dese dachvaert volent was, is coninc Kaerle dye Caluwe voernoemt opgeseten, ende quam mit desen Dirck voirseit in Hollant, want hij alsnu daer hende bij was, om den edelen prince Dirc in die possessie der province voerseyt mit gewapender hant te brengen ende te seten. Dit vernemende dye burchgrave van Leyden ende die here van Valkenburch maecten een verbant onderlinc mit malcander, ende vergaerden alle dat volc van wapenen die si crigen mochten, om den coninc Kaerle te wederstaen, ende en wouden desen Dirck voer ghenen graef ontfangen, mer begeerden te bliven mitten Vriesen onder dominacie ende vrydom des keysers. Die coninc ende dye grave Dirck dit verhorende, sijn vromelic tegens henluden ingetreden, ende hebben dair enen bloedigen strijt gheslagen om dye overhandt te houden, in denwelcken veel heren an beyden siden, ende bisonder dye burchgrave van Leiden, mitten heer van Valkenburch verslagen zijn, na welcken strijt alle dat volc van den lande hem submitteerden ende gaven in handen des conincs ende ontfinghen Dirck, grave Haghenen suster soen, voer enen wittachtigen here ende grave van Hollant ende Vrieslant.

Doe dit gesciet was, vertoech coninck Kaerle mit Dirck sijnre broeders wijfs suster zoen mit groot swaer volck van wapenen in Oest-Vrieslant, ende bedwanc se, dat si desen Dirck ontfingen ende hulden als horen erfhere, protesterende ende belyende mit horen ede dat si altijt souden obedyeren ende bliven onder dye graven van Hollant. Na welcker huldinghe coninck Kaerle weder in Vrancrijck ghetoghen is, ende liet Dirck hier in tlandt bliven, daer hi vredelic in sat, ende regeerde een weinich tijts sonder sorch ende vrese.

Van der introductie en inleiding der eerste graaf van Holland.

Dat VII kapittel.

Toen deze rechtszitting geindigd was is koning Karel de Kale opgezeten en kwam met deze Dirk in Holland want hij alsnu daartoe bij was om de edele prins Dirk in de bezitting der provincie met gewapenderhand te brengen en te zetten. Dit vernam de burchtgraaf van Leiden en de heer van Valkenburg en maakten een verbond onderling met elkaar en verzamelden al dat wapenvolk die e krijgen mochten om koning Karel te weerstaan en wilden deze Dirk voor geen graaf ontvangen, maar begeerden te blijven met de Friezen onder heerschappij en vrijheid van de keizer. De koning en graaf Dirk hoorden dit en zijn dapper tegen hen ingetreden en hebben daar een bloedige strijd geslagen om de overhand te houden waarin veel heren aan beide zijden en vooral de burchtgraaf van Leiden met de heer van Valkenburg verslagen zijn, na welke strijd al dat volk van het land zich onderwierpen en gaven in handen der koning en ontvingen Dirk, de zoon van graaf Hagen, voor een wettige heer en graaf van Holland en Friesland.

Toen dit gebeurd was vertrok koning Karel met Dirk met een groot zwaar wapenvolk in Oost-Friesland en bedwong ze zodat ze deze Dirk ontvingen en huldigden als hun erfelijke heer en drukten uit en beleden met hun eed dat ze altijd zouden gehoorzamen en blijven onder de graven van Holland. Na die huldiging is koning Karel weer in Frankrijk getrokken en liet Dirk hier in het land blijven waar hij vredig in zat en regeerde een weinig tijd zonder zorg en vrees.

Hoe grave Dirck van den Hollanders ende Vriesen verdreven wert ende weder mit macht in tlandt ghebrocht werdt.

Dat VIII capittel.

Onlanxs hierna, anmerckende dye Vriesen dat grave Dirck allene in Hollant gebleven ende in vreden was, hilden si mitten Hollanders int heimelic raet, hoe dat si den grave Dirck verdriven mochten, ende maecten tesamen een conspiracie ende verbant om dit mitten [97r] wercken te volbrengen. Grave Dirck dit vereysschende ende dit sekerlic vernomen hebbende, toech haestelic tot coninc Kaerl van Vrancrijc, ende gaf hem te kennen den opsette van sinen ondersaten ende der Vriesen. Die coninc dit horende, screef minlick brieven an den paeus Johan die VIII, die op die tijt noch te Ments was opten Rijn, begerende sijns raets wat hi hier in doen soude. Die paeus desen brief gelesen hebbende, dede hi bi hem comen die ambassiaten des conincs, ende nam den brief, ende sneet hem an lange riemen, ende sneet voert die eynden van die riemen boven of. Des avondts ghing die paeus mitten ambassiaten des conincks in enen hof, daer vele bomen stonden, cleyn ende groot, ende nam een swaert ende hilt die grote bomen boven den top of, ende dier geliken sommige van den cleynen. Dit dede hi tot III male toe. Die ambassiaten versochten an den paeus om antwoert te hebben op des conincs brief, mer si ontfingen anders geen antwoert, dan dat si den coninc souden seggen wat si van den paeus hadden ghesien int ofcorten van den brief ende der bomen, groot ende cleyn, dwelcke si alsoe volbrocht hebben. Die coninc verstaende des paeus meninge, vergaerde swaer volc van wapenen, ende quam weder in Hollant mitten vromen prins graef Dirck, ende dede bi nacht die rijcste ende mogenste van Hollant ende Vrieslant van haer bedde halen, ende des anderen daghes dat hoeft ofslaen in teghenwoerdicheit van alle den volcke, ende dier geliken dede hi mede mit sommige van der gemeenten. Als dat volc sagen des conincks ende des graven toernicheit, ende dat si niement ontsaghen, vielen si den coninc ende den grave te voete, begerende gracie ende genade, dwelck hem minlick ghegunt is, ende hebben den grave mit groter eren ende reverencie ontfangen. Ende is van nyewes ghemaect dye eerste grave van Hollant ende heer van Vrieslant doer coninc Kaerl voerseyt, hem daerof gevende enen brief mit des conincs gulden vingerlinc bezegelt, in forme ende van woorde te woerde als hierna volghet.

Hoe graaf Dirk van dn Hollanders en Friezen verdreven en weer met macht in het land gebracht werd.

Dat VIII kapittel.

Kort hierna merkten de Friezen dat graaf Dirk alleen in Holland gebleven en in vrede was en hielden met de Hollanders in een heimelijk raad hoe ze graaf Dirk verdrijven mochten en maakten tezamen een samenzwering en verbond om dit met [97r] werken te volbrengen. Graaf Dirk hoorde dit en vernam zeker en trok haastig naar koning Karel van Frankrijk en gaf hem te kennen de opzet van zijn onderzaten en de Friezen. De koning die dit hoorde schreef minlijke brieven aan paus Johannes de 8^ste die op die tijd nog te Mainz op de Rij was en begeerde zijn raad wat hij hierin doen zou. De paus die deze brief las liet bij hem komen de ambassadeurs van de koning en nam den brief en sneed het aan lange riemen en sneed voort de einden van de riemen van boven af. ’s Avonds ging de paus met de ambassadeurs van de koning in een hof waar vele bomen stonden, klein en groot, en nam een zwaard en hieuw de grote bomen boven de top af en diergelijke sommige van de kleinen. Dit deed hij tot 3 maal male toe. De ambassadeurs verzochten aan de paus om antwoord te hebben op de konings brief, maar ze ontvingen anders geen antwoord dan dat ze de koning zouden zeggen wat ze van de paus hadden gezien in het afkorten van de brief en de bomen, groot en klein, wat ze alzo volbracht hebben. De koning verstond de bedoeling van de paus en verzamelde zwaar wapenvolk en kwam weer in Holland met de dappere prins graaf Dirk en liet bij nacht de rijkste en vermogendste van Holland en Friesland van hun bed halen en de volgende dag het hoofd afslaan in tegenwoordigheid van al het volk en diergelijke deed hij mede met sommige van de gemeenten. Toen dat het volk zag de toorn van de koning en graaf en dat ze niemand ontzagen vielen de koning en de graaf te voeten en begeerde gratie en genade, wat hen minlijk gegund is en hebben de graaf met grote eer en reverentie ontvangen. En is opnieuw gemaakt de eerste graaf van Holland en heer van Friesland door koning Karelen gaf hem daarvan een brief met konings gouden ring bezegelt in vorm en van woord tot woord zoals hierna volgt.

Die copie ende tenoer des briefs van der overghifte des graefschaps van Hollant.
Dat IX capittel.

In den Name der Heyliger Drievoudicheit. Kaerl, by der gracien Goeds, coninck van Vrancrijck. Wanttet onser coninclicker hoecheit betaemt ende toebehoert dat wi onsen lieven ende ghetrouwen mit menigerley ghiften sullen eren ende gewaerdigen, soe doen wi verstaen allen kersten menschen die nu sijn ende namaels wesen sullen, dat quam in onser presencie ende tegenwoerdicheit Hagene, die edele ende eerwaerdige grave, biddende ons, dat wi geven wilden enen edelen prince ende onsen ghetrouwen dienre Diderick enige goeden, te weten die kerck van Egmont, mit al datter rechtelic toebehoert, ende voert van der plecke die men hiet Suytherdes Hage tot Fortrappe ende Kinnen toe, wes supplicacie wi goedertierlick ende waerdelick ontfangende, gonnen ende geven onsen getrouwen man Dirck voernoemt allet tlant in als voorseyt, mitten dienstluden die nu sijn ende namaels wesen sullen, mit bossche, mit marassche, wateren, weyden, ende mit allen datter toebehoert, ghebiedende dat hem nyement hinder hierin en doe, mer dat hi desen landen doer onse miltheit hem gegeven behouden, besitten ende gebruken sal: hi, ende sine nacomelingen, ten ewigen dagen, gelikerwijs hi sijn andere possessien ende goeden mit erflic recht besit. Ende want wi willen dat dese ghift vast ende gestadich blive ende onderhouden worde in der ewicheit, soe hebben wi desen brief besegelt mit onsen gulden vingherling: Kaerls signet, alre glorioeste coninck. Haghano, notarius in des aertsbischops Rutgheri ende des overste cancelliers stede, heeft gherecongnieert ende bekent. Ghegheven tot Bladelle, int dorp. Int jaer Ons Heeren achte hondert ende LXIII, opten seventiende kalende van julio, dat is op Sinte Vitus dach.

Hieruut ist seker ende kenlick na der inhoudt van desen brief, dat dat graefscap van Hollandt nyet alleen desen Dirck van coninck Kaerl van Vrancrijck [97v] ghegeven is doer begeerte des paeus Johan die VIII om tgeloef dat Sinte Willeboert hier hadde gesaeyt te onderhouden, mer bysonder als dese overghift betuget doer grote instancie ende bede van Haghene, graef van Zancten ende oem van desen Dirck, om dit lant van den vianden te beschermen; want die kerstelicke religie en mach sonder vrese ende ontsich der waerlicker heren niet staende bliven. Tis te weten dat die Voertrappe sijn ghelegen bi Casant, neffens Vlaenderen, ende Kinnen is een vloet leggende tusschen Alcmer ende die Carmelitencloester, ende heten van desen vloet Kenemers. Zuythardes Hage is nu Hillegummer beeck.

De kopie en strekking van de brief van het overgeven van het graafschap Holland.
Dat IX kapittel.

In de Naam der Heilige Drievuldigheid. Karel, bij de gratie Gods koning van Frankrijk. Want het onze koninklijke hoogheid betaamt en toebehoort dat we onze lieve en getrouwe met menigerlei giften zullen eren en gewaardigen zo laten we verstaan alle christen mensen die nu zijn en later wezen zullen dat kwam in onze presentie en tegenwoordigheid Hagen, de edele en eerwaardige graaf en bad ons dat we geven wilden een edele prins en onze getrouwe dienaar Theodorik enige goederen, te weten de kerk van Egmond met al dat er recht toebehoort en voert van de plek die men noemt Zuidhardes Hage tot Voortrap en Kinheim toe wiens verzoekschrift we goedertieren en waardig ontvangen, gunnen en geven onze getrouwe man Dirk al het land met de dienstlieden die nu zijn en later wezen zullen, met bossen, met moerassen, wateren, weiden en met alles dat er toebehoort gebieden dat hem niemand hinder hierin doet, maar dat hij deze landen door onze mildheid hem gegeven behouden, bezitten en gebruiken zal: hij en zijne nakomelingen ten eeuwige dagen, gelijkerwijs hij zijn andere bezittingen en goederen met erfelijk recht bezit. En omdat we willen dat deze gift vast en gestadig blijft en onderhouden wordt in de eeuwigheid zo hebben we deze brief bezegeld met onze gouden ring: Karels signet, aller glorieuste koning. Hagen, notarius bij aartsbisschop Rutgerus en de overste kanselier der stad heeft het erkent en bekend. Gegeven te Bladel in het dorp. In het jaar Ons Heren 863 op de zeventiende dag van juli, dat is op Sint-Vitus dag.

Hieruit is het zeker en kenbaar dat naar de inhoud van deze brief dat dat graafschap van Holland niet alleen deze Dirk van koning Karel van Frankrijk [97v] gegeven is door begeerte van paus Johannes de 8^ste om het geloof dat Sint Willebord hier had gezaaid heeft te onderhouden, maar vooral zoals deze gift betuigt door grote instantie en bede van Hagen, graaf van Xanten en oom van deze Dirk om dit land van de vijanden te beschermen; want de christelijk religie mag zonder vrees en ontzien der wereldlijke heren niet staan blijven.

Het is te weten dat de Voertrap zijn gelegen bij Cadzand neffens Vlaanderen en Kinheim is een vloed die ligt tussen Alkmaar en het Karmelietenklooster en deze vloed wordt van de Kennemers genoemd Zuidhardes Hage en is nu Hillegommer beek.

Die copie van den brief ende gifte des foreest van Walsda.
Dat X capittel.

Ende siet, doe Dirck aldus mit des conincs brieven in tgraefschap van Hollandt gheset ende gevesticht was, soe heeft hem noch hiertoe sijn moye Emme vercregen van Lodewijck, coninc van Germanien of Duytslant, horen man ende coninc Kaerls die Caluwen broeder, dat foreest van Walsda, dat is Zeelant, mit sekere brieven ende des conincs Lodewijcs gulden vingerling bezegelt in forme hierna volghende.

In der eren ende name der Heyliger Drievoudicheit, Lodewijc, bi der gracien Goeds coninc van Almanien. Wi doen verstaen onsen getrouwen die nu sijn ende namaels wesen sullen, dat Emme, onse gheminde ghesellinne ende wijf, die coninginne, ons badt oft wi gheven wouden onsen lieven ghetrouwen ende haerre suster soen grave Dirck van Hollandt, een foreest dat Walsda hiet, ende an sijn graefscap gelegen is mitten landen in als dat men weyden ende ploeghen mach, ende mitten rivieren ende wateren dier inwert ende uutwert lopen, mitten bossche ende heyde dat dien foreest toebehoert. Ende want wi ymmer geneycht sijn onser ghesellinnen begeerte te voldoen, alst betaemt, so hebben wi gegeven ende gheven grave Dirck voernoemt dat foreest mit alle sine toebehoren, also alst voer gheseyt is, vredelick te houden, te besitten ende te ghebruken, sonder yements teghen segghen voer hem ende sine nacomelinghen, oft dien hijt vercopen, uutsetten of geven wil. Ende omdat wi willen dat dese ghifte ten ewigen dagen gehouden worde, so hebben wi desen brief besegelt mit onsen vingerling van goude. Signet des conincs Lodewijcs. Gezo, cancellier in der stede van Othelrijck, aertsbiscop ende overste cancellier heeft dit overgelesen ende ondergeteykent. Gegeven in den jare Ons Heren VIII C ende LXVIII opten XIII dach in aprille.

Hieruut mach men wel verstaen, dat van Doernic of oft hoger, tot Neder-Uutrecht toe, ghelegen onder die II armen van den Rijn (welcke stat Ptholomeus Navalia noempt, omdatter die scepen bleven leggen, ende tgoet aldaer te verbomen pleghen, mer hierom nu Trajectum, dat is een oversceping, oversettinge oft overtocht genoemt is) bina al een wildernisse ende een woestelick, gryselic, vervaerlic bossche is geweest, ende was geheten tWout Sonder genaden; want wi nu claerlic in desen brieve bevinden, dattet tlant van Vlaenderen ende Zelant dat leste ende uuterste deel van Duytslant ende Bathavia, dat men nu Hollant hiet, hier voermaels al foreesten, wildernissen ende bosschagien sijn gheweest, ende nu als graefscappen uutghegheven sijn.

De kopie van de brief en gift van het bos van Walsda.
Dat X kapittel.

En ziet, toen Dirk aldus met de konings brieven in het graafschap van Holland gezet en gevestigd was zo heeft hem nog hiertoe zijn tante Emma verkregen van haar man Lodewijk, koning van Germani of Duitsland en broeder van koning Karel de Kale, dat foreest van Walsda, dat is Zeeland, met zekere brieven en verzegeld met koning Lodewijks gouden ring in de vorm die hierna volgt.

In de eer en naam der Heilige Drievuldigheid, Lodewijk, bij de gratie Gods koning van Allemagne. Wij laten verstaan onze getrouwen die nu zijn en later wezen zullen dat Emma, onze beminde gezellin en wijf de koningin, ons bad of we geven wilden onze lieve getrouwe ende zoon van haar zuster graaf Dirk van Holland een foreest dat Walsda heet en aan zijn graafschap gelegen is met de landen erin als dat men weiden en ploegen mag en met de rivieren en wateren die er inwaarts en uitwaarts lopen, met de bossen en heide dat dit bos toebehoort. En omdat we immer geneigd zijn de begeerte van onze gezellin te voldoen, zoals het betaamt, zo hebben we gegeven en heven graaf Dirk dat foreest met al zijn toebehoren alzo als het voor gezegd is vredig te houden, te bezitten en te gebruiken zonder iemand tegenzeggen voor hem en zijn nakomelingen of die hij het verkopen, uitzetten of geven wil. En omdat we willen dat deze gift ten eeuwige dagen gehouden wordt zo hebben wij deze brief bezegeld met onze gouden ring. Signet des konings Lodewijk. Gezo, kanselier in de stad van Othelrijck, aartsbisschop en overste kanselier heeft dit overgelezen en ondertekend. Gegeven in het jaar Ons Heren 869 op de 13^de dag in april.

Hieruit mag men wel verstaan dat van Doornik of hoger tot Neder-Utrecht toe gelegen onder de 2 armen van de Rijn (welke stat Ptolemaeus Navalia noemt omdat schepen bleven liggen en het goed aldaar te verbomen plegen, maar hierom nu Trajectum, dat is een overscheping, overzetting of overtocht genoemd is) bijna geheel een wildernis en een woeste, afgrijselijke en vervaarlijk bos is geweest, en was geheten het Woud Zonder genade; want we nu helder in deze brieven bevinden dat het land van Vlaanderen en Zeeland dat laatste en uiterste deel van Duitsland en Batavia dat men nu Holland heet hier voormaals geheel foreesten, wildernissen en bossen zijn geweest en nu als graafschappen uitgegeven zijn.

Van die generatie ende ofcoemst, schildtwapen ende huysvrouwe des eersten graefs van Hollandt.
Dat XI capittel.

Dese edele vorst ende prince Dirck, bi deser twe voernoemder coningen van Vrancrijc ende Duytslandt beveel, donatie, ghift ende auctoriteyt, graef ghemaect wesende van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, seer edel van gheboerten, want hi ghecomen was van den geslachte der ouder Troyanen, coningen van Vrancrijc, dat men aldus deduceren mach ende bewisen bi den linie, stamme ende generatie sijnre afcoemst: want Priaem, Troyaen, ende die eerste coninc van Vrancrijc, wan Marchomijr;Marchomijer wan Pharamont; Pharamondt wan Clodijs; Clodijs wan Merovees; Merovees wan Hilderick; Hilderic wan Clodovees, den eersten kerstenconinc; Clodovees wan Lotharijs; Lotharijs wan Chilperick; Chilperijck wan Lotharijs II; Lotharijs wan Daghobert; Daghobert [98r] wan Clodevees II; Clodovees wan Dirck; Dirck wan Hildebert; Hildebert wan Clodovees III; Clodovees wan Chilperick II; Chilperick wan Dirck, hertoech van Aquitanien; Dirck wan Lotharijs; Lotharijs wan Dirck; Dirck wan Engelrijn Martelaer; Engelrijn wan Nanfreet; Nanfreet wan Sigisbert; Sigisbert wan bi sijn wijf Machtelt, suster van Haghenen, ende Emmen, coninghinne van Almangen oft Duytslant; desen Dirck, den eersten graef van Hollandt, ende Walgheert, den outsten graef van Teysterbant, gebroederen. Dese Dirck anvaerde twapen sijnre voervaderen, want nadertijt dat Puppijn, coninc, allene wilde voeren die volle ende warachtige wapenen van Vrancrijc, en verhengde hi niet yement voert die te voeren, dan alleen die uut sinen bloede ghecomen waren, waerom dat die coninc Puppijn voirnoemt gaf Dirck, hertoech van Aquitanien, Chilpericks zoen, coninc van Vrancrijc, een sonderlinge wapen, te weten een gulden schilt, ende daerin enen roden leeuwe, getongt ende geclauweert van lasuer oft blaeuwe. Ende want dese Dirck, die eerste graef van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant neemt sijn oerspronc ende generatie van Dirc, hertoech van Aquitanien voerseit, als voer gescreven staet; soe betaemtet, dat hi mit recht dieselfde wapenen soude voeren ende gebruken als een recht oer ende ofcomer der warachtiger linie der eerste edele Fransse coningen, nederdalende van der Troyaner stamme. Waerom dat hi oec hoechlic an die croen van Francrijc gehulict is geweest, te weten dat hi tot enen wive genomen heeft Genam of Gonnam, Puppijns die minre dochter, coninc van Ytalien, des groten coninc Kaerls joncste zoen; also dat Lodewijck, deses Kaerls die Caluwen vader, dye hier Hollant uutgeeft, oem is geweest van dese Gena of Gonna, graef Dircks wijf ende Kaerls die Caluwen naeste nicht, dat is sijnre vader broeder, ende daerom sijn eyghen oems dochter. Dese graef Dirck aldus princelic gehuwet, heeft seer ridderlic die palen sijnre heerlicheyt beschermt tegens die Denen, die doe noch binnen Uutrecht woenden, ende oec diergelijken tegens die Slaven ende Wilten. Ende en konden in Hollant weder geen opslach maken, mer vielen an in Zeelant tot Aremuden. Waerom dat Lodewijc, coninc van Almangen, wes wijf dese Dircs moye was, quam mit veel Ruyssche heren tot Nimmagen, ende sende vandaen desen Dirck, grave van Hollant, tot een hulp ende onderstant tegens den Denen, een vroem ridder van Vrancken gheslacht, Lippoldus, des graven soen, wes vader was die alredoirluchtichste hertoech van Swaven. Ende heeft mit graef Dirck scone feyten bedreven in Zeelant tegen die Denen, van welcke ridder sijn gecomen die heren van Borssalen in Zeelant, na der linie ende ofcoemst hier geset. Want van Vrancken, als van der stamme, is voert gebrocht Lippolt sijn eerste zoen; van Lippolt quam die grote Maroth in Hongarien. Ende van sijn anderde soen Frederick sijn gecomen die heren van Walchy, dye edelste van Oestenrijck. Ende van desen Franck voernoemt sijn gecomen die heren van Borssalen in Zelant, daer dese ridder grote victorie ende zege hadde tegen den ongelovigen Denen, daer die coninc van Almangen, Lodewijc, seer in verblijt was; ende diergelijc oec sijn broeder coninc Kaerle die Caluwe van Vrancrijc, die alle haer dingen broederlic mit malcander deden. Ende dat si aldus dese twe graefscappen wechgaven, bina in eenre tijt, dat deden si om den gemenen oerbaer, wanttet landen waren veer van hen gelegen, omdat se veel anstoets leden van den Denen ende Noormannen die doe veel landen overvielen, waerom dat dese coningen voernoemt desen Dirck daerin setten, omdat hi dese landen voerseit mitten swaerde van des Heyligen Rijcs wegen bescermen soude van den ongelovigen, hebbende liever die manscap daerof, dan of si die heerlicheit ende landen altemael verloren hadden.

Van de generatie en afkomst en huisvrouw der eerste graaf van Holland.
Dat XI kapittel.

Deze edele vorst en prins Dirk, bij deze twee koningen van Frankrijk en Duitsland bevel, donatie, gift en autoriteit, graaf gemaakt van Holland, Zeeland en Friesland, zeer edel van geboorte, want hij was gekomen van het geslacht der oude Trojanen, koningen van Frankrijk dat men aldus afleiden mag en bewijzen bij de linie, stam en generatie van zijn afkomst: want Priamus van Troje en de eerste koning van Frankrijk won Marchomier; Marchomier won Pharamont; Pharamont won Clovis; Clovis won Merovees; Merovees won Hilderik; Hilderik won Clodovees, de eersten christenenkoning; Clodoves won Lotharius; Lotharius won Chilperic; Chilperic wan Lotharius II; Lotharius wan Dagobert; Dagobert [98r] wan Clodevees II; Clodovees wan Dirk; Dirk won Hildebert; Hildebert won Clodovees III; Clodovees won Chilperic II; Chilperic won Dirk, hertog van Aquitanië; Dirk won Lotharius; Lotharius won Dirk; Dirk won Engelrijn Martelaar; Engelrijn won Nanfreet; Nanfreet won Sigisbert; Sigisbert won bij zijn wijf Machtelt, zuster van Hagen en Emma, koninginnen van Allemagne of Duitsland; deze Dirk, de eerste graaf van Holland, en Walgheert, de oudste graaf van Teisterbant, broeders. Deze Dirk aanvaardde het wapen van zijn voorvaderen want na de tijd dat koning Pepijn alleen wilde voeren de volle en warachtige wapens van Frankrijk stond hij niet iemand toe die te voeren, dan alleen die uit zijn bloed gekomen waren, waarom dat koning Pepijn gaf Dirk, hertog van Aquitani de zoon van Chilperic, koning van Frankrijk, een bijzonder wapen, te weten een goudens schild en daarin een rode leeuw, getongd en geklauwd van lazuur of blauw. En omdat deze Dirk de eerste graaf van Holland, Zeeland en Friesland zijn oorsprong en generatie neemt van Dirk, hertog van Aquitanië; zo betaamt het dat hij met recht diezelfde wapens zou voeren en gebruiken als een rechte erfgenaam of afkomt der ware linie der eerste edele Franse koningen en neerdaalt van de Trojaanse stam. Waarom dat hij ook hoog aan de kroon van Frankrijk gehuwelijkt is geweest, te weten dat hij tot een wijf genomen heeft Geva of Gonna, de dochter van Pepijn de kleine, koning van Italië de jongste zoon van de grote koning Karel; alzo dat Lodewijk, de vader van Karel de Kale die hier Holland uitgeeft oom is geweest van deze Geva of Gonna, de naaste nicht van Karel de Kale, dat is de broeder van zijn vader en daarom zijn eigen oom dochter. Deze graaf Dirk aldus prinselijk gehuwd heeft zeer ridderlijk de palen van zijn heerlijkheid beschermt tegen de Denen die toen nog binnen Utrecht woonden en ook diergelijke tegen de Slaven en Wilten. En konden in Holland niet meer aanslag maken, maar vielen aan in Zeeland te Arnemuiden. Waarom dat Lodewijk, koning van Allemagne wiens wijf de tante van deze Dirk was, kwam met veel Russische heren te Nijmegen en zond vandaar deze Dirk, graaf van Holland, tot een hulp en onderstand tegen de Denen een dappere van Het Franken geslacht, Lippoldus, de zoon van de graaf wiens vader was de aller doorluchtigste hertog van Zwaben. En heeft met graaf Dirk mooie feiten bedreven in Zeeland tegen de Denen van welke ridder zijn gekomen de heren van Borsele in Zeeland, naar de linie en afkomst hier gezet. Want van de Franken als van de stam, is voortgebracht Lippolt, zijn eerste zoon; van Lippolt kwam de grote Maroth in Hongarije. En van zijn volgende zoon Frederik zijn gekomen de heren van Walchy, de edelste van Oostenrijk. En van deze Frank zijn gekomen de heren van Borsele in Zeeland daar deze ridder grote victorie en zege had tegen de ongelovige Denen waar de koning van Allemagne, Lodewijk, zeer in verblijd was; en diergelijke ook zijn broeder koning Karel de Kale van Frankrijk die al hun dingen broederlijk met elkaar deden. En dat ze aldus deze twee graafschappen weggaven, bijna in een tijd, dat deden ze om het algemene nut want het landen waren ver van hen gelegen omdat zee veel aanstoot leden van de Denen en Noormannen die toen veel landen overvielen, waarom dat deze koningen deze Dirk daarin zetten omdat hij deze landen met het zwaard van vanwege het Heilige Rijk beschermen zou van de ongelovigen en hadden liever manschap daarvan dan dat ze die heerlijkheid en landen helemaal verloren hadden.

Van grave Dircks broeder, gheheten Walgheert.
Dat XII capittel.

Dirck, die eerste graef van Hollant, hadde eenen broeder ghenoemt Walgheert, grave van Teysterbant; ende woende by Tyel, in een dorp gheheten Avezaet. Dese timmerde een kerck binnen Tyel, in der eren van Sinte Walburch [98v] ende sette daerin nonnen om den dienst Goeds daerin te doen. Mer na die destructie van deser kercke, sijn daerin gecomen reguliers, die daerin saten tot Adelboldts tijt die XIX biscop van Uutrecht, die oec datselfde Goedshuys, overmits outheit vervallen, repareerde ende vermaecte. Ende daerna, int jaer Ons Heren M CCC XXVIII, alsoe die burgheren van Tyel sware insolencie ende vele moeyeten andeden den proest, deken ende capittel, sijn si daeruut gesceyden op Sinte Pieter ende Pouwels dach ende ghinghen tot Aernhem. Ende doe quamen daer dye Duytsche heren van den oerden Onser Liever Vrouwen ende des hospitaels van Jherusalem, ende begonnen daer haer woninghe te nemen.

Van de broer van graaf Dirk, geheten Walgheert.
Dat XII kapittel.

Dirk, die eerste graaf van Holland, had een broeder genoemd Walgheert, graaf van Teisterbant; en woonde bij Tiel, in een dorp geheten Avezaath. Deze timmerde een kerk binnen Tiel, in de eer van Sint Walburga [98v] en zette daarin nonnen om de dienst Goeds daarin te doen. Maar na de vernietiging van deze kerk zijn daarin gekomen regulieren die daarin zaten tot Adelbold tijd de 19^de bisschop van Utrecht die ook datzelfde Godshuis dat vanwege de oudheid vervallen was repareerde en vermaakte. En daarna in het jaar Ons Heren 1328, alzo de burgers van Tiel zware onbeschaamdheid en vele moeiten deden aan de proost, deken en kapittel, zijn ze daaruit gescheiden op Sint Petrus en Paulus dag en gingen naar Arnhem. En toen kwamen daar de Duitse heren van de orde van Onze Lieve Vrouwe en het hospitaal van Jeruzalem en begonnen daar hun woning te nemen.

Hoe dat grave Dirck dede maken een houten cloester tot Egmont, daer hi in sette nonnen van Sinte Benedictus oerde.
Dat XIII capittel.

Als nu dese doerluchtighe prince graef Dirck lange tijt in rusten ende vreden hadde geseten ende out van jaren was geworden, verchiert wesende mit vele doechden, heeft hi uut groter devocien doen maken ende fonderen een cloester van houte in dat dorp van Egmont, dat men van ouden tijden Hallem plach te noemen, ende wordt daerom nu Egmont geheten, wanttet doer die clare verdiensten des heyligen confessoers Sinte Aelbrecht van allen smetten ende onreinicheit der afgoden was geemundeert ende gereynicht. Aldus is Egmont so vele te seggen als tlant dat gheemundeert ende gesuvert is. In welke cloester dese graef Dirck gheset heeft heilige ende devote, eerbare nonnen van Sinte Benedictus oerde, begavende ende versiende dat cloester van sine goeden mit milde ende betamelicke renten en goeden, daer si hair noottruft of mochten hebben ende nemen.

Hoe dat graaf Dirk liet maken een houten klooster te Egmond waar hij inzette nonnen van Sint Benedictus orde.
Dat XIII kapittel.

Toen nu deze doorluchtige prins graaf Dirk lange tijd in rust en vrede had gezeten en oud van jaren was geworden en versierd was met vele deugden heeft hij uit grote devotie laten maken en funderen een klooster van hout in dat dorp van Egmond dat men van oude tijden Hallem plag te noemen en wordt daarom nu Egmond geheten wan het door de heldere verdiensten der heilige belijder Sint Adelbertus van alle smetten en onreinheid der afgoden was gezuiverd en gereinigd. Aldus betekent Egmond zoveel als het land dat gereinigd en gezuiverd is. In welk klooster deze graaf Dirk gezet heeft heilige en devote, eerbare nonnen van Sint Benedictus orde, begiftigde en voorzag dat klooster van zijn goed met milde en betamelijke renten en goederen waar ze hun nooddruft van mochten hebben en nemen.

Item in den eersten: In Vrolen IX mansen. In Alcmere XI mansen.

In Callinge dat men nu Toghe hiet die helft van een woninge, betalende alle jaers XIIII ponden. Ende meer andere ghiften ende gaven om weder te vercrigen dat goet des ewigen levens.

Item hier is te weten dat een manse is een stucke lants oft een hoeve lants van XII morgen. Aldus als men seyt, een manse, dat sijn XII morgen lants, oft een manse is geheten een mansioen woninge ofte hofstede, dair hier voertijts XII morgen lants toe plagen te behoeren.

Item, als eerste: In Vronen 9 manse. In Alkmaar 11 manse.

In Callinge dat men nu het Oog noemt (Callantsoog) de helft van een woningen betaalde alle jaren 14 ponden. En meer andere giften en gaven om weer te verkrijgen dat goed des eeuwige leven.

Item, hier is te weten dat een manse is een stuk land of een hoeve land van 12 morgen (morgen is een kleine hectare). Aldus zoals men zegt, een manse dat zijn 12 morgen land of een manse is geheten een mansion, woning of hofstede daar hier voertijd 12 morgen land toe plagen te behoren.

Hoe Sinte Aelbrechts lichaem ghevonden wert tot Egmont.
Dat XIIII. capittel.

In dit voerseyde cloester van Egmont was een devote nonne geheten Vulfit. Deser nonnen openbaerde dye heylighe confessoer Sinte Aelbrecht in haer slape, seggende ende bevelende, dat men sijn alre heylichste gebeenten, dat geliken andere lichamen ende gebeenten diepe in der aerden leggende, op soude graven ende hoge verheffen soude, ende allen menschen thonen, om den kersten menschen te exciteren ende verwrecken tot devocien, ende dat si doer sine verdiensten van God verhoert mochten worden. Ende omdat si ymmers geen twifel hebben en soude van deser openbaringe, heeft die heilige man [99r] dese nonne tot driemael openbaert. Ende om te voldoen die regule der gehoersamheit, heeft si haer gehaest dit visioen te kennen te geven den doerluchtigen prince grave Dyrck van Hollant, denwelken die plaetse daer dese costeliken scat in verborgen lach, eygen toebehoerde. Ende also die grave in allen dingen die den heiligen kersten gelove ende der Heyliger Kercken angingen altijt gevonden is geweest een getrou werckman, also is hy nu in deser saken geweest ende gevonden een snelle volbrenger. Ende als alle dingen tot sulken feeste dyenende bereyt waren, heeft hy doen opgraven den alrecostelixsten scat ende lichaem des heyligen confessoers Sinte Albrecht. Ende als dat graf opgedaen was, so is onder die tombe gevonden een scone claerre fonteyn, die tot opten dach van huden noch vloyende is, ende vele menschen mit menigerhande siecten besmet wesende, gesont ende genesen worden. Ende als die priester die sarcke ofte tombe op ghedaen hadde, so is daer een uutermaten soeten roeke uut dat graf gecomen, recht of si in den paradise hadden geweest, ende dat cleet daer sijn heilige lichaem in gewonnen lach, is noch gans ende heel ghevonden, onverteert ende onverrot, claer ende wit; ende op zijn borste wert gevonden een scoen gulden cruys, dat een groot medecijn is geweest voer menigerley siecten an lijf ende siel, ende vandaen hebben si dat heylige lichaem mit crucen ende vanen, mit groter eren ende feesten, mit loof ende sange, daeran volgende een grote scaer volcs, gebrocht tot Egmont, ende hebben dat geset mit groter eerwaerdicheit in die kerke des voerseyden cloesters, daer dagelixs vele scone ende wonderlicke miraculen gescien doer die verdiensten des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts.

Hoe Sint Adelbertus lichaam gevonden werd te Egmond.
Dat XIIII kapittel.

In dit klooster van Egmond was een devote non geheten Vulfit. Deze non openbaarde de heilige belijder Sint Adelbertus in haar slaap en zei en beval dat men zijn allerheiligste gebeenten dat gelijk andere lichamen en gebeenten diep in de aarden liggen, op zou graven en hoog verheffen zou en alle mensen tonen om de christen mensen te exciteren en verwekken tot devotie en dat ze door zijn verdiensten van God verhoord mocht worden. En omdat ze immer geen twijfel hebben zou van deze openbaring heeft de heilige man [99r] deze non tot driemaal geopenbaard. En om te voldoen de regel der gehoorzaamheid heeft ze zich gehaast dit visioen te kennen te geven de doorluchtige prins graaf Dirk van Holland die de plaats waar deze kostbare schat in verborgen lag hem toebehoorde. En alzo de graaf in alle dingen die het heilige christen geloof en de Heilige Kerk aangingen altijd gevonden is geweest een getrouwe werkman alzo is hij nu in deze zaak geweest en gevonden een snelle volbrenger. En toen alle dingen tot die tot zulk feest dienen bereid waren heeft hij laten opgraven de aller kostbaarste schat en lichaam van de heilige belijder Sint Adelbertus. En toen dat graf opengedaan was zo is onder de tombe gevonden een mooie heldere bron die op de dag van hezen nog vloeit en vele mensen die met menigerhande ziekten besmet waren gezond en genezen werden. En toen de priester die zerk tombe open gedaan had zo is daar een uitermate zoete reuk uit dat graf gekomen, recht of het in het paradijs was geweest en dat kleed daar zijn heilige lichaam in gewonden lag is nog gans en heel gevonden, onverteerd en niet verrot, helder en wit; en op zijn borst werd gevonden een mooi gouden kruis dat een groot medicijn is geweest voor menigerlei ziekten aan lijf en ziel en vandaar hebben ze dat heilige lichaam met kruisen en vanen, met grote eer en feesten, met lof en gezang waarop een grote schaar volk volgde gebracht te Egmond en hebben dat gezet met groter eerwaardigheid in de kerk van het klooster daar dagelijks vele mooie en wonderlijke mirakels geschiedden door de verdiensten der glorieuze belijder Sint Adelbertus.

Van een mirakel dat Sinte Aelbrecht dede an desen grave Dirck.
Dat XV capittel.

Het is gesciet op eenre tijt, dat grave Dirck om enige nootlike saken wille reysen moeste in Vrieslant over dat ijs, wanttet in enen harden winter was, dat alle Vrieslant bevroren was. Ende sittende op een slede, is hi gecomen op een groot wijt water; ende als si te mits wegen waren gecomen, brack dat ijs, ende die slede, daer die grave op sat, bleef drivende opt water, mitten grave allene daerop sittende; want alle sijn dienres wechgelopen waren ende gevloden, sorgende te verdrencken. Als nu die grave sat op dye slede allene, verlaten wesende van alle menschelycken troest ende hulpe, heeft hi sijn hert ende gedachten gestuert tot die Godlike mogentheit, anropende God ende de heiligen waerden confessoer Sinte Aelbrecht, ende mittien voelde hy ende sach dat de slede daer hi op sat, drivende bleef opt water, ende en mocht niet dieper sincken dan tot des graven middel toe, niettegenstaende dat dat water daer hy mitten slede op dreef, ongrondelick diep was. Ende als sijn dienres dat sagen, dat hy dus bleef drivende, grepen si enen moet, ende sijn allencken den grave te baet ende te hulpe gecomen, ende brochten hem gesonts lijfs, mit alle dat op die slede was, behouden te wesen ten lande, danckende ende lovende God ende Sinte Aelbrecht, die hem uut dien noden ende periculen hadden verlost.

Van een mirakel dat Sint Adelbertus deed aan deze graaf Dirk.
Dat XV kapittel.

Het is op een tijd gebeurd dat graaf Dirk om enige noodzaken reizen moest in Friesland over dat ijs, want het was een harde winter zodat heel Friesland bevroren was. En zittende op een slede is hij gekomen op een groot wijd water; en toen ze in het midden waren gekomen brak dat ijs en de slede waar de graaf op zat bleef op het water drijven waar alleen de graaf op zat; want al zijn dienaars waren weg gelopen en vreesde te verdrinken. Toen nu de graaf alleen op de slede zat en was verlaten van alle menselijke troost en hulp heeft hij zijn hart en gedachten gestuurd tot de Goddelijke mogendheid en riep aan God en de heilige waardige belijder Sint Adelbertus en meteen voelde hij en zag dat de slede waar hij op zat drijven bleef op het water en mocht niet dieper zinken dan tot het midden van de graaf, niettegenstaande dat het water waar hij met de slede op dreef ondoorgrondelijk diep was. En toen zijn dienaars dat zagen dat hij dus bleef drijven grepen ze een moed en zijn geleidelijk aan de graaf te baat en te hulp gekomen en brachten hem gezond van lijf met alles dat op de slede was behouden te ten land en dankten en loofden God en Sint Adelbertus die hem uit die nood en gevaar hadden verlost.

Hoe die heilighe man Hongerus, biscop van Uutrecht, starf.
Dat XVI capittel.

In den jaer Ons Heren VIII C ende LXVI, opten XI kalende van januarius, als die heilige man Hongerus, bisscop van Uutrecht, dat bisdom X jaer hadde berecht, is hy in vreden gestorven, die overmits wreetheit der Denen ende Noormannen uut sine biscopliken stoel was verdreven, waerom men niet wel geweten en kan, waer dat hi begraven leyt, mer men geloeft sekerlick, dat hi bi God van groter verdiensten is, om sijn heylichs leven willen.

Hoe de heilige man Hunger, bisschop van Utrecht, stierf.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heren 866 op de 11^de dag van januari toen de heilige man Hunger, bisschop van Utrecht, dat bisdom 10 jaar had berecht is hij in vrede gestorven die vanwege de wreedheid der Denen en Noormannen uit zijn bisschoppelijke stoel was verdreven, waarom men niet goed geweten kan waar dat hij begraven ligt, maar men gelooft zeker dat hij bij God van grote verdiensten is vanwege zijn heilige leven.

Hoe dat Odilbaldus ghecoren wert dye XII. biscop van Uutrecht.
Dat XVII capittel.

Odibaldus, een seer devoet ende heilich man, gheboren uut Vrieslant, worde nae den doot des gloriosen biscop Hungerus ghecoren dye XII biscop van Uutrecht. Hy was een man die seer milt was, goedertieren ende rechtverdich. Ende als hi noch een clerck was, soe volbrachte hij stedelycken in der kercken den dienste Goods, ende heeft seer naerstich gheweest hem also te hebben, dat hy den Here mochte besitten, ende dat hy van den Here beseten mochte worden in sijn ewighe rijck. Hi versmade alle tijtlyke rijcdomme, ende achte die als [99v] slyck der aerden, denckende dat dyegene de mit begeerlicheden, gout oft silver of andere tijtlijcke possessie, lant of goeden besitten, dat God mit dezen Zijn deel nyet maken en wil, wanttet betaemt enen biscop dat hy den armen behulpich wesen sal ende voersien van alle tijtlicken nooottrufticheit, ende het is den priesterliken staet ene grote scande ende oneerlicheit, dat sij hem daertoe geven om tijtlike rijcdomme bieen te vergaderen. Ende als dese Odilbaldus dat bisdom mit groter eren, mit goeden exempelen ende leringe XXXIIII jaer lanck hadde berecht, is hi salichliken in den heer gestorven int jaer Ons Heren IX C, op die IIII ijdus van december, ende wert eerlicken begraven in Sinte Salvatoers monster, bi sine voervaders. Dese eerwaerdige here ende biscop hadde inpetreert ende vercregen die confirmatie der privilegien, goeden ende rechten des kercks van Uutrecht, ende hierenboven heeft hi noch mit een coninclike bulle vercregen trecht zijnre kercken, ende dye dominatie der kercken van Tijel, die alsnu van de Denen was gedestrueert, mit alle sine landen, weijden, bosschen ende andere sine toebehorn ende noch de stede van Deventer, myt alle sine tollen, tot ewigen daghen te besitten.

Hoe dat Odilbald gekozen werd de 12^de bisschop van Utrecht.
Dat XVII kapittel.

Odilbald, een zeer devoot en heilig man, geboren uit Friesland, werd na de dood van de glorieuze bisschop Hunger gekozen de 12^de bisschop van Utrecht. Hij was een man die zeer mild was, goedertieren en rechtvaardig. En toen hij nog een klerk was zo volbracht hij steeds in de kerk de dienst Gods en is zeer vlijtig geweest zich alzo te gedragen dat hij de Heer mocht bezitten en dat hij van de Heer gezeten mocht worden in zijn eeuwige rijk. Hij versmaadde alle tijdelijke rijkdom en achtte die als [99v] slijk der aarde en dacht dat diegene die met begeerlijkheden, goud of zilver of andere tijdelijke bezittingen, land of goederen bezitten dat God met dezen Zijn deel niet maken wil want het betaamt een bisschop dat hij de armen behulpzaal zal wezen en voorzien van alle tijdelijke nooddruft en het is den priesterlijke staat een grote schande en oneerlijkheid dat ze zich daartoe geven om tijdelijke rijkdom bijeen te verzamelen. En toen deze Odilbald dat bisdom met grote eer en met goede voorbeelden en lering 34 jaar lang had berecht is hij zalig in de heer gestorven in het jaar Ons Heren 9000 op de 4^de dag van december en werd fatsoenlijk begraven in Sint Salvators munster bij zijn voorvaders. Deze eerwaardige heer en bisschop had geist en verkregen de bevestiging der privilegies, goederen en rechten der kerk van Utrecht en hierboven heeft hij nog met een koninklijke bul verkregen het recht van zijn kerk en de dominantie van de kerk van Tiel die alsnu van de Denen was verwoest met al zijn landen, weiden, bossen en andere zijn toebehoren en nog de stad van Deventer met al zijn tollen te eeuwige dagen te bezitten.

Van Egilboldus die XIII biscop van Uutrecht.
Dat XVIII capittel.

Egilboldus, een heylich ende devoet man, gheboren uut Vrieslant, ende worde na den doot des gloriosen biscops Odilbaldi gecoren die XIII biscop van Uutrecht. Ende als hi van ouder ghewoenten ghewijt ende geconsacreert was, begreep hi in zijnre herten als dat dat bisdom oft die biscoplijcke ordene nyet alleen glorie ende eer, mer een grote last ende sorch was, soe is hy seer naerstich gheweest omme dye zonde der hoverdien te verwinnen mit oetmoedicheyt, toerne met sachmoedicheit, niet met lijefte. Ende heeft hem soe ghehat in zijn leven dat hy is gheweest een spieghel ende exempel van allen kersten menschen; ende als hij dus voertgaende was van dene doechde totter anderen, heeft hem God geroepen ende heeft de natuerlike dootsculde betaelt, ende is gestorven als hy dat bisdom niet langher dan ses maenden hadde berecht, op die VII kalende van october; ende als zijn uutvaert betameliken was volbrocht is hi mit groter eren begraven in Sinte Salvatoers Monster, bi sine voervaders, de andere biscoppen.

Van Egilbold de 13^de bisschop van Utrecht.
Dat XVIII kapittel.

Egilbold, een heilig en devoot man, geboren uit Friesland en werd na de dodo van de glorieuze bisschop Odilbald gekozen als 13^de bisschop van Utrecht. En toen hij van oude gewoonte gewijd en geconsacreerd was begreep hij in zijn hart als dat dat bisdom of de bisschoppelijke orde niet alleen glorie en eer, maar een grote last en zorg was en zo is zeer vlijtig geweest om de zonde der hovaardij te overwinnen met ootmoed, toorn met zachtmoedigheid, niet met liefde. En heeft hem zo gedragen in zijn leven dat hij is geweest een spiegel en voorbeeld van alle christen mensen; en toen hij dus voortging van de ene deugde tot de andere heeft hem God geroepen en heeft de natuurlijke doodschuld betaald en is gestorven toen hij dat bisdom niet langer dan zes maanden had berecht op ie 7^de dag van oktober; en toen zijn uitvaart betamelijk was volbracht is hij met grote eer begraven in Sint Salvators Munster, bij zijn voorvaders, de andere bisschoppen.

Hoe dat grave Dirck oflivich worde.
Dat XIX capittel.

Ende als dese vorstelicke prins grave Dirck vele victorien binnen sinen leven op sine vianden hadde gehat ende hy seer out was gheworden, is hi salichliken van deser werlt gesceyden, als hi die graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant hadde regeert omtrent XL jaer in den jaer Ons Heren IX C ende III, opten VI dach van october. Ende Gena oft Gonna zijn wijf, die graefinne, starf corts daerna op dye XI dach van jannuario, ende worden beyde myt groter eren begraven tot Egmont in dat nonnecloester, dat hy van sine eygen goeden eerst van hout hadde gefondeert ende gesticht.

Hoe dat graaf Dirk stierf.
Dat XIX kapittel.

En toen deze vorstelijke prins graaf Dirk vele victorie binnen zijn leven op zijn vijanden had gehad en hij zeer oud was geworden is hij zalig van deze wereld gescheiden toen hij de graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland had geregeerd omtrent 40 jaar in het jaar Ons Heren 903 op de 6^de dag van oktober. En Geva of Gonna, zijn wijf de gravin, stierf gauw daarna op de 11^de dag van januari en werden beide met grote eer begraven te Egmond in dat nonnenklooster dat hij van zijn eigen goed eerst van hout had gefundeerd en gesticht.

Van Dirck die anderde grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant ende van sine oerloghen.
Dat derde capittel.

Dirck dye tweede van dijer namen, grave Dircxs zoen, wert na sijns vaders doot die anderde grave van Hollant ende Zeelant; mer dye Vriesen en woudens niet ontfangen noch kennen voer horen here, ende bestonden te rebelleren ende en wouden voert meer nyet staen onder dye dominatien der graven van Hollant, mer si wouden vrij sitten als si plegen te doen. Dese grave Dirck nam te wive des doerluchtigen coninc Lodewijcs dochter van Vrancrijc, geheten Hildegaert, daer hi an wan den eerwaerdigen vader heer Egbert, aersbiscop van Trier; Arnulphus of Arnout, die na hem grave wert, ende een scone dochter geheten Alijt of Erlinde.

Van Dirk de volgende graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland en van zijn oorlogen.
Dat derde kapittel.

Dirk de tweede van die naam en de zoon van graaf Dirk werd na de dood van zijn vader de volgende graaf van Holland en Zeeland; maar de Friezen wilden hem niet ontvangen nog erkennen voor hun heer en bestonden te rebelleren en wilden voort meer niet staan onder de dominantie der graven van Holland, maar ze wilden vrij zitten zoals ze plagen te doen. Deze graaf Dirk nam tot wijf de dochter van de doorluchtige koning Lodewijk van Frankrijk, geheten Hildegard, waar hij aan won de eerwaardige vader heer Egbert, aartsbisschop van Trier; Arnulphus of Aarnout die na hem graaf werd en een mooie dochter geheten Adela of Erlindis.

Van II grote striden die graef Dirck hadde teghen die Vriesen daer hij victorie of hadde.
Dat IIII capittel.

Ende als die Vriesen aldus bestonden te rebelleren tegen grave Dirck ende en wouden hem niet onderdanich wesen heeft hi van stonden an vergadert uutgelesen mannen van wapenen, stout van moede, vroem van handen om te bedwingen den hoemoet ende rebelheit der ongetemder Vriesen. Ende als die grave dus veel volcs geliken tzant bi der zee sonder getal hadde vergadert, is hi stoutelicken mit ghewapender hant getreden in der Vriesen provincie ende heerlichede, mit ludende ende blasende hoornen, myt ontwonden blinckende bannieren, ende heeft vele steden ende dorpen mit geweldiger hant ingewonnen, beroeft, verbrant ende ontallic volc mitten swaerde geslagen ende gedoot. Die Vriesen dit siende, ende omdat si geen macht en hadden des graven mogentheit te wederstaen, begeerden si des graven hulde, ende wouden tot sinen geboden staen. Die grave heeft se in genaden genomen, ende si beloofden voert an te obediren ende te staen tot der graven van Hollants geboden ende diensten. Dit gedaen wesende is die grave mit grote roef, daer si alle gerijct waren, ongescent weder mitten sinen in Hollant getogen ende gekeert. Mer achlacen! ende dat scande is te seggen, als die grave weder in Hollant was ghekeert, des jaers daerna, en hebben dye Vriesen gheen gheloef gehouden, brekende ende violerende dat compact ende voerwaerden, hebben si seer wredeliken wederom rebelleert ende opgestaen tegen horen here den grave van Hollant. Want sij sijn overghetoghen myt groot swaer volck van wapenen in Hollant, bestormende de stede van Alcmer; ende dye gewonnen hebbende, sloegen sij al doot dat si vonden ende verbranden dye stede totten gronde toe of, met hem nemende enen groten roef van ghevangen besten ende ander goet. Ende togen so voert, al Kermerlant doer, verbrandende, verwoestende ende doetslaende alle dat hem resisteerde ende ter were tegens hem sette, ende quam tot Egmont [104v] ende verdestrueerden ende vernyelden dat cloester aldaer mit groter wreetheit ende onmenschelicheit. Ende dit gedaen sijnde, sijz si voert mit alle haer macht gecomen onder wegen, brandende ende verwoesteden alle die dorpen, husen ende woensteden totten burch ende dat stedeken van Leyden (dat doe so groot niet en was als si nu is) opdat si dat mede mochten winnen ende verdestrueren, als si die stede van Alcmaer hadden gedaen. Mer die vrome burchgrave van Leyden stont hem stoutelicken ende koenliken teghen mit sine poorters ende inwoenres, dat si tot hoerre meninghe niet en mochten comen. Ende die burchgrave sende terstont boden an den grave, dat hi haesteliken soude comen, ende ontseten hem, of en mocht die stede nyet langher houden. Die grave dyt vernemende, heeft hem terstont rede gemaect, ende is gecomen omtrent Leyden, beteykenende den Vriesen enen dach ende plaetse om enen strijt myt hem te vechten. Die Vriesen dit horende, en wouden den gesetten dach van den stride niet verwachten, mer begeerden van stonden an mit den grave te vechten, niet twifellende, si en souden die victorije ende overhant hebben ende houden, overmits haer grote menichte, daer si in betrouden. Waerom grave Dirck, van noots wegen, heeft bi hem vergadert vele cloeke ende vrome wapentuers uut Hollant, ende is ghegaen uut die stede van Leyden, om te bevechten der Vriesen mogentheit. Ende hoewel der Vriesen getal ende hoep wel die helfte groter was dan der Hollanderen, nochtans hebben si den Vriesen vromeliken tegen gegaen, mit hoornen ende basunen, mit ontwonden ende blinckende banniren, om enen bloedigen strijt te vechten ende dye overhant te houden. Die grave, als een onvervaert prince, is mit alle sinen heer vromelicken tegen desen Vriesen ingetreden; ende daer gesciede ene moortlike strijt, want dye Hollanders hadden hem so vromelyken ende so stouteliken, dat sij dye Vriesen so overvillen, dat si den rugge keerden ende bestonden te vlien, ende wie best lopen mochte was die beste. Ende daer bleeffer enen groten hoop verslagen. Dese bloedige strijt gesciede bi Leyden, op de stede daer nu dat cloester tot Reijnsburch staet. Ende aldus brochte de grave dese Vriesen myt groter bloetstortinghe tot sijnre obediencie ende onderdanicheyt. Ende dwanc se daertoe, dat si hoer doren van horen husen in dat oeste maecten, ende dye soe lage, dat si in den inganck bocken ende nijgen mosten, in onderdanicheit van horen rechten heer; wanttet een ombekent volc was van wanzeden. Ende deden hem weder enen eet ende hulden, ende ontfingen hem voer horen rechten geboren lantsheer, mit groter eren ende reverencien, als dat betaemde. Ende des tsjaers daerna, dede die grave opter selver plaetsen setten ende fonderen tot Goods lof, ere ende dancberheit, een scone kercke in der eren van Sinte Laurens. Welcke kerke hyer naemaels [105r] maels Petronelle, graefinne van Hollant, grave Florijs die Vetten wijf, heeft geordineert, ende daerof ghemaect een schoen, costelick convent ende cloester, ende sette daerin nonnen van Sinte Benedictus oerde, als hierna gheseyt sal worden.

Van 2 grote strijden die graaf Dirk had tegen de Friezen waar hij victorie van had.
Dat IIII kapittel.

En toen de Friezen aldus bestonden te rebelleren tegen graaf Dirk en wilden hem niet onderdanig wezen heeft hij van stonden aan verzameld uitgelezen mannen van wapens, stout van gemoed, dapper van handen om te bedwingen de hoogmoed en rebellie der ongetemde Friezen. En toen de graaf dus veel volk gelijk zond bij de zee zonder getal zonder getal is hij dapper met gewapenderhand getreden in de Friezen provincie en heerlijkheden met luide en blazende horens, met ontwonden blinkende banieren en heeft vele steden en dorpen met geweldiger hand gewonnen, beroofd, verbrand en ontelbaar volk met het zwaard geslagen en gedood. De Friezen die dit zagen en omdat ze geen macht hadden de mogendheid van de graaf te weerstaan begeerden ze de graaf hulde en wilden tot zijn geboden staan. De graaf heeft ze in genade genomen en ze beloofden voortaan te gehoorzamen te staan tot de graven van Holland geboden en diensten. Toen dit gedaan was is de graaf met grote roof, waarvan ze allen verrijkt waren, ongeschonden weer met de zijnen in Holland getrokken en gekeerd. Maar helaas! en dat schande is te zeggen, toen de graaf weer in Holland was gekeerd hebbend e Friezen het volgende jaar daarna geen belofte gehouden en braken en verkrachten dat compact en voorwaarde en zijn ze zeer wreed wederom rebelleert en opgestaan tegen hun heer de graaf van Holland. Want ze zijn overgetrokken met groot zwaar wapenvolk in Holland en bestormden de stad Alkmaar en toen ze die gewonnen hadden sloegen ze alles dood dat ze vonden en verbrandden de stad tot de grond toe af en namen met hen een grote roof van gevangen beesten en ander goed. En trokken zo voort heel Kennemerland door en verbrandden, verwoestten en sloegen dood alles dat hen tegenstond zich te verweer zette en kwamen te Egmond [104v] en verwoesten en vernielden aldaar dat klooster met grote wreedheid en onmenselijkheid. En toen dit gedaan was zijn ze voort met al hun macht gekomen en onderweg verbrandde en verwoestten ze alle dorpen, huizen en woonplaatsen tot de burcht en dat stadje Leiden (dat toen niet zo groot was als het nu is) opdat ze dat mede mochten winnen en vernielen zoals de stad Alkmaar hadden gedaan. Maar de dappere burchtgraaf van Leiden stond hen dapper en koen tegen met zijn poorters en inwoners zodat ze tot hun bedoeling niet konden komen. En de burchtgraaf zond terstond boden aan de graaf dat hij haastig zou komen en hem ontzetten of anders mocht hij die stad niet langer houden. De graaf die dit vernam heeft zich terstond gereed gemaakt en is gekomen omtrent Leiden en noemde de Friezen een dag en plaats om een strijd met hem te vechten. De Friezen die dit hoorden wilden de gezette dag van de strijd niet opwachten, maar begeerden van stonden aan met de graaf te vechten en twijfelden niet of ze zouden victorie en overhand hebben en houden vanwege hun grote menigte waar ze in vertrouwden. Waarom graaf Dirk vanwege de nood bij zich heeft verzameld vele kloeke en dappere wapenaars uit Holland en is gegaan ui de stad Leiden om te bevechten de Friezen mogendheid. En hoewel de Friezen getal en hoop wel di helft groter was dan de Hollanders, nochtans zijn ze de Friezen dapper tegengegaan met horens en bazuinen, met ontwonden en blinkende banieren om een bloedige strijd te vechten en de overhand te houden. De graaf als een onvervaarde prins is met al zijn leger dapper tegen deze Friezen ingetreden; en daar geschiedde een moorddadige strijd, want de Hollanders hielden zich zo dapper en stout zodat ze de Friezen zo overvielen dat ze de rug keerden en bestonden te vlieden en wie het beste lopen mocht was de beste. En daar bleef een grote hoop verslagen. Deze bloedige strijd geschiedde bij Leiden op de plaats daar nu dat klooster tet Rijnsburg staat. En aldus bracht de graaf deze Friezen met grote bloedstorting tot zijn gehoorzaamheid en onderdanigheid. En dwong ze daartoe dat ze hun deuren van hun huizen in het oosten maakten en dat die zo laag zodat ze bij de ingang moesten bukken en nijgen in onderdanigheid van hun rechte heer; want het was een onbekend volk van zeden. En deden hem weer een eed en hulde en ontvingen hem voor hun rechte geboren landsheer met grote eer en reverentie zoals dat betaamde. En het jaar daarna liet de graaf op dezelfde plaats zetten en funderen tot Gods lof, eer en dankbaarheid een mooie kerk in de eer van Sint Laurentius. Welke kerk hier later [105r] Petronella, gravin van Holland en vrouw van graaf Floris de Vette, heeft geordineerd en daarvan gemaakt een mooi, kostbaar convent en klooster en zette daarin nonnen van Sint Benedictus orde, alzo hierna gezegd zal worden.

Hoe grave Dirck dat cloester van Egmont dede van steen maken, ende nam die nonnen daeruut.
Dat V capittel.

Als nu grave Dirc dese Vriesen aldus hadde verwonnen ende onder sine subjectie ghebrocht, heeft hi dat verwoeste cloester van Egmont, dat sijn vader van hout hadde doen maken, ofghebroken, ende heeft dat van nyewes weder angeleyt ende doen repareren ende maken, tot sine grote costen, van steen. Ende hi versette dye nonnen, ende dede daer incomen monicken van Sinte Benedictus oerde; op, alst van node waer ende die Vriesen weder rebelleerden, dat si hem te bet souden wederstaen ende voer den Vriesen beschermen. Ende die grave nam dese nonnen voerseit, ende sette die niet verde van der stede van Haerlem, bi dat dorp geheten Heemstede, op een plaetse genoemt Bennenbroeck, ende verboet hen, dat si geen nonnen meer voert annemen souden oft doen cleden, opdat, als hoerre personen ontbrake ende haer leven ten eynde ware gecomen, ende si alle verstorven waren, dat alsdan die renten comen ende succederen souden an dat convent ende cloester van Egmondt. Aldus heeft dese vorstelicke prins, die een sonderlinghe liefhebber ende vuerich navolger sijns vaders ynnicheyt dese kercke voerseyt in der eren des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts, mit groter expensen ende costen van steen doen maken; want in dat sandighe landt en was doe ter tijt niet te crigen die overvloedicheit des steens ende calxs, waerom dattet hem te moyelicker viel ende costelicker, so groten swaren werck in sulcken sandighen ende dorren landt te fonderen ende te stichten. Ende dat costelicke pant des heiligen preciosen lichaems Sinte Aelbrechts, dat daer lach in enen stenen sarcke oft tombe, heeft hi eerwaerdelicken doen leggen in eenen costelicken wel gechierden casse; ende opdat hem ymmers niet gebreken soude an dat loen des ewigen ende toecomende salicheyts, so heeft hi daerbi geset broeders van goeden leven, ende die die observancie ende regule des strenge oerdens van Sinte Benedictus souden onderhouden, ende God daghelixs een bequaem sacrificie offeren, ende den dienst Goeds mit ynnicheyt volbrengen souden. Denwelcken broeders hij oec versach mit scone renten ende goeden tot hoerre dagelixen nootrufticheyt. Want daer eerst by ordinancie ende insettinghe sijns vaders die nonnen aldair een heilich leven hadden gheleyt, mer om der Vriesen oplopinghe ende stadighe anvechtinghe, so en wast in haerre macht nyet dye observancie ende regule nae hoerre goede meninghe te onderhouden. Ende aldus so werdt daer gheset tot hoerre eerste abt een devoet ende eerbaer man van leven, gheheten Wonoboldus; ende als hij desen last an hadde ghenomen, heeft hij als een [105v] ghetrou dispensier ende rentemeester dye gheestlicke goeden mit dieghene die hem bevolen waren sine ondersaten mit wijsheden te regeren ende waerdelijcken voer te wesen.

Hoe graaf Dirk dat klooster van Egmond van steen liet maken en nam de nonnen daaruit.
Dat V kapittel.

Toen nu graaf Dirk deze Friezen aldus had overwonnen en onder zijn onderwerping gebracht heeft hij dat verwoeste klooster van Egmond, dat zijn vader van hout had laten maken, afgebroken en heeft dat opnieuw weer opgebouwd en laten repareren en maken tot zijn grote kosten van steen. En hij verzette de nonnen en liet daarin komen monniken van Sint Benedictus orde; opdat, als het nodig was en de Friezen weer rebelleerden, dat ze hen te beter zouden weerstaan en voor de Friezen beschermen. En d graaf nam deze nonnen en zette ze niet ver van de stad Haarlem bij dat dorp geheten Heemstede op een plaats genoemd Benningbroek en verbood hen dat ze geen nonnen meer voort aannemen zouden of laten kleden opdat, als van hen en persoon ontbrak en haar leven ten einde was gekomen en ze allen gestorven waren dat alsdan de renten komen en opvolgen zou aan dat convent en klooster van Egmond. Aldus heeft deze vorstelijke prins, die een bijzondere liefhebber en vurige navolger zijn vaders innigheid van deze kerk in de eer der glorieuze belijder Sint Adelbertus met grote expensieve kosten van steen had laten maken; want in dat zanderige land was toentertijd niet te krijgen die overvloed van stenen en kalk, waarom dat het hem te moeilijker viel en kostbaarder en duurder zoՠn groot zwaar werk in zulke zanderige en dor land te funderen en te stichten. En dat kostbare pand der heiligen precieuze lichaam van Sint Adelbertus dat daar lag in een stenen zerk of tombe heeft hij eerwaardig laten leggen in een kostbare goed versierde kast; en opdat hem immers niet ontbreken zou aan het loon van de eeuwige en toekomende zaligheid zo heeft hij daarbij gezet broeders van het goede leven en die de observatie en regels van de strenge orde van Sint Benedictus zouden onderhouden en God dagelijks een bekwaam offer offeren en de dienst Gods met innigheid zouden volbrengen. Welke broeders hij ook voorzag met mooie renten en goederen tot hun dagelijks nooddruft. Want daar eerst bij ordinantie en instelling van zijn vader de nonnen aldaar een heilig leven hadden geleid, mar vanwege de Friezen oplopen en gestadige bevechten zo was het niet in hun macht de observatie en regels naar hun goede mening te onderhouden. En aldus zo werd daar gezet als hun eerste abt een devoot en eerbaar man van leven, geheten Wonoboldus; en toen hij deze last aangenomen had heeft hij als een [105v] getrouwe beheerder en rentmeester de geestelijke goederen met diegene die hem bevolen waren zijn onderzaten met wijsheid te regeren en waardig voor te wezen.

Van II schone miraculen die Sinte Aelbrecht bewees an desen grave Dircks twee kinderen.
Dat VI capittel.

Dese grave Dirc, als voerseyt is, hadde enen soen, gheheten Egbert; dye welcken hem mit gansser herten gegeven heeft tot een gheestelijck leven om God te dienen, ende was gheworden subdiaken, dat is, dat hi die epistel in der missen singen oft lesen mochte. So worde dese jonge, wesende in sinen bloyende joecht, des dages na Palmdach, bevangen mit een groter, starcker, barnender coertse ofte zaghe, durende tot die hoechtijt des gloriosen confessoers Sinte Aelbrechts, denwelcken men hout op den VII kalende van julio, dat is des dages na Sinte Johans Baptisten dach geboerte tot midsomer. Ende als hij mit groter betrouwen, doer die verdiensten des heiligen confessoers gaerne mede geweest hadde ende hem daertoe bestelt hadde om te wesen in den dienst van deser groter hoechtijt ende feeste, so is hi also volcomeliken van alle siecten ende qualen ontbonden ende verlost gheworden, als oft hi nye mitter siecten beroert en hadde gheweest, ende is mit groter blischappen vervolt, ende bereyde hem mit groter devocien te gaen totter hoechtijt ende feeste te voldoen sijn diensticheit, dye hi langhe begheert hadde. Van desen lieven, devoten ende edelen jonge Egbert, hoe dat hij hem gehadt heeft in sijn bisscoplicke officie ende oerdene, sal na geseyt worden. Ende als voer geseyt is, so hadde dese graef Dirck een uutnemende schoen dochter, gheheten Alijt oft Erlindt. Dese scone maghet ende joncfrouwe was lange tijt ghequelt van grote siecten, dat si mits dient gesichte van haer een oghe verloren hadde. Mer doer die grote verdiensten des heylighen confessoers Sinte Aelbrecht heeft si haer gesichte weder geheel ende gansselic vercregen, daer si ende haer ouders seer of verblijt waren, God ende den Heyligen Confessoer lovende ende danckende van die grote benificien ende weldaden.

Van 2 mooie mirakels die Sint Adelbertus bewees aan deze graaf Dirk zijn twee kinderen.
Dat VI kapittel.

Deze graaf Dirk had een zoon geheten Egbert; die hem met ganse hart gegeven heeft tot een geestelijk leven om God te dienen en was geworden subdiaken, dat is dat hij het epistel in de missen zingen of lezen mocht. Zo werd hij nog jong zijnde in zijn bloeiende jeugd de dag na Palmzondag bevangen met een grote, sterke, brandende koorts dat duurde tot de hoogtijd van de glorieuze belijder Sint Adelbertus die men houdt op de 7^de dag van juli, dat is de dag na Sint Johannes de Doper dag geboorte tot midzomer. En toen hij met groot vertrouwen door de verdiensten der heilige belijder graag mee had geweest en zich daartoe besteld had om te wezen in de dienst van deze grote hoogtijdag en feest zo is hij alzo volkomen van alle ziekte en kwalen ontbonden en verlost geworden alsof hij nooit van deze ziekte bewogen was geweest en is met grote blijdschap vervuld en bereidde zich met grote devotie te gaan tot de hoogtijd en feest te voldoen zijn dienst die hij lang begeerd had. Van deze lieve, devote en edele jonge Egbert, hoe dat hij hem gehad heeft in zijn bisschoppelijke officie en orde zal hierna gezegd worden. En zo had deze graaf Dirk een uitnemend mooie dochter, geheten Adela of Erlindis. Deze mooie maagd en jonkvrouw was lange tijd gekweld van grote ziekten zodat ze mits die het gezicht van een van haar ogen verloren had. Maar door de grote verdiensten der heilige belijder Sint Adelbertus heeft ze haar gezicht weer gans en geheel verkregen waarvan ze en haar ouders zeer verblijd waren en loofden en dankten God en de Heilige Belijder van die grote zegeningen en weldaden.

Van die donatien ende ghiften die grave Dirc gaf dat cloester ende broeders tot Egmont.
Dat VII capittel.

Dese grave, uut rechter devocien, ende om te vercrighen ende deelachtich te wesen dat loen des ewighen levens, heeft die kerck ende tcloester van Egmondt ghedoteert, beghavet ende versien met milde aelmissen, goeden, possessien van renten ende landen. In den eersten heeft hij geoffert ende ghegheven den heylighen confessoer Sinte Aelbrecht ende der kercken van Egmont voerseyt, een boeck gheheten Historia Tripertita; ende een boeck, dair ingescreven stont die text des heylighen Evangelij, buten omme gecleet ende bedect met root blinckende gout ende vele costelijcke ghesteenten. Ende dye edele ende devote graefinne, sijn huysvrouwe Hildegaert, offerde ende gaf den voerseyden heyligen confessoer ende der kercken van Egmont enen schonen gulden tafel ende outaer, mit menigherley costelicke ghesteente verchiert ende blinckende. Ende int opperste van deser tafele des outaers stont ene costelijcke blinckende steen, dye alle dat choer des nachtes verlichte, gelijcken of daer een barnende kaerse in ghestaen hadde. Ende dese steen wert heimelicken ende dieflicken uut deser casse ghestolen, want, als men seyt, soe hadde dese steen sulcken virtuyt ende cracht over hem, dat so wie die an hem droech, die ghing onsienlick, bi dage ende nachte. Hierenboven so begaefde die grave ende zijn huysvrouwe dat voerseyde cloester mit vele possessien van landen ende goeden, als in Scaghen, ses mansen. In Harragen XI mansen ende een vierendeel. In Remigom VIII mansen, bi dat cloester II mansen, tusschen dat dorp Elebentere Hemerck dwelc men heet Siterhem IIII mansen ende een half. In Wijmnen een manse ende een half ende van dyer Maesen voert tot Aren toe, alle dat lant ghebout ende ongebout, weyen ende velden, waeruut [106r] dat te verstaen is, dat alle dat landt datter leit tusschen Aremerswet ende Wijnnerswet toebehoerde dat cloester. Aremerswet is gelegen an die zuytside des cloesters beneden Bachem, ende Wijnnerswet is gelegen an die noortside des cloesters bij Wijnnen, als men dat mercken mach. Daerenboven hebben si noch gegeven dat convent voerseyt in Wallehem III mansen; in Osden II mansen ende een halve; in Lijmben VII mansen ende een halve; in Sunthem II mansen; in Haren XIII mansen ende een halve, ende noch aldaer IX mansen. In Bachem III mansen; in Ordenbol II mansen; in Those een manse; in Obingen een manse; in Heemstede een manse, bi twater oft rivier Bamester een manse; tusschen dat beecken Sculingleke ende Hureslede IIII mansen, mitter visscherien. In Velsen VI mansen; ende dofferhande van den outaer op Sinte Aechten dach van der eender noenen totter anderen; in Voerhout die kerck mit die thienden, ende Noertgau mitter thienden; in Alcmere alle die tollen.

Van die donaties en giften die graaf Dirk dat klooster en broeders te Egmond gaf.
Dat VII kapittel.

Deze graaf, uit rechte devotie en om te verkrijgen en deelachtig te wezen dat loon van het eeuwige leven, heeft de kerk en het klooster van Egmond gedoteerd, begiftigd en voorzien met milde aalmoezen, goederen, bezittingen van renten en landen. In als eerste heeft hij geofferd en gegeven de heilige belijder Sint Adelbertus en de kerk van Egmond een boek geheten Historia Tripertita; en een boek waarin geschreven stond de tekst van het heilige Evangelie, buitenom bekleed en bedekt met rood blinkend goud en vele kostbare gesteenten. En de edele en devote gravin, zijn huisvrouw Hildegaard offerde en gaf de heilige belijder en de kerk van Egmond een mooie gouden gulden tafel en altaar en menigerlei blinkende stenen die dat hele koor versierde en blonk. En in het opperste van deze tafel van het altaar stond een kostbare blinkende steen die dat hele koor ճ nachts verlichtte gelijk of daar een brandende kaars in gestaan had. En deze steen werd heimelijk en diefachtig uit deze kast gestolen, want, zoals men zegt, zo had deze steen zulke macht en kracht over zich dat zo wie het bij zich droeg die ging onzichtbaar bij dag en nacht. Hierboven zo begiftigde de graaf en zijn huisvrouw dat klooster met vele bezittingen van landen en goederen als in Schagen, zes hectare. In Hargen aan Zee 11 hectare en een vierendeel. In Rinnegom 8 ha., bij dat klooster 2 ha., tussen dat dorp Elebentere Hemerck wat men heette Suterhem 4 hectare en een half. In Wimmenum een hectare en een half en van die Maas voort tot Arem toe al dat land gebouwd en ongebouwd, weiden en velden, waaruit [106r] dat te verstaan is dat alle dat landt dat er ligt tussen Aremerswet en Winnumerswet toebehoorde dat klooster.

Aremerswet is gelegen aan de zuidzijde van het kloosters beneden Bakkum en Wijnnerswet is gelegen aan die noordzijde van het klooster bij Wimmenum als men dat merken mag. Daarboven hebben ze nog gegeven dat convent in Wallehem 3 hectare; in Oosdom 2 hectare en een halve; in Limmen 7 hectare en een halve; in Sunthem II hectare; in Haren 13 hectare en een halve en nog aldaar 9 hectare. In Bakkum 3 hectare; in Ordenbol 2 hectare; in Those een hectare; in Obingen een hectare; in Heemstede een hectare, bij het water of rivier Beemster een hectare; tussen dat beekje Schellinghout en Horen 4 hectare, met de visserijen. In Velsen 6 hectare; en de offerande van het altaar Sint Aagtendag van de ene noen tot de andere; in Voorhout de kerk met de tienden en Noordwijk met de tienden; in Alkmaar alle tollen.

Van Sinte Rathbout die XIIII biscop van Uutrecht.
Dat VIII capitel.

Rathbout, gheboren uut Vrieslant van des conincx Rathbouts gheslacht, ende als die bisschop Egilbolt gestorven was, soe wert doir beveel ende mit dwange des keysers Arnulphi dese Rathbout geconsacreert ende ghewijt dye XIIII bisscop van Uutrecht, een man van hoger leringhe, heylich, goedertieren ende wel gheboren, van edelen gheslachte; want sijn naem in den Latijn beduyt in Duytsche also vele als een bode des concilijs ofte raet; ende hi was sekerlic een man ende een engel des groten raets, want hi opgevoet was in den palase ende hof des coninc Kaerls van Vrancrijck, ende doer den philozoef Anno in den VII vrien konsten seer geleert. Hi heeft scone dingen gescreven van Sinte Willeboert ende van Sinte Bonifaes. Hi maecte oec mede dat gansse officium van dye verheffinghe Sinte Martijns, dat men noch huden des daghes houdt ende singt int crisdom van Uutrecht.

Van Sint Radboud de 14^de bisschop van Utrecht.
Dat VIII kapittel.

Radboud, geboren uit Friesland en van koning Radbouds geslacht, toen de bisschop Egilbold gestorven was zo werd op bevel en door dwang van keizer Arnulphus deze Radboud geconsacreerd en gewijd als de 14^de bisschop van Utrecht, een man van hoge lering, heilig, goedertieren en goed geboren van edel geslacht; want zijn naam betekent in Latijn en Duitse alzo veel als een van concilie of; en hij was zeker een man en een engel van grote raad want hij was opgevoed in het paleis en hof van koning Karel van Frankrijk en door de filosoof Anno in de 7 vrije kunsten zeer geleerd. Hij heeft mooie dingen geschreven van Sint Willebrord en van Sint Bonifatius. Hij maakte ook mede dat ganse officium van de verheffing van Sint Martinus dat men nog heden des daags houdt en zingt in het christendom van Utrecht.

Van II uutnemende wonderlicke miraculen die doer desen heyligen bisscop Rathbout geschieden binnen sinen leven.

Dat IX capittel.

Als dese waerdige heylige man dat habijt des biscoplicken religie ende oerdens angenomen hadde, heeft hi hem stadelicken geoeffent sonder ophouden in heyligen gebeden, aelmissen, abstinencien totten eynde sijns levens. Soe ist op een tijt geboert, als hi sat over maeltijt, ende al sijn commensalen goeden wijn droncken, dat hi alleen heimelicken dranck schoen, claer water. Dit een van allen anmerckende, geheten Gommaer, begeerde mitten heiligen man te drincken uut sijnre scalen, dwelc hi in gheenre wijs toelaten wilde. Mer dese Gommaer heeft daer op gewacht, ende nam al heymelicken des bisschops scael, dat hijs niet en wist, ende dranck daeruut enen groten dronck. Ende siet een groot mirakel is dair geschiet, want dat water was doer Goeds verhengenissen verwandelt in den alrebesten wijn, waeruut dat hi beducht worde; ende bat den heyligen biscop om genade. Mer die heylige man en screef dat nyet tot sijnre verdiensten, mer hi gaf God den Here daerof lof, ere ende dancbaerheit. Dese heylige biscop plach te resideren ende sinen biscoplicken stoel te houden in die stede van Deventer; want dye stadt van Uutrecht noch al verwoest lach, ende beheert van den Denen. Soe ist op een tijt geboert, dat hi tot Uutrecht quam om die heilige plaetsen ende steden der heiligen mit devocien te visiteren. Die Denen dit vernemende, liepen hem te moete, ende mit [106v] dreygementen verbiedende, dat hi niet vorder en ghinge. Die heilige man heeft se vermaent haer dwalinge te laten ende op te houden dat kersten bloet te storten, ende hem te geven om dat kersten gelove an te nemen. Die wrede Denen worden des te meer beroert ende toernich, ende dreychden den heiligen man te doden. Ende als hi sach dat hi niet en vorderde, heeft hij se vermaledijt ende in den banne gedaen, ende terstont quam een onverschienen blixem van den hemel, ende verbrande die Denen jammerlicken; die kersten dit mirakel siende, hebben terstont haer wapen gegrepen, ende sijn op dese Denen ende den anderen, die noch in der stat woenden, gevallen, ende mit groter victorien verslegen ende uuter stat van Uutrecht verjaecht.

Van 2 uitnemende wonderlijke mirakelen die door deze heilige bisschop Radboud geschiedden binnen zijn leven.

Dat IX kapittel.

Toen deze waardig heilige man dat habijt der bisschoppelijke religie en orde aangenomen had heeft hij zich steeds geoefend zonder ophouden in heilige gebeden, aalmoezen, onthouding tot het einde van zijn leven. Zo is het op een tijd gebeurd toen hij aan de maaltijd zat en al zijn commensalen goede wijn dronken dat hij alleen heimelijk dronk schoon helder water. Dit merkte een van hen, geheten Gommaar, en begeerde met de heilige man te drinken uit zijn schaal wat hij op geen manier wilde toelaten. Maar deze Gommaar heeft er op gelet en nam al heimelijk de bisschoppelijke schaal zodat hij het niet wist en dronk daaruit een grote dronk. En ziet een groot mirakel is daar geschied want dat water was door Goeds toestaan veranderd in de allerbeste wijn waarom dat hij bevreesd werd; en bad de heilige bisschop om genade. Maar de heilige man schreef dat niet tot zijn verdiensten, maar hij gaf God de Heer daarvan lof, eer en dankbaarheid. Deze heilige bisschop plag te resideren en zijn bisschoppelijke stoel te houden in de stad Deventer; want de stad Utrecht lag nog al verwoest en beheert van de Denen. Zo is het op een tijd gebeurd dat hij te Utrecht kwam om de heilige plaatsen en steden der heiligen met devotie te bezoeken. De Denen vernamen dit en liepen hem tegemoet, en met [106v] dreigementen verboden ze hem dat hij niet verder zou gaan. De heilige man heeft ze vermaand hun dwaling te laten en op te houden dat christen bloed te storten en hem te geven om dat christen geloof aan te nemen. De wrede Denen werden des te meer bewogen en vertoornd en dreigden de heilige man te doden. En toen hij zag dat hij niet verder kwam heeft hij ze vermaledijd en in de ban gedaan, en terstond kwam een onverwachte bliksem van de van de hemel en verbrandde de Denen jammerlijk; de christenen die dit mirakel zagen hebben terstond hun wapen gegrepen en zijn op deze Denen en de anderen die nog in de stad woonden gevallen en met grote victorie verslagen en uit de stad Utrecht verjaagt.

Hoe dat hem God begaeft hadde mitten geest der prophecien, ende hoe hem die Moeder Goeds, Maria, openbaerde.
Dat X capittel.

Dese eerwaerdige heilige biscop is oec verchyert ende begaeft gheweest mittet woert der prophecien, ende heeft sine secrete ende heimelicke vrienden vele toecomende dingen geseyt. Op een tijt is bi hem gecomen een edel jongeling geheten Baldricus, dair grave Lutghaert die X grave van Cleve een oudevader of was; ende brocht mit hem II jongelingen uuten lande van Cleve tot desen heyligen biscop Rathbout, hem oetmoedeliken biddende dat hij se wilde promoveren ende ordineren totter priesterlicker staet. Doen wert die heilige man soetelic lachende, ende seide: ԍijn lieve hertelicke zoen, van nu of III jaren, als ic oflivich geworden bin, suldi wesen een harder ende biscop deser kercken, ende sult dan dese II clerken mit u eygen hant wyen ende consacreren totter priesterlicker oerde, ende sult dese kercke mitter sale ende dese gansse stat weder repareren ende op maken als si tevoren was.ՠDaernae ist gheboert, dat dese heylige man gereyst is int lant van Trenten, ende is daer mit groter siecten bevaen gheworden ende te bedde gevallen. Denwelken die gloriose Maget Maria verseilt wesend mit die heylige joncfrouwen Agnes ende Tecla, mit groter claerheyt geopenbaert heeft, ende sprac den heylighen man toesegghende: ԍijn lieve soen, en ontsiet u niet mi hier voer u te sien teghenwoerdich, dyen ghi so dicke mit groter ynnicheit absent wesende gegruet hebt; ende weest des seker dat ghi dese siecte ontgaen, ende daer van genesen sult, mer nochtans en suldi nyet lange in dit tegenwoerdige leven bliven.Ս Ende met dien so ghing die claerheit wech; mer dair bleef een uutermaten soeten roeck bi hem. Dye biscop is van deser siecten genesen geworden, ende heeft sommige van sine secrete familiare vrienden geseyt ende geintimeert, hoe uutnemende scoen ende claer dat was die gedaente ende dat aensicht der gloriosen maget Marien.

Hoe dat hem God begaafd had met de geest der profetie en hoe hem Moeder Gods, Maria, openbaarde.
Dat X kapittel.

Deze eerwaardige heilige bisschop is ook versierd en begaafd geweest met het woord der profetie en heeft zijn geheime en heimelijke vrienden vele toekomende dingen gezegd. Op een tijd is bij hem gekomen een edele jongeling geheten Balerik, waar graaf Lutgerius de 10^de graaf van Kleef een grootvader van was; en bracht met hem 2 jongelingen uit het land van Kleef tot deze heilige bisschop Radboud en bad hem ootmoedig dat hij ze wilde promoveren en ordineren tot de priesterlijke staat. Toen begon de heilige man zachtjes te lachen en zei’ Mijn lieve hartelijke zoon, van nu af 3 jaren als ik gestorven ben zal je wezen een herder en bisschop van deze kerk en zal dan deze 2 klerken met uw eigen hand wijden en consacreren tot de priesterlijke orde en zal deze kerk met de zaal en deze ganse stad weer repareren en opmaken zoals het tevoren was.’ Daarna is het gebeurd dat deze heilige man vertrokken is in het land Twente en is daar met grote ziekte bevangen en te bed gevallen. Waar de glorieuze Maagd Maria die vergezeld was met de heilige jonkvrouwen Agnes en Thekla met grote helderheid geopenbaard heeft en sprak de heilige man en zei: ԍijn lieve zoon, ‘ontzie u niet mij hiervoor u tegenwoordig te zien die gij zo vaak met grote innigheid absent wezende gegroet hebt; en weest dus zeker dat gij deze ziekte ontgaan en daarvan genezen zal, maar nochtans zal je niet lang in dit tegenwoordige leven blijven.’En met die zo ging de helderheid weg; maar daar bleef een uitermate zoete geur bij hem. De bisschop is van deze ziekte genezen geworden en heeft sommige van zijn geheime familiare vrienden gezegd en toegesproken hoe uitnemend mooi en helder dat de gedaante was en het aanzicht van de glorieuze maagd Maria.

Hoe dat die eerwairdige biscop oflivich worde.
Dat XI capitel.

Dese eerwaerdige ende heylige man Rathbout, biscop van Uutrecht, is in den jare Ons Heren IX C ende XVII gereist uut dat lant van Trenten ende is gecomen in Overysel in die stede van Oethmaesen, daer hy sonder enige merckelicke siecten te bedde gevallen is ende began enen suverlicken sconen antiffen te lesen van den heyligen confessoer Sinte Martijn dat hi selver gemaect hadde. In welcker bedinge dese heylige man op die III kalende van december salichlicken van deser werlt gevaren is totter vroechden des ewigen levens. In deser sware persecutien ende wrede vervolginge der Denen hadde die kerck ende dat bisdom van Uutrecht geregeert XVII jaer, ende worde van der ecclesie ende alle dat volc mit groter rouwen ende mit betameliker uutvaert tot Deventer gebrocht ende daer begraven. Hi hadde in sinen leven veel goets gedaen mit preken, mit leringe ende mit goeden exempelen, mits diewelcken hi waerdich is geweest ontfangen te worden in die glorie ende bliscappen der engelen. Dese waerdige biscop was geboren in Vrieslant in die stede van Lentegoe; hi verwerf van coninc Lodewijc van Romen ende van coninc Kaerle van Vrancrijc die confirmacie ende vestinge der stede van Deventer ende dat slot, ende mede der stede van Tiel mit die tollen ende mit allen sinen toebehoren; ende van coninc Coenraet van Romen ontfinc hi die confirmacie alle der emuniteiten, privelegien ende vriheden der kercken van Uutrecht, van keiseren ende coningen voertijts der voerseyder kercken verleent ende ghegeven. [107r]

Hoe dat de eerwaardige bisschop stierf.
Dat XI kapittel.

Deze eerwaardige en heilige man Radboud, bisschop van Utrecht, is in het jaar Ons Heren 917 vertrokken uit het land Twente en is gekomen in Overijssel in de stad Ootmarsum waar hij zonder enige opmerkelijke ziekte te bed gevallen is en begon een zuiver mooi kerkelijk beurtgezang te lezen van de heilige belijder Sint Martinus dat hij zelf gemaakt had. In dat bidden is deze heilige man op de 3^de dag van december zalig van deze wereld gevaren tot de vreugde van het eeuwige leven. In de zware geloofsvervolging en wrede vervolging der Denen had hij de kerk en dat bisdom van Utrecht geregeerd 17 jaar en werd van de kerkgemeenschap en al dat volk met grote rouw en met betamelijke uitvaart te Deventer gebracht en daar begraven. Hij had in zijn leven veel goeds gedaan met preken, met lering en met goede voorbeelden waardoor hij waardig is geweest ontvangen te worden in de glorie en blijdschap der engelen. Deze waardige bisschop was geboren in Friesland in de stad Lentegoe; hij verwierf van koning Lodewijk van Rome en van koning Karel van Frankrijk de bevestiging en vestiging der stad Deventer en dat slot en mede de stad Tiel met de tollen en met al zijn toebehoren; en van koning Koenraad van Rome ontving hij de bevestiging van alle voorrechten, privilegies en vrijheden der kerk van Utrecht, van keizers en koningen voortijd de kerk verleent en gegeven. [107r]

Van Baldrijck, dye XV bisscop van Uutrecht.
Dat XII capittel.

Baldrycus was des graven Lutgeers die X grave van Cleve sijn soen, ende des graven Baldewijns broeder. Ende als men vint in der Lomberden historien. Henrijc die in desen tiden Roemsce coninck was, dye werdt te rade van grooter devocien, dat hi na Ratbots des heyligen biscops doot sinen zoen, geheten Bruyn, woude verchieren mit clergien, ende setten hem tot enen bisscop der kercken van Uutrecht. Mer als die coninc vernam dat die wrede Denen die stadt van Uutrecht verdestrueert hadden, ende meest alt volc van den bisdom verslagen hadden ende verjaecht, daerom setten die coninc desen Bruyn, sinen zoen, totter ridderscap, ende die Denen te wederstaen ende dat hi dat selve bisdom mochte bescermen ende wederhelpen repareren ende opbrengen. Ende hierom: na des heyligen Rathbodusլ biscop van Uutrecht, prophecie, so is gecoren dese Baldrijc tot die XV biscop van Uutrecht. Ende als hi gewijt ende gheconsacreert was tot enen biscop, heeft hij mit alle sine macht ende trouwe hulpers dye Denen uut sine stat ende bisdom verjaecht. Ende heeft oec mit alre naersticheit die stat van Uutrecht gerepareert ende weder opgetimmert mit diepe graven ende mueren, mit toernen ende starcke wijchusen ende bolwercken. Noch heeft hij dye grote kerck ende dye sale mit andere edificien ende husinge gerepareert ende weder opghemaect mit groter eren ende costen. Daerna in den jare Ons Heren IX C ende LXVI is hi boven in Ytalien gereyst by den coninc Otte die Eerste om sonderlinge saken der kercken van Uutrecht angaende. Ende wederom comende, brocht hi mit hem die lichamen der heylighen, als des heylighen biscops ende martelaers Sinte Benignus, des heyligen ridders ende martelaers Sinte Ponciaen, ende der heyligher joncfrouwen Sinte Agniet, ende sette die betamelicken in dye domkercke des stats van Uutrecht. Hiertoe so vant hij noch bi Godlicken openbaringe die lichamen der heyliger confessoren, als Sinte Lebuijn, Werfoerts, Plechelm, Wiroys, Oetghier, Odulph ende Rathbouts, mit welcke heylige reliquien ende gebeenten hi sine kercke van Uutrecht hoechlicken heeft verchyert ende verheven.

Van Balderik, de 15^de bisschop van Utrecht.
Dat XII kapittel.

Balderik was de zoon van graaf Lutger de 10^de van Kleef en broeder van graaf Boudewijn zoals men vindt in de historie van Lombardije. Hendrik die in deze tijd Roomse konink was die werd te rade van grote devotie nadat hij de dood van de heilige bisschop Radboud zijn zoon, geheten Bruin, wilde versieren met geestelijkheid en hem zetten tot een bisschop in de kerk van Utrecht. Maar toen de koning vernam dat de wrede Denen de stad Utrecht verwoest hadden en meest al het volk van het bisdom verslagen hadden en verjaagd daarom zette de koning deze Bruin tot het ridderschap om de Denen te weerstaan en dat hij dat bisdom mocht beschermen en weer helpen repareren en opbrengen. En hierom: na de dood van de heilige Radboud en zijn profetie zo is gekozen deze Balderik tot de 15^de bisschop van Utrecht. En toen hij gewijd en geconsacreerd was tot een bisschop heeft hij met al zijn macht en trouwe helpers de Denen uit zijn en bisdom verjaagd. En heeft ook met alle vlijt de stad Utrecht gerepareerd en weer opgetimmerd met diepe grachten en muren, met torens en sterke strijdhuizen en bolwerken. Nog heeft hij de grote kerk en de zaal met andere gebouwen en huizen gerepareerd en weer opgemaakt met grote eer en kosten. Daarna in het jaar Ons Heren 966 is hij boven in Italië gereisd bij koning Otto de Eerste om bijzondere zaken die de kerk van Utrecht aangingen. En toen hij terugkwam bracht hij met hem de lichamen der heiligen als de heilige bisschop en martelaar Sint Benignus, de heilige ridder en martelaar Sint Pontiaan en de heilige jonkvrouw Sint Agnes en zette die betamelijk in de domkerk van de stad Utrecht. Hiertoe zo vond hij nog bij Goddelijke openbaring de lichamen der heilige belijders als Sint Lebuinus, Werfort, Plechelmus, Wiro, Otgier, Adolf en Radboud, met welke heilige relikwieën en gebeenten hij zijn kerk van Utrecht zeer heeft versierd en verheven.

Een copie van enen brieve dat men ghelt munten ende slaen mach in der stat van Uutrecht.
Dat XIII capittel.

In den jare Ons Heren IX C ende XXXVI, soe begaefde dye coninc Otto van Romen dye Eerste, der kercken van Uutrecht mit een privilegie ende ghifte dat men binnen der stat soude moghen munten ende ghelt slaen in deser formen:

In den Name ons Heren Jhesu Christi, die Godlicke mogentheit alle ding disponerende: wi, Otto, coninc, doe kenlic allen kersten menschen hoe dat wi doer begeerte ende instancie onser gheminden huysvrouwe geoerloft hebben een munte te geschien ende geslagen te worden in der stat van Uutrecht, daer nu ter tijt resideert ende sit die eerwaerdighe heer ende biscop Baldrijck. Ende overmits onser coninclicke majesteit ende auctoriteyt, verbieden wi dat ghene grave noch rechter enige tolle, ghifte oft gaven oft enige queste, baet ende profite en exigere noch en neme van deser munten. Mer so wat daer of te nemen is oft mochte worden genomen, dat geven ende verlenen wi heel ende al den biscop des selven stats ende kercke volcomelicken dat te besitten tot eenre aelmissen ende quijtsceldinge der sonden mijns ende ons lief vaders, des doerluchtigen conincs Henrijcs, saliger memorien. Ende opdat dese onse ghifte [107v] van allen kersten menschen nu ende hier namaels vast ende van stade ghehouden mach worden, hebben wi desen brief doen scriven, ende mit onsen gulden vingerling doen besegelen, ende hebben die mit onser hant onderteykent. Heer Otten teyken des doerluchtigen conincs; Adulgagus, notarius, in die stede des oversten cappellaen Robbrecht, hebt bekent. Ons rijcks dat vijfte jaer, ghegeven etcetera.

Een kopie van een brief dat men geld, munten en slaan mag in de stad Utrecht.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 936 zo begiftigde koning Otto van Rome de Eerste de kerk van Utrecht met een privilegie en gift dat men binnen de stad zou mogen munten en geld slaan in deze vorm:

In de Naam van onze Heer Jezus Christus, de Goddelijke mogendheid die alle ding beschikt: wij, koning Otto, tonen kenbaar alle christen mensen hoe dat we door begeerte en instant van onze geminde huisvrouw veroorloofd hebben een munt te geschieden en geslagen te worden in de stad Utrecht, daar nu ter tijd resideert en zit die eerwaardige heer en bisschop Balderik. En vanwege onze koninklijke majesteit en autoriteit verbieden we dat geen graaf nog rechter enige tol, gift of gaven of enige winst, baat en profijt en eist nog neemt van deze munt. Maar zo was daarvan af te nemen is of mocht worden genomen dat geven en verlenen we heel en al de bisschop van die stad en kerk volkomen dat te bezitten tot een aalmoes en kwijtschelding van mijn zonden en onze lieve vaders de doorluchtige konings Hendrik, zalige memorie. En opdat deze ons gift [107v] van alle christen mensen nu en hier later vast en steeds gehouden mag worden hebben we deze brief laten schrijven en met onze gouden ring laten bezegelen en hebben die met onze hand ondertekend. Heer Otto’ s teken de doorluchtige koning; Adulgagus, notaris in de stad der overste kapelaan Robert heeft bekend. Ons rijk dat vijfde jaar, gegeven etc.

Een copie van een privilegie gegeven der kercken van Uutrecht bi biscop Baldrijc.
Dat XIIII capittel.

Baldrijck biscop van Uutrecht heeft verleent ende gegeven der kercken van Uutrecht een privilegye in deser formen, als hierna volcht:

Baldricus, overmits die Godlicke goedertierenheit ende goetheit, oetmoedich biscop des heyligen kercks van Uutrecht. Onsprekelijcke ende onverganclicke bliscap ende vrolicheit des ewigen levens, mit God den Here, alle gelovigen in Christo, die nu sijn of namaels wesen sullen. Kenlic si allen kersten gelovigen menschen die nu sijn oft na comen sullen, hoe dat ic, Baldrijc, onwairdich biscop des Heiligen Kercke van Uutrecht, als ic na den doot des eerwaerdigen vaders ende here Rathbouts, biscop van Uutrecht, geroepen ende ghecoren was tot enen biscop van Uutrecht ende van minen metropolitaen, dat is den aertsbiscop des Heyligen Kercke van Coellen, geconfirmeert ende geconsacreert was, so hebbe ick voer mij genomen te visiteren die plaetse des Heyligen Kercke van Uutrecht, daer ick den name of voere ende drage. Tot welcker plaetsen comende, hebbe ic, ach lacen! die gevonden van den Denen gedestrueert ende alheel desoleert ende verlaten. Ende daertoe die kercken des gloriosen ende eerwaerdigen Sinte Martijns, mijn patroen, ende Sinte Salvatoers verwoest ende verbrant, en hebbe ic mi niet konnen onthouden van tranen; swaerlijcken beroert met droefheyt mijns herten van binnen, hebbe ic mit uutstortinge der tranen die Godlicke moghentheit tot mijnre hulpen angeroepen, opdat hi, die sine Heilige Kercke gefondeert ende ghesticht heeft, op die vaste steen, dat is Cristus, hem wilde gewarigen mit sijnre Godlicker goedertierenheit te helpen ende bi te staen totter reparacien ende wederopmakinge des Heyligen Kercks mi nu bevolen wesende. Ende hebbe mit sijnre hulpe ende assistencie die niet dat aensicht, mer dat hert des menschen beschouwende is, getimmert ende opgherecht die statmueren, mit poorten, toernen ende wijchusen die bescermt, ende mit eenre dieper graven ende veste bewaert voer der vianden anvechtinge ende bestorminge. Ende hebbe gerepareert ende weder opghetimmert, niet als ic wel soude, mer als ic redelicken mochte, die plaetse Goeds ende des heyligen vreets, dat sijn die kercken des gloriosen heyligen biscop Sinte Martijns mijn patroen, ende Sinte Salvatoers, van den Denen ende ongelovigen verwoest ende vernyelt. Die canonicken van deser kercken verjaecht ende menichsins in allen plaetsen verstroeyt wesende, heb ic mit groter naersticheit weder tot haer kercken geropen ende in der stede der gheenre die gestorven waren hebbe ic andere gheordineert ende gheset, ende doer die verhenghenisse Goeds ende mits hulpe ende bystant der gheloviger kersten menschen bi mi comende, hebbe ic alle die vianden Cristi uut minen landen verdreven ende verjaecht, lossende ende nemende crachtelicken uuten handen mijnre vianden, die landen, thienden, goeden ende andere possessien toebehorende der Heyliger Kercken van Uutrecht. Daerenboven tot meere onderhouwinge, hebbe ic gegeven uut gonstiger herten ende milde handen den canonicken der voerseyder kercken ende opdat si vuerichlicker in der diensten ende loven Goeds moeten werden inciteert, alle die anwassinghen ende thienden der nyewer vruchten tot een usufruct ende gebruykenisse den voerseyden broeders in der selver kercken stadelicken dyenende om Goeds willen, Die alle goet weder lonende is tot vermeerderinghe Sijns diensts, dit alle in der eewicheyt te besitten ende ghebruyken. Ende dattet aldaer moet wesen tot eenre remedie ende boete mijnre sielen, ende tot vermeerderinghe in allen tijden. Ende so wie ( dwelck ick gelove [108r] nyet gheschien en sal ( die tegen desen brieve van onser donatien ende gaven enighe onrechtvaerdighe interpellacie, rechtvorderinghe ofte injurie soude willen doen: in den eersten moet op hem comen die toernicheit des almachtigen Goeds, ende vervreemt moet hi werden van den inganck der Heyliger Kercken; ende uut onser macht moet hi sijn verbant ende vermaledijt, mitter selver maledictien die nederdaelde op Dathan ende Abyron, denwelcken die aerde levendich verslinde; ende dat hi begeert dat hi dat nymmermeer vercrigen moet. Ende opdat dese onse makinge donatie ende ghifte in schine van een testament van ons gemaect tot allen tiden vast ende gestade blive, hebbe ic die mit mijn eyghen hant onderteykent ende mit mijn zegel gestarct. Ghedaen ende ghegheven in den burch van Uutrecht, int jaer Ons Heren IX C ende XL, op die kalende van julio, die VII indictie, salichlicken in den Name des Heren. Amen.

Een kopie van een privilegie gegeven de kerk van Utrecht bij bisschop Balderik.
Dat XIIII kapittel.

Balderik bisschop van Utrecht heeft verleend en gegeven de kerk van Utrecht een privilegie in deze vorm zoals hierna volgt:

Balderik, vanwege de Goddelijke goedertierenheid en goedheid, ootmoedig bisschop der heilige kerk van Utrecht. Onuitsprekelijke en onvergankelijke blijdschap en vrolijkheid des eeuwige leven met God de Heer alle gelovigen in Christus die nu zijn of later wezen zullen. Kenbaar is alle christen gelovige mensen die nu zijn of na zullen komen hoe dat ik, Balderik onwaardige bisschop van de Heilige Kerk van Utrecht, toen ik na de dood van de eerwaardige vader en heer Radboud, bisschop van Utrecht, geroepen en gekozen was tot een bisschop van Utrecht en van mijn stadsgebied, dat is de aartsbisschop der Heilige Kerk van Keulen, bevestigd en geconsacreerd was zo heb ik me voorgenomen te bezoeken de plats van de Heilige Kerk van Utrecht, waar ik de naam van voer en draag. Toen ik te die plaats kwam heb ik, helaas! die gevonden van de Denen verwoest en geheel bedorven en verlaten. En daartoe de kerk der glorieuze en eerwaardige Sint Martinus, mijn patroon, en Sint Salvator verwoest en verbrand heb ik me niet kunnen onthouden van tranen; zwaar bewogen met droefheid in mijn hart van binnen en heb ik net uitstorten van tranen de Goddelijke mogendheid tot mijn hulp aangeroepen opdat hij die zijne Heilige Kerk gefundeerd en gesticht heeft op de vaste steen, dat is Christus, hem wilde gewaardigen met zijn Goddelijker goedertierenheid te helpen en bij te staan tot de reparatie en weer herstellen van de Heilige Kerk die me nu bevolen is. En heb met zijn hulp en assistentie die niet dat aanzicht, maar dat hart der mensen aanschouwt, getimmerd en opgericht de stadsmuren met poorten, torens en strijdhuizen die het beschermt en met een diepe gracht en vesting bewaard voor het aanvechten en bestorming van de vijanden. En heb gerepareerd en weer opgetimmerd, niet zoals ik wel wilde, maar zoals ik redelijk mocht die plaats Gods en de heilige geest, dat zijn de kerken der glorieuze heilige bisschop Sint Martinus, mijn patroon, en Sint Salvator, van den Denen en ongelovigen verwoest en vernield. De kanunniken die van deze kerken verjaagd en veel verstrooid zijn in alle plaatsen heb ik met grote vlijt weer tot hun kerk geroepen en in de plats van diegene die gestorven waren heb ik andere geordineerd en gezet en doe toestaan van God en mits hulp en bijstand der gelovige christenen mensen die bij me kwamen heb ik alle vijanden van Christus uit mijn landen verdreven en verjaagd, verloste en nam krachtig uit de handen van mijn vijanden de landen, tienden, goederen en andere bezittingen toebehorende der Heilige Kerk van Utrecht. Daarenboven tot betere onderhoud heb ik gegeven uit gunstige harten en milde handen de kanunniken der kerk en opdat ze vuriger in de diensten en lof Gods mochten worden geprikkeld alle aangroei en tienden der nieuwe vruchten tot een nut en gebruik van de broeders in de kerk steeds dienen vanwege God, Die alle goed weer beloont tot vermeerdering van Zijn dienst dit alle in de eeuwigheid te bezitten en te gebruiken. En dat het aldaar moet wezen tot een remedie en boete van mijn ziel en tot vermeerdering in alle tijden. En zo wie (wat ik geloof [108r] niet geschieden zal) die tegen deze brieven van onze donatie en gaven enige onrechtvaardige interpellatie, rechtsvordering of belediging zou willen doen: als eerste moet op hem komen de toorn van de almachtige God en vervreemd moet hij worden van de ingang der Heilige Kerk; en uit onze macht moet hij zijn verbannen en vermaledijd met dezelfde maledictie die neerdaalde op Dathan en Abyron die de aarde levend verslond; en dat hij begeert dat hij dat nimmermeer verkrijgen mag. En opdat deze ons maken van de donatie en gift in schijn van een testament van ons gemaakt tot allen tijden vast en gestadig blijft heb ik die met mijn eigen hand ondertekent en met mijn zegel versterkt. Gedaan en gegeven in de burcht van Utrecht in het jaar Ons Heren 940 op de 7^de dag van juli zalig in de Naam des Heren. Amen.

Een copie van enen brieve van der ghifte der kercken van Tyele.
Dat XV capitel.

Otto, deerste van dier namen, keyser van Romen, heeft der kercken van Uutrecht gegeven die kercke van Tyel, mit andere kercken ende sinen toebehoren, mit enen brieve sprekende aldus.

In den Name des heyligen ende onverscheyden Drievoudicheits. Amen. Otto by der genaden ende goedertierenheyt Goeds coninc. Kenlic si allen onsen getrouwen, die nu sijn ende namaels wesen sullen, als dat wi, om die liefte Goeds ende tot remedie ende boete onser sielen, gegeven hebben ewelicken tot enen vryen eygen, tot behoef der biscoplicker kercken van Uutrecht, ghesticht in der eren des heiligen confessoers Sinte Martijn. Welcken stoel nu besit die eerwaerdighe vader ende here Baldrijck. In den eersten een cloester, ghemaect in een plaetse gheheten Tyel, mit eenre nyewer stenen kercke in derselver stede ende plaetse, mit allen anderen kercken, mit familie, dienstboden, knechten, bosschen, wateren, visscherien, weyden; mit allen anderen proprieteyten ende eyghendomme van rechtsweghen daertoe behorende; hem ghegont ende ghegheven van den grave Walghere, Radthboden ende Ardoen, ende van horen voerouderen. Noch daerenboven een Willegenhout bosch, staende ende gheleghen by derselver stede. Ende wi hebben hierof doen scriven dese lettere, ende willen die vastelicken onderhouden hebben. Ende opdat nyement onser successoren ende nacomers, coningen, yet van deser collatien uut onser miltheit der kercken van Uutrecht ghegheven, gheen macht hebben sal die te breken of weder na hem te nemen, hebben wi desen brieve mit onser eyghen handt onderteykent, ende mit onsen zeghel ghestarct. Dat teyken des doerluchtighen conincs Otten. Bruno, die cancellier in die stede van Wigfijdt, overste cappellaen, heb ic dit onderteykent. Ghegheven opten XII kalende van mey, int jaer Ons Heren neghen C ende L, die VII indictie, in sijn XV jaer sijns keyserrijcs, salichlicken in den Name des Heren. Amen.

Een kopie van een brief van de gift der kerk van Tiel.
Dat XV kapittel.

Otto, de eerste van die naam, keizer van Rome, heeft de kerk van Utrecht gegeven de kerk van Tiel met andere kerken en hun toebehoren met een brief die spreekt aldus.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Otto bij de genade en goedertierenheid Gods koning. Kennelijk is al onzen onze getrouwen die nu zijn en later wezen zullen als dat wij vanwege Gods liefde en tot remedie en boete onze ziel hebben eeuwig tot een vrij eigen en tot behoefte der bisschoppelijke kerk van Utrecht, gesticht in de eer der heilige belijder Sint Martinus. Welke stoel nu bezit de eerwaardige vader en heer Balderik. Als eerste een klooster gemaakt in een plaats geheten Tiel met een nieuwe stenen kerk in die stad en plaats met alle andere kerken, met familie, dienstboden, knechten, bossen, wateren, visserij, weiden; met alle andere eigenschapen en eigendommen van rechtswegen daartoe behoren; hem gegund en gegeven van de graaf Walgereus, Radboud en Ardoen en van hun voorouders. nog daarenboven een Wilgenhout bos staande en gelegen bij dezelfde stad. En we hebben hiervan laten schrijven deze brief en willen die vast onderhouden hebben. En opdat niemand van onze opvolgers en nakomelingen iets van deze collatie uit onze mildheid de kerk van Utrecht gegeven geen macht zal hebben die te breken of weer naar hem te nemen hebben we deze brief met onze eigen hand ondertekend en met onze zegel versterkt. Dat teken der doorluchtige koning Otto. Bruno, de kanselier in de stad Wigfijdt, overste kapellaan, heb ik dit ondertekend. Gegeven op de 12 dag van mei in het jaar Ons Heren 950 en 7^de dag in zijn 15^de jaar van zijn keizerrijk, zalig in de Naam des Heren. Amen.

Van die openbaringhe des heyligen martelaers Sinte Jeroen.
Dat XVI capittel.

In den jare Ons Heeren IX C ende LV was een waerlick man wonende in Hollandt, gheheten Nothbodt, nyet veer van die plaetse daer dat heilige lichaem Sinte Jeroens begraven lach. Dese goede man arbeyde daghelixs in die bouwinghe des landts als een lantman, ende leefde sonder bedroch na der gheboden der Heyligher Kercken, delende den armen mildelicken van den arbeyt sijnre handen. Op eenre tijt ist geboert, dat dese Nothbodt op sijn bedde lach, half wakende, heeft hij ghesien voer hem staen een out man van groter statueren ende scoen van aensichte. Ende als hi dus verwonderende lach van deser scoenheyt des ouden mans, ende doir vrese niet vragen en dorste wie hi waer, so began die oude man aldus hem toe te spreken: ‘mjn lieve broeder, en wilt niet duchten noch [108v] vervaert wesen; die arbeyt dijnre handen heeft di salich gemaect, ende die aelmissen die ghi den armen gegeven hebt, hebben u consciencie gewasschen ende gereinicht van alle vlecken der sonden, ende sult mitsdien verwerven dat geselscap der heiligen, die bescouwende sijn dat aensicht des Godlicken moghentheyts. Waerom dat ghij weten sult, dat mi als een van sine dienres verleent is in uwer visioen te openbaren, dat ghi mijn reliquien ende ghebeenten als in der aerden vergeten, opboeren ende verheven sult, opdat allen menschen kenlick mach werden, van wat groter verdiensten ick by God den Here bin.’Nothbodt dit horende, maecte voer sijn hooft dat teyken des heyligen cruys, menende dattet fantasye oft sduvels bedroch waer geweest, vraechde hem nochtans wie hi was. Doen seide die oude man, ende onderwees hem hoe dat hi voer den Naem ons Heren Jhesu Christi sijn bloet hadde gestort, ende dat hi waer die heilige man Sinte Jeroen. ‘Ende daeromլ sprac hi, ԧaet int dorp van Noortwijck; daer suldi vinden een graf mit cleine steenkens overleyt. Ende die wech gedaen hebbende, suldy daer vinden mijn gebeenten, ende sult die dragen int cloester van Egmont, by die reliquien des heylighen confessoers Sinte Aelbrechts.’Dit seggende, verschiet hij uut sinen oghen. Nothbolth anmerckende dat dye duvel dicwils den menschen bedriecht onder gedaente van heylicheyt, en heeft dit visioen noch niet willen geloven, mer heeft mit stadelicken gebeden God den Here, indien dit visioen van hem quame, dattet noch eens ende derdemael hem mocht vertoent worden, ende vaste dagelixs in devote gebeden hem oeffenende; waerom die heilige man Sinte Jeroen hem weder openbaerde ende vermaende, dat hi niet ongehoersaem ghevonden en worde van datghene dat hem van God geboden ware.

Van de openbaring der heilige martelaar Sint Jeroen.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heeren 955 was er een wereldlijke man die woonde in Holland en geheten Nothbodt, niet ver van di plaats daar dat heilige lichaam van Sint Jeroen begraven lach. Deze goede man werkte dagelijks in de bebouwing van het land als landman, en leefde zonder bedrog naar de gebonden der Heilige Kerk en deelde de armen mild van de arbeid van zijn handen. Op een tijd is het gebeurd dat deze Nothbodt op zijn bed lag half wakend en heeft hij gezien en voor hem staan een oude man van grote statuur en mooi van aanzicht. En toen hij aldus verwonderend lag van deze schoonheid der oude man en door vrees niet te vragen durfde wie hij was zo begon de oude man hem aldus toe te spreken: ‘Mijn lieve broeder, wil niet duchten nog [108v] bang wezen: de arbeid van uw handen heeft u zalig gemaakt en de aalmoezen die gij de armen gegeven hebt hebben uw geweten gewassen en gereinigd van alle vlekken der zonden en zal mitsdien verwerven dat gezelschap der heiligen die aanschouwen dat aanzicht der Goddelijke mogendheid. Waarom dat gij weten zal dat mij als een van zijn dienaars verleend is in uw visioen te openbaren dat gij mijn relikwieën en gebeenten als in de aarde vergeten opbeuren en verheffen zal opdat het alle mensen bekend mag worden van wat grote verdiensten ik bij God de Heer ben. ‘Nothbodt die dit hoorde, maakte voor zijn hoofd dat teken van het heilige kruis en meende dat het fantasie of duivels bedrog was geweest en vroeg hem nochtans wie hij was. Toen zei de oude man en onderwees hem hoe dat hij voor de Naam van onze Heer Jezus Christus zijn bloed had gestort en dat hij was de heilige man Sint Jeroen. ‘En daarom, sprak hij, ‘ja in het dorp Noordwijk; daar zal je vinden een graf met kleine steentjes bedekt. En als je die weggedaan zal hebben zal je daar vinden mijn gebeenten en zal die dragen in het klooster van Egmond bij de relikwieën der heilige belijder Sint Adelbertus.’ Dit gezegd verdween hij uit zijn ogen. Nothbodt die merkte dat de duivel vaak de mensen bedriegt onder gedaante van de heilige geest heeft dit visioen nog niet willen geloven, maar heeft met gestadige gebeden God de Heer, indien dit visioen van hem kwam, dat het nog eens en een derde maal hem mocht vertoond worden en vastte dagelijks en oefende zich in devote gebeden; waarom de heilige man Sint Jeroen hem weer openbaarde en vermaande dat hij niet ongehoorzaam gevonden werd van datgene dat hem van God geboden was.

Hoe dat lichaem van Sinte Jeroen gevonden wert.
Dat XVII capittel.

Als dese goede man Nothbodt in goeden wercken van vasten, bidden ende aelmissen te geven hem oeffenende was om dit visioen te ondervinden warachtich te wesen, so ist geboert op een tijt dat dese Nothbots paerden gaende in der weyden, ghestolen worden, ende waren gebrocht int binnenste van der bosschagie, ende an enen boem gebonden. Dit vernemende, is hi uutgegaen mit sijn knechten ende andere luyden, om te soeken waer die paerden gebrocht mochten worden. Ende als si alle den dach hadden gegaen sijn si gecomen omtrent den avont by der plaetsen, die hem twemael was geopenbaert, dair dat heilige lichaem lach, dwelcke hij nu noch nyemant en hadde te kennen gegeven; ende geboet hem allen dien nacht haer moede leden te rusten ende daer te bliven. Ende als si wat hadden gegeten ende hem te rusten hadden gestelt, so heeft hem die heilige martelaer Sinte Jeroen in der nacht geopenbaert enen simpelen ende onnoselen lantman, die daer mede lach ende sliep, seggende: ‘Staet op, ende segt Nothbodt, dat hi voertan niet en versmaede die Godlicke geboden. Ende int oestende des bosch, an die rechterhant dair hi desen nacht geslapen heeft, sal hi mijn graf vinden. Ende gaet voert in dit naeste bosch; daer sal hi sijn paerden vinden gebonden an enen boem.’Als hi wacker worde, heeft hi sijn medegesellen vermaent, dat si op souden staen; want overmits der Godlicker openbaringe, souden si sonder enighe swaerheit die paerden vinden. Ende comende int bosch sagen si van verde die paerden staen, gebonden een stucke weges van den rechten wech. Nothbodt dit horende, datter noch een getrou bode ende ghetuger bevonden was, is seer verblijt geweest, ende heeft mit hem genomen desen simpelen lantman, ende bestonden mit houbilen ende graven te soeken die plaetse die hem gheopenbaert was, ende sagen besceydelicken die steenkens overgeleyt opt graf des heyligen martelaers. Ende sijn van stonden an gegaen totten bisscop Baldrijck van Uutrecht ende tot grave Dirck van Hollant, dese sake ende dit visioen te kennen gevende, ende dat si souden comen ende opboeren dye reliquien ende brengen die ter plaetsen voer geseyt. Van welcker boetscap die bisscop ende die grave sere verblijt waren, ende geboden alle dat volc III dagen te vasten om bequaem te wesen der toecomender feeste ende [109r] vindinge der heyliger reliquien. Ende als si dat lichaem opgegraven hadden, quam dairuut enen uutermaten soeten roec, waerbi si verstonden dat die heilige martelaer Sinte Jeroen bi God van groter verdiensten ende estimatien was. Ende namen dat gebeent, ende wonnent in enen sconen linnen doeck, ende bestonden dat te dragen op haer scouderen, met love ende sange ende met groter feeste. Ende als si quamen opten oever van der zee, op een plaetse genoemt Rijnmeer, quam al dat volc van daeromtrent, ende begeerde mede mit groter ynnicheit dit heilige lichaem te dragen. Ende dus voertgaende ende vast moede worden, beruspten si hemselven, dat doe si noch int bosch waren, dat si geen baere gemaect en hadden om te lichtelijcker dat lichaem te dragen. Ende dus vertwifelt staende, haer ogen om ende om kerende, sagen si int diep van der wilder zee een baere comen driven, ende worde mitten golven ant lant geworpen. Ende die nemende, setten si die tombe mitter reliquien daerop, ende droegen dat also mit groten love ende sange, ende brochten dat mit blischappen in Sinte Aelbrechts kercke tot Egmondt.

Hoe dat lichaam van Sint Jeroen gevonden werd.
Dat XVII kapittel.

Toen deze goede man Nothbodt in goede werken van vasten, bidden en aalmoezen te geven zich oefende om dit visioen te ondervinden waar te wezen zo is het op een tijd gebeurd dat de paarden van deze Nothbodt in de weide gingen en gestolen werden en waren gebracht in het binnenste van een bos aan een boom gebonden. Dit vernam hij en is uitgegaan met zijn knechten en andere lieden om te zoeken waar de paarden gebracht mochten worden. En toen ze de hele dag gegaan zijn en gekomen omtrent de avond bij de plaats die hem tweemaal was geopenbaard, waar dat heilige lichaam lag wat hij nu nog niemand had te kennen gegeven; en gebood hun de hele nacht hun moede leden te rusten en daar te blijven. En toen ze wat hadden gegeten en zich te rusten hadden gesteld zo heeft hem di heilige martelaar Sint Jeroen in de nacht geopenbaard een eenvoudige en onschuldige landman die daarmede lag en sliep en zei: ‘Sta op, en zeg Nothbodt dat hij voortaan niet versmaadt de Goddelijke geboden. En in het oosteinde van het bos, aan de rechterhand waar hij deze nacht geslapen heeft zal hij mijn graf vinden. En ga voort in dit naaste bos; daar zal hij zijn paarden vinden gebonden aan een boom.’ Toen hij wakker werd heeft hij zijn metgezellen vermaand dat ze op zouden staan; want vanwege de Goddelijker openbaring zouden ze zonder enige moeilijkheide de paarden. En toen ze in het bos kwamen zagen ze van ver de paarden staan gebonden een stuk weg van de rechte weg. Nothbodt die dit hoorde dat er nog een getrouwe bode en getuige bevonden was werd zeer blijde en heeft met hem genomen deze eenvoudige landman en bestonden met houwbijlen en schoppen te zoeken de plaats die hem geopenbaard was en zagen tonen de steentjes die gelegd waren op het graf van de heilige martelaar. En zijn van stonden aangegaan tot bisschop Balderik van Utrecht en tot graaf Dirk van Holland die ze deze zaak en dit visioen te kennen gaven en dat ze zouden komen en opbeuren de relikwieën en brengen die ter plaatse voor gezegd. Van welke boodschap de bisschop en de graaf zeer blijde waren en geboden al dat volk 3 dagen te vasten om bekwaam te wezen het toekomende feest en [109r] vinding der heilige relikwieën. En toen ze dat lichaam opgegraven hadden kwam daaruit een uitermate zoete geur waarbij ze verstonden dat de heilige martelaar Sint Jeroen bij God van grote verdiensten en waardering was. En namen dat gebeente en wonden het in een schone linnen doek en bestonden dat te dragen op hun schouders met lof en gezang en met grote feest En toen ze kwamen op de oever van de zee op een plaats genoemd Rijnmeer, kwam al dat volk van daaromtrent en begeerde mede met grote innigheid dit heilige lichaam te dragen. En aldus voortgaande en erg moede werden berispte ze zichzelf dat toen ze nog in het bos waren dat ze geen baar gemaakt hadden om lichter dat lichaam te dragen. En toen ze aldus vertwijfeld stonden en hun ogen om en om keerden zagen ze in het diepe van de wilde zee een baar aankomen drijven dat met de golven aan het land werd geworpen. En die namen ze zetten de tombe met de relikwieën daarop en droegen dat alzo met grote lof en gezang en brachten dat met blijdschap in Sint Adelbertus kerk te Egmond.

Hoe dat des heyligen martelaers hoeft ghevonden werdt.
Dat XVIII capittel.

Een lange tijt hierna is opter selver stede daer dit heilige lichaem gevonden was, een scone kercke getimmert in der eren des heiligen martelaers Sinte Jeroen. So ist geboert, een grote lange tijt hierna, dat dese kerck getimmert was, dat men een outaer in derselver kercken fonderen ende setten soude. Ende als die metselaers bestonden diep in der aerden te graven, op dieselve plaetse dair wilen eer dat lichaem gelegen hadde, ende die aerde opscoten, hebben si gevonden dat hoeft des heiligen martelaers, dat van der tijt of, dattet lichaem gevonden was, in der aerde dus lange verborgen hadde gelegen. Ende terstont worden alle die clocken van der kercken bi hem selven ludende, dair dat volc seer of verwonderde, want men geen menschen handen an die clocken en sach om te luyden; ende elck begeerde te weten wat dit luyden beduden mochte. So lach op die tijt omtrent die kerck in een huys een beseten mensche, mit banden gebonden. Dese riep ende seyde dat op die stont gevonden was dat hoeft des heiligen martelaers Sinte Jeroens, ende dat dairom die engelen die clocken luden. Ende als men dit in der waerheit aldus bevant, namen si dat heilige hoeft, ende settent mit groter eerwaerdicheit in der sacristie, doer welke huden des dages vele ende oneyndelike miraculen gescieden, waerom dair groet versoeck ende pelgrimage is van allen landen, ende bisonder een groot maerscalc is bi God van verloren ende gestolen goeden, of bi andere ongevallen ende quader avontueren te water ofte landen verdwaelt ende verloren.

Hoe dat het hoofd van de heilige martelaar gevonden werd.
Dat XVIII kapittel.

Een lange tijd hierna is op dezelfde plaats waar dit heilige lichaam gevonden was een mooie kerk getimmerd in de eer van de heilige martelaar Sint Jeroen. Zo is het gebeurd, een grote lange tijd hierna dat deze kerk getimmerd was, dat men een altaar in die kerk funderen en zetten zou. En toen de metselaars bestonden diep in de aarde te graven, op dezelfde plaats waar wijlen eerder dat lichaam gelegen had en de aarde omhoog gooiden hebben ze gevonden dat hoofd van de heilige martelaar dat van de tijd af dat het lichaam gevonden was in de aarde aldus lang verborgen had gelegen. En terstond begonnen alle klokken van de kerk van zichzelf te luiden waar het volk zich zeer van verwonderde, want men zag geen mensen handen aan de klokken om te luiden; en elk begeerde te weten wat dit luiden betekenen mocht. Zo lag op die tijd omtrent ie kerk in een huis een bezeten mens met banden gebonden. Deze riep en zei dat op die tijd gevonden was dat hoofd van de heilige martelaar Sint Jeroen en dat daarom de engelen de klokken luiden. En toen men dit in de waarheid aldus bevond, namen ze dat heilige hoeft en zetten het met grote eerwaardigheid in de sacristie waardoor heden des daags vele en ontelbare mirakels geschieden, waarom dat er groot bezoek en pelgrimage is van alle landen en vooral een grote maarschalk is van God van verloren en gestolen goederen of bij andere ongevallen en kwade avonturen te water of te land verdwaald en verloren.

Van Volcmaer die XVI bisschop van Uutrecht.
Dat XIX capittel.

Volcmaer, gheboren uut Vrieslandt, worde nae den doot des gloriosen ende eerwaerdighe bisscop Baldrijcs gecoren tot enen bisscop van Uutrecht. Dese heilige Baldrycus starf int jaer Ons Heren IX C ende LXXVII, als dat Roemsche Rijck regerende was keyser Otto die tweede van dyer namen, als hij dat bisdom hadde beseten LIX jaren. Ende in sijn stede werdt dese eerwaerdige man Volcmaer gheconsacreert ende ghewijt, dye sestiende bisschop van Uutrecht. Hij was een sachmoedich man van leven, vuerich ende devoet in sijne ghebeden ende der diensten Goeds, milt tegen den armen, ende een spieghel ende exempel allen gheestlicken luyden. [109v]

Van Folcmar de 16^de bisschop van Utrecht.
Dat XIX kapittel.

Folcmar, geboren uit Friesland, werd na de dood van de glorieuze en eerwaardige bisschop Balderik gekozen tot een bisschop van Utrecht. Deze heilige Balderik stierf int jaar Ons Heren 977 toen dat Roomse rijk regeerde keizer Otto de tweede van die naam toen hij dat bisdom had bezet 59 jaren. En in zijn plaats werd deze eerwaardige man Folcmar geconsacreerd en gewijd als de zestiende bisschop van Utrecht. Hij was een zachtmoedig man van leven, vurig en devoot in zijn gebeden en de dienst God, mild tegen de armen en een spiegel en voorbeeld alle geestelijke lieden. [109v]

Van die ghiften ende donacien die keyser Otto die Derde gaf desen grave Dirck, den anderden grave van Hollant.
Dat XX capittel.

Als die mogende keyser Otto dye anderde van dyer namen oflivich gheworden was, so is hem int keyserrijck naegevolcht sijn soen Otto die Derde, als voer geseyt is. Dese keyser Otto, uut lieften sijnre moyen Luytgaert, sijns moeders suster, die alsdoe ghehuuwet was an Arnulph oft Aernout, desen grave Dircs soen, ghegeven heeft tot enen vrien eygendom grave Dirck van Hollant voernoemt alle die goeden ghelegen tusschen twe rivieren, die men Liera ende Hista voirmaels plach te noemen, ende tusschen Medeylacha ende Chimmelozara Gemarchi genoemt, ende oec alle alsulke goeden als gelegen sijn in de graefscappen van Masalant, Kunnen ende Texlem. Welcke landen sijn vader Dirck, die eerste graef, van den keyserrijck te lene te houden plach; van welcker ghift ende donatie keyser Otto dye Derde een brief in der formen hierna volghende ghegheven heeft.

In der Name des heyligen ende onverscheyden Drievoudicheits, Otto, by der gracien Goeds, coninc van Romen. Allen kersten menschen die nu ter tijt sijn ende namaels wesen sullen, willen wi dattet kundich ende openbaer si, hoe dat wi doer begeerte ende liefte onser moeder Theophane, keyserinne, ende oec bi supplicatie onser ghetrouwen Egbert, aertsbisscop van Tryer, ende onse neve Henrick, hertoge van Beyeren, onsen getrouwen Dirck, die anderde graef van Hollant, al dat hi tot nu toe in een beneficie ende gaven behouden heeft tusschen die twe waterenvloeden ofte rivieren die men hiet Lyera ende Hisla, tot enen vryen eyghendomme ghegheven hebben, mit al datter an hoert ende in der selver beneficie mitter coninclike beghiftinge begrepen staet ende als usufruct gebruict heeft tot nu toe; ende al dattet dorp Somumen ghenoemt mit alle syne vervallen ende profiten toebehoert, hem voert angheven tot enen vrien eygendom te besitten. Voert, al dat landt datter van onser beneficie is gheleghen tusschen dye twee vloeden, Medemlacha ende Chymmelosara Gemarchi ghenoemt, mit allen sinen appendicien ende anclevinghe, gheven wy nu Dirck voernoemt in een proper ende vryen eyghendom. Noch hiertoe datter leyt int landt Texlen ghenoemt, dat hij in der beneficien hadde, mit al sijn toebehoert, uutghenomen dat men ghemeenlick hyet Huslada, hem gheheel gheven tot sijn eyghen, in der dryen graefschappen gheleghen dye men noemt Masalandt, Kunnen ende Texlem. Ende dat hi van desen goeden vrye macht sal hebben te versetten, te verwandelen ende daermede te doen dat hem belieft. Waerom dat wij dat ghebot onser auctoriteyt hier gheboden hebben te bescriven, ende met onser vingherling te beseghelen ende mit ons eyghen hant onderteykent. Heer Otten teyken des alreedelsten conincks. Hildebaldus, bisscop ende cancellier in der stede van Willegijs, overste cappellaen, hebt recognosceert ende weder overghelesen. Ghegheven op dye VIII kalende van september, int jaer Ons Heren IX C ende LXXXV, int jaer ons keyserdoms dat tweede. Ghedaen tot Nymmaghen, salichlick in den Name des heren. Amen.

Van de giften en donaties die keizer Otto de Derde graaf Dirk gaf, de volgende graaf van Holland.
Dat XX kapittel.

Toen de vermogende keizer Otto de volgende van die naam stierf zo is hem in het keizerrijk opgevolgd zijn zoon Otto de Derde. Deze keizer Otto, uit liefde van zijn tante Lutgard, de zuster van zijn moeder die toen gehuwd was met Arnulph oft Aarnout, de zoon van deze graaf Dirk, gegeven heeft tot enen vrij eigendom graaf Dirk van Holland alle goederen gelegen tussen twee rivieren die men Liera en Hista voormaals plag te noemen en tussen Medemlacha (Medemblik) en Chimmelozara Gemarchij genoemd en ook al zulke goederen als gelegen zijn in de graafschappen van Maasland, Kunnen en Texel. Welke landen zijn vader graaf Dirk 1 van het keizerrijk te leen te houden plag; van welke gift en donatie keizer Otto de Derde een brief in de vorm die hierna volgt gegeven heeft.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid, Otto, bij de gratie Gods, koning van Rome. Alle christen mensen die nu ter tijd zijn en later wezen zullen willen we dat het bekend en openbaar is hoe dat wij door begeerte en liefde van onze moeder keizerin Theophane en ook bij smeekbede van onze trouwe Egbert, aartsbisschop van Trier en onze neef Hendrik, hertog van Beieren, onze getrouwe Dirk de 2^de graaf van Holland alles dat hij tot nu toe in een gunst en gaven behouden heeft tussen de twee watervloeden of rivieren die men Liera en Hisla genoemd tot een vrij eigendom gegeven hebben met alles dar aan behoort en met dezelfde gunst met de koninklijk begiftiging begrepen staat en als nuttig gebruikt heeft tot nu toe; en al dat het dorp Somunum genoemd met al zijn vervallen en profijten toebehoort, hem voort aangeven tot een vrij eigendom te bezitten. Voort, al dat land dat er van ons gegund is gelegen tussen de twee vloeden, Medemlacha en Chymmelosara Gemarchij genoemd, met al zijn bestanden en toebehoren geven we nu Dirk in een proper en vrij eigendom nog hiertoe dat er ligt in het land Texla genoemd dat hij in de gunst had met al zijn toebehoren, uitgezonderd dat men gewoonlijk noemt Huslada, hem geheel geven tot zijn eigen in de drie graafschappen gelegen die men noemt Masalandt, Kunnen en Texel. En dat hij van deze goederen vrije macht zal hebben te verzetten, te veranderen en daarmee te doen dat hem belieft. Waarom dat wij dat gebod van onze autoriteit hier geboden hebben te beschrijven en met onze ring te bezegelen en met onze eigen hand ondertekent. Heer Otto teken van de aller edelste koning. Hildebaldus, bisschop en kanselier van de stad Willegijs, overste kapellaan onderzocht en weer overgelezen. Gegeven op de 8^ste dag van september int jaar Ons Heren 985 in het tweede jaar van ons keizerdom. Gedaan te Nijmegen zalig in de Naam der heren. Amen.

Nota.

Ende want mitter tijt die namen der landen verandert worden, so ist van node dat wi sommige terminen ende namen van desen brief hier verclaren. Hisla hiet men nu die Ysel; dat dorp Somumen is nu genoemt Sonnemaer, gelegen in Zeelant. Medemlacha, dats nu Medemblic in West-Vrieslant. Chimmelosara Gemarchi hiet nu Chymeloes ofte Sindoloes in Oest-Vrieslant. Texla is nu Tessel; Masalant is nu Maeslant; Kunnen is een vloet oft water gelegen tusschen Alcmaer ende dat slot Middelburch, van welcke vloet die plaetse oft hoecke lants sijn naem heeft, ende is genoemt Kunemaria, dat ist graefscap van Kenemerlant. Huslada is een jaerlixe exactie oft scattinge, die men jaerlixs gebruyct op die dorpen die die huysluyden ende nyet dye welboren mannen betalen [110r] moeten, die men nu properlick hiet scot ende buttinge, ende wert tot allen IIII jaren eens betaelt den heer van den landen of denghenen dye den eyghendom daerof heeft.

Nota.

En omdat met de tijd de landen veranderd worden zo is het nodig dat we sommige termijnen en namen van deze brief hier verklaren. Hisla noemt men nu de IJssel; dat dorp Somumen is nu genoemd Zonnemaire, gelegen in Zeeland. Medemlacha, dat is nu Medemblik in West-Friesland. Chimmelosara Gemarchij heet nu Chymeloes of Sindoloes in Oost-Friesland. Texla is nu Texel; Masalant is nu Maasland; Kunnen (Kinheim) is een vloed of water gelegen tussen Alkmaar en dat slot Middelburg van welke plaats of hoek land zijn naam heeft en is genoemd Kunemaria, dat is het graafschap van Kennemerland. Huslada is een jaarlijkse afpersing of schatting die men jaarlijks gebruikt op die dorpen die de huislieden en niet de goed geboren mannen betalen [110r] moeten die men nu goed schot en buttinge noemt en werd te alle 4 jaren eens betaald de heer van het land of diegene die de eigendom daarvan heeft.

Hoe ende wanneer grave Dirck oflivich wordt.
Dat XXI capittel.

Ende als dese graef Dirck een seer out man gheworden was, ende sijn landen mit groter eren vromelijcken teghen den Denen ende andere vianden hadde bescermt ende uut sine landen gekeert, is hij sieck gheworden ende gestorven opten VI dach van meye int jaer Ons Heren IX C ende LXXXVIII, als hi die graefscappen ende sine landen doechtdelic ende vromelic hadde geregeert LXXXV jaer, ende wert mit groter eren ende triumphen van alle sine heeren, edelen ende andere ondersaten ghebrocht tot Egmondt, int cloester, ende werdt bi sinen wive begraven onder enen sarcke, an die noertside van tchoer, dye weinich tijts daer te voren, opten XI dach van aprille, ghestorven was.

Hoe en wanneer graaf Dirk stierf.
Dat XXI kapittel.

En toen deze graaf Dirk een zeer oude was geworden en zijn landen met grote eer dapper tegen de Denen en andere vijanden had beschermd en uit zijn landen gekeerd is hij ziek geworden en gestorven op de 6^de dag van mei in het jaar Ons Heren 988 toen hij de graafschappen en zijn landen deugdelijk en dapper had geregeerd 85 jaar en werd met grote eer en triomf van al zijn heren, edelen en andere onderzaten gebracht tot Egmond in het klooster en werd bij zijn wijf begraven onder een zerk aan de noordzijde van het koor die weinig tijd daarvoor op de 11^de dag van april gestorven was.

Van Arnulpho of Aernout, den derden graef van Hollant, grave Dircs soen voernoemt.
Dat I capittel.

Arnulphus of Aernout is nae sijns vaders doot gheworden die derde grave van Hollandt ende Zeelant, ende hadde alle die daghen sijns levens een stadige strijt ende oerloge teghen die West-Vriesen die teghen hem rebelleerden. Ende int eerste jaer sijnre dominacie heeft hij een groot heer van volc vergadert, ende toech daermede in Vrieslandt, daer hi den Vriesen mede brochte tot subjectie ende onderdanicheyt. Mer si en bleven daer niet langhe in staende. Dese grave hadde te wijf genomen by sijn vaders leven Luytgaert, des keysers Theophaens dochter van Constantinopolen of van Griecken, ende was Theophanien suster, dye ghehuwet was an keyser Otto die Anderde, daer hi an wan keyser Otto den Derden. Ende aldus was dese Luytgaert sijn moye, dat is sijn moeders suster. Waerom dat hij oeck gaf Dirck den anderden grave, desen Aernouts vader, dye milde gaven ende ghiften voerseyt, opdatter oeck nae des graven Dircks doot, desen Aernoudt profiteren ende te stade comen soude. Dese grave Aerent vercreech an den derden keyser Otte, dat hij voertan ewelicken vry sitten soude van den rechten keyserlijcken leen mitter graefschap van Hollandt, daer dye graven van Hollandt mannen der coninghen van Vrancken of gheweest hadden, ende dat werdt hem beseghelt tot enen vrien leen. By dese Luytgaert wan grave Aernout twee sonen, als Dirck, dye na hem grave werdt, ende Zijphrijdt, prefect ende stadthouder van Kenemerlandt. [110v]

Van Arnulph of Aarnout, de derde graaf van Holland en zoon van graaf Dirk.
Dat I kapittel.

Arnulphus of Aarnout werd na de dood van zijn vader de derde graaf van Holland en Zeeland en had alle dagen van zijn levens een gestadige strijd en oorlog tegen de West-Friezen die tegen hem rebelleerden. En in het eerste jaar van zijn heerschappij heeft hij een groot legervolk verzameld en trok daarmee in Friesland waar hij de Friezen mee bracht tot onderwerping en onderdanigheid. Maar ze bleven daar niet lang in staan. Deze graaf had tot wijf genomen bij zijn vaders leven Lutgardis, de dochter van keizer Theophanus van Constantinopel of van Griekenland en was de zuster van Theophanus die gehuwd was met keizer Otto de 2^de waar hij aan won keizer Otto de Derde. En aldus was zijn tante Lutgardis de zuster van zijn moeder. Waarom dat hij ook gaf Dirk de 2^de graaf de vader van deze Aarnout de milde gaven en giften voornoemd zodat er ook na de dood van graaf Dirk deze Aarnout zou profiteren en te stade komen. Deze graaf Aarnout verkreeg aan de derde keizer Otto dat hij voortaan eeuwig vrij zou zitten van de rechten van het keizerlijke leen met het graafschap van Holland waar de graven van Holland mannen der koningen van Franken geweest zijn en werd hem verzegeld tot een vrij leen. Bij deze Lutgardis won graaf Aarnout twee zonen als Dirk die na hem graaf werd en Siegfried, prefect en stadhouder van Kennemerland. [110v]

Van Egbert, aertsbisschop van Tryer, desen grave Arnouts broeder.
Dat II capittel.

Dese edele grave Arnout hadde enen broeder gheheten Egbert, als voer geseit is, die welke doer Godlike predestinacie ende voersichticheyt gheworden is aertsbiscop der kercken van Tryer. Want als hi int eerste in deser biscoplicker kercken was gecomen, heeft hi die mit onsprekelicke liefde, caritate ende miltheit die in hem overvloedich waren also in der ewicheyt verlicht, dat men sijnre gedachtich wesen sal so lange die werlt staet. Dese edele ende goedsvruchtighe jongeling Egbertus worde tot eenre tijt van sinen vader, grave Dirc, mit een eerlicke ende betamelicke staet van baroenen ende andere edele mannen gesonnen totten aertsbiscop van Tryer, gheheten Rutgheer; ende was int jaer IX C ende LIII. Denwelcken jongen edelen man dese eerwaerdige aertsbisscop mit groter eren heeft ontfangen, ende node hem mit hem te eten mit sine heren ende edelingen in dye hoechtijt van Sinte Pieters kerck, patroen des bisdoms van Tryer. Na den eten is hi gegaen in Sinte Mathijs kercke, des heyligen apostels, ende dede aldair sijn gebet mit groter innicheit voer die reliquien des heyligen apostels Sinte Mathijs ende der andere heyligen, dye daer begraven ende in scone cassen gestelt waren. Ende daer aldus wesende, wert hij van binnen also beroert overmidts heylicheyt ende bequaemheit der plaetsen, dat hi hem daer begaf int cloester, ende werdt monick, annemende die oerde des heyligen mans Sinte Benedictus, anmerckende datter gescreven staet int Evangelye: Die niet after en laet vader ende moder, landt ende goeden, etcetera, dye en mach nyet worden minen discipel, etcetera. Ende heeft sinen vader dye sake daer hi om uutghesent was mit sinen heren wederantwoert ghesent, ende bleef daer God dienende in reinicheyt ende heylicheyt des levens, dach ende nacht wakende in den diensten Goeds, ende was allen menschen een exempel om wel te leven. Daerna, in den jare Ons Heren IX C ende LXXV, als die aertssche bisscop Dirck van Tryer ghestorven was, soe werdt dese Egbert eendrachtelicken van al den canonicken ghecoren tot enen aertsche bischop van Tryer. Ende als hi geconsacreert ende ghewijt was, heeft hi alle sine vrienden ende magen oetmoedelicken ghebeden te comen tot sijnre feesten ende intronisacye oft inleydinghe. Die welcke hem bereit hebben mit groter pompositeyten ende costlicheden, ende quamen bi hem in der stadt van Tryer, daer si allegader mit groter eren ende feeste worden tracteert. Die feeste gedaen ende gheeyndet wesende, heeft hi mit oetmoediger beden van sine vrienden vercregen vele costelicke cleinoden ende gaven van goude ende silver dye sy hem minlicke gaven, ende thuyswert comende hebben si hem noch vele costlicker ende precioser cleinoden van silver ende goude gesonnen, dan si hem ghelaten hadden, tot ene rechte aelmisse ende quijtsceldinge hoerre sonden; mit welcke cleinoden, ghelden ende goeden hi sijn kercken van Tryer van den ongelovigen Denen ende andere quade kerstenen ghespoliert ende beroeft, grotelicken ende mildelicken mit gouden ende silveren cruycen, kelcken, casuffelen, alven, rocken, cappen, syden gardinen ende andere costlicheden heeft verchiert, beghift ende vermeerret. Dye cloesteren, die van hoerre goeden, renten ende possessien waren beroeft, heeft hij mit groter moghentheyt weder gherepareert ende opghemaect. Die vasteldaghen ende dye cruysdagen om der stat van Tryer mit der heylighen reliquien, om der droecheyts willen der aerden, heeft hi ingeset te gheschien in die derde weeck nae Paesschen. Hi vant oec op Sinte Eucharijs kerchof dat lichaem des heylighen confessoers Sinte Celsus. Dese bisscop Egbert van Tryer, ende biscop Dirck van Mets, sijn ghetogen int jaer Ons Heren IX C ende LXXVIII mit keyser Otto in Ytalien daer si bleven drie jaer lang, ende vergaerden daer vele heilige reliquien ende lichamen, die si neder senden tot horen kercken. Bischop Egbert, mits hulpe des [111r] keysers, heeft hi vercregen in der stat van Trenten dat lichaem des heylighen mans Sinte Seveer, daer Sinte Gregorius of scrijft in sine boeken Dialogorum: Hi vercreech oec in die stat van Spoleten dat lichaem des heyligen martelaers Sinte Gregorius, ende dat hooft van Sinte Ponciaen, martelaer, ende die reliquien der heyligen Felicis ende Regule. Die biscop van Corphoen heeft gegeven op die tijt den biscop Dirck van Mets dat lichaem der heyligher maget ende martelaersse Sinte Lucien van Siracusen, dat swerende ende certificerende, mit sijn hant te leggen op die heilige Evangelien, dat dit die reliquien waren derselver maget Lucien, geboren van der stat van Siracusen, dair die Heilige Kercke jaerlixs hoechtijt of hout, dat welcke lichaem hi voert deen helft gaf doer oetmoedige begheerten dese biscop Egbert van Tryer. Doer naerstige ondersoekinge heeft dese biscop Egbert Sinte Pieters staf, die lange verloren hadde geweest ende bi Sinte Maximijns tiden totter stat van Mets, doer wisen raet om der wreder Denen willen gevlucht was, weder in die kercke van Tryer gebrocht heeft. Men seyt, wat swaluwen daer comen vlieghen in Sinte Pietsers Domkercke, die sijn vermaledijt ende sterven van stonden an als si dairin vliegen. Ende dat daerom: op een tijt stont dese eerwaerdige biscop in sijn misse, ende daer quam een swaluwe vliegen ende smelte hem op sijn hoeft, waerom dat hi mit sijnre ghebeden van God verwerf datter gheen swaluwen in leven mochten. Op een tijt, als Sinte Eucharius hoechtijt nakende was, is hi darwerts gegaen int cloester, om den dienst Goeds te doen. Ende als die dienst Goeds was gedaen, begeerden die broeders oetmoedelicken hem te willen gewaerdigen daer te bliven eten. Mer die heilige man ontsach hem dat cloester ende broeders moyelic ende lastich te wesen, overmits sine grote familie ende gheselschappe van dienres, haeste hem weder te keren in die stat, ende wert mit haestiger siecten bevanghen, daer hij corts na of starf. Ende wert mit groter eren ende feesten begraven in een clein kerckgen dat hi selver hadde gefondeert ende gesticht in der eren des heyligen apostels Sint Andries an die rechter hant, ende an die lufterhant hadde hi doen leggen sijn voersaet biscop Henrick die Derde van Tryer, die in Ytalien gestorven was, ende hadden mit hem daer gebrocht ende dair begraven. Dese eerwaerdige biscop van Tryer, Egbertus, hadde een ewige memorie ende gehoechnisse bi sinen leven gelaten ende gemaect den cloester van Egmont, als een groot stuck van den Heiligen Cruyce, in gout costelicken beslagen, mit eene casuffele, missael ende een Bibel, een scone rock ende een costelicke gordel van gout gemaect, ende een silveren kistgen mit vele scone ende costelicke reliquien ende heylichdommen, ende als men goedertierlic gheloeft een groot deel des lichaems der heiliger maget ende martelarsse Sinte Aechte, mit veel andere reliquien ende costelijcke gescreven boecken, die men noch siet leggen opter librarien. Dese eerwaerdige biscop, here Egbert, starf int jaer Ons Heren IX C ende XCIIII.

Van Egbert, aartsbisschop van Trier, broeder van graaf Aarnout.
Dat II kapittel.

Deze edele graaf Aarnout had een broeder geheten Egbert die door Goddelijke voorbeschikking en voorzienigheid geworden is aartsbisschop der kerk van Trier. Want toen hij in het begin in deze bisschoppelijke kerk kwam heeft hij die met onuitsprekelijke liefde, liefdadigheid en mildheid die in hem overvloedig waren alzo in de eeuwigheid verlicht dat men hem gedachtig wezen zal zo lang de wereld staat. Deze edele en godsvruchtige jongeling Egbert werd te ene tijd van zijn vader, graaf Dirk, met een fatsoenlijke en bekwame staat van baronnen en andere edele mannen gezonden tot de aartsbisschop van Trier, geheten Rutger; en was in het jaar 953. Deze eerwaardige aartsbisschop heeft hem met grote eer ontvangen en nodigde hem met hem te eten met zijn heren en edelen in de hoogtijd van Sint Petrus kerk, patroon van het bisdom Trier. Na het eten is hij gegaan in Sint Matheus kerk, de heilige apostel, en deed aldaar zijn gebed met grote innigheid voor de relikwieen der heilige apostel Sint Matheus en de andere heiligen die daar begraven en in mooie kasten gesteld waren. En toen hij aldaar was werd hij alzo bewogen vanwege de heiligheid en bekwaamheid der plaats zodat hij zich daar begaf in het klooster en werd monnik en nam aan de orde van de heilige man Sint Benedictus en merkte op dat er geschreven staat int Evangelie: Die niet achter laat vader en moeder, land en goederen, etc., die mag niet mijn discipel worden etc. En heeft zijn vader de zaak waarom hij uitgezonden was met zijn heren weer antwoord gezonden en bleef daar God en diende God in reinheid en heiligheid van leven dag en nacht waakte in de dienst Gods en was alle mensen een voorbeeld om goed te leven. Daarna, in jet jaar Ons Heren 975, toen de aardse bisschop Dirk van Trier gestorven was zo werd deze Egbert eendrachtig van alle kanunniken gekozen tot een aartsbisschop van Trier. En toen hij geconsacreerd en gewijd was heeft hij al zijn vrienden en verwanten ootmoedig gebeden te komen tot zijn feest en intronisatie of inleiding. Die zich bereid hebben met grote pomperij en kostbaarheden en kwamen bij hem in de stad Trier, waar ze allemaal met grote eer en feest werden onthaald. Toen dat feest gedaan en geindigd was heeft hij met ootmoedige beden van zijn vrienden verkregen vele kostbare kleinoden en gaven van goud en zilver die ze hem minlijk gaven en huiswaarts gekomen hebben ze hem nog vele kostbare en dure kleinoden van zilver en goud gezonden dan ze hem gelaten hadden tot een echte aalmoes en kwijtschelding van hun zonden; met welke kleinoden, gelden en goederen hij zijn kerk van Trier van de ongelovige Denen en andere kwade christenen onthouden en beroofd en mild met gouden en zilveren kruisen, kelken, hoeden, rokken, kappen, zijden gordijnen en andere kostbaarheden heeft versierd, begiftigd en vermeerder. De kloosters die van hun goederen, renten en bezittingen waren beroofd, heeft hij met grote mogendheid weer gerepareerd en opgemaakt. De vastendagen en de kruisdagen om de stad Trier met de heiligen relikwien, vanwege de droogheid der aarde, heeft hij ingezet te gescheiden in de derde week na Pasen, Hij vond ook op het kerkhof van Sint Eucharius dat lichaam der heilige belijder Sint Celsus. Deze bisschop Egbert van Trier en bisschop Dirk van Metz zijn getrokken in het jaar Ons Heren 978 met keizer Otto in Itali waar ze drie jaar lang bleven en verzamelden daar vele heilige relikwien en lichamen die ze neer zonden tot hun kerken. Bisschop Egbert, mits hulp van [111r] de keizer, heeft hij verkregen in de stad Twente dat lichaam der heilige man Sint Servatius waar Sint Gregorius van schrijft in zijn boek Dialogorum: Hij verkreeg ook in de stad Spoleto dat lichaam der heilige martelaar Sint Gregorius en dat hoofd van de martelaar Sint Poncianus en de relikwieën der heilige Felicis en Regule. De bisschop van Corphoen heeft gegeven op die tijd de bisschop Dirk van Metz dat lichaam der heilige maagd en martelares Sint Lucia van Siracusa en zweerde en verzekerde dat met zijn hand te leggen op die heilige Evangelie, dat dit de relikwien waren van die maagd Lucia geboren van de stad Syracuse waar de Heilige kerk jaarlijks hoogtijd van houdt dat lichaam hij voert de ene helft gaf door ootmoedige begeerte deze bisschop Egbert van Trier. Door vlijtig onderzoek heeft deze bisschop Egbert Sint Petrus staf, die lang verloren was geweest en bij Sint Maximinus tijden tot de stad Metz door wijze raad vanwege de wrede Denen gevlucht was weer in de kerk van Trier gebracht heeft. Men zegt dat zwaluwen daar komen vliegen in Sint Petrus Domkerk die vermaledijd zijn en sterven van stonden aan als ze daarin vliegen. En dat daarom: op een tijd stond deze eerwaardige bisschop in zijn mis en daar kwam een zwaluw vliegen en smolt hem wat op zijn hoofd waarom dat hij met zijn gebeden van God verwierf dat er heen zwaluwen in leven mochten. Op een tijd toen Sint Eucharius hoogtijd aankwam is hij derwaarts gegaan in het klooster om de dienst Gods te doen. En toen de dienst Gods was gedaan begeerden de broeders ootmoedig hem te willen gewaardigen daar te blijven eten. Maar die heilige man ontzag zich dat klooster en broeders moeilijk en lastig te wezen vanwege zijn grote familie en gezelschap van dienaars en haastte zich weer in de stad te keren en werd met een haastige ziekte bevangen waarna hij gauw stierf. En werd met grote eer en feest begraven in een klein kerkje dat hij zelf gefundeerd en gesticht had in de eer van de heilige apostel Sint-Andries aan de rechterhand en aan de linkerhand had hij laten leggen zijn voorganger bisschop Hendrik de Derde van Trier die in Itali gestorven was en had met hem daar gebracht en daar begraven. Deze eerwaardige bisschop van Trier, Egbert, had een eeuwige memorie en gedachtenis bij zijn leven gelaten en gemaakt het klooster van Egmond als een groot stuk van het Heiligen Kruis kostbaar in goud beslagen met een kazuifel, missaal en een Bijbel, een mooie rok en een kostbare gordel van goud gemaakt en een zilveren kistje met vele mooie en kostbare relikwieën en heiligdommen en zoals men goedertieren gelooft een groot deel van het lichaam der heilige maagd en martelares Sint Agatha met veel andere relikwien en kostbaar geschreven boeken die men nog ziet liggen op de librijen. Deze eerwaardige bisschop, heer Egbert, stierf in het jaar Ons Heren 994.

Hoe dat bisschop Volckmaer oflivich worde.
Dat III capitel.

In den jare Ons Heren IX C ende XC, op dye derde ydus van december, starf die heylighe biscop Volcmaer van Uutrecht, als die dat bisdom glorioselic ende doechtlic hadde geregeert omtrent XIII jaren, ende werdt mit groter eren bi sine voervaders begraven in Sinte Salvatoers monster.

Hoe dat bisschop Folcmar stierf.
Dat III kapittel.

In het jaar Ons Heren 990 op de derde dag van december stierf de heilige bisschop Folcmar van Utrecht toen hij dat bisdom glorieus en deugdelijk had geregeerd omtrent 13 jaren en werd met grote eer bij zijn voorvaders begraven in Sint Salvators munster.

Van den strijt die grave Aernout hadde tegen die Vriesen, daer hi in doot bleef.
Dat IIII capittel.

Dese grave Aernout hadde alle die tijt dat hij grave was ende tlant regeerde, een stadighe strijt teghens dye West-Vriesen, die onder sine subjectie niet staen en wouden. Ende siet, int vijfte jaer sijnre dominatie, is daer een strijt te lande ingheset by een dorp in West-Vrieslant geheten Winckel, op een pleyn velt, daer alle die uutghesochte strijtbaer mannen van Hollandt byeen quamen om den Vriesen weder tot subjectie te brengen, als int eerste jaer gheschiet was. Als si aldus daer laghen ende verwachten die Vriesen, [111v] leden si alle groten dorst, want daer overal omtrent niet en was, dan sout, brack water. Die grave de medeliden mit sijn volck hadde, is op zijn knien gevallen in sijn tente, God naerstelic ende ynnichlick biddende; ende siet, die grave quam uut sijn tente, ende wees hem een plaetse dye hem van God in sijn gebet vertoent was, daer si graven souden, als si deden; ende stack sijn lancie daerin, ende bevonden daer scoen, claer, versch water, daer si alle of droncken ende ghelaeft worden. Hierenbinnen quamen die wrede Vriesen mit een grote scaer volcs, ende verstoerden dat Hollantsche heer. Ende die grave mit al zijn volc ghingen hem vromelicken te gemoet, ende heefter mit alle sine machte ridderlic tegen ghevochten. Mer int eynde doer Goeds verhengenis, is hi vechtende voir die rechtvaerdicheit ende bescermenisse sijns lants ende heyl sijns volcs aldaer versleghen, mit groot verlies sijnre heren ende ondersaten, int jaer Ons Heren IX C ende XCIII des dages na Sinte Lambrechtsdach, nadat hi Hollant ende Zeelant na sijn vaders doot gheregeert hadde tot grote profiten sijnre ondersaten V jaer lang. Wes dode lichaem int cloester tot Egmont ghebrocht worde, ende aldaer mit groten rouwe begraven voer Sinte Jan Baptisten outaer. In welcke abdye dese graef vele goeden ende renten mit zijn huysvrouwe assigneert ende gegeven heeft. In den eersten int dorp genoemt Thosa, II mansen, die jaerlixs betaelden een pont ende IIII uncen. In Castrichom II mansen uutgeseyt tvierde deel, ende geven alle jaers een pont ende V uncen. Int dorp Felloson genoemt III mansen, gevende tsjaers anderhalf pont ende noch een acker, die tsjaers gheeft XXX penningen. In Vorenhout III mansen, dye alle jaers geven VI penninghen. Int dorp Noertga V mansen, die alle jaers betalen IX uncen. In der plaetsen die men hiet Lopsen IX mansen, ende noch hierboven, bi die Maerne, een manse, die alle jaers geeft VI penningen, ende in dieselfde plaets een virendeel van een manse, die alle jaers betaelt XV penningen. Int dorp genoemt Leythen, een manse, ende een sestendeel van een manse. In dat dorp Bergham genoemt, ende is ghelegen an dye westsyde van den Rijn, III mansen. Voert gaf die graef voernoemt den abdye tot Egmont die kerck van Vlaerdingen mit dye thienden, ende dyerghelijcken gaf hij tcloester voernoemt Hergham ende Schye mit hoer thienden.

Van de strijd die graaf Aarnout had tegen de Friezen waarin hij stierf.
Dat IIII kapittel.

Deze graaf Aarnout had al de tijd dat hij graaf was en het land regeerde een gestadige strijd tegen de West-Friezen die onder zijn onderwerping niet staan wilden. En ziet, in het vijfde jaar van zijn dominantie is daar een strijd te land gezet bij een dorp in West-Friesland geheten Winkel op een vlak veld waar alle uitgezochte strijdbare mannen van Holland bijeenkwamen om den Friezen weer tot onderwerping te brengen zoals in het eerste jaar geschied was. Toen ze daar aldus lage en wachtten op de Friezen [111v] leden ze allen grote dorst want daar was overal niets omtrent dan zout, brak water. De graaf die medelijden met zijn volk had is op zijn knien gevallen in zijn tent en bad God vlijtig en innig; en ziet, de graaf kwam uit zijn tent en wees hen een plaats die hem van God in zijn gebed vertoond was waar ze graven zouden, zoals ze deden; en stak zijn lans daarin en bevonden daar schoon helder vers water waar ze allen van dronken en gelaafd werden. Ondertussen kwamen de wrede Friezen met een grote schar volk en verstoorden dat Hollandsche leger. En de graaf met al zijn volk gingen hen dapper tegemoet en heeft er met al zijn macht ridderlijk tegen gevochten. Maar in het einde door Goeds toestaan is hij vechtend voor de rechtvaardigheid en bescherming van zijn land en volk aldaar verslagen met groot verlies zijn heren en onderzaten in het jaar Ons Heren 993 de dag na Sint Lambrecht dag nadat hij Holland en Zeeland na zijn vaders dood geregeerd had tot grote profijt van zijn onderzaten 5 jaar lang. Wiens dode lichaam in het klooster te Egmond gebracht werd en aldaar met grote rouw begraven voor het altaar van Sint Johannes de Doper. In welke abdij deze graaf vele goederen en renten met zijn huisvrouw aangewezen en gegeven had. Als eerste in het dorp genoemd Opperdoes 2 hectare die jaarlijks betaalden een pond en 4 ons. In Castricum 2 hectare, uitgezonderd het vierde deel en geven alle jaren een pond en 5 ons. In het dorp Velzen genoemd 3 hectare die geven per jaar anderhalf pond en nog een akker die per jaar geeft 30 penningen. In Voorhout 3 hectare die alle jaar geeft 6 penningen. In het dorp Noordgouwe (?) 5 hectare die alle jaren betalen 9 ons. In de plaats die men Lopsen noemt 9 hectare en nog hierboven bij de Meern een hectare die alle jaren geeft 6 penningen en in diezelfde plaats een vierendeel van een hectare die alle jaar betaalt 15 penningen. In het dorp genoemd Leiden een hectare en een zesde deel van een hectare, In het dorp Bergengenoemd en is gelegen aan de westzijde van de Rijn 3 hectare. Voorts gaf de graaf de abdij te Egmond de kerk van Vlaardingen met de tienden en diergelijke gaf hij het klooster Hargen en Schie met hun tienden.

Van een schoen mirakel dat nae des graven doot gheschiet is.
Dat V capittel.

Nadat dese grave Aernout mit groter droefheit begraven was tot Egmont int cloester, is daer gheweest een mensche die mitten duvel beseten was, die gebrocht worde op Sint Aelbrechts graf ende reliquien [112r] om van den bosen gheest verlost te worden. Ende siet, doe die duvel doer des heyligen Sinte Aelbrechts verdiensten uut moste ende den mensche laten, protesterede hi, ende riep mit luyder stemmen in tegenwoerdicheit van alle dat volc geestelic ende waerlick, die daer omtrent hem stonden, onder andere vele puncten, die hi seyde, daertoe op Goeds oerdel besworen, dat die Vriesen niet waerdich en waren te staen onder tregiment van alsulcken heyligen prince ende grave, als dese grave Aernout was, die se mit alre oetmoedicheyt ende vriendelicheyt te moete ghing, eer dat hij se bevacht. Mer dat si noch in een yseren roede geregeert souden worden ende gebrocht tot subjectye ende onderdanicheyt onder die graeflicheit van Hollandt; dwelc also onder sijn soen graef Dirck gheschiet is.

Voert, int voergaen van langen jaren, ist gevallen opten heiligen Witten Donredach, als int convent van Egmont te verdienen is van paeuslicker macht volcomen oflaet van allen sonden, in tegenwoerdicheit van alle dat volck datter sonder getal gecomen was, dat die sarcke dair dese heylighe graef Aernout oft Arnulphus onder rustet, by avontueren van outheden scoerde van malcander, ende openghedaen is. Ende daeruut ghing een walm van een roecke van soeter luchte, oft mirre ende wyroeck hadde gheweest omtrent twe cubiten hoech, dat alle die daerbi stonden hem lieten duncken sonder twifel dat si int aertsche paradijs waren. Tot welcker memorie ende gehoechnisse van dit wonderlicke teyken die broeders van Egmondt dit gat open houden ende en stoppens niet, ende men seit dat ments oec nyet stoppen en mach, doer dye verhengenisse Goeds, tot eenre getugenissen, dat hi altijt wel stervet, dye mitten martelaren voer die rechtvaerdicheit ende tghemeen goet zijn leven settet ende stervet. Die graefinne Luytgaert, sijn wijf, starf hierna op die anderde ydus in meye, ende werdt mede tEgmont begraven, beneven horen man.

Van een mooi mirakel dat na de dood van de graaf gebeurd is.
Dat V kapittel.

Nadat deze graaf Aarnout met grote droefheid begraven was te Egmond in het klooster is daar geweest een mens die met de duivel bezeten was die gebracht werd op Sint Aalbrecht graf en relikwieën [112r] om van de boze geest verlost te worden. En ziet, toen de duvel door de heilige Sint Adelbertus verdiensten uit moest en de mens verlaten drukte hij uit en riep met luide stem in tegenwoordigheid van al dat volk geestelijk en wereldlijk die daar omtrent hem stonden onder vele andere punten die hij zei daartoe op Gods oordeel bezworen dat die Friezen niet waardig waren te staan onder het regiment van al zulke heilige prins en graaf als deze graaf Aarnout was die ze met alle ootmoed en vriendelijkheid tegemoet ging eer dat hij ze bevocht. Maar dat ze nog in een ijzeren roede geregeerd zouden worden en gebracht tot onderwerping en onderdanigheid onder de graaflijkheid van Holland; wat alzo onder zijn zoon graaf Dirk geschietdis.

Voort in het voortgaan van lange jaren, is het gebeurd op de heiligen Witte Donderdag toen in het convent van Egmond te verdienen was van pauselijke macht volkomen aflaat van alle zonden in tegenwoordigheid van al dat volk da er zonder getal gekomen was dat die zerk daar deze heilige graaf Aarnout onder rust bij avonturen scheurde van elkaar en opengegaan is. En daaruit ging een walm van een rook van zoete lucht of het mirre en wierook was geweest omtrent anderhalve meter hoog zodat allen die daarbij stonden zich lieten denken dat ze zonder twijfel in het aardse paradijs waren. Tot welke memorie en geheugenis van dit wonderlijke teken de broeders van Egmond dit gat openhielden en stopten het niet en men zegt dat men het ook niet stoppen mag door het toestaan van God tot een getuigenis dat hij altijd goed stierf die met de martelaren voor die rechtvaardigheid en het algemene goed zijn leven zette en stierf. De gravin Lutgardis, zijn wijf, stierf hierna op de volgende dag in mei en werd mede te Egmond begraven benevens haar man.

Van Dirck die III, ende die IIII grave van Hollant ende Zeelant.
Dat V capittel.

Dirc die III van dyer namen worde na sijns vaders doot de IIII graef van Hollandt ende Zeelandt. Dese begheerde mede homagye ende huldinghe van den West-Vriesen, mer si hebbent hem gheweygert. Waerom dat hij tot een ander ende bequamer tijt dat simuleerde ende veynsde sijn toerne ende wraeck van sijns vaders doot te doen. Hij nam te wive terwylen sijn vader noch leefde Wittilhiden of Utilhaden ghenoemt, hertoghe Otten dochter van Sassen, ende keiser van Romen die anderde van dier namen. Diewelcke dochter hij gewonnen hadde bi zijn anderde wijf, des marcgraven dochter van Oestenrijc, dat doe ter tijt noch geen hertoechdom en was. Ende bi dit wijf wan dese graef II zonen, dye eerste was geheten Dirc, ende worde grave na sinen vader, die ander zoen hiete Florijs, ende was grave in Oest-Vrieslant, ende na sijns broeders doot oec grave van Hollandt.

Van Dirk de 3^de en de 4^de graaf van Holland en Zeeland.
Dat V kapittel.

Dirk de 3^de van die naam werd na de dood van zijn vaders de 3^de graaf van Holland en Zeeland. Deze begeerde mede hommage en huldiging van de West-Friezen, maar ze hebben het hem geweigerd. Waarom dat hij tot een andere en bekwamere tijd dat simuleerde en veinsde zijn toorn en wraak van zijns vaders dood te doen. Hij nam te tot wijf terwijl zijn vader nog leefde Wittilhiden of Othelhilde genoemd, de dochter van hertog Otto van Saksen en keizer van Rome de 2^de van die naam. Die dochter hij gewonnen had bijzijn volgende wijd, de dochter van de marktgraaf van Oostenrijk dat toentertijd nog geen hertogdom was. En bij dit wijf won deze graaf 2 zonen, de eerste was geheten Dirk en werd graaf na zijn vader, de andere zoon heette Floris en was graaf in Oost-Friesland en na de dood van zijn broeder ook graaf van Holland.

Van Baldewijn van Hollandt, dye XVII biscop van Uutrecht.
Dat VI capittel.

Baldewijn, een glorioes ende eerlic man, geboren van Hollant, worde na biscops Volcmaers doet gecoren die XVII biscop van Uutrecht. Hi was een man van groter religie ende doechden, hoech van geboerten; want grave Arnout, die XII grave van Cleve, was sijn oem van sijnder moeder wegen, ende biscop Baldrijck van Uutrecht voerseit was sijn outoem. Ende na veel doechden starf hi int jaer Ons Heren IX C ende XCIIII, als hi dat bisdom hadde berecht IIII jaer, ende wert mit groter eren in die Domkercke begraven bi sinen voervaders.

Van Boudewijn van Holland, de 17^de bisschop van Utrecht.
Dat VI kapittel.

Boudewijn, een glorieus en eerlijk man, geboren van Holland, woerd na de dood van bisschop Folcmar de 17^de bisschop van Utrecht. Hij was een man van grote religie en deugden, hoog van geboorte; want graaf Arnout, de 12^de graaf van Kleef, was zijn oom vanwege zijn moeder en bisschop Balderik van Utrecht was zijn oudoom. En na veel deugden stierf hij in het jaar Ons Heren 994 toen hij dat bisdom had berecht 4 jaar en werd met grote eer in de Domkerk begraven bij zijn voorvaders.

Van Ansfrijt die XVIII biscop tUytrecht.
Dat VII capittel.

Ansfrijt, eer hi biscop worde, was hi een waerlic edel man, ende graef van Hoye, van Teysterbant, van Bratuspancien ende heer van Haltenae. Hij was by gerechter ofcoemste ghecomen van coninc Kaerl die Grote van Vrancrijc. Dese grave Ansfrijt plach te wonen bi [115r] Bommel int dorp van Dryel, want hi heer was byna van alle dat eylant. Hij hadde een edel gheboirtige vrouwe, ende seer devoet, tot enen wive, dat men uut dit naevolgende mercken mach, want alle nacht plach si op te staen ende ghing allene van thof int heymelic, dattet hoer man, grave Ansfrijt niet en wiste. Dit mercte een van zijn dienres, ende gaf sinen here te kennen hoe dat die graefinne alle nachts buyten tslot ginc, ende en weet niet werwerts si gaet; bi avontuer totten ghenen die si int heimelic liefheeft, om haar wellusticheit te gebruken. Dit vernemende die graef, hoer man, hilt scarpe waec op sijn wijf, om te weten werwerts dat si ghing, ende waer si bleef. Ende siet, op eenre nacht is si van tslot gegaen, als si gewoenlic was, ende die grave volchde haer heimelic na. Ende hi sach dat si ghinc voir die doere van tcapelleken bi dat bouhys van der proostie, onder die vleerboem, ende viel daer op hoer knyen mitten hoefde tegens die aerde, ende badt sere lang ende devotelic, mit suchten ende wenen, als hoer man die grave oec wel hoerde, die niet verde vandaen en was, al en wist sijts niet. Doe si aldus een wijl tijts God vuerichlic uuter herten hadde gebeden, quam een scoen licht van den hemel, ende ombesceen haer, recht of die mane op haer alder claerste hadde gheschenen als si doe niet en dede. Dit merckende die grave, haer man, verscricte sere, ende had se voertan in groter eren ende liefte, ende was sere gram opten dienre, die zijn wijf mit quader suspicien ende vermoeden hadde geblameert, dat hi hem wilde geslagen hebben. Mer die goede vrouwe benam dat quaet, seggende tot horen man: ‘waerom, mijn lieve here, wildy uwen ghetrouwen knecht ende dienre slaen? Want waert sake dattet waer hadde gheweest, datgeen dat hi van mi qualic vermoet heeft, ymmer hadde hi mijns heren eer hier trouwelick in bewaert, die u vermaende dat gy mi niet en sout laten vallen in onere ende sonden.’ Uut dese doechtlicke woerden ende leven sijnre huysvrouwen heeft hi mit haer die werlt gelaten, ende ontfinc cruyn ende wijtsel, ende wert namaels totten biscoplicken staet geroepen ende gecoren, ende wert gemaect dye XVIII bisscop van Uutrecht. Ende gaf alle sijn tijtlicke have ende goet om Goeds willen, om den dienste Goeds daermede te vermeren. In den eersten gaf hi die kerck van Ludick dat graefscap van Hoye, dwelcke Otte die Derde, keyser van Romen, confirmeerde mit sinen brieve ende segele. Item dat graefscap van Teysterbant ende Bratuspancie gaf hi die Heylighe Kerck van Uutrecht, mit veel andere landen in desen navolghende brieve begrepen, nae der princepael tenoer:

In den Name der heyliger ende onversceyden Drievoudicheit. Wanttet ons duynct van node te wesen hier int scrift te setten datter na volget, omdattet die nacomelingen mogen weten, dat in deser tijt geschiet is, so ist dat wi allen kersten menschen doen weten, dye nu sijn of namaels sullen wesen, dat ic, Ansfridus, alleen bi der gracien Goeds onwaerdich bisscop van Uutrecht, betrouwende in God doer dese tijtlicke goeden te crigen die ewige goeden, enige erfnisse mijns rechts ende dien ic altijt mit vollen macht beseten hebbe binnen tgraefscap Ryen genoemt, welcker landen namen dese bisonder sijn: Westerlo, Odlobolo, Myerbeke, Honbeke, Burente, voer mi ende mijnre vrienden remedie mit al datter an hoert: kercken, huysen, ackeren, weyden, boulant ende broeclant, bosschen, wateren, vloeden ende visscherien gheve totter kercken Sinte Marien ende Sinte Martijns in Uutrecht, om aldaer Goeds dienste te restaureren ende te onderhouden. Soe wie deser dinghen overdracht breken [115v] wil, die moet vallen in der stricken van Goeds toerne ende Marien Sijnre Moeder ende Sinte Martijns plage, ende als een onbequaem lit van der Heiliger Kercken ofgesneden moet sijn. Ende om dit bet te gheloven ende te vaster tonderhouden hebbe ic, Ansfrydus voernoemt, mijn zegel hieran gesteken mit mijn eygen hant, etcetera.

Van Ansfried de 18^de bisschop te Utrecht.
Dat VII kapittel.

Ansfried, eer hij bisschop werd, was hij een wereldlijke edelman en graaf van Hoei, van Teisterbant, van Bratuspantium en heer van Altena. Hij was bij gerechte afkomst gekomen van koning Karel de Grote van Frankrijk. Deze graaf Ansfried plag te wonen bij [115r] Bommel in het dorp Driel, want hij was heer van bijna dat hele eiland. Hij had een edelgeboren vrouwe en zeer devoot tot wijf wat men uit het volgende merken mag want alle nacht plag ze op te staan en ging alleen heimelijk van de hof zodat haar man graaf Ansfried het niet wist. Dit merkte een van zijn dienaars en gaf zijn heer te kennen hoe dat de gravin alle nachten buiten het kasteel ging en wist niet werwaarts ze ging; bij avontuur tot diegenen die ze heimelijk liefhad om haar wellust te gebruiken. Dit vernam haar man de graaf en bewaakte zijn wijf scherp om te weten werwaarts dat ze ging en waar ze bleef. En ziet, op een nacht is ze van het kasteel gegaan zoals ze gewoon was en de graaf volgde haar heimelijk na. En hij zag dat ze voor de deur van het kapelletje ging bij het huis van de proost onder de vlierboom en viel aldaar op haar knien met het hoofd ter aarde en bad zeer lang en devoot met zuchten en wenen, zoals haar man de graaf ook wel hoorde die niet ver vandaan was, al wist zij het niet. Toen ze aldus een tijdje tijd God vurig vanuit het hart had gebeden kwam een mooi licht van de hemel en omstraalde haar, recht of de maan op zijn aller helderste had geschenen wat het toen niet deed. Dit merkte de graaf en schrok zeer en had haar voortaan in grote eer en liefde en was zeer gram op de dienaar die zijn wijf met kwade verdenking en vermoeden had geblameerd zodat hij hem geslagen wilde hebben. Maar de goede vrouwe benam dat kwaad en zei tot haar man: ‘Waarom, mijn lieveheer, wil je uw trouwe knecht en dienaar slaan? Want was het zaak dat het waar was geweest datgeen dat hij van mij kwalijk vermoed heeft immer had hij mijn heer eer hier trouw in bewaard die u vermande dat ge mij niet zou len vallen in oneer en zonden.’ Uit deze deugdelijke woorden leven van zijn huisvrouw heeft hij met haar de wereld gelaten en ontving kruin en wijding en werd later tot de bisschoppelijke staat geroepen en gekozen en werd gemaakt de 18^de bisschop van Utrecht. En gaf al zijn tijdelijke have en goed om Gods wil, om de dienste Gods daarmee te vermeerderen. Als eerste gaf hij de kerk van Luik dat graafschap van Hoei, wat Otto de Derde, keizer van Rome, bevestigde met zijn brief en zegel. Item dat graafschap van Teisterbant en Bratuspantium gaf hij de Heilige Kerk van Utrecht, met veel andere landen in deze navolgende brief begrepen, naar de belangrijkste inhoud:

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Want het lijkt ons nodig te wezen en hier in schrift te zetten dat erna volgt zodat het de nakomelingen mogen weten dat in deze tijd geschied is, zo is het dat we alle christen mensen laten weten die nu zijn of later zullen wezen dat ik, Ansfridus, alleen bij de gratie Gods onwaardig bisschop van Utrecht, vertrouw in God door deze tijdelijke goederen te krijgen de eeuwig goederen, enige erfenis van mijn rechten en die ik altijd met volle macht bezeten heb binnen het graafschap Reien genoemd, welke landen namen deze bijzonder zijn: Westerlo, Olen, Grobbendonk, Moerbeke, Westmeerbeek, Bonheiden voor mij en mijn vrienden remedie met alles dat er aan behoort: kerken, huizen, akers, weiden, bouwland en broekland, bossen, wateren, vloeden en visserij te geven aan de kerk van Sint Maria en Sint Martinus in Utrecht om aldaar Gods dienst te restaureren en te onderhouden. Zo wie deze dingen onbedacht breken [115v] wil die moet vallen in de strik van Gods toren en Maria Zijn Moeder en Sint Martinus plaag en als een onbekwaam lid van de Heilige Kerk afgesneden moet zijn. En om dit beter te geloven en te vaster te onderhouden heb ik, Ansfried, mijn zegel hieraan gestoken met mijn eigen hand, etc.

Van een ghifte gegeven der kercken van Uutrecht van Otto die Derde, keyser van Romen.
Dat VIII capittel.

Onder desen biscop Ansfrijt gaf keiser Otto die Derde van dier name der kercken van Uutrecht milde possessien, ghiften ende gaven, van denwelcken hi aldusdanige brieven heeft gegeven:

In der Namen der heyliger ende onversceydenre Drievoudicheit. Amen. Otto, by der gracien Goeds keyser van Romen. Wi begeren, dattet allen menschen kundich si ende openbaer, hoe dat wi tot mijnre ende der sielen mijnre ouderen remedie, doer bede ende instancie Ansfrijdt, des eerwaerdigen biscop van Uutrecht, ende Francke, ons eerwaerdigen biscops, den Heyligen Kercke van Uutrecht in Sinte Martijns eer gesticht, geven ende ghegheven hebben alle dat ambocht ende ban van Bommel, mit datter an hoert; den tollen ende dat gruyt int graefscap van Hunrugijs, graef van Teysterbant; mitter munte ende tollen van den heelen ghemeente, in enen vrien eygendom. Voert geven wi den kerck ende cloester Sinte Martijns voerseyt alle die goeden die Poppo, Roetgieren soen, int selver graefscap totten keysers dienst plach te besitten, ten ewigen dagen die te gebruyken, te besitten, te ordineren alst desen biscop Ansfrijt ende sine successoers ende nacomelingen believen sal, sonder onsen oft onser nacomelingen wederseggen. Ende omdat dit scrift mijnre auctoriteyt mach vast ende onverbroekerlick bliven, hebben wi dat mit onser eyghen hant ghestarct ende gheboden te beseghelen. Ghegheven op die III ydus in aprille, int pallaes van Romen, int VI jaer ons rijcks, int jaer Ons Heren IX C ende XCIX.

Van een gift gegeven de kerk van Utrecht van Otto de Derde, keizer van Rome.
Dat VIII kapittel.

Onder deze bisschop Ansfried gaf keizer Otto de Derde van die naam de kerk van Utrecht milde bezitiingen en gaven waarvan hij al dusdanige brieven heeft gegeven:

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Otto, bij de gratie Gods keizer van Rome. Wij begeren dat het allen mensen bekend en openbaar is hoe dat we tot mijn en de zielen mijn ouders remedie door bede en instantie van Ansfrijd, de eerwaardige bisschop van Utrecht, en Frank, onze eerwaardige bisschop, de Heilige Kerk van Utrecht in Sint Martinus eer gesticht geven en gegeven hebben dat hele ambacht en ban van Bommel met dat er aan behoort; de tollen en de gruit in het graafschap van Hunrugijs, graaf van Teisterbant; met demente en tollen van de hele gemeente in een vrij eigendom. Voort geven we de kerk en klooster Sint Martinus alle goederen die Poppo, zoon van Rutger, in dat graafschap tot de keizers dienst plag te bezitten ten eeuwige dagen die te gebruiken, te bezitten, te ordineren zoals het deze bisschop Ansfried en zijn opvolgers en nakomelingen believen zal zonder onze of onze nakomelingen tegen spreken. En omdat dit schrift mijn autoriteit vast en onverbrekelijk mag blijven hebben we dat met onze eigen hand versterkt en geboden te bezegelen. Gegeven op de 3^de dag in april in het paleis van Rome in het 6^de jaar van ons rijk in het jaar Ons Heren 999.

Van een ghifte gegeven der kercken van Uutrecht van keyser Henrick van Romen, van dyer name die twede.
Dat IX capittel.

In den Name der heyliger ende onversceyder Drievoudicheit. Kenlic si allen menschen die nu sijn ende namaels wesen sullen, hoe dat wi tot remedie onser ende onser ouderen sielen, ende oec tot bede ende supplicatie Ansfrijt, des eerwaerdigen biscops van Uutrecht, ende Francke, ons eerwaerdigen biscops, den stoel van Uutrecht voernoemt ende den kercke in Sinte Martijns eer gesticht, gegeven hebben ende geven alle dat district ofte ambocht des dorps van Bommel ende datter an hoert. Ende om dat onser auctoriteyts brieve van waerden blive, hebben wi die mit onser hant gestarct ende geboden te besegelen. Ghegeven op die III nonas van september, int jaer Ons Heren M ende een, opter II indictye.

Van een gift gegeven de kerk van Utrecht van keizer Hendrik van Rome de 2^de van die naam.
Dat IX kapittel.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Bekend is alle mensen die nu zijn en later wezen zullen hoe dat wij tot remedie van onze en ouders zielen en ook tot bede en smeekbede van Ansfried, de eerwaardige bisschop van Utrecht, en Franke, ons eerwaardige bisschop, den stoel van Utrecht en de kerk in Sint Martinus eer gesticht gegeven hebben en geven al dat district of ambacht der dorp van Bommel en dat eraan behoort. En omdat onze autoriteit brieven van waarden blijven hebben we die met onze hand gesterkt en geboden te bezegelen. Gegeven op de 3^de dag van september in het jaar Ons Heren 1001 op de 2^de dag.

Van een ghifte gegeven der kercken van Uutrecht van keyser Henrick van Romen, van dyer name die twede.
Dat IX capittel.

In den Name der heyliger ende onversceyder Drievoudicheit. Kenlic si allen menschen die nu sijn ende namaels wesen sullen, hoe dat wi tot remedie onser ende onser ouderen sielen, ende oec tot bede ende supplicatie Ansfrijt, des eerwaerdigen biscops van Uutrecht, ende Francke, ons eerwaerdigen biscops, den stoel van Uutrecht voernoemt ende den kercke in Sinte Martijns eer gesticht, gegeven hebben ende geven alle dat district ofte ambocht des dorps van Bommel ende datter an hoert. Ende om dat onser auctoriteyts brieve van waerden blive, hebben wi die mit onser hant gestarct ende geboden te besegelen. Ghegeven op die III nonas van september, int jaer Ons Heren M ende een, opter II indictye.

Van een gift gegeven de kerk van Utrecht van keizer Hendrik van Rome de 2^de van die naam.
Dat IX kapittel.

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Bekend is alle mensen die nu zijn en later wezen zullen hoe dat wij tot remedie van onze en ouders zielen en ook tot bede en smeekbede van Ansfried, de eerwaardige bisschop van Utrecht, en Franke, ons eerwaardige bisschop, den stoel van Utrecht en de kerk in Sint Martinus eer gesticht gegeven hebben en geven al dat district of ambacht der dorp van Bommel en dat eraan behoort. En omdat onze autoriteit brieven van waarden blijven hebben we die met onze hand gesterkt en geboden te bezegelen. Gegeven op de 3^de dag van september in het jaar Ons Heren 1001 op de 2^de dag.

Van Adelbolt, die XIX bisscop van Uutrecht.
Dat XI capittel.

Adelbolt was een edelgheboren man uut Vrieslant, ende natuerlic wijs ende verstandel, ende was een overste [116r] raetshere des keyser Henrixs die Tweede. Dese wert eendrachtelic gecoren ende geset tot enen biscop van Uutrecht. Ende hi wert gewijt ende geconsacreert die XIX bisscop van Uutrecht, ende hadde vele oerlogen tegen den Hollanderen, als men na horen sal. Want hi was die eerste van al den biscoppen van Uutrecht die op Hollant oerloechde.

Van Adelbold, de 19^de bisschop van Utrecht.
Dat XI kapittel.

Adelbold was een edelgeboren man uit Friesland en natuurlijk wijs en verstandig en was een overste [116r] raadsheer van keizer Hendrik de Tweede. Deze werd eendrachtig gekozen en gezet tot een bisschop van Utrecht. En hij werd gewijd en geconsacreerd als 19^de bisschop van Utrecht en had vele oorlogen tegen de Hollanders zoals men hierna horen zal. Want hij was de eerste van alle bisschoppen van Utrecht die op Holland oorloogde.

Van den eersten strijt tusschen den biscop van Uutrecht ende den graef Dirc van Hollant, die IIII graef.
Dat XII capittel.

Als die edele graef Dirc van Hollant zijn leven hadde geleit lange tijt in rusten ende vreden, heeft hi gehadt in den eersten een beroeringe des strijts tegen den biscop Adelbolt van Uutrecht, van die tijt of dat Walbolt regulier ende deken van Sinte Martijnskercke tot Uutrecht biscop tot Ludick gecoren was; want na desen heiligen mans wechwesen, die des biscops Adelbolts princepael raetsman was, began die strijt ende crige tusschen desen biscop Adelboldt ende desen grave Dirc van Hollant, om saken hierna volgende. In den eersten hadde dese bisscop Adelbolt den Vriesen rebel gemaect, ende ghestarct tegen graef Dirc. Voirt meer hadde dese bisscop Adelboldt enen edelen man gheheten Dirck Bavo, gemaect een benificiaet graef van Bodegraven ende Zwamerdam, die desen grave Dirck van Hollant seer infesteerde ende moyelick was, ende anvacht sine naeste landen dairbi gelegen, ende dede hem grote scaden ende onruste. Waerom dat graef Dirc mitten Hollanders tegens desen Dirc Bavo gecomen is, ende heeft hem mit groter victorien verwonnen, ende mit gewapender hant crachtelick uut alle sine goeden geworpen. Die bisscop Adelboldt van Uutrecht en konde dit niet overcomen noch verdraghen, mer vergaerde veel volcs om sinen vasalle ende leenman weder in sijn dominatye ende jurisdictye te setten, ende teghens grave Dirck van Hollandt te striden. Waerom in den jare Ons Heeren M ende XVIII, opten neghenden dach in junio is bisschop Adelbolt ghecomen mit groter heercracht van edele ende vrome stoute mannen te velde, tusschen Bodegraven ende Zwamerdam; tegens welke is oec mit vele edelen ende stoute mannen mit een grote scaer volcs van wapenen gecomen grave Dirc van Hollant, mit sinen broeder Zijfrijt, stedehouder van Kenemerlant, Johan, heer van Arkel, heer van Oechten, here Gerrit van Dieperson, die castelein ofte burchgrave van Leiden, ende meer andere. Ende daer is ene bloedighe strijt gevallen, mer niet lange. Des biscops heer wert gescoert ende ter neder getogen, ende daer bleven doot vele grote heren ende edele mannen, te weten Wygier, advocaet der Heyliger Kercken van Uutrecht, Wykkyn ende Gadezo, graven; Lazo, Algaer ende Zwedeer, ridderen, met meer andere vrome scilt knechten ende wapentuers. Dye bisschop Adelboldt, dye seer bedroevet [116v] was van sijn quade avontuer ende verlies sijnre edelen, greep eenen leeuwen moet, ende vergaerde weder versch volc, om anderwerf tegen den Hollanders te striden. Die plaets ende dach worde beteykent als den XXIX dach van julio, by Bodegraven, daer dese grave Dirck met sinen lieven broeder Zijfrijdt, mit heer Jan van Arkel, mitten burchgrave van Leyden, mitten anderen edelen ende mit sine getrouwe ondersaten, vromelic ende onversaecht ghecomen is; daer echter die biscop den slach ende strijt verloes mit veel sijnre heren, die dair gheslagen worden, als Volkaer, priester; Bertolt, diaken; Johan ende Godefrijt, graven; Hiddo, Halmarijck, Waltelin, Hubrecht ende Hildeboldt, ridderen; Zijfrijdt ende Heyman, baenreheren, mit veel vrome strijtbaer ende vechtbaer mannen. In welcken strijt die biscop Adelboldt van Uutrecht ghevangen wordt. Ende grave Dirck nam hem mede ghevangen in Hollandt, bewisende hem altijt grote eer ende reverencie als sinen gheestlicken vader, ende hilten bi hem in eenre ghenoechlicke behoedinghe, sonder enich verdriet. Ende die grave vraechde op enen tijt desen bisscop Adelboldt wat hem dairtoe porrede, dat hi den Hollanders also hatich was, ende vele schaden hadde ghedaen; daer nochtans niemant van hem enige scade laster ende verdriet geleden hadde. Die bisscop antwoerde ende seide: ‘o doerluchtige ende edele grave Dirck. Ic bekent sekerlic, dat ic van di, noch van dijn ondersaten ende dienres in enighen dingen bescadicht, gemolesteert, noch ghequest ende vermindert bin, noch van dine voirsaten ende ouders, graven van Hollant. Mer dat mi dairtoe beroert ende gebrocht heeft om u ende uwe landen te scaden is alleen die sake dese, als dat Hollandt van outs als men mi onderwijst ende geseyt heeft onder dat bisdom van Uutrecht plach te staen. Tot een teyken der waerheit soe bevint men in ouden scriften, dat Uutrecht die hoefstat van Hollant is, ende noch op huden also genoemt werdt. Ende aldus alst schijnt, is Hollandt voermaels gheweest van der dominien mijnre voersaten, bisscoppen van Uutrecht. Waerom dat ick oeck den Vriesen ghestijft ende gestarct hebbe in der rebelheyt teghens dy ende den Hollanders, opdat ic doir hoer cracht, hulp ende bistant u soude moghen verdriven, ende dat graefschap van Hollandt onder mij moghen brenghen. Mer want ick die onrechtichheyt ghevolcht hebbe, so bin ick gevallen in die stricken die ick dy bereyt hadde. Nochtans mach ick noch wel seggen als propheterende, dat om deser saken voernoemt nimmermeer warachtige vrede, pays of en goede gront des herten tusschen die van Uutrecht ende den Hollanders wesen sal, mer sullen in voertganck des tijts groten laster van oerloghen ende striden, van roven ende branden malcander andoen; alsnu sal dye een den anderen te bven gaen, ende alsnu weder tonder ghaen.ՠOp dese woerden antwoirde grave Dirck den bisscop, ende sprack aldus: ‘Die wille Goeds moet altijt gheschien in mijnen landen ende overal, alsoe alst Hem belieft. Nochtans moet mijn heere die bisschop wel weten, dat die Hollantse princen den stadt van Uutrecht weynich achten; mer mij jammert den ondersaten, die in allen oerloghen die meeste last liden ende scade hebben van den anloep der knechten, die den armen lantluyden groten overlast doen. Niettemin, beloeft mij mit u bisscoplicke zegel, dat mijn here die Vriesen teghen mij niet opreyden, noch stiven, noch starcken sal. Ic wil u vry laten gaen, ende doet dan al dat u belieft ende ghij moecht. Ick bin uwer ende den uwen ghetroest wat ghi doen moecht.ՠDie bisscop seyde: Ԉoewel dat ick dit niet gaern en doe, nochtans sal ict uut bedwanck ende van noots weghen doen.ՠDoen seyde die grave: ԉst dattet mijn here niet en belieft te doen dat ick hem hier proponeert ende te voren gheleit hebbe, belieftet mijn here, ghi moecht hier bi mij bliven, ende ick sal u die cost besorghen ende versyen van dat u van node wesen sal.

Van de eerste strijd tussen de bisschop van Utrecht en graaf Dirk de 3^de van Holland.
Dat XII kapittel.

Toen de edele graaf Dirk van Holland zijn leven lange tijd had geleid in rust en vrede heeft hij gehad als eerste een oproer in de strijd tegen de bisschop Adelbold van Utrecht van die tijd af dat Walbolt, regulier en deken van Sint Martinuskerk tet Utrecht, bisschop tot Luik gekozen was; want na deze heilige man weg was en die de belangrijkste raadsman van bisschop Adelbold was, begon de strijd en krijg tussen deze bisschop Adelbold en deze graaf Dirk van Holland als zaken die hierna volgen. Als eerste had deze bisschop Adelbold des Friezen rebels gemaakt en gesterkt tegen graaf Dirk. Voort meer had deze bisschop Adelbold een edele man, geheten Dirk Bavo, gemaakt een gezegende graaf van Bodegraven en Zwammerdam die deze graaf Dirk van Holland zeer kwelde en moeilijk was bevocht zijn naaste landen daarbij gelegen en deed hem grote schade en onrust. Waarom dat graaf Dirk met de Hollanders tegen deze Dirk Bavo gekomen is en heeft hem met grote victorie overwonnen en met gewapenderhand krachtig uit al zijn goederen geworpen. De bisschop Adelbold van Utrecht kon dit niet overkomen nog verdragen, maat verzamelde veel volk om zijn vazal en leenman weer in zijn dominantie en jurisdictie te zetten en tegen graaf Dirk van Holland te strijden. Waarom in het jaar Ons Heren 1018 op de negende dag in juni is bisschop Adelbold gekomen met grote legermacht van edele, dappere en stoute mannen te velde tussen Bodegraven en Zwammerdam; waartegen ook met vele edelen en dappere mannen met een grote schaar wapenvolk gekomen is graaf Dirk van Holland met zijn broeder Sigfried, stadhouder van Kennemerland, Johan, heer van Arkel, heer van Ochten, heer Gerrit van Dieperson, de kastelein of burchtgraaf van Leiden, en meer anderen. En daar is een bloedige strijd gevallen, maar niet lang. Het leger van de bisschop werd gescheurd en te neer getrokken en daar bleven dood vele grote heren en edele mannen, te weten Wygier, advocaat der Heilige Kerk van Utrecht, Wykkyn en Gadezo, graven; Lazo, Algaer en Zweeder, ridders, met meer andere dappere schildknechten en wapenaars. De bisschop Adelbold die zeer bedroefd [116v] was van zijn kwade avontuur en verlies zijn edelen greep een leeuwenmoed en verzamelde weer vers volk om andermaal tegen de Hollanders te strijden. De plaats en dag werd getekend als de 29^ste dag van juli Bodegraven waar deze Dirk met zijn lieven broeder Sigfried, met heer Jan van Arkel, met de burchtgraaf van Leiden, met de andere edelen en met zijn getrouwe onderzaten, dapper en onversaagd gekomen is; daar echter de bisschop de slag en strijd verloor met veel van zijn heren die daarin geslagen werden als Volkaer, priester; Bertolt, diaken; Johan en Godfried, graven; Hiddo, Halmarijck, Waltelin, Hubrecht en Hildeboldt, ridders; Sigfried en Heyman, baanderheren, met veel dappere strijdbare en vechtbare mannen. In welke strijd bisschop Adelbold van Utrecht gevangen werd. En graaf Dirk nam hem mede gevangen in Holland en bewees hem altijd grote eer en reverentie als zijn geestelijke vader en hield hem in een genoeglijke behoeden zonder enig verdriet. En de graaf vroeg op een tijd deze bisschop Adelbold wat hem daartoe porde dat hij de Hollanders alzo haatte en veel schade had gedaan; daar nochtans niemand van hem enige schade laster en verdriet geleden had. De bisschop antwoordde en zei: ‘O doorluchtige en edele grave Dirk. Ik beken het zeker dat ik van u, nog van uw onderzaten en dienaars in enige dingen beschadigd, gemolesteerd, nog gekwetst en verminderd ben, nog van uw voorzaten en ouders, graven van Holland. Maar dat me daartoe bracht en bewogen heeft om u en uw landen te beschadigen is alleen deze zaak als dat Holland van ouds zoals men mij onderwijst en gezegd heeft onder dat bisdom van Utrecht plag te staan. Tot een teken der waarheid zo bevindt men in oude schriften dat Utrecht de hoofdstad van Holland is en nog op heden alzo genoemd wordt. En aldus zoals het schijnt is Holland voormaals geweest van het domein van mijn voorzaten, bisschoppen van Utrecht. Waarom dat ik ook de Friezen gestijfd en gesterkt heb in de rebellie tegen u en de Hollanders opdat ik door hun kracht, hulp en bijstand u zou mogen verdrijven en dat graafschap van Holland onder mij mogen brengen. Maar omdat ik de onrechtvaardigheid heb gevolgd heb zo ben ik gevallen in de strikken die ik u bereid had. Nochtans mag ik nog wel zeggen als profeterend dat om deze zaken nimmermeer warachtige vrede, rust of goede grond van de harten tussen die van Utrecht en de Hollanders wezen zal, maar zullen in voorgang der tijd grote last van oorlogen en strijden, van roven en branden elkaar aandoen; alsnu zal de ene de anderen te boven gaan en alsnu weer ten onder gaan.’ Op deze woorden antwoordde graaf Dirk de bisschop en sprak aldus: ‘De wil Gods moet altijd geschieden in mijn landen en overal alzo als het Hem belieft. Nochtans moet mijn heer de bisschop wel weten dat ie Hollandse prinsen de stad Utrecht weinig achten; maar ik vind het droevig voor de onderzaten die in alle oorlogen de meeste last lijden en schade hebben van de aanloop der knechten die de armen landlieden grote overlast doen. Niettemin, beloof me met uw bisschoppelijke zegel dat mijn heer de Friezen tegen mij niet opstoken, nog stijven, nog sterken zal. Ik wil u vrij laten gaan en doet dan al dat u belieft en gij mag. Ik ben u en de uwen getroost wat gij doen mag.’ De bisschop zei: ‘Hoewel dat ik dit niet graag doe, nochtans zal ik het uit de wang en vanwege nood doen.’Toen ze de graaf: ԉs het dat het mijn heer niet belieft te doen dat ik hem hier voorstel en tevoren gelegd heb, belieft het mijn heer, ge mag hier bij mij blijven en ik zal u de kost bezorgen en voorzien van dat u nodig zal wezen.

Voert salt mijn here believen te weten, dat ghi noch u voersaten geen anseggen, eygendom, recht, [117r] dominatie, noch waerlicke jurisdictie op Hollant noch in Hollant en hebt in eniger wijs. Noch men bevindt in geen bryeven dat die biscoppen van Uutrecht hem ije gescreven hebben graven van Hollant. Want Kaerl dye Caluwe, coninc van Vrancrijc ende na keiser van Romen, heeft Hollant ende Zeelant als sine besette ende erflicke landen van sinen vader Lodewijc aftergelaten vrije uuter hant, nadat si van den Denen ende Noormans vernyelt ende verwoest waren, gegeven minen overoudevader Dirck, Sigiberts soen van Aquitanien. Ende tot meerre auctoriteyt ende sekerheit zijnre deser giften ende donatien, heeft coninc Kaerl voerseit doer beveel des paeus Johans dye VIII selver in persoen Dirck voernoemt in tgraefschap van Hollant geset, ende mitten swaerde tlant onder subjectie gebrocht, ende desen Dirck Sigisberten soen den eersten ende geweldych graef daerof gemaect, als dye brieven daerof gegeven claerlic betugen, om dat lant voer den anloep der Denen te bescermen ende weder bi middele van tiden dat verstroeyde volc doer goede politien versamen, tdwelck hi trouwelic al volbracht heeft. Diergeliken mach ick mi mit reden ende scriften verantwoerden van Vrieslant dattet an Hollant hoert. Want Lodewijc, coninc van Almangen, coninc Kaerls die Caluen broeder, gaf oec Dirck den eersten grave van Hollant dat lant van Vrieslant totter Lauwers toe; mer dat lant van der Lauwers voert opwaert gaf Carolus die Grove, coninc van Vrancrijc, coninc Godefrijt der Denen, nadat hy gedoopt was ende worde, onlanxs daernae in die Betue verslagen int jaer Ons Heren VIII C ende LXXXVI. Hyerom ist, dat dit dese Godefrijt mijn heere van Uutrecht beset, besproken ende gemaect heeft in manieren van een testament. ‘Het belieft mi wel dat ghi dat mit u vaderen besit, want lant boven die Lauwers en gaet onse jurisdictie niet an, ende wy en onderwinden ons des niet.Ӡ’ oert sal mijn here believen te weten wat groter dancberheyt mi nu de van Uutrecht bewisen van der groter weldaet ende beneficie de henluden mijn overoudevader Dirck, die eerste graef van Hollant, gedaen heeft. Want hi mit sinen broeder Walgeer, grave van Teijsterbant, wonende int dorp van Avezaet by Tijel, den Denen, die noch binnen Uutrecht woennen, also stadelic bevochten heeft ende benauwet, dat si int eynde dye stat rumen mosten, ende brocht den heyligen biscop Rathbode weder op sijn biscoplike stoel, dye op dye tijt als een verdreven heer sijn woenstat hadde in der stat van Deventer, daer oeck God een wonderlic teyken dede. Want daer quam een blixem van den hemel, dye veel meer Denen ter neder sloech ende verbrande, dan daer mitten swaerde verslagen worden. Dit is nu den danck die mi hiervoer die van Uutrecht bewisen ende lonen mi tgoet mit quaet. Hyerom concluderende mijn voer gesproken woorden, so seg ic in der waerheyt dat mijn heer ende sine voersaten geen anseggen, rechte oft eygendom of enige tijtlike jurisdictie an Hollant ende Vrieslant binnen dye Lauwers gelegen en hebben, ten waer dat mijn heer my enige brieven oft scriften mochte tonen, ende daerdoer bewisen, dattet hem mijn voervaders vercoft of gegeven hebben, wanttet beide in hoerre macht was, na uutwisinge der brieven dye dat claerliken bewisen ende uutspreken.’ Die biscop Adelbolt uut Vrieslant geboren dit horende, sloech sijn hoeft neder ter aerden mit groter oetmoet, ende antwoerde aldus: ԏ doerluchtige prince, ic bekenne nu uut dese woorden dat ic doer quade ende sinistre informatie dy ende dine landen ongelyck doe, ende dat ic noch mine voersaten gheen recht noch ansegghen en hebbe, dan allene die geestelike jurisdictie angaende, bisonder die amministratie, officie ende diensten van de Heilige Kercke, also als dat Sinte Willeboert ende sine successoers van den coningen van Vrancrijc of van keiseren voermaels na beloep des tijts gegont ende gegeven, in also groot ende breet alst opten dach van huden hem extendeert ende streckende is.’Tis waer,Ս sprac die grave, ԥnde wij houden u voer onse geestelike vader ende gebieder in alle tgeen dat Goods eer ende onser zielen salicheit angaende is. Voert bekennen wi mijn here, dat den Heilige Kercke van Uutrecht veel goeden, renten ende thienden in onsen landen gelegen van onsen voervaderen, edelen ende inwoenres, gegeven sijn om Goods willen ende den dienste Goods daermede te onderhouden, ende te [117v] doen. Ende twaer mi leet, dat ic, oft mine ondersaten minen here enige prejudicie, hinder of scade in sijn goeden, renten ende thienden bi ons gelegen soude doen. Aldus begeerde ick wel wederom dat mijn here ende sine gestichte mi ende mine ondersaten gheen hinder ende scade en dede.’

Voort zal het mijn heer believen te weten dat gij nog uw voorzaten geen aanspraak, eigendom, recht, [117r] dominantie, nog wereldlijke jurisdictie op Holland nog in Holland hebt op enigerwijze, nog men bevindt in geen brieven dat de bisschoppen van Utrecht hem zich geschreven hebben als graven van Holland. Want Karel de Kale, koning van Frankrijk en daarna keizer van Rome, heeft Holland en Zeeland als zijn bezette en erfelijke landen van zijn vader Lodewijk nagelaten uit vrije hand nadat het van de Denen en Noormannen vernield en verwoest wars gegeven mijn overgrootvader Dirk, de zoon van Sigibert van Aquitani. En tot meer autoriteit en zekerheid is deze gift en donatie heeft koning Karel op bevel van paus Johannes de 8^ste zelf in persoon Dirk in het graafschap van Holland gezet en met et zwaard het land ter onderwerping gebracht en deze Dirk de eerste en geweldig graaf daarvan gemaakt zoals de brieven daarvan gegeven duidelijk betuigen om dat land voor de aanloop der Denen te beschermen en weer bij middel van tijden dat verstrooide vol door goede politie verzamelen, wat hij trouw volbracht heeft. Diergelijke mag ik me met reden en schrift verantwoordden van Friesland dat het aan Holland behoort. Want Lodewijk, koning van Allemagne en broeder van Karel de Kale, gaf ook Dirk de eerste graaf van Holland dat land van Friesland tot de Lauwers toe; maar dat land van de Lauwers voort opwaarts gaf Karel de Grove, koning van Frankrijk, koning Godfried der Denen nadat hij gedoopt was en werd kort daarna in de Betuwe verslagen in het jaar Ons Heren 886. Hierom is het dat dit deze Godfried mijn heer van Utrecht bezet, besproken en gemaakt heeft in manier van een testament:’ ‘Het belieft me wel dat gij dat met u vader bezit want land boven de Lauwers gaat onze jurisdictie niet aan en wij onderwinden ons dus niet.’ Voort zal mijn heer believen te weten wat grote dankbaarheid me nu die van Utrecht bewijzen van de grote weldaad en gunst die hen mijn overgrootvader Dirk, de eerste graaf van Holland, gedaan heeft. Want hij met wonde met zijn broeder Walgeer, graaf van Teisterbant, in het dorp Avezaath bij Tiel en de Denen die nog binnen Utrecht woonden alzo steeds bevochten heeft en benauwd zodat ze op het einde de stad moesten ruimen en brachten de heilige bisschop Radboud weer op zijn bisschoppelijke stoel die op die tijd als een verdreven heer zijn woonplaats had in de stad Deventer daar ook God een wonderlijk teken deed. Want daar kwam een bliksem van de hemel die veel meer Denen ter neer sloeg en verbrandde dan daar met het zwaard verslagen werden. Dit is nu de dank die mij hiervoor die van Utrecht bewijzen en belonen mij het goede met het kwade. Hierom en concluderend mijn voor gesproken woorden zo zeg ik in de waarheid dat mijn heer en zijn voorgangers geen aanzeggen, recht of eigendom of enige tijdelijke jurisdictie aan Holland en Friesland binnen de Lauwers gelegen hebben, tenzij dat mijn heer me enige brieven of schrift mocht tonen en daardoor bewijzen dat het hem mijn voorvaders verkocht of gegeven hebben, want het was beide in hun macht nar uitwijzen der brieven die dat helder bewijzen en uitspreken. De bisschop Adelbold uit Friesland geboren die dit hoorde sloeg zijn hoofd neer ter aarde met grote ootmoed en antwoordde aldus: ‘ doorluchtige prins, ik beken nu uit deze woorden dat ik door kwade en sinistere informatie u en uw landen ongelijk doe en dat ik nog mijn voerzaten geen recht nog aanzeggen hebben, dan alleen wat de geestelijke jurisdictie aangaat en vooral de administratie, officie en diensten van de Heilige Kerk alzo als dat Sint Willibrordus en zijn opvolgers van de koningen van Frankrijk of van keizers voormaals na beloop der tijd gegund en gegeven in alzo groot en breed als het op de dag van heden zich uitstrekt en strekt.’ Heit is waar,’ sprak de graaf, ‘en wij houden u voor onze geestelijke vader en gebieder in al hetgeen dat Gods eer en onze zielenzaligheid aangaat. Voort bekennen we mijn heer dat de Heilige Kerk van Utrecht veel goederen, renten en tienden in onze landen gelegen van onze voorvaders, edelen en inwoners gegeven zijn om Gods wil en de dienst Gods daarmee te onderhouden en te [117v] doen. En het was me leed dat ik of mijn onderzaten mijn heer enige vooroordeel, hinder of schade in zijn goederen, renten en tienden bij ons gelegen zou doen. Aldus begeer ik wel wederom dat mijn heer en zijn sticht mij en mijn onderzaten geen hinder en schade doet.’

Van den strijt die graef Dirck hadde tegen die Vriesen.
Dat XIII capittel.

Nae desen twe triumphen ende victorien die grave Dirck tegens den burgers ende horen biscop vercregen hadde, als voerseyt is, nam hi voer hem sijns vaders doot te wreken ende den Oest-Vriesen te bevechten. Tot welker heervaert die keyser Henric dye Eerste sende desen grave Dirck te hulpe den hertoge van Loreinen of Lottringen, gheheten Govaert mitten baerde, ende vele cloeke reysenaers ende vrome vechters. Voert so nam graef Dirck voerseit voer hem een groot heer van volck uut Hollant, hebbende oec mede by hem den biscop Adelbolt van Uutrecht, die noch sijn gevangen was. Ende als dit grote volck der Hollanderen ende der Vriesen bieen gecomen was om enen bloedigen strijt te slaen, is in der lucht gehoert een vervaerlike grijslike stemme, roepende: \Vliet! Vliet! Vliet!’ Ende terstont namen die Hollanders den vlucht uut vervaernisse deser stemmen, ende liepen sonder ordinancie elck sijns weges, sonder ommesien. Ende de biscop ontquam uuten handen der Hollanderen, ende ghing over mitten Vrisen, dien hi tot alre rebellicheit informeerde ende starcte tegen desen graef Dirck. Ende hertoge Godevaert van Loreinen wert daer gevangen van den Vriesen. Desen nederlage heeft God den Hollanders laten gescien, omdat die grave in hemselven soude leren, dattet een Heer ende God is Die den menschen vernedert ende verhoecht. Die grave is gecomen binnen Haerlem, ende heft weder versch volc vergadert, om weder enen strijt te vechten tegen die Vriesen. Ende als hy omtrent Heijligeloe gecomen was, quam hem stoutelic mitten Vriesen tegemoet bisscop Adelbolt, ende hadde mit hem den hertoge Govaert van Loreinen, die daertoe gedwongen was om te vechten tegen den Hollanders. Daer gesciede enen groten swaren strijt, ende dye grave heeft int einde de overhant gehouden, ende hadde victorie, daer veel Vryesen gebleven sijn. Ende dye biscop ontquam myt grote perikel sijns lijfs, ende die hertoge quam weder over uuten Vriesen handen sonder vrese oft enich rantsoen. Dit gesciet wesende, vergaerde dye grave mitten hertoghe van Loreynen alle dat volck van wapenen dat hi crighen konde, ende quam mit al dit volck in Vrieslant, brandende ende rovende alle haer dorpen ende husen, ende versloech een ontallick volck, ende nam mit hem een alten groten roef van ghevanghen beesten ende alreleiden goeden, ende spolieerde ende beroefde dat lant uuter maten seer. Ende hi brocht dat lant weder onder sine subjectie ende gheboden, ende quam weder in Hollant mit groten zeghe ende victorie, ende gaf dat lant van Vrieslant sinen jonghen soen Florijs; ende hy ontfinct weder van sinen vader te leen. Ende hi toech in Vrieslandt, ende si deden hem hulde ende manscap, ende regeerde se mogentlyck alle dyen daghen sijns levens. Hyernae is graef Dirck ghetoghen mit here Jan van Arkel, sinen trouwen here ende vasalle, myt mere andere van sine heren, tot Jherusalem int Heylyghe Lant, om sine pelgrymaege te doen, ende dat Heylighe Graf ons Heren te visiteren. Dwelcke hy myt groter devocien volbrocht heeft. Ende daer wesende, is dye vrome ende edele here Jan van Arkel daer ghestorven; ende grave Dirck deden eerlicken begraven.

Van de strijd die graaf Dirk had tegen de Friezen.
Dat XIII kapittel.

Na deze tweede triomf en victorie die graaf Dirk tegen de burgers en hun bisschop verkregen had nam hij voor zijn vaders dood te wreken en den Oost-Friezen te bevechten. Tot welke legertocht keizer Hendrik de Eerste deze graaf Dirk te hulp zond de hertog van Lorraine of Lotharingen, geheten Godfried met de baard, en vele kloeke reizigers en dappere vechters. Voort zo nam graaf Dirk voor hem een groot leger van volk uit Holland en had ook mede bij hem bisschop Adelbold van Utrecht die nog zijn gevangene was. En toen dit grote volk der Hollanders en der Friezen bijeengekomen was om een bloedige strijd te slaan is in de lucht gehoord een vervaarlijke afgrijselijke sten die riep; ‘Vliedt! Vliedt! Vliedt!’ En terstond namen de Hollanders de vlucht vanwege het gevaar der stem en liepen zonder ordinantie elk zijn weg zonder om te zien. En de bisschop ontkwam uit de handen der Hollanders en ging over met de Friezen die hij tot alle rebellie informeerde en stekte tegen deze graaf Dirk. En hertog Godfried van Lorraine werd daar gevangen van de Friezen. Deze nederlaag heeft God de Hollanders laten gescheiden zodat de graaf in zichzelf zou leren dat het een Heer en God is Die de mensen vernedert en verhoogt. De graaf is gekomen binnen Haarlem en heeft weer vers vol verzameld om weer een strijd te vechten tegen de Friezen. En toen hij omtrent Heiloo gekomen was kwam hem dapper met de Friezen tegemoet bisschop Adelbold en had met hem den hertog Godfried van Lorraine die daartoe gedwongen was om te vechten tegen de Hollanders. Daar geschiedde een grote zware strijd en de graaf heeft in het einde de overhand gehouden en had victorie waar veel Friezen gebleven zijn. En de bisschop ontkwam met groot gevaar van zijn lijf en de hertog kwam weer over uit de Friezen handen zonder vrees of enige losgeld. Toen dit gedaan was, verzamelde de graaf met de hertog van Lorraine alle wapenvolk dat hij krijgen kon en kwam met al dit volk in Friesland brandend en rovend al hun dorpen en huizen en versloeg een ontelbaar volk en nam met hem een al te grote roof van gevangen beesten en allerlei goederen en plunderde en beroofde dat land uitermate zeer. En hij bracht dat land weer onder zijn onderwerping en geboden en kwam weer in Holland met grote zege en victorie en gaf dat land van Friesland zijn jonge zoon Floris; en hij ontving het weer van zijn vader te leen. En hij trok in Friesland en ze deden hem hulde en manschap en regeerde ze vermogend alle dagen van zijn leven. Hierna is graaf Dirk getrokken met heer Jan van Arkel, zijn trouwen heer en vazal, met meer anderen van zijn heren tot Jeruzalem int Heilige Land om zijn pelgrimage te doen en dat Heilige Graf van onze Heer te bezoeken. Wat hij met grote devotie volbracht heeft. En toen hij daar was is de dappere en edele heer Jan van Arkel daar gestorven; en graaf Dirk liet hem fatsoenlijk begraven.

Van dye vasallen ende leenmannen der kercken van Uutrecht, dye biscop Adelbolt dede bescriven in ewighe memorie.
Dat XIIII capittel.

In den jaer Ons Heren M ende XXI dede biscop Adelbolt van Uutrecht ordineren een ewighe memoriael scrifture van den vrien vasallen ende leenmannen der kercken van Uutrecht, daertoe alle haer lene, goeden, hoe ende waer dye ghelegen sijn, ende sij van der kercken voerseyt te lene houden, myt hoerre officien, diensten ende ampten, wies forme des scriftuers is dese: [118r]

In den Namen des Heren. Amen. Het is van node in scriften te stellen datgheen dat hyerna volcht, opdattet den nacomelingers kondich si watter nu gesciet is, waerom ic begere kenlic te wesen alle dengenen dye nu sijn of nacomels wesen sullen, dat ic, Adelbolt, alleen bij der gracien Goods, onwaerdich biscop des Heiligen Kercs van Uutrecht, bekenne dat voer my gecomen sijn enighe vasallen ende leenmannen des kercs van Uutrecht, versoeckende an mi hoer lenen, ende hebben nu getoent brieven mijnre voersaten, bisscoppen van Uutrecht, inhoudende wat goeden ende landen si ende hoer ouders van der kercken van Uutrecht te lene houdende sijn. Ende dye gesien ende gevisiteert hebbende, hebbe ic die in scriften doen stellen als hierna volcht.

Die hertoge van Brabant is des biscops drossaet, ende hout van den Sticht te leen dye stat van Tijel met allen sinen toebehoren, ende alle Kempenlant tot Tournout toe, ende dye hele Velue.

Die grave van Vlaenderen hout van den Sticht te leen die IIII ambochten, mer dese en hadde gheen officie.

Dye grave van Hollant is des biscops maerscalck, ende hout van den sticht te lene Waterlant ende sommige goeden in Hollant, ende veel ander thienden ende goeden in Zeelant.

Die voecht van Gelre (wanttet noch geen graefscap en was) is des biscops meisterjager, ende hout van den Sticht te lene die halve stede van Emmeric mit sinen toebehoren, ende dander helft hoert die kercke van Uutrecht, ende veel lants ende hoeftsteden in die Betue. Ende als hi grave van Gelre geworden was, hilt hy mede van den Sticht te lene dat graefscap van Zutphen.

Die grave van Cleve dye is des biscops meister camerling, ende hout van den Sticht te lene die graefscap van Teysterbant ( dat is een deel van Tijelreweert, ende wat in dye Betue ende heel Bommelreweert, dat nu al Gelre toebehoert; ende noch hout hi dat lant van Hoesden mitter borch ende stede, ende dat lant van Althena, mittet slot ende stede van Woudrichom.

Die grave van Benthem is des biscops overste doerwachter, ende hout van den Sticht te leen die burchgraefscap mitten casteel van Bentem, mit meer ander goeden.

Dye grave van Ghoer is des biscops poertwachter, ende hout van den Sticht dat meeste deel van alle sijn goet.

Die grave van Kuick is des biscops scencker, ende hout van den Sticht te leen dat meeste deel van den lande van Kuijck ende andere goeden. Dese voerscreven hoechmannen die hiet men des biscops ampmannen sonder Vlaenderen, en hadde geen ampte.

Die grave van Zutphen hylt van den Sticht te leen dye graefscap van Zutphen ende Goylant; ende dat graefscap van Zutphen quam an Gelre, als voer geseit is. Ende Goylant quam an dat collegye van Elthen mit een dochter van Zutphen, die abdisse was; ende van der abdie van Elthen soe quam Goylant, om een sekere pensie jaerlixs, an Hollant.

Die grave van Teysterbant hylt sijn graefscap van Sticht te lene, want een grave van Cleve plach se van den Sticht te houden. Ende dye grave van Teysterbant was gecomen van enen jonger broeder van Cleve.

Die grave van Rechem in de Velue hilt van den Sticht te lene die Velue; ende van hem is dye Velue ghecomen an Brabant, ende van Brabant an Gelre.

Die grave van der Goij hilt van den Sticht te leen de burchgraefscap van Uutrecht, ende sijn casteel, myt ander goeden.

Dye borchgraef van Groninghen hilt van den Sticht te lene die burchgraefscap van Groeninghen.

Dye castelein van Coeverden hilt van den Sticht te lene dat casteleinscap van den Coeverden, mittet maersscalcampt van den lande van Drenthen, hi ende sine erven, ter tijt toe dat hi een somme van ghelden wech hadde die hi den Sticht daerop gheleent hadde.

Die here van Hoesden plach sijn heerlickheyt eerst te lene te houden van den Sticht; daernae van Cleve, ende nu van Hollant.

Die here van Arkel hilt van den Sticht te lene dat lant van Hagenstein ende Haestrecht.

Die here van Altena hilt sijn heerlicheit eerst te leen van den Sticht, nae van Cleve, ende daernae van Hollant.

Die here van der Lee hielt van den Sticht te lene een deel erven ende thienden.

Die here van Bueren plach van den Sticht te lene te houden sommighe thienden.

Dye here van Culenborch hylt te lene van den [118v] Stichte sommige thienden ende heerlicheden.

Die here van Vianen, die plach van den Sticht te lene te houden zommige thienden ende andere heerlicheden.

Die burchgrave van Montfoert hout te lene van den Sticht die burchgraefscap van Montfoert.

Die here van Aemstel hielt te lene van den Sticht dat meeste deel van sijn heerlicheit.

Die here van Abcoude hilt te lene van den Sticht dat casteel mitter heerlicheit van Abcoude, ende mitter stede van Wijck te Duersteden.

Die here van Voerst hilt te lene van den Sticht dat casteel te Voerst mit andere heerlicheden.

Die here van Yselstein plach van den Sticht te lene te houden veel thienden ende andere ambochten.

Die here van Woerden hilt te lene van den Sticht dat slot mitter heerlicheit van Woerden.

Die here van Aenholt ende van Zulen, dye hilt te lene van den Sticht dat casteel ende heerlicheyt van Zulen.

Die here van Waterlant hilt te lene van den Sticht dat meeste deel van sijnre heerlicheit van Waterlant.

Die here van der Amey, die hilt te lene van den Sticht dye heerlicheit van den Ameyde.

Alle dese voerghenoemde leenmannen sijn sculdich selver in persone te compareren ende hare lenen van den biscop te ontfangen, ende horen behoerliken eet daervan te doen, ende noch veel meer andere baenreheren ende ridderen, dye hier niet gescreven staen. Mer veel isser van den Sticht verdoelt, overmits sterfte ende oerloge ende overgevinghe, dye nu ander heren ende princen houden ende besitten, die mit Goods recht toebehoeren den gestichte ende kercke van Uutrecht.

Van de vazallen en leenmannen van de kerk van Utrecht die bisschop Adelbold liet beschrijven in eeuwige memorie.
Dat XIIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1021 liet bisschop Adelbold van Utrecht ordineren een eeuwige memorialen schrift der vrije vazallen en leenmannen der kerk van Utrecht, daartoe al hun leen, goederen, hoe en waar die gelegen zijn en ze van de kerk te leen hielden met hun offices, diensten en ambten wiens vorm van de schrift deze is: [118r]

In de Naam des Heer. Amen. Het is nodig in geschrift te stellen datgene dat hierna volgt opdat het de nakomelingen bekend is water er nu geschied is waarom ik begeer bekend te wezen al diegene die nu zijn of later wezen zullen, zodat ik, Adelbold, alleen bij de gratie Gods onwaardige bisschop der Heilige Kerk van Utrecht beken dat voor mij gekomen zijn enige vazallen en leenmannen der kerk van Utrecht, en verzoek aan mij hun leen en hebben nu getoond brieven van mijn voorzaten, bisschoppen van Utrecht, inhoudende wat goederen en landen ze en hun ouders van de kerk van Utrecht te leen houden. En die gezien en onderzocht hebbende heb ik die in schrift laten stellen zoals hierna volgt.

De hertog van Brabant is de dros van de bisschop en houdt van het Sticht te leen de stat Tiel met al zijn toebehoren en al Kempenland tot Turnhout toe en de hele Veluwe.

De graaf van Vlaanderen houdt van het Sticht te leen de 4 ambachten, maar deze had geen officie.

De graaf van Holland is de maarschalk van de bisschop en houdt van het sticht te leen Waterland en sommige goederen in Holland en veel andere tienden en goederen in Zeeland.

Die voogd van Gelre (wan het was nog geen graafschap) is de meesterjager van de bisschop en houdt van het Sticht te leen de halve stad Emmerik met zijn toebehoren en de andere helft behoort de kerk van Utrecht en veel land en hoofdsteden in de Betuwe. En toen hij graaf van Gelre geworden was hield hij mede van het Sticht te leen dat graafschap Zutphen.

De graaf van Kleef is de meester kamerling van de bisschop en houdt van het Sticht te leen dat graafschap van Teisterbant (dat is een deel van Tielerwaard en wat in de Betuwe en heel Bommelerwaard, dat nu al Gelre toebehoort; en nog houdt hij dat land van Heusden met de burcht en stad en al dat land van Altena met het slot en stad Woudrichem.

De graaf van Bentheim is de overste deurwachter van de bisschop en houdt van het Sticht te leen het burggraafschap met het kasteel van Bentheim met meer andere goederen.

De graaf van Goor is de poortwachter van de bisschop en houdt van het Sticht dat grootste deel van al zijn goed.

De graaf van Cuijk is de schenker van de bisschop en houdt van het Sticht te leen dat grootste deel van het land van Cuijk en andere goederen. Deze hoge manen die noemt men de bisschop ambtmannen zonder Vlaanderen en had geen ambt.

De graaf van Zutphen hield van het Sticht te leen het graafschap van Zutphen en Gooiland; en dat graafschap van Zutphen kwam aan Gelre. En Gooiland kwam aan dat college van Elten met een dochter van Zutphen die abdis was; en van der abdij van Elten zo kwam Gooiland om een zeker jaargeld jaarlijks aan Holland.

De graaf van Teisterbant hield zijn graafschap van het Sticht te leen, want een graaf van Kleef plag het van het Sticht te houden. En de graaf van Teisterbant was gekomen van een jonger broeder van Kleef.

De graaf van Rechem in de Veluwe held van het Sticht te leen de Veluwe; en van hem is de Veluwe gekomen aan Brabant en van Brabant aan Gelre.

Die graaf van Gooi hield van het Sticht te leen het burggraafschap van Utrecht en zijn kasteel met andere goederen.

De burchtgraaf van Groningen hield van het Sticht te leen het burggraafschap van Groningen.

De kastelein van Coevorden hield van het Sticht te leen dat kastelein schap van Coevorden met het maarschalksambt van het land van Drenthe, hij en zijn erven, ter tijd toe dat hij een som van geld weg had die hij van het Sticht daarop geleend had.

De heer van Heusden plag zijn heerlijkheid eerst te leen te houden van het Sticht; daarna van Kleef en nu van Holland.

De heer van Arkel hield van het Sticht te leen dat land van Hagestein en Haastrecht.

De heer van Altena hield zijn heerlijkheid eerst te leen van den Sticht, daarna van Kleef en daarna van Holland.

De heer van der Lee hield van het Sticht te leen een deel erven en tienden.

De heer van Buren plag van het Sticht te leen te houden sommige tienden.

De heer van Culemborg hield te leen van het [118v] Sticht sommige tienden en heerlijkheden.

De heer van Vianen die plag van het Sticht te leen te houden sommige tienden en andere heerlijkheden.

Die burchtgraaf van Montfoort houdt te leen van het Sticht het burggraafschap van Montfoort.

De heer van Amstel hield te leen van het Sticht dat grootste deel van zijn heerlijkheid.

De heer van Abcoude hield te leen van het Sticht dat kasteel met de heerlijkheid van Abcoude en met de stad Wijk bij Duurstede.

De heer van Voorst held te leen van het Sticht dat kasteel te Voorst met andere heerlijkheden.

De heer van IJsselstein plag van het Sticht te leen te houden veel tienden en andere ambachten.

De heer van Woerden hield te leen van het Sticht dat slot met de heerlijkheid van Woerden.

De heer van Aanholt en van Zuilen die hield te leen van het Sticht dat kasteel en heerlijkheid van Zuilen.

De heer van Waterland hield te leen van het Sticht dat grootste deel van zijn heerlijkheid van Waterland.

De heer van der Ameide die hield te leen van het Sticht de heerlijkheid van Ameide.

Al deze voorgenoemde leenmannen zijn schuldig zelf in persoon te verschijnen en hun lenen van de bisschop te ontvangen en hun behoorlijke eed daarvan te doen en nog veel meer andere baanderheren en ridders die hier niet geschreven staan. Maar veel is er van het Sticht verdoolt vanwege sterfte en oorlog en overgeven die nu ander heren en prinsen houden en bezitten die met Gods recht toebehoren het gesticht en kerk van Utrecht.

Nota. Sommige dye cronyken hebben gescreven, dye scriven, dat dese biscop Adelbolt dede scriven des biscops ende des ghestichts hoge leenmannen, als hiervoer gescreven staet. Ende sommige andere scriven, dat dit dede doen here Boldewijn van Hollant, biscop van Uutrecht, grave Florijs soen van Hollant die Vette, als hiernae geseit sal werden. Mer wij en willen daerop niet staen: het is ons ghenoech dat wij hier in scrifte stellen die vasallen ende leenmannen des biscops der kerken van Uutrecht.

Nota. Sommige kronieken hebben geschreven en die schrijven dat deze bisschop Adelbold liet schrijven de bisschop en het gesticht hoge leenmannen zoals hiervoor geschreven staat. En sommige andere schrijven dat dit liet doen heer Boudewijn van Holland, bisschop van Utrecht, de zoon van graaf Floris de Vette van Holland zoals hierna gezegd zal worden. Maar wij willen daarop niet staan: het is ons genoeg dat wij hier in schrift stellen de vazallen en leenmannen der bisschop en kerk van Utrecht.

Hoe biscop Adelbolt dat oude werck van den Dumkercke neder dede werpen, ende een ander werc fondeerde ende volbrochte, ende van enen bulle des lants van Threnten.
Dat XV capittel.

In den jaer Ons Heren M ende XV dede dese biscop Adelbolt ofbreken ende ter neder werpen dat oude werck dat biscop Baldryc hadde doen maken. Ende dede weder funderen ende van nijewes opmaken een nijewe fabryc ende werck, veel costeliker ende schoenre dant oude was, ende heeft dat voleindt ende volbracht int jaer Ons Heren M ende XXIII. Tot welcker dedicatie, widinghe ende kermisse Henric, keiser van Romen, die II, mit noch XII biscoppen, ghecomen is, ende hebben die voerseyde kercke ghewijt ende gheconsacreet mit groter solemniteyt in der eren des heyligen confessoers Sinte Martijns. Ende corts daerna gaf dese keiser Henrick voergeseyt die kercke van Uutrecht dat graefscap van Trenten myt een keyserlike bulle, wes tenoer is dese:

In der Name der heyligher ende onversceydenre Drivoudicheit. Henryck, by der gratien Goods keyser van Romen, altijt vermeerder des rijcks, kenlick sij allen kersten menschen dye nu sijn ende namaels wesen sullen, dat wij tot een ewighe remedie ende boete onser voersaten ende onser ende mijnre uutghecoren ghesellinnen zielen geven den kerck van Uutrecht, by onsen tijt ghestycht ende in onser presencie ghewijt in die ere des heilighen confessoers Sinte Martijns, doer bede mijnre keyserinne Konegondis ende des vaders Adelboldi, bisscop derselver kercken, Heymonis, bisscop van Verdunen ende mijnre ghetruwen grave Bertolfs, dat graefscap van Threnten doer desen onsen keyserlicken brief bi onser bevelen ghescreven tot enen ewige possessie ende besittinghe van deser tijt of. Welke donatie om in der ewicheit ghestadich vast ende van waerden te bliven, hebben wij die mit ons eyghen hant onderteykent ende myt onsen zeghele ghestarct. Ghegheven, etcetera.

Hoe bisschop Adelbold dat oude werk van de Domkerk neer liet werpen en een ander werk fundeerde en volbrachte en van een bulle van het land van Drenthe.
Dat XV kapittel.

In het jaar Ons Heren 1015 liet deze bisschop Adelbold afbreken en te neer werpen dat oude werk dat bisschop Balderik had laten maken. En liet dat weer funderen en van nieuw opmaken een nieuw fabriek en werk, veel kostbaarder en mooier dan het oude was, en heeft dat voleindigd en volbracht in het jaar Ons Heren 1023. Tot welke opdracht, wijden en kermis Hendrik de 2^de, keizer van Rome, met nog 12 bisschoppen gekomen is en hebben die kerk gewijd en geconsacreerd met grote feestelijkheid in de eer der heilige belijder Sint Martinus. En korts daarna gaf deze keizer Hendrik de kerk van Utrecht dat graafschap van Twente met een keizerlijke bulle wiens toon deze is:

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Hendrik bij de gratie Gods keizer van Rome, altijd vermeerder des rijk dat het kenbaar is alle christen mensen die nu zijn en later wezen zullen dat wij tot een eeuwige remedie en boete onze voorzaten en mijn uitgekozen gezellin zullen geven de kerk van Utrecht, bij onze tijd gesticht en in onze presentie gewijd in de eer der heilige belijder Sint Martinus door bede van mijn keizerin Kunegonde en de vader Adelbold, bisschop van die kerk, Heimonis, bisschop van Verdun en mijn trouwe graaf Bertolf dat graafschap van Drenthe door deze onze keizerlijke brief op ons bevel geschreven tot een eeuwige possessie en bezitting van deze tijd af. Welke donatie om in de eeuwigheid gestadig vast en van waarde te blijven hebben wij die met onze eigen hand ondertekent en met onze zegel versterkt. Gegeven, etc.

Copie van eenre ghifte van den graefscappe van Teysterbandt.
Dat XVI capittel.

Dijergheliken Conradus, keyser van Romen [119r] ende des voerghenoemde keyser Henrycks naevolgher heeft ghegheven den kercke van Uutrecht dat graefscap van Teijsterbandt myt aldusdanighen brieve.

In den Name der heyligher ende onverscheiden Drievoudicheyt. Conraet, bi der goetheyt Goods keyser van Romen, designeerde etcetera, willen dattet allen menschen kondich sij, dat wij doer bede ende begheerte onser liever huysvrouwen Ghijsele ende onser bysonder goede vrunden Ariboen, bisscop van Ments, ende Adelbolt, bisscop van Uutrecht, ghegheven Sinte Martijn ende den bisscop sijns stoels myt sine naecomelinghers dat graefscap van Teijsterbandt myt alle sine profijten dier toe horen in der ewicheit te besitten, myt al alsulker condicien, datter nyement voertan enighe macht ghebrucke sonder onsen wille ende consent ende des biscops voergheseit. Want wijt hem alle ghegheven hebben myt allen profijten ende ghebrukenissen dye wij daerin hadden. Dwelck wi mit onsen brieven ende segele gestaerct hebben tot ene ewighe vasticheit onser auctoriteyts. Gegeven, etcetera.

Kopie van een gift van de graafschappen van Teisterbant.
Dat XVI kapittel.

Diergelijke Koenraad, keizer van Rome [119r] en de opvolger van keizer Hendrik heeft gegeven de kerk van Utrecht dat graafschap van Teisterbant met al dusdanige brief.

In de Naam der heiliger en ongescheiden Drievuldigheid. Koenraad, bij de goedheid Gods keizer van Rome, wijst aan etc., willen dat het alle mensen bekend is dat wij door bede en begeerte van onze lieve huisvrouw Ghijsele en onze bijzondere goede vrienden Ariboen, bisschop van Mainz, en Adelbold, bisschop van Utrecht, geven Sint Martinus en de bisschop zijn stoel met zijn nakomelingen dat graafschap van Teisterbant met al zijn profijten die er toe behoren in de eeuwigheid te bezitten met al zulke conditie dat er voortaan niemand enige macht gebruikt zonde onze wil en toestemming en de bisschop. Want wij het hem alle gegeven hebben met alle profijten en gebruiken die we daarin hadden. Wat we met onzen brieven en zegels versterkt hebben tot een eeuwige vastigheid van onze autoriteit. Gegeven, etc.

Hoe dat biscop Adelbolt oflivich worde.
Dat XVII capittel.

Dese bisscop Adelbolt van Uutrecht heeft den stenen kercke staende bijnnen Tijel, dyewelke dye Denen verdestrueert ende verbrant hadden, weder op ghemaect, ende heefter in gheset waerlicke canoniken, daer te voren canonicken reguliers plaghen te sitten. Ende nae vele onledes ende oeck mede goede wercken is dese bisscop Adelbolt oflivich gheworden int jaer Ons Heeren M ende XXVI, als hy dat Sticht van Uutrecht glorioselick hadde berecht XIX jaer, ende wert mit groter eren begraven in Sinte Martijns Doemkercke, dye hij van nijewes hadde doen fonderen ende weder op maken.

Hoe dat bisschop Adelbold stierf.
Dat XVII kapittel.

Deze bisschop Adelbold van Utrecht heeft de stenen kerk die staat binnen Tiel die de Denen verwoest en verbrand hadden weer opgemaakt en heeft erin gezet wereldlijke kanunniken daar tevoren reguliere kanunniken plagen te zitten. En na vee ongemak en ook mede goede werken is deze bisschop Adelbold gestorven in het jaar Ons Heeren 1026 toen hij dat Sticht van Utrecht glorieus had berecht 19 jaar en werd met grote eer begraven in Sint Martinus Domkerk die hij op nieuw had laten funderen en weer opmaken.

Hoe dat Bernulphus gemaect worde de XX biscop van Uutrecht.
Dat XVIII capittel.

Bernulphus is na biscop Adelbolts doot gheworden de XX biscop van Uutrecht in aldusdaniger manieren: Na biscop Adelbolts doot en conden die capittelaers ende canoniken in der electien des nijewen biscops niet concorderen ende overeencomen, wantter grote dissencie ende twedracht was tusschen hem allen. Die keyser Conraet die II dit vernemende is nedergecomen myt synre keyserinne, swaer wesende mit kinde, ende opt uuterste der baringhe; waerom heeft se die keyser laten bliven in een dorp geheten Oesterbeke buten Uutrecht, ten huse van enen eerwaerdigen priester gheheten Bernulphus. Ende die keiser is voertgereyst tot Uutrecht om dat capittel der canoniken te verenighen in der electie ende enicheyt des vredes, want die twist altijt hogher ende meerder worde. Ten eynde gaven ende submitterden hem dye capittelaers in handen des keysers, ghevende hem volcomen commissie ende macht, dat hy enen discreten ende bequamen man tot alsulken dienste hem allen wilde setten: sij souden daermede te vreden wesen. Ende siet, hierenbinnen is dye coninginne van kinde bevallen, ende heeft enen schonen zoen ter werlt gebrocht. Ende sende horen waert, dat is desen pryester, totten keiser om hem dese blide bootscap te kundighen. Dye keyser ontfanghende dese vrolicke bootscap, gaf den priester Bernulphus dye hem dese bootscap brochte dat bisdom van Uutrecht tot sinen loon. Ende investeerde ende sette hem, ghevende staf ende vingherling in dye biscoplicke stoel. Ende aldus is Bernulphus gheordineert ende gemaect dye XX biscop van Uutrecht. Hy was een wijs ende gheleert eerwaerdych man, dye hem daer seer toe gaf om vrede te onderhouden mitten princen van [119v] Hollant, daer sijn voersaet Adelbolt veel striden ende oerlogen tegens had gehadt tot groter prejudicie ende afterdele des kercs van Uutrecht, als voer geseit is opt langste.

Hoe dat Bernold gemaakt werd de 20^ste bisschop van Utrecht.
Dat XVIII kapittel.

Bernold is na de dood van bisschop Adelbold de 20 bisschop van Utrecht geworden in al dusdanige manier: Na de dood van bisschop Adelbold konden de kapittelen en kanunniken in de electie der nieuwe bisschop niet concorderen en overeenkomen want er was grote tweedracht was tussen hen allen. Keizer Koenraad de 2^de vernam dit en is gekomen met zijn keizerin die zwaar was van een kind en op het uiterste liep; waarom de keizer haar liet blijven in een dorp geheten Oosterbeek buiten Utrecht te huis van een eerwaardige priester geheten Bernold. En de keizer is voortgereisd tot Utrecht om dat kapittel der kanunniken te verenigen in de electie en eenheid der vrede want de twist werd altijd groter en sterker. Tenslotte zwichtten de kapittelen in handen der keizers en gaven hem volkomen commissie en macht dat hij een discrete en bekwame man tot al zulke dienst hen allen wilde zetten: zij zouden daarmee tevreden wezen. En ziet, ondertussen is de koningin van kind bevallen en heeft een mooie zoon ter wereld gebracht. En zond haar waard, dat was deze priester, tot de keizer om hem deze blijde boodschap te verkondigen. De keizer ontving deze vrolijke boodschap en gaf de priester Bernold, die hem deze boodschap bracht, dat bisdom van Utrecht tot zijn beloning loon. En investeerde en zette hem en gaf hem een staf en ring in de bisschoppelijke stoel. En aldus is Bernold geordineerd en gemaakt de 20^ste bisschop van Utrecht. Hij was een wijs en geleerde eerwaardige man die hem er zeer toe gaf om vrede te onderhouden met de prinsen van [119v] Holland waar zijn voorganger Adelbold veel strijd en oorlog tegen had gehad met groot vooroordeel en nadeel van de kerk van Utrecht.

Hoe dat grave Dirck van Hollant oflivich worde.
Dat XIX capittel.

Dye edele ende vrome grave Dirck van Hollant, als hi wedergecomen was van sijn pelgrimage des Heyligen Graf ons Heren, heeft hi een wijl tijts sijn dagen geleyt in rusten ende vrolickheit. Ende sijn tijt vervolt wesende, is hi vol goeder wercken van deser werlt gevaren int jaer Ons Heren M ende XXXIX, als hy dye graefscap van Hollant ende Zeelant eerlick hadde berecht XLVI jaer. Hi hadde alle die daghen zijns levens vele oerloghen ende striden tegen den Vriesen, dien hi mogentlic heeft verwonnen ende tot zijnre onderdanicheit ghebrocht. Diergeliken tegen dat Sticht ende bisscop van Uutrecht, dien hi mede bedwanc te bliven binnen horen palen van den lande. Ende hi wert mit groter eren ende triumphen tot Egmont gevoert ende bi sine ouderen begraven. Sijn huisvrouwe Wijtilhilt, is na haers mans doot wedergekeert in Sassen ende starf daerna int jaer M. ende XLIII, ende wert daer eerliken begraven. Dese edele voerst gaf den abdie van Egmont tot een testament ende memorie voer zijn ende zijnre ouders zielen: Item IIII mansen in Romenburch die alle jaers gelden X pont. In Romenburch brueck, tlant betalende jaerlics XVI uncen. In Swieten, tlant betalende tsjaers XIII uncen . In Waltmannen Veen tlant betalende tsjaers XVI uncen. Noch hierenboven gaf hi tconvent voernoemt twe costelike pallien ende cleden, die men op grote feestdagen plach te hangen in der kercken van der abdie.

Hoe dat graaf Dirk van Holland stierf.
Dat XIX kapittel.

De edele en dappere graaf Dirk van Holland toen hij teruggekomen was van zijn pelgrimage des Heilige Graf ons Heren heeft hij een tijdje zijn dagen geleid in rust en vrolijkheid. En toen zijn tijd vervuld was is hij vol goede werken van deze wereld gevaren in het jaar Ons Heren 1039 toen hij het graafschap van Holland en Zeeland fatsoenlijk had berecht 46 jaar. Hij had alle dagen van zijn leven vele oorlogen en strijd tegen de Friezen die hij vermogen heeft overwonnen en tot zijn onderdanigheid gebracht. Diergelijke tegen dat Sticht en bisschop van Utrecht die hij mede bedwang te blijven binnen hun palen van het land. En hij werd met grote eer en triomf tot Egmond gevoerd en bij zijn ouders begraven. Zijn huisvrouw Wijtilhilt is na de dood van haar man teruggekeerd in Saksen en stierf daarna in het jaar 1043 en werd daar fatsoenlijk begraven. Deze edele vorst gaf de abdij van Egmond tot een testament en memorie voor zijn en zijn ouders zielen: Item 4 hectare in Romenburcht die alle jaren 10 pond betaalden. In Romenburcht broek betaalden het land jaarlijks 16 ons. In Zwieten betaalde het land jaarlijks 13 ons. In Waltmannen Veen het land betaalde men jaarlijks 16 ons. Nog hierboven gaf hij het convent twee kostbare kazuifels en kleren die men op grote feestdagen plag te hangen in de kerk van de abdij.

Van de wonderlike geboerte van desen keyser.
Dat III capittel.

Dirck, die vierde van dyer name, worde nae sijns vaders doot die vijfte grave van Hollant ende Zeelant; ende regeerde seer vromelic, mer hi en hadde wijf noch kinderen. Op een tijt ist geboert, datter een steeckspul ende tornoye beroepen was binnen der stat van Ludick, dair vele grote heren, vorsten ende princen uut allen natyen ende landen gecomen sijn. Onder diewelcke dat ghecomen ende darwaerts ghereyst is dese graef Dirck mit vele edele ende heren uut Hollant. Ende siet, als dese heren opter banen gecomen waren, ende hem ridderlic hadden in desen tornoye, heeft dese grave Dirck, bi ghevallen ende quader avontueren, doot gesteken des biscops van Coellen ende des biscops van Ludick broeder; waerom dat die overlantse heren dat hoeft te samen staken, ende wouden des edelen princen doot weder an hem wreken. Die grave, die geen macht en hadde hem te wederstaen, is heimelic uuter stat mit alle sijn heren ende dienres ghereyst, na Hollant toe. Die overlantsse heren vervolchden hem snellicken alle dat si mochten, ende sloeghen van afteren in dat gheridt den grave II van sinen ridderen doot mit meer ander. Die grave dit vernemende ende Hollandt nakende, is hi getogen binnen die stede van Dordrecht ende dede daer verbranden alle die scepen van Coellen ende van Ludick, die doe voir Dordrecht laghen, ende nam alle die coopluyden gevangen van Coellen ende Ludick, ende van den overlandtse, ende bescatte se seer, tot wraeck sijnre II ridderen van den Rijnschen heren versleghen.

Van de wonderlijke geboorte van deze keizer.
Dat III kapittel.

Dirk, de vierde van die naam, werd na de dood van zijn vader de vijfde graaf van Holland en Zeeland; en regeerde zeer dapper, maar hij had wijf nog kinderen. Op een tijd is het gebeurd dat er een steekspel en toernooi beroepen was binnen de stad Luik waar vele grote heren, vorsten en prinsen uit alle naties en landen gekomen zijn. Waaronder gekomen en derwaarts gereisd is deze graaf Dirk met vele edele en heren uit Holland. En ziet, toen deze heer op de baan gekomen ware, en zich ridderlijk gedroegen in dit toernooi heeft deze graaf Dirk, bij toeval en kwaad avontuur doodgestoken de broeder van de bisschop van Keulen en bisschop van Luik; waarom dat de buitenlandse heren dat hoofd tezamen staken en wilden de dood van de edele prins weer aan hem wreken. De graaf die geen macht had hun te weerstaan is heimelijk uit de stad met al zijn heren en dienaars vertrokken naar Holland toe. De buitenlandse heren vervolgden hem snel alles dat ze mochten en sloegen van achteren in het rijden 2 van de ridders van de graaf dood met meer andere. De graaf die dit vernam en Holland naderde is getrokken binnen de stad Dordrecht en liet daar verbranden alle schepen van Keulen en van Luik die toen voor Dordrecht lagen en nam alle kooplieden gevangen van Keulen en Luik en van de buitenlandse en schatte ze zeer tot wraak van zijn 2 ridders van de Rijnse heren verslagen.

Van eenre ghifte ghegheven der kercken van Uutrecht van der stat van Deventer ende tgraefscap van Amelandt ende Trenten.
Dat IIII capittel. [121v]

Onder desen biscop Bernulphusՠtiden worde die Heilige Kercke van Uutrecht van keiseren ende andere heren seer begavet ende doteert mit vele heerlicke goeden, want in den eersten gaf keyser Henrick die III van dier name der kercken van Uutrecht die stadt van Deventer mitter graefscap van Amelant bi enen brieve inhoudende aldus

Henrick, bi Goeds gracie coninc van Romen; kondich si allen menschen dat wi doer liefte ons vaders, keyser Coenraet, ende doer instancie ende supplicatie mijns beminde huysvrouwe Agniese, ende bi bede ende begeerte des eerwaerdigen here Bernulphus, bisscop van Sinte Martijns kercke tot Uutrecht, geven dieselve kercke alle die proprieteyt ende eygendom, die wi mit alre naersticheit altijt onder onsen potestaet ende mogentheit gehouden hebben in der plaetsen Deventer genoemt in der monete, tollen, profiten ende incoemsten, mittet graefscap van Amelant daeromtrent gelegen, ende vestigen dese ghifte mit alsulker vigoer ende cracht, datter gheen scatter groot noch cleyn enige macht sal hebben yet te eyschen, sonder oerlof ende beveel des biscops van Uutrecht. Mer dat dieselve biscop ende sine successuer ende navolger van deser voernoemder coninclicker gaven sal hebben een vrien macht ende besit te commuteren, te geven ende te stellen na sinen wille tot behoef ende profijt der kercken voerseyt. Ende om dit vast te maken ende onverbroekich te houden, hebben wi mit onsen eygen hant desen brief onderteykent ende besegelt. Gegeven int jaer Ons Heren M XLVI opten etcetera.

Voert int jaer daerna, gaf dese keyser voernoemt der kercken van Uutrecht dat graefscap van Trenten ende daerof een bulle in navolgender forme:

Henricus, by der gracien Goeds keiser van Romen, kenlick si allen menschen, dat wi tot remedie onser ende onser ouderen sielen, doer bede onser coninginne Agniese der kercken van Uutrecht, in Sinte Martijns ere gesticht, ende den biscop Bernulf derselver kercken, geven dat graefscap dat na der doot des hertogen Ghoselijns in Trenten an mi gecomen is, in een vrien eygendom, mit alle sine profiten ende toebehoren, ten ewigen dagen te ghebruyken sonder yements tegenseggen. Ghegeven den XI kalende van junio, int jaer Ons Heren M. ende XLVII.

Van een gift gegeven de kerk van Utrecht van de stad Deventer en het graafschap van Ameland en Drenthe.
Dat IIII kapittel. [121v]

Onder de tijd van deze bisschop Bernold werd de Heilige Kerk van Utrecht van keizers en andere heren zeer begiftigd en begaafd met vele heerlijke goederen, want als eerste gaf keizer Hendrik de 3^de de kerk van Utrecht de stad Deventer met het graafschap van Ameland bij een brief inhoudende aldus;

Hendrik, bij Gods gratie koning van Rome; verkondigt alle mensen dat we door liefde van onze vader, keizer Koenraad, en door instantie en smeekbede mijn beminde huisvrouw Agnes en door bede en begeerte der eerwaardige heer Bernold, bisschop van Sint Martinus kerk te Utrecht, geven die kerk alle eigenschap en eigendom die wij met alle vlijt altijd onder onze potestaat en mogendheid gehouden hebben in de plaats Deventer genoemd in de gelden, tollen, profijten en inkomsten, met het graafschap van Ameland daaromtrent gelegen en vestigen deze gift met al zulke kracht dat er geen schatter zo groot nog klein enige macht zal hebben iets te eisen zonder verlof en bevel der bisschop van Utrecht. Maar dat die bisschop en zijn opvolgers en navolgers van deze koninklijker gaven zal hebben een vrije macht en bezit te veranderen, te geven en te stellen naar zijn wil tot behoefte en profijt de kerk. En om dit vast te maken en onverbrekelijk te houden hebben we met onze eigen hand deze brief ondertekend en bezegeld. Gegeven in het jaar Ons Heren 1046 op de etc.

Voort in het jaar daarna gaf deze keizer de kerk van Utrecht dat graafschap van Drenthe en daarvan een bul in navolgende vorm:

Hendrikus, bij de gratie Gods keizer van Rome, kenbaar is allemensen, dat wij tot remedie van ons en onze ouders zielen, door bede van onze koningin Agnes de kerk van Utrecht, in Sint Martinus eer gesticht, en bisschop Bernold van die kerk geven dat graafschap dat na de dood van hertog Ghoselijns in Drenthe aan mij gekomen is in een vrij eigendom met al zijn profijten en toebehoren ten eeuwige dagen te gebruiken zonder iemand weerspreken. Gegeven de 11^de dag van juni in het jaar Ons Heren 1047.

Van eenre donatie ende ghifte ghegheven van enen ridder ghenoemt Adelphus der kercken van Uutrecht.
Dat V capittel.

Voert so heeft dese eerwaerdige biscop Bernulf ontfangen sonderlinge goeden bi ghifte ende donatie des edelen ridders genoemt Adelphus, waerof hi dese brieven gemaect ende gegeven heeft.

In den Name der Heiliger ende Onversceiden Drievoudicheit. Ic, Bernulphus, der Heyliger Kercken van Uutrecht onwaerdich biscop, wille ende begere dattet allen menschen kundich si, die nu ter tijt zijn of namaels sullen wesen, dat een vry ende edel clerck, Adelphus genoemt, ende die ridderlicke officie ende oerdene gebruykende, enige erfnisse zijnre jurisdictie ende rechtes dat hi hadde binnen dat graefscap van Goetscalc, grave Thuente genoemt (dat is Gore), gegeven heeft Sinte Martijn, mit overdracht, convencie ende consent zijnre enige erfgenaem Wigburch, abdisse van Frikenhorst, doer die hant des advocaets Waloens mit alle datghene datter toe hoert, te weten croften, husen, knechten, weiden, bosschen, wateren, mit alle dat ambocht, dat zijn broederen Werrijn ende Ludolf aldair in hoer leven plegen in des keisers dienst te gebruyken; ende dat dese Adelf bi successie ende erfnisse hiertoe beseten heeft, ende in zijnre macht gehouden, ende hem na der tijt in een beneficie goedertierlic gegeven binnen Thuenten die thienden van X Deventerse ponden; ende noch binnen Trenten die thiende tot VII pont ende een half. Dit is gesciet bi Goer, int pallaes des graves voernoemt, in tegenwoerdicheit van veel tugen. Ende omdat dese milde overghift van waerde soude bliven in der navolgender tijt, hebben wi die mit onsen zegel doen starcken ende besegelen.

Van een donatie en gift gegeven van een ridder genoemd Adelphus de kerk van Utrecht.
Dat V kapittel.

Voort zo heeft deze eerwaardige bisschop Bernold ontvangen bijzondere goederen bij gift en donatie der edele ridder genoemd Adelphus waarvan hij deze brieven gemaakt en gegeven heeft.

In de Naam der Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Ik, Bernold, de Heilige Kerk van Utrecht onwaardige bisschop wil en begeer dat het alle mensen bekend is die nu ter tijd zijn of later zullen wezen dat een vrije en edele klerk, Adelphus genoemd, en de ridderlijke officie en orde gebruikt enige erfenis van zijn jurisdictie en recht dat hij had binnen dat graafschap van Goedschalk, graaf Thuente genoemd (dat is Goeree), gegeven heeft Sint Martinus met overdracht, afspraak en toestemming zijn enige erfgenaam Wigburch, abdis van Freckenhorst, door de hand van de advocaat Waloens met al datgene dat er toebehoort, te weten, krochten, huizen, knechten, weiden, bossen, wateren, met dat hele ambacht dat zijn broeders Werrijn en Ludolf aldaar in hun leven plegen in de keizers dienst te gebruiken; en dat deze Adelphus bij successie en erfenis hiertoe bezeten heeft en in zijn macht gehouden en hem na de tijd in een gunst goedertieren gegeven binnen Thuente de tienden van 10 Deventer ponden; en nog binnen Thuente de tienden tot 7 pond en een half. Dit is geschied bij Goere in het paleis van die genoemde graaf in tegenwoordigheid van veel getuigen. En omdat deze milde overgave van waarde zou blijven in de navolgende tijd hebben we die met onze zegel later versterken en bezegelen.

Nu willen wi weder keren op die gesten van grave Dirck van Hollant. [122r]

Van enen strijt die grave Dirck hadde binnen Dordrecht, ende hoe hi na den strijt jammerlic dootgescoten wert.
Dat VI capittel.

Als grave Dirck den coopluyden van Coellen ende Ludick aldus gescat ende rantsoneert ende hoer scepen verbrant hadde, zijn si clachtich gecomen an hoer heren die biscoppen van Coellen ende Ludick, ende meer andere. Die overlantsse heren dit vernemende, vergaerden een groot, swaer volc van wapenen, van denwelcken si horen neve den marcgrave van Brandenburch, hooftman ende cappetein maecten, ende quamen den Rijn neder, ende voert in Hollant voir Dordrecht, ende quamen doir een heymelick verraet ende meuterie der poorteren binnen der stede van Dordrecht. Die grave dit vernemende was hi seer bedroeft, mer niettemin doer raet ende wijsheyt des edelen vromen ridders heer Gherrit van Putten is hi mit cracht van volc sonder vertreck in der nacht te Dordrecht heimelic binnengecomen, ende dede terstont zijn trompetten ende basunen op slaen, mit een uutermaten groten roep ende ghecry sijns volcks, daer si in der nacht tegen malcander vromelic vochten om die overhant ende victorie; mer die overlanders cregent int eynde te quaet, ende begaven dat velt, ende liepen mit groten hopen uuter stat; ende andere verhuden hem in heimelicke plaetsen. Ende daer bleven meer dan IIII C edele geboertige mannen verslagen. Des smargens alst claer, scoen dach geworden was, grave Dirck, die sere in den strijt vermoeyt was, woude hem wat vertreden ende verluchten, ende ghing spaceren opter plaetsen die men hiet des stats boem; ende onderwege, gaende doir een enge, nauwe strate, is hi mit enen venijnden strale gescoten doer zijn dye van enige sijnre vianden, die in den husen verborgen lagen. Ende dit straetgen hiet noch op huden desen dach des Graven Straetgen. Ende dese edele grave Dirck is na II dagen van deser quetsingen gestorven opten XV dach in meye int jaer Ons Heren M ende XLVIII, als hij dat graefscap hadde berecht IX jaer lang. Ende dat dode lichaem wert van Dordrecht gevoert tot Egmont int cloester, ende dair mit groter droefheit ende wenender uutvaert begraven.

Nu willen we weer keren op de verhalen van graaf Dirk van Holland. [122r]

Van een strijd die graaf Dirk had binnen Dordrecht en hoe hij na de strijd droevig doodgeschoten werd.
Dat VI kapittel.

Toen graaf Dirk de kooplieden van Keulen en Luik aldus geschat en losgeld en hun schepen verbrand had zijn ze klagend gekomen aan hun heren de bisschoppen van Keulen en Luik en meer andere. De buitenlandse heren die dit vernamen verzamelden een groot, zwaar wapenvolk waarvan ze hun neef de marktgraaf van Brandenburg hoofdman en kapitein maakten en kwamen de Rijn neer en voort in Holland voor Dordrecht en kwamen door heimelijk verraad en muiterij binnen de poorten van Dordrecht. De graaf die dit vernam was zeer bedroefd, maar niettemin door raad en wijsheid van de edele dappere ridder heer Gerrit van Putten is hij met kracht van volk zonder uitstel in de nacht te Dordrecht heimelijk binnengekomen en liet terstond zijn trompetten en bazuinen slaan en met een uitermate grote roep en gekrijs van zijn volk waar ze in de nacht tegen elkaar dapper vochten om de overhand en victorie; maar de buitenlanders kregen het in het eind te kwaad en begaven dat veld en liepen met grote hopen uit de stad; en anderen verscholen zich in heimelijke plaatsen. En daar bleven meer dan 400 edelgeboren mannen verslagen. ‘s Morgens toen het heldere mooie dag was geworden en graaf Dirk, die zeer in de strijd vermoeid was, zich wat wilde vertreden en verluchten en ging wandelen op de plaats die men noemt de stad boom; en onderweg ging hij door een enge, nauwe straat is hij met een venijnige straal geschoten door zijn dij van enige van zijn vijanden die in de huizen verborgen lagen. En dit straatje heet nog heden op de dag het Graven Straatje. En deze edele graaf Dirk is na 2 dagen van deze kwetsing gestorven op de 15^de dag van mei in het jaar Ons Heren 1048 toen hij dat graafschap had berecht 9 jaar lang. En dat dode lichaam werd van Dordrecht gevoerd tot Egmond in het klooster en daar met groter droefheid en wenende uitvaart begraven.

Van grave Florijs, deerste van dier name, ende die VI grave van Hollant, Zelant ende heer van Vrieslant.
Dat II capittel.

Florijs deerste was grave [123v] van Oest-Vrieslant; ende dese grave Dircs broeder worde na sijn broeders doot van al den edelen baroenen ende heren van Hollant ende Zeelant gemaect die VI grave van Hollant, Zeelant ende oec here van Oest-Vrieslant. Hi hadde te wive des hertogen Heymans dochter van Sassen, geheten Geertruyt; ende was keyser Henrixs broeder van Romen die III. Daer hi bi wan Dirc, die na hem grave was; Aelbrecht, Florijs ende Pieter, canonicken der kercken van Ludick; ende een scone dochter geheten Machtelt, die na haer vaders doot te man gegeven wert coninc Phillips van Vrancrijc den eersten van dyer name.

Van graaf Floris, de eerste van die naam en de 6^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat II kapittel.

Floris de eerste was graaf [123v] van Oost-Friesland; en deze graag en broeder van Dirk werd na zijn dood van alle edele baronnen en heren van Holland en Zeeland gemaakt de 6^de graaf van Holland, Zeeland en ook heer van Oost-Friesland. Hij had tot wijf de dochter van hertog Heymans van Saksen, geheten Geertruida en was de broeder van keizer Hendrik de 3^de van Rome. Waar hij bij won Dirk die na hem graaf was; Aalbrecht, Floris en Pieter, kanunniken der kerk van Luik; en een mooie dochter geheten Machtelt die na haar vaders dood te man gegeven werd koning Filips de 1^ste van Frankrijk.

Hoe dat biscop Bernulf van Uutrecht fondeerde ende stichte binnen Uutrecht II collegij kercken, ende voirt van sijnre doot.

Dat III capittel.

Omtrent dese tijt dat grave Florijs regeerde, heeft die eerwairdige biscop Bernulphus tot zijnre ewiger memorien gefondeert ende gesticht binnen sijnre stat van Uutrecht II heerlicke collegiate kercken, die ene in der eren des heiligen ende prince der apostelen Sinte Pieters, ende die ander in der eren des heiligen voirlopers Christi Sinte Johans Baptisten. Ende hi nam die helft van den canonicken uut Sinte Salvatoers monster ende kercke: dat waren XX canonicken, ende sette die tot Deventer, ende stichte dairmede een collegiate kercke in die ere des heiligen confessoers Sinte Lebuijn. Ende hi nam die abdie ende tconvent dat die biscop Ansfrijt gesticht hadde opten Heiligen Berch buten Amersfoert; die sette hi binnen der stat van Uutrecht, ende fondeerde een scoen abdie in die ere Sinte Pouwels des heiligen apostels. Hi hadde oec mede verworven van den keiser van Romen die stat van Groeningen mit alle sine toebehoren. Ende na vele goede wercken ende doechden, is dese eerwaerdighe bisscop Bernulphus in vreden gestorven int jaer Ons Heren M ende LIIII als hi dat bisdom mit groter eren ende in rusten ende vreden hadde berecht XXVII jaer. Ende hi werdt tot Uutrecht ghebrocht ende in Sinte Pieters kerck begraven. Ende dairna, als men zijn lichaem soude transfereren ende oversetten van der stede daer hi eerst begraven was totter stede dair hi nu leit, dat is opt choer, wert hi gans ende heel gevonden ende welrukende, alsof men in eenre apteken geweest hadde. Ende sine ornamenten, dair hi in begraven was, worden scoen ende wit gevonden, alsof hi eerst hadde begraven geweest, sonder vlecke ende smette. Ende mit dese selfde ornamenten doet men noch huden opten dach misse, als men zijn memorie ende jaergetide hout, ende niet anders. Zijn graf wert dagelixs ghevisiteert ende versocht van den vroukens, die crancke ende siecke kinderkens hebben, die groyen noch wassen en willen in haer joncheit, ende vercrigen aldair, mits zijnre verdiensten, gesontheit, als men dagelixs bevint ende ondersocht wert.

Hoe dat bisschop Bernold van Utrecht fundeerde en stichtte binnen Utrecht 2 collegekerken en voort van zijn dood.

Dat III kapittel.

Omtrent deze tijd dat graaf Floris regeerde heeft ie eerwaardige bisschop Bernold tot zijn eeuwige memorie gefundeerd en gesticht binnen zijn stad Utrecht 2 heerlijke collegekerken, de ene in de eer der heilige en prins der apostels Sint Petrus en de ander in de eer der heiligen voorloper Christus Sint Johannes de Doper. En hij nam de helft van de kanunniken uit Sint Salvators munster en kerk: dat waren 20 kanunniken en zette die te Deventer en stichtte daarmee een collegekerk in de eer van de heilige belijder Sint Lebuinus. En hij nam de abdjj en het convent dat bisschop Ansfried gesticht had oden Heilige Berg buiten Amersfoort; die zette hij binnen de stad Utrecht en fundeerde een mooie abdij en de eer van Sint Paulus de heilige apostel. Hij had ook mede verworven van de keizer van Rome de stad Groningen met al zijn toebehoren. En na vele goede werken en deugden is deze eerwaardige bisschop Bernold in vrede gestorven in het jaar Ons Heren 1054 toen hij dat bisdom met grote eer en in rust en vrede had berecht 27 jaar. En hij werd te Utrecht gebracht en in Sint Petrus kerk begraven. En daarna, toen men zijn lichaam zou transfereren en overzetten van de plats waar hij eerst begraven was tot de plaats waar hij nu ligt, dat is op het koor, werd hij gans en heel gevonden en goed ruikend alsof men in een apotheek geweest was. En zijn ornamenten, waar hij in begraven was, werden schoon en wit gevonden alsof hij net begraven was geweest zonder vlekken en smetten. En met dezelfde ornamenten doet men nog heden op de dag mis als men zijn memorie en jaargetijde houdt en niet anders. Zijn graf werd dagelijks gevisiteerd en bezocht van de vrouwtjes die zwakke en zieke kindertjes hadden die niet groeiden wilden in hun jeugd en verkregen aldaar vanwege zijn verdiensten gezondheid zoals men dagelijks bevind en onderzocht werd.

Van III striden die grave Florijs van Hollant hadde tegen sine vianden, dair hi van den tween victorie hadde, ende in den III bleef hi verslagen.
Dat IIII capittel.

In den jare Ons Heren M ende LVIII, verbonden hem te samen die aertsebiscop van Coellen, dye biscop van Ludic, die marcgrave van Brandenburch, Lambrecht grave van Loeven, Wichaert, voecht van Ghelre, ende Harman, grave van Kuyck. Dese versaemden een groot machtich heer van volc, ende quamen neder in Hollant om grave Florijs dairuut te slaen ende heel Hollant te destrueren. Grave Florijs dit vernemende, heeft terstont vergadert alle sine edelen, ridderen ende sciltknechten, ende is getogen binnen Dordrecht mit een groot swaer heer van volc om sine vianden aldair te verwachten, die dus crachtelicken op hem quamen mit een ontallic heer van volc, horen anslach doende in Zuyt-Hollant. Ende doir raet ende ingeven eens ouden edelen ondersochten ridderman in der wapenen, dede grave Florijs vele graven ende putten heimelicken opscieten ende delven, ende liet die weder decken mit hoey, stro ende zoeden ende gras, daer sine vianden hene comen souden, opdat men se niet sien noch bekennen en soude, om also sine vianden te crencken ende mit subtijlheit ter neder te trecken. Ende hi hadde bi hem ontboden die Oest-Vriesen, dat si mit allen horen macht hem te hulpen souden comen. Die Vriesen onderdanich wesende des graven gebot, scicten uut ende senden den grave alle die cloecste ende uutgelesenste vrome mannen van wapenen die si hadden, ende zijn snellicken horen heren ende grave te dienst ghecomen [124r] in die stede van Dordrecht, ende bleven daer leggen, verwachtende den coemst hore vianden. Ende als dit grote machtige heer ende volc van wapenen ende die grote heren ende vorsten in Zuit-Hollant quamen om die stede van Dordrecht te winnen, ende den grave doot te slaen, ende om voert dat lant te verwoesten, niet wetende van die graven ende putten die dair heimelicken verborgen lagen, zijn si mit groten hopen in die graven ende putten gereden ende gelopen, also overtallic die ene opten anderen vallende, dat si dair versmoerden ende verdroncken mit grote hopen. Ende daer is ene jammerlicke moert ende nederlage geschiet over dat overlantsse heer, want daer vele dusenden versmoert ende verdroncken bleven. Grave Florijs binnen der stede leggende, ende siende dat sine vianden in aldusdaniger last ende node waren, ende dat si hemselven niet behelpen noch verweren en mochten, heeft hi die poorten van der stede op gedaen, ende is mit groter macht van volc sine vianden te moet gegaen, mit groten gecry ende gelude van hoornen ende basunen, ende dair began enen bloedigen ende bitteren strijt; want daer bleven doot ende verslagen omtrent XL M man, ende daer smoerden ende verdrencten omtrent XXVI M, ende die ander die ontghingen, namen die vlucht, wikende, ende lopende wech uuten velde. Ende daer bleven doot die biscop van Ludic ende die grave van Henegouwen; ende grave Lambrecht van Loeven ende Wichaert, voecht van Gelre, worden gevangen, mit vele andere heren, ridderen ende knechten, die elc voir hoir vangenisse mosten geven tot rantsoen II M marck silvers. Dese victorie hadde grave Florijs tegen sine vianden op Sinte Odulfs dach, des smargens in der dageraet.

Van 3 strijden die graaf Floris van Holland had tegen zijn vijanden waar hij van twee victorie had en in de derde bleef hij verslagen.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1058 verbonden zich tezamen de aartsbisschop van Keulen, de bisschop van Luik, de marktgraaf van Brandenburg, Lambrecht graaf van Leuven, Wichard, voogd van Gelre, en Harman, graaf van Cuijk. Dezen verzamelden een groot machtig leger van volk en kwamen neer in Holland om graaf Floris daaruit te slaan en heel Holland te vernielen. Graaf Floris vernam dit en heeft terstond verzameld al zijn edelen, ridders en schildknechten en is getrokken binnen Dordrecht met een groot zwaar leger van volk om zijn vijanden aldaar te verwachten die dus krachtig op hem kwamen met een ontelbaar leger van volk om hun aanslag te doen in Zuid-Holland. En door raad en ingeven van een oude edele beproefde ridderman in de wapens liet graaf Floris vele graven en putten heimelijk opschieten en delven en liet die weer bedekken met hooi, stro en zoden en gras waarheen zijn vijanden komen zouden, zodat men ze niet zien nog bekennen zouden om alzo zijn vijanden te verzwakken en subtiel te neer trekken. En hij had bij hem ontboden de Oost-Friezen dat ze met al hun macht hem te hulp zouden komen. De Friezen waren onderdanig het gebod van de graaf en zonden de graaf de kloekste en uitgelezenste dappere mannen van wapens die ze hadden en zijn snel hun heer en graaf te dienst gekomen [124r] in de stad Dordrecht en bleven daar liggen en wachtten op de komst van hun vijanden. En toen dit grote machtige leger en wapenvolk en de grote heren en vorsten in Zuid-Holland kwamen om de stad Dordrecht te winnen en de graaf dood te slaan en om voort dat land te verwoesten en niets wisten van de grachten en putten die daar heimelijk verborgen lagen zijn ze met grote hopen in die grachten en putten gereden en gelopen, alzo overtallig dat de ene op de andere viel zodat ze daar versmoorden en verdronken met grote hopen. En daar is een droevige moord en nederlaag geschied over dat hele buitenlandse leger want daar bleven er vele duizenden versmoord en verdronken. Graaf Floris die binnen de stad lag en zag dat zijn vijanden in al dusdanige last en nood waren en dat ze zichzelf niet behelpen nog verweren mochten, heeft hij de poorten van de stad open gedaan en is met grote macht van volk zijn vijanden tegemoet gegaan met groot gekrijs en geluid van horens en bazuinen en daar begon een bloedige en bittere strijd; want daar bleven dood en verslagen omtrent 40 000 man en daar versmoorden en verdronken omtrent 26 000 en de anderen die ontgingen namen de vlucht, weken en liepen weg uit het veld. En daar bleven dood de bisschop van Luik en de graaf van Henegouwen; en graaf Lambrecht van Leuven en Wichard, voogd van Gelre, werden gevangen met vele andere heren, ridders en knechten die elk voor hun gevangenis moesten geven tot losgeld 2000 mark zilver. Deze victorie had graaf Floris tegen zijn vijanden op Sint Odulf dag, Գ morgens in de dageraad.

Dairna, in den jare Ons Heren M ende LXII, die biscop van Coellen, die marcgrave van Brandenburch ende grave Harman van Kuyck hebben wederom vergadert een groot swaer heer ende volc van wapenen, daer die marcgrave selver een hooftman ende beleitsman of was, ende sijn gecomen in Hollant, stichtende roof ende brant, om also te wreken dat verlies dat si in voerleden jaren geleden hadden. Grave Florijs dit vernemende, heeft terstont vergadert alle zijn volc van wapene ende als een onversaecht ende vroem prince is hi dese machtige heren ende vorsten, sijn vianden, stoutelic te gemoet gegaen, stellende sijn volc in goeder ordinancien; ende daer ist tot enen swaren stride gecomen. Elc toende hem dair die vroemste te wesen, mer die Hollanders hebben int einde dat overlantsse heer doirbroken, ende hair bataelgen gescoert, vangende ende slaende soe gruwelicken, dat si int eynde die vluchte namen; ende hadden die victorie, nemende vele gevangen, ende keerden mit groter triumphen ende zege wederom. Dese strijt gesciede op Sinte Martijns dach te midsomer. Ende als grave Florijs sine vianden dus hadde verjaecht ende verslagen, ende seer vermoeyt was in den stride ende hemselven seer betrouwende in die cracht ende mogentheit zijns heers, heeft hi hem ter neder gestelt te leggen rusten des middages onder enen Willigenboem, mit alle zijn heer, in een dorp geheten Hemert, leggende tusschen die Wael ende die Mase, neffens Hoesden over. Ende siet, die grave Harman van Kuyc, die voirvluchtich was geweest in den strijt, is onversienlic comen vallen op grave Florijs ende zijn vermoeyde ende slapende heer, ende heeft mit alle seer op hem geslagen, want si tot geenre ordinancie noch verwere comen mochten. Ende die edele grave Florijs wert daer geslagen mit omtrent XXVI C man, na dien dat hi dat graefscap van Hollant ende Zeelant mit groter vromicheit hadde geregeert na zijn broeders doot XIIII jaer, ende die graefscap van Oest-Vrieslant XXII jaer. Ende zijn dode lichaem wert gebrocht tot Egmont, ende aldaer met betamelicker ende wenender uutvaert begraven bi sinen broeder, grave Dirck. Ende als dese strijt was gheschiet, weinich tijts daerna, quamen dye van Dordrecht die den afterhoede hadden, mit alle hoer macht, ende bevochten weder den grave van Kuyck, ende daer viel weder eene grote strijt. Mer dye Hollanders creghen die overhant, ende die grave werdt daer met alle sijn volck verslaghen. Dese edele grave Florijs met sijn wijf begaefden dat cloester van Egmont tot een eewighe memorie mit een stucke landts in esciuum Delft, betalende [124v] jaerlixs V pont ende een unce; in Boschusen een manse, betalende alle jaers II uncen; bi Delft II mansen, ende neffens Delft over IX mansen.

Daarna, in het jaar Ons Heren 1062, hebben de bisschop van Keulen, de marktgraaf van Brandenburg en graaf Harman van Cuijk wederom verzameld een groot zwaar leger en wapenvolk waar de marktgraaf zelf een hoofdman en leider van was en zijn gekomen in Holland en stichtten rood en brand om alzo te wreken dat verlies dat ze in het voorleden jaar geleden hadden. Graaf Floris vernam dit en heeft terstond verzameld al zijn wapenvolk en als een onversaagd en dappere prins is hij deze machtige heren en vorsten, zijn vijanden, dapper tegemoet gegaan en stelde zijn volk in goede ordinantie; en daar is het tot een zware strijd gekomen. Elk toonde zich daar de dapperste te wezen, maar de Hollanders hebben in het einde dat buitenlandse leger doorbroken en hun bataljons gescheurd en vingen en sloegen zo gruwelijk zodat ze op het einde de vlucht namen; en hadden de victorie en namen velen gevangen en keerden met grote triomf en zege wederom. Deze strijd geschiedde op Sint Martinus dag midzomer. En toen graaf Floris zijn vijanden aldus had verjaagd en verslagen en zeer vermoeid was in de strijd en zich zeer vertrouwede in de kracht en mogendheid van zijn leger heeft hij zich ter neer gesteld te rusten ‘s middags onder een Wilgenboom met al zijn leger in een dorp geheten Hemert, ligt tussen de Waal en de Maas, neffens tegenover Heusden. En ziet, de graaf Harman van Cuijk, die voortvluchtig was geweest in de strijd is onvoorzien komen vallen op graaf Floris en zijn vermoeide en slapende leger en heeft zeer op hem geslagen want ze mochten tot geen ordinantie nog verweer komen. En de edele graaf Floris werd daar geslagen met omtrent 2600 mannen na dien dat hij dat graafschap van Holland en Zeeland met grote dapperheid had geregeerd na de dood van zijn broeder 14 jaar en het graafschap van Oost-Friesland 22 jaar. En zijn dode lichaam werd gebracht te Egmond en aldaar met betamelijker en wenende uitvaart begraven bij zijn broeder, graaf Dirk. En toen deze strijd was geschied en weinig tijd daarna kwamen die van Dordrecht die de achterhoede hadden met al hun macht en bevochten weer de graaf van Cuijk en daar viel weer een grote strijd. Maar de Hollanders kregen de overhand en de graaf werd daar met al zijn volk verslagen. Deze edele graaf Floris met zijn wijf begiftigden dat klooster van Egmond tot een eeuwige memorie met een stuk land in esciuum Delft, betaalde [124v] jaarlijks 5 pond en een ons; in Boshuizen een hectare en betaalde alle jaren 2 ons; bij Delft 2 hectare en neffens Delft over 9 hectare.

Hoe dat Geertruyt, die graefinne des jongen Dircs moeder, ende dairna Robbrecht die Vriese, Hollant berechten van des jongen grave Dircs wegen.

Dat V capittel.

Nae grave Florijs' doot voerseyt regeerde in Hollant sijn wedue, Geertruyt, des hertogen Heimans dochter van Sassen, van Dirc haer outste soens wegen, die noch jonck was, II jaer lanc seer rustelic ende vredelic. Na welke tijt, te weten int jaer M ende LXIII, nam te man bi consent der edelen van Hollant ende Vrieslant, Robbrecht die Vriese grave Baldewijns van Risels sone, die een vermaert, vroem ridder was, die doer zijn cloecheit ende verstande dede sinen vader voernoemt, grave van Vlaenderen, tegens keiser Henric die IIII triumpheren in enen groten stride; welcke Robbrecht is, bi den steden van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, voecht ende momber gemaect van den jongen joncker Dirc van Hollants wegen, graef Florijs ende dese Geertruyts sone. Ende bi desen Robbrecht die Vriese, horen lesten man, hadde si II sonen, als Phillips, dye jonck starf, ende Robbrecht, die jonge Vries genoemt, die mit Goedevaert van Bullioen dat Heilige Lant inwan, ende na den vader grave van Vlaenderen geworden is; ende III dochteren, als Alijt, coninc Kanuyts wijf van Demarken ende Noerwegen, dair si bi wan Kaerl, na graef van Vlaenderen; die II dochter hiete Geertruyt, graefinne van Alsacien; die III was genoemt Maria, een devote nonne ende oec na menich jaer abdisse van Messenen in Vlaenderen. Dese grave Robbrecht die Vriese en hiete also niet dat hi een geboren Vries was, oft een prince der Vriesen, mer omdat hi so cloeck, stout ende vroem was, als oft een Vriese hadde geweest van herte, van moede ende van lichaem. Hi was een vermaert, onversaecht ende vroem man ter wapen, dat men al kerstenrijc doer van sine vromicheit wiste te seggen. Waerom dat hi doer instancye ende bede der heren ende edelen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant tot enen momber ende voecht wert gecoren van des jongen joncheer Dircs wegen, nemende die wedue van grave Floris ende desen joncheer Dircs moeder tot enen wive. Ende hi regeerde die landen in groten rusten ende vreden VII jaer lanck. Ende binnen desen tiden dat hi noch voecht was, is hi mit vele princen ende vorsten gereyst int eylant van Rodes ende van Cypren, bedrivende ende doende daer vele vrome feyten van wapenen op die heyden ende ongelovige Saracenen. Vandaen, doer begeerte der princen ende vorsten, is hi gereyst mitten hertoge van Farraer, mitten hertoge van Bruynswijck, mitten grave van Gulic, mitten grave van Loon ende mit meer andere vrome heren ende veel volcs van wapenen in dat Heilige Lant, dair hi wonderlicke ende grote feyten van wapenen tegens die heyden dede; ende elck ontsach sine vromicheit ende cloecheit. Ende als alle dese vrome heren vele striden ende [125r] victorien op die heydenen hadden ghehadt, keerden si wederom tot horen landen. Ende diergelijcken dese Robbrecht quam weder in Hollant, begaeft wesende van den princen mit vele scone ende preciose ghiften ende cleynoden. Ende bysonder begaefde hem sijn broeder, grave Baldewijn, mitten graefscappe van Aelst, Oudenaerden, Walchren ende mit allen horen toebehoren. Nu willen wi scriven van den bisscoppen van Uutrecht ende van den oerlogen die si voerden tegen den Hollanders.

Hoe dat gravin Geertruida, de moeder van de jonge Dirk, en daarna Robrecht de Fries, Holland berechten vanwege de jonge Graaf Dirk.

Dat V kapittel.

Na de dood van graaf Floris regeerde in Holland zijn weduwe, Geertruida, de dochter van hertog Heiman van Saksen, vanwege haar oudste zoon Dirk die nog jong was e jaar lang zeer rustig en vredig. Na die tijd, te weten in het jaar 1063, nam tot man met toestemming der edelen van Holland en Friesland, Robrecht de Fries, de zoon van graaf Boudewijn van Rijsel, die een vermaarde dappere ridder was die door zijn kloekheid en verstand zijn vader, graaf van Vlaanderen, tegen keizer Hendrik de 4^de liet triomferen in een groten strijd; welke Robrecht is door de steden van Holland, Zeeland en Friesland, voogd en momboor gemaakt van de jongen jonker Dirk van Holland. En bij deze Robrecht de Fries, haar laatste man, had ze 2 zonen als Filips, die jong stierf, en Robrecht, de jonge Fries genoemd die met Godfried van Bouillon dat Heilige Land won en na de vader graaf van Vlaanderen werd; en 3 dochters, als Adela, koning Knoet wijf van Denemarken en Noorwegen waar ze bij won Karel, daarna graaf van Vlaanderen; de 2^de dochter heette Geertruida, gravin van Elzas; de 3^de was genoemd Maria, een devote non en ook na menige jaren abdis van Messenen in Vlaanderen. Deze graaf Robrecht de Fries heette alzo niet dat hij een geboren Fries was, f een prins der Friezen, maar omdat hij zo kloek, stout en dapper was alsof het een Fries was geweest van harte van moed en van lichaam. Hij was een vermaard onversaagd en dappere man ter wapen zodat men heel christenenrijk door van zijn dapperheid wist te zeggen. Waarom dat hij door instantie en bede der heren en edelen van Holland, Zeeland en Friesland tot een momboor en voogd werd gekozen van de jonge jonkheer Dirk en nam de weduwe van graaf Floris en de moeder van Dirk tot een wijf. En hij regeerde de landen in grote rust en vrede 7 jaar lang. En binnen deze tijd dat hij nog voogd was is hij met vele prinsen en vorsten getrokken in het eiland Rhodes van Cyprus en bedreef en deed daar vele dappere wapenfeiten op de heidenen en ongelovige Saracenen. Vandaar, door begeerte der prinsen en vorsten, is hij getrokken met de hertog van Ferrara, met de hertog van Brunswijk, met de graaf van Gulik, met de graaf van Loon en met meer andere dappere heren en veel wapenvolk in dat Heilige Land waar hij wonderlijke en grote wapenfeiten tegen de heidenen deed; en elk ontzag zijn dapperheid en kloekheid. En toen al deze dappere heren vele strijd en [125r] victorie op de heidenen hadden gehad keerden ze wederom tot hun landen. En diergelijke kwam deze Robrecht weer in Holland en was begiftigd van de prinsen met vele mooie en kostbare giften en kleinoden. En vooral begiftigde hem zijn broeder, graaf Boudewijn, met de graafschappen van Aalst, Oudenaarde, Walcheren en met al hun toebehoren. Nu willen we schrijven van de bisschoppen van Utrecht en van de oorlogen die ze voerden tegen de Hollanders.

Van biscop Willem van Uutrecht ende hoe hij van den keiser verwerf tot behoef der kercken van Uutrecht die graefscap van Hollandt, ende van sine oerlogen.

Dat VI capittel.

Willem des voechden zoen van Gelre ende here van Pont, geheten Wykingus, worde na bisscop Bernulf van den capittelaers gecoren tot enen biscop; ende als hi gecoren was, wert hi ingeleit, gewijt ende gesalvet die XXI biscop tUytrecht, ende was een grootmodich ende vroem strijtber man. Dese bisschop impetrerede ende verwerf an keyser Henric dye III de graefscap van Hollant ende Zeelant, allegerende dat si wilen eer sine voirvaders was gegeven der kercken van Uutrecht behoerden, ende dat si hem ende sine voervaders met cracht ende gewelt onthouden worden van den graven van Hollant. Waerom dat hem die keiser hierof gaf een bulle in forme aldus ludende:

In den name des Heyligen ende Onversceyden Drievoudicheits. Henrick by der goedertierenheit Goeds, coninc. Kenlick si allen kersten menschen, die nu ter tijt sijn ende hier naemaels wesen sullen. Hoe dat wi die goeden ende ghiften, die mit onrecht der Heiliger Kercken van Uutrecht benomen sijn, van grave Dirck van Hollant ende sine kinderen bi tijden here Adelbolts, biscop van Uutrecht, voer diewelcken keyser Henric ende onse oudevader keyser Coenraet, ende onse vader Henric saliger gedachten seer gelaboreert ende gearbeyt hebben, vele striden ende oerlogen gevoert hebben. Ende wi ende onse ghetrouwe daer seer in gearbeyt hebben, doende daerom te verstaen, hoe dat wi dieselfde goeden ende giften om remedie ende boete onser sielen ende ons saligen vaders Henric ende alle onser voervaderen ende voersaten doer bede, begeerte ende rade onser princen ende heren Anno, aertssebiscop van Coellen; Sigefrijt, aertssebiscop van Ments; Everaert, aertsbiscop van Tryer; Aelbrecht, biscop van Bremen; Burchaert, biscop van Halverstat; Fredericus, Govert ende Gerrit, hertogen, ende andere onser getrouwen. Ende om des trouwen dienst willen biscop Willems voerseit, gegeven ende weder gegeven hebben, ende mit onser coninclicker auctoriteit ende macht confirmeren. In Crimpen IIII mansen opt einde des vloets Ablaes totter Merwen, van daen tot Menkenesdrecht, die helft van alle dat lant mit sine ambochten. Item van die Ryede by der Merwen tot Slydrecht. Item in die Merwede, bi Dordrecht, vandaen in Duble, vandaen in Duvelhaer, vandaen in Wael, vandaen weder in die Merwen tot in Dordrecht, mitter nyewer capellen gemaect in Dordrecht; an die oestside tot Godekems hoefstat, dwelc is bi Werckenemunde. In Holtrete VII mansen. In Valkenburch XVI viertelen. Die kerck in Vlaerdingen mitter capellen. Noch alle dat graefscap in Hollant mit sine gerechten ende ambochten daertoe horende. Noch daerenboven dat beneficie ende ghifte dat grave Miroth van den biscop Adelbolt plach te houden van der stede of geheten Sigisdricht tot in Rives Muthen; vandaen opwerts van die westside des Rijns tot Bodegraven; na Miroth, Godeso; na Godeso, Dirc Bavensoen, denwelken grave Dirc verdreven hadde ende mit cracht Sinte Martijn ontnomen heeft. Gebieden dairom dat gene graef of yement uut des graven naem hem vermete macht te hebben bi der Ysele ende Lecke in die plaetsen totten II cloesteren behorende, mer dat si alleen den II cloesteren toehoren ende hoer eigen zijn als dair begrepen wert in die emuniteiten [125v] ende vriheden des eersten keisers Otte, die se alreeerst Sinte Martijn heeft gegeven ende andere onse voersaten. Ende opdat dese onse auctoriteit ende ghifte vast ende van stade bliven mach, hebben wi daer van desen gescreven lettere mit onser hant selver onderteikent ende met onsen zegele doen starcken. Gegeven op die VI nonas van mey, int jaer Ons Heren M ende LXIIII gedaen tot Werede.

Van bisschop Willem van Utrecht en hoe hij van de keizer verwierf tot behoefte der kerk van Utrecht het graafschap van Holland en van zijn oorlogen.

Dat VI kapittel.

Willem, de voogd van de zoon van Gelre en heer van Pont, geheten Wikingus, werd bisschop Bernold van de kapittelen gekozen tot een bisschop; en toen hij gekozen was werd hij ingeleid, gewijd en gezalfd als de 21^ste bisschop te Utrecht en was een grootmoedig en dappere strijdbare man. Deze bisschop verkreeg en verwerf van keizer Hendrik de 3^de het graafschap van Holland en Zeeland, voerde aan dat het wijlen eerder van zijn voorvaders gegeven was de kerk van Utrecht en dat ze hem en zijn voorvaders met kracht en geweld onthouden was geworden van de graven van Holland. Waarom dat hem de keizer hiervan gaf een bulle in de vorm die aldus luidt:

In de naam der Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Hendrik bij de goedertierenheid Gods, koning. Kenbaar is alle christen mensen die nu ter tijd zijn en hier later wezen zullen. Hoe dat we de goederen en giften die met onrecht der Heilige Kerk van Utrecht benomen zijn van graaf Dirk van Holland en zijn kinderen in de tijd van heer Adelbold, bisschop van Utrecht, voor die keizer Hendrik en onze grootvader keizer Koenraad, en onze vader Hendrik zaliger gedachten zeer gewerkt en gearbeid en vele strijden en oorlogen gevoerd hebben. En wij en onze getrouwen daarin zeer gewerkt hebben en laten daarom verstaan hoe dat we dezelfde goederen en giften om remedie en boete van onze ziel en onze zalige vader Hendrik en al onze voorvaders en voorzaten door bede, begeerte en raad van onze prinsen en heren Anno, aartsbisschop van Keulen; Sigfridus, aartsbisschop van Mainz; Everaert, aartsbisschop van Trier; Aalbrecht, bisschop van Bremen; Burchard, bisschop van Halberstadt; Frederik, Godfried en Gerrit, hertogen en andere onze getrouwen. En vanwege de trouwe dienst bisschop Willem gegeven en weer gegeven hebben en met onze koninklijke autoriteit en macht bevestigen. In Krimpen 4 hectare op het einde van de vloed Alblas tot de Merwede, vandaar tot Menkenesdrecht, die helft van al dat land met zijn ambachten. Item van de Riede bij de Merwe tot Sliedrecht. Item in de Merwede, bij Dordrecht, vandaar in Dubbel en vandaar in Devel, vandaar in de Waal, vandaar weer in die Merwede tot in Dordrecht met de nieuwe kapel gemaakt in Dordrecht; aan de oostzijde tot Godekin’s hofstede wat bij Werkenmonde staat. In Houtkerk 7 hectare. In Valkenburg 16 vierdelen. De kerk in Vlaardingen met de kapel nog dat hele graafschap in Holland met zijn gerechten ambachten daartoe behorend. nog daarboven de gunst en gift dat graaf Miroth van de bisschop Adelbold plag te houden van de stad Sigisdricht tot in Rives Muthen; vandaar opwaarts van de westzijde der Rijn tot Bodegraven; na Miroth, Godeso; na Godeso, Dirk Bavenzoon, die graaf Dirk verdreven had en met kracht Sint Martinus ontnomen had. Gebieden daarom dat die graaf of iemand uit de nam van de graaf zich vermetel macht te hebben bij de IJssel en Lek in die plaatsen die tot 2 kloosters behoren, maar dat ze alleen de 2 klooster toehoren en hun eigen zijn als daar begrepen werd in het gerecht [125v] en vrijheden der eerste keizer Otto die ze allereerst Sint Martinus heeft gegeven en andere onze voorzaten. En opdat deze onze autoriteit en gift vast en van stade blijven mag hebben we daarvan deze geschreven letter met onze hand zelf ondertekent en met onze zegel laten versterken. Gegeven op de 6^de dag van mei in het jaar Ons Heren 1064 gedaan te Werede.

Nota hier mach men mercken onrechtelicke ghiericheit eens onedelen biscops, die bi onrechten anbrengen ende narratie an den keyser Henric vervolchde om eens edelen vorsten lant van Hollant, dair een soen, een recht oer, gebleven was, daert lant mit vollen rechte anquam ende mit geenre hande saken verboert en hadde. Hadde die biscop goet ende edel geweest, hi en hads nimmermeer gedacht ende had hem mitten sinen laten genoegen; want hi doch meer hadde dan betamelic was na Goeds recht. Aldus so willen die geestlicke clercken van Uutrecht seggen, dat een bisscop van Uutrecht recht hebben soude tot Oest-Vrieslant, omdat biscop Coenraet vercreech van keiser Henric die IIII die graefscap van Oest-Vrieslant; overmits dat die marcgrave Egbert van Sassen die den grave van Hollant uut Vrieslant verdreven hadde, ende hadde tlant mit gewelt an hem gebrocht, ende den grave van Hollant crachtelic benomen, tegen den Rike gebruyct hadde. Nu mach een yegelic wel dencken of die marcgrave zijn heerlichede ende lande tegen den Heyligen Rijke verbuert hadde. Wat machte hadde die keiser dair om den grave van Hollant zijn vaderlicke graefscap sonder verbeurnisse te nemen ende enen geestelicken prelate te geven, die recht noch reden dairtoe en hadde? Sullen die brieven van waerden wesen, die die biscoppen dairof hebben, so en mach die heilicheyt des rechts niet meer voertganxs hebben. Het is wel te proeven, hadden die onrechtvaerdige biscoppen den edelen keyseren rechte narratie gedaen, si en soudens niet impetreert noch verworven hebben; dairom seit men in den geestelicken rechten: Die qualic narreert, qualic impetreert. Etcetera.

Nota; hier mag men merken onterechte gierigheid van een onedele bisschop die bij onrecht aanbrengt en uitdrukt aan keizer Hendrik vervolgens om een edele vorsten land van Holland daar een zoon als rechte erfgenaam gebleven was daar het land met volle rechte aankwam en met generhande zaken verbeurd had. Had de bisschop goed en edel geweest had hij het nimmermeer gedacht en had hem met de zijnen laten vergenoegen; want hij toch meer had dan betamelijk was naar Gods recht. Aldus zo willen de geestelijke klerken van Utrecht zeggen dat een bisschop van Utrecht recht hebben zou tot Oost-Friesland omdat bisschop Koenraad verkreeg van keizer Hendrik de 4^de dat graafschap van Oost-Friesland; vanwege dat de marktgraaf Egbert van Saksen die de graaf van Holland uit Friesland verdreven had en het land met geweld aan zich had gebracht en van de graaf Holland met kracht benomen tegen het Rijk gebruikt had. Nu mag iedereen wel denken of de marktgraaf zijn heerlijkheid en land tegen het Heilige Rijk verbeurd had. Wat macht had de keizer daar om dn graaf van Holland zijn vaderlijke graafschap zonder verbeuren te nemen en een geestelijke prelaat te geven die recht nog reden daartoe had? Zullen de brieven van waarde wezen die de de bisschoppen daarvan hebben, zo mag de heiligheid van recht geen voortgang meer hebben. Het is wel te proeven, hadden de onrechtvaardige bisschoppen de edele keizer recht uitgedrukt ze zouden het niet verworven hebben; daarom egt men in de geestelijke rechten: Die kwalijk verhaalt, kwalijk verwerft. Etc.

Hoe dat Robbrecht die Vriese mit zijn wijf ende kinderen uut Hollant verdreven worde van Govert mitten Buyl.

Dat VII capittel.

Als nu biscop Willem desen brief mit loesheit ende mit quader narratie ende anbrengen van den keiser hadde impetreert ende verworven, ontboet hi sinen neve Govert mitter Buyl, hertoghe van Loreinen, Brabant ende Ardenne, ende vergaerden te samen een groot swaer volc van wapenen. Ende zijn gecomen in Hollant, doe men screef M ende LXXI, omtrent die stede van Leiden. Robbrecht, voecht van Hollant dit vernemende, dede vergaderen alle tvolck van wapene dat hi crigen mochte, ende ghing desen II princen tegemoet, ende daer wert seer gevochten an beiden siden. Mer int eynde cregent die Hollanders te quaet, ende daer werter mit allen veel verslagen; ende Robbrecht ontquam, ende nam sijn wijf mit haer kinderen, ende toech in Vlaenderen te Ghent, ende bleef daer een wijl tijts. Dese victorie geschiet wesende, dede biscop Willem desen hertoge Govert mitten Buyl hulden in allen steden van Hollant, ende regeerde dat lant mit cracht V jaer lang, ende ontfing die graefscap van Hollant te leen van desen biscop Willem, ende brocht alle dat lant onder sine subjectie ende heerscappie. Alle die hem teghen waren, verjaechde hi of versloech se. Die bisscop dede alle die frontieren ende palen van den lande vast besetten ende naerstelijck bewaren teghens den jonghen joncheer Dirck van [126r] Hollant. Ende dede maken een groot, starc casteel tot Yselmonde, daerop settende enen cappetein met vele vrome luyden van wapenen om dat te bewaren. Dese hertoge Govert mitten Buyl stichte ende fondeerde tusscen dye dorpen Rijswijck ende Ouderschye tot sijnre ewiger memorien een stede dye hi noemde Delft, ende niet veer buten der stadt een casteel, daer hi zijn woenstat in nam, terwilen dat hi in Hollant domineerde ende heerscappie hadde.

Hoe dat Robrecht de Fries met zijn wijf en kinderen uit Holland verdreven werd van Godfried met de Bult.

Dat VII kapittel.

Toen nu bisschop Willem deze brief met loosheid en met kwade uitdrukking en aanbrengen van de keizer had verworven ontbood hij zijn neef Godfried met de Bult, hertog van Lorraine, Brabant en Ardennen en verzamelden tezamen een groot zwaar wapenvolk. En zijn gekomen in Holland toen men schreef 1071 omtrent de stad Leiden. Robrecht, voogd van Holland, die dit vernam liet verzamelen al het wapenvolk dat hij krijgen mocht en ging deze 2 prinsen tegemoet en daar werd zeer gevochten aan beiden zijden. Mar in het einde kregen het de Hollanders te kwaad en daar werden er zeer veel verslagen; en Robrecht ontkwam en nam zijn wijf met haar kinderen en trok in Vlaanderen te Gent en bleef daar een tijdje. Toen deze victorie geschied was liet bisschop Willem deze hertog Godfried met de Bult huldigen in alle steden van Holland en regeerde dat land met kracht 5 jaar lang en ontving het graafschap van Holland te leen van deze bisschop Willem en bracht al dat land onder zijn onderwerping en heerschappij. Allen die tegen hem waren verjoeg of versloeg hij. De bisschop liet alle grenzen en palen van het lande vast bezetten en vlijtig bewaren tegen de jonge jonkheer Dirk van [126r] Holland. En liet maken een groot, sterk kasteel te IJsselmonde en zette daarop een kapitein met vele dappere wapenlieden om dat te bewaren. Deze hertog Godfried met de Buil stichtte en fundeerde tussen de dorpen Rijswijk en Oudeschie tot zijn eeuwige memorie een stad die hij Delft noemde en niet ver buiten de stad een kasteel waar hij zijn woonplaats in nam terwijl dat hij in Holland domineerde en heerschappij had.

Hoe dat hertoge Govert mitten Buyl onder hem brochte West-Vrieslant, mit allen sinen steden ende dorpen.
Dat VIII capittel.

Hertoge Govert siende dat hem die fortune ende avonture medeghing, nam op onder sine subjectie te brengen dye West-Vriesen, ende heeft een groot machtich heer vergadert, ende is gecomen in Vrieslant, rovende, vangende ende slaende alle dat lant doer, ende is mit enen groten swaren roef van gevangen van beesten ende andere dingen gecomen binnen Alcmaer. Dit vernemende die Oest-Vriesen, quamen mit groter macht ende beleyden Alcmaer alomme IX weken lang. Hertoge Govert siende dat hi tegen dit wrede volc van groter machte die stede niet houden en mochte, screef hi an bisscop Willem van Uutrecht dat hi hem ontset dede ende hem te hulpe quame. Die biscop heeft van stonden an vergadert enen groten hoop gewapents volcs, ende is gecomen om sinen neve den hertoge te ontsetten. Ende dair wert enen bloedigen strijt gevochten, mer int einde verloren die Vriesen den strijt, ende daer worter omtrent VIII M verslagen, ende vele worter gevangen. Ende aldus wert hertoge Govert here van West-Vrieslant ende Oest-Vrieslant bi hulpe des biscops van Uutrecht, ende dat landt bleef hem voert subject ende in vreden IIII jaer lang.

Hoe dat hertog Godfried met de Bult onder hem bracht West-Friesland met al zijn steden en dorpen.
Dat VIII kapittel.

Hertog Godfried zag dat hem het fortuin en avontuur meeging en nam op onder zijn onderwerping te brengen de West-Friezen en heeft een groot machtig leger verzameld en is gekomen in Friesland, rovend, vangend en slaande dat hele land door en is met een grote zware roof van gevangen van beesten en andere dingen gekomen binnen Alkmaar. Dit vernamen de Oost-Friezen en kwamen met grote macht en belegerden Alkmaar alom 9 weken lang. Hertog Godfried zag dat hij tegen dit wrede volk van groter macht de stad niet houden mocht en schreef aan bisschop Willem van Utrecht dat hij hem ontzet deed en hem te hulp kwam. De bisschop heeft van stonden aan verzameld een grote hoop gewapend volk en is gekomen om zijn neef de hertog te ontzetten. En daar werd een bloedige strijd gevochten, maar in het einde verloren de Friezen de strijd en daar werden er omtrent 8 000 verslagen en velen werden er gevangen. En aldus werd hertog Godfried heer van West-Friesland en Oost-Friesland met hulp van de bisschop van Utrecht en dat land bleef hem voort onderworpen en in vrede 4 jaar lang.

Hoe dat hertoghe Govert verradelick verslegen wert, ende van biscops Willems doot van Uutrecht.
Dat IX capittel.

Onlanxs hierna, als int jaer M ende LXXV, hertoghe Govert wesende tot Antworpen, worde hi sittende op een privaet ofte heimelicheit van eene van joncheer Dircs knechten van Hollant, genoemt Ghijsbrecht, van onderop mit een gavelijn in zijn lijf gesteken; ende dede hem van stonden an voeren tot in der stede van Maestricht, daer hi op dye vijfte calende van maerte ghestorven is, ende en liet geen kinder after. Mer hi hadde een suster, geheten Yde, die te man hadde den grave Eustays van Boloys, dair si bi hadde III sonen,als hertoge Govert van Bullioen, Baldewijn ende Eustaes. Ende als hertoge Govert mitten Buyl sonder kinder gestorven was, worde dese hertoge Govert van Bullioen hertoech van Lottringen oft van Brabant, mer si en hadden den naeme van Brabant doe ter tijt noch niet angenomen, dye van den grote hertoge Govert gecomen waren; mer hierna, int jaer M II C ende LI, doen screef hem hertoge Henric die III, deerste hertoge van Brabant. Dese hertoge Govert van Bullioen wert gerekent voer een van den IX den besten ende vroemste ridderen.

Int jaer van LXXV, op die V kalende van mey, starf oec mede bisscop Willem van Uutrecht, als hi dat bisdom mit groter eren ende mit groten oerloge hadde berecht XXI jaer lang. Ende wert ghevoert tot Uutrecht, ende aldaer in den Domkercke mit groter eren by sijnen voervaderen begraven. [126v]

Hoe dat hertog Godfried verraderlijk verslagen werd en van de dood van bisschop Willem van Utrecht.
Dat IX kapittel.

Kort hierna als in het jaar 1075 was hertog Godfried te Antwerpen en zat op een privaat of heimelijkheid van een van jonkheer Dirkՠs knechten van Holland, genoemd Gijsbrecht, van onderop met een werpspies in zijn lijf gestoken; en liet hem van stonden aan voeren tot in de stad Maastricht waar hij op de vijfde dag van maar gestorven is en liet geen kinderen na. Maar hij had een zuster, geheten Ida, die tot man had de graaf Eustaas van Bouillon waar ze 3 zonen bij had, als hertog Godfried van Bouillon, Boudewijn en Eustaas. En toen hertog Godfried met de Bult zonder kinderen gestorven was werd deze hertog Godfried van Bouillon hertog van Lotharingen of van Brabant, maar ze hadden de naam van Brabant toentertijd nog niet aangenomen die van de grote hertog Godfried gekomen waren; maar hierna in het jaar 1251 toen schreef hertog Hendrik de 3^de zich als de eerste hertog van Brabant. Deze hertog Godfried van Bouillon werd gerekend voor een van de 12 beste en dapperste ridder.

In het jaar van 1075 op de 5^de dag van mei stierf ook mede bisschop Willem van Utrecht toen hij dat bisdom met grote eer en met grote oorlogen had berecht 21 jaar lang. En werd gevoerd te Utrecht en aldaar in de Domkerk met grote eer bij zijn voorvaders begraven. [126v]

Van grave Dirc die V van dier naem ende die VII grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant.
Dat III capittel.

Dirc van dier namen die V graef, Florijsՠsoen, heeft mit hulpe sijns voechts Robbrecht die Vriese ende meer andere zijnre vrienden na den doot hertoge Goverts van Lottringen hem starc gemaect, om weder te recupereren ende te vercrigen zijn vaderlicke erve die graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, dair hi aldus lange mit sijn moeder ende stiefvader uut verdreven hadde gheweest.

Van graaf Dirk de 5^de van die naam en de 7^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat III kapittel.

Dirk de 5^de van dien aam en de zoon van graaf Floris heeft met hulp van zijn voogd Robrecht de Fries en meer andere vrienden van hem na de dood van hertog Godfried van Lotharingen zich sterk gemaakt om weer terug te krijgen en te verkrijgen zijn vaderlijke erfdeel het graafschap van Holland, Zeeland en Friesland waar hij aldus lang met zijn moeder en stiefvader uit verdreven was geweest.

Van biscop Coenraet die XXII van Uutrecht.
Dat IIII capittel.

Coenraet, gheboren uut Swaven, een edel vroem man, werdt by toedoen des keysers Henricks dye vierde, ghecoren tot eenen bisschop van Uutrecht, ende plach te wesen des [128r] keysers beleyder ende maertoger. Ende als hi gecoren was, wert hi gesalvet ende geconfirmeert die XXII biscop van Uutrecht.

Van bisschop Koenraad de 22^ste bisschop van Utrecht.
Dat IIII kapittel.

Koenraad, geboren uit Zwaben, een edele dappere man werd door toedoen van keizer Hendriks de vierde gekozen tot een bisschop van Utrecht en plag te wezen de [128r] keizers belijder en opvoeder. En toen hij gekozen was werd hij gezalfd en bevestigd als de 22^ste bisschop van Utrecht.

Van den strijt die dese II princen grave Dirck ende biscop Coenraet te samen hadden tot Yselmonde.
Dat V capittel.

Int jaer Ons Heren M ende LXXVI heeft joncheer Dirck van Hollant mit sinen stiefvader Robbrecht dye Vriese vergadert een groot, machtich heer van volc, om te beleggen bisscop Coenraet van Uutrecht, legghende opt slot van Yselmonde. Die biscop dit sekerlic wetende, ontboot dit sine heren ende burgeren van Uutrecht, dat si op enen sekeren benoemden dach bi hem comen souden, ende doen hem ontset ende bystant. Datwelck also geschiet is, ende hebben vergadert veel volcs uut dat Sticht ende anderswaer, ende sijn horen here bigecomen om assistencie ende bystant te doen. Dit heer bi malcanderen comende, sijn si stoutelic tegens malcanderen ingetreden. Die Hollanders mitten Vlamingen weerden hem vromelick, ende dierghelijcken die Stichtse. Mer int eynde cregent die Stichtse te quaet, ende bestonden te wijken, daer veel volcs an beyden siden doot gebleven is, ende vele grote heren ende wapentuers, ende bysonder van des bisscops wegen, dair die vernaemste of waren grave Garlaeck van Zutphen; Lambrecht, proest van Deventer; Volcmaer, priester tot Sinte Bonifaes; Werenboldt ende Ghijsbrecht, ridderen. Uut welcker verlies alle dat heer van Uutrecht verstroeyt worde, ende liepen sonder oerdene te scepe, dair si voer tmeeste deel al verdroncken. Die biscop, angemerct tverlies sijns volcs, dede die voermuren ende poorten van tslot starck maken ende met bossen ende andere instrumenten beleggen om hem te bescermen; mer dye Hollanders doer hulp ende raet der heren ende ridderen uut Hollant, worpen met magenen dat voercasteel ter neder, waerom dat biscop Coenraet uut groter benautheit hem opgaf in des graven handen, ende resignerede thele lant van Hollant, mittet slot van Yselmonde goetwillichlic. Joncheer Dirc, graef Florijs soen, die wederom den bisscop mit groter reverencien sende tUytrecht, ende ontsloech alle die gevangen vry te gaen, sonder enich rantsoen ofte scattinge. In dit beleggen van tslot van Yselmonde bleef dair doot van graef Dircs wegen here Evert van Binchorst, mit vele uutghelesen knechten ende wapentuers; ende here Jan van Arkel wert ter doot toe gequest, ende wert te sceep als een dode thuyswert gevoert, ende starf daerna int jaer van LXXVII opten VII nonas van januario, ende wert tot Arkel in sijns vaders graf geleyt.

Van de strijd die deze 2 prinsen graaf Dirk en bisschop Koenraad tezamen hadden te IJsselmonde.
Dat V kapittel.

In het jaar Ons Heren 1076 heeft jonkheer Dirk van Holland met zijn stiefvader Robrecht de Fries verzameld een groot, machtig heer van volk om te belegeren bisschop Koenraad van Utrecht die lag op het slot van IJsselmonde. De bisschop die dit zeker wist ontbood zijn heren en burgers van Utrecht dat ze op een zekere benoemden dag bij hem zouden komen en hem ontzet en bijstand doen. Dat alzo gebeurd is en hebben verzameld veel volk uit het Sticht en ergens anders en zijn hun heer bijgekomen om assistentie en bijstand te doen. Dit leger dat bij elkaar kwam zijn dapper tegen elkaar ingetreden. De Hollanders met de Vlamingen verweerden zich dapper en diergelijke de Stichtse. Maar in het einde kregen de Stichtse het te kwaad en bestonden te wijken waar veel volk aan beide zijden doodgebleven is en vele grote heren en wapenaars en vooral aan de kant van de bisschop waar de voornaamste van waren graaf Garlaeck van Zutphen; Lambrecht, proost van Deventer; Folcmar, priester te Sint Bonifatius; Werenboldt en Gijsbrecht, ridders. Uit welk verlies dat leger van Utrecht verstrooid werd en liepen zonder orde te scheep waar ze voor het grootste deel allen verdronken. De bisschop merkte het verlies van zijn volk en liet de voormuren en poorten van het slot sterk maken en met bossen en andere instrumenten beleggen om zich te beschermen; maar de Hollanders door hulp en raad der heren en ridders uit Holland wierpen met machines dat voorkasteel te neer waarom dat bisschop Koenraad uit grote benauwdheid zich over gaf in de handen van de graaf en legde goedwillig neer het hele land van Holland met het slot van IJsselmonde. Jonkheer Dirk die wederom den bisschop met grote reverentie zond naar Utrecht ontsloeg alle gevangen vrij te gaan zonder enig losgeld of schatting. In deze belegering van het slot van IJsselmonde bleef daar dood van graf Dirk kant heer Evert van Binckhorst met vele uitgelezen knechten en wapenaars; en heer Jan van Arkel werd ter dood toe gekwetst en werd als een dode te scheep huiswaarts gevoerd en stierf daarna in het jaar 1077 op de 7^de dag van januari en werd te Arkel in zijn vaders graf gelegd.

Een copie van enen brief van der vernyewinge ende confirmatie der ghiften ende goeden des cloesters van Egmont.
Dat IX capittel.

Onder desen grave Dirck dye V van dyer name, ende die VII grave van Hollandt, was een abt van Egmont, geheten Steven. Dese voersiende die ghiericheit ende begeerlicheit der Smaelre heren, die mit lant ende erve ghemene lagen ende paelden an die landen ende goeden des cloesters van Egmont; ende daeruut dieselfde landen tot horen possessien ende eyghendomme, in voertganck des tijts, ende bi negligencie ende onachtsaemheyt der monicken, dese landen ende goeden mochten usurperen ende voer haer eygen goeden anvaerden; heeft daerom oetmoedelicken desen grave Dirck gebeden, dat hi wilde met sine besegelde brieven reciteren, verhalen ende confirmeren alle die gaven, possessien, donatien ende ghiften van landen ende goeden, die hi ende sijn voersaten, graven van Hollandt, dat cloester van Egmont assigneert, gegeven ende aftergelaten hadden tot desen dagen toe, omdat ymmers doer aldusdanighe cautye ende sekerheden die goeden van Egmont niet verbijstert, alineert, noch vervreemt en souden worden. Grave Dirck anmerckende den goedertieren ende voorsichtigen supplicatie des abts voerseyt, was hem hierin te wille, ende dede daerof maken enen bezegelden brief in deser manieren ende forme:

Een kopie van een brief van de vernieuwing en confirmatie der giften en goederen van het klooster van Egmond.
Dat IX kapittel.

Onder graaf Dirk de 5^de en de 7^de graaf van Holland was een abt van Egmond, geheten Steven. Deze voorzag de gierigheid en begeerlijkheid der Smaelre heren, die met land en erfgoed algemeen lagen en paalden aan die landen en goederen van het kloosters van Egmond; en daaruit die landen tot hun bezitting en eigendom in voortgang des tijd en bij nalatig en onachtzaamheid der monniken deze landen en goederen en mochten toe-eigenen en voor hun eigen goederen aanvaarden; heeft daarom ootmoedig deze graaf Dirk gebeden dat hij wilde met zijn bezegelde brieven reciteren, verhalen en bevestigen al die gaven, bezittingen, donaties en giften van landen en goederen die hij en zijn voorzaten, graven van Holland, dat klooster van Egmond aangewezen, gegeven en nagelaten hadden tot deze dagen toe omdat immers door al dusdanige mededeling en zekerheden de goederen van Egmond niet vervreemd, verplaats, nog vervreemd zouden worden. Graaf Dirk bemerkte de goedertieren en voorzichtige smeekbede van de abt en was hem hierin te wille en liet daarvan maken een bezegelde brief in deze manier en vorm:

In den Name des Heiligen ende Onversceyden Drievoudicheits. Ic, Dirck, by der gracien Goeds grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, nemende voer mi, dat der menschelicker crancheit gevallen onseker sijn, waeruut ic geneyget bin rechtvaerdige beden gehoer te geven, opdat ic in dat strenge oerdel waerdich mach wesen barmherticheit van God te vercrigen; so ist, dat wi allen menschen kundich maken, als dat here Steven, abt van Egmont, tot onser kennisse gebrocht heeft enige autentyke scriften ende brieven van den goeden, donatien ende possessien die den kercke ende tGoedshuse van Egmont onse voervaders, die Goedsvruchtige graven van Hollant, uut hoer eygen erven ende goeden die si van den coningen erflic ontfangen hadden, den kercke voirseyt getimmert, doteert, begavet ende gheeert hebben; te weten, dat Dirck, Walgheers broeder, die eerste grave van Hollandt, mit sine ghechte vrouwe Gena, in den eersten een houten kercke tot Egmont ghetimmert heeft, daer hij nonnen in dede setten, ende offerde God totter plaetsen behoef voernoemt in Fronloe IX mansen; in Alcmere II mansen; in Callinge die helft van sine possessie. Dirc die anderde, graef Dircs soen voerseyt, heeft mit sine eerwairdige vrouwe Hildegaert den kerck voerseit vernyewet ende van steen gemaect, mit groter costen, ende brochte daer monicken in, settende die nonnen tot Bennenbroeck bi Haerlem, daer si bi lancheit van tiden verstorven ende verghingen; [130r] ende gaf totten Goedshuyse voerseyt in Scagen VI mansen; in Haragen XI mansen ende een quartier; in Wijmnen een manse mit een halve; ende vandaen of voert tot in Aren al tackerlant ende boulant; die kercke van Heyligeloe, Alcmere, alle die tollen; in Hoesden II mansen ende een halve; im Lijmben VII mansen ende een halve; in Sonitan II mansen; in Bachom III mansen; in Ordebolla II mansen; in Those een manse; in Obingen een manse; in Heemstede een manse. In Felson VI mansen; ende die offerhande vant outaer in der kercken op Sinte Aechten dach van dye een noen totter ander noenen; by der vloet Bamestra een manse; tusschen den beeke Sculingleke ende Hureslede IIII mansen mit die visscherie; in Forenholta die kerck mitten thienden; in Saxenen die kerck mitten thienden; in Noortga die kerck mitten thienden. Hildegaert, zijn eerbare huysvrouwe, mit goeder zeden verchiert, gaf God ende Sinte Aelbrecht een outaertafel van gout ende costelicke gesteenten gemaect; een Evangelyboeck mit gout ende preciose paerlen ende gesteenten verchyert; Historiam Tripertitam, ende een boeck in medicinen. Egbert, Dircs zoen voernoemt, ende aertsbiscop van Tryer, heeft oec gheeert die plaets voerseyt, ende offerde aldaer God ende Sinte Aelbrecht een gulden croen, een costelicke casuffel, een scone stoel, een gordel mit gout doersteken, een subtile, een missael, een capittelaer, dat Oude ende Nyewe Testament, mit veel andere boeken; een silveren scryen mit veel costelicke reliquien der heylighen. Arnulphus oft Aernout, graef Dircszoen, mit zijn eerwaerdige vrouwe Luytgaert, offerde totter plaetsen van Egmont in Thosa II mansen; in Castrichom II mansen mit een quaertier; in Velsen III mansen ende een acker. In Sassen een halve manse. In Forenholta III mansen; in Noortga V mansen; in Lopsen IX mansen; by der Maerne een manse mit een quartier; int dorp Leythen een manse ende een sestendeel; int dorp Bergam, gelegen ant westeinde van den Rijn, III mansen. Die kerck van Vlaerdingen, mitter thiende van den lande, leggende tusschen die watringen Mathlinge ende Thurlede, die oec Herga hiet. Dirck, die III van dier name, Aernouts zoen, mit sijn vrouwe Othilda, offerde Sinte Aelbrecht in Rodenburch IIII mansen die elcs jaerlics gelden X pont. In Roederburger Broecke tlant van XVI uncen tsjaers. In Swieten een stucke lants van XIII uncen tsjaers. In Waldmanne Venne een stucke lants van XVI uncen jaerlics. In tsgraven Fritgarsa tlant van XVI uncen tsjaers. Sijfrijt, oft Zicco, here van Bredenroede, Dircs broeder voerseit, gaf Sinte Aelbrecht tot remedie sijnre sielen tlant op die geest, ghenoemt Noorthorpe, Smitten, Alderingerlant, Hildebrandeslant, Swirdenghelandt vijf vierdelen lant, Sosemade; in Ackerslote XII pont; in Baves II pont. Florijs, die III Dircszoen, mit sijn vrouwe Gheertruyt, offerden totten cloester van Egmondt voernoemt in Escivum Delft V pont ende een unce; in Boschusen een manse van XXXII uncen tsiaers; bi Delft X mansen; an die ander side van Delft IX mansen. Desen Florijsՠsoen was ic, Dirck die V van dier name, dien here Steven, die abt, oetmoedelic bat, dat ic doer die liefte Goeds ende tot eer van Sinte Aelbrecht, wilde renoveren, vernyewen ende confirmeren mit mijn scrifte ende zegele autentijck alle die ghiften, possessien, gaven, donatien, horende totter kerck ende cloester van Egmondt. Wes bede ende begeerte ic lieflic ontfangen hebbe, ende consent dairtoe gegeven; ende uut groter caritaten geconfirmeert, als dat die kerck voernoemt alle dese voerscreven goeden behouden ende besitten sal. Ende dat nyement hem vermeten sal van den landen van Wymnenswet of tot in der Aren toe, wanttet al die kerck van Egmont toebehoert. Ende dat daer nyement yet ofnemen sal onrechtelic, noch enige pleyt daerop hebben sal, sonder des abts consent ende toelaten. Ende dat alle die ondersaten des Goedshuys voernoemt in onser graefschappe sonder tollen sullen wesen, ende dat hem niement belasten en sal, mer sullen staen ende bliven onder des abts macht ende jurisdictie, ende onder tgherecht van sinen rechten advocaet, in wes dienste dat hi oec is. Dierghelijcken mach den abt oft sine wittachtige advocaet doen mitten ghenen die op Sinte Aelbrechts lant sitten ende bi gevalle niet betalen en wilde, treden in hoer huysen, ende nemen daer so vele uut, als si sculdich sijn, sonder enige rechters, tegensegghen ofte wederroepen. Ende waer daer yement van onsen ondersaten of van buyten, [130v] dien onsen desen vrydom ende liberteyt des Goedshuys voernoemt inbreken wilde, dat wi niet en vermoeden nymmermeer te geschien, op dien moet vallen Goeds toerne ende alle sijnre heyligen, mer moet mit Judas, Goeds verrader, mitten duvel ende sijn enghel int strenghe oerdel geloent worden. Ende om dit stantachtelick te onderhouden, so hebben wi desen carte doen bescriven ende mit onsen zegel gestarct. Hier hebben als tugen bi over ende an gheweest heer Steven, abt, Folcrijt ende Ancelm, priesteren; Athelbert, Harman Poppenzoen ende Engelbert, leeken. Scataloth, Trusing, Adalwijn, casteleyn, drie ghebroederen; Garbrant, Ysbrant, Gruytwater, Dodo van Rijswijck, Thiedaert, Thiebaldt, Tiergaert, Blanckaert ende meer andere. Opten selven dach hebbe ic, Dirck voerseyt, gecommuteert ende gewaelt tegens Sinte Aelbrecht IX mansen in Maeslant, van Scipleden of tot in die Maes; ende in Westerbeyram III mansen van der Maes ende in Vronauslandt, gevende hiervoer alle jaers een thijns van acht pont in Alcmeer. Voert, doer supplicatie mijnre uutvercoren vrouwe Othilde, hebbe ic gegeven heren Steven, abt, ende sine successoers, in Alcmaer dat ambochtsgherecht, dat men hiet dat dagelixs gerecht. Dit is openbaerlic geschiet in Vlaerdingen voer alle die gemeente int jaer Ons Heren M ende LXXXIII, int XXVIII jaer des keyser Henrixs die IIII, int VIII jaer des biscops van Uutrecht, here Coenraet, ende int XXVI jaer in der officie des abts here Stevens, op die VII kalende in Oest, salichlick in den Name des Heren. Amen.

In de Naam der Heiligen en Ongescheiden Drievuldigheid. Ik, Dirk, bij de gratie Gods graaf van Holland, Zeeland en Friesland, neem voor me dat de menselijker zwakte gevallen onzeker zijn waarom ik geneigd ben rechtvaardige bede gehoor te geven opdat ik in dat strenge oordeel waardig mag wezen barmhartigheid van God te verkrijgen; zo is het dat we alle mensen bekend maken als dat heer Steven, abt van Egmond, tot onze kennis gebracht heeft enige authentieke schriften en brieven van de goederen, donaties en bezittingen die de kerk en het Godshuis van Egmond onze voorvaders, de Godsvruchtige graven van Holland, uit hun eigen erven en goederen die ze van de koningen erfelijk ontvangen hadden de kerk getimmerd, doteert, begiftigd en geeerd hebben; te weten, dat Dirk, de broeder van Walgeer, de eerste graaf van Holland, met zijn gehuwde vrouwe Gena, als eerste een houten kerk te Egmond getimmerd heeft waar hij nonnen in liet zetten en offerde God tot de plaats behoefte in Vronen 9 hectare; in Alkmaar 2 hectare; in Callantsoog de helft van zijn bezittingen. Dirk de 2^de en zoon van graaf Dirk heeft met zijn eerwaardige vrouwe Hildegard de kerk vernieuwd en van steen gemaakt met grote kosten en bracht daar monniken in en zette de nonnen te Benningbroek bij Haarlem waar ze in lengte van tijd verstorven en vergingen; [130r] en gaf tot het Godshuis in Schagen; in Hargen 11 hectare en een kwart; in Wimmenum een hectare met een halve; en vandaar af voort tot in Arem al het akkerland en bouwland; de kerk van Heiloo, Alkmaar alle tollen; in Heusden 2 hectare en een halve; in Limmen 7 hectare en een halve; in Smeden 2 hectare in Bakkum 3 hectare; in Ordebolla 2 hectare; in Opperdoes een hectare; in Obbingem een hectare; in Heemstede een hectare. In Velsen 6 hectare; en de offerande van het altaar in de kerk op Sint Agatha dag van de ene noen tot de andere noem; bij de stroom Beemster een hectare; tussen de beek Sculingleke (Zwet bij Schermerhorn?) en Hurreslede (Mijzen gescheiden van Ursem door het water de Leet) 4 hectare met een visserij; in Voorhout de kerk met de tienden; in Sassenheim de kerk met de tienden; in Noordwijk de kerk met de tienden. Hildegard, zijn eerbare huisvrouw, met goede zeden versierd, gaf God en Sint Adelbertus een altaartafel van goud en kostbare gesteenten gemaakt; een Evangelieboek met goud en kostbare parels en gesteenten versierd; Historiam Tripertitam, en een boek in medicijnen. Egbert, de zoon van Dirk en aartsbisschop van Trier, heeft ook die plaats geerd en offerde aldaar God en Sint Adelbertus een gouden kroon, een kostbare kazuifel, een mooie stoel, een gordel met goud doorstoken, een koorhemd, een missaal, een kapittel, dat Oude en Nieuwe Testament met veel andere boeken; een zilveren schrijn met veel kostbare relikwien der heiligen. Arnulphus oft Aarnout, de zoon van graaf Dirk met zijn eerwaardige vrouwe Lutgaart, offerde tot de plaats van Egmond in Those (Does) 2 hectare; in Castricum 2 hectare met een kwart; in Velsen 2 hectare en een akker. In Sassenheim een halve hectare. In Forenholte 3 hectare; in Noordwijk 5 hectare; in Lopsen 9 hectare; bij de Marne een hectare met een kwart; in het dorp Leiden een hectare en een zesde deel; int dorp Bergen, gelegen aan het Westeinde van de Rijn 3 hectare. De kerk van Vlaardingen, met de tiende van het land gelegen tussen de wateringen Mattingen en Lede (?) die ook Harga heet. Dirk de 3^de, zoon van Aarnout, met zijn vrouwe Othilda offerde Sint Adelbertus in Rodenburg 4 hectare die elk jaarlijks gelden 10 pond. In Rodenburg Broek het land van 16 ons per jaar. In Zwieten een stuk land van 13 ons per jaar. In Waldmannerveen een stuk land van 16 ons per jaar. In de graven Vrijthof het land van 16 ons per jaar. Siegfried of Zicco, heer van Brederode, broeder van Dirk, gaf Sint Adelbertus tot remedie van zijn ziel het land op de geest, genoemd Noorddorp, Smithen, Alderingerland, Hildebrandsland, Swirdengeland vijf vierdelen land, Sosemade; in Akersloot 12 pond; in Bakkum 2 pond. Floris de 3^de de zoon van Dirk met zijn vrouwe Geertruida offerden tot het klooster van Egmond in de stad Delft 5 pond en een ons; in Boshuizen bij Delft een hectare van32 ons per jaar; bij Delft 10 hectare; aan de andere zijde van Delft 9 hectare. Deze zoon van Floris was ik, Dirk de 5^de van die naam die heer Steven, die abt, ootmoedig bad dat ik door de liefde Gods en tot eer van Sint Adelbertus wilde renoveren, vernieuwen en bevestigen met mijn schrift en zegel authentiek alle giften, bezittingen, gaven, donaties behorend tot de kerk en klooster van Egmond. Wiens bede en begeerte ik lieflijk ontvangen heb en toestemming daartoe gegeven; en uit grote liefdadigheid bevestigd als dat de kerk alle deze voorschreven goederen behouden en bezitten zal. En dat niemand zich vermeten zal van de landen van Winnemenwet of tot in Arem toe want alles behoort de kerk van Egmond toe. En dat daar niemand van nemen zal onterecht, nog enige pleit daarop hebben zal onder de toestemming en der abt en toelaten. En dat alle onderzaten der Godshuis in ons graafschap zonder tollen zullen wezen en dat zich niemand belasten zal, maar zullen staan en blijven onder de macht en jurisdictie van de abt en onder het gerecht van zijn rechte advocaat in wiens dienst dat hij ook is. Diergelijke mag de abt of zijn wettige advocaat doen met diegene die op Sint Adelbertus land zitten en bij geval niet betalen wilden treden in hun huizen en nemen daar zoveel uit als ze schuldig zijn zonder enige rechters, tegenzeggen of herroepen. En was daar iemand van onze onderzaten of van buiten [130v] die onze deze vrijheid van het Godshuis inbreken wilde dat wij niet vermoeden nimmer meer te geschieden, op die moet vallen Gods toorn en al zijn heiligen, maar moet met Judas, Gods verrader, met de duivel en zijn engel in het strenge oordeel beloond worden. En om dit standvastig te onderhouden zo hebben we deze charter laten beschrijven en met onze zegel gesterkt. Hier hebben als getuigen bij, over en aan geweest heer Steven, abt, Folcrijt en Ancelmus, priesters; Athelbert, Harman Poppenzoen en Engelbert, leken. Scataloth, Trusing, Adalwijn, kastelein, drie gebroeders; Garbrant, Ysbrant, Gruytwater, Dodo van Rijswijk, Thiedaert, Thiebaldt, Tiergaert, Blanckaert en meer anderen. Op dezelfde dag heb ik, Dirk, verwisseld en veranderd tegen Sint Adelbertus 9 hectare in Maasland, van Schipluiden af tot in de Maas; en in Westerbeyram (Westland?) 3 hectare van de Maas en in het land van Vronen en gaf hiervoor alle jaar een cijns van acht pont in Alkmaar. Voort, door smeekbede van mijn uitverkoren vrouw Othilde, heb ik gegeven heer Steven, abt, en zijn opvolgers in Alkmaar het ambachtsgerecht dat men noemt dat dagelijks gerecht. Dit is openbaar geschied in Vlaardingen voor de hele gemeente in het jaar Ons Heren 1083 in het 28^ste van keizer Hendrik de 4^de in het 8^ste jaar van de bisschop van Utrecht, heer Koenraad, en in het 26^ste jaar in het officie van abt heer Stevens op de 7^de dag van augustus, zalig in de Naam der Heer. Amen.

Die copie van enen brieve van der ghiften gegeven der kercken van Uutrecht van dye graefscappe van Oest-Bergen ende West-Bergen, gelegen in Vrieslant.

Dat X capittel.

Nu keren wi weder opten biscop Coenraet van Uutrecht die, als hi van den grave Dirck voerseyt van sine vangenisse ontslagen was, ende den grave geresigneert ende weder overghegeven hadde die graefscappe van Hollant mit allen sinen toebehoren, die hi ende sijne voersaet den graven ontweldicht ende mit ondoechtlicke informatie ende anbrengen van den keyser Henrick den vierden vercregen hadden, so en heeft dese biscop Coenraet noch niet ofgelaten, mer heeft van keiser Henrick vercregen ende verworven die graefscappe van Oestergoe ende Westergoe in Vrieslant, die wilen eer die graven van Hollant plagen te gebruken totter riviere van der Lauwers toe, ende die marcgrave Egbert, den princen van Hollant ontweldicht hadde ende crachtelic besat; ende heeft hierof vercregen een bulle ludende aldus:

In den Name des Heyligen ende Onversceyden Drievoudicheits. Henrick die IIII, bi Goeds goedertierenheit keyser van Romen, altijt vermeerder trijcks. Kenlick si alle gelovigen menschen die nu sijn ende namaels wesen sullen, hoe dat wi sulcken rebelheyt als tegen onser keyserlicker majesteyt wylen eer marcgrave Egbert, mitten Sassens, noch een kint wesende, gedaen heeft, gansselic ende gehelic vergeven ende quijtgescouden hebben, gemerct dat hi hem sere veroetmoedicht heeft om onse gratie te verwerven, ende doer sine joncheit des bloets, doer welcke dat hi onser bestaet in maechscappe, alle sine goeden, die wi tot onser tafelen geconfisceert ende toegeslegen hadden, hem dieselfde wederom gherestitueert ende gegeven hebben, ende in meningen waren veel meer te verlenen ende te gheven; welcke marcgrave wederom niet gebruykende enige redene oft voer hem nemende enige rechtvaerdelicke oft merckelicke sake, mer allene uut hoemoedicheyt hem verheffende, gearbeyt heeft ende dagelixs hem stelt in rebelheit teghen onse goedertierlicke majesteyt (boven den eedt ende trouwe die hi ons beloeft ende gesworen hadde), niet alleen onse eer, mer oec ons leven te benemen; ende heeft die Sassens ende Duringers die ons waren versoent, tegen ons conciteert ende opgereet om die van onser gehoersaemheit ende obediencie te treckene. Om welken misdaet ende rebelheit die provinciael heren, Sassens ende Duringers, mit onse anderen princen, die dagelixs onser presencie zijn om recht te plegen, als des noot si, uut rechter justicie die [131r] sentencie profereert ende uutghesproken hebben, hem te wesen een vervolgher ende viant des Heyligen Roemschen Rijcks. Ende hebben alle sine goeden die hij by onser miltheit besittende was onsen rijcke ende mogentheyt toegewesen, van den welcken goeden wi om remedie onser sielen ende des ghetrouwen dienst, die ons bisschop Coenraet van Uutrecht gedaen heeft, ghegheven Sinte Martijns kercke van Uutrecht, die graefscappe van Oestergoe ende Westergoe, mit allen sinen rechten ende nutscappe, tot enen eygendom, ghelijckerwijs marcgrave Egbert die plach te ghebruyken. Ende opdat onse ghifte tot ewighen dagen vast ende onverbroken blive, hebben wi dese carthe doen scriven ende mit onsen zegele gestarct. Dat teyken keyser Henrics die IIII Harman cancelier in die stede van Wezeloen, archicancellier, hebbe dit onderteykent. Ghegeven op die VII ydus van februario, int jaer Ons Heren M ende LXXXVIII, die IX indictie.

De kopie van een brief van de giften gegeven de kerk van Utrecht van de graafschappen van Oost-Bergen en West-Bergen, gelegen in Friesland.

Dat X kapittel.

Nu keren we weer op bisschop Koenraad van Utrecht die, toen hij van graaf Dirk van zijn gevangenis ontslagen was en de graaf legde neer en had weer overgegeven de graafschappen van Holland met al zijn toebehoren die hij en zijn voorganger de graaf ontweldigd en met ondeugdelijke informatie aanbrengen van keizer Hendrik de vierden verkregen had zo heeft deze bisschop Koenraad nog niet afgelaten, maar heeft van keizer Hendrik verkregen en verworven de graafschappen van Oostergo en Westergo in Friesland die wijlen eerder de graven van Holland plagen te gebruiken tot de rivier de Lauwers toe en de marktgraaf Egbert de prinsen van Holland ontweldigd had en krachtig bezat; en heeft hiervan verkregen een bulle die luidt aldus:

In de Naam der Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Hendrik de 4^de bij Gods goedertierenheid keizer van Rome, altijd vermeerder van het rijk. Kenbaar is alle gelovige mensen die nu zijn en later wezen zullen hoe dat we zulke rebellie als tegen onze keizerlijke majesteit wijlen eerder marktgraaf Egbert met de Saksers, die nog een kind was, gedaan heeft gans en geheel vergeven en kwijt gescholden hebben, gemerkt dat hij hem zeer verootmoedigd heeft om onze gratie te verwerven en door het bloed van zijn jeugd waardoor hij ons bestaat als verwant al zijn goederen die we tot onze tafel geconfisqueerd en aangeslagen hadden hem dezelfde wederom gerestitueerd en gegeven hebben en in mening waren veel meer te verlenen en te geven; welke marktgraaf wederom niet gebruikt enige reden of voor hem neemt enige rechtvaardige of opmerkelijke zaken, maar alleen uit hoogmoed zich verheft gewerkt heeft en zich dagelijks stelt in rebellie tegen onze goedertieren majesteit (boven de eed en trouw die hij ons beloofd en gezworen had), niet alleen onze eer, maar ook ons leven te benemen; en heeft de Saksers en Thuringen die met ons waren verzoend tegen ons aangehitst en bereid om die van onze onderdanigheid en gehoorzaamheid te trekken. Om welke misdaad en rebellie die hoofd heren, Saksers en Thringen met onze andere prinsen die dagelijks in onze presentie zijn om recht te plegen als het nodig is uit rechte justitie die [131r] vonnis geprefereerd en uitgesproken hebben hem te wezen een vervolger en vijand van he Heilige Roomse Rijks. En hebben al zijn goederen die hij bij onze mildheid bezat van ons rijk en mogendheid toegewezen, waarvan goederen wij om remedie van onze zielen en trouwe dienst die ons bisschop Koenraad van Utrecht gedaan heeft geven Sint Martinuskerk van Utrecht de graafschappen van Oostergo en Westergo met al hun rechten en nuttigheid tot een eigendom gelijkerwijs marktgraaf Egbert die plag te gebruiken. En opdat onze gift tot eeuwige tot dagen vast en onverbreekbaar blijft hebben we deze charter laten schrijven en met onze zegel gestekt. Dat teken van keizer Hendrik de 4^de Harman, aartskanselier in de stad Wesel, heeft dit ondertekend. Gegeven op de 7^de dag van februari in het jaar Ons Heren 1088 die 9^de dag.

Hoe grave Dirck onder hem brocht geheel Vrieslant.
Dat VI capittel.

Na desen strijt is mit groter triumphen joncheer Dirck getogen in Hollant, daer hi mit hoger eren ende feeste ontfangen wert ende gehult als een erfheer, ende is geworden die VII grave van Hollant ende Zeelant; mer niet van Vrieslant, want dye Vriesen rebelleerden, ende en wouden den grave van Hollant voirt meer geen homagie noch huldinge doen, noch eet staven. Mer si wouden sitten keyservry. Die grave Dirc dit verhorende, heeft een groot machtich heer van volc van wapenen vergadert, ende is op enen couden harden winter als heel Vrieslant mit yse was bevroren oft steen hadde geweest, getogen in Vrieslant tegens die Vriesen, die hem sine gewoenlike domeinen ende renten niet geven en wouden, seggende dat si keyservry behoerden te wesen. Die Vriesen sijn bieen vergadert, ende quamen den grave ende den Hollanders stoutelicken te ghemoet opten yse, mit groter menichten ende gecrye, mer dat en bate hen niet. Want die Hollanders hadden hem so vromenlicken tegens dese Vriesen, dat sij se afterwerts dreven, vangende ende dootslaende boven die IIII M Vriesen; van welke nederlage die Vriesen sere bedroeft waren, ende vergaerden van nyewes weder een groot heer, om anderwerf tegens den Hollanders te striden. Die grave dit vernemende, vermaende sijn volc tot vromicheden, ende stelde se in goeder ordinancie, wel bewaert wesende mit vele goeder scutten ende archiers; ende ging den Vriesen weder tegemoet, mit ontwonden bannyeren. Daer seer vreselicken wert gevochten omme die overhant; mer int eynde drongen die Hollanders so gruwelicken [128v] op die Vriesen, dat si afterwaerts weken; ende dair blevender boven VI M verslagen ende vermoert, waervan dat alle dander Vriesen seer vervaert worden, menende dat het den lesten dach van Vrieslant ware, ende duuterste verderfnisse. Want die grave en spaerde niement, man noch wijf, want si namen se al gevangen, wijf ende kinderen beneden XII jaren, ende dander sloegen si al doot, sonder enighe genaden, verwoestende ende verbrandende alle dair si bi quamen; want hi in meninge was, theele lant te nyete te doen ende te destrueren. Daerna vergaerde hi alle sijn volc, ende beleyde mit groter heercracht die stede van Staveren, ende lach daervoir III weken lang, scietende ende worpende mit bossen ende magenen op die stede, ende bestormde se tot veel plaetsen mit menigherhande instrumenten. Ende als dye poorters sagen dat si des graven mogentheit niet wederstaen en mochten, begeerden si des graven gratie, ende geboden hem op te geven, behouden lijf ende goet. Ende het wert ghedadingt, mer si mosten den grave geven voir hoir rebelheit XIII C gouden Vrancrijcse cronen; mer buyten deser zoenen bleven alle die vreemde gasten ende knechten, dye tot sijnre incoemste alle worden gevangen ende onthoeft. Dit dus geschiet wesende, nam die grave met hem XL poorters uut Staveren tot een onderpant ende borchtocht der penningen die si hem hadden beloeft te geven, ende is mit groter triumphen here geworden van Vrieslant, ende gehult in allen steden ende plecken als sijn voervaders plaghen te sijn.

Hoe graaf Dirk onder hem bracht geheel Friesland.
Dat VI kapittel. (Nota: Egmond lag aan deze kant van het water en de Friezen aan de andere kant met het toen droge land van de IJsselmeer zodat je lopend kon van Enkhuizen naar Stavoren, pas later komt heel Friesland voor)

Na deze strijd is met grote triomf jonkheer Dirk getrokken in Holland waar hij met hoge eer en feest ontvangen werd en gehuldigd als een erfelijk heer en is geworden de 7^de graaf van Holland en Zeeland; maar niet van Friesland, want de Friezen rebelleerden en wilden den graaf van Holland voort meer geen hommage nog huldiging doen, nog eed staven. Maar ze wilden keizervrij zitten. De graaf Dirk die dit hoorde heeft een groot en machtig leger van wapenvolk verzameld en is op een koude harde winter toen heel Friesland met ijs was bevroren of het steen as geweest getrokken in Friesland tegen de Friezen die hem zijn gewoonlijke domeinen en renten niet geven wilden en zeiden dat ze keizervrij behoorden te wezen. De Friezen zijn bijeen verzameld en kwamen de graaf en de Hollanders dapper tegemoet op het ijs met grote menigte en gekrijs, maar dat baatte hen niet. Want de Hollanders hielden zich zo dapper tegen deze Friezen dat ze hen achteruitdreven, vingen en sloegen dood boven de 4000 Friezen; van welke nederlaag de Friezen zeer bedroefd waren en verzamelden opnieuw weer een groot leger om andermaal tegen de Hollanders te strijden. De graaf vernam dit en vermaande zijn volk tot dapperheid en stelde ze in goede ordinantie die goed bewaard waren met vele goeder schutters en boogschutters; en ging de Friezen weer tegemoet met ontwonden banieren. Daar werd zeer vreselijk gevochten om de overhand; maar in het einde drongen de Hollanders zo gruwelijk [128v] op de Friezen zodat ze achteruit weken; en daar bleven er boven 6 000 verslagen en vermoord waarvan dat alle andere Friezen zeer bang werden en meende dat het de laatste dag van Friesland was en het uiterste bederf. Want de graaf spaarde niemand, man nog wijf, want ze namen ze allen al gevangen, wijf en kinderen beneden 12 jaren en de anderen sloegen ze allen dood zonder enige genade, verwoesten en verbranden alles waar ze bij kwamen; want hij was in de mening het hele land te niet te doen en te verwoesten. Daarna verzamelde hij al zijn volk en belegerde met grote legermacht de stad Stavoren en lag daarvoor 3 weken lang, schoot en wierp met bussen en machines op de stad en bestormde ze op veel plaatsen met menigerhande instrumenten. En toen de poorters zagen dat ze de graaf mogendheid niet weerstaan mochten begeerden ze de gratie van de graaf en geboden zich op te geven behouden lijf en goed. En het werd een geding, maar ze moesten de graaf voor hun rebellie 13000 gouden Franse kronen geven; maar buiten deze verzoening bleven alle vreemde gasten en knechten die tot zijn inkomsten alle werden gevangen en onthoofd. Toen dit aldus geschied was nam de graaf met hem 40 poorters uit Stavoren tot een onderpand en borgtocht der penningen die ze hem hadden beloofd te geven en is met grote triomf heer geworden van Friesland en gehuldigd in alle steden en plekken zoals zijn voorvaders plagen te zijn.

Hoe dat biscop Coenraet dede fonderen ende maken een collegie in der eren van Onser Liever Vrouwen, ende hoe hi vermoert wert.

Dat XI capittel.

Dese eerwaerdige biscop Coenraet, tot sijnre salichlicker ewiger memorien ende gehoechnisse, was in meninge te fonderen ende stichten an dye westsijde van der stat van Uutrecht een collegiekercke, daer hi een gront also slijkich vandt, dat hi dat fondament van sommige pylaernen niet wel vast fonderen ende setten mochte, overmits die welle van den water. Des was in der metzelaers geselscap een Vriese gheheten Pleberus, ende die vermat hem op sijn lijf dye kerck te fonderen, ende dye pylaernen vast te setten. Mer hi eyschte hierof een alten groten somme van penninghen. Waerom dat die bisschop gaf des Vriesen zoen scone ende costelicke presenten ende milde gaven, also dat hi vernam van den vader die heymelicke konsten; ende hij voltimmerde dye voerseyde kercke in ere van Onser Liever Vrouwen. Waerom dat dye Vriese begreep enen groten haet ende nijt opten biscop, ende overleyde ende peynsde hoe hi hem van leven ter doot brenghen mochte. Ende daerna, in den jare Ons Heren M ende XCIX, als die bisschop misse hadde ghedaen ende was in sijn hof ghegaen, lesende voert sine ghetiden, quam die voerseyde Vriese, siende den bisschop alleen, ende merckende dat hi stede ende stonde hadde, ende doer des viants raet ende ingheven, toech hi sijn messe, ende stack den eersamen biscop doot op die VIII kalende van mey. Ende hij wert mit groter droefheden begraven in dieselve kercke van Onser Vrouwen, die hi ghesticht hadde; ende die Vriese quam ongescaet ende ongelet uuter stat. Mer die keyser Henric die IIII creech hierna desen Vriese gevangen, ende dede hem rechten als hi hadde verdient. Dese eerwaerdighe biscop Coenraet berechte dat Sticht mit groter eren, rustlick ende vrelick XXIIII jaer lang.

Hoe dat bisschop Koenraad liet funderen en maken een college in de eer van Onze Lieve Vrouwe en hoe hij vermoord werd.

Dat XI kapittel.

Deze eerwaardige bisschop Koenraad had de bedoeling om tot zijn zalige eeuwige memorie en gedachtenis te funderen en stichten aan de westzijde van de stad Utrecht een collegekerk waar hij de grond zo slijkerig vond dat hij het fundament van sommige pilaren niet goed vast funderen en zetten mocht vanwege het opwellen van het water. Dues was in het gezelschap der metselaars een Fries geheten Pleberus en die vermat zich op zijn lijf de kerk te funderen en de pilaren vast te zetten. Maar hij eiste hiervan een al te grote som van penningen. Waarom dat de bisschop de zoon van de Fries mooie kostbare presenten en milde gaven gaf alzo dat hij vernam van de vader de heimelijke kunst; en hij maakte timmerde de kerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe. Waarom dat de Fries greep een grote haat en nijd op de bisschop en overlegde en peinsde hoe hij hem van leven ter dood brengen mocht. En daarna in het jaar Ons Heren 1099 toen de bisschop mis had gedaan en was in zijn hof gegaan en las verder zijn getijden kwam die Fries en zag de bisschop alleen en merkte dat hij plaats en tijd had en dood ingeven van de raad van de vijand trok hij zijn mes en stak de eerzame bisschop dood op de 8^ste dag van mei. En hij werd met grote droefheden begraven in dezelfde kerk van Onze Vrouwe die hij gesticht had; en de Fries kwam onbeschadigd en zonder letten uit de stad. Maar keizer Hendrik de 4^de kreeg hierna deze Fries gevangen en liet hem berechten zoals hij had verdiend. Deze eerwaardige bisschop Koenraad berechtte dat Sticht met grote eer, rustig en vredig 24 jaar lang.

Hoe dat biscop Coenraet dede fonderen ende maken een collegie in der eren van Onser Liever Vrouwen, ende hoe hi vermoert wert.

Dat XI capittel.

Dese eerwaerdige biscop Coenraet, tot sijnre salichlicker ewiger memorien ende gehoechnisse, was in meninge te fonderen ende stichten an dye westsijde van der stat van Uutrecht een collegiekercke, daer hi een gront also slijkich vandt, dat hi dat fondament van sommige pylaernen niet wel vast fonderen ende setten mochte, overmits die welle van den water. Des was in der metzelaers geselscap een Vriese gheheten Pleberus, ende die vermat hem op sijn lijf dye kerck te fonderen, ende dye pylaernen vast te setten. Mer hi eyschte hierof een alten groten somme van penninghen. Waerom dat die bisschop gaf des Vriesen zoen scone ende costelicke presenten ende milde gaven, also dat hi vernam van den vader die heymelicke konsten; ende hij voltimmerde dye voerseyde kercke in ere van Onser Liever Vrouwen. Waerom dat dye Vriese begreep enen groten haet ende nijt opten biscop, ende overleyde ende peynsde hoe hi hem van leven ter doot brenghen mochte. Ende daerna, in den jare Ons Heren M ende XCIX, als die bisschop misse hadde ghedaen ende was in sijn hof ghegaen, lesende voert sine ghetiden, quam die voerseyde Vriese, siende den bisschop alleen, ende merckende dat hi stede ende stonde hadde, ende doer des viants raet ende ingheven, toech hi sijn messe, ende stack den eersamen biscop doot op die VIII kalende van mey. Ende hij wert mit groter droefheden begraven in dieselve kercke van Onser Vrouwen, die hi ghesticht hadde; ende die Vriese quam ongescaet ende ongelet uuter stat. Mer die keyser Henric die IIII creech hierna desen Vriese gevangen, ende dede hem rechten als hi hadde verdient. Dese eerwaerdighe biscop Coenraet berechte dat Sticht mit groter eren, rustlick ende vrelick XXIIII jaer lang.

Hoe dat bisschop Koenraad liet funderen en maken een college in de eer van Onze Lieve Vrouwe en hoe hij vermoord werd.

Dat XI kapittel.

Deze eerwaardige bisschop Koenraad had de bedoeling om tot zijn zalige eeuwige memorie en gedachtenis te funderen en stichten aan de westzijde van de stad Utrecht een collegekerk waar hij de grond zo slijkerig vond dat hij het fundament van sommige pilaren niet goed vast funderen en zetten mocht vanwege het opwellen van het water. Dues was in het gezelschap der metselaars een Fries geheten Pleberus en die vermat zich op zijn lijf de kerk te funderen en de pilaren vast te zetten. Maar hij eiste hiervan een al te grote som van penningen. Waarom dat de bisschop de zoon van de Fries mooie kostbare presenten en milde gaven gaf alzo dat hij vernam van de vader de heimelijke kunst; en hij maakte timmerde de kerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe. Waarom dat de Fries greep een grote haat en nijd op de bisschop en overlegde en peinsde hoe hij hem van leven ter dood brengen mocht. En daarna in het jaar Ons Heren 1099 toen de bisschop mis had gedaan en was in zijn hof gegaan en las verder zijn getijden kwam die Fries en zag de bisschop alleen en merkte dat hij plaats en tijd had en dood ingeven van de raad van de vijand trok hij zijn mes en stak de eerzame bisschop dood op de 8^ste dag van mei. En hij werd met grote droefheden begraven in dezelfde kerk van Onze Vrouwe die hij gesticht had; en de Fries kwam onbeschadigd en zonder letten uit de stad. Maar keizer Hendrik de 4^de kreeg hierna deze Fries gevangen en liet hem berechten zoals hij had verdiend. Deze eerwaardige bisschop Koenraad berechtte dat Sticht met grote eer, rustig en vredig 24 jaar lang.

Van den doot des edelen grave Dircks ende van den edelen die doe ter tijt in Hollant waren.
Dat XIII capittel.

In den jare Ons Heren M ende XCII wert die edele grave Dirck van Hollant sieck ende starf op die XV kalende van september, als die graefinne, na hoer mans doot, [sine moeder], dat lant geregeert hadde II jaer, ende Robbrecht van Vlaenderen, sijn stiefvader, VIII jaer, ende hertoge Govert mitten Buyl van Lottringen IIII jaer, ende biscop Willem een jaer, ende hi selver XV jaer: dat sijn XXX te samen van sijn vaders doot of; ende wert met groter eren ende mit betamelicker uutvaert begraven tot Egmondt int cloester, ende Witilhildis sijn huysvrouwe starf op die XV kalende van september, ende wert bi horen man tEgmondt begraven. Bi sijnre tijt warender vele vrome ridderen in Hollandt, als Aelbrecht, Florijs ende Pieter, joncheren, grave Dircs broederen, ende namaels worden canonicken tot Ludick, als voerseyt is; Willem, here van Bredenroede, here Gerrit van Teylingen, here Baldewijn van Hoesden, here Foppe van Arkel, here Doede van Lederdam, die here van der Lecke, die here van Althena, die here van Putten; here Evert van Binchorst, here Jan Persijn, here Alewijn, casteleyne, dat is burchgrave van Leyden [want die burchgraven van Leyden plegen casteleynen te hieten]; Scataloth ende Trusing, sijn broeders; Dode van Rijswijck ende Ysbrant Gruytwater, schiltknechten.

Van de dood van de edele graaf Dirk en van de edelen die toentertijd in Holland waren.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1200 werd de edele graaf edele grave Dirk van Holland ziek en stierf op de 15^de dag van september, toen de gravin na de dood van haar man [zijn moeder], dat land 2 jaar had geregeerd en zijn stiefvader Robrecht van Vlaanderen 8 jaar en hertog Godfried met de Bult van Lotharingen 4 jaar en bisschop Willem een jaar en hij zelf 15 jaar: dat zijn 30 tezamen van zijn vaders dood af; en werd met grote eer en met betamelijke uitvaart begraven te Egmond in het klooster en Witilhildis, zijn huisvrouw, stierf op de 15^de dag van september en werd bij haar man te Egmond begraven. In zijn tijd waren er vele dappere ridders in Holland als Aalbrecht, Floris en Pieter, jonkheren en broeders van graaf Dirk en later kanunniken werden in Luik; Willem, heer van Brederode, heer Gerrit van Teilingen, heer Boudewijn van Heusden, heer Foppe van Arkel, heer Doede van Leerdam, de heer van de Lek, de heer van Altena, de heer van Putten; heer Evert van Neer Binckhorst, heer Jan Perzijn, heer Alewijn, kastelein, dat is burchtgraaf van Leiden [want de burchtgraven van Leiden plegen kastelein te heten]; Scataloth en Trusing, zijn broeders; Dode van Rijswijk en Ysbrant Gruitwater, schildknechten.

Van Florijs, die men hiet die Vette, dye VIII grave van Hollant.
Dat IIIA capittel.

Florijs die II van dyer namen grave Dircs soen, worde na sijns vaders doot die VIII grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant. Hi was gemeenlic geheten grave Florijs die Vette, ende was een frisch, vroem ende heerlic prince, groot van statuere, [133v] sere vreedsaem, ende uutermaten milt teghen den armen; ende was een yegelick behulpelic ende nyements scadelick. Dese grave Florijs hadde tot enen wive hertoge Dircks dochter van Sassen, ende was des keisers Lotharijs suster van Romen, daer hi bi wan Dirck, die na hem grave werdt; Florijs, die men hiet die Swarte prince van Kenemerlandt; joncheer Simon ende Hadewijck, graefinne van Gelre, een uutnemende scone joncfrouwe. Dese grave Florijs was den religie ende geestlicheden sere gonstich, waerom dat hi (navolgende sine voervaderen) Sinte Aelbrechts Goedshuys tot Egmont mildelicke gaven ende ghiften heeft geassigneert ende gegeven, onder enen brieve ludende aldus:

In den Name des Heiligen ende Onversceiden Drievoudicheit. Ic, Florijs, bi der gracien Goeds grave van Hollant, doe kondt allen kersten menschen, dat wi den buyren van Heilgom ontlasten ende quijtscelden van den swaren insettinghe ende scattinge om den last dien si hadden in hoere doden begravinge; ende houwen se van nu of vry, mits desen op conditien dat si daervoer Sinte Aelbrecht thienden sullen van alle vruchten die haer lant voertbrengt, geven. Item van alle hoer jonge paerden, koyen, scapen, verckens ende gansen, alst gemeenlic overal geschiet. Ende omdat dese onse ghifte autentijck ende onverbroekelic mach bliven, hebben wi desen brief mit onsen zegel ende des abts zegel, here Adelaert in onser presencie doen besegelen. In kennisse der waerheit hebben hier bi geweest als wittachtige tughen here Athalbaert, abt voernoemt; Tiewijn, deken; Andries, ende die gehele congregatie van Sinte Aelbrecht, priesteren of clercken; Reymoldt, Ulbolt, Rembrant, leken; ic, Florijs, graef van Hollant; Galo ende Ysbrant, des abts broederen; Dodo, ridder, ende Dirck zijn soen, mit vele andere, gegeven tot Egmont in Sinte Pieters Kerck int jaer Ons Heren M C ende VIII, int derde jaer keyser Henrics die V, op die Octave van Paesschen, die tweede indictie.

Van Floris die men de Vette noemt, de 8^ste graaf van Holland.
Dat IIIA kapittel.

Floris de 2^de van die naam en zoon van graaf Dirk werd na de dood van zijn vader de 8^ste graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Hij werd gewoonlijk geheten graaf Floris de Vette en was een fris, dappere en heerlijke prins, groot van statuur, [133v] zeer vreedzaam en uitermate mild tegen de armen; en was iedereen behulpzaam en niemand schadelijk. Deze graaf Floris had tot een wijf de dochter van hertog Dirk van Saksen en was de zuster van keizer Lotharius van Rome waar hij bij wond Dirk die na hem graaf werd; Floris, die men noemt de Zwarte prins van Kennemerland; jonkheer Simon en Hadewijk, gravin van Gelre, een uitnemend mooie jonkvrouw. Deze graaf Floris was de religie en geestelijkheid zeer gunstig, waarom dat hij (navolgend zijne voorvaders) Sint Adelbertus Godshuis tet Egmond mild gaven en giften heeft aangewezen en gegeven onder een brief die aldus luidt:

In de Naam der Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Ik, Floris, bij de gratie Gods graaf van Holland maakt bekend alle christen mensen dat we de buren van Heiloo ontlasten en kwijtschelden van de zware instelling en schatting vanwege de last die ze hadden in hun doden te begraven en houden ze van nu af vrij, mits deze op conditie dat ze daarvoor Sint Adelbertus tienden zullen geven van alle vruchten die hun land voortbrengt. Item van alle hun jonge paarden, koeien, schapen, varkens en ganzen alzo als het gewoonlijk overal geschiedt. En omdat deze onze gift authentiek en onverbrekelijk mag blijven hebben we deze brief met onze zegel en de zegel van de abt, heer Athalbaart, in onze presentie laten bezegelen. In kennis der waarheid zijn hierbij geweest als wetige getuigen heer Athalbaart, abt voornoemd; Tiewijn, deken; Andries, en de gehele congregatie van Sint Adelbertus, priesters of klerken; Reymoldt, Ulbolt, Rembrant, leken; ik, Floris, graaf van Holland; Galo en Ysbrant, broeders van de abt; Dodo, ridder en Dirk zijn zoon, met vele anderen gegeven te Egmond in Sint Petrus Kerk in het jaar Ons Heren 1108 in het derde jaar van keizer Hendriks de 5^de op de octaaf van Pasen de tweede dag.

Van den doot here Burchaert, biscop tUytrecht.
Dat IIIB capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XII, op die XV kalende van junio, ruste in Goede die eersame vader in Cristo, here Burchaert, biscop van Uutrecht, als hij dat bisdom mit groter eren, rusten ende vrede hadde berecht XIII jaer lang, ende wert mit wenender uutvaert begraven in Sinte Martijns Domkercke, bi sine andere voervaderen.

Van de dood van heer Burchard, bisschop te Utrecht.
Dat IIIB kapittel.

In het jaar Ons Heren 1112 op de 15^de dag van juni rustte in God de eerzame vader in Christus heer Burchard, bisschop van Utrecht, toen hij dat bisdom met grote eer, rust en vrede had berecht 13 jaar lang en werd met wenende uitvaart begraven in Sint Martinus Domkerk bij zijn andere voorvaders.

Hoe dat Godebalt gecoren wert die XXIIII biscop tUytrecht.
Dat IIII capittel.

Godebalt, gheboren uut Vrieslant, worde ghecoren tot enen bisscop van Uutrecht; ende als hi gewijt ende gheconfirmeert was, wert hi gheset in des biscops stoel ende geordineert die XXIIII biscop van Uutrecht. Hi was een goedertieren, sachtmoedich ende wijs man, ende een bisonder liefhebber der gheestelicheit.

In ditselfde jaer wert die domproest der kercken van Uutrecht van sijnre vianden dootgheslaghen.

Hoe dat Godebald gekozen werd als 24^ste bisschop te Utrecht.
Dat IIII kapittel.

Godebald, geboren uit Friesland, werd gekozen tot een bisschop van Utrecht; en toen hij gewijd en bevestigd was werd hij in de bisschop stoel gezet en geordineerd de 24^ste bisschop van Utrecht. Hij was een goedertieren, zachtmoedig en wijs man en een bijzondere liefhebber der geestelijkheid.

In hetzelfde jaar werd de domproost van de kerk van Utrecht van zijn vijanden doodgeslagen.

Hoe dat dese biscop gaf den canonicken van Sinte Martijns Kerck die kerck van Medenblick, mitter proestye van West-Vrieslant.

Dat V capittel.

Dese eerwaerdige biscop, anmerckende dat so wanneer des smenschen hert becommert is om te voersien van noottrufticheit des lichaems, hem alsdan niet wel [134r] geven en kan tot contemplacien der hemelscher dinghen, waerom dat hij sine medebroeders ende heren der Heyliger Kercken van Uutrecht verleent ende ghegeven heeft die kercke van Medenblic mitter proestye van West-Vrieslandt, hem daerof ghevende een bulle sprekende aldus:

In den Name des heiligen ende onversceydenre Drievoudicheit. Amen. Wi, Godebalt, by der gracien Goeds biscop der kercken van Uutrecht, kenne gegeven te hebben onsen medebroederen ende heren, God dagelixs dienende in der kercken van Sinte Martijn binnen der stat van Uutrecht, die kercke staende int dorp van Medenblic, mitter offerhande ende die proestye van West-Vrieslant, mit alle sinen toebehoren, dat si die voertan bi hem selven sullen disponeren ende regeren in allen schine als si van ons tot noch toe gheregeert is gheweest. Welcke ghifte wi mit onsen segele hebben gestarct. Gegeven int jaer Ons Heren M C ende XVIII, die XI indictie.

Hoe dat deze bisschop de kanunniken van Sint Martinus Kerk de kerk van Medemblik gaf met de proosdij van West-Friesland.

Dat V kapittel.

Deze eerwaardige bisschop mekte zo op wanneer het mensen hart bekommerd is om te voorzien van nooddruft voor het lichaam hij zich dan niet goed [134r] geven kan tot overpeinzingen der hemelse dingen waarom dat hij zijn medebroeders en heren der Heilige Kerk van Utrecht verleent en gegeven heeft de kerk van Medemblik met de proosdij van West-Friesland en gaf hun daarvan een bulle die sprak aldus:

In de Naam der heilige en ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Wij, Godebald, bij de gratie Gods bisschop van de kerk van Utrecht te kennen heb gegeven onzen medebroeders en heren die God dagelijks dienen in de kerk van Sint Martinus binnen de stad Utrecht dat de kerk die staat in het dorp Medemblik met de offerande en de proosdij van West-Friesland met al zijn toebehoren dat het die voortaan bij zichzelf zal beschikken en regeren in alle schijn zoals ze van ons tot nog toe geregeerd is geweest. Welke gift we met onze zegel hebben versterkt. Gegeven in het jaar Ons Heren 1118 de 9^de dag.

Van die rebelheit der West-Vriesen tegen grave Florijs, ende hoe hi die brochte onder sine subjectie.
Dat VI capittel.

Als grave Florijs sijn landen langhe tijt in vreden geregeert hadde, stonden tegen hem op die West-Vriesen in rebelheyt, ende en wouden sine rechters, baeljuwen, noch scouten, noch sine believen ende geboden niet meer ontfangen, mer wouden vry sitten sonder heer; waerom dat hi vergaerde een groot heer van volc int jaer Ons Heren M C ende XVIII, ende quam in een dorp, Scoerl genoemt. Daer wesende, waren daer sommige edele jongelingen die dat lant besien wouden, ende namen mit hem een deel volcs, ende togen int lant. Die Vriesen, die hem verborgen hadden in haer lagen ende rietsudden, braken uut, ende versloegen veel van desen Hollanders, onder welcken bi namen sijn gebleven here Simon van Antwerpen, here Willem van Voerhout, here Brandaen van Haerlem, here Florijs Roesschen, here Gerrit Drossaet, here Allert van Egmont, here Bruyn van Castricom, here Evert van Noortwijck ende here Gerrit van Monster, alle vrome ridderen, welcker lichamen worden gevoert ende begraven tot Egmont int cloester. Hierna vergaderde grave Florijs weder een nyewe heervaert van veel ghewapens volcks, ende quam daermede in Vrieslant, nyemant sparende, out noch jonck, man noch wijf, ende verbranden ende verwoesten dat lant mit allen sere. Dit sienden die Vriesen begeerden ghenade, ende gaven over mit besegelde brieven dat sy nimmermeer voertan hem wapenen een souden tegen den grave van Hollandt, dat si nochtans onlancxs hilden. Ende graef Florijs quam weder in Hollandt, blivende voert sijn tijt in vreden.

Van de rebellie der West-Friezen tegen graaf Floris en hoe hij die bracht onder zijn onderwerping.
Dat VI kapittel.

Toen graaf Floris zijn landen lange tijd in vrede geregeerd had stonden tegen hem op de West-Friezen in rebellie en wilden zijn rechters, baljuws, nog scouten, nog zijn believen en geboden niet meer ontvangen, maar wilden vrij zitten zonder heer; waarom dat hij verzamelde een groot leger van volk in het jaar Ons Heren 1118 en kwam in een dorp, Schoorl genoemd. Toen hij daar was waren er sommige edele jongelingen die dat land bezien wilden en namen met hen een deel volk en trokken in het land. De Friezen die zich verborgen hadden in hinderlagen en rietbossen braken uit en versloegen veel van deze Hollanders waaronder bij naam zijn gebleven heer Simon van Antwerpen, heer Willem van Voorhout, heer Brandaan van Haarlem, heer Floris Roesschen, heer Gerrit Drost, heer Allert van Egmond, heer Bruyn van Castricum, heer Evert van Noordwijk en heer Gerrit van Monster, allen dappere ridders wiens lichamen werden gevoerd en begraven te Egmond in het klooster. Hierna verzamelde graaf Floris weer een nieuwe legertocht van veel gewapend volk en kwam daarmee in Friesland en spaarde niemand, oud nog jong, man nog wijf, en verbrandde en verwoestte dat land geheel. Dit zagen de Friezen en begeerden genade en gaven zich over met bezegelde brieven dat ze voortaan nimmermeer wapenen zouden tegen de graaf van Holland, dat ze nochtans kort hielden. En graaf Floris kwam weer in Holland en bleef voort zijn tijd in vrede.

Wanneer dat cloester tot Oestbroeck worde ghesticht, ende hoe die broeders van der Premonstreyten Oerde tot Middelburch quamen.
Dat VII capittel.

In den jare Ons Heeren M C ende XXI heeft bisscop Godebaldt uut rechter devocien ende tot sijnre ewiger memorien doen fonderen ende stichten een cloester in een lant, daert eenlicken was van monicken ende van nonnen, elck op hem selven, in die ere der Heyliger Maget Maria ende des heyligen martelaers Sinte Laurens, ende dat hiet Oestbroeck. Ende in ditselfde cloester dair leefde men menich jaer so strengelicken ende so volcomelicken na Sinte Benedictus regel, dat men dit cloester menich jaer hiete der Oerden Kercker. Ende daer plach grote versaminge te wesen, want daer bloeyde alre strengelixste die regel van Sinte Benedictus Oerde.

Dese biscop Godebalt heeft die canonicken reguliers, om hoer quaet levens ende regiments willen, verdreven ende verjaecht uut dat convent van Middelburch, ende dede daer weder incomen broeders van der Oerden der Premonstreyten uut Sinte Michielscloester van Antwerpen.

Wanneer dat klooster tot Oostbroek werd gesticht en hoe de broeders van der Premonstreit Orde te Middelburg kwamen.
Dat VII kapittel.

In het jaar Ons Heeren 1121 heeft bisschop Godebald uit rechte devotie en tot zijn eeuwige memorie laten funderen en stichten een klooster in een land waar er alleen monniken en van nonnen was, el op zichzelf in de eer der Heilige Maagd Maria en de heilige martelaar Sint Laurentius en dat heette Oostbroek. En in ditzelfde klooster daar leefde men menig zo streng en zo volkomen naar Sint Benedictus regel dat men dit klooster menig jaar noemde de Orde der Kerk. En daar plag grote verzameling te wezen want dar bloeide de aller strengste regel van Sint Benedictus Orde.

Deze bisschop Godebald heeft de kanunniken regulieren, vanwege hun kwade leven en regiment, verdreven en verjaagd uit dat convent van Middelburg en liet daar weer inkomen broeders van de Orde der Premonstreit uit Sint Michielsklooster van Antwerpen.

Van enen oploep binnen Uutrecht opten Pijnsterdach.
Dat VIII capittel.

Op deser selver tijt was binnen Uutrecht gecomen keyser Henric dye V, ende hilt aldaer die hoechtijt van den heyligen Pijnsterdach. Ende also dair veel volcs vergadert was, is daer twist ende gescille ghevallen [134v] tusschen des keysers ende des biscops dienres, ende geviel alsoe groot, dat si den biscop mitten sinen afterwerts drongen te vlien in Sinte Martijns Kercke. Ende daer werter vele gevangen ende dootgeslagen. Ende onder andere wert die biscop mede gevangen ende voer den keyser ghebrocht, ende wert in sekere hoeden geset; mer niet lanc, hi en brack uuter vangenissen ende ruymde die stat. Ende alle dese twist ende oploep was geschiet doer anleggen eens dienres, ghenoemt Ghiselbrecht, die desen biscop seer vervolchde ende infesteerde. Mer nyet lange dairna die keyser deden vangen ende onthoefden.

In ditselfde jaer van M C ende XXI wert die Grote Kercke binnen der stede van Leiden gewijt in die ere der heyliger apostelen Sinte Pieter ende Sinte Pouwels, des sonnendages na Onser Liever Vrouwendach Geboerte.

Van een oploop binnen Utrecht op Pinksterdag.
Dat VIII kapittel.

Op dezelfde tijd was binnen Utrecht gekomen keizer Hendrik de 5^de en hield dar de hoogtijd van de heilige Pinksterdag. En alzo daar veel volks verzameld was is daar twist en geschil gevallen [134v] tussen de dienaars van de keizers en die van de bisschop, en viel alzo groot dat ze den bisschop met de zijnen achteruit drongen te vlieden in Sint Martinus Kerk. En daar werden er vele gevangen en doodgeslagen. En onder andere werd de bisschop mede gevangen en voor de keizer gebracht en werd in zekere hoede gezet; maar niet lang, hij brak uit de gevangenis en ruimde de stad. En al deze twist en oploop was geschied door aanleggen van een dienaar, genoemd Ghiselbrecht, die deze bisschop zeer vervolgde en kwelde. Maar niet lang daarna liet de keizer hem vangen en onthoofden.

In ditzelfde jaar 1121 werd de Grote Kerk binnen de stad Leiden gewijd in de eer der heilige apostels Sint Petrus en Sint Paulus de zondag na Onze Lieve Vrouwendag Geboorte.

Hoe ende wanneer die biscoppen van Uutrecht weder vercreghen die biscoplicke infule ende mytre.
Dat IX capittel.

Omtrent dese tijt wert binnen der stat van Riemen in Vrancrijc gehouden een generael concilium, daer alle die biscoppen van Walslant ende Duytslant vergadert waren mitten paeus van Romen, die dair doer ontsich ende vrese des keyser Henrics geweken was. Ende also biscop Godebalt van Uutrecht op die tijt sere siec ende cranc van lichaem was, so dede hi mit brieven bi sinen nagheseten biscoppen tegen den paeus sinen ontschult, biddende oetmoedelicken den paeus hem te willen verlenen dat hi ende sine successoren ende biscoppen van Uutrecht voertan die biscoplicke infule ende mytre souden mogen ghebruycken. Die paeus ontfangende minlicken des biscops ontscult, ende overmits eerwaerdicheit des Heyligen Kercks van Uutrecht ende doer liefte ende kennisse dye si II onderlinge hadden gehadt, verleende hi desen biscop ende sine successoren dat si voertan tot ewigen dagen die biscoplijcke infule ende mytre souden mogen gebruyken, hem dairof gevende een bulle onder sinen zegele besegelt. Die sake waerom dat die biscoppen van Uutrecht gheen mytren en gebruycten, is hiervoer gheseyt onder die gesten van Sinte Bonifaes, den anderden bisscop van Uutrecht.

Hoe en wanneer de bisschoppen van Utrecht weer verkregen de bisschoppelijke hoofdtooi en mijter.
Dat IX kapittel.

Omtrent deze tijd werd binnen de stad Reims in Frankrijk gehouden een generaal concilie waar alle bisschoppen van Waals land en Duitsland verzameld waren met de paus van Rome die daardoor ontzag en vrees van keizer Hendrik geweken was. En alzo bisschop Godebald van Utrecht op die tijd zeer ziel en zwak van lichaam was zo deed hij met brieven bij zijn nagezeten bisschoppen tegen de paus zijn verontschuldiging en bad ootmoedig de paus hem te willen verlenen dat hij en zijn opvolgers en bisschoppen van Utrecht voortaan ie bisschoppelijke hoofdtooi en mijter zouden mogen gebruiken. De paus ontving minlijk de bisschop verontschuldiging en vanwege de eerwaardigheid der Heilige Kerk van Utrecht en door liefde en kennis die zij 2 onderling hadden gehad verleende hij deze bisschop en zijn opvolgers dat ze voortaan tot eeuwige dagen de bisschoppelijke hoofdtooi en mijter zouden mogen gebruiken en gaf hem daarvan een bulle onder zijn zegel bezegeld. De zaak waarom dat di bisschoppen van Utrecht geen mijter gebruikten is hiervoor gezegd onder de verhalen van Sint Bonifatius, de 2^de bisschop van Utrecht.

Hoe dat grave Florijs die Vette oflivich worde.
Dat X capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XXIII, als die mogende prince grave Florijs van Hollandt sijn landen in groten rusten ende vreden XXXI jaer lang hadde gheregeert, wert hi sieck ende starf op die VI nonas van maert, ende wert mit groter droefheit gevoert tot Egmont ende mit betamelicker uutvaert aldaer begraven, ende rustet onder enen marmersteen. Dese grave Florijs hadde alle sine voersaten te boven gegaen in rijcdomme ende princelijcke doechden. Ende want hi sere milt was tegen den armen ende Goedshuysen, hadde hi dat cloester tot Egmondt begaeft met milde gaven, als mit IIII costelicke cappen, enen vergulden kelck, ende totter cassen van Sinte Aelbrecht gaf hi een stucke gouts ende een scone spanne, dye seer costelick was. Ende Petronelle sijn wijf ghaf dat voerseyde cloester tot remedie hoerre sielen een diakenrock, ende een casuffele, ende een stucke lants, geldende tsjaers II pont.

Hoe dat graaf Floris de Vette stierf.
Dat X kapittel.

In het jaar Ons Heren 1123 toen de vermogende prins graaf Floris van Holland zijn landen in grote rust en vrede 31 jaar lang had geregeerd werd hij ziek en stierf op de 6^de dag van maart en werd met grote droefheid gevoerd te Egmond en met betamelijke uitvaart aldaar begraven en rust onder een marmersteen. Deze graaf Floris was al zijn voorzaten te boven gegaan in rijkdom en prinselijke deugden. En omdat hij zeer mild was tegen de armen en Godshuizen had hij dat klooster te Egmond begiftigd met milde gaven als met 4 kostbare kappen, een vergulde kerk en tot de kast van Sint Adelbertus gaf hij een stuk goud en een mooie gesp die zeer kostbaar was. En Petronella, zijn wijf, gaf dat klooster tot remedie van haar ziel een diakenrok en een kazuifel en een stuk land dat 2 pond per jaar opbracht.

Hoe dat casteel van Sculenburch belegen worde.
Dat XI capittel.

Also hiervoer geseit is, hoe dat die keiser Henric die V biscop Godebalt van Uutrecht gevangen hadde ende uuter gevangenisse gebroken was, so heeft die keiser tot injurie des voerseiden bisscops belegen dat casteel van Sculenburch. Hertoge Lotharijs van Sassen, namaels keiser van Romen, vrouwe Petronellen broeder voerseyt, ende die bisscop van Monster, fautoers ende gonners des bisscops van Uutrecht, vergaerden tesamen een deel volcs van wapenen om den keiser van desen belegge te verdriven, ende dat casteel te ontsetten; ende stelden hem ter neder niet veer van des keysers heer. Mer dair lach een grote marassce ende broeclant tusschen hen beyden, dat si niet wel tot malcander en mochten comen, te voet noch te paerde. Ten lesten is die hertoge opgebroken ende ghing leggen voir die stede van Deventer opdat die keyser also van den belegghe opbreken soude, ende also een plaetse te vinden om mitten keyser te vechten. Enige van des biscops knechten clommen op die wallen [135r] vechtenderhant, om also met ghewelt daerin te comen; mer die van binnen weerden hem vromelicken, ende stonden se mit groter cracht tegen, ende toegen weder afterwerts; die keyser dit verhorende brack op van den belegge om die stede te ontsetten; ende aldus worden si verlost, ende dye hertoge quam, ende spijsde dat slot van eten ende drincken ende van alle dat hem van node was, ende reysde weder in sine landen.

Hoe dat kasteel van Schuilenburg belegerd werd.
Dat XI kapittel.

Alzo hiervoor gezegd is hoe dat keizer Hendrik de 5^de bisschop Godebald van Utrecht gevangen had en ui de gevangenis gebroken was zo heeft de keizer tot belediging van die bisschop belegerd dat kasteel van Schuilenburg. Hertog Lotharius van Saksen, later keizer van Rome, de broeder van vrouw Petronella, en de bisschop van Munster aanhangers en begiftigers van de bisschop van Utrecht verzamelden tezamen een deel wapenvolk om de keizer van dit belegeren te verdrijven en dat kasteel te ontzetten; en stelden zich neer niet ver van het leger van de keizer. Maar daar lag een groot moeras en broekland tussen hen beiden zodat ze niet goed tot elkaar mochten komen, te voet nog te paard. Tenslotte is de hertog opgebroken en ging liggen voor de stad Deventer opdat de keizer alzo van het beleg zou opbreken en alzo een plaats te vinden om met de keizer te vechten. Enige knechten van de bisschop klommen op de wallen [135r] vechtenderhand om alzo met gewed daarin te komen; maar die van binnen verweerden zich dapper en stonden ze met grote kracht tegen en trokken weer achteruit; de keizer die dit horde brak op van het beleg om de stad te ontzetten; en aldus werden ze verlost en de hertog kwam en spijsde dat slot van eten en drinken en van alles dat hen nodig was en reisde weer in zijn landen.

Van den quaden belede ende regimente des convents van Egmont.
Dat XII capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XXIIII was een eerwairdich abt tot Egmont, gheheten here Adellaert. Dese hadde doen maken ende timmeren een schone kercke in dat dorp van Egmont in der eeren Onser Liever Vrouwen. Ende als hi gestorven was, werdt hi mit groter eren in der selver kercken begraven onder enen sarcke voer dat choer. Ende also grave Florijs onlancs daer te voren mede oflivich geworden was, ende sine kinderen noch jonck waren, heeft sijn huysvrouwe Petronelle, die graefinne, dat lant angenomen te regeren van hare kinderen wegen. Ende also die abdye tot Egmont op die tijt vaceerde, so sijnder sommige heren hare dienres geweest, die der graefinne also informeerden, als dat si begeerde van den broederen ende heren van Egmont, dat si heren Anselijn, horen cappellaen, ontfangen ende nemen souden tot enen broeder, ende maken hem voert abt van den convente; dwelcke alsoe geschiet is, ende hebben desen Anselijn gemaect monick, ende gecoren tot horen abt, diewelcke een slecht, simpel ende ongeleert man was; ende dit deden si altesamen, opdat sy des convents goeden souden regeren, als si deden. Ende lieten den broeders groot gebreck liden, ende en gaven hem niet haren nootturfte, daer hoere vele seer in verbliden dat si sulcken gebreck leden. Ende om haer ghierichheyt te stoppen onder gedaente des geestelicheits, informeerden si die graefinne dat si dat oude werck van der kercken soude laten ofbreken, wanttet te nauwe ende te enghe was, als si seyden. Ende daer worden gheset drie procuratoers des convents, lekenluyden, die meer schenen te wesen gripende wolven dan rechte herders, als Folberdt, abt; Tylgeer; ende Steven. Dese regeerden des cloesters goeden, ende vervolden haer huysen mit des cloesters schat ende goeden; ende namen des cloesters luyden, ende dwongen die te staen onder hoer heerscappie, ende vervolden hoer kisten ende scrinen van des cloesters ghelt ende scat, ende mit desen goeden ende scatte hijlicten si haer kinder, neven, ende nichten, ende maecten se rijck mit des cloesters gheestelicke goeden. Ende mits deser quaden belede sijn des cloesters grote goeden gecomen te nyete. Mer want si dese goeden misbruycten ende niet en vouchden die tottes cloester profijt ende oerber, dairom heeft Hi voir Sine kercke gestreden, Die dair spreect doer den propheet: Die u raect, die raect den bal Mijns oghes; want alle dye dus des cloesters goeden misbruycten, quamen in groter ongevallen, want si allegader binnen tsjaers quader doot ende onversienlick storven: die een in sijn huys, dander opt velt. Want daer staet gescreven: Die den tempel Goeds dissipeert ende qualick regeert, God sal hem weder verstroyen. Dese en waren van God niet vercoren den tempel te destrueren ende weder te repareren ende te maken, want hij en woude niet alleen te geschien die reparacie van timmeringe ende vernyewinge des wercks, mer dat dye grote gebreken der broederen, der zeden, der regulen, des disciplijns ende des religie souden ghereformeert ende verbetert worden.

Van het kwade beleid en regiment van het convent van Egmond.
Dat XII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1124 was een eerwaardige abt te Egmond geheten heer Adellaart. Deze had laten maken en timmeren een mooie kerk in dat dorp Egmond in de eer van Onze Lieve Vrouwe. En toen hij gestorven was werd hij met grote eer in dezelfde kerk begraven onder een zerk voor dat koor. En alzo graaf Floris kort daar tevoren gestorven was en zijn kinderen nog jong waren heeft zijn huisvrouw Petronella, de gravin, dat land aangenomen te regeren voor haar kinderen. En alzo de abdij te Egmond op die tijd vaceerde zo zijn er sommige heren har dienaars geweest die de gravin alzo informeerden als dat ze begeerden van de broeders en heren van Egmond dat ze heer Anselijn, hun kapellaan, ontvangen en nemen zou tot een broeder en maken hem voort abt van het convent; wat alzo geschied is en hebben deze Anselijn monnik gemaakt en gekozen tot hun abt die een eenvoudige en ongeleerde man was; en dit deden ze alle tezamen opdat ze de goederen van het convent zouden regeren, zoals ze deden. En lieten de broeders groot gebrek lijden en gaven hun niet hun nooddruft waar velen van zich in verblijdden dat ze zoՠn gebrek leden. En om hun gierigheid te verstoppen onder gedaante der geestelijkheid informeerden ze de gravin dat ze dat oude werk van de kerk zouden laten afbreken, want het was te nauw en te eng, zoals ze zeiden. En daar werden gezet drie procurators der convent, lekenlieden die meer schenen te wezen grijpende wolven dan rechte herders, als Folberdt, abt; Tylgeer; en Steven. Dezen regeerden de kloosters goederen en vulden hun huizen met de kloosters schat en goederen; en namen de kloosters lieden en dwongen die te staan onder hun heerschappij en vulden hun kisten en schrijnen van het klooster met geld en schat en met deze goederen en schat huwelijkte ze hun kinderen, neven, en nichten en maakten ze rijk met de kloosters geestelijke goederen. En mits dit kwade beleid zijn de kloosters grote goederen gekomen te niet. Maar omdat ze deze goederen misbruikten en niet voegden tot het profijt en nut van het klooster daarom heeft Hij voor Zijn kerk gestreden Die daar spreekt door de profeet: Die u raakt die raakt de bal van Mijns ogen; want allen die dus de kloosters goederen misbruikten kwamen in grote ongeval want ze stierven allen binnen het jaar onvoorziens een kwade dood: de een in zijn huis, de ander op het veld. Want daar staat geschreven: Die de tempel Goeds verkwist en kwalijk regeert God zal hem weer verstrooien. Deze waren van God niet gekozen de tempel te verwoesten en weer te repareren en te maken, want hij wilde niet alleen te geschieden die reparatie van timmeren en vernieuwing van het werk, maar dat de grote gebreken der broeders, de zeden, de regels, de discipline en de religie zouden gereformeerd en verbeterd worden.

Van Dirck die VI van dier name, die IX grave van Hollant.
Dat II capittel.

Dirck die VI van dier name, grave Florijs outste zoen, wert na sijns vaders doot die IX grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant. Hij nam tot enen wive Zophie, Otten dochter van Rijmeggen, palensgrave opten Rijn, dair hi bi wan Florijs, die na hem grave wert; Otte, grave van Benthem; Baldewijn, biscop van Uutrecht; Dirck, domproest, oec na biscop van Uutrecht; Pelgrijm, burchgrave; Zophie, abdisse in Fontanelle; Hadewy, nonne; ende Petronelle, een schone joncfrouwe. Ende hi hadde noch een bastaertzoen ghenoemt Robbrecht.

Van Dirk de 6^de van die naam en de 9^de graaf van Holland.
Dat II kapittel.

Dirk de 6^de van die naam en de oudste zoon van graaf Floris werd na zijn vaders dood de 9^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Hij nam tot een wijf Sophie, de dochter van de paltsgraaf van Rheineck op de Rijn waar hij bij won Floris die na hem graaf werd; Otto, graaf van Bentheim; Boudewijn, bisschop van Utrecht; Dirk, domproost, ook daarna bisschop van Utrecht; Pelgrim, burchtgraaf; Sophia, abdis in Le Fontenelle; Hadewig, non; en Petronella, een mooie jonkvrouw. En hij had nog een bastaardzoon genoemd Robert.

Hoe dat keyser Lotharius dese grave gaf dye graefscappe van Oestbergen ende Westbergen.
Dat III capittel.

Als die mogende keyser Henric tot Uutrecht gestorven was, als voerseyt is, wert in sine stede gecoren een vroem prince genoemt hertoge Lotharijs van Sassen, ende was desen graefs Dircs oem; dat is, sijnre moeder Petronellen broeder. Dese Lotharius, keyser, verleende ende gaf dese grave Dirck sinen neve, dat graefscap van Oestergoe ende Westergoe, ende incorporeerde dat weder an Hollant, na der ouder privilegien ende donatien sijnre voersaten, ende heeftet der kercken van Uutrecht weder benomen; ende haer verleent was van keyser Henric die V, sijn voersaet, doer bede van biscop Coenraet van Uutrecht, overmits die rebelheyt van marcgrave Egbert, die dat graefscap alsdoen besat; ende haddet mit sijn hulpers onrechtelicken ende geweldelicken den graven van Hollant benomen int jaer M ende LXXXVI. Dat nu weder bi desen keiser voernoemt ant graefscap van Hollant gecomen is, na dattet omtrent XL jaer daerof vervreemt hadde geweest. Ende om beteren verstant te hebben van desen graefscappe, waer die gelegen sijn, ende wat steden elck in hem heeft, so is te weten dat Westbergen heeft in hem die steden van Staveren, Bolsweert, Sneeck, Sloten, Wolderkom ende Fraenker, mit III costelicke abdien, als te Staveren een abdye van Sinte Benedictus oerde; te Florencamp oft tOudecloester van der Cistercien oerde; te Lidlim, van der Premonstreyten oerde. Ende dit Westbergen beghint uut die Zuderzee of tot Lewerden. Ende van Lewerden beghint Oestberghen, ende strect tot die Lauwers, die doer Dockom loept; ende dair leggen die II steden, als Lewerden ende Dockom, ende III scone abdien, als binnen Dockom Premonstreyten; in Clarencamp van der Cistercien; in Mariengaert oec Premonstreyten.

Hoe dat keizer Lotharius deze graaf gaf de graafschappen van Oostbergen en Westbergen.
Dat III kapittel.

Toen de vermogende keizer Hendrik te Utrecht gestorven was werd in zijn plaats gekozen een dappere prins, genoemd hertog Lotharius van Saksen, en was de om van deze graaf Dirk; dat is, de broeder van zijn moeder Petronella. Deze keizer Lotharius verleende en gaf deze graaf Dirk dat graafschap van Oostbergen en Westbergen en incorporeerde dat weer aan Holland naar de oude privilegies en donaties van zijn voorzaten, en heeft het de kerk van Utrecht weer benomen; en haar verleend was van keizer Hendrik de 5^de, zijn voorganger door bede van bisschop Koenraad van Utrecht vanwege de rebellie van marktgraaf Egbert die dat graafschap toen bezat; en had het met zijn helpers onterecht en geweldig de graven van Holland benomen in het jaar 1086. Dat nu weer bij deze keizer aan het graafschap van Holland gekomen is nadat het omtrent 40 jaar daarvan ontvreemd was geweest. En om beter verstand te hebben van deze graafschappen waar die gelegen zijn en wat steden elk in zich heeft zo is te weten dat Westbergen heeft in hem de steden van Stavoren, Bolsward, Sneek, Sloten, Wolderkom en Franeker met 3 kostbare abdijen als te Stavoren een abdij van Sint Benedictus orde; te Florenkamp of het Oude klooster van der Cisterciënzer orde; te Lidlum, van der Premonstreit orde. En dit Westbergen begint uit de Zuiderzee af tot Leeuwarden. En van Leeuwarden begint Oostbergen en strekt tot de Lauwers die door Dokkum loopt; en daar liggen d 2 steden als Leeuwarden en Dokkum en 3 mooie abdijen, als binnen Dokkum Premonstreit; in Klaarkamp van de Cistercinzer; in Maringaarde ook Premonstreit.

Hoe dat keyser Lotharius dese grave gaf dye graefscappe van Oestbergen ende Westbergen.
Dat IIII capittel.

Andries, des graven zoen van Cuyck, wert biscop van Uutrecht; als die eerwairdige here Godebalt, biscop van Uutrecht mit siecten bevangen worde, ghinc int cloester tot Oestbroeck, ende nam daer an die heylige religie ende strenge oerden van Sinte Benedictus. Ende wert aldair oflivich int jaer Ons Heren M C ende XXVIII, als hi dat bisdom mit groter eren in rusten ende vreden hadde berecht XV jaer lang, ende wert aldaer begraven int convent dat hi selver wilen eer hadde gefundeert ende gesticht. Ende als hi doot was ende begraven, vergaerden die capittelaers, ende coren weder in sijn [138v] stede, een eerwaerdich, wijs ende edel man, genoemt heere Andries, des graven zoen van Cuyck. Hi was een eerbaer, sachtmoedich, discreet ende vreedsamich man.

Hoe dat keizer Lotharius deze graaf de graafschappen van Oostbergen en Westbergen gaf.
Dat IIII kapittel.

Andries, de zoon van de graaf van Cuyk werd bisschop van Utrecht; toen de eerwaardige heer Godebald, bisschop van Utrecht, met ziekte bevangen werd en ging in het klooster te Oostbroek en nam daar aan de heilige religie en strenge orde van Sint Benedictus. En stierf aldaar in het jaar Ons Heren 1128 toen hij dat bisdom met grote eer in ruste en vrede had berecht 15 jaar lang en werd aldaar begraven in het convent dat hij zelf wijlen eerde gefundeerd en gesticht had. En toen hij dood was en begraven verzamelden de kapittelen en kozen weer in zijn [138v] plaats een eerwaardig, wijs en edele man, genoemd heer Andries, de zoon van de graaf van Cuyk. Hij was een eerbaar, zachtmoedig, discreet en vreedzame man.

Hoe ende wanneer tcloester van Marienwaert gesticht wert.
Dat V capittel.

Nu comen wi weder op grave Dirck van Hollant, die seere naerstich was om te wreken den doot sijns oudevaders grave Florijs, verslagen te Hemert van den grave van Cuyck, ende leyde hem bovenmaten subtile ende behendelicke lagen om Harman, des graven zoen van Cuyck, weder van live ter doot te brengen. Ende hier en mocht hem niements ofbrengen, noch niement en mocht daer tusscen spreken oft enige bestant maken. Ten lesten heeft dese eerwaerdige bisscop Andries, doer stadelicken vervolginge ende instancie desen viantscappe in handen gecregen, ende partien hebben hem submitteert ende tondergegeven alsulken segghen ende uutsprake als hi daer van doen soude; ende dat in aldusdaniger manieren, als dat grave Harman van Cuyck soude stichten een convent van der Premonstreyten oerden in Marienwaert, ende soude dat doteren ende versien mit goede sekere renten. Ende aldus so is dat cloester voerseit gefondeert ende gesticht van den grave voerseit in Marienwaert. Ende daer worden monicken ingheset van Laudunen, die daer onder die regel van der Premonstreyten ende discipline, God dagelixs souden bidden mit horen devoten gebeden voer die ziele van grave Florijs. In welcke convente die eerste abt is geweest Robrecht, des conincs neve van Engelant, een man van groter heilicheit ende disciplinen. Tot welcker eren ende reverencie dese coninc Henrick deerste van dyer namen sende IIII costelicke gaven, als een gulden kelck, seer costelic ornament der missen; een scoen paviment, daer dat sanctuarije in der kercken mede gevloert is; ende enen costelicken zaphiren stene.

Hoe en wanneer het klooster van Mariëngaarde gesticht werd.
Dat V kapittel.

Nu komen we weer op graaf Dirk van Holland die zeer vlijtig was om te wreken de dood van zijn grootvader graaf Floris verslagen te Hemert door de graaf van Cuijk en legde hem bovenmate subtiele en handige hinderlagen om Harman, de zoon van de graaf s graven zoen van Cuijk weer van leven ter dood te brengen. En hier mocht niemand hem van afbrengen, nog niemand mocht daartegen spreken of enige bestand maken. Tenslotte heeft deze eerwaardige bisschop Andries, door gestadige vervolging va en instanties deze vijandschap in handen gekregen en de partijen hebben zich onderwerpen en te onder gegeven al zulk zeggen en uitspraak zoals hij daar zou doen; en dat in al dusdanige manier als dat graaf Harman van Cuijk zou stichten een convent van de Premonstreit orde in Mariënwaard en zou dat begiftigen en voorzien met goede zekere renten. En aldus zo is dat klooster gefundeerd en gesticht van de graaf in Mariënwaard. En daar werden monniken ingezet van Laudun die daar onder de regel van de Premonstreit en discipline God dagelijks zouden bidden met hun devote gebeden voor de ziel van graaf Floris. In welke conventie de eerste abt is geweest Robrecht, de neef van de koning van Engeland, een man van grote heiligheid en discipline. Tot wiens eer en reverentie deze koning Hendrik de eerste van die naam zond 4 kostbare gaven als een gouden kelk, zeer kostbaar ornament der mis; een mooi plaveisel waar het sanctuaria in de kerk mee gevloerd is; en een kostbare saffieren steen.

Van der reformatie des cloesters van Egmondt.
Dat VI capittel.

In den jaer Ons Heren M C ende XXIX, als dat heerlicke convent ende cloester van Egmont int geestlick ende int waerlick sere gedissipeert, verstroeit ende vergaen was, ende die abt Anselijn voerseit dat cloestre voertan niet wel en mochte regeren, ende was dairto gebrocht dat hi als onwillich dat officie hadde resigneert ende overghegeven, heeft die Godlicke gracie den bisscop ingegeven, ende heeft sine ambassaten gesonnen an Petronelle, graefinne van Hollant, grave Dircs moeder, om dit convent te hulpe te comen, dattet bi lancheit van tijden mit allen niet en verghinge. Ende sonden eerbare notabele mannen an here Aernt, abt van Ghendt, om hem te willen senden enen monick uut sinen convent, die bequaem ware zielen te regeren ende uutwendelicke dingen te disponeren, ende datter vergaen was weder te repareren. Want daer weinich monicken in den convente van Egmont waren, overmits hoer oude ende vergangen quade levens willen. Die eerwaerdige abt heeft hierop raet ghenomen, ende heeft hem gesonnen een eerbaer man, genoemt here Wouter, dien hi daertoe kende bequaem ende oerber te wesen. Denwelcken die biscop Andries van Uutrecht geordineert ende ghewijt heeft op Onser Liever Vrouwen avont Geboerte te wesen die VIII abt van Egmont. Ende dese here Wouter siende ende merckende veel gebrecxs, en wist hem nergens te keren dan alleen tot God ende den heiligen confessoer Sinte Aelbrecht, doer wiens gratie ende gebeden hi alle dingen int gheestelick ende int waerlick mit goeder discretien ende voersichticheit heeft gedisponeert ende in goeder ordinancien gheset, als die kercke ende andere dingen betugen die hi heeft laten maken. Ende als hij VI jaren daer hadde geresideert ende dat convent eerlic in structuren ende tijmmeraetsen restaureert ende verbetert, quam daer die suffragaen oft wibisscop van Uutrecht, ende consacreede ende wijde int cloester een outaer in der eren der glorioser Maget Marien ende allen Maechden, ende noch een in der eren des eersten maertelaers Sinte Steven; Sinte Jeroen; Sinte Laurens; Sinte Vincent ende allen heiligen martelaren. Daerna heeft dese here Wouter, die abt, gecoft van Goeswijn Ludolfszoen van Adrichom een stucke hoylants van een roede, gelegen in Westbrueck, bi des [139r] sgraven hoeylant. Hi gaf oec mede Berwolt, der kercken van Egmondts advocaet oft voecht V ponden ende een marck voir een stucke lants leggende in Rijswijker Broec, betalende jaerlicx VIII pont. Op deser selver tijt quam van Poelgeest een genoemt Baernt, ende worde convers, ende offerde God ende Sint Aelbrecht voer sine ende sijnre ouders sielen sijn huys ende tlant daerbi leggende, gheldende tsjaers XI uncen. Een ridder, genoemt Willem, van der familie ende huysgesinne des graven Dircxs van Hollant, afterlatende die werlt, is tot Egmont monick geworden, ende heeft God ende Sinte Aelbrecht gheoffert ende gegeven ewich ende erflick III hele vierte ende een quartier weylants, legghende in Leyderdorp. Noch een hoeycamp boven Sigodessloch, als XXVI menschen op eenen dach ploegen mogen; ende een halve valginge van enen man. Noch sijn huys ende II hofsteden. Noch heeft dese abt vercoft enen ghenoemt Thyenout tlant in Oudendorpe, dat men nu ter tijt Huysdunen hiet, een pont tsjaers betalende, ende gaf daervoer LVI ponden, daer hi noch op leyde XXX ponden, ende coft dairom tlant geheten die Poel, dairt water omme loept, van des graven spijsdrager, genoemt Franck, ende sine broeders Alnoth ende Willem ende Ymme haer moeder. Totter selver poel hoert dat hoeylandt dat dese abt mede coft, also veel als XX luyden op enen dach ploeghen souden moghen.

Van de reformatie der klooster van Egmond.
Dat VI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1129 toen dat heerlijke convent en klooster van Egmond int geestelijke en in het wereldlijke zeer verkwist, verstrooid en vergaan was en abt Anselijn dat klooster voortaan niet goed mocht regeren en was daartoe gebracht dat hij als onwillig dat officie had neer gelegd en overgegeven en heeft de Goddelijke gratie de bisschop ingegeven en heeft zijn ambassadeurs gezonden aan Petronella, gravin van Holland en moeder van Dirk, om dit convent te hulp te komen dat het met lengte der tijden geheel te niet en verging. En zonden eerbare notabele mannen aan heer Arnold, abt van Gent om hen te willen zenden een monnik uit zijn convent die bekwaam was zielen te regeren en uitwendig dingen te beschikken en dat er vergaan was weer te repareren. Want er waren weinig monniken in het convent van Egmond vanwege hun oude en vergane kwade leven. De eerwaardige abt heeft hierop raad genomen en heeft hen gezonden een eerbare man, genoemd heer Wouter, die hij daartoe kende bekwaam en nut te wezen. Die bisschop Andries van Utrecht geordineerd en gewijd heeft op Onze Lieve Vrouwe avond Geboorte te wezen de 8^ste abt van Egmond. En deze heer Wouter zag en merkte veel gebrek en wist zich nergens te keren dan alleen tot God en de heilige belijder Sint Adelbertus door wiens gratie en gebeden hij alle dingen in het geestelijke en in het wereldlijke met goede discretie en voorzienigheid heeft beschikt en in goede ordinantie gezet zoals de kerk en andere dingen betuigen die hij heeft laten maken. En toen hij 6 jaren daar had geresideerd en dat convent fatsoenlijke in structuren en betimmering gerestaureerd en verbeterd had kwam daar de suffragaan of wijbisschop van Utrecht en consacreerde en wijdde in het klooster een altaar in de eer der glorieuze Maagd Maria en alle Maagden en nog een in de eer der eerste martelaar Sint Steven; Sint Jeroen; Sint Laurentius; Sint Vincent en alle heiligen martelaren. Daarna heeft deze heer en bat Wouter gekocht van Goeswijn Ludolfszoon van Adrichem een stuk hooiland van een roede gelegen in Westbroek bij het hooiland van de graaf hooi eiland. Hij gaf ook mede Berwolt, de advocaat van de kerk van Egmond of voogd, 5ponden en een mark voor een stuk land gelegen in Rijswijk Broek en betaalde jaarlijks 8 pond. Op dezelfde tijd kwam van Poelgeest een genoemd Arnold en werd convers en offerde God en Sint Adelbert voor zijn en zijn ouders zielen zijn huis en het land dar daarbij lag en gold per jaar 11 ons. Een ridder, genoemd Willem, van de familie en huisgezin van graaf Dirk van Holland, liet achter de wereld en is te Egmond monnik geworden en heeft God en Sint Adelbertus geofferd en gegeven eeuwig en erfelijk 3 hele vierden en een kwart eiland dat lag in Leiderdorp.,nog een hooikamp boven Sigodessloch als 26 mensen op een dag ploegen mogen; en een half bouwland van een man, nog zijn huis en 2 hofsteden, nog heeft deze abt verkocht aan een genoemd Thyenout het land in Oudendorp dat men nu ter tijd Huisduinen heet en betaalde een pond per jaar en gaf daarvoor 41 ponden waar hij nog op legde 30 ponden en kocht daarom het land geheten de Poel waar het water omloopt van de spijsdrager van de graaf, genoemd Frank en zijn broeders Alnoth en Willem en Ymme hun moeder. Tot datzelfde poel behoort dat hooiland dat deze bt mede kocht, alzo veel als 20 lieden op een dag zouden mogen ploegen.

Hoe dat Petronelle, dye graefinne, dat cloester tot Reysburch stichte ende hoe si starf.
Dat VII capittel.

Dese eerbare ende doechtsamige vrouwe Petronelle, grave Dircxs moeder van Hollant, heeft totter eren Goeds, sijnre liever Moeder ende des heyligen martelaers Sinte Laurens, tot salicheit hore sielen, gefondeert ende gesticht opten gront haers casteels dat Reynsburch gheheten was, een schoen costelic cloester van nonnen van Sinte Benedictus oerde, ende doteerde ende begaefde dat mit vele costelicke renten ende goeden. Ende als sy vele goede wercken in hoer leven hadde ghedaen, is si salichlijck in den Here ghestorven, int jaer Ons Heren duysent hondert ende XLIIII, op dye thiende kalende van junio, ende werdt met grooter feeste ende mit betamelicker uutvaert van grave Dirck, haren soen, int voerseyde cloester begraven.

Hoe dat de gravin Petronella dat klooster te Rijnsburg stichtte en hoe ze stierf.
Dat VII kapittel.

Deze eerbare en deugdzame vrouwe Petronelle, de moeder van graaf Dirk van Holland, heeft tot de eer Gods, zijn lieve Moeder en de heilige martelaar Sint Laurentius tot zaligheid van hun zielen gefundeerd en gesticht op de grond van haar kasteel dat Rijnsburg geheten was een mooi kostbaar klooster van nonnen van Sint Benedictus orde en doteerde en begiftigde dat met vele kostbare renten en goederen. En toen ze vele goede werken in haar leven had gedaan is ze zalig in de Heer gestorven in het jaar Ons Heren 1154 op de tiende dag van juni en werd met groot feest en met betamelijke uitvaart van haar zo graaf Dirk in dat klooster begraven.

Van die rebelheyt der Vriesen tegen grave Dirck.
Dat VIII capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XXXII begonnen die Vriesen te rebelleren tegen desen Dirc, grave van Hollant, waerom dat hi den tijt waernam, ende reysde mit swaer volc in Vrieslant in den winter, doe tlant overal mitten yse overbrugget ende beleyt was, daer hem die Vriesen harde manlicken mit pyken, kusen ende swijnspeten tegens quamen, ende vochten II striden op enen dach. Mer grave Dirck ende sijn heren ghingen int einde te boven, want die Vriesen worden voervluchtich, ende daer worter also veel verslagen, dat mer gheen ghetal of en vint bescreven. Ende die grave is mit sijn ridderscap na der zege ende victorie voerseyt wederghekeert in Hollant mit enen ontallicken roef ende vele ghevangens. Dese grave Dirck hadde enen broeder ghenoemt Swarte Florijs, seer hoemoedich ende stout, die bi quaden raet van sommige heren ende steden in Hollant sine [139v] broeders hulde ende vrientscap verloerende, versette hem tegens dese grave Dirck sinen broeder, also dat hi Hollandt rumen moste. Ende toech in West-Vrieslant, dair hem die Vriesen mitten Kenemers bivielen teghens sijn broeder, want hij se onmatelic mit scattinge belaste. Ende quamen ghesamender hant, ende verbranden Alcmaer mitter kercke. Ende dit oerloge stont een jaer lang. Ende togen mit desen Florijs mit heercracht ende met al Kermerlant, ende verwoesten alle tlant, ende verbranden alle die oude sloten ende castelen den grave van Hollant toebehorende, tot Haerlem toe. Mer tegens die nacht togen si wederom na Vrieslant. Grave Dirck dit vereyschende, versaemde haestelic een menichte van volc, ende overviel snellicken denghenen die mitten Vriesen teghens hem toegheleyt hadden, ende nam van hen na sijns selfs wille ghysele ende onderpant. Die keyser Lotharijs, haer beyder oem, dit vernemende van deser twedracht tusschen sijn suster kinderen, sende in Hollandt een sijnre princen om den tween ghebroederen, sinen neven, te versoenen.

Van de rebellie der Friezen tegen graaf Dirk.
Dat VIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1132 begonnen de Friezen te rebelleren tegen deze graaf Dirk van Holland, waarom dat hij den tijd waarnam en trok met zwaar volk in Friesland in de winter toen het land overal met ijs overbrugd en belegd was waar hem de Friezen erg mannelijke met pieken, knotsen en zwijnspiezen tegen kwamen en vochten 2 strijden op een dag. Maar graaf Dirk en zijn heren gingen in het einde te boven, want de Friezen begonnen te vluchten en daar werden er alzo veel verslagen dat men er gen getal van vindt beschreven. En de graaf is met zijn ridderschap na de zege en victorie teruggekeerd in Holland met een ontelbare roof en vele gevangenen. Deze graaf Dirk had een broeder genoemd Zwarte Floris, zeer hoogmoedig en dapper die bij kwade raad van sommige heren en steden in Holland zijn [139v] broeders hulde en vriendschap verloor en zette zich tegens zijn broeder graaf Dirk alzo dat hij Holland ruimen moest. En trok in West-Friesland waar hem de Friezen met de Kennemers bijvielen tegen zijn broeder, want hij ze belastte ze onmatig met schatting. En kwamen gezamenlijk en verbranden Alkmaar met de kerk. En deze oorlog stond een jaar lang. En trokken deze Floris met legermacht en met al Kennemerland en verwoesten al het land en verbrandden alle oude burchten en kastelen die aan de graaf van Holland toebehorende tot Haarlem toe. Maar tegen de nacht trokken ze wederom naar Friesland. Graaf Dirk hoorde dit en verzamelde haastig een menigte van volk en overviel snel diegene die met de Friezen tegen aan toegelegd hadden en nam van hen naar zijn eigen wil gijzelaars en onderpand. De keizer Lotharius, hun beide oom, vernam deze tweedracht tussen de kinderen van zijn zuster en zond in Holland een van zijn prinsen om de twee gebroeders te verzoenen.

Hoe dat dese Swarte Florijs doot gheslagen wert.
Dat IX capittel.

Doe dit aldus volbracht ende dese twedracht gheleyt was, begonde Florijs die Swart eenen anderen, nyeuwen gescheel ende gekijf, daer hi onlancxs om doot geslagen wert. Want Govert van Arlisberch ende Harman van Cuyck, twe vermairde graven ende lieve gebroederen, hadden enen nichte, Heylwijck genoemt, die Arent van Rochem bi Alijt, haer beyder suster, hadde gewonnen; welcke joncfrou Harman, grave Van Cuyck hoer oem, nam in sijnre hoeden na hoerre ouders doot. Die dienres van deser joncfrouwen anmerckende die grote vromicheyt van Florijs dye Swarte voerseyt, wouden hem gheven dese joncfrouwe tot enen gheechten wive. Mer Govert ende Harman, hoer omen, mitten here Andries van Cuyck, biscop van Uutrecht, en wouden dat niet gehengen, ende wederstonden Florijs hierin mit alle sinen hulpers. Mer dye van Uutrecht, uut vrese des keysers van Romen, Lotharijs, ende oeck uut lyefde des graven Dircxs van Hollant, ontfinghen si Florijs dye Swarte, ende gaven hem in der stat eenen vryen inganck ende uutganck, na sijn selfs wille; ende deden hem oec mede bystant ende hulpe tot vele tiden. Alsoe dat dese Florijs verbrande int Sticht van Uutrecht dat dorp Lexmonde, tot spijt ende versmadenis des biscops Andries van Uutrecht. Doe dit aldus geschiet was, dochte Harman van Cuyck mit heymelijcker lagen desen Florijs te vangen, want hi hem openbaerlic niet wederstaen en mochte. Wairom dat hi hem lagen leyde buten dye muren van Uutrecht, ende verhude aldair zijn volc, daert heimelic was. Des smorgens vroe in der dageraet quam Florijs heerlicken uuter stat mit X jongelingen, valkenaers, riden, ende viel onverhoets onder den lagen ende in den handen sijnre vianden. Dit siende, stack hi sijn paert mit spoeren, ende gaf hem ruym den thome, kerende hem ter stat waert. Mer hi storte neder mitten paerde tot absteden, ende sine vianden vervolchden hem snellicken, ende sloegen hem daer doot mit groten nyde ende wreetheit.

Hoe dat deze Zwarte Floris doodgeslagen werd.
Dat IX kapittel.

Toen dit aldus volbracht en deze tweedracht gelegd was begon Zwarte Floris een ander, nieuw geschil en gekijf waarom hij gauw doodgeslagen werd. Want Godfried van Arlisberch en Harman van Cuijk, twee vermaarde graven en lieve gebroeders, hadden een nicht, Heylwijck genoemd, die Arent van Rochem bij Adela, hun beide zuster, had gewonnen; welke jonkvrouw Harman, haar oom, graaf van Cuijk, nam in zijn hoeden na de dood van haar ouders. De dienaars van deze jonkvrouw merkten de grote dapperheid van Floris de Zwarte en wilden hem geven deze jonkvrouw tot een gehuwd wijf. Maar Godfried en Harman, met de heer Andries van Cuijk, bisschop van Utrecht, wilden dat niet toestaan en weerstonden Floris hierin met al zijn helpers. Maar die van Utrecht, uit vrees van de keizer van Rome, Lotharius, en ook uit liefde van graaf Dirk van Holland ontvingen ze Floris de Zwarte en gaven hem in de stad een vrije ingang en uitgang naar zijn wil; en deden hem ook mede bijstand en hulp in vele tijden. Alzo dat deze Floris verbrandde in het Sticht van Utrecht dat dorp Lexmond, tot spijt en smaad van bisschop Andries van Utrecht. Toen dit aldus geschied was docht Harman van Cuijk met heimelijke hinderlagen deze Floris te vangen, want hij mocht hem openbaar niet weerstaan. Waarom dat hij hem hinderlagen legde buiten de muren van Utrecht en verborg daar al zijn volk waar het heimelijk was. ճ Morgens vroeg in de dageraad kwam Floris heerlijk uit de stad met 10 jongelingen, valkeniers, rijden en viel onverhoeds in de hinderlaag en in de handen van zijn vijanden. Dit zag ij en stak zijn paard met sporen en gaf het ruim de toom en keerde zich ter stad waart. Maar hij stortte neer met het paard te Abstede en zijn vijanden vervolgden hem snel en sloegen hem daar dood met grote nijd en wreedheid.

Hoe dat desen doot van Swarte Florijs gewroken wert.
Dat X capittel.

Lotharijs, die keiser, vernemende zijns neven ellendighen doot, heeft mitter sentencien sijnre princen rechtlijc pryveert ende beroeft Harman van Cuyck van sijnre digniteyt, ende sinen name benomen dye tot dier tijt toe over al een graef genoemt was. Noch hierenboven is graef Dirc, sijn broeder, mit gewapender hant gecomen in den lande van Cuyck, ende warp om alle die sloten, ende verbrande alle die dorpen, ende verwoeste ende verbrandet hele lant, ende verdreef Harman ende den biscop uuten lande. Mer na keiser Lotarijs doot, is Harman van Cuyck wedergecomen in graef Dircs gracie, doende hem hulde ende eedt ende manscap, ende die biscop is weder gerestitueert op sine biscoplike zetel. Onder dit geselscap, dair dese Florijs geslagen wert, was mede een ridder genoemt here Fulcolt van Barne. Dese wert tot eenre tijt sere vervolcht van grave Dircxs dienres, ende is met sijn paert over die Mase geswommen, niet sonder mirakel ende gracie Goeds. Waerom dat hi tot dancberheit ende tot eenre zoenen stichte van sijn slot [140r] Arne gelegen bi Hoesden een cloester van der Premonstreyten, dye gehaelt worden uuten cloester van Marienwaert.

Hoe dat deze dood van de Zwarte Floris gewroken werd.
Dat X kapittel.

Lotharius, de keizer, vernam de ellendigheid van zijn neef dood en heeft met vonnis zijn prinsenrecht en beroofde Harman van Cuijk van zijn waardigheid en benam zijn naam die tot die tijd toe overal graaf genoemd was. Nog hierboven is zijn broeder graaf Dirk met gewapenderhand gekomen in het land van Cuijk en wierp om alle burchten en verbrandde alle dorpen en verwoestte en verbrandde het hele land en verdreef Harman en de bisschop uit het land. Maar na de dood van keizer Lotharius is Harman van Cuijk weergekomen in de gratie van graaf Dirk en deed hem hulde en eed en manschap en de bisschop is weer gerestitueerd op zijn bisschoppelijke zetel. Onder dit gezelschap daar deze Floris geslagen werd was mede een ridder genoemd heer Fulcolt van Barne. Deze werd een tijd zeer vervolgd van de dienaars van graaf Dirk en is met zijn paard over de Maas gezwommen, niet zonder mirakel en gratie Gods. Waarom dat hij tot dankbaarheid en tot verzoening stichtte van zijn slot [140r] Arne gelegen bij Heusden een klooster van de Premonstreit die gehaald werden uit het klooster Marienwaarde.

Hoe dat biscop Andries oflivich worde.
Dat XI capittel.

Omtrent dese tijt versette biscop Andries van Uutrecht XII priesteren des kercs van Staveren om hore verdiensten ende quaden regiments ende levens willen, ende brocht daer weder in broeders uuten convente van Oestbroeck van Sinte Benedictus oerde. Dese biscop Andries verwerf van keiser Coenraet die III die confirmacie ende vernieuwinge der ghiften ende donatien der graefscappe van Oestergoe ende Westergoe, tegen der ghiften ende confirmacie die sijn voersaet keiser Lotharijs den graven van Hollant hadde gegeven van derselver graefscappen. Ende als biscop Andries dat bisdom van Uutrecht eerlick hadde berecht X jaer lang, starf hi op die IX. kalende van julio in den jare Ons Heren M C ende XXXVIII, ende werdt tot Uutrecht in der Domkercke mit groter eren begraven bi sine voersaten.

Hoe dat bisschop Andries stierf.
Dat XI kapittel.

Omtrent deze tijd verzette bisschop Andries van Utrecht 12 priesters van de kerk van Stavoren vanwege hun verdiensten en kwade regiment en leven en bracht daar weer in broeders uit het convent van Oostbroek van Sint Benedictus orde. Deze bisschop Andries verwerf van keizer Koenraad de 3^de de bevestiging en vernieuwing der giften en donaties der graafschappen van Oostwoud en Hoogwoud tegen de giften en bevestiging van zijn voorganger die keizer Lotharius de graven van Holland had gegeven van die graafschappen. En toen bisschop Andries dat bisdom van Utrecht fatsoenlijk 10 jaar lang had berecht stierf hij op de 9^de dag van juli in het jaar Ons Heren 1138 en werd te Utrecht in de Domkerk met grote eer begraven bij zijn voorzaten.

Van here Herbert, die XXVI biscop tUytrecht.
Dat XII capittel.

Herbert van Beron, gheboren uut Vrieslant, wert na bisscop Andriesՠdoot gecoren die XXVI. biscop van Uutrecht. Hi was een naerstich ende volstandich man in der geestlicker discipline. Hi was tot Romen gereyst om nootlicke saken, ende als hij wederom quam, vant hi grote discoort ende tweedracht in Drenthenlant. Want die burgers van Groeningen onderlinge tegens malcander vochten ende stormden, ende bevesten Sinte Walburgen Kercke mit groten wijckhusen, oft een casteel geweest hadde; ende stormden daeruut ende daeran mit scutten ende mit slingeren. Ende om dese onrust quam die biscop sonder merren tot Groeningen, ende wan dese misdadige luyden van der kercke, die hi daertoe brochte ende hem sweren mosten van den Goedshuyse niet meer te maken een vechthuys, noch een oerloechhuys, ende dat si die stadt niet ommuren en souden. Mer dese bisscop, die hadde II broeders, die hi begeerde groot te maken (tot groter schade ende afterdele des bisdoms) ende gaf den enen broeder genoemt Lijfrijt van den bisdom te lene te houden dat burchgraefscap van Groeningen, ende den anderen dat casteleinscap van der stede ende burch van Koeverden, want daer te voren plagen dye biscoppen of hoer maerscalcken die heerlicheden selver te berechten, dat hem nyemant hinder noch moyenisse en dede.

Van heer Herbert, de 26^ste bisschop te Utrecht.
Dat XII kapittel.

Herbert van Bierum, geboren uit Friesland, werd na bisschop Andries dood gekozen als 26^ste bisschop van Utrecht. Hij was een vlijtig en standvastig man in de geestelijker discipline. Hij was tot Rome gereisd om noodzakelijke zaken en toen hij wederom kwam vond hij grote twist en tweedracht in Drenthe land. Want de burgers van Groningen onderling tegen elkaar vochten en stormden en bevestigden Sint Walburga Kerk met grote strijdhuizen alsof het een kasteel geweest was; en stormden daaruit en daaraan met schutters en met slingers. En om deze onrust kwam die bisschop zonder dralen tot Groningen en won deze misdadige lieden van de kerk die hij daartoe bracht en hem zweren moesten van het Godshuis niet meer te maken een vechthuis, nog een oorlogshuis en dat ze de stad niet ommuren zouden. Maar deze bisschop die had 2 broeders die hij begeerde groot te maken (tot grote schade en nadeel van het bisdom) en gaf de ene broeder genoemd Lijfrijt van het bisdom te leen te houden dat burchtgraafschap van Groningen en de andere dat kastelein schap van de stad en burcht van Coevorden, want daar tevoren plagen de bisschoppen of hun maarschalken de heerlijkheden zelf te berechten zo dat hen niemand hinder nog vermoeienis deed.

Hoe dat grave Otte van Benthem, palensgrave, gevangen wert.
Dat XIII capittel.

Op dese selve tijt meende grave Otte van Benthem Ottenzoen van Rymmeggem, palensgrave opten Rijn, der graefinne van Hollandt Zophien broeder, deser graef Dircxs suster man, die Twenten te verwoesten; ende nyemant en dorst hem van des biscops wegen wederstaen. Ende die biscop heeft vergadert een cleyn menichte van ridderen te voet ende te paerde, daer die cappetein ende hooftman of was Huge Butterman, here van Butterslot, van Botlant ende van Spijck, ende heeft hem van des biscops wegen vromelic tegen gestreden, ende heefter vele van des graven volc verslegen; ende grave Otte van Beyle bleef dair mede doot, mit veel vromer mannen ende knechten, ende grave Otte van Benthem wert gevangen ende tUytrecht gebrocht, ende wert daer in een eerlicke ende hoessche vanghenisse gheset.

Hoe dat graaf Otto van Bentheim, paltsgraaf, gevangen werd.
Dat XIII kapittel.

Op dezelfde tijd meende graaf Otto van Bentheim, de zoon van Otto van Rimmeggen, paltsgraaf op de Rijn en broeder van gravin Sophia van Holland en de man van Graaf Dirk zijn zuster, Twente te verwoesten; en niemand durfde hem vanwege de bisschop weerstaan. En die bisschop heeft verzameld een kleine menigte van ridders te voet en te paard waar de kapitein en hoofdman van was Hugo Butterman, heer van Butterslot, van Bohet land en van Spijk en heeft zich vanwege de bisschop dapper tegen gestreden en heeft er vele van het graven volk verslagen; en graaf Otto van Beilen bleef daar mede dood met veel dappere mannen en knechten en graaf Otto van Bentheim werd gevangen en te Utrecht gebracht en werd daar in een fatsoenlijke en heuse gevangenis gezet.

Hoe grave Dirck van Hollant die stat van Uutrecht beleyde.
Dat XIIII capittel.

Dit verhorende grave Dirck, dat sijn lieve swager, zijn wijfs broeder, ghevangen, ende sijn volc van den biscop verslagen was, versamede hi alle zijn macht, ende beleide seer swaerlic die stat van Uutrecht al om, met tenten ende pauweljonen, ende dede sijn magenen oprechten om die stat te vernyelen, verwoesten ende te verbranden. Ende siet: doe alle dye gryselicke instrumenten tot verderfnisse des stats bereyt waren van grave Dirck voerseyt, die biscop, die gheen macht en hadde den grave te wederstaen, dochte als een ghoet harder sijn lijf ende sijn siel voer sijn schapen vromelick te setten, ende sine stadt vryen van den harden aenstaende storm. Waerom hij te samen dede comen sijn ecclesie mittet ghemeen volck, ende doende tot hem allen een schoen vuerich [140v] sermoen ende gebiedende een yegelic opten ban ende sijn lijf, dat si uuter stat binnen dyen dage nyet gaen en souden, mer souden opter muren staen om haer stat te bescermen. Hierna dede de bisscop sine geestelike wapenen an, ende ghinc ter poorten uut, met crucen ende vanen, gevende hemselven ende die mit hem waren willichliken totter aenstaende martelie. Hiermede ghingen si uuter stat, elc na zijn grade ende staet, in witten, ende die biscop mit sijn ornamenten, hebbende in zijn hant dat boec daer hi den grave mit sine medehulpers mede vermaledien woude. Die Hollanders menende dat die bisscop uutquam om hemluyden te bevechten, bereyden hem snellicken int harnas, ende stelden hem in ordinancie mit ontwonden bannieren, ende ghingen des biscops heer vromelic tegemoet. Nakende naerre, sagen si den biscop mit der ecclesie sonder wapenen, mer meer vrede ende soen begerende dan te striden; waerom dat si hem sere verwonderden van des biscops stantaftighen ghemoede, ende onthilden haer handen van alle bloetstortinghe. Grave Dirck, edel van geboerten, mer noch veel edelre van goede zeden, dit merckende, quam tot hemselven, ende versuchte swaerlick van sijn quade voernemen; ende werp sijn helm ende schilt van hem, ende viel ter aerden, bloetshoeft, ongescoeyt, begerende gracie ende genade van sine quaetwillicheit; ende dat ymmer die biscop dye Blixem des Bans op hem niet werpen en wilde. Die biscop anmerckende des graves penitencie ende leetwesen, nam hem lieflic op van der aerden met een cusse des vredes, ende sijn voertan altijt vrienden gebleven. Ende die biscop relaxeerde ende verloste Otte, den palensgrave, uut den prysoen, doer liefte des graves van Hollant. Mer Otte voerseit gaf tot dancberheit Sinte Martijn sijn slot tot Benthem, ende ontfinct weder te lene van den biscop van Uutrecht ende sine nacomelingers.

Hoe graaf Dirk van Holland de stad Utrecht belegerde.
Dat XIIII kapittel.

Dit hoorde graaf Dirk dat zijn lieve zwager gevangen en zijn volk van de bisschop verslagen was, en verzamelde al zijn macht en belegerde zwaar de stad Utrecht alom met tenten en paviljoenen en liet zijn werptuigen oprichten om de stad te vernielen, verwoesten en te verbranden. En ziet: toen alle afgrijselijke instrumenten tot bederf van de stad bereid waren van graaf Dirk, die bisschop die geen macht had de graat te weerstaan, dacht als een goede herder zijn lijf en zijn ziel voor zijn schapen dapper te zetten en zijn stad bevrijden van de harde aanstaande storm. Waarom hij tezamen liet komen zijn kerkgemeenschap met het gewone volk en deed tot hen allen een mooie vurige [140v] preek en gebood iedereen op de ban en zijn lijf dat ze uit de stad binnen die dagen niet zouden gaar, mar op de muren zouden staan om hun stad te beschermen. Hierna deed de bisschop zijn geestelijke wapens aan en ging de poort uit met kruisen en vanen en gaf zichzelf en die met hem waren gewillig tot de aanstaande marteling. Hiermede gingen ze uit de stad en elk naar zijn graad en staat in het wit en de bisschop met zijn ornamenten en hand in zijn hand het boek daar hij de graaf met zijn medehelpers mede vermaledijen wilde. De Hollanders dachten dat de bisschop uitkwam om hen te bevechten en bereiden zich snel in het harnas en stelden zich in ordinantie met ontwonden banieren en gingen het leger van de bisschop dapper tegemoet. Toen ze dichterbij kwamen zagen ze de bisschop met de kerkgemeenschap zonder wapens, maar die meer vrede en verzoening begeerden dan te strijden; waarom dat ze zich zeer verwonderden van het standvastige gemoed van de bisschop en onthielden hun handen van bloedstorting. Graaf Dirk, edel van geboorte, maar nog veel edeler van goede zeden merkte dikt en kwam tot zichzelf en zuchtte zwaar van zijn kwade voornemen; en wierp zijn helm en schild van hem en viel ter aarde, blootshoofds, ongeschoeid en begeerde gratie en genade van zijn kwaadwilligheid; en dat immer de bisschop de Bliksem van de Ban op hem niet werpen wilde. De bisschop merkte de penitentie en leedwezen van de graaf en nam hem lieflijk op van de aarde met een vredeskus en zijn voortaan altijd vrienden gebleven. En de bisschop relaxeerde en verloste de paltsgraaf Otto ui de gevangenis door liefde van de graaf van Holland. Maar Otto gaf tot dankbaarheid Sint Martinus zijn slot te Bentheim en ontving het weer te leen van de bisschop van Utrecht en zijn nakomelingen.

Hoe dese grave Otte verslagen worde van sine vianden.
Dat XV capittel

Een luttel tijts hierna worde dese grave Otte van Benthem, dye een scoen heerlic jonc man was, jammerlic verslagen van grave Harman van Staelwijck. Ende na zijnre doot is Otte van Hollant, zijnre suster Zophie, graefinne van Hollant, ende deser grave Dircs zijn anderde soen, van rechter besterfnissen wegen geworden grave van Benthem, want Florijs, zijn outste soen, verwachtende was die graefscap van Hollant. Waerom dese Otte gemaect worde grave van Benthem, na zijn oems doot, grave Otte voerseit.

Hoe deze graaf Otto verslagen werd van zijn vijanden.
Dat XV kapittel

Een tijdje later werd deze graaf Otto van Bentheim die een mooie heerlijke jonge man was droevig verslagen van graaf Harman van Staalwijk. En na zijn dood is Otto van Holland, de zoon van zijn zuster Sophie en gravin van Holland en de tweede zoon van graaf Dirk, van recht versterven graaf van Bentheim geworden want Floris, zijn oudste zoon, verwachtte het graafschap van Holland. Waarom deze Otto graaf gemaakt werd van Bentheim na de dodo van zijn oom graaf Otto.

Hoe grave Dirc pelgrimagie reysde ten Heyligen Lande, ende hoe hi verwerf den II cloesteren van Egmont ende Reynsburch exempt te wesen ende te staen alleen onder den stoele van Romen.
Dat XVI capittel.

Hierna, int jaer Ons Heren M C ende XXXVIII, reisde dese grave Dirc als pelgrom int Heilige Lant tot Jherusalem; ende des anderen jaers quam hi weder doir Ytalien, ende ginc persoenlic totten [141r] paeus Innocentius die Twede, hem overgevende in der bescermenisse des stoels van Romen zonder middel II cloesteren, in Hollant gelegen, als Egmont ende Rynsburch, mit alle hoer goeden onder enen jaerlixen kenpenninc, te weten IIII Engelsce scellingen, ter eren van Sinte Peter, prinche der apostelen, die sine ouderen van nijewes fondeert ende ghesticht hadden ende mit grote goeden ende sekere renten doteert ende begaeft hadden. Die paeus Innocentius voerseit heeft dese eerwaerdige cloesteren alsdoe ontfangen onder sijnre protectien ende bescermenissen, mit alle haer goeden die si nu hebben oft namaels crigen mogen, tot een eigendom des kercks van Romen, ende heeft die gestarct mit een speciale privilegie des vrijheits ende exemptie, sprekende aldus:

Innocentius, biscop, knecht der knechten Gods, sinen lieven soen Wouter, abt van Egmont, ende sinen nacomelingen, die regelicken na hem geset worden. Een edel man Dirc, grave van Hollant, doe hi tot Hierusalem voer, quam voer ons raetsvragende, sodat wi alrehande sprake mit hem hadden van der beteringe zijnre zeden ende van den staet sijns levens. Dieselve hoge man, beide van sijn selfs wegen ende van zijnre moeder wegen, vrouwe Petronelle, graefinne van Hollant, droech op ende gaf mit eigelicken rechte in gerechter devocien ende geware caritate Sinte Peter, den Prince der Apostelen, dat Godshuys van Egmonde, ende dat cloester tot Rijnsburch. Ende wi, diet sonderlinge toebehoert te bescermen dat recht desselven Sloteldragers van hemelrijck, ontfangen die voerscreven eerlike cloesters ten vrien eighen onder bescermenisse der Heyligher Kercken van Romen. Ende wi maken vast die voernoemde cloesters mit allen dat hen toebehoert bi der hulpen des tegenwoerdigen brieves, ende setten so wat besittinge ende so wat goeden, soe in kercken, soe in thienden, so in landen, soe in wijngaerden, soe in water, in bosschen, in weiden of anders in enigen manieren, die dese voerscreven cloesters tot deser tijt hebben of besitten, of hierna van verlijnge der biscoppen, of giften der coningen of der princen, of van offerhanden der geloviger luden of in anderen rechten manieren, bi der gracie Gods mogen vercrigen, die moeten vast ende altoes ongequest bliven. Hierom setten wijt dat geen mensch georloft en si die voernoemde cloesters vermetelic te verstoren, of haer besittinge hen of te halen, oft dat hen ofgehaelt is te houden of te verminderen, of mit enigerhande moyenissen hen te beswaren, mer alle dingen sullen geheel bliven tot gebrukinge ende behoef der cloesteren, om wiens onderhoudinge die verleent ende gegeven zijn. Ende totter kennisse dat dese selve cloesters Sinte Peters recht toebehoren, soe salstu heere Wouter, abt, ende dine nacomelingen, IIII scellingen Engelscher munten ons ende onsen nacomelingen onder enen naem van enen thijns elkes jaers betalen. Waer oec enich persoen geestelic of waerlick, die hem vermaten te doen, wetens zijns, tegen dat desen brief inhout, ende anderwerf ende derdewerf vermaent worde, ist sake dat hi hem dan niet en betert van sijnre misdaet, dien maken wi vreemt van den Heyligen Lichaem ende van den Bloede ons Heren Jhesum Christi, ende hi moet leggen onder die nauwe wrake ons Heren in den uutersten domsdach. Mer vrede ons Heren Jhesum Christi moet zijn hen allen, die den voernoemde cloesters haer recht houden, soedat si hier vrucht moeten ontfaen van horen goeden wercken, ende voer den strengen Rechter loen des ewigen vrede moeten vinden. Gegeven int jaer Ons Heren M C XXXIX, int XI jaer ons paeusdoms. Ende die biscop Herbert van Uutrecht, die deser privilegien een executoer ende vervolger was, quam daerna in den jare Ons Heren M C ende XLIII tot Egmont, ende dede daer publiceren ende openbaerlick lesen in der selver kercken die privilegien die die paeus den cloesteren ghegeven hadde; ende alsoe veel als in hem was, heeft hi die ghestarct mit sinen open brieven. Ende die biscop, daer wesende, heeft die kercke gheconsacreert ende ghewijt in der eren Onser Liever Vrouwen ende der Apostelen Sinte Pieter ende Sinte Pouwels ende Sinte Bartelmees, ende des heylighen confessoers Sinte Aelbrecht, mit dat Hoghe Outaer, ende een an die zuytsijde van der kercken; in tegenwoerdicheit grave Dircxs van Hollant ende vrouwe Zophie, sijnre huysvrouwe, ende vele edelen, ridderen, heren ende sciltknechten. [141v]

Item in den jare Ons Heren M C ende XL starf here Jan van den tiden, die III C ende LXI jaer out was; ende hadde gheweest des groten coninc Kaerls van Vrancrijc ende keiser van Romen sijn wapentuer ende dienre.

Hoe graaf Dirk pelgrimage deed te Heilige Land en hoe hij verwierf de 2 kloosters van Egmond en Rijnsburg voorbeeld te wezen en te staan alleen onder de stoel van Rome.
Dat XVI kapittel.

Hierna in het jaar Ons Heren 1138 reisde deze graaf Dirk als een pelgrim in het Heilige Land tot Jeruzalem; en het volgende jaar kwam hij weer door Italië en ging persoonlijk tot [141r] paus Innocentius de Tweede en gaf zich over in de bescherming van de stoel van Rome zonder middel 2 kloosters in Holland gelegen als Egmond en Rijnsburg met al hun goederen onder een jaarlijkse kenpenning, te weten 4 Engelse schellingen ter eren van Sint Petrus, prins der apostelen, die zijn ouders opnieuw gefundeerd en gesticht en met grote goederen en zekere renten doteert en begiftigd hadden. De paus Innocentius heeft deze eerwaardige kloosters alstoen ontvangen onder zijn protectie en bescherming met al hun goederen die ze nu hebben of later krijgen mogen tot een eigendom der kerk van Rome en heeft die versterkt met een speciaal privilegie der vrijheid en ontheffing en sprak aldus:

Innocentius, bisschop, knecht der knechten Gods, zijn lieven zoon Wouter, abt van Egmond, en zijn nakomelingen die regulier na hem gezet worden. Een edele man Dirk, graaf van Holland, toen hij tot Jeruzalem voer kwam voer ons raad vragen zodat we allerhande woorden met hem hadden van de verbetering van zijn zeden en van de staat van zijn leven. Dezelfde hoge man, beide vanwege hem zelf en zijn moeder, vrouwe Petronella, gravin van Holland, droeg op en gaf met eigenlijke recht in gerechte devotie en ware liefdadigheid Sint Petrus, de Prins der Apostelen, dat Godshuis van Egmond en dat klooster te Rijnsburg. En wij die het bijzonder toebehoort te beschermen dat recht van die Sleuteldrager van hemelrijk ontvangen die eerlijke kloosters tot vrij eigen onder bescherming der Heiliger Kerk van Rome. En we maken vast die kloosters met alles dat het toebehoort bij de hulp van de tegenwoordige broed en zetten zo wat bezitting en zo wat goederen, zo in kerken, zo in tienden, zo in landen, zo in wijngaarden, zo in water, in bossen, in weiden of anders in enige manieren die deze kloosters tot deze tijd hebben of bezitten, of hierna van verlenen der bisschoppen of giften der koningen of prinsen of van offerhanden der gelovige lieden of in andere rechte manieren bij de gratie Gods mogen verkrijgen, die moeten vast en altijd zonder kwetsing blijven. Hierom zetten wij het dat geen men geoorloofd is die kloosters vermetel te verstoren of haar bezittingen hen af te halen of dat het hen afgehaald is te houden of te verminderen of met enigerhande vermoeienis het te bezwaren, maar alle dingen zullen geheel blijven tot gebruik en behoefte der kloosters om wiens onderhoud die verleend en gegeven zijn. En tot kennis dat die kloosters Sint Petrus recht toebehoren zo zal u heer Wouter, abt, en uw nakomelingen 4 schellingen Engelse munten ons en onze nakomelingen onder een naam van een cijns elk jaar betalen. Was ook enig persoon, geestelijk of wereldlijk, die zich vermat te doen weet te zijn tegen dat deze brief inhoudt en andermaal en derde maal vermaand wordt en is het zaak dat hij zich dan iet verbetert van zijn misdaad die maken we vreemd van het Heilige Lichaam en van het Bloede onze Heer Jezus Christus en hij moet liggen onder de nauwe wraak van onze Heer in de uiterste doemsdag. Maar vrede onze Heer Jezus Christus moet hen allen zijn die de kloosters hun recht houden zodat ze hier vrucht moeten ontvangen van hun goede werken en voor de strenge Rechter loon des eeuwige vrede moeten vinden. Gegeven in het jaar Ons Heren 1139 in het 11^de jaar van ons pausdom. En bisschop Herbert van Utrecht die deze privilegies een executoir en vervolger was kwam daarna in het jaar Ons Heren 1148 te Egmond en liet daar publiceren en openbaar lezen in dezelfde kerken de privilegies die ie paus de kloosters gegeven had; en alzo veel als in hem was heeft hij die versterkt met zijn open brieven. En de bisschop die daar was heeft de kerk geconsacreerd en gewijd in de eer van Onze Lieve Vrouwe en de Apostels Sint Petrus en Sint Paulus en Sint Bartholomeus en de heilige belijder Sint Adelbertus met dat Hoge Altaar en een aan de zuidzijde van de kerk; in tegenwoordigheid van graaf Dirk van Holland en zijn huisvrouw vrouwe Sophia en vele edelen, ridders, heren en schildknechten. [141v]

Item. In het jaar Ons Heren 1140 stierf heer Jan van de koorts die 341 jaar oud was; en had geweest van de grote koning Karel van Frankrijk en keizer van Rome zijn wapenteur (niet geridderde edelman) en dienaar.

Van enen groten brande die tot Uutrecht was.
Dat XVII capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XLVIII ontstack die stat van Uutrecht mit enen groten brande, die men niet gelesschen en mochte, ende verbrande bi na altemael; want daer verbrande Sinte Martijns kercke, Sinte Pieters, Sinte Jans ende Sinte Pouwels kercke; mer Sinte Salvatoers kercke bleef onverbrant; ende dier geliken Sinte Stevens outaer. Die eerste capelle, die vast bi Sinte Salvatoirs kercke staet, ende bi Sinte Willeborts tiden gesticht worde in die ere des Heyligen Cruys, die verbrande mede, ende al datter in was, sonder Sinte Salvatoers beelde, dat bleef onverbrant. Nochtans dattet cruys, daert angenagelt was, verbrande altemael, ende die nagelen mede; ende dat beelt wert bruyn in den brande. Doe quam die ecclesie mit groter devocien mit der ghemeenten, ende namen dat heylighe beelde, ende brochtent mit groter eren ende waerdicheit, al singende, in Sinte Salvatoers kercke, daert noch staet.

Van een grote brand die te Utrecht was.
Dat XVII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1148 ontstak de stad Utrecht met een grote brand die men niet lessen mocht en verbrandde bijna helemaal; want daar verbrandde Sint Martinuskerk, Sint Petrus, Sint Jan en Sint Paulus kerk; maar Sint Salvators kerk bleef onverbrand; en diergelijke Sint Stevens altaar. De eerste kapel die dicht bij Sint Salvators kerk staat en bij Sint Willibrordus tijden gesticht werd in de eer van het Heilige Kruis die verbrandde mede en alles dat erin was, uitgezonderd het beeld van Sint Salvator dat bleef onverbrand. Nochtans dat het kruis waar het aan genageld was verbrandde helemaal en de nagels mede; en dat beeld werd bruin in de brand. Toen kwam de kerkgemeenschap met grote devotie met de gemeenten en namen dat heilige beeld en brachten het met grote eer en waardigheid al zingend in Sint Salvators kerk waar het nog staat.

Hoe biscop Herbert oflivich worde.
Dat XVIII capittel.

In den jare Ons Heren M C ende L, op die III nonas van november, starf die eerwairdige vader in Gode, here Herbert, bisscop van Uutrecht, als hi dat bisdom doechtlick ende eerlick hadde berecht XII jaer lang; ende werdt mit groter eren ende betamelicker uutvaert begraven in Sinte Martijns Domkercke.

Item. Dese biscop hadde vercregen van den keyser Coenraet die Derde die confirmatie ende donatie van der graefscappen van Oestbergen ende Westbergen in Vrieslant, dat Lotharius, sijn voirsaet, den grave van Hollant hadde gegeven.

Item. Noch had hi vercregen van den voerseyden keyser Coenraet, als dat die keyser verleende den capittelaren ende canonicken der kercken van Uutrecht, ende gaf hem auctoriteyt ende macht te kiesen enen bisscop van Uutrecht, dwelcke Eugenius, paeus, die III, heeft gheconfirmeert ende gheapprobeert.

Hoe bisschop Herbert stierf.
Dat XVIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1150 op de 3^de dag van november stierf de eerwaardige vader in God heer Herbert, bisschop van Utrecht, toen hij dat bisdom deugdelijk en fatsoenlijk had berecht 12 jaar lang; en werd met grote eer en betamelijke uitvaart begraven in Sint Martinus Domkerk.

Item. Deze bisschop had verkregen van keizer Koenraad de Derde de bevestiging en donatie van de graafschappen van Oostbergen en Westbergen in Friesland dat Lotharius, zijn voorzaat, de graaf van Holland had gegeven.

Item. nog had hij verkregen van keizer Koenraad als dat de keizer verleende de kapittelaren en kanunniken der kerk van Utrecht en gaf hem autoriteit en macht te kiezen een bisschop van Utrecht wat paus Eugenius de 3^de bevestigd en goed gekeurd heeft.

Van heere Harman van Hoern, die XXVII biscop van Uutrecht.
Dat XIX capittel.

Harman van Hoern, die eerst proest was der kercken van Sinte Geroens tot Coellen, wert biscop van Uutrecht in deser manieren: als bisschop Herbert ghestorven was wert grote tweedracht in den capittel, want dye hoechste mannen der kercken van Uutrecht, als Dirck, grave van Hollandt, Henric, grave van Ghelre, ende Dirc, grave van Cleve, baden der ecclesie dat men kiesen woude heere Harman van Hoern, proest van Sinte Geroens tot Coellen, bisscop te wesen tot Uutrecht. Die burghers van Uutrecht ende van Deventer, mitten anderen steden, baden dat men kiesen woude Frederick mitten Hovel. Mer die mogentheyt der groter princen creghen meest gehoers, als dat here Harman also vele stemmen creech als die ander. Ende grave Dirck van Hollant brocht desen Harman int besit van den bisdom, ende maecte hem onderdanich al die hem tegen waren. Daerna II jaer, sende die paeus een cardinael, die daghede beyde dese ghecoren tot Ludick. Ende daer vercreech dese voerseyde heer Harman by denselven cardinael ende den coninck Coenraet dat hij dat bisdom behilt, ende werdt gheconfirmeert ende ghewijt dye sevenentwintichsten bisscop van Uutrecht. Dese bisschop Harman was sacht van sinnen ende goedertieren, soedat in sijne teghenwoerdichheyt dootslaghen gheschyeden, [142r] want hi en mocht dye burgers van binnen niet bedwingen, dat si hem onderdanich wesen wouden. Ende onder desen biscop Harman begonde die eerste parthye binnen der stat van Uutrecht.

Van heer Harman van Horne de 27^ste bisschop van Utrecht.
Dat XIX kapittel.

Harman van Horne die eerst proost was van de kerk van Sint Gereon tet Keulen werd bisschop van Utrecht in deze manier: toen bisschop Herbert gestorven was kwam er grote tweedracht in het kapittel want de hoogste mannen der kerk van Utrecht als graaf Dirk van Holland, Hendrik, graaf van Gelre, en Dirk, graaf van Kleef baden de kerkgemeenschap dat men kiezen wilde heer Harman van Horne, proost van Sint Gereon te Keulen, bisschop te wezen te Utrecht. De burgers van Utrecht en van Deventer met de andere steden baden dat men kiezen wilde Frederik met de Bult. Maar de mogendheid van de grote prinsen kregen het meeste gehoor zodat heer Harman alzo vele stemmen kreeg als de ander. En graaf Dirk van Holland bracht deze Harman in het bezit van het bisdom en maakte onderdanig allen die hem tegen waren. Daarna 2 jaar zond de paus een kardinaal die daagde beide deze gekozen tot Luik. En daar verkreeg deze heer Harman bij die kardinaal en koning Koenraad dat hij dat bisdom behield en werd bevestigd en gewijd als de 27^ste bisschop van Utrecht. Deze bisschop Harman was zacht van zinnen en goedertieren zodat in zijn tegenwoordigheid geschieden [142r] want hij mocht de burgers van binnen niet bedwingen dat ze hem onderdanig wezen wilden. En onder deze bisschop Harman begon de eerste partij binnen de stad Utrecht.

Van enen strijt tusschen den Hollanders ende den Vriesen, ende van bischop Harmans doot.
Dat XX capittel.

In den jare Ons Heren M C ende LV versameden die Vriesen geseten in Drechtenlant, ende quamen mit geweldiger hant in Hollant, ende verwoesten mit groter nydicheit dat dorp van Zande, roevende ende brandende, ende nemende mit hem enen groten swaren rove. Die edele ende vrome riddermannen met andere schiltknechten van Haerlem dit vernemende, sijn mit stouten moede mitten lantluyden van Exdorp desen Vriesen tegemoet getogen. Ende dair geviel een sware strijt tusschen desen II partien, ende daer worden van den Vriesen verslagen omtrent IX C man; ende die ander liepen weder nae Vrieslant, afterlatende alle den roof die si gehaelt hadden. Ende die van Haerlem togen weder binnen haer stede mit groter triumphen ende victorie.

Item des sjaers dairan, als men screef LVI, starf die eerwairdige vader in Cristo here Harman van Hoern, biscop van Uutrecht, als hi dat bisdom eerlick ende doechtlic hadde berecht VI jaer lang, ende wert mit groter eren ende betamelicker uutvaert begraven in Sinte Martijns Domkercke, bi sine voervaderen.

Van een strijd tussen de Hollanders en Friezen en van de dood van bisschop Harman.
Dat XX kapittel.

In het jaar Ons Heren 1155 verzamelden de Friezen gezeten in Drechterland en kwamen met geweldiger hand in Holland en verwoesten met grote nijd dat dorp Դ Zand, rovend en brandend en namen met heen een grote zware roof. Die edele en dappere riddermannen met andere schildknechten van Haarlem vernamen dit en zijn met dapper gemoed met de landlieden van Oostendorp bij Zaandam deze Friezen tegemoet getrokken. En daar geviel een zware strijd tussen deze 2 partijen en daar werden van de Friezen verslagen omtrent 900 man; en de anderen liepen weer naar Friesland en lieten alle roof achter die ze gehaald hadden. En die van Haarlem trokken weer binnen hun stad met grote triomf en victorie.

Item, het jaar daarna toen met schreef 1156 stierf die eerwaardige vader in Christus heer Harman van Horne, bisschop van Utrecht, toen hij dat bisdom fatsoenlijk en deugdelijk 6 jaar lang had berecht en werd met grote eer en betamelijke uitvaart begraven in Sint Martinus Domkerk bij zijn voorvaders.

Van here Govert van Renen, dye XXVIII biscop van Uutrecht.
Dat XXI capittel.

Godefrijt van Renen wert bisschop van Uutrecht in deser manieren. Na bischop Harmans doot worden die capittelaers twistende onder malcander om enen nyewen biscop te kiesen. Dit vernemende keyser Frederick die Eerste van dier namen, quam neder tot Uutrecht, ende bestelde wiselick dye twedracht des capittels als van enen biscop te kiesen, also, dat Godefrijt, dye domproest van Uutrecht, wert gecoren ende gewijt die XXVIII biscop van Uutrecht, een eerlick man van groten moede.

Van heer Godfried van Rhenen de 28^ste bisschop van Utrecht.
Dat XXI kapittel.

Godfried van Rhenen werd bisschop van Utrecht op deze manier. Na de dood van bisschop Harman werden de kapittelaars twistend onder elkaar om een nieuwe bisschop te kiezen. Dit vernam keizer Frederick de 1^ste en kwam neder tot Utrecht en bestelde wijs de tweedracht der kapittels als van een bisschop te kiezen alzo dat Godfried, de domproost van Utrecht, werd gekozen en gewijd als de 18ste bisschop van Utrecht, een eerlijke man van grote moed.

Hoe dat grave Dirck oflivich worde, ende van den edelen die doe ter tijt in Hollandt waren, ende van vrou Zophien doot.
Dat XXII capittel.

Nae vele striden ende doechtsamighe wercken is die edel vorst, grave Dirc van Hollant, ghestorven in vreden, int jaer Ons Heren M C ende LXIII, op die nonas van augusto, ende wert mit groter eren begraven tot Egmont int cloester, als hij die graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant regeert hadde XL jaer lang. In welcke graefs tijden dese naghescreven edelen ende schiltboertige mannen in Hollant ende Zeelant bloeyden, als Florijs dye Swart, ende Simon, joncheren van Hollant, des graven Dircs broederen. Florijs; Otte, grave van Benthem; Baldewijn; Dirck ende Pelgrim, stadthouder van Hollant, des graven zonen, ende Robbrecht sijn bastertzoen. Willem, heer van Bredenrode, ende Florijs, sijn soen; Gherrit, heer van Teylinghen, ende Hughe, sijn successoer, heer van der Lecke; Willem, heer van Hoesden; Jan, here van Arkel; Folpert, heere van Lederdam; Hughe, here van Bottersloet, broeder des heers van Arkel; Gherrit, heer van Asperen, Folperts zoen voernoemt. Dirck, heer van Althena, here van Putten ende van Strenen; Florijs, heer van Voern; Dirc, sijn broeder; Adalwijn, burchgrave van Leyden; Dirck Persijn; Baldewijn van Haerlem: alle baroenen. Jacob van den Woude; Gerrit van Poelgeest; Aelbert Banjaert; Ghijsbrecht Poskijn; Jan van Cronenburch; Florijs van Woert; Oetgier van Rijswijc, alle ridderen; Bertolt, spijsdrager; Berwoldt, advocaet oft voecht van Egmont, met Dodo, Allert, Dirc, Berwolt, Wermbolt, sijn zonen; Govert van Harnesberghe, Herbern van Liethem; Dirc van Scothen; Ludolf van Adrichom; Vastaert van Reynegom bi Leyden; Ysbrant die Vries; Berwolt, sijn broeder; Huge van Akersloet; Bruyn van Castrichom; Hughe van Monster; Dirc van Weendt; Johan Heerman; Helmich van Doernick; Phillips van Bloot; Willem van Voerhout; Henric van Heyligeloe; Gerbrant van Alcmer: alle vrome knechten. [142v]

Sophia, grave Dircks wedue, leyde haer leven seer heilichlic in stadigen gebeden ende milde aelmissen ende in strenghen abstinencien doir welke haer God ghewaerdiget heeft miraculen te doen noch in haer leven. Want op een tijt doe si tot Sinte Jacob in Galissien bedevaert ghing, quam si by ghevallen onder den moerdenaren, dye mit alle haer crachten arbeyden om haer te doden ende haer cleinoden mit gewelt te benemen. Mer doer Goeds verhengenis worden si gebonden in haer leden, ende en konden een voetstappe niet voert gegaen. Dit merckende die rovers ende moerdenaren, baden van haer genade; ende sie badt God doer Sijn barmherticheit, dat Hi hem haer cracht wedergheven wilde; twelck also geschiet is. Dese uutvercoren vrouwe ende graefinne, van God bemint, heeft driewerf tot Jherusalem dat graf ons Heren visiteert, daer si oec in den Heer gestorven is opten VI kalende van october, ende wert begraven in dat hospitael der Duytsscher heren.

Hoe dat graaf Dirk stierf en van de edelen die toentertijd in Holland waren en van de dood van vrouw Sophia.
Dat XXII kapittel.

Na vele strijden en deugdelijke werken is de edele vorst, graaf Dirk van Holland, gestorven in vrede in het jaar Ons Heren 1163 in augustus en werd met grote eer begraven te Egmond in het klooster toen hij de graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland geregeerd had 40 jaar lang. In die tijd van deze graaf bloeiden deze volgende edelen en schildboortige mannen in Holland en Zeeland als Floris de Zwarte en Simon, jonkheren van Holland, de broeders van graaf Dirk. Floris; Otto, graaf van Bentheim; Boudewijn; Dirk en Pelgrim, stadhouder van Holland, de zoon van de graaf, en Robrecht zijn basterdzoon. Willem, heer van Brederode, en Floris, zijn zoon; Gerrit, heer van Teilingen, en Hugo zijn opvolger, heer van de Lek; Willem, heer van Heusden; Jan, heer van Arkel; Folpert, heer van Leerdam; Hugo, heer van Botersloot, broeder van de heer van Arkel; Gerrit, heer van Asperen, de zon van Folpert. Dirk, heer van Altena, heer van Putten en van Strijen; Floris, heer van Vronen; Dirk, zijn broeder; Adalwijn, burchtgraaf van Leiden; Dirk Perzijn; Boudewijn van Haarlem: allen baronnen. Jacob van den Wilde; Gerrit van Poelgeest; Aelbert Banjaart; Ghijsbrecht Poskijn; Jan van Kronenburcht; Floris van Woerd; Oetgier van Rijswijk, allen ridders; Bertolt, spijsdrager; Berwoldt, advocaat of voogd van Egmond, met Dodo, Allert, Dirk, Berwolt, Wermbolt, zijn zonen; Godfried van Arnsberg, Herbern van Liethem; Dirk van Cothen; Ludolf van Adrichem; Vastaert van Rijnegom bij Leiden; Ysbrant de Fries; Berwolt, zijn broeder; Hugo van Akersloot; Bruyn van Castricum; Hughe van Monster; Dirc van Weendt; Johan Heerman; Helmich van Doornik; Filips van Bloot; Willem van Voorhout; Hendrik van Heiloo; Gerbrant van Alkmaar: allen dappere knechten. [142v]

Sophia, de weduwe van graaf Dirk, leidde haar leven zeer heilig in gestadig gebed en milde aalmoezen en in strenge onthouding waardoor God har gewaardigd heeft mirakels te doen nog in haar leven. Want op een tijd toen ze tot Sint Jacob in Galici bedevaart ging kwam ze per toeval onder moordenaars die met al hun kracht werkten om haar te doden en haar kleinoden met geweld te benemen. Maar door Gods toestaan werden ze gebonden in hun leden en konden een voetstap niet voortgaan. Dit merkte de rovers en moordenaars en baden haar genade; en ze bad God door Zijn barmhartigheid dat Hij hen hun kracht teruggeven wilde; at alzo geschietdis. Deze uitverkoren vrouwe en gravin van God bemind heeft driemaal te Jeruzalem dat graf van onze Heer bezocht waar ze ook in de Heer gestorven is op de 6^de dag van oktober en werd begraven in dat hospitaal der Duitse heren.

Van grave Florijs die X grave van Hollant, Zeelandt, etcetera.
Dat II capittel.

Florijs die III van dier name, grave Dircxsՠvoerseit outste zoen, worde nae sinen vader dye thyende grave van Hollandt, Zeelant ende heer van Vrieslant. Dese grave Florijs sende den eerwaerdighen abt van Egmont, ghenoemt Wybolt, mit enen schonen staet ende geselscap van ridderen ende edelen in Schotlant om sijnen bruyt Ade, des conincs Henricxsՠdochter van Schotlandt. Dyewelcke overcomende hi ontfanghen heeft mit grooter staet ende triumphen, ende heeft se tot sinen gheechten wive ghetrout, waerby hi wan Dirck, die na hem grave wert; Willem, graef van Oest-Vrieslandt; Florijs, domproest van Uutrecht; Robbrecht, president van Kermerlant; ende IIII dochteren, als Beatris; Elisabeth; Alijt ende Margriet, graefinne van Cleve.

Van graaf Floris de 10^de graaf van Holland, Zeeland, etc.
Dat II kapittel.

Floris de 3^de, de oudste zoon van graaf Dirk, werd na zijn vader de 10^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Deze graaf Floris zond de eerwaardige abt van Egmond, genoemd Wybolt, met een mooie staat en gezelschap van ridders en edelen in Schotland om zijn bruid Ade, de dochter van koning Hendrik van Schotland. Toen die overkwam heeft hij haar ontvangen met grote staat en triomf en heeft haar als zijn echte wijf getrouwd waarbij hij won Dirk die na hem graaf werd; Willem, graaf van Oost-Friesland; Floris, domproost van Utrecht; Robert, president van Kennemerland; en 4 dochteren, als Beatrix; Elisabeth; Adela en Margriet, gravin van Kleef.

Van enen twist om die burchgraefschap van Groeninghen.
Dat III capittel.

Int jaer Ons Heren M C ende LXIIII begonden dye dienres op te staen tegen biscop Govert van Uutrecht, horen here, mitten welcken dat toevielen die van Uutrecht mit vele van des biscops leenmannen ende vasallen; want die biscop allegeerde ende seyde dat die burchgraefschap van Groeninghen ware nu vry ende vaceerde, ende ware wederghecomen an den bisdom, omdat Lijfrijt, die eerste burchgrave, sonder enighe sonen after te laten ghestorven [143v] ware. Mer hi hadde een dochter, ende dye hadde sonen, diewelcke hem onderwonden van deser burchgraefscappe. Ende om te meer ghestijft ende gestarct te wesen teghen den biscop, hadden si die heerlicheit opgedragen grave Henrick van Ghelre, die se hem weder verleent hadde. Mit welcker hulpe ende bystant si den biscop mit sinen ghesinne ende familie op enen toern belegen hebben, ende souden sonder twifel gevangen ghenomen hebben en hadde hi bi raet ende assistencie grave Dircxs van Cleve te tijde nyet gheruymt. Die grave van Ghelre mitten burgeren ende andere knechten heeft dese burchsaten mit groter assaulten ende dagelixen stormen seer infesteert ende benaut, ende heeft dat zomerhuys ende dat winterhuys verbrant, ende dede oprechten een grote magene om den toern ter neder te worpen. Die biscop, die sere beducht was, ende van nyemant ghenen troest en hadde, heeft met stadiger ghebeden begeert ende vermaent den grave Florijs van Hollant, der kercken van Uutrecht vasalle, hem nu willen te hulpe comen in sinen uutersten node. Dye grave heeft den biscop te wille geweest, ende heeft terstont vergadert een scoen gheselscap van ridderen ende knechten, ende is den biscop grotelick te hulpe gecomen, ende heeft metten biscop die stat van Groeningen alomme mit veel volcs belegen ende dagelicxs mit scutte ende andere instrumenten angestormt. Binnen der stede lagen die grave van Gelre ende here Dirck van Batenburch, die den vianden van buyten vromelic wederstonden. Ende dese twist stont bina aldus een jaer lang, dyewelcke biscop Reinolt van Coelen doer beveel des keyser Fredericxs ter neder geleyt heeft. Ende biscop Godevert ontfing van den neven des voerseiden Lijfrijt III C marck ende hi beleende hem weder van nyewes die burchgraefscap van Groeningen, die starckende mit nyewe privilegien ende vryheden.

Van een twist om het burggraafschap van Groningen.
Dat III kapittel.

In het jaar Ons Heren 1164 begonnen de dienaars op te staan tegen bisschop Godfried van Utrecht, hun heer, waarmee toevielen die van Utrecht met vele leenmannen en vazallen van de bisschop; want de bisschop aanvoerde en zei dat het burggraafschap van Groningen was nu vree en vaceerde en was weergekomen aan het bisdom omdat Lijfrijt, de eerste burchtgraaf, zonder enige zonen na te laten gestorven [143v] was. Maar hij had een dochter en die had zonen die zich onderwonden van dit burggraafschap. En om te meer gestijfd en gesterkt te wezen tegen de bisschop hadden ze die heerlijkheid opgedragen aan graaf Hendrik van Gelre die het hen weer verleend had. Met welke hulp en bijstand ze de bisschop met zijn gezin en familie op een toren belegerd hebben en zouden zonder twijfel gevangengenomen hebben had hij niet bij raad en assistentie van graaf Dirk van Kleef het op tijd geruimd. De graaf van Gelre met de burgers en andere knechten heeft deze burgzaten met grote aanvallen en dagelijkse bestorming zeer gekweld en benauwd en heeft dat zomerhuis en dat winterhuis verbrand en liet oprichten een groot werptuig om de toren neer te werpen. De bisschop die zeer beducht was en van niemand geen troost had heeft met gestadige gebeden begeert en vermaand graaf Floris van Holland, de vazal van de kerk van Utrecht hem nu te hulp willen komen in zijn uiterste nood. De graaf is de bisschop ter wille geweest en heeft terstond verzameld een mooi gezelschap van ridders en knechten en is de bisschop zeer te hulp gekomen en heeft met de bisschop de stad Groningen alom met veel volk belegerd en dagelijks met geschut en andere instrumenten bestormd. Binnen de stad lag de graaf van Gelre en heer Dirk van Batenburg die de vijanden van buiten dapper weerstonden. En deze twist stond bijna aldus een jaar lang die bisschop Reinolt van Keulen op beveel van keizer Frederik ter neer gelegd heeft. En bisschop Godfried ontving van de neef van de Lijfrijt 300 mark en hij beleende het weer opnieuw aan het burggraafschap van Groningen en versterkte die met nieuwe privilegies en vrijheden.

Van den twist tusschen den bisschop van Uutrecht ende grave Florijs van Hollandt om der heerlicheit van Oestbergen ende Westberghen, gheleghen in Vrieslandt.
Dat IIII capittel.

Daerna, in den jare Ons Heren M C ende LXV, is dair een grote twist ende contentie opgestaen tusschen desen bisschop Godefrijt van Uutrecht ende grave Florijs van Hollant, ter cause van der heerscappie van Oest-Vrieslant. Want sommige der keyseren ende coningen, als Karolus ende Lotharius, hadden voermaels gegeven den princen van Hollant heel Vrieslant totter vloet van der Lauwers toe genoemt. Sommige, nyet minder keyseren ende coningen, als Henric ende Coenraet, hebbent naderhant doer supplicatien der bisscoppen van Uutrecht Sinte Martijn gegeven, als hiervoir staet, mitte bullen daerof gegeven. Waerom grave Florijs voer hem nam dat lant ghehelic te besitten ende den biscop daeruut te verdriven, dien hy onlancxs van sine vianden crachtelic gevrijt hadde, ghemerct dat sine voervaders dye eerste ghifte ende die outste brieven hadden. Die biscop hierom van alle sine vrienden verlaten, begheerde hulp ende bystant van keyser Frederick deerste van dyer namen, teghens den mogenden graef Florijs van Hollant. Die keyser horende des biscops benautheit, quam neder tot Uutrecht, ende maecte een vriendelicke compositie, ende leyde alle twist ter neder, ende vernyewede dye oude vrienscap tusschen den kercke van Uutrecht ende den grave van Hollant, gevende hen beyden een keyserlijcke bulle met deser navolghender tenoer:

In den name des Heyligen ende Onverscheyden Drievoudicheits. Amen. Frederick, by der gracien Goeds keyser van Romen, altijt vermeerder tRijcks. Opdat by lancheyt des tijts die gesten in der tijt geschiet niet en sullen vergaen, ende opdat dye nasaten mogen weten wat daer voermaels geschiet ende by ons ende onsen voersaten ghegeven is, so ist dat wi bi onser ghetrouwen raet ende hof eendrachtelicken ofsnidende den controversie ende twist tusschen den eerwaerdigen vader Godefrijt, biscop van Uutrecht, ende grave Florijs van Hollandt van tgraefschap der Oest-Vriesen, ordinerende hierom tot kennisse der [144r] aliancie bi ons ghemaect van tgraefschap der Vriesen voernoemt, dat si tsamen met malcanderen eendrachtelic sullen kiesen, te weten die graef van Hollant ende die biscop van Uutrecht, een graef die van hoerre beyder weghen sal presideren ende sitten int graefscap van Vrieslant voerseyt, dien si beyde presenteren sullen den keyser om van sijnre hant te ontfanghen den ban ende macht te rechten int lant voerseyt. Ende sal doen een eedt, dat hi noch om lief noch om leet noch om enighe ghiften, gracien ende gaven, nyement van hem beyden enighe onghelijck, prejuditie, schade ofte letsel doen sal, noch en sal des eens voerdeel noch profijt meer niet soecken dan des anders. Ende dat si onder hem beyden aldusdanighen grave eendrachtelicken niet kiesen en konnen, so sal die keiser mit sijnre heren raet een kiesen, ende geven hem den ban ende macht te rechten. Ende waert dat den biscop ende grave van Hollant die graef van hem beyden gecoren in Vrieslant of bi den keyser gheset, als voer staet, niet en ghenoechde, soe moghen si hem vernyewen also dicke alst hen belieft. Voertan in der meye, als men te recht sitten sal, nae ouder ghewoenten, sullen tsamen die biscop ende die grave comen in Vrieslant, elcxs mit XXX ridderen, min of meer, na gheleghentheit der saken, ende sullen ghelijck delen alle die renten ende ontfanghen in gheliker partien alle die boeten, profiten ende emolimenten die binnen tjaer ghevallen sijn. Ende die graef van Hollant sal den biscop helpen om te recupereren dat slot te Benthem. Ende ist dat si dit huys voernoemt wedercrighen, soe salt dye bisscop den grave te lene overgheven, behoudelick dat hi een camer ende capelle mit een koeken daerin houden sal, ende altijt sijn inghanck ende uutghanc vryhouden. Ende om dese aliancie ende concordie te onderhouden, soe hebben si my in minen handen gelovet ende overgegeven, dat een yghelick die contrarie dede, mijnre camere geven sal V C marck silvers, binnen den termijn van XX weken.

Van de twist tussen de bisschop van Utrecht en graaf Floris van Holland om de heerlijkheid van Oostbergen en Westbergen gelegen in Friesland.
Dat IIII kapittel.

Daarna in het jaar Ons Heren 1165 is daar een grote twist en commotie opgestaan tussen deze bisschop Godfried van Utrecht en graaf Floris van Holland ter oorzaak van de heerschappij van Oost-Friesland. Want sommige keizers en koningen als Karel en Lotharius hadden voormaals gegeven de prinsen van Holland heel Friesland tot de vloed de Lauwers. Sommige niet mindere keizers en koningen als Hendrik en Koenraad, hebben het naderhand door smeekbeden der bisschoppen van Utrecht Sint Martinus gegeven met de bul daarvan gegeven. Waarom graaf Floris zich voor nam dat land geheel te bezitten en de bisschop daaruit te verdrijven die hij net geleden van zijn vijanden krachtig bevrijd had, gemerkt dat zijn voorvaders de eerste gift en di oudste brieven hadden. De bisschop was hierom van al zijn vrienden verlaten en begeerde hulp en bijstand van keizer Frederik de 1^ste tegen de vermogende graaf Floris van Holland. De keizer hoorde de benauwdheid van de bisschop en kwam neer te Utrecht en maakte een vriendelijke schikking en legde alle twist neer en vernieuwde de oude vriendschap tussen de kerk van Utrecht en de graaf van Holland, en gaf hen beide een keizerlijke bulle met deze navolgende strekking;

In de naam der Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Frederik, bij de gratie Gods keizer van Rome, altijd vermeerder van het Rijk. Opdat in lengte van tijd de verhalen in de tijd geschied niet zullen vergaan en opdat uw nazaten mogen weten wat er voormaals geschied en bij ons en onze voorzaten gegeven is zo is het dat we bij onze trouwe raad en hof eendrachtig afsnijden de controversie en twist tussen de eerwaardige vader Godfried, bisschop van Utrecht, en graf Floris van Holland van het graafschap der Oost-Friezen en ordineren hierom tot kennis der [144r] alliantie bji ons gemaakt van het graafschap der Friezen dat ze tezamen met elkaar eendrachtig zullen kiezen, te weten de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht, een graaf die vanwege hun beiden zal presideren en zitten in het graafschap van Friesland die ze beide presenteren zullen de keizer om van zijn hand te ontvangen de ban en macht te rechten in dat land. En zal doen een eed dat hij nog om lief nog om leed nog om enige giften, gratie en gaven niemand van hen beiden enig ongelijk, prejudicie, schade of letsel doen zal, nog zal het ene voordeel nog profijt niet meer zoeken dan de andere. En dat ze zich onder hen beiden al dusdanige graaf eendrachtig niet kiezen kunnen dan zal de keizer met zijn heren raad er een kiezen en geven hem de ban en macht te rechten. En was het dat de bisschop en graaf van Holland de graaf van hen beiden gekozen in Friesland of door de keizer gezet niet vergenoegt zo mogen ze die vernieuwen alzo vaak als het hen belieft. Voortaan in mei, als men terecht zitten zal naar oude gewoonte, zullen tezamen de bisschop en de graaf komen in Friesland en elk met 30 ridders, min of meer, naar gelegenheid der zaken, en zullen gelijk delen alle renten en ontvangen in gelijke partij alle boeten, profijten en emolumenten die binnen het jaar gevallen zijn. En de graaf van Holland zal de bisschop helpen om terug te krijgen dat slot te Bentheim. En is het dat ze dat huis terugkrijgen zo zal het de bisschop de graaf te leen overgeven, behoudens dat hij een kamer en kapel met een keuken daarin houden zal en altijd zijn ingang en uitgang vrijhouden. En om deze alliantie en overeenkomst te onderhouden zo hebben ze in mijn handen beloofd en overgegeven dat iedereen die contrarie deed mijn kamer zal geven 500 mark zilver binnen de termijn van 20 weken.

Hoe dye Vriesen rebelleerden teghen grave Florijs ende hoe dat hij se onder sijne subjectye brochte.
Dat V capittel.

Hierna, in den jare Ons Heren M C ende LXVI, anmerkende dye West-Vriesen dat grave Florijs in veel saken becommert was, quamen si mit swaer volc van wapenen over den beeck Ockennoort tot Alcmaer, om te beroven Kenemerlant. Ende namen vechtenderhant die stede van Alcmaer in, naedat si omtrent LXXX poorteren hadden verslegen, die om dit verganclicke leven gecoft hebben dat ewige leven, want sonder twifel, als Catho seyt, ist doechdelic voer tghemeen lant te vechten; het is oeck salichlic voer tlant te sterven. Die Vriesen na deser victorien, verbranden heel Alcmaer, uutghenomen die kercke, dien si mit ghesamenderhant ende raet onthielden ongescent ende onghebrant lieten. Grave Florijs dit horende, dochte den Vriesen dit weder te vergelden, ende quam op een harde vorst in den winter, int jaer M C ende LXVIII, met een groot heer van volc te Scoerl, om dair raet te houden in wat manieren dat hi Vrieslant soude mogen beheren. Hierenbinnen sijn opgeseten enige stoute ridderen, dat hem nochtans die grave omtryet, ende hebben dat dorp van Scagen verbrant, brengende vandaen enen groten roef van menigherley goeden ende huysraet. Mer die Vriesen, legghende in haer laghen, in ryetbosschen, namen se waer int wederom comen, ende versloegen se byna al ter doot, daer princepalicken sijn ghebleven: Symon van Antwerpen, een uutermaten scoen jongeling; Willem van Voorhout; Baldewijn van Haerlem; Gherrit Spijsdragher; Florijs Ruysch; Allert van Egmont; Bruyn van Castrichom; Gherrit dye Jonghe van Monster, Everaert van Noortwijck. Welcker lichamen vandaen tot Egmont ghebrocht sijn, ende aldair mit groter rouwen begraven. Int navolgende jaer hebben die Vriesen op Sinte Ypolitus dach, die bi hen vierlic is, vergadert een groot heer van volck, ende quamen anderwerf bi Alcmaer, om alle ding weder te vernyelen. [144v] Denwelcken grave Florijs soudeniers sonder merren mitten inwoenres van Kenemerlant te water ende te lande vervolchden, ende sloegen doot in groter woesticheit XXX die alrestarcste van den Vriesen; waerom dye ander voervluchtich worden, ende quamen sonder groten verlies weder in Vrieslant, overmits dat die Hollantsche soudeniers gheen paerden bi hem en hadden, ende oec want dye scutters uut Vlaenderen, dye graef Florijs dienden totter strijt, te laet quamen. Nochtans, onlancxs daernae, is grave Florijs van Hollandt met een grote heervaert in Vrieslant gecomen, ende heeft dye II dorpen als Winkel ende Nyeudorp verbrant, ende met geweldiger hant die III eylanden als Texsel, Wieringen ende tFlye onder sine subjectie gebrocht. Ende nam van hen allen dier in woenden onder die conditye des vredes IIII M marck silvers, ende quam mit groter victorien weder in Hollandt.

Hoe de Friezen rebelleerden tegen graaf Floris en hoe dat hij ze onder zijn onderwerping bracht.
Dat V kapittel.

Hierna in het jaar Ons Heren 1166 merkten de West-Friezen dat graaf Floris in veel zaken bekommerd was en kwamen ze met zwaar wapenvolk over de beek Okkennoord te Alkmaar om te beroven Kennemerland. En namen vechtenderhand de stad Alkmaar in nadat ze omtrent 80 poorters hadden verslagen die om dit vergankelijke leven gekocht hebben het eeuwige leven, want zonder twijfel, zoals Cato zegt, is het deugdelijk voor het algemene land te vechten; het is ook zalig voor het land te sterven. De Friezen na deze victorie verbrandden heel Alkmaar, uitgezonderd de kerk die ze met gezamenlijk raad onthielden ongeschonden en ongebrand lieten. Graaf Floris die dit hoorde dacht het de Friezen weer te vergelden en kwam op een harde vorst in de winter in het jaar 1168 met een groot leger van volk te Schoorl om daar raad te houden in wat manieren dat hij Friesland zou mogen beheren. Ondertussen zijn opgezeten enige dappere ridders, war hen nochtans die graaf ontraadde, en hebben dat dorp Schagen verbrand en brachten vandaar grote roof van menigerlei goederen en huisraad. Maar de Friezen legden hun hinderlagen in rietbossen namen ze waar in het terug komen en versloegen zij bijna allen dood war voornamelijk gebleven zijn: Simon van Antwerpen, een uitermate mooie jongeling; Willem van Voorhout; Boudewijn van Haarlem; Gerrit Spijsdrager; Floris Ruis; Allert van Egmond; Bruin van Castricum; Gerrit de Jonge van Munster, Everaert van Noordwijk. Welke lichamen vandaar tot Egmond gebracht zijn en aldaar met grote rouw begraven. In het navolgende jaar hebben de Friezen op Sint Hippolytus dag die bij hen gevierd wordt, verzameld een groot leger van volk en kwamen andermaal bij Alkmaar om alle dingen weer te vernielen. [144v] Wat de soldaten van graaf Floris zonder dralen met de inwoners van Kennemerland te water en te land vervolgden en sloegen dood in groter woestheid 30 van de allersterkste van de Friezen; waarom de anderen voortvluchtend werden en kwamen zonder groot verlies weer in Friesland vanwege dat de Hollandse soldaten geen paarden bij zich hadden en ook omdat de schutters uit Vlaanderen die graaf Floris dienden tot de strijd te laat kwamen. Nochtans, kort daarna is graaf Floris van Holland met een grote legermacht in Friesland gekomen en heeft de 2 dorpen als Winkel en Niedorp verbrand en met geweldiger hand de 3 eilanden als Texel, Wieringen en het Vlie onder zijn onderwerping gebracht. En nam van hen allen die er in wonden onder de conditie der vrede 400 mark zilver en kwam met grote victorie weer in Holland.

Van enen groten storm ende winde ende enen groten brande.
Dat VI capittel.

Int jaer Ons Heren M C ende LXX quam een grote storm van winde in den herfst, so dattet zeewater quam vloyen met groter haest an der statmuren van Uutrecht, also dat men zeevisch, die bolc hiet, vinck in der stat graften van Uutrecht mit zeghenen. Daerna, in den jare M C ende LXXI, opten Kersnacht, worden gesien vele blixemen ende donre gehoert, die uutermaten vervaerlicken luyden, dat alle dieghene diet hoerden verwonderden. Ende des sjaers daernae, soe bloeyden die boemen ende dat gras wies mede in die lenten tijt, meer ende eer dan tplach te wassen, ende die vogelen leiden eyeren ende broyeden omtrent Onser Vrouwen Lichtmisse, ende kipten jonghen in desen landen.

Hierna, in den jare Ons Heren M C LXXIII, wert gestolen dat waerde Heylige Sacrament uut II kercken tot Uutrecht, als uut die Buerkercke ende uut Sinte Jacobs kercke. Ende men en mochte nyet vernemen wiet ghedaen hadde. Daernae, op dye vijfte ydus van meye, quam een swaer plage van water, also groot, dat die vloet alte hant bedecte die aerde, ende mitten harden stroem husen ende boemen ter neder toech, also dat vele vroede luyden waenden dattet een nyewe diluvie soude geweest hebben, ende dat dye werlt anderwerf soude verdroncken hebben. Ende haddet also lange gheduert alst hart van storm was, sonder twifel dye stat van Uutrecht en soude nyet lange hebben mogen staende bliven. Mer die ontfermherticheit Goeds minrede die stroem, ende dat water viel binnen III dagen daerna, soedattet al merckelick weder in die zee keerde, ende alle dorpen die omtrent die zee stonden worden van den groten node ende laste verlost.

Hildebrant, dye eersame abt van Sinte Pouwels tot Uutrecht, die dede een sermoen op Ons Heren Hemelvaerts dach, die daerna quam, ende vermaende dat ghemeen volck dat si alle Gode bidden souden, vasten ende aelmissen gheven souden, opdat God sinen toern woude laten sincken, om dye versumenisse die daer gheschiet was an dat Heylighe Lichaem ons liefs Heren Jhesu Christi, dat uut die II kercken gestolen was, of die stadt soude in corten tiden meer plagen hebben. Die prophetie des eerwaerden vaders en bleef nyet sonder waerheyt, want des selven daghes te vespertijt, soe werdt een grote brant, soedat Onser Vrouwen kerck, die men dye Buerkercke hyet, verbrande, ende dat meeste deel van der stadt van Uutrecht. Waerom here Govert, dye bisschop van Uutrecht, dye hem ontsach Goeds toern, ende hij overdroech mitter ecclesie, ende gheboet alle ghelovighe goede menschen in alle sijn Sticht te vasten op enen sekeren dach. Ende des swoendaghes nae Pijnsteren ghing hij selver metter ecclesie bervoet, ende versocht dye heylighe steden met devocien, biddende dat God Sijnen toern woude laten sincken, ende riep die sancten aen, dat si voer ons bidden wouden. [145r]

Van een grote storm en wind en een grote brand.
Dat VI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1170 kwam een grote storm van wind in de herfst zodat het zeewater kwam vloeien met grote haast aan de stadmuren van Utrecht, alzo dat men zeevis, die steenbolk heet, ving in de grachten van de stad van Utrecht met visnetten. Daarna, in het jaar 1171 op Kerstnacht werd veel bliksem gezien en donder gehoord die uitermate bang maakte de lieden zodat al diegenen die het hoorden zich verwonderden. En het jaar daarna zo bloeiden de bomen en dat gras groeide mede in de lentetijd, meer en eerder dan het plag te groeien en de vogels legden eieren en broedden omtrent Onze Vrouwe Lichtmis en hadden jongen in deze landen.

Hierna, in het jaar Ons Heren 1173, werd gestolen dat waardige Heilige Sacrament uit 3 kerken te Utrecht, als uit de Burtkerk en uit Sint Jacobs kerk. En men kon niet vernemen wie het gedaan had. Daarna op de vijfde dag van mei kwam een zware plaag van water en alzo groot dat de vloed al gelijk bedekte de aarde en met harde stroom huizen en bomen ter neer trok, alzo dat vele verstandige lieden waanden dat het een nieuwe zondvloed geweest zou hebben en dat de wereld andermaal zou verdronken worden. En had het alzo lang geduurd als het hard van storm was zonder twijfel zou de stad Utrecht niet lang hebben mogen staan blijven. Maar de ontferming Gods verminderde de stroom en dat water viel binnen 3 dagen daarna zodat het opmerkelijk weer in de zee keerde en alle dorpen die omtrent de zee stonden werden van de grote nood en last verlost.

Hildebrant, de eerzame abt van Sint Paulus te Utrecht die deed een preek op Ons Heren Hemelvaart dag die daarna kwam en vermaande het gewone volk dat ze allen God bidden zouden, vasten en aalmoezen geven zouden opdat God zijn toorn wilde laten zinken om het verzuim dat daar geschied was aan dat Heilige Lichaam van onze lieve Heer Jezus Christus dat uit de 2 kerken gestolen was of ie stad zou in korte tijd meer plagen hebben. De profetie van deze eerwaardige vader en bleef niet zonder waarheid want dezelfde dag te vespertijd zo kwam een grote brand zodat Onze Vrouwe kerk die men de Buurtkerk noemt verbrandde en het grootste deel van de stad Utrecht. Waarom heer Godfried, de bisschop van Utrecht, die zich ontzag van Gods toorn overdroeg de kerkgemeenschap en gebood alle gelovige goede mensen in al zijn Sticht te vasten op een zekere dag. En de woensdag na Pinksteren ging hij zelf met de kerkgemeenschap barrevoets en bezocht de heilige plaatsen met devotie en bad dat God Zijn toorn wilde laten zinken en riep de heiligen aan dat ze voor ons bidden wilden. [145r]

Van enen groten stride die gheschyede tusschen grave Florijs van Hollant ende grave Phillips van Vlaenderen, ende hoe die grave van Hollandt daer ghevanghen werdt.
Dat VII capittel.

Nu keren wi weder opten grave Florijs van Hollandt, die, als hi den Vriesen hadden verwonnen, heeft van den grave Philips van Vlaenderen gheeyscht weder te hebben dat lant van Walchren, dat welcke die graven van Vlaenderen, sijn voersaten, een tijt van jaren beseten ende mit onrecht onder hem gebrocht hadden. Hiertegen screef Phillips, graef van Vlaenderen, an desen grave Florijs, sinen neve, dat hy sijns vaders patrimonye hem in rechter erfnis gelaten, wilde mitten swaerde beschermen. Waerom dat grave Florijs bi hem nam drie graven, te weten van Cleve, van Ghelre, van den Berge, mit X M ghewapender mannen, ende toech daermede int graefscap van Aelst, dat onder desen Phillips, grave van Vlaenderen, stont, ende vernieldet al mitten vuere ende swaerde, daer hij bi quam, ende maecte een swaer belegge mitten III graven voernoemt, voer die stede van Armestein, die hi daghelicxs mit swaren assaulte ende stormen seere bevacht, also dat die van binnen an horen here grave Phillips van Vlaenderen screven, dat hi hen te ontset quame, of si mosten van node die stede opgheven in handen der vianden. Die grave Phillips, mit zijn broeder Matheus, grave van Boenen, vergaderde vele soudeniers uut Piccardien, Artoys, Vermandoys, Henegouwen, Ardennen ende uut Vlaenderen, ende isser medegecomen voir Armestein; ende daer is op dien dach enen swaren strijt opgheresen. Ten lesten, na datter lange tijt vromelic gevochten was, worden dye III graven voernoemt mit dat meeste deel van graef Florijsՠvolc voirvluchtich. Mer graef Florijs bleef vromelick te velde, ende vacht manlick teghens sine vianden, ende en woude hem niet ghevangen gheven, eer dat hi bina ter doot toe gewont was; dien die grave van Vlaenderen minlic ende hoeschlick mit hem in Vlaenderen gevangen voerde, ende dede hem mit groter naersticheyt cureren, ende sijn wonden ghenesen, want hy sijn naeste neve was. Dit verhorende dye aertsbiscop van Coelen ende die bisscop van Ludick, sijn mit veel edele mannen in Vlaenderen gecomen, ende hebben enen pays gemaect tusschen dese II machtige graven van Hollant ende van Vlaenderen, op sulcker conditien, dat si voertan goede vrienden ende ghebueren souden bliven. Ende Phillips, grave van Vlaenderen, soude besitten ten ewigen dagen tlandt van Waes, ende grave Florijs soude weder ontfangen ende behouden ten ewigen dagen tlant van Walchren, ende soude voert meer senden uut Hollant, Zeelant ende Vrieslant M verstandele dykers op graef Phillips costen, om dat gat te stoppen datter overmits dat sware opwater in den dyke bi den dam ingebroken was, also dat die stat van Brugge rontomme int water stont. Ende men mochte dat inbreck van den dyke mit ghenen materie van houdt, aerde oft stenen stoppen, wanttet al viel oft in afgrondelose diepte ende wale gevallen hadde; waerom dat op die tijt die stede van Brugge, ende al dat lant daer omtrent, in groten perikel stondt. Grave Florijs, als hi in Walchren ontfangen ende gehult was voer enen here, quam weder in Hollant, ende sende in Vlaenderen die alre beste werckmannen om dyken te repareren ende weder te maken, also alst in der zoenen ende payse begrepen was. Dyewelcke comende by den dam, vonden onder den ghebroken dijck een hont leggen baffen ende hulen, die VI daghen ende nachten lang maecte een gryselic geluyt; ende wisten niet, wattet beduden mocht. Ten lesten hilden die oude dijcmeesters raet mit malcander, ende sloten dat men den hulende hont int gat soude werpen; ende terstont trat daeran een onversaecht Hollander, ende greep den hont by sinen start, ende werp hem int grondelose ghat. Dit ghedaen wesende, brochten sy snellicken grote menichte van aerde ende groene zoeden, ende worpen die daerop; ende hebben dat gat also ghestopt ende grondt ghecreghen. Ende want daer vele arbeytsluyden waren dyet daer onthilden met haer hutgens ende tenten in een manier van [145v] een stedeken, so gaf die grave Phillips, dit siende, alle denghenen die daer bliven wilden al tlant dat si bedyken mochten ende van der zee inwinnen, van den dam tot Aerdenburch, ten ewigen dagen te besitten, voir hem ende hore nacomelingen; ende gaf hem noch hierenboven vele andere vrydommen ende privilegien, waerom datter vele Hollanders ende Zeelanders daer bleven, ende maecten te mit in voortghanck des tijts een stede dye sy noemden van den hont die int gat geworpen was Hontsdam.

Van een grote strijd die geschiedde tussen graaf Floris van Holland en graaf Filips van Vlaanderen en hoe de graaf van Holland daar gevangen werd.
Dat VII kapittel.

Nu keren we weer op graaf Floris van Holland die, toen hij de Friezen overwonnen had, heeft van graaf Filips van Vlaanderen geist weer te hebben dat land van Walcheren dat di graven van Vlaanderen, zijn voorzaten, een tijd van jaren bezeten en met onrecht onder hen gebracht hadden. Hiertegen schreef Filips, aan zijn neef graaf Floris dat hij zijn vaderlijk erfdeel hem in rechte erfenis gelaten en wilde het met het zwaard beschermen. Waarom dat graaf Floris bij hem nam drie graven, te weten van Kleef, van Gelre, van den Berg met 10 000 gewapende mannen en trok daarmee in het graafschap Aalst dat onder deze Filips stond en vernielde alles met het vuur en zwaard waar hij bij kwam en maakte een zware belegering met de 3 graven voor de stad Armestein die hij dagelijks met zware aanvallen en bestorming zeer bevocht, alzo dat die van binnen aan hun heer graaf Filips van Vlaanderen schreven dat hij hen te ontzet kwam of ze moesten van nood de stad opgeven in handen der vijanden. De graaf Filips, met zijn broeder Matheus, graaf van Bonen, verzamelden vele soldaten uit Picardi, Artois, Vermandois, Henegouwen, Ardennen en uit Vlaanderen en is er meegekomen voor Armestein; en daar is op die dag een zware strijd opgestaan. Tenslotte, nadat er lange tijd dapper gevochten was werden de 2 graven met dat meeste deel van graaf Floris volk vluchtend. Maar graaf Floris bleef dapper te velde en vocht mannelijk tegen zijn vijanden en wilde hem niet gevangen geven eer dat hij bijna ter dood toe gewond was; die de graaf van Vlaanderen minnelijk en hoffelijk met hem in Vlaanderen gevangen voerde en liet hem met grote vlijt behandelen en zijn wonden genezen want hij was zijn naaste neef. Dit hoorde de aartsbisschop van Keulen en de bisschop van Luik en zijn met veel edele mannen in Vlaanderen gekomen en hebben een vrede gemaakt tussen deze 2 machtige graven van Holland en van Vlaanderen op zulke conditie dat ze voortaan goede vrienden en buren zouden blijven. En Filips, graaf van Vlaanderen, zou bezitten ten eeuwige dagen het land van Waas en graaf Floris zou weer ontvangen en behouden ten eeuwige dagen het land van Walcheren en zou voort meer zenden uit Holland, Zeeland en Friesland 1000 verstandige bedijkers op de kosten van graaf Filips om dat gat te stoppen dat er vanwege dat zware hoogwater in de dijk bij de dam ingebroken was, alzo dat de stad Brugge rondom in het water stond. En men mocht dat inbreken van de dijk met geen materie van hout, aarde of stenen stoppen want alles viel de grondeloze diepte en wiel; waarom dat op die tijd de stad Brugge en al dat land daar omtrent in groten perikel stond. Graaf Floris, toen hij in Walcheren ontvangen en gehuldigd was voor een heer kwam weer in Holland en zond in Vlaanderen de aller beste werklieden om dijken te repareren en weer te maken, alzo zoals het in de verzoening en vrede begrepen was. Die kwamen bij de dam en vonden onder de gebroken dijk een hond liggen baffen en huilen die 6 dagen en nachten lang maakte een afgrijselijk geluid en ze wisten niet wat het betekenen mocht. Tenslotte hielden de oude dijkmeesters raad met elkaar en besloten dat men de huilende hond in het gat zouden werpen; en terstond trad daaraan een onversaagde Hollander en greep dn hond bij zijn staart en wierp het in het grondeloze gat. Toen dit gedaan was brachten ze snel een grote menigte van arde en groene zoden en wierpen die daarop; en hebben dat gat alzo gestopt en grond gekregen. En omdat er vele arbeidslieden waren die zich daar onthielden met hun hutjes en tenten in een manier van [145v] een stadje zo gaf graaf Filips die dit zal al diegene die daar blijven wilden al het land dat ze bedijken mochten en van der zee inwinnen, van de dam tot Aardenburg ten eeuwige dagen te bezitten, voor hen en hun nakomelingen; en gaf hem nog hierboven vele andere vrijdommen en privilegies waarom dat er vele Hollanders en Zeelanders daar bleven en maakten te met in voortgang der tijd een stad die ze noemden van de hond die in het gat geworpen was Hondsdam.

Van IIII starcke castelen, die biscop Govert dede maken tot bescermenisse des Stichts van Uutrecht, ende van sijnre doot.
Dat VIII capittel.

Dese eerwaerdige vader ende here Godefrijt van Renen, biscop van Uutrecht, dede tot sijnre ewigher memorien ende loves maken ende timmeren den heyligen Sinte Martijn IIII starcke castelen, als Horst tegens dye graefscap van Gelre; Montfoert tegen die graefscap van Hollant; Vollenhoef tegen die heerscappie van Vrieslant, ende Woerden tegen die rebelheyt sijns eyghen stadts van Uutrecht, opdat hi uut dese IIII castelen sine ende des Stichts sine vianden soude mogen wederstaen ende bedwingen. Noch hierenboven begaefde hy der Heyligher Kercken van Uutrecht, ende gaf die tot een ewich testament die stat van Renen, mit meer andere goeden hem angheerft, dwelcke dye biscoppen van Uutrecht tot noch toe rustelic beseten hebben. Ende na vele goede ende doechdelike wercken die hi den Stichte ende der kercken hadde gedaen, is hi salichlic in den Here gestorven int jaer Ons Heren M C ende LXXVIII, op die VI kalende van junio, als hi dat bisdom vrelick ende eerlick hadde berecht XXII jaer lanc, ende wert mit groter eren ende betamelicker uutvaert begraven in den Domkercke by biscop Baldrijck van Cleve. Dyewelcke II biscopen te loven ende te prisen zijn in der ewicheit om der groter doechden, nutticheden ende profiten, die si der Heiliger Kercken van Uutrecht hebben ghedaen ende bewesen.

Van 4 sterke kastelen die bisschop Godfried liet maken tot bescherming van het Sticht van Utrecht en van zijn dood.
Dat VIII kapittel.

Deze eerwaardige vader en heer Godfried van Rhenen, bisschop van Utrecht, liet tot zijn eeuwige memorie en lof maken en timmeren de heilige Sint Martinus 4 sterke kastelen, als Horst tegen het graafschap van Gelre; Montfoort tegen het graafschap van Holland; Vollenhove tegen de heerschappij van Friesland, en Woerden tegen de rebellie van zijn eigen stad Utrecht opdat hij uit deze 4 kastelen zijn en het Sticht zijn vijanden zou mogen weerstaan en bedwingen. Nog hierboven begiftigde hij de Heilige Kerk van Utrecht en gaf die tot een eeuwig testament de stad Rhenen met meer andere goederen hem aangeërfd die de bisschoppen van Utrecht tot nog toe rustig bezitten. En na vele goede en deugdelijke werken die hij het Sticht en de kerk had gedaan is hij zalig in de Heer gestorven in het jaar Ons Heren 1178 op de 6^de dag van juni toen hij dat bisdom vredig en fatsoenlijke 22 jaar lang had berecht en werd met grote eer en betamelijke uitvaart begraven in de Domkerk bij bisschop Balderik van Kleef. Welke 2 bisschoppen te loven en te prijzen zijn in de eeuwigheid vanwege de grote deugden nut en profijt die ze de Heilige Kerk van Utrecht hebben gedaan en bewezen.

Van here Baldewijn van Hollant, die XXIX biscop tUytrecht.
Dat IX capittel.

Baldwijn van Hollant, die II van dier name, proest tot Sinte Marien tUtrecht, Oudenzeel, worde eendrachtelic van den capittelaren gecoren ende geconfirmeert die XXIX bisscop van Uutrecht. Hi was een sachtmoedich man, ende seer reyn van leven, dat men vermoet, dat hi maget starf. Wes broeders waren Florijs, grave van Hollant, Dirc, domproest tot Uutrecht, Otte, grave van Bentem, doer welcker heren hulp ende bystant hi alle rovers, straetscenders ende andere rebellen uut sinen Stichte ende landen verdreef, ende berechte dat bisdom glorioselic ende eerlick in groten rusten ende vreden. Alle burgers ontfingen statrecht van hem, ende alle dienstmannen haer officien ende leengoeden. Ende desghelijcs ontfingen alle vasallen ende leenmannen hair leengoeden; sonder alleen dye hertoge van Brabant versumede dat hi die Velue te tijde niet en versochte, die die grave van Ghelre voert te lene hilt van desen hertoge. Waerom die biscop mit cracht in die Velue toech, ende verdreef daeruut grave Gherrit, mit alle sine hulperen. Die grave nam swaerlic dat verlies van so groten heerlicheit, versamede een groot heer van wapentuers, ende beleyde die steden van Deventer IIII dagen lang. Die keiser Frederick deerste dit vernemende, quam neder ende benam den strijt, ende settet in vreden ende bestant lange tijt, ende geboet dat te houden an beiden siden. Ende binnen dier tijt dat die vrede duerde, starf grave Gherrit van Ghelre, ende en liet geen kinder after. Ende die biscop quam anderwerf mit gewapender hant, ende verbrande veel dorpen in dat graefscap van Zutpheen, ende brochte enen groten roef van daer. Grave Dirck van Cleve, die des biscops suster tot [146r] enen wive hadde, versamede een groot heer van uutghecoren wapentuers ende ridderscap, ende verwoeste een groot deel van dat graefscap van Gelre. Ende grave Florijs van Hollant dede oec grote scade in den landen van Ghelre, want si alle die beesten dye in die Velue waren dreven si ende brochten in dye stadt van Deventer. Otte, die na Gherit sinen broeder wert grave van Ghelre, versach dat oerloge van sinen vianden dattet altijt mere ende swarer wert, ende dat hi mit zijnre cracht allene also machtige princen nyet en mocht wederstaen, vercreech hi uuten bisdom van Coelen ende van Monster, uut Brabant ende uut dat lant van den Berghe omtrent III M soudeniers, mitten welcken hi beleyde VIII C paerden, dye den biscop toebehoerden, in der stat van Deventer III weken lang. Die biscop, als hi hoerde dat zijn stede ende luyden in noden waren, versamede hi een crachtich heer midts hulpe grave Florijs sijns broeders ende des graven van Cleve sijns swaghers, daer hy grave Otte van Ghelre mede verdriven woude van den belegge voer Deventer. Mer dye keyser Frederijck deerste quam anderwerf nederwaert, ende onderving dat oerloge, ende maecte onder desen princen enen vriendelijcken pays ende vrede, ende sette grave Otte weder in der heerlicheit van der Velue, op alsulcken recht als zijn voervaders daerin gehadt hadden rustelic ende vredelic te besitten, ter tijt toe, dat dye keiser bi rade zijnre princen dairof sentencie ende oerdele gave na recht ende ghevoeghe.

Van heer Boudewijn van Holland, de 29^ste bisschop te Utrecht.
Dat IX kapittel.

Boudewijn de 2^de, proost te Sint Maria te Utrecht, uit Oudenzeel, werd eendrachtig van de kapittels gekozen en bevestigd tot de 29^ste bisschop van Utrecht. Hij was een zachtmoedig man en zeer rein van leven, zodat men vermoedt dat hij als maagd stierf. Wiens broeders waren graaf Floris van Holland, Dirk, domproost te Utrecht, Otto, graaf van Bentheim, door welke heren hulp en bijstand hij alle rovers, straatschenders en andere rebellen uit zijn Sticht en landen verdreef en berechte dat bisdom glorieus en fatsoenlijk in grote rust en vrede. Alle burgers ontvingen staatsrecht van hem en alle dienstmannen hun officies en leengoederen. En desgelijks ontvingen alle vazallen en leenmannen hun leengoederen; uitgezonderd alleen de hertog van Brabant verzuimde dat hij de Veluwe te die tijd niet en verzocht want de graaf van Gelre hield het voort te leen van deze hertog. Waarom de bisschop met kracht in die Veluwe trok en verdreef daaruit graaf Gerrit, met al zijn helpers. De graaf nam zwaar op dat verlies van oՠn grote heerlijkheid en verzamelde een groot leger van wapenaars en belegerde de stad Deventer 4 dagen lang. Keizer Frederik de eerste vernam dit en kwam neer en benam de strijd, en zette het in vrede en bestand lange tijd en gebood dat te houden aan beiden zijden. En binnen die tijd dat de vrede duurde stierf graaf Gerrit van Gelre en liet geen kinderen achter. En de bisschop kwam andermaal gewapenderhand en verbrandde veel dorpen in dat graafschap van Zutphen en bracht een grote roof van daar. Graaf Dirk van Kleef die de zuster van de bisschop tot wijf had verzamelde een groot leger van uitgekozen wapenaars en ridderschap en verwoestte een groot deel van dat graafschap van Gelre. En graaf Floris van Holland deed ook grote schade in de landen van Gelre want alle beesten die in de Veluwe waren dreven ze en brachten ze in de stad Deventer. Otto die na zijn broeder Gerrit graaf van Gelre werd zag dat de oorlog van zijn vijanden dat het altijd meer en zwaarder werd en dat hij met zijn kracht alleen alzo machtige prinsen niet en mocht weerstaan en verkreeg uit het bisdom van Keulen en Munster, uit Brabant en uit dat land van den Berg omtrent 3000 soldaten waarmee hij belegerde 800 paarden die aan de bisschop toebehoorden in de stad Deventer 3 weken lang. Toen de bisschop hoorde dat zijn stad en lieden in nood waren verzamelde een krachtig leger met hulp van zijn broeder graaf Floris en zijn zwager de graaf van Kleef waar hij Otto mee verdrijven wilde van het beleg van Deventer. Maar keizer Frederik de 2ste kwam andermaal en onderving die oorlog en maakte onder deze prinsen een vriendelijke rust en vrede en zette graaf Otto weer in der heerlijkheid van de Veluwe op al zulk recht als zijn voorvaders daarin gehad hadden rustig en vredig te bezitten tot de tijd toe dat de keizer door raad van zijn prinsen daarvan vonnis en oordeel zou geven na recht en gevoeg.

Hoe dat grave Phillips van Vlaenderen ende grave Florijs van Hollandt met meer princen pelgrimaedgie reysden tot Jherusalem.
Dat X capittel.

In den jare Ons Heren M C ende LXXX, Phillips, grave van Vlaenderen, van Aelst, Artoys ende Virmandoys, ende Florijs, grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant verhorende hoe dat die mogende soudaen, coninc der Saracenen, dye heilige stat van Jherusalem weder ingewonnen hadde, ende hadde verslagen dye moghende kerstelicke coningen van Jherusalem, Zamarien ende Zirien, broeders Zybelie, dye dees grave Phillips moeder was, sine omen. Welcke Zybelie begraven leyt tot Jherusalem in Sint Jans hospitael, dat is die plaetse dair Lasarus te wonen plach. Soe hebben dan dese II machtige graven, die haer beyder moeders dair begraven lagen, opgenomen ende ingeset mit malcander mit machte van volcke in dat Heilige Lant te trecken, ende versoeken mit devotien dat Heylighe Graf Ons Heren, ende haer moeders graven, ende nemen wraeck van den doot der edelre kersten princen die si verslagen hadden. Dese mare overal hem verspreyende ende gecondicht in vele landen, sijnder gheweest veel andere princen, baroenen, ridderen ende edele mannen, ende bereyden hem met alle hoer macht om mit desen princen te reysen. Dese II princen quamen te samen, ende vergaerden in Vlaenderen haer scepen tot Honsdam, ende dat getal der gheenre dye daer vergadert waren was den hoop omtrent IX M man, alle uutgelesen vrome ende cloecke wapentuers. Ende van desen here waren die opperste cappeteinen Phillips, grave van Vlaenderen; Florijs, grave van Hollant; Willem, grave van Henegouwen; Thiebalt, grave van Ardennen; Matheus, grave van Boenen ende here Pieter, biscop van Camericken. Dese II waren grave Phillips broederen, ende zijn tscepe gegaen ende quamen in corten dagen gezeylen in Spangen, daer si hem wat recreerden ende vermaecten, met hem nemende alle dat hem tot sulcken reise van node wesen mochte. Ende vele baroenen, heren ende ridderen verstaende wat hoer reise was, hebben si hem mit henluyden verselt, ende namen die pelgrimage mede an, ende seilden mit hen in Griecken, Slavonien ende in Cypren. Daer wesende ende vernemende dat die II coninghen van Slavonien ende van Cypren onghelovighe heydenen waren, gheboden si dat al dat heer hem wapenen soude teghens dese twee coninghen. Dit vernemende dye coninck Juwijn van Slavonien, sant notabele ambassaten an den kerstenen princen, begerende mit weinich sijnre heren ongewapent bi hem te comen ende mit hoir te spreken; ende twort hen admitteert ende toegelaten. Ende comende by den princen, sprack hi aldus: ԇ’Gebenedijt si God, Dye hemel ende aerde ende al datter inne is ghescapem [146v] heeft, ende gebenedijt moet sijn die tijt ende ure dat ghi hier gecomen sijt om mi te ontfangen in uwen geselscappe ende getal der kerstenen menschen; want ic uut gansser herten ende mit vaster geloven dat Heylige Gelove beghere an te nemen ende kersten te worden. Voirt, ghi edele ende vrome princen, ist dat ghi begheert te trecken int Heylige Lant, ic sal u geleyden in der stat van Accon, ende sal u doen hebben een seker ende vast saveconduyt ende gheley mit al uwen heren ende edelen, ende voert tot in Arabien, totten berch van Zinay; mer tot Accon soude ghi u wapenen moeten laten.’Die princen dit horende, dancten den coninc sere, ende hi wert gedoopt ende gekerstent op Sint Jorijs dach, mit alle sine princen, ende wert Jorijs geheten. Ende dairna wert die coninc van Cypren, mit alle sine heren, ende dat gehele conincrijc, kersten, ende worden alle ghedoopt.

Hoe dat graaf Filips van Vlaanderen en graaf Floris van Holland met meer prinsen pelgrimage deden te Jeruzalem.
Dat X kapittel.

In het jaar Ons Heren 1180 toen graaf Filips van Vlaanderen, van Aalst, Artois en Vermandois, en Floris, graaf van Holland, Zeeland en Friesland hoorden hoe dat de vermogende sultan, koning der Saracenen, de heilige stad Jeruzalem weer ingewonnen had en verslagen de vermogende christelijke koningen van Jeruzalem, Samaria en Syri, broeders van Sibille die de moeder van zijn oom graaf Filips was. Welke Sibille begraven ligt te Jeruzalem in Sint Johannes hospitaal, dat is de plaats daar Lazarus te wonen plag. Zo hebben dan deze 2 machtige graven, waar hun beider moeder begraven lag, opgenomen en ingezet met elkaar met macht van volk in dat Heilige Land te trekken en verzochten met devotie dat Heilige Graf Onze Heer en het graf van hun moeder en wraak nemen van de dood van de edele christen prinsen die ze verslagen hadden. Dit bericht werd overal verspreid en verkondigd in vele landen en zijn er veel andere prinsen, baronnen, ridders en edele mannen geweest die zich bereiden met al hun macht om met deze prinsen te reizen. Deze 2 prinsen kwamen tezamen en verzamelden in Vlaanderen hun schepen te Hondsdam en dat getal van diegene die daar verzameld waren was de hoop omtrent 9 000 man, allen uitgelezen dappere en kloeke wapenaars. En van deze heren waren de opperste kapiteins Filips, graaf van Vlaanderen; Floris, graaf van Holland; Willem, graaf van Henegouwen; Thibault, graaf van Ardennen; Matheus, graaf van Bonen en heer Pieter, bisschop van Kamerijk. Deze 2 waren broeders van graaf Filips en zijn te scheep gegaan en kwamen in korte dagen gezeild in Spanje waar ze zich wat recreerden en vermaakten en namen met hen alles dat voor zoՠn reis nodig was. En vele baronnen, heren en ridders die verstonden was hun reis was hebben ze zich vergezeld met hen en namen de pelgrimage mede aan en zeilden met hen in Griekenland, Slavoni en in Cyprus. Toen ze daar waren vernamen ze dat de 2 koningen van Slavoni en van Cyprus ongelovige heidenen waren en geboden dat al dat leger zich wapenen zouden tegen deze twee koningen. Dit vernam koning Juwijn van Slavoni en zond notabele ambassadeurs aan de christen prinsen en begeer de met weinig van zijn heren ongewapend bij hen te komen en met hen te spreken; en het werd hem toegestaan en toegelaten. En toen hij kwam bij de prinsen sprak hij aldus: ‘Gezegend is God, Die hemel en aarde en alles dat erin is geschapen [146v] heeft en gezegend moet zijn de tijd en uur dat gij hier gekomen bent om mij te ontvangen in uw gezelschap en getal der christen mensen; want ik geloof uit het ganse hart en vast dat Heilige Geloof begeer aan te nemen en christen te worden. Voort gij edele en dappere prinsen, is het dat gij begeert te trekken in het Heilige Land zal ik u begeleiden in de stad Akko en zal u laten hebben een zekere en vast geleide met al uw heren en edelen en voort tot in Arabië tot de berg Sinaï; maar te Akko zou ge uw wapens moeten laten.’ De prinsen die dit hoorde bedankten de koning zeer en hij werd gedoopt en christen gemaakt op Sint-Joris dag met al zijn prinsen en werd Joris geheten. En daarna werd ie koning van Cyprus met al zijn heren en dat gehele koninkrijk christen en werden allen gedoopt.

Hoe dese kersten princen voertreysden tot Jherusalem, ende hoe si van den heydenen anghevochten worden, ende hoe si victorie hadden teghen den onghelovigen heydense coninghen.
Dat XI capittel.

Aldus sijn alle dese heren ende kerstenen princen mitten coninc van Slavonyen gheseylt tot Accon. Ende die coninc Ingelram van Accon, mitten coninc Juwijn, oft nu Joris, van Slavonien, screven an den soudaen van Babilonien om salveconduyt ende gheley voer desen kerstenen princen tot VI M man toe, om te gaen tot Jherusalem ende totten berch van Zinay. Dwelck dye soudaem hem admitteerde ende consenteerde, behoudelic dat si gaen souden als pelgrims onghewapent. Comende tot Jherusalem ontfinc se die Patriarch van Jherusalem mit groter eren, ende leyde se tot dat Heylige Graf Ons Heren, ende totten anderen heylighen steden. Ende haer beverden met groter devocien ende ynnicheden ghedaen, ende dat waerde Heylige Sacrament ontfanghen hebbende, worden si gheleyt op vrouwe Zybelien ende vrouwe Zophie graven, haer moederen, ende reysden doe voert na den berch van Zinay, te versoecken dat graf des heyligen maget Sinte Katrinen. Dit vernemende die coninc van Jherusalem, genoemt Agyla, een saraceen, heeft geordineert ende geset sinen broeders bastertszoen coninc van Abilinen, genoemt Nobiliter, mit V M gewapende Saracenen, om desen kerstenen princen int wederom comen van den berch Sinay te bestriden ende doot te slane. Die princen dit vernemende en quamen by der Jordanen niet, mer namen horen wech na der stat van Cesarien, daer die rivier van der Jordanen horen oerspronc nempt, by den berch Lybaen. Dit vernemende die bastart, gheboet sijn heer te trecken na den berch Lybaen, om te voercomen ende den wech te benemen dat si tot Accon niet en quamen, ende ontboet sinen oem dat hi hem meer volcs van wapenen soude senden, want die kersten meer volcs bi hem gecregen hadden; waerom hem noch gesonden worden XII M gewapende. Mer des dages te voren, eer si quamen, hadde dese bastert enen strijt tegen den kerstenen, omtrent een mile van Cesarien, als si na Accon reysen wilden. Die kerstene princen dit siende, dat de bastert ymmers op hen comen wilde ende bestriden, sonden si enen herault, hem doende te verstane dat si hadden salveconduyt van den soudaen van Babilonien. Mer die bastert en achtes niet, ende scoerde des soudaens zegel ende brieve, ende dode den bode mit zijn eygen hant. Dit siende die kersten, baden God om gratie ende victorye, ende setten hem vromelic tegen den Saracenen te weer, hoe wel si ongewapent waren, ende behielden die overhant; ende dair worter omtrent III M van den Saracenen verslegen, ende omtrent II C van den edelste van den Saracenen gevangen. Ende grave Phillips van Vlaenderen sloech desen bastaert selver mitter hant doot, ende nam hem sijn wapen, dwelc was enen gouden scilt met enen swarten climmende leeuwe, ende behilt die voertan, ende liet sine oude wapen mitten VIII gheren van lasuer varen; ende die graven van Vlaenderen behouden ende voeren noch opten dach van huyden dye voerseyde wapen mitten leeuwe.

Hoe deze christen prinsen voortreisden tot Jeruzalem en hoe ze van de heidenen aangevochten werden en hoe ze victorie hadden tegen de ongelovige heidense koningen.
Dat XI kapittel.

Aldus zijn al deze heren en christen prinsen met de koning van Slavoni gezeild naar Akko. En koning Ingelram van Akko met de koning Juwijn of nu Joris van Slavonië schreven aan de sultan van Babylonië om vrijgeleide voor deze christen prinsen tot 600 man toe om te gaan tot Jeruzalem en tot de berg Sinai. Wat de sultan hen toestond en toestemde behalve dat ze als ongewapende pelgrims zouden gaan. Toen ze in Jeruzalem kwamen ontving de Patriarch van Jeruzalem ze met grote eer en leidde ze tot dat Heilige Graf van Onze Heer en tot andere heilige plaatsen. En toen ze hun bedevaart met grote devotie in innigheid gedaan en dat waardige Heilige Sacrament ontvangen hadden werden gelegd de graven van hun moeders vrouwe Sibille en vrouwe Sophie en trokken toen voort nar de berg Sinaï en bezochten het graf van de heilige maagd Sint Catharina. Dit vernam de koning van Jeruzalem, genoemd Agyla, een Saraceen en heeft geordineerd en gezet de bastaardzoon van zijn broeder de koning van Abiline, genoemd Nobiliter, met 5000 gewapende Saracenen om deze christen prinsen in het wederom komen van de berg Sina te bestrijden en dood te slaan. De prinsen die dit vernamen kwam niet bij de Jordaan, maar namen hun weg naar de stad Caesarea waar de rivier de Jordaan zijn oorsprong neemt bij de berg Libanon. Dit vernam de bastaard en gebood zijn leger te trekken naar de Libanon om te voorkomen en de weg te benemen dat ze niet tot Akko kwamen en ontbood zijn oom dat hij hem meer wapenvolk zou zenden want de christenen hadden meer volk bij zich gekregen; waarom hem nog gezonden werden 12 000 gewapenden. Maar de dag tevoren eer ze kwamen, had deze bastaard een strijd tegen dn christenen omtrent een mijl van Caesarea toen ze naar Akko wilden reizen. De christen prinsen die dit zagen dat de bastaard immer op hen komen wilde en bestrijden zonden een heraut en liet hem verstaan dat ze vrijgeleide hadden van de sultan van Babyloni. Maar de bastaard achtte het niet en scheurde de zegel en brief van de sultan en liet de bode doden met zijn eigen hand. Dit zagen de christenen en baden God om gratie en victorie en zetten zich dapper tegen de Saracenen te verweer, hoewel ze ongewapend waren en behielden de overhand; en daar werden omtrent 3000 van den Saracenen verslagen en omtrent 200 C van de edelste van de Saracenen gevangen. En graaf Filips van Vlaanderen sloeg deze bastaard zelf met de hand doodde en nam hem zijn wapen wat een gouden schild was met een zwarte klimmende leeuw en behield die voortaan, en liet zijn oude wapen met de 8 strepen van lazuur varen; en de graven van Vlaanderen behouden en voeren nog op de dag van heden dit wapen met de leeuw.

Ende die kerstenen namen der Saracenen wapenen, ende deden die an. Ende om te bet tot horen onsculde te comen, so senden si dese gevangen tot Accon, ende dat si die waerheit souden segghen, ende ghetughenisse [147r] geven van der violeringe des salveconduyts, ende hoe die bastert des soudaens brief ende zegel met onwaerdicheit hadde ghescoert, ende henluyden bevochten. Ende also die kerstenen niet ghewapent waren, wasser veel ghequest in den stride, ende togen weder binnen Cesarien. Die coninc Abila van Jherusalem ende coninc Nobilioen van Abyline, ghebroederen, vernemende dat haer volc van den kerstenen ter neder waren getogen ende veel verslagen, togen si met groot volc van wapenen verby Cesarien nae Accon toe, omtrent III milen van der stat, ende leyden hem in bosschen ende wildernissen om den kerstenen te verlagen ende doot te slane. Opten IIII dach daerna, als die gequesten kerstenen ghebetert ende van hare wonden ghenesen waren, reysden si van Cesarien ende namen horen wech na Accon, ende vernamen dye Saracenen opten weghe, om hen te bestriden. Dye kerstenen grepen enen moet, omdat si wat bet ghewapent waren van den verslagen heidenen, ende stelden hem in ordinantie, settende al horen hope in God den Here, dair alle victorie van compt, ende riepen altijt met eenen groten ghecry: Ԏu helpe ons God ende dat Heylige Graf.ՠEnde die graven van Vlaenderen, van Hollant ende van Boenen stonden voir in den strijt, ende dye graven van Ardennen ende van Henegouwen hadden dye afterhoede van theer. Die Saracenen hadden ghemaect III battaelgen, in denwelcken die eerste stont dye coninck Nobilioen van Abylinen, om te wreken sijns bastertzoens doot. Ende dye III graven ghingen hem stoutelicken an, biddende mitter herten, ende roepende mitten monde: Ԏu helpe ons God ende dat Heylighe Grafլ ende streden aldus III uren lang mit groter wreetheit; ende ten lesten wert die coninck Nobilioen van sine camele geworpen ter aerden. Ende die grave van Vlaenderen sloech hem mitter hant doot. Ende mit desen cregen die kersten een moet, ende verjaechden dat grote heer, ende versloegen omtrent XI M Saracenen. Mer die princen geboden, dat men den gewonden edelen Saracenen nyet doden en souden, om ghetugenisse te geven voer den soudaen, wat groter injurie ende ghewelt henluyden van desen heydense coningen was gedaen; ende deser wasser omtrent VI C edele Saracenen. Den strijt ghedaen wesende, namen dye kerstenen enen groten roef van gout, silver, cleinoden ende costelicke wapenen, ende beroefden die tenten ende pauweljonen der heydenen, lovende ende danckende Gode van der groter victorien, ende quamen aldus tot Accon. Ende si gaven den coninc Ingelram van Accon alle dese gevangen, om sinen belieften ende wille daermede te doen. Ende hi ontfing dese princen mitten gevangen mit groter reverencien ende eren. Ende coninc Jorijs van Slavonien nam doe dese kersten princen voert in zijnre hoeden ende bewaernissen, ende namen oerlof an den coninc van Accon, ende seylden int eylant van Creten; ende die coninc begaefde se mit scone costelicke gaven ende cleynoden, ende besorchde hen goede bereide scepen, wel toegemaect van allen des si behoeftich waren, ende quamen gevaren tot Lisseboen in Portugael, daer si van den coninc grotelic worden festeert ende onthaelt; ende die coninginne, genoemt Machtelt, dede desen heren grote chiere ende ere; ende zijn vandaen gereist elc in zijn lant. Ende die grave Florijs is mit groter eren ende feesten ontfangen in sine landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.

En de christenen namen de Saracenen wapen, en deden die aan. En om beter tot hun onschuld te komen zo zonden ze deze gevangenen naar Akko en dat ze de waarheid zouden zeggen en getuigenis [147r] geven van het verkrachten van de vrijgeleide en hoe de bastaart de brief en zegel van de sultan met onwaardigheid had gescheurd en hen bevochten. En alzo de christenen niet gewapend waren waardoor er veel gekwetst waren in de strijd en trokken weer binnen Caesarea. De koning Abila van Jeruzalem en koning Nobiliter van Abiline, gebroeders, vernamen dat hun volk van de christenen ter neer waren getrokken en veel verslagen en trokken met groot wapenvolk voorbij Caesarea naar Akko toe, omtrent 3 mijlen van de stad en legden zich in bossen en wildernissen om de christenen te verslaan en dood te slaan. Op de 4^de dag daarna toen de gekwetste christenen verbeterd en van hun wonden genezen waren reisden ze van Caesarea en namen hun weg naar Akko en vernamen de Saracenen op de weg om hen te bestrijden. De christenen grepen een moed omdat ze wat beter gewapend waren van de verslagen heidenen en stelden zich in ordinantie en zetten al hun hoop in God de Heer waar alle victorie van komt en riepen altijd met een groot gekrijs: Ԏu help ons God en dat Heilige Graf.ՠEn de graaf van Vlaanderen, van Holland en van Bonen stonden voor in de strijd en de graven van Ardennen en van Henegouwen hadden de achterhoede van het leger. De Saracenen hadden gemaakt 3 bataljons waarin de eerste stond koning Nobiliter van Abiline, om te wreken de dood van zijn bastaardzoon. En de 3 graven gingen hem dapper aan en baden met het hart en riepen met de mond: Ԏu help ons God en dat Heilige Grafլ en streden aldus 3 uren lang met grote wreedheid; en tenslotte werd koning Nobiliter van zijn kameel ter aarde geworpen. En de graaf van Vlaanderen sloeg hem met de hand doodt. En hiermee kregen de christenen een moed en verjoegen dat grote leger en versloegen omtrent 11 000 Saracenen. Maar de prinsen geboden dat men de gewonden edele Saracenen niet doden zouden om getuigenis te geven voor de sultan wat grote belediging en geweld hen van deze heidense koningen was gedaan; en hiervan waren er omtrent 600 edele Saracenen. Toen de strijd gedaan was namen de christenen een grote roof van goud, zilver, kleinoden en kostbare wapens en beroofden de tenten en paviljoenen der heidenen, loofden en dankten God van de grote victorie en kwamen aldus te Akko. En ze gaven koning Ingelram van Akko al deze gevangenen om zijn believen en wil daarmee te doen. En hij ontving deze prinsen met de gevangenen met grote reverentie en eer. En koning Joris van Slavoni nam toen deze christen prinsen voort in zijn hoede en bewaring en namen verlof aan de koning van Akko en zeilden naar het eiland Kreta; en de koning begiftigde ze met mooie kostbare gaven en kleinoden en bezorgde hen goed bereide schepen, goed toegemaakt van alles dat ze nodig hadden en kwamen gevaren tet Lissabon in Portugal waar ze van de koning zeer werden onthaald; en de koningin, genoemd Machtelt, deed deze heren grote sier en eer; en zijn vandaar gereisd elk in zijn land. En graaf Floris is met grote eer en feest ontvangen in zijn landen van Holland, Zeeland en Friesland.

Van enen groten cruysvaert geordineert opten Saracenen int Heylighe Lant, ende hoe die stede van Haerlem haren wapen cregen.
Dat XII capittel.

Hierna, in den jare Ons Heren M C ende LXXXVIII, Alexander, die paeus van Romen, die III, Frederick, keiser van Romen, dye eerste, hebben geboden ende ingeset een generale cruysvaert, om weder te recupereren ende in te winnen die Heilighe stat van Jherusalem. Ende sende tot Mens opten Rijn een legaet, genoemt Henric, diet volc in Duytslant soude vergaren; van welcker heervaert die princepail cappeteinen ende princen geweest zijn: Frederick deerste van dier name, keiser van Romen; Phillips, coninc van Vrancrijc; Rijchaert, coninc van Engelant; die hertogen van Beyeren ende van Sassen; Coenraet, hertoge van Oestenrijc; Frederic, hertoghe van Swaven; Henric, hertoge van Lottrijck ende Brabant; Phillips, grave van Vlaenderen; Florijs, graef van Hollant; Dirck, graef van Cleve; Otte, grave van Ghelre, met veele an [147v] der vorsten ende princen. Comende in Calabren, vraechde die keyser Frederick van den abt Joachim, die seer gheleert was in die Heylige Scriften, ende begavet metten Geest der Prophetien, hoe die cruysvaert vergaen ende volenden soude. Hi antwoerde ende seide aldus: ‘op dit pas en sullen die kersten heren niet veel profiteren oft voirtgaen int Heylige Lant, want die tijt noch niet gecomen en is, dat God dat Lant van Beloften van den Agarenen wilde verlossen. Ende ghi, keiser, sult verdrencken eer ghi wederom thuyscomet.’ Die keyser dit horende, maecte sijn reyse mitten heren voernoemt doer Bulgarien, ende toech boven Sinte Jorijs arm omme nat Heylighe Lant. Ende nam crachtelic in vele steden ende sloten totter woestinen toe Sur genoemt. Mer die Heilighe Stat van Jherusalem en mocht hi niet crigen, na der prophetien des abts Joachims voerseit; waerom dat hy beleyde den starcken stat van Egipten, geheten Damiaten, gelegen opter rivieren van der Nyle, om altijt een haven te hebben int Heylige Lant te comen. Mer want die stadt seer starck was van toernen, ende bysonder op dye haven int ancomen van der stadt, want daer ysere ende sware metalen raexen ende ketenen onder dat water ghinghen, van denen toerne totter andere, mits welcken dye haven ende die stat onwinlic was, ende die burgheren des te stouter. So heeft ten lesten Willem, grave Florijsՠander zoen, mit die van Haerlem eenen nyewen raet ghevonden, ende dede maken onder an den rugghe van sijn schip een stalen sage mit scarpe tanden, ende verwachte den wint ende stroem; ende quam crachtelic ghezeylen op die kettenen van der haven, ende overmits den groten last vant schip, borsten dye ketten an stucken, ende brochten also alle der kersten princen schepen in die haven van der stat van Damiaten. Die keyser anmerckende dat alsulken swaren ende onwinlicken stat doir cloecheit ende wijsheit Willems, graef Florijsՠsoen, inghenomen was, begaefde hy hem mit keyserlicke ghiften, ende maecte hem ridder, ende beval den princen ende graven van Hollant onder des keysers bannyer te rusten ende te staen. Voert gaf hi den vromen kempvechters ende poorters van Haerlem totten IIII sterren, dye si in hoer schilt voerden, een silveren swaert, ende die patriarch van Jherusalem gaf hen daertoe dat cruys, omdat si hem also cloeckelic ende vroem gehat hadden int Lant van Beloften ende int innemen van der stadt van Damiaten.

Van een grote kruistocht op de Saracenen in het Heilige Land en hoe de stad Haarlem haar wapen kreeg.

Dat 12de kapittel.

Hierna, in het jaar van onze Heer 1188, Alexander de 3^de, de paus van Rome, Frederick de 1^ste, keizer van Rome, hebben geboden en ingezet een algemene kruistocht om weer te recupereren en in te winnen die Heilige stad Jeruzalem. En zond tot Mainz op de Rijn een legaat, genoemd Henric, die het volk in Duitsland zou verzamelen; van welke legertocht de belangrijkste kapiteins en prinsen geweest zijn: Frederick de eerste van die naam, keizer van Rome; Phillips, koning van Frankrijk; Richard, koning van Engeland; de hertogen van Beieren en van Saksen; Coenraet, hertog van Oostenrijk; Frederic, hertog van Zwaben; Henric, hertog van Lotharingen en Brabant; Phillips, graaf van Vlaanderen; Floris, graaf van Holland; Dirck, graaf van Kleef; Otte, graaf van Gelre, met vele andere [147v] vorsten en prinsen. Toen ze kwamen in Calabri vroeg keizer Frederick van de abt Joachim, die zeer geleerd was in de Heilige Schriften en begiftigd met de Geest der Profetie hoe die kruistocht vergaan en eindigen zou. Hij antwoorde en zei aldus: ‘Op dit pas zullen de christenheren niet veel profiteren of voortgaan in het Heilige Land, want de tijd is noch niet gekomen dat God dat Land van Beloften van de Agarenen wil verlossen. En gij keizer, zal verdrinken eer ge wederom thuis komt.’ De keizer die dit horde maakte zijn reis met de genoemde heren door Bulgarije en trok boven Hellespont om naar het Heilige Land. En nam krachtig in vele steden en kastelen tot de woestijn toe Sur genoemd. Maar die Heilige Stad van Jeruzalem mocht hij niet krijgen, na de profetie van de abt voor genoemd; waarom dat hij belegerde de sterke stad van Egypte, geheten Damiaten, gelegen op de rivier van de Nijl om altijd een haven te hebben in het Heilige Land te komen. Maar omdat die stad zeer sterk was van torens en vooral op de haven in het aankomen van der stad, want daar waren ijzeren en zware metalen rekken en kettingen die onder dat water gingen van de ene toren tot de andere, mits welken de haven en die stad onoverwinbaar was en de burgers des te stouter. Zo heeft tenslotte Willem, grave Floris andere zoon, met die van Haarlem een nieuwe raad gevonden en liet maken onder aan den rug van zijn schip een stalen zaag met scherpe tanden en wachtte op de wind en stroom; en kwam krachtig aanzeilen op de kettingen van de haven en overmits de groten last van het schip barstte de kettingen aan stukken en bracht alzo alle christen prinsen schepen in de haven van de stad van Damiaten. Die keizer die opmerkte dat al zulke zware en onoverwinnelijke stad door kloekheid en wijsheid van Willems, graaf Floris zoon, ingenomen was begiftigde hij hem met keizerlijke giften end maakte hem ridder en beval de prinsen en graven van Holland onder de banier van de keizer te rusten en te staan. Voort gaf hij de dappere kampvechters en poorters van Haarlem tot 4 sterren die ze in hun schild voerden, een zilveren zwaard en de patriarch van Jeruzalem gaf hun daartoe dat kruis omdat ze zich alzo kloek en dapper gehad hadden in het Land van Beloften en in het innemen van de stad van Damiaten.

Hoe die keyser in een riviere verdranck, ende van graef Florijsՠdoot van Hollandt ende grave Phillips van Vlaenderen.

Dat XIII capittel.

Daerna, in den jare Ons Heren M C ende XC, geschiedet dat die keyser in den zomer, alst seer heet was, ende hy vermoeyt was in den weghe, ghing in eenen rivier om hem van den swete te reynighen ende te dwaen, ende hem wat te vercoelen; ende verlyet hem daerop, dat hi wel zwemmen konde, ende quam in den stroom, die so groot viel, dat hi den keyser werp tegen een clippe onder dat water, dat hy verdrencte, als dye heremijt ende abt voergeseyt hadde ende propheteert. Ende wert mit groter rouwen begraven in Sinte Pieters kerck in der stat van Anthiocien. In den selven jare worde oec sieck die vrome prince graef Florijs van Hollant, ende starf dair mede, ende wert mit groter wenen begraven by des keysers tombe. Ende Willem, die des voirseyde graef Florijs jonger zoen was, versellede hem met hertoge Frederick van Swaven, ende was bi hem na sijns vaders doot VI jaer lang, die in veel striden die si teghens den heydenen hadden dicwils victorie hadde. Dese grave Florijs berechte die graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant XXVII jaer lang. Ende die graefinne Ade, zijn wijf, starf na hem, int jaer Ons Heren M CC ende VIII, opten III dach in januario, ende wert mit groter eren begraven tot Middelburch in Zeelant, in der abdien. Die grave Phillips van Vlaenderen was noch bi den anderen princen int Heylige Lant gebleven, ende worde op eenre tijt in enen stride sere ghewont, daer hy of starf. Dit verhorende zijn huysvrouwe, dede dat lichaem vandaen halen, ende dede dat eerlick begraven in der abdien tot Clarenvalle.

Hoe de keizer in een rivier verdronk en van de dood van graaf Floris van Holland en graaf Filips van Vlaanderen.

Dat XIII kapittel.

Daarna in het haar Ons heren 1190 geschiede het dat de keizer in de zomer toen het zeer heet was en hij vermoeid was van onderweg ging in een rivier om hem van het zweet te reinigen en te wassen en hem wat te verkoelen en verliet zich daarop dat hij goed zwemmen kon en kwam in de stroom die zo groot viel zodat het de keizer wierp tegen een klip onder dat water zodat hij verdronk als de heremiet en abt voorspeld hadden en profeteert. En werd met grote rouw begraven in Sint Petrus kerk van de stad Antiochië. In hetzelfde jaar werd ook ziek de dappere prijs graaf Floris van Holland en stierf daar ede en werd met grote wenen begraven bij de keizers tombe. En Willem, die de voorgenoemde graaf Floris jongste zoon was, vergezelde zich met hertog Frederick van Zwaben en was bij hem na zijn vaders dood 6 jaar lang die in veel strijden die ze tegen de heidenen hadden vaak victorie had. Deze graaf Floris berechte het graafschap van Holland, Zeeland en Friesland 27 jaar lang. En de gravin Ade, zijn wijf, stierf na hem in het jaar Ons Heren1208 op de 3^de dag in januari en werd met grot eer begraven te Middelburg in Zeeland in de abdij. Graaf Filip van Vlaanderen was nog bij de anderen prinsen in het Heilige Land gebleven en werd op een tijd in een strijd zeer gewond waarvan hij stierf. Dit hoorde zijn huisvrouw en liet het lichaam vandaar halen en liet dat fatsoenlijk in de abdij te Clarenvale.

Van Dirck dye VII van dier name, dye XI grave van Hollant.
Dat II capittel.

Dick die VII van dier name, worde nae sijns vaders doot, die tot Anthiocien gestorven was, die XI grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant. Hi hadde tot ene wive Adelheit, des graven Dircxs dochter van Cleve, daer hi bi wan II uutgenomen scone dochteren, te weten Adelheit ende Ade. Die eerste dochter wert tot enen man gegeven joncheer Henric van Gelre; die ander dochter wert gegeven doer des moeders raet na haer vaders doot grave Lodewijc van Loen, buten wille ende consent alle der heren van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.

Van Dirk de 7^de de 11^de graaf van Holland.
Dat II kapittel.

Dirk de 7^de werd na de dood van zijn vader die te Antiochië gestorven was de 11^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Hij had tot een wijf Adelheid de dochter van graaf Dirk van Kleef waar hij aan wond 2 uitzonderlijk mooie dochters te weten Adelheid en Ade. De eerste dochter werd tot een man gegeven jonkheer Hendrik van Gelre; de andere dochter werd gegeven op moeders raad na de dood van haar vader aan graaf Lodewijk van Loon, buiten wil en toestemming van alle heren van Holland, Zeeland en Friesland.

Van II scone victorien dye grave Dirck ende sijn wijf hadden op haer vianden, ende van den payse dyer ghemaect werdt.
Dat IIIA capittel.

Nadat grave Dirck sine landen rustelic ende vredelic na sijns vaders doot V jaer lang hadde geregeert, dat was in den jare Ons Heren M C ende XCV, quam joncheer Willem sijn broeder weder thuys in Hollant van den Heiligen Lande, dien hi lieflic mit betamelicker eren ontfing; mer onlancxs, overmits quade tongen ende pluymstrikers, worter groten nijt ende viantscap ghezaeyt tusschen dese II lieve broederen. Also, dat Willem ruymde Hollant, ende quam in Vrieslant onder den Drechters, ende verbant hem mitten Vriesen, ende quam dagelixs op die naeste dorpen van Hollant roven ende branden, ende dede den [149v] lantluyden grote scade.

Op dese selver tijt quam Baldewijn, grave van Vlaenderen mit ghewapenderhant in Zeelant, om te bevechten Walchren, sijn landen naest gelegen, also dat grave Dirck in groter sorgen stont; ende vergaerde een groot heer van volc, al dat hi crigen konde, diewelcke hi deelde bi rade sijnre heren ende edelen in II partyen ende delen, ende toech met dat een deel in Zelant tegens die Vlamingen, ende liet Adelheit zijn wijf, die graefinne, dat ander deel, om daermede te trecken op die Vriesen. Dit aldus geordineert wesende, ghing grave Dirck te scepe, ende quam in Zeelant, daer hi tegens den grave van Vlaenderen enen swaren strijt vacht, ende jaechde hem mit cracht uut Zelant. Des ghelijcs quam Adelheit, die graefinne, mit haer volc van Egmont tot Alcmaer, om den Vriesen te bedwingen. Hiertegens brochte joncheer Willem enen groten scare volcs van den Vriesen, die hem niet en ontsagen te strijden tegens den Hollanders. Ende als dese II heren volcs bi malcander quamen, vlogen die van Winkel ende van Nyendorp uuten stride, dye om een somme van penninghen van grave Dirck dairtoe gehuert waren, ende lieten den anderen Vriesen, haer gebueren, in last ende perikel, also dat si van der Kermers gedreven worden in een grote zudde riets, ende worden omme besingelt, dair si hem selven vromelick mit heer Willem vechtender hant uutholpen, ende doervochten ende ontquamen. Welcken ongeluc oft ongeval si heer Willem nyet aan en teghen, mer hoers selfs versumenisse. Ende omdat hi aldaer so trouwelic bi hen bleef, so betrouweden si hem dairna altoes te bet. Te hant hierna quam grave Dirck uut Zelant mit sinen volcke, die den Vlamingen dairuut verdreven hadde, ende was seer wel gemoet, dattet hem van sinen vianden aldus wel ghelucket was. Corts daerna quamen in Kermerlant Baldewijn, die biscop van Uutrecht, Dirck, die domproest, Otte die castelein van Benthem, gebroederen, ende deser beider broeders omen. Dese arbeiden seer, alst wel reden gaf, om wege te vinden dat si dese broederen verenigen mochten ende tot volcomenre vrientscappe brengen, die bi nidichede van sommighe luyden vianden gheworden waren, als ghi voir gehoert hebt; daer hem billixs een ygelick voer wachten soude bi deser reden: want men seyt ghemeenlic: Wye sijn hande tusschen runde ende boom stect, dat hij se gaerne geschillet weder na hem trect; dit overgeslagen. Dese III personen en lieten niet en of, also si daertoe ghehouden waren, si en cregen desen twedracht van desen broederen in die handt, sodat sijt van allen saken an hem bleven; daer si doe overdroegen bi ghemeen consente, ende seiden een seggen tusschen hen beiden aldus: Grave Dirck soude bliven grave van Hollandt, omdat hi dye outste waer; ende Willem soude ontfangen van grave Dirck sinen broeder dye graefscap van Oest-Vrieslant te leen. Ende hij soude dairtoe hebben uuter tollen tot Gheervliet III C pont sjaers. Ende hiermede souden si verenicht ende in broederlicken minnen ende vrienscappen bliven, als dat wel behoerde. Wouden hem ghyerige luyden laten genoegen, die dicwils bi den here sijn, daer en soude gheen twist noch oerloge vallen. Na desen is Willem in Oest-Vrieslant gevaren, ende wert dair mit groter eren voir enen grave ontfangen. Ende dede maken tot eenre stede dat Ter Oesterzee plach te hieten een starck casteel, daer hy veel tijts lach. Dese grave Willem van Oest-Vrieslandt was alle weghe een oerlogen tachter tegen den grave van Kuynre, ende sloech hem tot eenre tijt meer dan V C man, ende dwanck alle tlant an sine heerlichede. Hierbi mach men wel mercken dat die biscoppen van Uutrecht met [150r] onrechten ondervinden die graefscap van Oest-Vrieslant, want hadde een biscop recht daertoe gehadt, dese edel biscop en hads nyet overgegeven.

Van 2 mooie victories die Dirk en zijn wijf hadden op hun vijanden en van de vrede die er gemaakt werd.
Dat IIIA kapittel.

Nadat grave Dirk zijn landen rustig en vredig na zijn vaders dood 5 jaar lang had geregeerd, dat was in het jaar Ons Heren 1195, kwam zijn broeder jonkheer Willem weer tuis in Holland van het Heilige Lande die hij lieflijk en met betamelijke eer ontving; maar gauw vanwege kwade tongen en pluimstrijkers werd er grote nijd en vijandschap gezaaid tussen de 2 lieve broeders. Alzo dat Willem ruimde Holland en kwam in Friesland onder Drechterland en verbond zich met de Friezen en kwam dagelijks op de naaste dorpen van Holland roven en branden en deed de [149v] landlieden grote schade.

Op dezelfde tijd kwam graaf Boudewijn van Vlaanderen met gewapenderhand in Zeeland om te bevechten Walcheren, zijn landen naast gelegen, alzo dat graaf Dirk in grote zorgen stond; en verzamelde een groot leger van volk en alles dat hij krijgen kon die hij verdeeld op raad van zijn heren en edelen in 2 partijen en delen en trok met dat ene deel in Zeeland tegen de Vlamingen en liet zijn wijf gravin Adelheid dat andere deel om daarmee te trekken op de Friezen. Toen dit aldus geordend was ging graaf Dirk te scheep en kwam in Zeeland waar hij tegen de graaf van Vlaanderen een zware strijd vocht en joeg hem met kracht uit Zeeland. Desgelijks kwam gravin Adelheid met haar volk van Egmond tot Alkmaar om de Friezen te bedwingen. Hiertegen bracht jonkheer Willem een grote schaar volk van Friezen die zich niet ontzagen te strijden tegen de Hollanders. En toen deze 2 legers van volk bij elkaar kwamen vlogen die van Winkel en van Nieuwdop uit de strijd die om een som van penningen van graaf Dirk daartoe gehuurd waren en lieten de andere Friezen, hun buren, in last en perikel, alzo dat ze van de Kennemers gedreven werden in een grote rietbossen en werden omsingeld waar ze zich dapper met heer Willem vechtenderhand uithielpen en doorvochten en ontkwamen. Welk ongeluk of ongeval ze niet aan heer Willem aantegen, maar van hun eigen verzuim. En omdat hij aldaar zo trouw bij hen bleef zo vertrouwden ze hem daarna altijd te beter. Gelijk hierna kwam grave Dirk uit Zeeland met zijn volk die de Vlamingen daaruit verdreven had en was zeer goed gemoed dat het hem van zijn vijanden aldus goed gelukt was. Kort daarna kwamen in Kennemerland Boudewijn, bisschop van Utrecht, Dirk, domproost, Otto, kastelein van Bentheim, gebroeders en de oom van deze beide broeders. Dezen werkten zeer zoals het wel reden gaf om de weg te vinden dat ze deze broeders verenigen mochten en tot volkomen vriendschap te brengen die bij nijd van sommige lieden vijanden geworden waren; waar iedereen zich billijk voor wachten zou bij deze reden: want men egt algemeen: Wie zijn handen tussen schil en boom steekt dat hij ze graag weer geschild naar zich trekt; dit overgeslagen. Deze 3 personen lieten niet af alzo ze daartoe gehouden waren en ze kregen deze tweedracht van deze broeders in de hand zodat ze het van alle zaken aan hen bleven; waar ze toen overeenkwamen bij algemene toestemming en zeiden een zeggen tussen hen beiden aldus: Graaf Dirk zou graaf blijven van Holland omdat hij de oudste was; en Willem zou ontvangen van graaf Dirk het graafschap van Oost-Friesland te leen. En hij zou daartoe hebben uit de tollen van Geervliet 300 pond per jaar. En hiermee zouden ze verenigd en in broederlijke minne en vriendschap blijven zoals het wel behoorde. Wilden zich gierige lieden laten vergenoegen die vaak bij de heer zijn zou daar geen twist nog oorlog vallen. Hierna is Willem in Oost-Friesland getrokken en werd daar met grote eer voor een graaf ontvangen. En liet maken tot een plaats dat Ter Oosterzee plag te heten een sterk kasteel waar hij veel tijd lag. Deze graaf Willem van Oost-Friesland was alle wegen een oorlog te achter tegen graaf van Kuinre en sloeg hem tot een tijd meer dan 500 man en dwong al het land aan zijn heerlijkheid. Hierbij mag men wel merken dat di bisschoppen van Utrecht met [150r] onrecht ondervonden het graafschap van Oost-Friesland, want had een bisschop recht daartoe gehad, deze edel bisschop had het niet overgegeven.

Van eenre compositie die keyser Henric die VI maecten tusschen biscop Baldewijn van Uutrecht ende den hertoge van Brabant.
Dat IIIB capittel.

Also hier voir gescreven staet, dat die hertoge van Brabant versuymt hadde sijn leen te versoeken an den biscop van Uutrecht ( dat is die Velue mit sinen toebehoren ( ende si daer groot oerloge tegen malcander om gehadt hadden, soe heeft keyser Henrick dese sake an hem ghenomen, ende heeft een compositie ende uutsprake daerof ghedaen, ghevende dairof een bulle in deser forme:

In den Name des Heyligen ende Onversceyden Drievoudicheits. Amen. Henrick, by der genaden Goeds keiser van Romen ende coninc van Sicilien, doen te verstaen allen onsen getrouwen des Rijcs, die nu sijn ende namaels wesen sullen, dat wi alsulcken twist ende gheschille als daer lange tijt is geweest tusschen onsen lieven ende getrouwen neven here Baldewijn van Hollant, biscop van Uutrecht, ende Henric, hertoge van Lotrijc ende van Brabant, omme dye graefscappe van der Velue: die biscop allegerende dat dieselve graefscappe overmits keiserlicke ghifte ende donatie onser voersaten hem ende der kercken van Uutrecht toebehorende is; die hertoge seggende contrarie, dat hi dieselve graefscappe van onser majesteyt te lene hout. Ende hebben dit tot sulcker eynden ghebrocht, als dat hi sine onrecht heeft bekent, ende heeft alle recht ende anseggen van der graefscappe dat hi daeran hebben mocht, geheel ende al gheset in onsen handen. Waerom hebben wi uut onser keiserlicke goedertierenheit dese graefscappe van der Velue mit allen sinen toebehoren ghegont ende gegeven here Baldewijn van Hollant, biscop der selver kercken van Uutrecht, onsen neve, ende met onser keiserlicke mogentheyt ende privilegie dat gheconfirmeert. Ende die biscop heeft dese graefscappe wederom verlijt ende verleent in onsen tegenwoerdicheit onsen lieven ende getrouwen neve hertoge Henric van Lotrijc ende van Brabant, ende sal voert erven op sinen zoene oft dochter vry ende geheelic. Ghebieden daerom dat nyement nu, noch hier namaels, dese onse ordinantie ende uutsprake vermet te breken ende ter contrarie doen. Ende so wie des attempteerde soude verboeren ende gehouden wesen te betalen C pont gouts, deen helft onser cameren, ende dander dien dongelijck gheschiet ware. Tot welcker kennisse wi desen brieve hebben doen scriven ende besegelen mit onsen gulden zegele, int jaer Ons Heren M C ende XCVI, opten II nonas van maert. Ghegheven tot Ghelenhusen.

Van een schikking die keizer Hendrik de 6^de maakte tussen bisschop Boudewijn van Utrecht en de hertog van Brabant.
Dat IIIB kapittel.

Alzo hiervoor geschreven staat dat de hertog van Brabant verzuimd had zijn leen te verzoeken aan dn bisschop van Utrecht (dat is de Veluwe met zijn toebehoren) en ze daar grote oorlog tegen elkaar om gehad hadden zo heeft keizer Hendrik deze zaak aan hem genomen en heeft een schikking en uitspraak daarvan gedaan en gaf daarvan een bulle in deze vorm:

In de Naam des Heilige en Ongescheiden Drievuldigheid. Amen. Hendrik bij de genade Gods keizer van Rome en koning van Sicili, laten verstaan al onze getrouwen van het Rijk, die nu zijn en later wezen zullen dat we al zulke twist en geschil als daar lange tijd is geweest tussen onze lieve en getrouwe neef heer Boudewijn van Holland, bisschop van Utrecht, en Hendrik, hertog van Lotharingen en van Brabant, om het graafschap van de Veluwe: de bisschop voerde aan dat dit graafschap vanwege keizerlijke gift en donatie van onze voorzaten hem en de kerk van Utrecht toebehoort; de hertog zei contrarie dat hij dit graafschap van onze majesteit te leen houdt. En hebben dit tot zoՠn einde gebracht als dat hij zijn onrecht heeft bekend en heeft alle recht en aanzeggen van het graafschap dat hij daaraan hebben mocht geheel en al gezet in onze handen. Daarom hebben we uit onze keizerlijke goedertierenheid dit graafschap van de Veluwe met al zijn toebehoren gegund en gegeven heer Boudewijn van Holland, bisschop van de kerk van Utrecht, onze neef en met keizerlijke mogendheid en privilegie dat bevestigd. En de bisschop heeft dit graafschap wederom verleend in onze tegenwoordigheid onze lieve en getrouwe neef hertog Hendrik van Lotharingen en van Brabant en zal voort erven op zijn zoon of dochter vrij en geheel. Gebieden daarom dat niemand nu, nog hier later, deze onze ordinantie en uitspraak vermeet te breken en contrarie te doen. En zo wie dat tegenstaat zou verbeuren en gehouden wezen te betalen 100 pond goud, de ene helft te onze kamer en de andere die het ongelijk geschied was. Tot welke kennis we deze brief hebben laten schrijven en bezegelen met onze gouden zegel in het jaar Ons Heren 1196 op de 2^de dag van maart. Gegeven te Gelnhausen.

Hoe die van Trenten rebelleerden tegen horen biscop, ende hoe hi starf.
Dat IIII capittel.

In den jare Ons Heren M C ende XCVI, als biscop Baldewijn van Uutrecht die Twenten ende Drenten crachtelic ende rustelic berechte ende besat, ende hem niement onderwant moyenisse daerin te doen, so hadde dese biscop eenen castelein tot Coeverden, genoemt Florijs; dese plach onredelicke te scatten die karren ende die waghens die daerdoer leden ende Otte, grave van Benthem, toebehoerden. Dwelck hi den biscop sinen broeder dicwils clagede, also dat die biscop ten lesten desen casteleyn te banne dede. Mer die castelein verharde in den ban, als die daer niet om en gaf. Doe quam dye biscop met heercracht, ende belach dye veste van Coeverden, daer hi sonder aflaten soe sere an stormde, dat dese Florijs, die casteleyn, begeerde hem op te geven mit sinen stiefsone Folkert, ende dat casteel den biscop te leveren mit al sinen toebehoren. Die biscop nam dat casteel in, ende beval dat te bewaren een ridder uut Hollant, genoemt here Ghijsbrecht Poskijn, die al die Drente wiselic berechte. Mer die biscop om alle quaet te scuwen ende tot zijnre quader avonturen, versette hi desen ridder, ende maecte grave Otte van Bentem, sinen broeder, casteleyn van Coeverden, ende daertoe een drossaet oft rechter over die Drenters; ende ontfing dat casteel in zijnre macht, ende quam daerop wonen mit al sinen gesinne. Hierenbinnen lach Folpert van Coeverden noch [150v] gevangen opt casteel Ter Horst, ende nam te wive een edele joncfrouwe; ende bi hore vrienden hulpe werttet gedadingt mitten biscop, dat dese jongeling een deel van sijns vaders erve soude ontfangen; ende des en soude hi hem nimmermeer tegen den biscop versetten. Mer die ydele woerden verghingen metten winde, want also varing Folkert uuter vangenisse was, versamede hi heimelicken vrienden ende magen, ende brochte alle die Drenters daertoe, dat si hem setteden in rebelheit teghen grave Otte van Benthem. Ende die van Groeningen sloegen eerst haren rechter doot, ende bemuerden haer stede boven den eet die si den biscop in voertiden gesworen hadden; ende die Drenters namen al des bisscops renten in Twenten, ende branden dat dorp van Coeverden mittet voerburchte altemael van den castele. Die biscop, die dit harde onwaerdelic ende oevel nam, dat die Drenten hem versetten in rebelheit, versamede een crachtich heer, ende quam in Drenten bi Coeverden, ende vercreech rechte wrake van den ongehoersamigen luyden. Ende die grave Otte van Bentem quam an die ander side bi Steenwijc in die Drenten, ende nam oec wraeck van zijnre vianden rebelheit. Mer grave Otte van Gelre, die men meende dat die Drenters opten huse starckede, quam al heimelic mit sinen rade in des biscops hulpe, ende dadinge daer tusschen, dat men vrede maecte als dat die van Groeningen souden den biscop geven IIII man in ghysel, ende dye Drenten XII man; ende souden comen tot Deventer, ende en souden vandaen niet sceyden, eer dat si den biscop voldaen hadden van hore misdaet ende rebelheyt, ende van allen saken die in den oerloge gescyet waren. Ende die grave van Ghelre quam tot Deventer mit dese XVI geghyselde mannen, ende began mitten biscop te dadingen; mer dye biscop dede dese gheghyselde in vanghenisse leggen tot des graves scande, waerom die grave bescaemt was ende torende hem seer, ende reet mit enen arren moede uuter stadt, mit groter onwaerden. Ende hierenbinnen vernemende Folkert van Coeverden, dat grave Otte van Benthem in des biscops saken seer becommert was ende veel te doen hadde, ende dat hi dat casteel van Coeverden niet wel beset en hadde, versamede een deel wapentuers, ende quam al heimelicken, ende wan dat casteel mit listen, ende ving dye graefinne mit al hoer ghesinne dat daerop was. Die bisscop, die hem hieromme sere bedroefde ende dit seer qualic nam, verlossede die graefinne van Benthem, ende ontsloech die XVI geghyselde mannen. Ende hi versaemde weder een nyeu heer, daer hi dat meeste deel van den Drenten mede verbrande, ende stormde dagelixs ant casteel van Coeverden.

Hoe die van Twente rebelleerden tegen hun bisschop en hoe hij stierf.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1196 toen bisschop Boudewijn van Utrecht de Twenten en Drenten krachtig en rustig berechtte en bezat en zich niemand onderwond vermoeienis daarin te doen zo had deze bisschop een kastelein te Coevorden, genoemd Floris; deze plag onredelijk te schatten de karren en de wagens die daardoor gingen en aan de graaf van Bentheim Otto toebehoorden. Die hij zijn broeder de bisschop vaak klaagde alzo dat ie bisschop tenslotte deze kastelein in de ban deed. Maar de kastelein verhardde in de ban, als die daar niet om gaf. Toen kwam de bisschop met legerkracht en belegerde de vesting van Coevorden die hij zonder af te laten zo zeer aan bestormde dat deze kastelein Floris, begeerde zich over tee geven met zijn stiefzoon Folkert en dat kasteel de bisschop te leveren met al zijn toebehoren. De bisschop nam dat kasteel in en beval dat te bewaren een ridder uit Holland, genoemd heer Gijsbrecht Poskijn die al Drenthe wijs berechte. Maar de bisschop om alle kwaad te schuwen en tot zijn kwaad avontuur verzette hij deze ridder en maakte zijn broeder graaf Otto van Bentheim kastelein van Coevorden en daartoe een drost of rechter over de Drenten; en ontving dat kasteel in zijn macht en kwam daarop wonen met al zijn gezin. Ondertussen lach Folkert van Coevorden nog [150v] gevangen op het kasteel Ter Horst en nam tot wijf een edele jonkvrouw; en met de hulp van haar vrienden werd het gedaagd bij de bisschop dat deze jongeling een deel van zijn vaders erve zou ontvangen; en aldus zou hij zich nimmermeer tegen de bisschop verzetten. Maar die ijdele woorden vergingen met de wind want alzo gauw Folkert uit de gevangenis was verzamelde hij heimelijk vrienden en verwanten en brachten alle Drenten daartoe dat ze zich zetten in rebellie tegen graaf Otto van Bentheim. En die van Groningen sloegen eerst hun rechter dood en ommuurden hun stad boven de eed die ze de bisschop in vroeger gezworen hadden; en de Drenten namen alle renten van de bisschop in Twente en brandden dat dorp van Coevorden met de voorburcht helemaal van het kasteel. De bisschop die dit erg onwaardig en euvel nam dat de Drenten zich verzetten in rebellie verzamelde een krachtig leger en kwam in Drenthe bij Coevorden en verkreeg rechte wraak van de ongehoorzame lieden. En graaf Otto van Bentheim kwam aan de andere zijde bij Steenwijk in die Drenthe en nam ook wraak van de rebellie van zijn vijanden. Maar graaf Otto van Gelre die men meende dat de Drenten op het huis versterkte kwam al heimelijk met zijn in de hulp van de bisschip en daagde daar tussen dat men vrede maakte als dat die van Groningen zouden de bisschop geven 4 man als gijzelaard en de Drenten 12 man; en zouden komen tot Deventer en zouden er niet vandaan scheiden eer dat ze de bisschop voldaan hadden van hun misdaad en rebellie en van alle zaken die in de oorlog geschied waren. En de graaf van Gelre kwam tot Deventer met deze 16 gegijzeld mannen en begon met de bisschop te dadingen; maar de bisschop liet deze gegijzelden in de gevangenis leggen tot schande van de graaf waarom deze graaf beschaamd was en vertoornde zich zeer en reed met een gergerd gemoed uit de stad met grote onwaardigheid. En ondertussen vernam Folkert van Coevorden dat graaf Otto van Bentheim in de zaken van de bisschop zeer bekommerd was en veel te doen had en dat hij dat kasteel van Coevorden niet goed bezet had en verzamelde een deel wapenaars en kwam al heimelijk en won dat kasteel met list en ving de gravin met al haar gezin dat daarop was. De bisschop die zich hierom zeer bedroefde en dit zeer kwalijk nam verlote de gravin van Bentheim en ontsloeg de 16 gegijzelde mannen. En hij verzamelde weer een nieuw leger waar hij dat grootste deel van den Drenthe mee verbrand en stormde dagelijks aan het kasteel van Coevorden.

Ende als dit aldus geschyede, quam here Phillips, aertsbiscop van Coellen, ende here Coenraet, aertsbiscop van Ments tot Deventer, verduchtende dat die grave van Ghelre mitten castelein van Coeverden toevallen soude, ende maecten enen pays die onlange duerde; als dat Roedolf, dye rechte casteleyn van Coeverden, ontfanghen soude van den biscop dat casteel van Coeverden mitter Drenten in allen manieren als die oude privilegien dat begrepen hadden; ende voer die scade, die daer gedaen was, soude hi den biscop geven an gereden ghelde M marck. Ende als dese eerwaerdige heren desen uutspraec hadden gedaen ende wechgereyst waren, en woude die grave van Benthem dat seggen ende uutsprake niet onderhouden, ende vergaerde een groot heer van sijns broeders wegen, daer hi mede striden woude op dye heren van Coeverden ende tvolc van Drenten. Ende als hi sine tenten opgeslagen hadde, ende het tegens den avont ghing, begonnen enighe vermetele jongelingen te scermutsen ende te schieten tegens die Drenten, die also seere scoten ende wederom van den Drenten also sere ghewont werden, dat si mit cleinre eeren wederkeerden, ende liepen so sere, dat al des biscops here vervaert wert, ende bestonden mede te lopen, afterlatende haer tenten ende pauweljoenen. Mer die biscop als een onvervaert prince riep dat vliende volc weder, ende mit enen cleinen hoop bestont hi tegens dye Drenten te vechten. Mer die Drenten, die haren hoop altijt merede, ende des biscops hoep altijt minrede, moste int eynde uuten velde wijken, ende quam nauwelick mitten sinen uuten marasschen ende poelen. In desen striden bleven XXX mannen doot, ende daer worden [151r] omtrent C ridderen mit meer andere geboertige schiltknechten gevangen. Daerna quam die biscop op die Ysel, ende vergaerde een nyewe heer van volc; ende den schade dye hi geleden hadde, meende hi te verhalen opten grave van Ghelre, als op horen fautoer ende bystander, ende verbrande die Velue mitten naesten dorpen daerbi gelegen, ende beroefde al dat hi vant. Daerteghen quam dye grave van Ghelre mitten Drenten, ende destrueerde Homershem ende sommige toernen van des biscops husen, ende bestormden die stede van Deventer XI dagen lang. Mer die hertoge van Brabant, dye dye alreeerste sake was van desen oerloghe, omdat hi versuymde sijn leen te versoeken als van der Velue, die hi van den biscop te lene hilt, bekende hemselven schuldich, ende quam in des biscops hulpe mit een deel ridderen ende knechten, ende arbeide daertusschen, sodat hi vrede maecte ende bestant totter tijt dat keiser Henric nederquame, de den twist van der Velue sceyde tusscen den biscop ende den grave mit sinen gulden zegele. Ende als die keyser weder vandaen vertogen was, braken die Drenten den vrede die die keyser ghemaect hadde; want alle die renten die den biscop toebehoerden in Drentenlant, gaven si den grave van Ghelre. Waerom die biscop bi rade sijnre prelaten reysde tot Mens, ende claechde den keyser dat nyewe gewelt. Die keiser dit verhorende, wert sere beroert mit toerne, ende gaf den biscop sinen neve een deel vrome wapentuers tot hulpe dat onrecht mede te wreken. Ende siet, opten vijften dach hierna, dat was op die XI kalende van meye, worde dese biscop Baldewijn haestelic sieck, ende starf salichlic in den Here, int jaer Ons Heren M C ende XCVI, als hi dat bisdom mit groter oerlogen XVIII jaer lang hadde berecht; ende wert vandaen tUytrecht ghevoert, ende mit betamelicker uutvaert in der Domkercke bi sinen voirvaderen begraven.

En toen dit aldus geschiedde, kwam heer Filips, aartsbisschop van Keulen, en heer Koenraad, aartsbisschop van Mainz, naar Deventer en vreesden dat de graaf van Gelre met de kastelein van Coevorden aanvallen zou en maakten een vrede die kort duurde; als dat Roedolf, de rechte kastelein van Coevorden, zou van de bisschop dat kasteel van Coevorden met de Drenten in alle manieren zoals de oude privilegies dat begrepen hadden; en voor de schade die daar gedaan was zou hij de bisschop geven aan gereed geld 1000 mark. En toen deze eerwaardige heren deze uitspraak hadden gedaan en vertrokken waren wilde de graaf van Bentheim dat zeggen en uitspraak niet onderhouden en verzamelde een groot leger vanwege zijn broeders waar hij mee strijden wilde op de heren van Coevorden en het volk van Drenthe. En toen hij zijn tenten geslagen had en het tegen de avond ging begonnen enige vermetele jongelingen te schermutselen en te schieten tegen de Drenten die alzo zeer schoten en wederom van de Drenten alzo zeer gewond werden dat ze met kleine eer teug keerden en liepen zo zeer dat het hele leger van de bisschop bang werd en bestonden mede te lopen en lieten achter hun tenten en paviljoenen. Maar de bisschop als een onvervaarde prins riep dat vluchtende volk terug en met een kleine hoop bestond hij tegen de Drenten te vechten. Maar de Drenten die hun hoop altijd vermeerderde en de hoop van de bisschop altijd verminderde moest in het eind uit het veld wijken en kwam nauwelijks met de zijnen uit de moerassen en poelen. In deze strijd bleven 30 mannen dood, en daar werden [151r] omtrent 100 ridders met meer andere goed geboren schildknechten gevangen. Daarna kwam de bisschop op de IJssel en verzamelde een nieuw leger van volk; en de schade die hij geleden had meende hij te verhalen op de graaf van Gelre als op zijn begunstigers en bijstanders en verbrandde de Veluwe met de naaste dorpen daarbij gelegen en beroofde alles dat hij vond. Daartegen kwam de graaf van Gelre met de Drenten en vernielden Ootmarsum en sommige torens van de huizen van de bisschop en bestormden de stad Deventer 11 dagen lang. Maar de hertog van Brabant, die de allereerste oorzaak was van deze oorlog omdat hij verzuimde zijn leen te verzoeken van de Veluwe die hij van de bisschop te leen hield, bekende zichzelf schuldig en kwam in de bisschop hulp met een deel ridders en knechten en werkte daartussen zodat hij vrede maakte en bestand tot de dat keizer Hendrik kwam en de twist van de Veluwe scheidde tussen de bisschop en de graaf met zijn gouden zegel. En toen de keizer weer vandaan getrokken was braken de Drenten de vrede die de keizer gemaakt had; want alle renten die de bisschop toebehoorden in Drentenland gaven ze de graaf van Gelre. Waarom de bisschop bij raad van zijn prelaten reisde naar Mainz en klaagde de keizer dat nieuwe geweld. De keizer die dit hoorde werd zeer met toorn bewogen en gaf zijn neef de bisschop een deel dappere wapenaars tot hulp dat onrecht mee te wreken. En ziet, op de vijfde dag hierna, dat was op de 11^de dag van mei, werd deze bisschop Boudewijn haastig ziek en stierf zalig in de Heer in het jaar Ons Heren 1196 toen hij dat bisdom met grote oorlogen 18 jaar lang had berecht; en werd vandaar te Utrecht gevoerd en met betamelijke uitvaart in de Domkerk bij zijn voorvaders begraven.

Van der twist ende twedracht in der electyen van II biscoppen, als Dirck van Hollandt ende Aernt van Ysenburch.
Dat V capittel.

Als here Baldewijn van Hollant, biscop van Uutrecht, begraven was, quamen grave Dirck van Hollant ende grave Otte van Gelre mit gewapender cracht in der stat van Uutrecht, ende sayeden groten nijt ende discoert onder den capittelaers, ende maecten die mannen van der kercken ende die canonicken twedrachtich. Want sommige van den capittelaers coren here Dirck van Hollant, den domproest, des biscops Baldewijns broeder, die ghestorven was, ende desen grave Dircs oem; ende daer bleef getrouwelic bi grave Dirck van Hollant mitter stadt van Uutrecht ende dat Neder-Sticht. Andere van den canonicken coren here Aernt van Ysenburch, proest tot Deventer; ende daer bleef bi grave Otte van Ghelre ende dat hele Over-Sticht van Overysel. Ende als keyser Henric desen twedracht vernam, sende hi grave Dirc van Hollant sinen neve staf ende vingerling, ende sette hem int bisdom ter tijt toe, dat dat geestelicke recht in den hof van Romen getermineert ende geeyndet ware, wie dat bisdom van hem beyden behouden soude.

Van de twist en tweedracht in de electie van 2 bisschoppen, als Dirk van Holland en Arnold van Isenburg.
Dat V kapittel.

Toen heer Boudewijn van Holland, bisschop van Utrecht, begraven was, kwamen graaf Dirk van Holland en graaf Otto van Gelre met gewapende kracht in de stad Utrecht en zaaiden grote nijd en twist onder de kapittelen en maakten tweedracht tussen de mannen van de kerk en de kanunniken. Want sommige van de kapittelen kozen heer Dirk van Holland, de domproost en broeder van bisschop Boudewijn die gestorven was en om van deze graaf Dirk; en daar bleef getrouw bij graaf Dirk van Holland met de stad Utrecht en dat Neder-Sticht. Andere van de kanunniken kozen heer Arnold van Isenburg, proost te Deventer; en daar bleef bij graaf Otto van Gelre en dat hele Oversticht van Overijssel. En toen keizer Hendrik deze tweedracht vernam zond hij zijn neef graaf Dirk van Holland staf en ring en zette hem in het bisdom ter tijd toe dat het geestelijke recht in de hof van Rome getermineerd en geindigd was wie dat bisdom van hen beiden behouden zou.

Van enen stride, dye graef Dirck hadde tegen den grave van Gelre.
Dat VI capittel.

Ende als grave Dirck ghemaect ende geset was van den keiser een momber ende bescermer des bisdoms, soe toech hij wonen mit alle sinen ghesinne opt slot Ter Horst, ende vergaerde wiselicken des bisdoms renten, als hem die keyser bevolen hadde. Mer overmits des graven raet van Gelre en ontfing hi niet uuten lande van Overysel. Waerom dat grave Dirck versamede uut Hollant ende Zeelant dye vroemste mannen van wapenen, die hi daer wist te wesen, ende toech mit groter heercracht ende ontwonden bannieren in die Velue, ende verbrande alle die dorpen die hi vant, ende nam enen groten roef mit hem van goeden ende beesten. Dit verhorende grave Otte van Ghelre, vergaerde snellicken alle die ridderen heren ende knechten die hi crigen konde, ende vervolchde den grave van Hollant mit groten ghecrye ende blasende basunen, tot Heymensberghe toe, ende meende hem den rove te ontjagen ende te benemen, oft enen bloedigen strijt met hem daerom te vechten, om den smaetheyts willen dye hem ghedaen was. Ende daer [151v] gheviel enen harden swaren strijt; want daer bleven dode ende ghewonde luyden, ende ten lesten, als si an beyden siden grote schade hadden, so ontliep die grave van Gelre allencken sijn volc; ende dat vernemende, ruymde hi mede mit enen snellen paerde uuten velde afterwaerts. Grave Dirc die werts ghewaer, ende vervolchde dat vliende volc, ende veng veel ridderscaps ende gemeente volcxs, ende voerde se mit hem ghevanghen.

Van een strijd die graaf Dirk had tegen de graaf van Gelre.
Dat VI kapittel.

En toen graaf Dirk gemaakt en gezet was van de keizer een momboor en beschermer van het bisdom zo trok hij wonen met al zijn gezin op het slot Ter Horst en verzamelde wijd de renten van het bisdom zoals hem de keizer bevolen had. Maar vanwege de raad van de graaf van Gelre ontving hij niet uit het land van Overijssel. Waarom dat graaf Dirk verzamelde uit Holland en Zeeland de dapperste mannen van wapens die hij daar wist te wezen en trok met grote legermacht en ontwonden banieren in de Veluwe en verbrandde alle dorpen die hij vond en nam een grote roof met hem van goederen en beesten. Dit hoorde graaf Otto van Gelre en verzamelde snel alle ridders, heren en knechten die hij krijgen kon en vervolgde de graaf van Holland met groot gekrijs en blazende bazuinen tot Heimensberg (Grebbeberg) toe en meende hem de roof te ontnemen en te benemen of een bloedige strijd met hem daarom te vechten vanwege de smaad die hem gedaan was. En daar [151v] geviel een harde zware strijd; want daar bleven dode en gewonde lieden en tenslotte toen ze aan beiden zijden grote schade hadden zo ontliep de graaf grave van Gelre geleidelijk aan van zijn volk; en vernam dat en hij ruimde mede met een snel paard uit het veld achteruit. Graaf Dirk werd het gewaar en vervolgde dat vluchtende volk en ving veel ridderschap en gewoon volk en voerde ze met hem gevangen.

Hoe Willem, grave van Oest-Vrieslant, gevangen wert, ende hoe hij ontquam ende hijlicte an sgraven dochter van Gelre.
Dat VII capittel.

Dese onlede vernam grave Willem van OestVrieslant, ende verblide hem dat grave Dirck sijn broeder desen sege vercregen hadde, ende quam Ter Horst, om sinen broeder te sien in die vroechde van der zeghe. Ende als grave Dirck sinen broeder sach, quam hem in den sinne van der viantscap die hi voertijts ghehadt hadde, ende verduchte of hij tot hem yet gecomen mochte wesen, om verraet of des ghelijcs, ende beval enen sinen dienre, gheheten Henric Craen, dat hi sinen broeder grave Willem venge ende leyden in skeysers vangenisse, als hi dede. Ende grave Willem en hadde niet lange ghevangen gelegen, hi en brack uut, ende quam al heimelic op goeden hoop tot grave Otte van Ghelre, omdat hij meende van hem bescermt te wesen, dien hi een tijt bi hem hilt. Ende omdat die grave van Ghelre desen grave Willem wel kende, also hi hem int Heilige Lant ghesien hadde, ende een wijs vroem man ter wapen waer, soe gaf hi hem Alijt sinen dochter te wive, daer hi bi wan een soen, geheten Florijs, die namaels grave van Hollant wert, enen Otte, enen Willem, een dochter die Ade hiet, abdisse van Reinsburch, ende Rijcwijf, die nonne wert. Dese bruloft ende feest wert gehouden tot Staveren in Vrieslant; ende grave Willem wert hoechlic daerna in Vrieslant ontfangen, ontsien ende gheeert. Hierna, in den selven jare, wert gesoent dye twedracht dye grave Dirc van Hollant ende grave Otte van Gelre onderling hadden in desen schijn: Als dat Alijt, grave Dircs dochter, te manne hebben soude joncheer Henric, grave Otten soen; mer dese twe leveden onlange daernae, ende sijn begraven tot Reynsburch int cloester.

Hoe Willem, graaf van Oost-Friesland, gevangen werd en hoe hij ontkwam en huwelijkte met de dochter van de graaf van Gelre.
Dat VII kapittel.

Dit leed vernam graaf Willem van Oost-Friesland en verblijdde zich dat zijn broeder graaf Dirk deze zege verkregen had en kwam naar Ter Horst om zijn broeder te zien in de vreugde van de zege. En toen graaf Dirk zijn broeder zag kwam hem in de zin de vijandschap die hij voortijds gehad had en vreesde of hij tot hem iets gekomen mocht wezen om verraad of iets dergelijks en beval een van zijn dienaars, geheten Hendrik Craen, dat hij zijn broeder graaf Willem ving en legde in de gevangenis van de keizer, zoals hij deed. En graaf Willem had niet lang gevangen gelegen, hij brak uit en kwam al heimelijk op goede hoop tot graaf Otto van Gelre omdat hij meende van hem beschermd te wezen die hij een tijd bij hem hield. En omdat de graaf van Gelre deze graaf Willem goed kende, alzo hij hem in het Heilige Land gezien had en een wijze dappere man ter wapen was zo gaf hij hem zijn dochter Adela tot wijf waarbij hij een zoon won geheten Floris die later graaf van Holland werd, en Otte, een Willem en een dochter die Ade heette, abdis van Rijnsburg, en Rijcwijf die non werd. Deze bruiloft en feest werd gehouden te Stavoren in Friesland; en graaf Willem werd zeer hoog daarna in Friesland ontvangen, ontzien en geerd. Hierna in hetzelfde jaar werd de tweedracht verzoend die graaf Dirk van Holland en graaf Otto van Gelre onderling hadden in deze schijn: Als dat Adela, de dochter van graaf Dirk, tot man zou hebben jonkheer Hendrik, de zoon van graaf Otto; maar deze twee leefden kort daarna en zijn begraven te Rijnsburg in het klooster.

Van here Aernt van Ysenburch, dye XXX, ende here Dirck van Hollandt, die XXXI electen van Uutrecht.
Dat VIII capittel.

Hierna, in den jare Ons Heren M C ende XCVIII, hadden Dirc van Hollant ende Arent van Ysenborch de sentencie diffinitive van horen pleite in den hove van Romen, sodat here Arent dat bisdom behildet met listen van den Cortisanen, die hem des rechts ende hoofs verstonden, also alst daer veel op listen staet, God betert dat ment seggen moet; want die man mitten ghelde gaet voer den man mitten rechte, ende listighe vonden doden dat recht. Ende here Arent wert aldaer gheconsacreet ende ghewijt die XXX biscop van Uutrecht; mer hi leefde onlange daerna, ende starf aldaer binnen Romen, ende wert daer begraven. Ende nae sijnre doot heeft dese selve paeus Innocencius die III dat open bisdom ghegeven here Dirck van Hollant, ende wert aldair gewijt die XXXI biscop tUtrecht. Ende also schier als bisschop Dirc van Romen scheide ende hij in sinen bisdom trecken soude, is hi oec gestorven, tot Paduen, in der stadt, ende werdt daer mit groter eren begraven.

Van heer Arnold van Isenburg die 30^ste en heer Dirk van Holland de 31^ste elect van Utrecht.
Dat VIII kapittel.

Hierna in het jaar Ons Heren 1189 hadden Dirk van Holland en Arnold van Isenburg het definitieve vonnis van hun pleit in den hof van Rome zodat heer Arnold dat bisdom behield met list van de Courtisane die zich het recht en hof verstonden, alzo als het daar veel op list staat, God betert het dat men het zeggen moet; want de man met het geld gaat voor de man met het rechte en listige vondsten doden dat recht. En heer Arnold werd aldaar geconsacreerd en gewijd als de 30^ste bisschop van Utrecht; maar hij leefde kort daarna, en stierf aldaar binnen Rome en wedt daar begraven. En na zijn dood heeft dezelfde paus Innocentius de 3^de dat open bisdom gegeven heer Dirk van Holland en werd aldaar gewijd als 31^ste bisschop te Utrecht. En alzo snel als bisschop Dirk van Rome scheidde en hij in zijn bisdom trekken zou is hij ook gestorven te Padua in de stad en werd daar met grote eer begraven.

Van here Dirck van der Are, dye XXXII biscop van Uutrecht.
Dat IX capittel.

Dirck van der Are, proest van Mydrecht, wert na deser II biscoppen doot ghecoren die XXXII bisscop van Uutrecht, een hoech geboren man, wijs ende [152r] geradich; dese wert ontboden uut Sicilen, daer hi was in des keysers saken, ende quam tot Uutrecht soe hi eerst mochte, ende vant dat bisdom swaerlic beladen van sculde. Waerom dat hi bi rade zijnre heren ende sijns capittels in Oest-Vrieslant reysde, om te besien of hi een precarie ofte bede van den Vriesen vercrigen mochte om hem in sine lasten mede te behelpen. Dit vernam grave Willem van Oest-Vrieslant, die dit meende te wederstaen, ende niet gedogen dat sijn volc ende ondersaten enige scattinge den biscop geven souden. Ende quam tot Staveren in den cloester, aldaer dye biscop was; dien hi, als die misse gedaen was, antaste ende veng hem, om te voeren tot Oesterze, daer hi woende. Sommige monicken ende Vriesen, die hem Goods ontsaghen, waren vervaert, ende beduchten dat si om deser saken willen in den banne comen mochten, ende namen den biscop mit crachte uut des graven handen.

Van heer Dirk van de Are de 32^ste bisschop van Utrecht.
Dat IX kapittel.

Dirk van der Are, proost van Mijdrecht, wed na de dood van deze 2 bisschoppen gekozen als 32^ste bisschop van Utrecht, een hooggeboren man, wijs [152r] van raad; deze werd ontboden uit Sicili waar hij in zaken van de keizer was en kwam tot Utrecht zo gauw hij kon en vond dat bisdom zwaarbeladen van schuld. Waarom dat hij bij raad van zijn heren en zijns kapittels in Oost-Friesland reisde om te bezien of hij een precario of bede van de Friezen verkrijgen mocht om hem in zijn lasten mede te behelpen. Dit vernam graaf Willem van Oost-Friesland die dit meende te weerstaan en niet gedogen dat zijn volk en onderzaten enige schatting de bisschop geven zouden. En kwam tot Stavoren in het klooster aldaar de bisschop was; die hij toen de mis gedaan was aantastte en ving om hem te voeren tot Oosterzee waar hij woonde. Sommige monniken en Friezen, die Gods ontzagen waren bang en vreesden dat ze vanwege deze zaak in de ban mochten komen en namen met kracht de bisschop uit de handen van de graaf.

Van den oerloge tusschen grave Dirck van Hollant ende grave Otte van Ghelre an deen side, ende den biscop van Uutrecht mit den hertoge van Brabant an dander side.
Dat X capittel.

Dit geschiet wesende, sijn te samen verbonden grave Dirc van Hollant ende grave Otte van Ghelre, grave Willems swager, teghens den biscop van Uutrecht. Die grave van Ghelre creech aan hem alle tlant van Overysel, ende verdreef aldaer des biscops amptluiden ende drossaten, ende besette Deventer mit sinen volc. Ende die grave van Hollant verwoeste alle tlant an dese side der Yselen, ende ghing leggen voer die stadt van Uutrecht, ende belach die al omme. Ende onder desen werdt die grave van Ghelre verradelic gevangen van hertoge Henric van Brabant, doen hi totten Roemschen coninck Otte op een vast geleide reisen soude. Die grave van Hollant dit verhorende, brac op van sinen belegge van der stat van Uutrecht, ende stac alle zijn macht te samen van vele goeder mannen, edele ende onedele, ende quam daermede voer tsHertogenbossche, daer hi mit ghewelder hant in quam opten VI dach van september, ende ving aldaer Willem, den eersten here van Parwijs, ende Henric van Cuyck, des hertogen van Brabants broederen, mit sommige ridderen ende knechten, ende meende mit die gevangen van Den Bossche in Hollant te trecken. Die hertoge van Brabant werts gewaer, ende versamede haestelic van sinen volke, ende hadde in sinen hulpe den aertsbiscop van Colen, den biscop van Ludic, den hertoge van Limburch ende den grave van Vlaenderen. Ende mit desen is die hertoge van Brabant den grave van Hollant gevolcht, om hem sinen gevangen weder te benemen. Ende als grave Dirc dit vernam, dat hem die hertoge aldus vervolchde, dede hi van grootmoedicheit sine bannieren ontwinden, ende vertoefde hem in een dorp dat Hoesden hiet, ende sette hem dair ter were. Mer int eynde, also hem die hertoge te starck van volcke was, wert hi daer gevangen. Nu hevet die hertoge van Brabant in vangenisse beide dese graven van Hollant ende van Ghelre. Ende om des wille, ende oec om dat beide dese landen sonder bescermer oft here waren, heeft de biscop van Uutrecht verworven mit bede ende mit ghifte alle die goede mannen die hi crigen konde, ende toech daermede haestelic in Hollant, ende haelde daeruut enen groten roef, die hi in der avontstont binnen der stat van Uutrecht brochte. Dat ridderscap van Hollant mitter gemeenten zijn den roef nagevolcht, ende hadden avontuer dat si weder vingen een deel ridderen ende knechten van den aftersten; ende si branden in haer wederkeren sommige dorpen in den Stichte. Des anderen dages als dit gesciet was, is dye biscop opgeseten bi rade zijnre luden, ende is gereden mit sine ridderen ende knechten in de Velue, ende verbrande die te mael, ende hi wan die stede van Zutphen, ende toech voert in Deventer, dair hi veel scats creech. Niet lange hierna wert die pays gemaect tusschen grave Dirc van Hollant ende den hertoge van Brabant. Ende die grave gaf den hertoge voer sine scade dye hi hem gedaen hadde II M marc silvers. Ende corts hierna worden die bisscop ende grave Dirc mede versoent, ende bleven voert an alle haer dagen goede vrienden.

Van de oorlog tussen graaf Dirk van Holland en graaf Otto van Gelre aan de ene zijde en de bisschop van Utrecht met de hertog van Brabant aan de andere zijde.
Dat X kapittel.

Toen dit geschied was zijn tezamen verbonden graaf Dirk van Holland en graaf Otto van Gelre, de zwager van graaf Willen, tegen de bisschop van Utrecht. De graaf van Gelre kreeg aan hem al het land van Overijssel en verdreef aldaar de ambtslieden en drosten van de bisschop en bezette Deventer met zijn volk. En die graaf van Holland verwoestte al het land aan deze zijde van de IJssel en ging liggen voor de stad Utrecht en legerde die alom. En ondertussen werd de graaf van Gelre verraderlijk gevangen van hertog Hendrik van Brabant toen hij tot de Roomse koning Otto op een vast geleide reizen zou. De graaf van Holland hoorde dit en brak op van zijn beleg van de stad Utrecht en stak al zijn macht tezamen van vele goede mannen, edele en onedele, en kwam daarmee voor Hertogenbos waar hij geweldiger hand in kwam op de 6^de dag van september en ving aldaar Willem, de eerste heer van Parwijs, en Hendrik van Cuijk, de broeders van de hertog van Brabants, met sommige ridders en knechten en meende met die gevangen van Den Bos in Holland te trekken. De hertog van Brabant werd het gewaar en verzamelde haastig van zijn volk en had in zijn hulp de aartsbisschop van Keulen, de bisschop van Luik, de hertog van Limburg en de graaf van Vlaanderen. En hiermee is de hertog van Brabant de graaf van Holland gevolgd om hem zijn gevangenen weder te benemen. En toen graaf Dirk dit vernam dat hem de hertog aldus vervolgde liet hij van grootmoedigheid zijn banieren ontwinden en vertoefde in een dorp dat Heusden heet en zette hem daar te verweer. Maar in het einde, alzo hem de hertog te sterk van volk was, werd hij daar gevangen. Nu heeft de hertog van Brabant in de gevangenis beide deze graven van Holland en van Gelre. En daarom en ook omdat beide deze landen zonder beschermer of heer waren, heeft de bisschop van Utrecht verworven met bede en met giften alle goede mannen die hij krijgen kon en trok daarmee haastig in Holland en haalde daaruit een grote roof die hij in de avondstond binnen de stad Utrecht bracht. Dat ridderschap van Holland met de gemeenten zijn de roof nagevolgd en hadden avontuur dat ze weer vingen een deel ridders en knechten van de achtersten; en ze verbrandden in hun wederkeren sommige dorpen in het Sticht. De volgende dag toen dit geschied was is de bisschop opgezeten bij raad van zijn lieden en is gereden met zijn ridders en knechten in de Veluwe en verbrandde die helemaal en hij won de stad Zutphen en trok voort in Deventer waar hij vele schatten kreeg. Niet lang hierna werd de vrede gemaakt tussen graaf Dirk van Holland en de hertog van Brabant. En de graaf gaf de hertog voor zijn schade die hij hem gedaan had 2000 mark zilver. En kort hierna werd di bisschop en graaf Dirk mede verzoend en bleven voortaan al hun dagen goede vrienden.

Hoe dat grave Dirc starf, ende van den edelen dye doe ter tijt in Hollant waren.
Dat XI capittel.

Een tijt na desen onlede, als int jaer Ons Heren M II C ende III, wert grave Dirc tot Dordrecht siec, ende clagede veel tijts dat grave Willem van Oest-Vrieslant, sine broeder, so veer van hem was, dat hi hem voer zijn doot niet spreken noch sien en soude, hoewel dat si nochtans vianden waren, om hem sine eenighe [152v] dochter Ade, die noch ombestaet was, in sijnre hoeden te geven, mitter graefscap van Hollant ende Zeelant. Alijt, grave Dircs wijf, die stont aernstelick te sinne, dat si Ade, hoer dochter, hijlicken woude buyten yements rade, als si dede, ende gaf se Lodewijc, den grave van Loon, eer grave Dirck oflivich wert, int heimelicke. Waerom opdat die graefscap van Hollant na horen goet duncken berecht soude werden. Hierenbinnen is grave Dirc van deser werlt gevaren, die die graefscappe van Hollant ende Zeelant mit vele oerloghes XIII jaer lang hadde beseten ende berecht. In den tijt van desen grave, voer ende na, sijn dese navolgende edelen in grote estimatien ende waerden geweest in Hollant, als Dirc, domproest van Uutrecht ende namaels biscop; Otte, grave van Benthem; Pelgrom, stadthouder; ende waren desen grave Dircs omen, ende Robbrecht, hore bastert broeder; Willem, graef van Oest-Vrieslant; Florijs, domproest van Uutrecht; Robbrecht, grave van Kermerlant; ende dit waren desen grave Dircs voerseyt broederen. Joncheer Henric van Ghelre, grave Dircs outste dochter man, Willem, heer van Bredenroede; Huge, heer van Teylingen ende Willem, sijn soen, heer van der Lecke; Robbrecht, heer van Hoesden, heer van Halthena, heer van Spiring; Willem van Heechusen, ridder; Jan van Arkel, heer van Bottersloet; Folpert ende Florijs, heren van Asperen, van Putten, van Strenen; Huge, heer van Voren; Jacob, burchgrave van Leiden; Phillips van Wassenaer; Jan Persijn; Ghijsbert, heer van Aemstel, Engbertsՠsoen van Aemstel; Harman, heer van Woerden; Simon van Haerlem; Jan van Haerlem; Ysbrant van Haerlem; Jan van Rijswijck; Aernt van Rijswijck; Henric van Rijswijc; Jacob van den Woude; Ghijsbert Poskijn; Aelbert Banyaert; Wouter van Egmont; Aelbert uuten Hage; Wouter van Ruven; Gherrit van Poelgheest; alle vrome ridderen.

Hoe dat graaf Dirk stierf en van de edelen die toentertijd in Holland waren.
Dat XI kapittel.

Een tijd na dit leed als in het jaar Ons Heren 1203 werd graaf Dirk te Dordrecht ziek en beklaagde waak dat zijn broeder graaf Willem van Oost-Friesland zo ver van hem was dat hij hem voor zijn dood niet spreken nog zien zou, hoewel dat ze nochtans vijanden waren, om hem zijn enige [152v] dochter Ade, die nog niet besteed was, in zijn hoede te geven met het graafschap van Holland en Zeeland. Adela, het wijf van graaf Dirk, die stond ernstig in de zin dat ze haar dochter Ade huwelijke wilde buiten iemands raad, zoals ze deed en gaf haar de graaf van Loen Lodewijk eer graaf Dirk stierf heimelijk. Waarom opdat het graafschap van Holland naar haar goed dunken berecht zou werden. Ondertussen is graaf Dirk van deze wereld gevaren die de graafschappen van Holland en Zeeland met vele oorlogen 13 jaar lang had bezeten en berecht. In de tijd van deze graaf, voor en erna, zijn deze navolgende edelen in grote waardering en waarde geweest in Holland, als Dirk, domproost van Utrecht en later bisschop; Otto, graaf van Bentheim; Pelgrim, stadhouder; en waren deze graven de ooms van graaf Dirk en Robrecht, hun bastaardbroeder; Willem, graaf van Oost-Friesland; Floris, domproost van Utrecht; Robrecht, graaf van Kennemerland; en dit waren de broeders van graaf Dirk. Jonkheer Hendrik van Gelre, de man van de oudste dochter van graaf Dirk, Willem, heer van Brederode; Hugo, heer van Teilingen en Willem, zijn zoon, heer van der Lek; Robrecht, heer van Heusden, heer van Altena, heer van Spieringshoek; Willem van Heeg-huizen, ridder; Jan van Arkel, heer van Botersloot; Folpert en Floris, heren van Asperen, van Putten, van Strijen; Hugo, heer van Vuren; Jacob, burchtgraaf van Leiden; Filips van Wassenaar; Jan Perzijn; Gijsbert, heer van Amstel, de zoon van Engbert van Amstel; Harman, heer van Woerden; Simon van Haarlem; Jan van Haarlem; IJsbrand van Haarlem; Jan van Rijswijk; Arnold van Rijswijk; Hendrik van Rijswijk; Jacob van den Wilde; Gijsbert Poskijn; Albert Banjaard; Wouter van Egmond; Albert uit Den Haag; Wouter van Ruiven; Gerrit van Poelgeest; allen dappere ridders.

Van vrouwe Ada, grave Dircs enige dochter, die XII graefinne van Hollant, Zelant ende Vrieslant.
Dat eerste capittel.

Ada, grave Dircs enige dochter, is na hoers vaders doot geworden die XII graefinne van Hollant, Zeelant ende Vrieslant; mer want si niet langher dan een jaer en regeerde, noch gheen kinder after en liet, soe en tellen hoer sommige historiscrivers int getal der graven van Hollant niet. Mer wi aftervolghende doude croniken, sullen wi hoer setten als rechte erfgenaem ende successoer ende navolger der graven van Hollant, ende so voert continueren totten eynde toe. Ende als grave Dirck doot ghebleven was, ende die grave van Loon dat vernam, die opt huys te Altena doe ter tijt lach, verwachtende des graven doot, ende der tidinghe, dye hem van der graefinne comen soude, quam hij haestelijck tot Dordrecht; daer [153r] gaf hem die graefinne hoer dochter Ade, gelijcken si geordineert hadde. Dat al te seer jammerlic te sien was, dat die rouwe ende moghentheyt des edelen graves so haest vergheten was; want si sette achterwaerts des doden graven uutvaert, ende hilt feestelijc die triumphe van der brulofte. Ende des doden graven lichaem is gevoert tot Egmont, ende wert aldaer sonder enige feeste int cloester begraven in Sinte Stevens capelle.

Van vrouwe Ada, de enige dochter van graaf Dirk, de 12^de gravin van Holland, Zeeland en Friesland.
Dat eerste kapittel.

Ada, de enige dochter van graaf Dirk is na de dood van haar vader geworden de 12^de gravin van Holland, Zeeland en Friesland; maar omdat ze niet langer dan een jaar regeerde, nog geen kinderen na liet, zo tellen sommige historieschrijvers haar niet in het der graven van Holland. Maar wij volgende de oude kronieken na en zullen haar zetten als rechte erfgenaam en navolger der graven van Holland en zo voort continueren tot het eind toe. En toen graaf Dirk doodgebleven was en de graaf van Loen dat vernam, die toentertijd op het huis te Altena lag en wachtte op de dood van de graaf en de tijding die hem van de gravin zou komen, kwam hij haastig tot Dordrecht; waar [153r] gaf hem de gravin haar dochter Ada, gelijk ze geordend had. Dat al te zeer droevig was om te zien dat de rouw en mogendheid van de edele graaf zo gauw vergeten was; want ze stelde uit de uitvaart van de dode graaf en hielde feest en triomf van de bruiloft. En het dode lichaam van de graaf is gevoerd tot Egmond en werd aldaar zonder enige feest in het klooster begraven in Sint Stevens kapel.

Hoe dat grave Willem van Oest-Vrieslant, grave Dircs broeder, in Hollant quam.
Dat II capittel.

Onder desen vernam grave Willem van Oest-Vrieslandt, dat grave Dirck, sijn broeder, gestorven was; ende quam, alst reden gaf, harde rouwich totter Zypen toe, omdat hy gaerne tot sijns broeders uutvaert hadde geweest; ende versochte om geleyde te hebben van der graefinne ende dyet mit hoer hilden, dwelc hem geweigert wert. Ende hi en dorste sonder geleide in Hollant niet comen. Ende aldus lach hi aldaer, toter tijt toe dat zijns broeders uutvaert gedaen was, ende keerde doe weder sonder beraet in Oest-Vrieslant. Zijn magen ende vrienden, die hi in Hollant hadde, als Floris, sijn broeder, domproest tot Uutrecht, grave Otte van Bentem, sijn oem; Jacob, de castelein van Leyden; Phillips van Wassenaer; Simom van Haerlem; Willem van Teylingen; Jan van Rijswijc; Wouter van Egmont ende Aelbrecht Banyaert, ridders, waren qualic tevreden dat si van enen wive geregiert souden werden, ende overdroegen daerom mitter machte van Hollant, ende verbonden hem mit malcanderen, sodat si van der graefinne noch oec van den grave van Loon nyet berecht en wouden wesen. Ende als dit verbant ghemaect was, senden dese voerseide personen enen goeden secreten notabelen man tot grave Willem in Oest-Vrieslant, ende deden hem seggen hoe dat si verbonden waren geliken voerscreven is, ende dat hi vrylic ende sonder anxst quame tot Egmont, oft bi hemluyden, si souden sijnre waer nemen. Aldus is grave Willem als hij bedectelixste mochte uut Vrieslant gevaren, ende is gecomen in Zelant tot Zyricxszee, omdat die wint niet ghelijck en stont om in Hollant te comen, dair hi rechtevoert van den Zeeuschen heren ontfangen werdt, ende grave verheven. Hierenbinnen zijn Wouter van Egmont ende Aelbrecht Banyaert, ridders, getogen mitten Kermers binnen die steden van Haerlem, ende maecten daer sulck ghescaf ende storm tegens den grave van Loen ende Alijt, der weduen van Hollant, die daer doe waren, also dat si ende Ghijsbrecht van Aemstel ende andere, die mit hem daerbinnen waren, van vresen ende anxst die stede ruymden, ende togen in der doncker nacht tot Uutrecht, om dair te onthouden. Ada, die jonge maget, bleef binnen Haerlem onlange, ende ruymde oeck vandaen, mit Rogier van der Mere, Otte van Vuyren ende meer andere ridderen ende knechten, dye den grave van Loon toebehoerden, ende quamen van anxste binnen der vesten van Leyden om daer onthout te hebben ende tegen haer vianden te verweren. Die Kenemers, mit here Wouter van Egmont, hoer leydsman, volchden joncfrouwe Ade, der maget, ende den horen na, als si snelste mochten tot Leyden. Ende quamen daer oeck binnen here Phillips van Wassenaer metten Rijnlanders, also hi hoer hoofthere was, ende bestormden den Burch aldair mit menigerhande instrumenten, ende brochtent dengenen die daerop waren soe na, dat sijt van noots wegen opgeven mosten, ende den Burch rumen, want si ghene vitaelgen en hadden. Grave Willem, die noch in Zeelant was, vernam hoe die grave van Loen ende die wedue van Hollant gevloden waren tot Uutrecht, ende die jonge maget joncfrouwe Ade tot Leyden ware getoeft, sceyde hi uut Zeelant ende quam haestelick in Hollant, dair hi doe bi zijnre vrenden rade al Hollant an hem vercreech; ende dede sinen wille mitter geenre goeden die tegen hem geweest hadden. Doen sende hi Ade zijnre nichte mit enen sconen eerlicken staet als hoer betaemde int eylant van Texsel in Vrieslant.

Hoe dat de broeder van graaf Dirk, graaf Willem van Oost-Friesland, in Holland kwam.
Dat II kapittel.

Ondertussen vernam graaf Willem van Oost-Friesland dat zijn broeder graaf Dirk, gestorven was; en kwam, zoals het reden gaf erge rouwig tot Zijpe toe omdat hij graag bij zijn broeders uitvaart was geweest; en verzocht om geleide te hebben van de gravin en die het met haar hielden, wat hem geweigerd werd. En hij durfde zonder geleide in Holland niet te komen. En aldus lag hij aldaar tot de tijd toe dat zijn broeders uitvaart gedaan was en keerde toen weer zonder beraad in Oost-Friesland. Zijn verwanten en vrienden die hij in Holland had als zijn broeder Floris, domproost te Utrecht, zijn oom graaf Otto van Bentheim; Jacob, kastelein van Leiden; Filips van Wassenaar; Simon van Haarlem; Willem van Teilingen; Jan van Rijswijk; Wouter van Egmond en Albrecht Banjaard, ridders, waren kwalijk tevreden dat ze van een wijf geregeerd zouden worden en kwamen overeen daarom met de macht van Holland en verbonden zich met elkaar zodat ze van de gravin nog ook van de graaf van Loen niet berecht en wilden wezen. En toen dit verbond gemaakt was zonden deze personen een goede geheime notabele man tot graaf Willem in Oost-Friesland en lieten hem zeggen hoe dat ze verbonden waren en dat hij vrij en zonder angst kwam tot Egmond of bij hem, ze zouden hem waar nemen. Aldus is graaf Willem zoals hij bedekt mocht uit Friesland gevaren en is gekomen in Zeeland te Zierikzee, omdat de wind niet gelijk stond om in Holland te komen waar hij rechtsvoor van de Zeeuwse heren ontvangen werd en tot graaf verheven. Ondertussen zijn Wouter van Egmond en Albrecht Banjaard, ridders, getrokken met de Kennemers binnen de stad Haarlem en maakten daar zoծ lawaai en storm tegen de graaf van Loen en Adela, de weduwe van Holland, die daar toen waren alzo dat ze en Gijsbrecht van Amstel en anderen die met hen daarbinnen waren van vrees en angst de stad ruimden en trokken in de donkere nacht tot Utrecht om zich daartoe onthouden. Ada, de jonge maagd, bleef kort binnen Haarlem en ruimde ook vandaar met Rogier van der Meer, Otto van Vuren en meer andere ridders en knechten die tot de graaf van Loen behoorden en kwamen van angst binnen de vesting van Leiden om daar onthoudt te hebben en tegen hun vijanden te verweren. De Kennemers met heer Wouter van Egmond, hun leidsman, volgden de maagd jonkvrouw Ada en de hunnen na zo snel ze konden naar Leiden. En kwam daar ook binnen heer Filips van Wassenaar met de Rijnlanders, alzo hij hun hoofdman was, en bestormden de Burcht aldaar met menigerhande instrumenten en brachten het diegene die daarop waren zo nabij zodat ze vanwege de nood op moesten geven en de Burcht ruimen want ze hadden geen voedsel. Graaf Willem die nog in Zeeland was vernam hoe de graaf van Loen en de Hollland gevlogen waren tot Utrecht en de jonge maagd jonkvrouw Ada te Leiden vertoefde scheidde hij uit Zeeland en kwam haastig in Holland, waar hij toen bij zijn vrienden raad heel Holland aan hem verkreeg; en deed zijn wil met diegene die tegen hem geweest hadden. Toen zond hij zijn nicht Ada met een mooie fatsoenlijke staat, zoals het haar betaamde, in het eiland Texel in Friesland.

Van die grote victorien die biscop Dirc van Uutrecht ende grave Lodewijck van Loon, joncfrouwe Aden man hadden tegen den Hollanders, ende hoe grave Willem van Oest-Vrieslant den grave van Loon uut Hollant verdreef.
Dat III capittel. [153v]

Die grave van Loon, omdat hi aldus verjaecht was, soe en meende hy niet of te laten dat te wreken, ende creech in hem sinen hulpe den biscop van Ludic, den hertoge Jan van Limburch, den grave van Vlaenderen, om soudye ende grote penningen dye hi hem luyde gaf; hi hadde oec sonderlinghe betrouwen op bisscop Dirck van Uutrecht, die hi versoude om II M marck in sijn hulpe te wesen, met meer voerwaerden: worde hi tlant van Hollant machtich, dat hijt den biscop opdragen soude, ende van hem weder te leen ontfangen; ende om dese voerwaerden te voldoen, sette die grave van Loon sinen broeder den biscop tot eenen onderpande. Hier mach men mercken hoe menige landen ende heerlicheden met onrecht ende mit ghewelde dick ende menichwerf verbijstert worden van horen rechten heren. Grave Willem dit vernam, hoe hem dye grave van Loon starcte omt lant van Hollant machtich te worden, maecte hy rechtevoert here Wouter van Egmondt ende here Aelbrecht Banjaert van Breroe hooftmans van den Kenemers, ende heere Phillips van Wassenaer ende here Willem van Teylingen hooftmans van den Rijnlanders; ende hy voer selver in Zeelant, ende vercreech al Zelant tot sinen wille. Here Phillips ende here Willem versagen hem van als des hem noot was, ende dede maken II starcke wijchusen oft blochusen, daer dat een of stont binnen dye Burch tot Leyden, ende dat bevalen si here Florijs den domproest trouwelic te bewaren; ende dat ander setten si tot Zwamerdam: dat bevalen sy grave Otte van Benthem. Ende here Wouter ende here Aelbrecht quamen met scepen tot Aemstel, ende staken den dijck aldaer doer, ende deden al Aemsterlant onder vloyen; ende die Kenemers vielen in hoer scuten, ende verbranden al dat si vonden, ende creghen daer veel goets, dat si met hem in Kenemerlant brochten. Biscop Dirc, die dit ymmer wreken woude, toech selver met veel van sinen volcke doir Mydrecht in Hollant, ende verjagede den grave van Benthem van sinen blochuise, ende brande vele dorpen; ende doe dit den bisscop wel vergaen was, sat hi op sijn paert, ende geboot alle sijn volc dat si hem volghen souden, ende ghysele mit hem nemen, uut elcken dorpe bisonder. Dair quamen si totter Burch tot Leyden, die die domproest bewaerde, daer die biscop mit sinen volcke an stormde; ende wan dat blochuys sonder groot verlies: want dieghene die daerop lagen, ruymdent, ende seyden, si en wouden tegen den biscop niet doen. Ende aldus en hadde die domproest gheen hulpe den Burch mede te houden tegens den biscop. Dair wert die domproest gevangen ende ter Horst gevoert. Des anderen dages quam die biscop binnen Leyden; dair quam die grave van Loen tot hem mitter macht uut Zuit-Hollant, de den grave hulden ende getrouwe loefden te wesen, ende bi hem bleven een groot deel van den besten [154r] ende van den outsten uut dat lant van Noort-Hollant, als here Jan Persijn, here Jan ende here Ysbrant van Haerlem; here Aernt ende here Henric van Rijswijck, ende here Wouter van Ruven. Dese gaven den grave van Loon een vrygheleyde, sonder wederseggen, tot Haerlem te comen; ende als hi daer quam, maecten si hem alle die dorpen onderdaen.

Van de grote victorie die bisschop Dirk van Utrecht en graaf Lodewijk van Loen, de man van jonkvrouw Ada hadden tegen de Hollanders en hoe graaf Willem van Oost-Friesland de graaf van Loen uit Holland verdreef.
Dat III kapittel. [153v]

De graaf van Loen, omdat hij aldus verjaagd was, zo meende hij niet af te laten dat te wreken kreeg in zijn hulp de bisschop van Luik, hertog Jan van Limburg, de graaf van Vlaanderen om soldij en grote penningen die hij die lieden gaf; hij had ook bijzonder vertrouwen op bisschop Dirk van Utrecht die hij bezoldigde met 2000 mark om in zijn hulp te wezen met meer voorwaarden: werd hij het land van Holland machtig dat hij het de bisschop opdragen zou en van hem weer te leen ontvangen; en om deze voorwaarden te voldoen zette de graaf van Loen zijn broeder de bisschop tot een onderpand. Hier mag men merken hoe menige landen en heerlijkheden met onrecht en met geweld vaak en menigmaal verbijsterd werden van hun rechte heren. Graaf Willem vernam hoe de graaf van Loen zich versterkte om het land van Holland machtig te worden en maakte recht voort heer Wouter van Egmont en heer Albrecht Banjaard van Bredero hoofdman van de Kennemers en heer Filips van Wassenaar en heer Willem van Teilingen hoofdmannen van de Rijnlanders; en hij voer zelf in Zeeland en verkreeg geheel Zeeland tot zijn wil. Heer Filips en heer Willem voorzagen zich van alles wat hen nodig was en lieten maken 2 sterke strijdhuizen of blokhuizen waarvan de ene stond binnen de Burcht te Leiden en dat bevalen ze heer Floris de domproost trouw te bewaren; en de andere zetten ze te Zwammerdam: dat bevalen ze graaf Otto van Bentheim. En heer Wouter en heer Albrecht kwamen met schepen tot de Amstel en staken de dijk aldaar door en lieten heel al Amstelland onder vloeien; en de Kennemers vielen in hun schuiten en verbrandden alles dat ze vonden en kregen daar veel goederen zat ze met zich in Kennemerland brachten. Bisschop Dirk die dit immer wreken wilde trok zelf met veel van zijn volk door Mijdrecht in Holland en verjoeg de graaf Bentheim van zijn blokhuis en verbrandde vele dorpen; en toen dit de bisschop goed vergaan was zat hij op zijn paard en gebood al zijn volk dat ze hem volgen zouden en gijzelaars met hen nemen uit elk apart dorp. Daar kwamen ze tot de Burcht te Leiden die de domproost bewaarde waar de bisschop met zijn volk tegenaan stormde; en won dat blokhuis zonder groot verlies: want diegene die daarop lagen ruimden het en zeiden ze wilden niets tegen de bisschop doen. En aldus n had de domproost geen hulp de Burcht mee te houden tegen de bisschop. Daar werd de domproost gevangen en naar Ter Horst gevoerd. De volgende dag kwam de bisschop binnen Leiden; daar kwam de graaf van Loen tot hem met de macht uit Zuid-Holland, die de graaf huldigden en trouw beloofden te wezen en bij hem bleven een groot deel van de besten [154r] en van de oudste uit dat land Noord-Holland, als heer Jan Perzijn, heer Jan en heer Ysbrant van Haarlem; heer Arnold en heer Hendrik van Rijswijk en heer Wouter van Ruiven. Dezen gaven de graaf van Loen een vrijgeleide zonden weerzeggen om tot Haarlem te komen; en toen hij daar kwam maakten ze hem alle dorpen onderdanig.

Die Kenemers, als si dit vernamen, bereyden si hem ende besorchden alle des hem noot wesen mochte totten stride, ende quamen om der eendrachte wille die die voerseide heren mitten grave van Loon gemaect hadden, ende wouden teghen hem striden. Dese heren, die die onbesceydenheit des volcs wel kenden, ontsaghen hem daertegen te velde te comen, ende deden also mit hem spreken, dat si ten lesten den strijt ondervingen mit besceyden wise woerden, want si waren wijse mannen, ende verenichden die Kenemers mitten grave, dat sijts bleven; ende hem wert overgeseyt, dat si den grave van Loon ende den biscop van Uutrecht geven souden V C ponden, omdat si daer te voren in Aemstelrelant geweest hadden, ende dat gebrant ende geroeft, ende den dijck doergesteken hadden. Ende als dit seggen ende uutsprake geseit was, togen si wederomme thuyswaert. Ende als dit geschiet was, en duchten die grave van Loen noch die biscop voer nyemende, ende togen voert tot Egmont, dair si in den wege branden Sinte Aechten dorp, dat nu Beverwijc hiet, ende here Aelbrechts Banyaerts woninge van Bredenroede, ende hebben aldus al Hollant an hem bedwongen ende onderdaen gemaect, dat in tween partyen stont, sodat gheen van hoer wederpartye hem enige were vermat, dat onlange duerde. Corts hierna is die grave van Namen in Walchren gecomen, ende began met machte van tsgraven wege van Vlaenderen tlant aldaer te berechten; mer omdat hi niet bedriven en mochte, so keerde hi te hant weder vandaen. Na desen was een, die Huge van Voern hiet, die verghiselde alle dye eylanden in Zeelant, ende brocht se onder subjectie van den grave van Loon, ende verjagede grave Willem uut Zeelant. Dieghene die seer beladen was, dat was grave Willem: want hi heimelic in Zelant wesen moste ende verholen, soude hi zijn lijf bergen; ende en hadde oec in Hollant geen seker toetiden. Nu heeft hi raet mit hemselven genomen, ende is in eens visschersschip gecomen; want hi overal gesocht wert, ende dede hem mitten netten bedecken, ende aldus is hi mit wonderlicker avonturen uut sijnre vianden handen gecomen. Die graef van Loen heeft nu Huge van Voerne drossaet gemaect van al Zeelant, ende hem veel machten daer gegeven, daer hi hem nyet in houden en konde; want hi bedreef sulken overmoet in Zeelant, dattet die Zelanders niet langer van hem lijden en wouden. Ende daerom hebben die machtichste van Zeelant een verbant mit malcander gemaect, ende hebben desen Huge scandelicken uut sine officie ende machte geset tegen des graven van Loen danck ende wille, ende ontboden grave Willem weder in Zeelant te comen. Ende als grave Willem dese mare vernam, was hi sere verblijt, ende liet alle scyenisse ende dese tidinge int heimelicken weten heere Wouter van Egmont, here Aelbrecht Banjaert, here Willem van Teilingen ende here Phillips van Wassenaer, ende bat hem oetmoedelic dat si op enen benoemden dach tot Leyden comen wouden bi hem so starck als si mochten; ende ghenen onlede noch strijde an en namen tegen den grave van Loon, hi en waer daer, bi hem selver, in persone. Nu heeft die graaf van Loon vernomen dat die Zeelanders hem ontgaen sijn ende tegens gevallen, ende dat die Kenemers in roere waren om tegen hem te striden. Ende heeft daerom gebeden ende tesamen ghebracht alle die hi meende, die doir hem ende om sinentwille yet doen souden. Ende is mit heercracht binnen Leyden gecomen, omdat hi die Kenemers dair eerst wederstaen soude. Die Kenemers haesten hem seer, ende liepen sonder ordinantie elc voir ander tot Leyden waerts an, also dat si sere geschent worden. Ende daer worter vele dootgeslagen: desulke de te scepe gecomen waren hadden daer gaerne weder bi geweest; mer die wech wert hem ondergaen ende benomen, soedat si hem van node ter were setten mosten, ende liepen op dye brugghe dye tot Catwijck over den Rijn lach, ende meendent daer gheweert te hebben. Ende daer schoter soe veele te samen, ende dye brugghe [154v] wert so sere verladen mit dat ghewapende volck, dat si brack, ende daer verdrencter mit allen veel in den Rijn. Here Phillips van Wassenaer, here Wouter van Egmondt, ende here Aelbrecht Banyaert sijn met groter avonturen ontcomen; mer here Willem van Teylingen bleef dair gevangen. Als die graef van Loon desen zege aldus tegen den Kenemers hadde gehat, toech hi tot Voirscoten mit sinen volcke, ende dede aldaer sijn tenten opslaen, omdat hi sijn volcke bieen houden woude, want hij grave Willem seer ontsach ende verduchte, dat hi hem noch overvallen mochte. Grave Willem is binnen desen mit heercracht uut Zeelant gecomen, als hem die Hollantse heren ende steden gescreven hadden, ende quam in Hollandt ende stelde sijn heer int hol bi Rijswijck. Vandaen toech hi over, ende stelde sijn logijs, ende dede sijn tenten opslaen omtrent Scakenbosch, om des anderen dages den grave van Loon te bestriden, ende die uut sijns vaders erve te verdriven. Dese tidinge vernam die grave van Loon, dat hem grave Willem bestriden woude, ende sende daerom haestelicken totten grave den hertoge Jan van Limburch, ende bat hem sere aernstelic of hi versoeken woude an grave Willem dat hi zoene of vrede mit hem vercrigen mochte. Die hertoge quam tot grave Willem, ende dede sijn boetscappe, also hem die grave van Loon gebeden hadde. Mer grave Willem en woude zoene noch vrede mit hem angaen. Ende aldus is die hertoge totten grave van Loen gecomen, ende seyde hem wes hi gesien ende gehoert hadde, ende wat hem geantwoert ware. Ende dye hertoge brack terstont sijn tenten op, ende is uut Hollant ghetogen, ende en dorste grave Willems coemste niet verbeyden. Die sere vervaert ende belast was, dat was die grave van Loon, ende heeft sijn tenten ende pauweljonen laten staen, ende haeste hem tot Uutrecht te comen, als hi haestelixste mochte, ende gaf den biscop die ghevangen die hi hadde uut Hollant voer sijn soudie. Ende daer waren diesulcke van sgraven volke van Loon ende van des biscops, dye so seer ghelopen hadden, dat si so seer verbaest waren, dat se die wiven jaechden, ende sloegen se doot sonder were; dyesulcke scoten hoer harnas uut om der vaerdichede willen, die nochtan al vliende doot gebleven sijn, wantter vele geslagen worden ende ghevangen; sommige versmoerden in die Zyle buyten Leyden, ende verdrencten; ende grave Willem behildt alle graves Lodewijcs tenten ende pauweljonen, provande ende menigerley cleinoden. Ende in aldusdaniger manieren is grave Lodewijck van Loon uut Hollandt verdreven, ende en quam nye weder daerin

De Kennemers toen zei dit vernamen bereidden ze zich en bezorgden van alles dat hen nodig was tot strijd en kwamen vanwege de eendracht die de heren met de graaf van Loen gemaakt hadden en wilden tegen hem strijden. Deze heren die de onbescheidenheid van het volk goed kenden ontzagen zich daartegen te velde te omen en deden alzo met hem te spreken dat ze tenslotte de strijd ondervingen met bescheiden wijze woorden, want ze waren wijze mannen, en verenigden de Kennemers met de graaf zodat zij het bleven; en hen werd gezegd dat ze de graaf van Loen en de bisschop van Utrecht geven zouden 500 ponden omdat ze daar tevoren in Amstelland geweest waren en dat verbrand en geroofd en de dijk doorgestoken hadden. En toen dit zeggen en uitspraak gezegd was trokken ze wederom naar huis. En toen dit geschied was vreesde de graaf van Loen nog de bisschop voor niemand en trokken voort naar Egmond waar ze onderweg verbrandden Sine Agatha dorp dat nu Beverwijk heet en heer Albrechts Banjaardՠs woning van Brederode, en hebben aldus heel Holland aan zich bedwongen en onderdanig gemaakt dat in twee partijen stond zodat geen van hun tegenpartij zich enige verweer vermat, dat kort duurde. Kort hierna is de graaf van Namen in Walcheren gekomen en begon met machte vanwege de graaf van Vlaanderen het land aldaar te berechten; maar omdat hij het niet bedrijven mocht zo keerde gelijk weer vandaan. Hiervan was er een die Hugo van Voorne heette die gijzelde alle eilanden in Zeeland en bracht ze onder onderwerping van de graaf van Loen en verjoeg graaf Willem uit Zeeland. Diegene die zeer beladen was dat was graaf Willem: want hij moest heimelijk en verholen in Zeeland wezen zou hij zijn lijf bergen; en had ook in Holland geen zekere tijd. Nu heeft hij raad met zichzelf genomen en is in een vissersschip gekomen; want hij werd overal gezocht en liet zich met de netten bedekken en aldus is hij met wonderlijk avonturen uit de handen van zijn vijanden gekomen. De graaf van Loen heeft nu Hugo van Voorne drost gemaakt van heel Zeeland en hem veel macht daar gegeven waar hij zich niet in houden kon; want hij bedreef zulke overmoed in Zeeland dat het de Zeelanders niet langer van hem lijden wilden. En daarom hebben de machtigste van Zeeland een verbond met elkaar gemaakt en hebben deze Hugo schandelijke uit zijn officie en macht gezet tegen de wil en dank van de graaf van Loen en ontboden graaf Willem weer in Zeeland te komen. En toen graaf Willem het bericht vernam was hij zeer blij en liet alle geschiedenis en deze tijding in het heimelijk weten heer Wouter van Egmond, heer Albrecht Banjaard, heer Willem van Teilingen en heer Filips van Wassenaar en bad hen ootmoedig dat ze op een benoemden dag te Leiden komen wilden bij hem zo sterk als ze mochten; en geen leed nog strijd aannamen tegen de graaf van Loen, hij was daar in eigen persoon. Nu heeft de graaf van Loen vernomen dat de Zeelanders hem ontgaan zijn en tegen gevallen en dat de Kennemers in oproer waren om tegen hem te strijden. En heeft daarom gebeden en tezamen gebracht allen die hij minde die door hem en om hem iets doen zouden. En is met legerkracht binnen Leiden gekomen omdat hij de Kennemers daar eerst weerstaan zou. De Kennemers haastten zich zeer en liepen zonder ordinantie elk voor de ander tot Leiden waart aan alzo dat ze zeer geschonden werden En daar werden er velen doodgeslagen: sommigen de te scheep gekomen waren hadden daar graag bij geweest; maar de weg werd hem ondergaan en benomen zodat ze zich vanwege de nood te verweer zetten moesten en liepen op de brug die te Katwijk over de Rijn lag en meenden het daar verweerd te hebben. En daar schoten er zoveel tezamen en de brug [154v] werd zo zeer verladen met dat gewapende volk dat het brak en daar verdronken er met allen veel in de Rijn. Heer Filips van Wassenaar, heer Wouter van Egmond en heer Albrecht Banjaard zijn met grote avonturen ontkomen; maar heer Willem van Teilingen bleef daar gevangen. Toen de graaf van Loen deze zege aldus tegen de Kennemers had gehad trok hij tot Voorschoten met zijn volk en liet aldaar zijn tenten opslaan omdat hij zijn volk bijeenhouden wilde, want hij vreesde en ontzag graaf Willem zeer dat hij hem nog overvallen mocht. Graaf Willem is ondertussen met legerkracht uit Zeeland gekomen, zoals hem de Hollandse heren en steden geschreven hadden, en kwam in Holland en stelde zijn leger in de holte bij Rijswijk. Vandaar trok hij over en stelde zijn logies en liet zijn tenten opslaan omtrent Schakenbos om de volgende dag graaf van Loen te bestrijden en die uit zijn vader erfgoed te verdrijven. Deze tijding vernam de graaf van Loen dat graaf Willem hem bestrijden wilde zond daarom haastig tot de graaf en de hertog Jan van Limburg en bad hem zeer ernstig of hij verzoeken wilde aan graaf Willem dat hij verzoening of vrede met hem verkrijgen mocht. De hertog kwam tot graaf Willem en deed zijn boodschap alzo hem de graaf van Loen gebeden had. Maar graaf Willem wilde verzoening nog vrede met hem aangaan. En aldus is de hertog tot de graaf van Loen gekomen en zei hem was hij gezien en gehoord had en wat hem geantwoord was. En de hertog brak terstond zijn tenten op en is uit Holland getrokken en durfde de komst van graaf Willem niet af te wachten. Die zeer bang en belast was, dat was de graaf van Loen en heeft zijn tenten en paviljoenen laten staan en haastte zich tot Utrecht te komen zo snel hij kon en gaf de bisschop de gevangenen die hij had uit Holland voor zijn soldij. En daar waren sommigen van het volk van de graaf van Loen en van de bisschop die zo zeer gelopen hadden dat ze zo zeer verbaasd waren dat ze de wijven jaagden en sloegen ze dood zonder verweer; sommigen schoten hun harnas uit vanwege de snelheid die nochtans al vluchten dood gebleven zijn want velen werden er geslagen en gevangen; sommige versmoorden in de Zijl buiten Leiden en verdronken; en graaf Willem behield de tenten en paviljoenen, proviand en menigerlei kleinoden van graaf Lodewijk En in al dusdanige maniereis graaf Lodewijk van Loen uit Holland verdreven en kwam niet weer daarin.

Van Willem, dye XIII grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.
Dat II capitel.

Willem, deerste van dijer name, is nu mogende in sijns vaderslant gecomen, ende is geworden die XIII grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende hadde lange tijt te voren oec grave gheweest van Oest-Vrieslant, ende heeft die wapen van Hollant, dye hem suyr geworden is, gevoert, ende Hollant manlicken daermede bescut. Hi hadde te wive Alijt, grave Otten dochter van Gelre, daer hi bi wan Florijs, de na hem grave wert; Otte, biscop van Uutrecht; Willem, stedehouder, vader van jonffrouwe Alijt, dye te man hadde Dirc, die VIII here van Bredenroede ende noch twee dochteren, als abdisse van Reinsburch, ende Rychardis, jonffrouwe van Delft. Dese grave Willem ontfing oec na Ade, sijnre nichten doot, dat graefscap van Hollant te leen van keyser Frederick van Romen die Twede.

Van Willem die 13^de graaf van Holland, Zeeland en Friesland.
Dat II kapittel.

Willem, de eerste van die naam is nu vermogend in zijn vaderland gekomen en is geworden de 13^de graaf van Holland, Zeeland en Friesland en was lange tijd tevoren ook graaf geweest van Oost-Friesland en heeft het wapen van Holland die hem zuur geworden is gevoerd en Holland mannelijke daarmee beschut. Hij had tot wijf Adela, de dochter van graaf Otto van Gelre waar hij bij won Floris die na hem graaf werd; Otto, bisschop van Utrecht; Willem, stadhouder, vader van jonkvrouw Adela die tot man had Dirk de 8^ste heer van Brederode en nog twee dochters als abdis van Rijnsburg, en Richardis, jonkvrouw van Delft. Deze graaf Willem ontving ook na de dood van zijn nicht Ade dat graafschap van Holland te leen van keizer Frederik van Rome de Tweede.

Hoe dat grave Willem destrueerde tcasteel tot Asperen, ende hoe dye biscop van Uutrecht verbrande die stede van Dordrecht.

Dat III capittel.

Onlancs na desen heeft grave Willem groot volc van wapenen vergadert, ende heeft here Folperts casteel tot Asperen belegen, ende heeft sere bestormt, ende wan dat ten lesten, ende destrueerdet tot in den gront. Grave Gherrit van der Are, biscop Dircs broeder, dit vernemende, nam een deel volcs mit hem, ende toech voer de stede van Dordrecht, ende scoten dat vier in die stede, ende verbrande wel dat meeste deel. Ten was niet lange hiernae, grave Willem ende die biscop van Uutrecht en worden verenicht, ende daer wert een soene tuschen hem beiden geseyt, als dat grave Willem den biscop gheven soude voer sine scade die hi gedaen hadde M ponden, ende hi soude Henric die Craen wedergeven sulke goeden als hi hem genomen hadde, om des wille dat hy den grave in vanghenisse leyde bi grave Dircxs bevelen, sinen broeder, als voer gescreven staet. Ende mede souden alle dienstmannen des biscops, die in Hollant woenden, des graven wesen, ende wederom die dienstmannen des graefs, die int Sticht woenden, souden des biscops wesen. Noch soude grave Willem comen mit V C ridders wollen ende bervoet voer den Domkercke tot Uutrecht, ende bidden den biscop dat hyt hem wilde vergheven dat hi in voertijden denselven biscop angetast ende gevanghen hadde tot Staveren in den cloester, dwelcke hi oetmoedeliken volbrocht heeft, allen princen ende vorsten tot een exempel, dat die meeste edelheit staet in der obediencie der geesteliker prelaten.

Hoe dat graaf Willem vernielde het kasteel tot Asperen en hoe de bisschop van Utrecht verbrandde de stad Dordrecht.

Dat III kapittel.

Kort hierna heeft graaf Willem groot wapenvolk verzameld en heeft het kasteel van heer Folpert te Asperen belegerd en heeft het zeer bestormd en won dat tenslotte en vernielde het tot in de grond. Graaf Gerrit van der Are, de broeder van bisschop Dirk, vernam dit en nam een deel volk met hem en trok voor de stad Dordrecht en schoten het vuur in de stad en verbrandden het grootste deel. Het was niet lang hierna dat graaf Willem en de bisschop van Utrecht werden verenigd en daar werd een verzoening tussen hen beiden gezegd als dat graaf Willem de bisschop geven zou voor zijn schade die hij gedaan had 1000 ponden en hij zou Hendrik de Kraan weer geven zulke goederen als hij hem genomen had en daarom omdat hij de graaf in gevangenis gelegd had op bevel van zijn broeder graaf Dirk bevel. En mede zouden alle dienstmannen van de bisschop die in Holland woonden van de graaf wezen en wederom de dienstmannen van de graaf die in het Sticht woonden zouden van de bisschop wezen. nog zou graaf Willem komen met 500 ridders in wol en barrevoets voor de Domkerk te Utrecht en bidden de bisschop dat hij het hem wilde vergeven dat hij in voortijden die bisschop aangetast en gevangen had te Stavoren in het klooster, wat hij ootmoedig volbracht heeft, alle prinsen en vorsten tot een voorbeeld dat de grootste edelheid staat in de gehoorzaamheid der geestelijke prelaten.

Hoe dat grave Willem hem bereyde om te conquesteren dat conincrijck van Scotlant, daer hi recht erfghenaem of was.
Dat IIII capitel.

In desen tiden is ghestorven coninc Henric van Scotlant, die een oem was van desen [156v] grave Willem, sijnre moeders broeder. Ende dat conincrijc heeft een machtich prince uut Scotlant te lene ontfangen van coninc Jan van Engelant. Alsoe dat grave Willem daer daerom toegesproken heeft sijn vrienden ende magen, die hem grote hulpe bygebracht hebben, om sijn rechte erve te helpen becrachtigen, ende versamede vele volcs ende scepen, ende voer over in Scotlant, ende wan daer landen, steden ende sloten. Die grave van Loon vernemende dat grave Willem in Scotlant was, meende hi dat die grave niet lichtelic vandaen scheiden soude, ende versamede weder op een nijeu zijn vrienden ende magen, om daer mede heimelic in Hollant te comen. Dese tidinge hadde grave Willem in Scotlant wesende haest vernomen, hoe dat die grave Lodewyc van Loon hem starck gemaect hadde van luden van wapenen, om in Hollant te comen; waerom hi hem alle der onlede ontsloech van tconincrijc van Scotlant, ende ghinc te scepe, ende is met zeghe weder in Hollant gecomen, omdat hi die graefscappe, zijns vaders erve, dye hy swaerlic mitten swaerde gewonnen hadde ende vrij ende seker besat, niet overgeven en woude om een onsekere erve, noch verloren laten. Ende als die grave van Loon grave Willems coemst uut Scotlant vernam, begaf hy zijn reyse ende opset, ende bleef daer hi was, want hi grave Willems mogentheit seer ontsach. Aldus is grave Willem voertan mit vreden ghebleven, ende heeft sijn vianden ridderliken ende vromeliken uut sinen landen gekeert.

Hoe dat graaf Willem zich bereidde om te veroveren dat koninkrijk van Schotland waar hij rechte erfgenaam van was.
Dat IIII kapittel.

In deze tijd is gestorven koning Hendrik van Schotland die een oom was van deze [156v] graaf Willem, de broeder van zijn moeder. En dat koninkrijk heeft een machtige prins uit Schotland te leen ontvangen van koning Jan van Engeland. Alzo dat graaf Willem zich daarom toegesproken heeft zijn vrienden en verwanten die hem grote hulp bijgebracht hebben om zijn rechte erve te helpen bekrachtigen en verzamelde veel volk en schepen en voer over in Schotland en won daar landen, steden en burchten. De graaf van Loen vernam dat graaf Willem in Schotland was en meende dat de graaf niet licht vandaan scheiden zou en verzamelde weer opnieuw zijn vrienden en verwanten om daarmee heimelijk in Holland te komen. Deze tijding had graaf Willem die in Schotland was gauw vernomen hoe dat graaf Lodewijk van Loen zich sterk gemaakt had van wapenlieden om in Holland te komen; waarom hij zich van alle leed ontsloeg van het koninkrijk van Schotland en ging te scheep en is met zege weer in Holland gekomen omdat hij de graafschappen, zijns vaders erve die hij zwaar met het zwaard gewonnen had en vrij en zeker bezat, niet overgeven wilde om een onzekere erve, nog verloren laten. En toen de graaf van Loen de komst van graaf Willems uit Schotland vernam begaf hij zijn reis en voornemen en bleef daar hij was, want hij ontzag graaf Willem mogendheid zeer. Aldus is graaf Willem voortaan met vrede gebleven en heeft zijn vijanden ridderlijk en dapper uit zijn landen gekeerd.

Hoe dat biscop Dirc van Uutrecht oflivich worden.
Dat vijfte capitel.

Die biscop Dirc van Uutrecht, die in desen oerloge vele scats ende goets gewonnen hadde, lossede zijn landen ende sloten, ende spysde sine castelen ende burgen, ende betaelde zijn scult die hi in den hof van Romen sculdich was; ende hi is ten lesten gestorven tot Deventer, ende wert tot Uutrecht gebrocht, ende daer begraven in der Domkercken, bi sine voervaders, int jaer Ons Heren M II C ende X, als hy dat bisdom XIII jaer lang hadde regeert met groter eren.

Hoe dat bisschop Dirk van Utrecht stierf.
Dat vijfde kapittel.

Die bisschop Dirk van Utrecht die in deze oorlog veel schatten en goed gewonnen had loste zijn landen en burchten en spijsde zijn kastelen en burchten en betaalde zijn schuld die hij in de hof van Rome schuldig was; en hij is tenslotte gestorven te Deventer en werd te Utrecht gebracht en daar begraven in de Domkerk bij zijn voorvaders in het jaar Ons Heren 1210 toen hij dat bisdom 13 jaar lang had geregeerd met grote eer.

Van enen dyspensijer oft rentemeester des voorseiden biscop.
Dat VI capitel.

Dese biscop, Dirc van Uutrecht, ter wilen dat hi noch levede, hadde eenen dispensijre oft enen rentmeester, die alle sijn goeden tot vele plaetsen leggende dispensierde ende berechte, tot des biscops profijten ende oerbaer, ende in sinen officie, getru, naerstich ende voersichtich waren, omdat hi van sinen here den biscop seer bemint ende lieftal was. Dese goede man, genoemt Everwach, wert van sommige des biscops dienres voer sinen here den biscop uut hat ende nijt accuseert, ende beclaechden seer voer den biscop, seggende: ‘mijn heer, ghi meent dat u Everwach getruwelic dient; mer ten is so niet: wi raden u dat ghi rekeninge van hem neempt, van sinen ontfangen ende uutgeven.’ Dwelc die biscop dede, ende Everwach dede so properlic ende discretelic zijn rekeninge, dat die biscop des te vreden was, ende sette alle quade suspicie ende vermoeden uut sijnre herten. Diegene die hem dus hadden vermaect, vraechden den biscop hoe hi sijn rekeninge hadde gedaen. Antwoerde hy: ԓeer wel.Ս Ԏeenլ spraken sij, Ԩadde hy gerekent in onser presencie, men soude bevinden dat hi u grote scade hadde gedaen.ՠEnde als hem dit van den biscop was geseyt, verduchtende van sine vianden bescaemt te worden, ende oec mede omdat hi die charte van der rekeninge verloren hadde, docht hi aldus in hemselven: ‘Ist dat ic nu in eniger manieren in mijn rekeninge dwale oft dat daer twist in gevonden wert, soe sal ic dat mit mijn lichaem moeten betalen oft in der vangenisse daerom gaenջ ende doer ingeven des duvels, doer wiens behendicheyt hem dit van sine vianden ghesciede, ghing hy alleen, als desperaet, wanderen buten der poerten int velt, anroepende den duvel, ende sprac aldus: ‘Here, ist dat ghy mi te hulpe coemt in mijre noot ende last, daer ick nu in bin, ic sal u hulde ende eet doen voertan onderdanych wesen.’ Dye duvel, dye daer haest by was, sprac aldus: ‘Ist dat ghi versaect God ende Sine Moeder, ick sal u nemen in mijnre bescermenisse, ende ic sal u verlossen ende vrien van alle u vianden.ՠHi dede also, ende versaecte God, doende den duvel hulden ende eedt. Ende sijn rekeninge passeerde tot sijnre eeren ende sijnre vyanden scande ende [157r] confuys. Ende van dijer tijt voert began hy des duvels cracht ende macht te verheffen ende te prisen, ende God ende Sine Lieve Moeder te blasphemeren, ende quam tot dyen vertwifelheit, dat hi seyde: Ԅie God dienen sullen altijt arme ende onsalige menschen bliven, mer die den duvel dienen salt wel ende verspoedelic in allen saken voerwaerts gaen.ՠEnde als hi aldus vijf jaer lang in dese blasphemie hadde geleeft, ist geboert, dat in den Stichte van Uutrecht quam een groot meester, geheten meester Olivier, scolaster van Coelen, prekende den cruysvaert tegen den onghelovigen; wiens predicatien ende sermonen dese Everwach soe sere tegenstont ende mishaechden, dat op een tijt dese meester Olivier sprac in tegenwoerdicheit van alle dat volc: ԓwicht, ghy onsalyghe vat des duvels; dye duvel sprect doer uwen monde!ՠNochtans en wist dese meester niet van sinen state, of wat mensche dat hi was. Dese Everwach wist wel, dat hi den duvel sinen here gene groter diensticheit doen en mochte, dan dat hi desen meester dootsloege; ende hadde een groot lang messe, ende ging dese meester na, III dagen lang, oft hi hem ergens konde allene vinden om doot te slaen. Ende siet, opten derden dach worde dese Everwach met scijeliker siecten bevaen, ende starf sonder enige byechte ofte berouwe, ende wert van den duvel, dien hi hem gegeven hadde, totter plaetsen der pinen gevoert; in die eerste plaetse (also als hi selver heeft beleen tegen meester Jan, scolaster van Zancten, als hi weder van der doot verwect was), was hi gesent in also groter onverdrachliker hetten des viers, dat hi seyde: ԗaert sake dat van al dat hout des werlts een vier gemaect ware, so woude ic lyever daerin barnen totten einde des werlts toe, dan hier een ure in leggen.ՠ

Van een dispenser of rentemeester van die bisschop.
Dat VI kapittel.

Deze bisschop Dirk van Utrecht terwijl dat hij nog leefde had een dispenser of een rentmeester die al zijn goederen die op vele plaatsen lagen beheerde en berechte tot bisschop profijt en nut en in zijn officie, getrouw, vlijtig en voorzichtig was omdat hij van zijn heer de bisschop zeer bemind en geliefd was. Deze goede man, genoemd Everwach, werd van sommige dienaars van de bisschop voor zijn heer de bisschop uit haat en nijd aangeklaagd en klaagden zeer voor de bisschop en zeiden: ‘Mijn heer, gij meent dat Everwach u getrouw dient; maar het is niet zo: we raden u dat hij rekening van hem neemt van zijn ontvangen en uitgaven.’Wat de bisschop deed en Everwach deed zo goed en discreet zijn rekeningen dat de bisschop dus tevreden was en zette alle kwade verdenking en vermoeden uit zijn hart. Diegene die hem dus hadden gewraakt vroegen de bisschop hoe hij zijn rekening had gedaan. Antwoordde hij: Ԛeer goed.ՠԎeenլ spraken zij, Ԩad hij gerekend in onze presentie men zou bevinden dat hij u grote schade had gedaan.ՠEn toen hem dit van de bisschop was gezegd vreesde van zijn vijanden beschaamd te worden en ook mede dat hij de charta van de rekening verloren had dacht hij aldus in zichzelf; ‘Is het dat ik nu in enige manier in mijn rekening dwaal of dat daar twist in gevonden wordt zo zal ik dat met mijn lichaam moeten betalen of in dr gevangenis daarom gaanջ en door ingeven der duivel door wiens handigheid hem dit van zijn vijanden geschiede ging hij alleen als desperaat wandelen buiten de poort in het veld en riep de duivel aan en sprak aldus: ‘Heer, is het dat ge me te hulp komt in mijn nood en last waar ik nu in ben ik zal u huldigen en eed doen voortaan onderdanig te wezen.’De duivel die daar vlakbij was, sprak aldus: ‘Is het dat gij God verzaakt en Zijne Moeder, ik zal u nemen in mijn bescherming en ik zal u verlossen en bevrijden van al uw vijanden.ՠHij deed alzo en verzaakte God, en deed de duivel hulde en eed. En zijn rekening passeerde tot zijn eer en schande en verwarring van zijn vijanden. [157r]. En van die tijd voort begon hij dus de kracht en macht van de duivel te verheffen en te Zijn Lieve Moeder te blasfemeren en kwam tot die vertwijfeling dat hij zei: 'Wie God dienen zullen altijd arme en onzalige mensen blijven, maar die de duivel dienen zal het goed en voorspoedig in allen zaken voorwaarts gaan.' En toen hij aldus vijf jaar lang in deze blasfemie had geleefd is het gebeurd dat in het Sticht van Utrecht een grote meester kwam, geheten meester Olivier, scholaster van Keulen die preekte de kruisvaart tegen de ongelovigen; wiens predicatie en sermoenen deze Everwach zo zeer tegenstonden en mishaagden dat op een tijd deze meester Olivier sprak in tegenwoordigheid van al dat volk: Zwijg, gij onzalig vat des duivels; de duivel spreekt door uw mond!ՠNochtans wist deze meester niets van zijn staat of wat mens dat hij was. Deze Everwach wist wel dat hij de duivel zijn heer geen grotere diens doen mocht dan dat hij deze meester doodsloeg; en had een groot lang mes en ging deze meester na 3 dagen lang of hij hem ergens alleen kon vinden om dood te slaan. En ziet, op de derde dag werd deze Everwach met snelle ziekte bevangen en stierf zonder enige biecht of berouw en werd van de duivel die hij hem gegeven had tot de plaatsen der pijnen gevoerd; in de eerste plaats (alzo als hij zelf beleid heeft tegen meester Jan, scholaster van Xanten toen hij weer van de dood verwekt was), was hij gezonden in alzo grote onverdraagzame hitte van vuur zodat hij zeiՠԗas het zaak dat van al dat hout der wereld een vuur gemaakt was zo wilde ik liever daarin branden tot het einde der wereld toe dan hier een uur in te leggen.

Vandaen wert hi gebrocht in een also couden plaetse, dat hi begeerde weder int vier te wesen. Vandaen wert hi gebrocht in alsoe groter ghevoelige duysternisse, dat hi plach te seggen: Ԉadde ic God C jaren gedyent, ende begeerde ick anders niet te loen, dan weder te wesen in die coudeջ ende daernae wert hy gheleyt tot noch VI plaetsen, daer die Heilige Scrifte of seit, als van die duysternisse tot dat knagen der wormen, tot grote onverdrachlike slagen ende pinen, tot bescouwinge der gryseliker monsteren ende dijeren der duvelen, tot confuse scande ende verwyte der sonden tot screijen ende hulen, ende ten lesten tot knersinge der tanden. Ende comende van dene pine totter anderen, begeerde hi altijt weder totter eerster, daer hi uut gecomen was, te wesen ende daerin te bliven totten dach des oerdels, dan een ure te wesen in die anstaende pyne. Ende als hi aldus in deser lester pinen was, heeft God sijnre ontfermt, ansiende sine goede wercken die hi in sinen leven hadde gedaen, ende dat hi datgheen dat hi geleden ende gesien hadde den menschen soude vertellen, heeft Hy sinen enghel tot hem gesonnen, ende seide: ‘met, aldusdanigen loon ontfangen si, die den duvel dienenջ ende sprac voert: ‘oft u geboren mochte, weder te keren int leven, wildi oec God voldoen voer uwen sonden?’ Daer hi met diepen versuchten op antwoerde ende seide: ‘Here, waer dat moghelic, ghene penitentie, hoe groot dat si ware, die ic after laten woude.ՠDoe sprac die enghel: ‘Het belieft Gode, dat ghi weder in de werelt sult keren tot u lichaam; mer want ghi tegen dat cruce gesondicht hebt, daerom suldi in den cruce liden.’Dit geseyt wesende, rechte hi hem op, leggende op die bare; ende van vresen liepen si alle uuten huse, die daer waren, uutgenomen twe jongen. Doen sprac hi: ԅn sijt niet vervaert; ic bentջ ende liet terstont enen biechtvader comen, ende belide sijn sonden mit groter berouwen, ende reisede mit here Otte van der Lyppe, biscop van Uutrecht, daer hierna of geseit sal worden op die heidenen. Hi vastede alle dage te water ende te broot, ende liep barvoets bi sinen paerde, daer sijn cleder ende harnas op laghen, dat dat bloet an die stenen bleef hanghen. Ende als hy van sine ghesellen ghestraft wert, sprack hi: ‘Ic hebbe veele meerder pynen gheleden’ՠEnde als hi al sijn goet ende ghelt Goods dyenste mit desen biscop hadde verteert, sijn si weder over zee thuyswert ghecomen; ende als die scipper vracht van hem eisschende was, ende niet en hadde waermede te betalen, presenterde hy [157v] hem daer voeren te dienen; mer doer bede desen heren wert hi onslagen. Ende thuys comende, leefde hi mit sine eerbare huysvrouwe in groter penitencien ende strengicheyt des levens; ende doer Goods gehengenis wert hi namaels geslagen mitten heyligen vier, dat alle sijn lichaem also swart verbrande, geliken een kole; ende in desen pine leggende, wert hem geseit, dat hi gaen soude in een kercgen ghelegen in den lande van Arkel, int dorp van Scalunen; daer soude hy doer verdiensten des heyligen confessoers Sinte Niclaes worden verlost. Dwelc also gesciede. Ende want hi noch rijc van lande ende goede was, heeft hi dat cleyne kercgen of doen breken, ende liet weder een scone groter kerke maken, ende bleef daer wonen, God dynende ende Sinte Niclaes in groter abstinentien ende innicheit. Ende als hi gestorven was, wert hi onder dat Hoge Outaer in derselver kercken begraven, die hi mit grote giften ende gaven hadde doteert ende versien.

Vandaar werd hij gebracht in een alzo koude plaats dat hij begeerde weer in het vuur te wezen. Vandaar werd hij gebracht in alzo grote gevoelige duisternis dat hij plag te zeggen: Ԉad ik God 100 jaren gediend en ik niet anders tot loon begeerde dan weer in de koude te wezenջ en daarna werd hij gelegd tot nog 6 plaatsen daar de Heilige Schrift van zegt als van die duisternis tot dat knagen der wormen, tot grote onverdraaglijke slagen en pijnen, tot aanschouwen van afgrijselijke monsters en duivelse dieren, tot verwarring, schaden en verwijt der zonden tot schreien en huilen en tenslotte tot tandenknarsen. En toen hij van de ene pijn in de andere kwam begeerde hij altijd weer tot de vorige waar hij uitgekomen was te wezen en daarin te blijven tot de oordeelsdag dan een uur te wezen in de aanstaande pijn. En toen hij aldus in deze laatste pijn was heeft God hem ontfermd en zag zijn goede werken aan die hij in zij leven had gedaan en dat hij datgene dat hij geleden en gezien had de mensen zou vertellen heeft Hij zijn engel tot hem gezonden en zei: Ziet, al dusdanig loon ontvangen zij die de duivel dienen,’ en sprak voort: Als het u gebeuren mocht om weer in het leven te keren wilde je ook God voldoen voor uw zonden?’ Daar hij met diep zuchten op antwoordde en zeer: ‘Heer, was dat mogelijk, geen penitentie, hoe groot dat het is wil ik nalaten.’ Toen sprak de engel: ‘Het belieft God dat gij weer in de wereld zal keren tot uw lichaam; maar omdat gij tegen dat kruis gezondigd hebt daarom zal je in het kruis lijden.’Toen hij dit gezegd had richtte hij zich op van de baar; en van vrees ze allen uit het huis die daar waren, uitgezonderd twee jongens. Toen sprak hij: Wees niet bang; ik ben het,’ en liet terstond een biechtvader komen en beleed zijn zonden met groot berouw en hij reisde met heer Otto van der Lippe, bisschop van Utrecht, waar hierna van gezegd zal worden op de heidenen. Hij vastte alle dage te water en te brood en liep barrevoets bij zijn paard waar zijn kleren en harnas op lagen zodat het bloed aan de stenen bleef hangen. En toen hij van zijn gezellen gestraft werd sprak hij: ‘Ik heb veel meer pijnen geleden.’ En toen hij al zijn goed en geld Gods dienst met deze bisschop had verteerd zijn ze weer over zee huiswaarts gekomen; en toen de schipper vracht van hem eiste en niets had waarmede te betalen presenteerde hij [157v] hem daarvoor te dienen; maar door bede van deze heren werd hij ontslagen. En toen hij thuiskwam leefde hij met zijn eerbare huisvrouw in groter penitentie en strengheid des levens; en door Gods toestaan werd hij later geslagen met het heilige vuur zodat al zijn lichaam alzo zwart verbrandde gelijk een kool; en toen hij in deze pijn lag werd hem gezegd dat hij in een kerk gaan zou gelegen in het land van Arkel in het dorp Schelluinen; daar zou hij door verdiensten der heilige belijder Sint-Nicolaas worden verlost. Wat alzo geschiedde. En omdat hij nog rijk van land en goed was, heeft hij dat kleine kerkje af laten breken en liet weer een mooie grote kerk maken en bleef daar wonen en diende God en Sint-Nicolaas in grote onthouding en innigheid. En toen hij gestorven was werd hij onder dat Hoge Altaar in die kerk begraven die hij met grote giften en gaven had begiftigd en voorzien.

Van biscop Otto van Gelre, die XXXIII biscop van Uutrecht.
Dat VII capittel.

Ende als biscop Diryck van Uutrecht gestorven was ende begraven, sijn binnen der stat van Uutrecht gecomen Adolf, aertsbiscop van Collen, Otte, biscop van Monster; Gerrit, biscop van Osenbrugge, drye gebroders; Willem, grave van Hollant; Otte, grave van Gelre, om te bidden die ecclesie voer enen nyewen pastoer ende biscop, doer welcken heren beden ende supplicatie die heren van den capittele coren here Otte van Gelre, proest van Zancten, te wesen dye XXXIII biscop van Uutrecht. Hy was een jonc man van XVIII jaren, wijs van verstande, scoen van aensichte, ende was grave Otten broeder van Gelre, ende hadde opgenomen te Romen te reisen om dispensacie te vercrigen van den paeus op die joncheit der jaren, want men genen biscop ordineren moet, hi en moet XXX jaren out wesen na den geestelicken rechten; mer wesende tot Noorthusen, int Over-Sticht, wert hi mit eenre coortsen oft zage gevangen, ende starf aldaer, int jaer Ons Heren M II C ende XIII, als hi dat bisdom in groten vrede hadde berecht omtrent vierdalf jaer; ende wert tot Uutrecht gevoert ende begraven, mit groter eren, an de noertside van der Domkercke; ende al was hi een jong man, so was hi seer discreet ende besceyden in rechtelyke saken, ende seer behendich ende clouc in saken den ghemenen oerber des Stichts ende der kerken angaende.

Van bisschop Otto van Gelre, de 33^ste bisschop van Utrecht.
Dat VII kapittel.

En toen bisschop Dirk van Utrecht gestorven was en begraven, zijn binnen de stad Utrecht gekomen Adolf, aartsbisschop van Keulen, Otto, bisschop van Munster; Gerrit, bisschop van Osnabrck, drie gebroeders; Willem, graaf van Holland; Otto, graaf van Gelre, om de kerkgemeenschap te bidden voor een nieuwe pastoor en bisschop, door de beden en smeekbeden van die heren de heren van het kapittel kozen heer Otto van Gelre, proost van Xanten, te wezen de 33^ste bisschop van Utrecht. Hij was een jonge man van 18 jaren, wijs van verstand, schoon van aanzicht en was de broer van graaf Otto van Gelre en had opgenomen naar Rome te reizen om dispensatie te verkrijgen van de paus vanwege zijn jeugd, want men moet geen bisschop ordineren hij moet 30 jaren oud wezen naar de geestelijke rechten; maar toen hij in Northusen was in het Oversticht werd hij met een koorts bevangen en stierf aldaar in het jaar Ons Heren 1213 toen hij dat bisdom in grote vrede had berecht omtrent vier en een half jaar; en werd naar Utrecht gevoerd en begraven met grote eer aan de noordzijde van der Domkerk; en al was hij een jonge man zo was hij zeer discreet en bescheiden in rechtelijke zaken en zeer handig en kloek in zaken van het algemene nut van het Sticht en der kerk aangaande.

Van een scoen mirakel dat op dese tijt geschiede binnen der stede van Leiden.
Dat VIII capittel.

In desen tiden worden binnen der stede van Leyden conserveert ende in groter eren gehoudden in een gasthuys dye reliquien ende gebeenten der Heyliger Maget, Sinte Katrijn. Dese reliquien ende heylichdommen droegen de boden des gasthuys in allen steden ende dorpen in Hollant, om te conquesteren ende te vergaderen gelt ende goet tot behoef der armer menschen des voerseide gasthuys. So ist op eenre tijt geboert, dat dese goede mannen gingen langes die over van der zee. Ende onversiens is daer een storm opgecomen, ende dat water wert wloijende ende hem verheffende, alst gewoenlic was, lopende over dat lant, ende beliep dese mannen, dat si niet wederkeren en mochten. Si stonden daer verbaest, ende en wisten wat an te gaen. Doe was daer een hebbende groter betrouwen in God ende in die heilige maget Sinte Katrijn, ende nam die monstrancije oft dat casgen daer de heilige reliquien in besloten waren, ende maecte daermede een cirkel oft een ringe in der aerden daer si stonden. Ende siet, een wonderlic dinck ende mirakel: die zee verhief hoer hoe langer hoe hoger, ende dat water liep op om de ringe, ende verhief hem so hoech in der luchte, dattet VIII cubiten stont boven hoer hoefden, ende nochtans [158r] en quam daer een droppel waters niet in den ringe; ende die mannen, dye in den ringe stonden, dijer IX was, bleven daer staen ter tijt toe, dat dat water weder wert ebbende ende in de zee liep. Ende doe gingen si daer uut, ende kondichden dit grote mirakel ende wonder overal dat lant. Dit tugeden eerbare luden, die in een scip waren omtrent den ringhe zeylende, dattet also was gesciet, int jaer Ons Heren M II C ende IIII.

Van een mooi mirakel dat op deze tijd geschiedde binnen de stad Leiden.
Dat VIII kapittel.

In deze tijd werd binnen de stad Leiden conserveert en in grote eer gehouden in een gasthuis de relikwien en gebeenten der Heilige Maagd Sint Catharina. Deze relikwieën en heiligdommen droegen de boden des gasthuis in alle steden en dorpen in Holland om te veroveren en te verzamelen geld en goed tot behoefte der arme mensen van dat gasthuis. Zo is het op een tijd gebeurd dat deze goede mannen gingen langs de oever van de zee. En onvoorziens is daar een storm opgekomen en dat water begon te vloeien en zich te verheffen zoals het gewoonlijk was en liep over dat land en beliep deze mannen zodat ze niet terug keren mochten. Ze stonden daar verbaasd en wisten niet wat te doen. Toen was daar een die had groot vertrouwen in God en in de heilige maagd Sint Catharina en die nam de monstrans of dat kasje daar de heilige relikwien in besloten waren en maakte daarmee een cirkel of een ring in de aarde daar ze stonden. En ziet, een wonderlijk ding en mirakel: de zee verhief zich hoe langer hoe hoger en dat water liep op om de ring en verhief zich zo hoog in de lucht zodat het 8 ellenbogen boven hun hoofden stond en nochtans [158r] en kwam daar geen druppel water in de ring; en de mannen die in de ring stonden, waarvan er 9 waren, bleven daar staan tot de tijd toe dat het water weer eb werd en in de zee liep. En toen gingen ze daaruit en verkondigden dit grote mirakel en wonder overal dat land. Dit getuigden eerbare lieden die in een schip waren en omtrent de ring zeilden dat het alzo was geschied in het jaar Ons Heren 1204.

Van biscop Otte van der Lippe, die XXXIIII biscop van Uutrecht.
Dat IX capittel.

Otte van Gelre, biscop van Uutrecht begraven wesende, daer grave Otte van Gelre, zijn broeder, ende grave Willem van Hollant, zijn suster man, tegenwoerdich waren, vercregen mit gestadigher beden ende supplicacien van den capitelen dat Otte, een jongher broeder des graefs van der Lippe, wert gecoren die XXXIIII biscop van Uutrecht, ende bi consent des aersbiscop van Coelen ontfing hy des biscops benedictie ende confirmatie in der stat van Franckenvoert, ende daer ontfinc hi mede van den keyser Frederic de II dat waerlike recht ende jurisdictie. Dese biscop Otte besette al sine sloten wiselic ende oerbaerlic, ende nam dat cruce mitten voerseiden keiser mede an, ende voer over tmeer op dye heiden ende ongelovigen, hebbende in sinen gheselscappe Everwach, daer over of gesproken is, ende beval Hermen, sinen broeder, dat Sticht trouwelic te bewaren tot sijnre eren ende profijten.

Van bisschop Otto van der Lippe, de 34^ste bisschop van Utrecht.
Dat IX kapittel.

Toen Otto van Gelre, bisschop van Utrecht, begraven was waar zijn broeder graaf Otto van Gelre en de man van zijn zuster graaf Willem van Holland tegenwoordig waren verkregen met gestadige beden en verzoekschrift van de kapittelen dat Otto, een jongere broeder van de graaf van der Lippe, werd gekozen als de 34^ste bisschop van Utrecht en bij toestemming der aartsbisschop van Keulen ontving hij de bisschoppelijke zegening en bevestiging in de stad Frankfort en daar ontving hij mede van keizer Frederik de 2^de dat wereldlijke recht en jurisdictie. Deze bisschop Otto bezette al sine burchten wijs en oorbaar en nam dat kruid met die keizer aan en voer over de zee op de heiden en ongelovigen en had in zijn gezelschap Everwach en beval zijn broeder Hermen dat Sticht trouw te bewaren tot zijn eer en profijt.

Van II ridders dye in een tornoije reden ende van der graefinne doot van Hollant.
Dat X capitel.

In desen tiden waren twee vermaerde ridders: die ene was geheten here Wouter Persijn, here Jan Persijns zoen uut Hollant; dander was genoemt here Waelwijn van Leefdael, ende was here Rogiers soen van Leefdael uut Brabant. Het gesciede dat dese II lyeve gesellen souden riden tot enen tornoy; doe droegen si overeen des avoents mit malkander, als men des anderen dages tornijeren soude, dat si tidelic opstaen wouden, ende horen misse als si deden, ende dan hem bereyden totten tornoy. Ende als die misse uut was, began men daer noch een misse van Onser Liever Vrouwen. Ende omdat here Wouter Onse Vrouwe seer lyef hadde uut gronde sijns herten, so woude hy ijmmer haer misse horen; mer here Waelwijn, dye der werltliker eren seer gijerich was, reet in den tornoy, als de eerste misse uut was; daer hi vele arbeits dede om den ridderliken lof te hebben. Ende here Wouter, als hi die benedictie van Onser Vrouwen misse hadde, bereyde hi hem totten tornoy; ende ten eersten dat hi in den tornoy quam, was elck ridder moede, ende wouden totter herbergen riden. Here Waelwijn quam here Wouter tegen, ende nam hem vryendelic in sinen armen, ende sprac: ‘alrelyefste gheselle. God moet di benedien, dye huden des dages dat geruchte des loves hevest gewonnen onder vele ridders.’ Here Wouter neygende zijn hooft tot hem, ende lachede, omdat hi wel wiste dat hi in dien tornoy niet geweest en hadde. Mer als heer Wouter den lof zijns naems van den herauden hoerde roepen sonder oflaten, so verwonderde hem des, ende sprac tot here Walewijn: ‘Lieve geselle, ic en bin op desen dach in den tornoy niet geweest, want ic hoerde (nadat ghi van mi sceydet ende ghi misse hadt gehoert) een misse van Onser Lyever Vrouwen ten einde toe: de hevet mi desen lof doen geven, dien ic nyet verdient en hebbe; waerom, alreliefste geselle, wi voertan oflaten willen desen werltlike ere, ende annemen een geestelic leven, dat nijmermeer vergaen en sal.’Ende hebben rechtevoert ofgelaten die genoechte deser werlt, ende sijn sonder marren tesamen in een cloester gegaen, genoemt Heymerode, ende leefden daerin lange tijt salichlick. Dese here Wouter lach tot eenre tijt in sine ghebede in der kercken onder missen, ende leyde sijn handen ijnnichlyc tesamen. Daer quam hem een gulden cruce tusschen sijn handen, tot een teyken dat zijn bede van Onsen Lieven Here verhoert ware. Ende ditselve cruys brochte Alijt, grave Willems wijf van Hollant, met groter waerdichede tot Reynsburch in den cloester. Ende sij maecte denselven cloester daertoe vele butters, die men jaerlixs totter coken behoeft, aldaer leveren moet, ende starf daerna int jaer Ons Heren M II C ende XVIII, ende wert in den voerseiden cloester tot Reinsburch begraven. Item. Ghi sult weten, dat overmits die [158v] waerdichede die here Wouter bi desen teyken van den gulden cruce ontfinc, dat gheslachte der heren van Persijn annamen van dijer tijt voert in hoer wapen te dragen IX rode slimme crucen.

Van 2 ridders die in een toernooi reden en van de dood van de gravin van Holland.
Dat X kapittel.

In deze tijd waren twee vermaarde ridders: de ene was geheten heer Wouter Perzijn, de zoon van heer Jan Perzijn uit Holland; de ander was genoemd heer Waelwijn van Leefdaal en de zoon van heer Rogier uit Brabant. Het geschiedde dat deze 2 lieve gezellen naar een toernooi zouden rijden; toen kwamen ze ‘s avonds overeen met elkaar dat als men d volgende dag toernooien zouden dat ze op tijd wilden opstaan en hun mis horen, zoals ze deden, en dan zich bereiden tot het toernooi. En toen de mis uit was begon men daar nog een mis van Onze Lieve Vrouwe. En omdat heer Wouter Onze Vrouwe zeer liefhad uit de grond van zijn hart zo wilde hij immer die mis horen; maar heer Waelwijn, die de wereldse eer zeer begeerde, reed in het toernooit toen de eerste mis ui was; waar hij veel werkte om ridderlijke lof te hebben. En heer Wouter, toen hij de zegening van Onze Vrouwe mis had, bereidde hij hem tot het toernooi; en ten eerste dat hij in het toernooi kwam was elke ridder moede en wilden tot de herbergen rijden. Heer Waelwijn kwam heer Wouter tegen en nam hem vriendelijk in zijn armen en sprak: ‘’Allerliefste gezel. God moet u zegenen die heden de dag dat gerucht der lof heeft gewonnen onder vele ridders. ‘Heer Wouter neeg zijn hoofd tot hem en lachte omdat hij wel wiste dat hij in dat toernooi niet geweest was. Maar toen heer Wouter de lof van zijn naam van de heraut hoorde roepen zonder aflaten zo verwonderde het hem en sprak tot heer Walewijn: ‘Lieve gezel, ik ben op deze dag niet in het toernooi geweest want ik hoorde (nadat gij van mij scheidde en gij mis had gehoord) een mis van Onze Lieve Vrouwe ten einde toe: die heeft me deze lof laten geven die ik niet verdiend heb; waarom, allerliefste gezel, we voortaan verlaten willen deze wereldse eer en aannemen een geestelijk leven dat nimmermeer vergaan zal.’ En hebben recht voort afgelaten de geneugten van deze wereld en zijn zonder dralen tezamen in een klooster gegaan, genoemd Heymerode, en leefden daarin lange tijd zalig. Deze heer Wouter lag te ene tijd in zijn gebed in de kerk onder de mis en legde zijn handen innig tezamen. Daar kwam hem een gouden kruis tussen zijn handen tot een teken dat zijn bede van Onze Lieve Heer verhoord waren. En hetzelfde kruis bracht Adela, het wijf van graaf Willem van Holland, met grote waardigheid te Rijnsburg in het klooster. En ze maakte dat klooster daartoe veel boter en men jaarlijks tot het koken behoeft aldaar leveren moet en stierf daarna in het jaar Ons Heren 1218 en werd in het klooster tot Rijnsburg begraven. Item. Gij zal weten dat vanwege de [158v] waardigheid van heer Wouter bij dit teken van het gouden kruis ontving dat geslacht der heren van Perzijn aannamen van die tijd voort in hun wapen te dragen 9 rode schuine kruisen.

Hoe dat grave Willem een ander wijf nam uut Engelant, ende hoe hi corts daernae starf.
Dat XI capitel.

Ende als vrouwe Alijt, dye graefinne van Hollant, gestorven was, nam grave Willem een ander wijf, genoemt Marie, ende was hertoge Ethmonts dochter van Lancaster, coninck Henricxs die derden zoen; mer si en hadden geen kinder te samen. Ende grave Willem is onlanxs hierna gestorven in den jare Ons Heren M II C ende XXIII, als hi de graeflicheit van Hollant ende Zeelant hadde berecht XIX jaer ende die graefscap van Oest-Vrieslant XXVI jaer, ende wert mit wenender uutvaert ende betaemeliker feeste tot Reinsburch int cloester bi sinen wive Alijt, de graefinne, begraven.

Hoe dat graaf Willem een ander wijf nam uit Engeland en hoe hij kort daarna stierf.
Dat XI kapittel.

En toen vrouwe Adela, de gravin van Holland, gestorven was, nam graaf Willem een ander wijf, genoemd Marie, en was de dochter van hertog Edmund van Lancaster de derde zoon van koning Hendrik; maar ze hadden geen kinderen tezamen. En graaf Willem is kort hierna gestorven in het jaar Ons Heren 1223 toen hij het graafschap van Holland en Zeeland had berecht 19 jaar en het graafschap van Oost-Friesland 26 jaar en werd met wenende uitvaart en betamelijk feest te Rijnsburg in het klooster bij zijn wijf Adela begraven.

Item. In dese tijt was so groten storm van winde ende so groten opwater, datter in Vrieslant verdrencten over die C dusent menschen. Ende dit was een plage van eenre onwaerdicheit, die den Heiligen Sacrament van enen kempe ende ruterman gedaen ende gheschiet was, als Onse Vrouwe na openbaerde; ende daer die Ostie oft dat Heilighe Sacramente ghevallen was, op dye selver plaetse wert een kercke getijmmert; ende dye vloet liet doe of te vloyen.

Item. In den jare M II C ende XXXII wast also couden winter, datter vele bomen ende vruchten uutvroren ende verdorden.

Item. In den jare M II C ende XXXIIII was in Pittou also groten honger onder den menschen, dat si die groene cruden aten opten velden; ende daernae volgede so groten sterft, dat bi tiden hondert arme menschen in een kuyle begraven worden.

Item. Lijflant, een lantscap gelegen tusschen Pruchen ende Ruschen, wert gewonnen van den Duitschen heren; ende waren noch ongelovige luden, ende worden gebrocht totten heiligen kersten gelove, in welke lande die Duitsche heren hem seer verbreiden ende deden daerin maken vele scone biscoplike kercken, ende zijn op dese tijt een grote voer batthaelge ende voerscutte van gehele Oestlant tegens den Ruysschen ende Moschouwers, daer si dagelicxs vele oerlogen ende striden tegens hebben, ende dat heilige kersten gelove vromeliken bescermen mit lijf ende goet. In desen tiden was een Jode in Spangen de een steenrootse dede ter neder breken om sinen wijngaertshof groter te maken, daer hi int graven van den berge een boeck vant, hebbende houten bladen, daer in gescreven was mit drierleij sprake, Hebreeus, Griecx ende Latijn: Cristus die Gods Zoen sal geboren werden van der Maget Maria, [159r] ende Die sal ghepassijt worden om des menschen salicheits willen. Ende als die Jode dit gelesen hadde, wert hi bekeert ten kersten gelove, ende dede hem dopen mit al sinen huysgesinne.

Anno 1227.
Dat eerste kapittel.
In deze tijd was zoՠn grote storm van wind en zo groot hoog water dat er in Friesland verdronken over de 100 000 mensen. En dit was een plaag van een onwaardigheid die het Heilige Sacrament van een kamper en ruiterman gedaan en geschied was zoals Onze Vrouwe daarna openbaarde; en daar de Hostie of dat Heilige Sacrament gevallen was en op die plaats werd een kerk getimmerd en de vloed liet toen af te vloeien.

Item. In het jaar 1232 was het alzo koude winter dat er vele bomen en vruchten bevroren en verdorden.

Item. In het jaar 1234 was in Pitou alzo grote honger onder de mensen dat ze de groene kruiden aten op de velden; en daarna volgde zoՠn grote sterft dat soms honderd arme mensen in een kuil begraven werden.

Item. Lijfland, een landschap gelegen tussen Pruisen en Rusland, werd gewonnen van de Duitse heren; en waren nog ongelovige lieden en woeden gebracht tot het heilige christen geloof, in welk land de Duitse heren zich zeer verbreiden en lieten daarin maken vele mooie bisschoppelijke kerken en zijn op deze tijd een grote voor bataljon en voorbehoeding van geheel Oostelijk land tegen de Russen en die van Moskou waar ze dagelijks vele oorlogen en strijden tegens hebben en dat heilige christen geloof dapper beschermen met lijf en goed. In deze tijd was een Jood in Spanje die een steenrots liet neer breken om de hof van zijn wijngaard groter te maken war hij in het graven van de berg een boek vond en had houten bladen waarin geschreven was met drievormige talen, Hebreeuws, Grieks en Latijn: Christus de Gods Zoon zal geboren worden van de Maagd Maria, [159r] en Die zal lijden vanwege de zaligheid van de mensen en toen de Jood dit gelezen had werd hij bekeerd tot het christen geloof en liet hem dopen met al zijn huisgezin.

Van Floris dye XIIII grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant.
Dat II capitel.

Florys van dijer name die IIII, worde na sijns vaders doot die XIIII grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant; mer Otte, sijn broeder, is geworden voer zijn vader grave van Oest-Vrieslant; ende Willem, de jonger broeder, stadthouder oft president van Kenemerlant; dese hadde een enige dochter, genoemt Alijt, die te man hadde here Dirck, dye VIII here van Bredenroede, daer si bi wan here Alfaert, den IX here van Bredenroede, ende was here Willems vader, coninc Willems van Romen, grave van Hollant, overste ritmeester. Dese grave Floris nam te wive Machtelt, hertoge Henricxs dochter van Lottringen ende van Brabant, wes broeder oec Henrick ghenoemt, hadde te wive Zophie, Sinte Lysbetten dochter; ende bi dese Machtelt wan grave Floris Willem, sinen navolger, grave van Hollant, ende oec na coninc van Romen; Floris den drossaert oft stadthouder; Alijt, graefinne van Henegouwen; Margriet, grave Harmans wijf van Hennenberch, dye tot eenre dracht baerde III C ende LXV kinderen, als hierna geseit sal worden.

Van Floris de 14^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat II kapittel.

Floris de 4^de werd na de dood van zijn vader de 14^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland; maar zijn broeder Otto werd voor zijn vader graaf van Oost-Friesland; en Willem, de jongere broeder, stadhouder of president van Kennemerland; deze had een enige dochter, genoemd Adela, die tot man had heer Dirk, de 8^ste heer van Brederode, waar ze bij wond heer Alfaert de 9^de heer van Brederode en was de vader van heer Willem, koning Willem van Rome, graaf van Holland, overste ritmeester. Deze grave Floris nam tot wijf Machtelt, de dochter van hertog Hendrik van Lotharingen en van Brabant, wiens broeder, ook Hendrik genoemd, tot wijf had Sophie, de dochter van Sint Elisabeth; en bij deze Machtelt won graaf Floris Willem, zijn opvolger, graaf van Holland en ook daarna koning van Rome; Floris de drost of stathouder; Adela, gravin van Henegouwen; Margaretha, de vrouw van graaf Herman van Henneberg, die in een dracht baarde 365 kinderen, zoals hierna gezegd zal worden.

Van enen oerloge tusschen biscop Otte van Uutrecht ende grave Otte van Gelre ende hoe si verenicht worden.
Dat III capitel.

Omtrent dese tijt quam here Otte van der Lippe, biscop van Uutrecht weder van den Heiligen Lande, ende vandt alle zijn landt in goeden ponten ende vreden; mer hi quam onlanxs daernae in groten onvrede, want grave Otte van Gelre vele leenmannen ende vassallen wonende hadde int lant van Zallant, die sere swaerlic bescat worden van des biscops amptluden ende officyers, sodat si sere arm worden ende verbistert van tijtlyke goeden ende haven; waerom dat grave Otte des biscops luden by der tollen van Lobeck dede arresteren ende becommeren, ende maecte een conspiratie ende verbant mitten Zallanders tegen den biscop horen here. Biscop Otte van Uutrecht, overmits raet ende hulpe biscops Dircs van Monster ende grave Harmans van der Lippe, sine broeders, versamede een groot heer van volck om daermede te trecken in die graefscap van Gelre, ende die te verbarnen ende te verwoesten, ende dat volck van Zallant mit machte bedwinghen. Ende daertegen vergaerde dat volc uut Zallant mit hulpe grave Otten van Gelre bi Brokelo opten dijc, ende wouden den biscop wederstaen; mer die biscop quam hen manlic teghen, ende daer wert sere gevochten, soe datter vele doden bleven. Ende daer wertter vele gevangen, ende vele liepender wech. Ende die biscop behilt die victorie ende hadde den zeghe, ende toech voert ende gewan tcasteel Ter Voirst, dat hi destrueerde, ende tcasteel tot Bochorst verbrande hi altemael, uutgheseit den groetsten toorne. Want die drossaert mitten burchsaten van desen casstelen hadden al dezen twist gemaect ende hadden dat gemeine volc van Zallant tot ongehoersamheyt ende rebelheyt eerst verwect tegen horen here den biscop. Die grave Otte van Gelre, die seer oevel nam des byscops zeghe ende victorie, creech in zijnre hulpe den hertoge Walraven van Limburch, grave Henric van der Zeine, mit II M ridderen ende knechten, ende badt mede den jongen grave Floris van Hollant, sinen neve, an hem assistencie in desen oerloge te doen; ende grave Floris quam de Lecke opgevaren mit vele [159v] scepen, ende verbrande des biscops huys te Gheijn. Ende daertegens biscop Otte van Uutrecht mit hulpe biscops Gherrits van Bremen, zijn broeder; biscops Dircs van Monster, sinen neve; ende grave Hermans van der Lippe, sinen broeder, heeft vergadert dusent rydderen ende knechten, ende woude daermede dese princen ende vorsten bestreden hebben. Mer die biscop Conraet van Portuen, legaet der stoelen van Romen, quam by avonturen ter plaetse daer dese strijt geschien soude, ende nam die op in zijn handen, ende dede daervan enen uutspraec tusschen dese twe partien, als dat die grave van Gelre soude quijtscelden ende overgeven der kercken Sinte Martijns tot Uutrecht alsulke anseggen ende recht als hi hadde an de voechdie van den lande van Zallant; ende die biscop soude dat slot te Clysteren ende tot Sinte Odilienberge, uutgenomen die proestie ende dienstmannen ende vasallen, den grave van Gelre wedergeven, ende te lene van hem houden. Ende die grave van Hollant soude hebben voer sine dienstmannen VIII C ponden, de hi daer wonende hadde; ende soud se daermede der kercken van Uutrecht vry ende quytscelden.

Van een oorlog tussen bisschop Otto van Utrecht en graaf Otto van Gelre en hoe ze verenigd werden.
Dat III kapittel.

Omtrent deze tijd kwam heer Otte van der Lippe, bisschop van Utrecht, weer van het Heilige Lande en vond al zijn land in goede punten en vrede; maar hij kwam gauw daarna in grote onvrede, want graaf Otto van Gelre had vele leenmannen en vazallen die wonden in het land Salland die zeer zwaar geschat werden van de bisschop ambtslieden en officiers zodat ze zeer arm werden en afdwaalden van tijdelijk goed en haven; waarom dat graaf Otto de lieden van de bisschop bij de tollen van Lbeck liet arresteren en verkommeren en maakte een samenzwering en verbond met die van Salland tegen de bisschop hun heer. Bisschop Otto van Utrecht, vanwege raad en hulp van bisschop Dirk van Munster en graaf Harman van der Lippe, zijn broeders, verzamelden een groot leger van volk om daarmee te trekken in het graafschap Gelre en die te verbranden en te verwoesten en dat volk van Salland met macht bedwingen. En daartegen verzamelde dat volk uit Salland met hulp van graaf Otto van Gelre bij Boekelo op de dijk en wilden de bisschop weerstaan; maar de bisschop kwam hen mannelijk tegen en daar werd zeer gevochten zodat er vele doodbleven. En daar werden er veel gevangen en velen liepen er weg. En de bisschop behield de victorie en had de zege en trok voert en won het kasteel Ter Voorst dat hij vernielde en het kasteel te Buckhorst verbrandde hij helemaal, uitgezonderd de grootste toren. Want de drost met de burgers van dit kastelen hadden al deze twist gemaakt en hadden dat gewone volk van Salland tot ongehoorzaamheid en rebellie eerst opgewekt tegen hun heer de bisschop. De graaf Otto van Gelre, die zeer euvel nam de zege en victorie van de bisschop kreeg tot zijn hulp de hertog Walraven van Limburg, graaf Hendrik van de Seine met 2000 ridders en knechten en bad mede zijn neef de jonge graaf Floris van Holland, om hem assistentie in deze oorlog te doen; en graaf Floris kwam de Lek opgevaren met vele [159v] schepen en verbrandde het huis van de bisschop te Gein. En daartegen bisschop Otto van Utrecht met hulp van zijn broeder bisschop Gerrit van Bremen; zijn neef bisschop Dirk van Munster; en zijn broeder graaf Herman van der Lippe, en heeft verzameld duizend ridders en knechten en wilde daarmee deze prinsen en vorsten bestreden hebben. Maar bisschop Koenraad van Portuense, legaat der stoel van Rome, kwam bij avonturen ter plaatse daar deze strijd geschieden zou en nam die op in zijn handen en deed daarvan een uitspraak tussen deze twee partijen als dat de graaf van Gelre zou kwijt schelden en overgeven de kerk van Sint Martinus te Utrecht al zulk aanzeggen en recht als hij had aan de voogdij van het land van Salland; en de bisschop zou dat slot te Clysteren en te Sint Odilinberg, uitgezonderd de proosdij en dienstmannen en vazallen, de graaf van Gelre weergeven en te leen van hem houden. En de graaf van Holland zou hebben voor zijn dienstmannen 800 ponden die hij daar wonen had; en zou ze daarmee de kerk van Utrecht vrij en kwijtschelden.

Van enen groten oploep binnen der stat van Groeningen tusschen den burchgrave ende den castelein van Coeverden, ende hoe die biscop van Uutrecht jammerlic ende deerlick vermoort wert.
Dat IIII capitel.

In den jaer Ons Heren M II C ende XXV ghesciede binnen der stat van Groeningen een loep ende strijt tusschen Egbert, den burchgrave van Groeningen, ende Roelof, den castelein van Coeverden; waerom dat de biscop mit machte van volcke quam binnen Groeningen, ende maecte enen pays ende vrede, dye te onderhouden op haer lijf ende goet. Mer als de biscop weder wech was gereyst, quam Roelof die casteleijn, ende destrueerde des burchgraven huys bi Hamme gelegen, ende quam binnen Groeningen, brekende den vrede, ende jaechde den burchgrave tot in Vrieslant. Ende hiertegen versamede de burchgrave veel Vriesen, ende quam daermede voer Groningen ende beleide dye stat al omme, ende scoet daer vier in de stede, daer si sere of verbrande, ende bestonde se also mit stadiger assoulten, dat Roelof mit nauwer noot daeruut quam, ende weeck op dat slot tot Coeverden. Die casteleyn, dye dese injurie ende homoet wreken woude, vergaederde snelliken een deel volcs, ende quam voer Groeningen, ende bestormde se mit allen seer, sonder aflaten. Mer dye biscop, die dit schijer vernomen hadde, vergaerde een deel uutghenomen wapentuers, ende quam daermede om desen castelein van den besitte van Groeningen te verdriven, ende dat casteel van Coeverden mit crachte ter neder te werpen. Die grave van Gelre quam selver in des biscops hulpe mit vroem wapentuers. Graef Floris van Hollant sende here Jan van Arkel ende Herbern van Arkel, ende Ghysbrecht, heer van Aemsterlant, mit een deel uutgelesen rydderen ende knechten. Grave Dirc van Cleve ende grave Boudewijn van Benthem dede hem mede bistant ende hulpe. Dyergeliken die aertsbiscop van Coellen ende die biscop van Monster sende hem alsoe vele volcxs als hi begeerde. Ende mit allen deser heren ende princen hulpe vergaerde hy een scoen heer van volc, ende sloech sine tenten ende pauweljoenen ter neder tot Anem, daer dye biscop dien dach bleef leggen, hem verblijende mit sine heren; ende daer wesende, heeft hi by oerdel ende vonnisse sijnre heren ende princen desen casteleijn Roelof verwijst uut alle sine goeden, ende dat hy die mit allen rechten verboert hadde. Ende allen dengenen diet mit Roelof hilden oft hem bijstant deden, dien vergaf hijt volcomeliken. Roelof die castelein bedochte dye grote mogentheit des biscops, brack sijn belegge op van Groeningen, ende sette sijn tenten bi den dorpe van Coeverden, ende aviseerde te voren dat daer een marasche ende broecklandt tusschen hem beyden lach, daer men niet lichtelic over comen en mochte. Des anderen daghes, als die dageraet opghing ende de zonne begonst te schinen, die grave van Ghoer Sinte Martijns bannierdragher dede dien trommelen slaen ende dye trompetten blasen, ende ghing voer mit uutghecoren wapentuers; ende al dat heer volchde hem na, dat menichsins gewapent was mit menigerley instrumenten. Ende als die beleyders der eerster battaelgen des biscops voer waren gegaen ende meenden over zudden ende marasschen te gaen, soncken si daerin overmits last ende swarte des harnasch, [160r] ende verdroncken daerin al levendich, die niet alleen van den mannen der Drenthen, mer oec mede van den wiven jammerlic ghesmoert ende vermoert worden. Ende vele die dootlike gewont waren, sijn mit nauwer noot wechgecomen. Roelof die casteleijn is haestelic opgeseten ende heeft mit een deel reysigers dat vliende heer allen den nacht vervolcht, ende benam hem alle hoer provande, hoer tenten ende cleinoden heeft hi beroeft, ende is mit groter zeghe ende mit vele gevangen wedergekeert tot Coevoerden, daer die overste of waren grave Gerrit van Gelre, Gijsbrecht van Aemstel ende Dirc, proest van Deventer, des biscops broeder; ende biscop Otte van Uutrecht wert bevonden in een zudde, dien si wredeliken mit hoer swaerden ende messen zijn cruyn van sinen hoefde vilden; ende na vele smaetheden ende pynen, die si hem andeden, namen si hem ten lesten, ende worpen hem in ene onreyne stede ende versmoerden hem daerin opten eersten dach van der Oestmaent, ende starf also smadelyken ende deerliken doot in den jaer Ons Heren M II C ende XXVII. In desen stride bleven meer dan V C vrome mannen doot, ende daertoe menich edelman so geslagen ende versmoert; onder welcken dat mede bleef here Jan van Arkel ende here Herbern van Arkel zijn neve; ende here Baernt van Horstmer, ridder, die een cloeck ende onversaecht vroem man was, hart ende starck, vermaert boven alle Duytschen, ende bleef lange tijt leggen op sinen schilt; mer int einde verdranc hi mede, mer hadde nochtans onder die vianden vele vromicheden te voren gedaen. Die biscop wert van al den volcke, geestelyc ende waerlyc, mit groten wenen ende droefheden uut desen onreinen zudde gehaelt, ende wert seer deerliken tot Uutrecht ghebrocht ende begraven in die Domkercke bi den anderen twee Otten, biscoppen, als hi dat bisdom XIII jaer lang mit groter eren berecht hadde ende tegen den rovers ende vianden totter doot toe hem vromelic ende stoutelic geweert hadde. In desen selven jare hebben dye nonnen van Sinte Servaes tUytrecht haer swarte cappen ende coevelen verwandelt, annemende grauwe habyte, tegens wille ende consent hoerre priorinne, genoemt Hulinde.

Van een grote oploop binnen de stad Groningen tussen de burchtgraaf en de kastelein van Coevorden, en hoe de bisschop van Utrecht droevig en deerlijk vermoord werd.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1225 geschiedde binnen de stad Groningen een oploop en strijd tussen Egbert, de burchtgraaf van Groningen, en Roelof, de kastelein van Coevorden; waarom dat de bisschop met macht van volk kwam binnen Groningen en maakte een rust en vrede die te onderhouden op hun lijf en goed. Maar toen de bisschop weer weg was getrokken kwam Roelof de kastelein en vernielde zijn huis bij Den Ham gelegen en kwam binnen Groningen en brak de vrede en verjaagde de burchtgraaf tot in Friesland. En hiertegen verzamelde de burchtgraaf veel Friezen en kwam daarmee voor Groningen en belegerde de stad alom en schoot daar vuur in de stad waar het zeer van verbrandde en bestond het alzo met menige aanvallen zodat Roelof ternauwernood daaruit kwam en week op dat slot te Coevorden. De kastelein die deze belediging en hoogmoed wreken wilde verzamelde snel een deel volk en kwam voor Groningen en bestormde het zeer zonder af te laten. Maar de bisschop die dit snel vernomen had verzamelde een deel uitgenomen wapenaars en kwam daarmee om deze kastelein van het bezit van Groningen te verdrijven en dat kasteel van Coevorden met kracht te neer te werpen. De graaf van Gelre kwam zelf in de hulp van de bisschop met dappere wapenaars. Graaf Floris van Holland zond heer Jan van Arkel en Herbern van Arkel en Gijsbrecht, heer van Amstelland met een deel uitgelezen ridders en knechten. Graaf Dirk van Kleef en graaf Boudewijn van Bentheim deden hem mede bijstand en hulp. Diergelijke de aartsbisschop van Keulen en de bisschop van Munster zonden hem alzo veel volk als hij begeerde. En met al deze heren en prinsen hulp verzamelde hij een mooi leger van volk en sloeg zijn tenten en paviljoenen neer te Ane waar de bisschop die dag bleef leggen en verblijdde zich met zijn heren; en toen hij daar was heeft hij oordeel en vonnis van zijn heren en prinsen deze kastelein Roelof verwezen uit al zijn goederen en dat hij die met alle rechten verbeurd had. En al diegene die het met Roelof hielden of hem bijstand deden die vergaf hij het volkomen. Roelof de kastelein vreesde de grote mogendheid der bisschop en brak zijn belegering op van Groningen en zette zijn tenten bij het dorp Coevorden en adviseerde tevoren dat daar een moeras en broekland tussen hen beiden lag waar men niet licht overkomen mocht. De volgende dag toen de dageraad opkwam en de zon begon te schijnen liet de graaf van Goor, Sint Martinus banierdrager, de trommels slaan en de trompetten blazen en ging voor met uitgekozen wapenaars; en al dat leger volgde hem na dat veelvuldig gewapend was met menigerlei instrumenten. En toen de belegeraars van het eerste bataljon van de bisschop voor waren gegaan en meenden over zoden en moerassen te gaan zonken ze daarin vanwege last en zwaarte van het harnas [160r] en verdronken daarin al levend die niet alleen van de mannen der Drenthe, maar ook van de wijven droevig versmoord en vermoord werden. En vele die dodelijk gewond waren zijn ternauwernood weggekomen. Roelof de kastelein is haastig opgezeten en heeft met een deel reizigers dat vliedende leger de hele nacht gevolgd en benam hen al hun proviand, hun tenten en kleinoden heeft hij beroofd en is met grote zege en met vele gevangen wedergekeerd tot Coevorden daar de overste van waren graaf Gerrit van Gelre, Gijsbrecht van Amstel en Dirk, proost van Deventer, de broeder van de bisschop; en bisschop Otto van Utrecht werd gevonden in een zode die ze wreed met hun zwaarden en messen zijn kruid van zijn hoofd vilden; en na veel smaad en pijnen die ze hem aandeden namen ze hem tenslotte en wierpen hem in een onreine plaats en versmoorden hem daarin op de eerste dag van augustus en stierf alzo smadelijke en deerlijke dood in het jaar Ons Heren 1227. In deze strijd bleven meer dan 500 dappere mannen dood en daartoe menige edelman zo geslagen en versmoord; waaronder dat mede bleef heer Jan van Arkel en zijn neef heer Herbern van Arkel; en heer Berend van Horstmar, ridder, die een kloek en onversaagde dappere man was, hard en sterk en vermaard boven alle Duitsers en bleef lange tijd liggen op zijn schild; maar tenslotte verdronk hij mede, maar had nochtans onder de vijanden vele dapperheden tevoren gedaan. De bisschop werd van al het volk, geestelijk en wereldlijk, met groten wenen en droefheden uit deze onreine zode gehaald en werd zeer deerlijk naar Utrecht gebracht en begraven in de Domkerk bij de andere twee Ottoՠs, bisschoppen, toen hij dat bisdom 13 jaar lang met grote eer berecht had en tegen de rovers en vijanden tot de dood toe hem dapper en stout geweerd had. In hetzelfde jaar hebben de nonnen van Sint Servaas te Utrecht hun zwarte kappen en hoofddeksels veranderd en namen een grauw habijt aan tegen de wil en toestemming van hun priorin, genoemd Hulinde.

Van here Willebrant, die XXXV biscop van Uutrecht.
Dat V capittel.

Als bisscop Otte dus jammerlicken vermoert was ende begraven, quam grave Florys van Hollant mit meer andere vasallen ende princepale dienstmannen der kercken tot Uutrecht, ende bad voer sinen neve, here Willebrant, biscop van Padeborn, ende was des graven zoen van Oldenburch, dat men hem tot enen biscop van Uutrecht kyesen woude. Ende als alle die heren vergadert waren om hem te beraden op des graven supplicatie ende bede, ende siet, die grave van Gelre ende die here van Aemstel, de beide ter doot toe waren gewont ende een corte uutsettinge hadden vercregen van der vangenisse, worden gedragen op hoer bedden leggende, ende gebrocht int Generale Capitel ende baden der ecclesie al wenende om succoers ende bistant te comen uut hoere vangenisse. Ende als men dese heren sach dus jammerlicken gewont, worden alle die heren bitterlic screyende; ende den rouwe van des biscops deerliken doot wert weder vernijewet, als geen wonder en was. Waeromme dat si gemeenlic coren desen here Willebrant, biscop van Padenborne, als een bequaem man desen onnoselen ende smadeliken doot te wreken, te wesen die XXXV biscop van Uutrecht, een man van groter gestadycheit, wijs ende hoech geboren. Ende also dese here Willebrant op die tijt was in IJtalien becommert in des keisers saken, soe worden geordineert wyse notabile mannen, de snelliken over berch trecken souden ende brengen hem dese nijewe tidinge ende die begeerte der ecclesie van Uutrecht, ende hem te presenteren in den hof van Romen. Dwelck also is geschiet, want dye paeus Gregorius dye IX, by rade sijnre cardinalen, soe sette [160v] hi sinen lieven ende wel bekenden Willebrant van Padenborn te wesen biscop van Uutrecht, hem gevende die benedictie, ende senden eerlicken tot sinen lande ende kercke hem bevolen.

Van heer Wilbrand, de 35^ste bisschop van Utrecht.
Dat V kapittel.

Toen bisschop Otto aldus droevig vermoord was en begraven kwam graaf Floris van Holland met meer andere vazallen en voorname dienstmannen der kerk tot Utrecht en bad voor zijn neef heer Wilbrand, bisschop van Paderborn, en was de zoon van de graaf van Oldenburg, dat men hem tot een bisschop van Utrecht kiezen wilde. En toen alle heren verzameld waren om zich te beraden op de smeekbede en bede van de graaf, ziet, de graaf van Gelre en de heer van Amstel, die beide ter dood toe waren gewond en een korte vrijstelling hadden verkregen van de gevangenis, werden gedragen liggend op hun bedden en gebracht in het Generale Kapittel en baden de kerkgemeenschap al wenend om hulp en bijstand te komen uit hun gevangenis. Toen men deze heren zag droevig gewond begonnen alle heren bitter te schreien; en de rouw van de bisschop deerlijke dood werd weer vernieuwd, zoals geen wonder was. Waarom dat ze algemeen kozen heer Wilbrand, bisschop van Padenborn, als een bekwame man om deze onschuldige en smadelijke dood te wreken, te wezen de 35^ste bisschop van Utrecht, een man van groter gestadigheid, wijs en hooggeboren. En alzo deze heer Wilbrand op die tijd was in Itali bekommerd in de zaken van de keizer zo werden geordineerd wijze notabele mannen die snel over de bergen trekken zouden en brengen hem deze nieuwe tijding en de begeerte der kerkgemeenschap van Utrecht en hem te presenteren in de hof van Rome. Wat alzo is geschied, want paus Gregorius de 9^de bij raad van zijn kardinalen zo zette [160v] hij zijn lieve en goed bekenden Wilbrand van Padenborn te wezen bisschop van Utrecht en gaf hem de zegening en zond hem fatsoenlijk naar zijn land en kerk hem bevolen.

Van den wrake die over des biscops doot wert ghedaen.
Dat VI capitel.

Als nu dese biscop Willebrant in sine biscops zetel introniseert ende gheset was, ginc hi sitten te rechte binnen der stat van Uutrecht, daer die hoge mannen der kercke van Uutrecht mit recht ende mit vonnisse wijsden dat die grave van Gelre mitten anderen gevangen vrij ende loss wesen souden van der vangenissen des casteleins van Coevoerden, want dieselve casteleyn als een verbannen man overdadich ende onwittich sinen rechten lantshere den biscop mit enen onwaerdigen ende smadeliken doot zijn lijf hadde benomen. Doe versamede dese biscop beyde van zijns selfs macht ende mede uut Vrieslant, overmits den oflaet die die paeus daertoe gegeven hadde, een machtich groot heer van volc, dewelke hi teghens die van Coevoerden ende den Drenthers deelde in ses battaelgen; ende daertegens setten dese voerseide Drenters oec ses battaelgen, daer si den biscop mede wederstaen wouden, ende besetten die palen ende die frontieren van haren lande also vast ende starc, dat men zonder grote scade niet wel in haer lant comen en mochte. Mer dese biscop als een onversaecht prince quam tegens sine vianden van allen siden, ende sloech daerin so vreseliken, datter mit allen vele doot bleven; ende verbrande vele dorpen, ende vervolchde dat vliende volc al totter doncker nacht toe. Des smorgens vroe, als die sonne opgegaen was, quamen die van Coeverden mitten Drenthen, dye seer ontsagen des biscops mogentheit, ende gaven hemselven in des biscops genade, ende gaven hem gijsele, ende hi ontbant se van den banne ende maledictien op deser conditien: Als dat Roelof die castelein den biscop vri ende eygen over leveren soude dat slot te Lare ende dat slot te Coevoerden mit alle recht ende jurisdictie van der Drente, ende soude noch betalen den biscop III dusent marck voer alle scade de hi gedaen hadde; ende noch soude hi senden C vrome mannen in Lyflant om te vechten mitten Duitschen heren op die heyden, ende soude noch fonderen ende stichten een vrouwencloester van XXV provens van Sinte Benedictus oerde tot Swartewater bi Swolle. Dit gedaen zijnde, dede die biscop dat slot te Lare ten gronde toe ofbreken, ende dat slot te Coeverden besette hi met sinen volcke, ende dede dat trouwelic bewaren. Ende hi dancte alle sine hulperen, heren ende ridderen ende knechten hoechlicken, ende begaefde se mildeliken, ende beval se Gode; ende hi reet vandaen tot Uutrecht mit groter eren tot Sinte Martyns feeste.

Van de wraak die over de dood van de bisschop werd gedaan.
Dat VI kapittel.

Toen nu deze bisschop Wilbrand in zijn bisschopzetel genstalleerd en gezet was ging hij te recht zitten binnen de stad Utrecht waar ie hoge mannen der kerk van Utrecht met recht en met vonnis verwezen dat de graaf van Gelre met de anderen gevangen vrij en los wezen zouden van de gevangenis der kastelein van Coevorden, want dezelfde kastelein als een verbannen man overdadig en onwettig zijn rechte landsheer de bisschop met een onwaardige en smadelijke dood zijn lijf had benomen. Toen verzamelde deze bisschop beide van zijn eigen macht en mede uit Friesland, vanwege de aflaat die de paus daartoe gegeven had, een machtig groot leger van volk die hij tegen die van Coevorden en de Drenthe verdeelde in zes bataljons; en daartegen zetten deze Drenten ook zes bataljons waar ze de bisschop mede weerstaan wilden en bezetten de palen en de grenzen van hun land alzo vast en sterk dat men zonder grote schade niet goed in hun land komen mocht. Maar deze bisschop als een onversaagd prins kwam tegen zijn vijanden van alle zijden en sloeg daarin zo vreselijk zodat er zeer veel doodbleven; en verbrandde vele dorpen en vervolgde dat vliedende volk al tot de donkere nacht toe. ‘s Morgens vroeg toen de zon opgegaan was, kwamen die van Coevorden met de Drenten die zeer ontzagen de mogendheid van de bisschop en gaven zich op in de genade van de bisschop en gaven hem gijzelaars en hij ontbond ze van de ban en vermaledijen op deze conditie: Als dat Roelof de kastelein de bisschop vrij en eigen overleveren zou dat slot te Laren en dat slot te Coevorden met alle recht en jurisdictie van de Drenthe en zouden nog betalen de bisschop 3000 mark voor alle schade de hij gedaan had en nog zou hij zenden 100 dappere mannen in Lijfland om te vechten met de Duitsers heren op de heidenen en zou nog funderen en stichten een vrouwenklooster van 25 proven van Sint Benedictus orde te Zwarte water bij Zwolle. Toen dit gedaan was liet de bisschop dat slot te Laren ten gronde toe afbreken en dat slot te Coevorden bezette hij met zijn volk en liet dat trouw bewaren. En hij bedankte al zijn helpers, heren en ridders en knechten zeer hoof en begiftigde ze mild en beval ze God; en hij reed vandaar tot Utrecht met grote eer tot Sint Martinus feest.

Hoe dat Roelof de casteleijn in dat slot tot Coeverden verradelic weder innam boven den vrede voerseit.
Dat VII capittel.

Roelof bedroefde hem sere dat hy den biscop aldus zijn slot overgegeven hadde, ende dat hi van sine officie ende droetsaetscap van den landen van Drenthen beroeft was, corrumpeerde ende verwillichde hi enen dienre van den slote om enen sekeren zomme van penningen, dat hi hem dat slot tot enen bequamen tijt verraden ende leveren soude. Niet langhe hyernae stelde hem dese Roelof mit een menichte van gewapende luden omtrent den dorpe van Coeverden, niet verde van den slote, ende dese verrader hadde alle den meesten hoop van den zoudenijers mit loesheden ende behendichede beneden den slote int dorpe gebrocht; ende soe geringe als sie of waren, stont dese Roelof op van sinen lage ende begreep die brugge van den slote, ende quam daerop, ende sloech se al doot de hi daerop vandt, ende besette dat doe wel starck mit sinen knechten ende zoudeniers. Die biscop dit vernemende was harde sere gestoort ende gram van den verliese van sinen slote, dat hi verloren hadde, ende geboet dat casteel tot Hardenberch daertegen te besetten, ende ordineerde een generale heervaert teghen den casteleyn ende die van Drenthen.

Hoe dat de kastelein Roelof dat slot te Coevorden verraderlijk weer innam boven de voorgezegde vrede.
Dat VII kapittel.

Roelof bedroefde hem zeer dat hij de bisschop aldus zijn slot overgegeven had en dat hij van zijn officie en drostschap van het landen Drenthe beroofd was, kocht om en bewilligde hij een dienaar van het slot om een zekere som van penningen dat hij hem dat slot tot een bekwame tijd verraden en leveren zou. Niet lang hierna stelde hem deze Roelof met een menigte van gewapende lieden omtrent het dorp Coevorden, niet ver van het slot, en deze verrader had de grootste hoop van soldaten met loosheid en handigheid beneden het slot in het dorp gebracht; en zo gauw als ze daarvan waren stond deze Roelof op van zijn hinderlaag en begreep de brug van het slot en kwam daarop en sloeg ze allen dood die hij daarop vond en bezette dat toen wel sterk met zijn knechten en soldaten. De bisschop vernam dit en werd erg zeer verstoord en gram van het verlies van zijn slot dat hij verloren had en gebood dat kasteel tot Hardenberg daartegen te bezetten en ordineerde een generale legertocht tegen de kastelein en die van Drenthe.

Van justicie ende doot die desen Roelof, den castelein, anghedaen wert.
Dat VIII capittel.

Hierna, in den jaer Ons Heren M II C ende XXVIII, als alle marasschen ende broeclanden harde mitten yse ende snee bevroren waren, ende men overal reysen mochte, toech de biscop mit enen machtigen heer in der Drenthen [161r] lant, ende meende dat hi des anderen daghes voer tslot tot Coeverden trecken soude, om dat te bestormen ende mit crachte te winnen; mer dit opset ghing te niet, want in derselver nacht quam groot wint ende reghen, waerbi dat dat ijs ende snee te niete ghing, ende al dat heer moste van nootsweghen afterwaerts wijken, ende lieten alle hoer instrumenten ende artelrije daer bliven; ende die biscop predicte van nijewes des paeus oflaet, ende sende in Vrieslant om hulpe ende volc van wapenen. Ende als die zomer anquam, vercreech dese Roelof een bestant van XV dagen lang, ende beloofde tot dier abten segghen in Vrieslant te onderhouden alsulken uutsprake ende seggen van allen misdaden dye tusschen den biscop ende hem tot deser tijt toe geweest hadden. Gedurende dit bestant van XV daghen, quam Roelof opt casteel van Herdenberch, ende woude mitten biscop spreken ende tracteren van den paijse ende zoene. Die biscop verwonderde hem seer als hi desen Roelof sach, ende seyde hoe hi so stout ende vermetel ware boven alle andere sine vianden te comen alleen mit enen dienre in zijnre presentie. Daer namen dye borchsaten ende die gemeente van Hardenberch desen Roelof tegens des biscops danck ende wille, als een onwettigen ende verbannen man, uut des biscops camer, mit Henric van Gravesdorp, ende brochten hem beneden int slot, ende setten se beyde al levende op raden, ende andeden hem menigerley pinen, als moerdennaers ende straetrovers, waerom dat volc in den Stichte van Uutrecht began tegen malcander op te staen, also datter scheen dat si malcanderen souden slaen of verbarnen; waerom dese biscop tot Uutrecht quam, ende dede daer openbaerlic sinen onscult voer alle den volke. Ende overmits hulpe grave Floris van Hollant maecte hi vrede ende vrientscap tusschen sine twistende mannen ende dienres.

Van justitie en dood die deze kastelein Roelof aangedaan werd.
Dat VIII kapittel.

Hierna in het jaar Ons Heren 1228 toen alle moerassen en broeklanden hard met ijs en sneeuw bevroren waren en men overal reizen mocht trok de bisschop met een machtig leger in Drenthe [161r] land en meende dat hij de volgende dag voor het slot te Coevorden trekken zou om dat te bestormen en met kracht te winnen; maar dit voornemen ging te niet, want in dezelfde nacht kwam grote wind en regen waarom dat het ijs en sneeuw te niet ging, en al dat leger moest vanwege de nood achteruit wijken en lieten al hun instrumenten en artillerie daar blijven ; en de bisschop predikte opnieuw de aflaat van de paus en zond in Friesland om hulp en wapenvolk. En toen de zomer aankwam verkreeg deze Roelof een bestand van 15 dagen lang en beloofde tot het zeggen van de abten in Friesland te onderhouden al zulke uitspraak en zeggen van alle misdaden die tussen de bisschop en hem tot deze tijd toe geweest waren. Gedurende dit bestand van 15 dagen kwam Roelof op het kasteel van Hardenberg en wilde met de bisschop spreken en behandelen van de vrede en verzoening. De bisschop verwonderde hem zeer toen hij deze Roelof zag en zei hoe hij zo dapperen vermetel was boven alle andere zijn vijanden te komen alleen met een dienaar in zijn presentie. Daar namen de burgers en de gemeente van Hardenberg deze Roelof tegen de bisschop dank en wil, als een onwettige en verbannen man, uit de kamer van de bisschop met Hendrik van Gravesdorp en brachten hem beneden in het slot en zetten ze beide al levend op raderen en deden hen aam menige pijnen als moordenaars en straatrovers waarom dat volk in het Sticht van Utrecht begon tegen elkaar op te staan, alzo dat het scheen dat ze elkaar zouden slaan of verbranden; waarom deze bisschop tot Utrecht kwam en deed daar openbaar zijn onschuld voor al het volk En vanwege hulp van graaf Floris van Holland maakte hij vrede en vriendschap tussen zijn twistende mannen en dienaars.

Van die rebelheit des volcs van Drenthen.
Dat IX capitel.

In den jare Ons Heren M II C ende XXXVI, dat verwaten ende vertwifelde volc van Drenten versameden vele wapentuers ende knechten, beleyden wederom die stede van Groningen. Ende Egbert, die burchgrave, dede dye porten op van der stede, ende ghing manlyken uut, ende sloech vele van sine vianden doot, ende behilt alle hore provande, ende wel VI C paerden, ende verbrande vele dorpen in den Drenten. Die biscop, die hem seer hierom verblide, reisde in Vrieslant, ende predicte daer weder des paeus oflaet, ende vercreech vandaen derdenwerf een groot heer van volc, daer hi crachtelicken mede in der Drenten toech, ende verbrande dat dorp van Coeverden ende dat voerburch van den casteel altemael, daer si vele paerden, harnasch, cleder, provanden ende ander vele goeden roefden ende namen; ende daerenboven sloegen sijt al ter doot, wijf ende kinderen, ende en spaerden nyemant, out noch jonck; ende als den dach ten avont quam, toech al dat biscops heer over dat broeclant om te bet bescermt te wesen, ende keerde weder tot Anen, daer si hem mitten behouden rove seer verbliden. Des anderen dages, als die zonne opghing, reysde des biscops heer mit onwonden bannijeren, mit trommelen ende andere geluden over dat broeclant, ende haesten hem om dat casteel van Coeverden te besetten. Mer een ontallic volc der Drenten waren des nachts te voren al heimelicken binnen der vesten des casteels gecomen, ende an die ander side stonden die Vriesen uutten gestichte van Monster in groter hoemoet in der Drenthen hulpe. Die Vriesen uut den Stichte van Uutrecht waren in des biscops hulpe van Uutrecht, ende hadden des dages te voren groten scade ghenomen ende waren sere verwonnen. Ende daerom waren de Drentheners vele te stouter, ende sijn mit heercracht te Coeverden gecomen, ende wouden sonder merren striden teghen den biscop. Mer die biscop anmerckende sine provande gheminret, toech weder afterwaert in Hardenberch, ende gaf zine zoudeners oerlof, ende dancte sine hulpers, ende hi besette sijn sloten, ende voervolde se mit alle dat hem van node was.

Van de rebellie van het Drentse volk.
Dat IX kapittel.

In het jaar Ons Heren 1236 dat verweten en vertwijfelde volk van Drenthe verzamelden vele wapenaars en knechten en belegerden wederom de stad Groningen. En Egbert, de burchtgraaf, deed de poorten open van de stad en ging mannelijk uit en sloeg veel van zijn vijanden dood en behield al hun proviand en wel 600 paarden en verbrandde vele dorpen in den Drenthe. De bisschop, die zich hierom zeer verblijdde, reisde in Friesland en predikte daar weer de paus aflaat en verkreeg vandaar derde maal een groot leger van volk waar hij krachtig mee in Drenthe trok en verbrandde dat dorp Coevorden en de voorburcht van het kasteel helemaal waar ze vele paarden, harnas, kleren, proviand en andere vele goederen roofden en namen; en daarboven sloegen zij alles dood, wijf en kinderen, en spaarden niemand, oud nog jong; en toen de dag tot de avond kwam trok dat hele leger van de bisschop over dat broekland om beter beschermd te wezen en keerde weer tot Ane waar ze zich met de behouden roof zeer verblijdden. De volgende dag toen de zon opkwam trok het leger van de bisschop met ontwonden banieren, met trommels en andere geluiden over dat broekland en haastten zich om dat kasteel van Coevorden te bezetten. Mar een ontelbaar volk der Drenten waren ‘s nachts tevoren al heimelijk binnen de vesting van het kasteel gekomen en aan de andere zijde stonden de Friezen uit het sticht van Munster in grote hoogmoed in de hulp der Drenten. De Friezen uit het Sticht van Utrecht waren in de hulp van de bisschop van Utrecht en hadden de dag tevoren grotenschade genomen en waren zeer overwonnen. En daarom waren de Drenten veel dapperder en zijn met legermacht te Coevorden gekomen en wilden zonder dralen strijden tegen de bisschop. Maar de bisschop merkte dat zijn proviand verminderen trok weer achteruit in Hardenberg en gaf zijn soldaten verlof en bedankte zijn helpers en hij bezette zijn burchten en vulde ze met alles dat hen van node was.

Van dat beginsel ende oerspronck der stede van Gorikom.
Dat X capitel.

Omtrent dese tijt stont bi dat dorpe van Arkel een cleyn casteelken op een plaetse genoemt Wolfare, toebehorende here Jan, den IX here van Arkel. By welcke burch doe woenden sommighe visschers. Want [161v] die rivier van der Merwen begon daer te vloijen ende te ebben, op ende nederdalende, omdat die twee rivieren van der Wale ende Maze daer ineenvloijen, want die Wale was omtrent die stede van Tijele benaut ende geleijt, dat si haren ouden courts ende loop in der ryevieren van der Lingen nyet houden en mochte; dijergeliken was van der Maze medegedaen; ende dese visschers, omdattet een scamel ende arm volcxken was, worden si gheheten Gorrekens, waervan dat die stede van Gorrekom, mer nu Gorichom gehieten wert. Ende dese here Jan geboet alle die husen van desen dorpen van Wolfare of te breken, ende dede die mit groten onderstant ende hulpe weder setten by dat casteelken in maniere van eenre stede, ende van den stenen die gecomen waren van der kercke van Wolfare worde ghemaect ende fondeert die parochiekercke van der stede van Gorichom; ende alle die ornamenten outaren ende beelden worden gebrocht in denselver kercken van Gorichom. Ende here Jan dede dese stede al omme bemuren mit hogen dijken, toornen, ende tijmmerde daerin een groot starck casteel, dat men hiete de burch oft palaijs van Arkel, want de heren van Arkel daer hoer woenstat voertan plagen te houden.

Van het begin en oorsprong der stad Gorkum.
Dat X kapittel.

Omtrent deze tijd stond bij het dorp van Arkel een klein kasteeltje op een plaats genoemd Wolfare dat toebehoorde aan heer Jan, de 9^de heer van Arkel. Bij welke burcht toen woonden sommige vissers. Want [161v] de rivier van de Merwede begon daar te vloeien en te ebben, op en nederdalende omdat die twee rivieren van de Waal en Maas daar ineenvloeien want de Waal was omtrent de stad Tiel benauwd en geleid dat ze haar oude koers en loop in de rivier van de Linge niet houden mocht, diergelijke was van de Maas mede gedaan; en deze vissers omdat het een schamel en arm volk was werden ze geheten Gorrekens, waarvan dat de stad Gorrekom, maar nu Gorinchem geheten werd. En deze heer Jan gebood alle huizen van dit dorp Wolfare af te breken en liet die met grote ondersteuning en hulp weer zetten bij dat kasteeltje in de manier van een stad en van de stenen die gekomen waren van de kerk van Wolfare werd gemaakt en gefundeerd en parochiekerk van de stad Gorinchem; en alle ornamenten, altaars en beelden werden gebracht in die kerk van Gorinchem. En heer Jan liet deze stad alom bemuren met hoge dijken, torens en timmerwerk waar een groot sterk kasteel dat men de burcht of paleis van Arkel noemde, want de heren van Arkel plagen daar hun woonplaats voortaan te houden.

Van dat beginsel ende oerspronck der stede van Gorikom.
Dat X capitel.

Omtrent dese tijt stont bi dat dorpe van Arkel een cleyn casteelken op een plaetse genoemt Wolfare, toebehorende here Jan, den IX here van Arkel. By welcke burch doe woenden sommighe visschers. Want [161v] die rivier van der Merwen begon daer te vloijen ende te ebben, op ende nederdalende, omdat die twee rivieren van der Wale ende Maze daer ineenvloijen, want die Wale was omtrent die stede van Tijele benaut ende geleijt, dat si haren ouden courts ende loop in der ryevieren van der Lingen nyet houden en mochte; dijergeliken was van der Maze medegedaen; ende dese visschers, omdattet een scamel ende arm volcxken was, worden si gheheten Gorrekens, waervan dat die stede van Gorrekom, mer nu Gorichom gehieten wert. Ende dese here Jan geboet alle die husen van desen dorpen van Wolfare of te breken, ende dede die mit groten onderstant ende hulpe weder setten by dat casteelken in maniere van eenre stede, ende van den stenen die gecomen waren van der kercke van Wolfare worde ghemaect ende fondeert die parochiekercke van der stede van Gorichom; ende alle die ornamenten outaren ende beelden worden gebrocht in denselver kercken van Gorichom. Ende here Jan dede dese stede al omme bemuren mit hogen dijken, toornen, ende tijmmerde daerin een groot starck casteel, dat men hiete de burch oft palaijs van Arkel, want de heren van Arkel daer hoer woenstat voertan plagen te houden.

Van het begin en oorsprong der stad Gorkum.
Dat X kapittel.

Omtrent deze tijd stond bij het dorp van Arkel een klein kasteeltje op een plaats genoemd Wolfare dat toebehoorde aan heer Jan, de 9^de heer van Arkel. Bij welke burcht toen woonden sommige vissers. Want [161v] de rivier van de Merwede begon daar te vloeien en te ebben, op en nederdalende omdat die twee rivieren van de Waal en Maas daar ineenvloeien want de Waal was omtrent de stad Tiel benauwd en geleid dat ze haar oude koers en loop in de rivier van de Linge niet houden mocht, diergelijke was van de Maas mede gedaan; en deze vissers omdat het een schamel en arm volk was werden ze geheten Gorrekens, waarvan dat de stad Gorrekom, maar nu Gorinchem geheten werd. En deze heer Jan gebood alle huizen van dit dorp Wolfare af te breken en liet die met grote ondersteuning en hulp weer zetten bij dat kasteeltje in de manier van een stad en van de stenen die gekomen waren van de kerk van Wolfare werd gemaakt en gefundeerd en parochiekerk van de stad Gorinchem; en alle ornamenten, altaars en beelden werden gebracht in die kerk van Gorinchem. En heer Jan liet deze stad alom bemuren met hoge dijken, torens en timmerwerk waar een groot sterk kasteel dat men de burcht of paleis van Arkel noemde, want de heren van Arkel plagen daar hun woonplaats voortaan te houden.

Van Otte van Hollant, die XXXVI biscop van Uutrecht.
Dat XII capitel.

Otte, die derde van dyer name, grave Willems zoen ende grave Floris broeder van Hollant, wert eendrachteliken, doer anroepinge ende inspiracie des Heiligen Geests, van al den cappittelaren geelegeert ende gecoren de XXXVI biscop van Uutrecht, een doerluctich ende hoechgeboren man van coninclike gheslachte. Dese Otte was na den doot sijns vaders gevoecht ende geordineert totter ridderscap, ende ontfing van sinen broeder dye graefscap van Oest-Vrieslant te leen ende te regeren; mer hi begaf die heerscappie, ende nam an dat bisdom, dat hy seer arm ende in groten sculden vant beladen van den rebellen ende ongehoersamige Drenters, ende mede dat die diken dicwils braken ende dat lant overvloyede mitten water, tot groten scade van den landen. Ende bi Goods insprekinge vercofte dese biscop vele van sine goeden, dye hem sijn vader gheerft [162r] hadde in Hollant, ende betaelde des bisdoms sculde, ende lossede sine castelen, ende berechte dat bisdom lange tijt als een waerlic hertoghe ende here; ende tot sinre oetmoediger supplicatien ende bede, dede graef Floris van Hollant sijn broeder enen starcken dijck leggen van Amerongen tot Scoenhoven, op sijn eygen costen; ende tot sijnre ewyger memorien ende love dede hi den Stichte van Uutrecht veel goets.

Van Otto van Holland, de 36^ste bisschop van Utrecht.
Dat XII kapittel.

Otto de 3^de, zoon van graaf Willem en broeder van graaf Floris van Holland, werd eendrachtig door aanroeping en inspiratie der Heilige Geest van het hele kapittel gelegeerd en gekozen als de 36^ste bisschop van Utrecht, een doorluchtig en hooggeboren man van koninklijk geslacht. Deze Otto was na de dood van zijn vaders voogd geordineerd tot het ridderschap en ontving van zijn broeder het graafschap van Oost-Friesland te leen en te regeren; maar hij begaf die heerschappij en nam aan dat bisdom dat hij zeer arm en in groten schulden vond beladen van de rebellie en ongehoorzame Drenten en mede dat de dijken vaak braken en dat land overvloeide met het water tot grote schade van de landen. En bij Gods inspreken verkocht deze bisschop veel van zijn goederen die hij van zijn vader gerfd [162r] had in Holland en betaalde de schulden van het bisdom en loste zijn kastelen af en berechte dat bisdom lange tijd als een wereldlijke hertog en heer; en tot zijn ootmoedige smeekbeden en bede liet zijn broeder graaf Floris van Holland een sterke dijk leggen van Amerongen tot Schoonhoven op zijn eigen kosten; en tot zijn eeuwige memorie en lof deed hij het Sticht van Utrecht veel goed.

Van den groten ongelove des volcs van Stadingen, ende hoe si ghedestrueert ende gheslaghen worden.
Dat XIII capitel.

In desen tiden was een edele hoofmans ende ridders huysvrouwe, wonende int lant van Stadingen, in den bisdom van Bremen. Het geboerde op enen Paeschdach, als dese vrouwe dat Heilige Sacrament ontfangen soude, dat si ten outare quam, offerende den prister een cleyn pennincksken; dwelc die priester mercte, ende namt in groter onwaerden van sulken edelen vrouwe, ende murmureerde daer seer op, mit groter sotheden; ende als den dienst Goods uut was, ghing dese vrouwe geliken dandere luden om te ontfangen dat Heilighe Sacrament. Die sotte ende dwase priester en gaf haer niet dat Heilige Sacrament, mer hi leide der vrouwen (die mit devocien ende besloten ogen haer daertoe voechde), den gheofferden penninc in den mont. Die vrouwe stont op, ende wist anders niet, si en hadde dat Heilige Sacrament ontfangen; ende als si dat bestont in te swelgen ende te cawen, ende bevoelde dattet hart was, wert si in haer selven turbeert ende gestoert mit droefheden van herten sere bevaen, verduchtende dattet haere zonden schult was, dat sijt niet in crigen en moechte. Si haestede hoer seer snelliken thuyswert, met besloten monde, ende nam enen sconen witten doeck, ende liet daerop vallen datgeen dat si ontfanghen hadde; siende den penninc, wert si des meer gestoert, dat si niet en soude gebruken die gracien ende vruchten des waerden Heiligen Sacraments, de alle kersten menscen nu op desen Paeschdach ontfangende waren. Ende als si aldus in haer camer sat, wesende verslagen mit enen ontsetten aensichte, quam hoer man mede te huys; ende siende zijn wijf dus verslagen sittende, ende anders gelatende dan si gewoenlic was. Mit stadiger beden ende dreygementen vernam hi ten lesten wat haer wedervaren was. Dit horende, stelde hy zijn wijf tevreden; ende also dese priester een vicecureyt was van derselver kercke, dede hi by hem comen den pastoer, ende besculdichde desen priester seer van tgeen dat hi bedreven hadde. Die priesteren en waren van deser correctie niet verbetert, mer bestonden mit ontamelike woerden, mit groter contumatien tegen desen ridder op te staen ende te scelden; waerom des ridders toernicheit altijt meer ende meer worde, ende claechde dit sinen vrienden ende maghen, doer wiens raet dese vicecureyt heimelic geworget wert. Dit gedaen zijnde, wert dese ridder verdaecht tot beteringe van der Heiliger Kerken, ende wert in den banne gedaen; mer doer raet zijnre vrienden versmade hi alle de geboden ende censuren der Heiliger Kerken, ende hy bleef aldus een gans jaer lang in den banne gaen, overmits assistencie ende hulpe des gehele lants, de hem in sine boesheden stijfden ende starcten, ende quamen ten lesten tot sulker dwalinge, dat si alle dat lant doer niet alleen en slipen ende trouden haer nichten, mer sliepen bi haer susteren ende eygen moeders, ende verjaechden ende verdreven alle de priesteren ende geestelike luden uut horen landen. Ende dat alrequaetste was, si versmaden die Sacramenten der Heiliger Kerken, ende versaecten God ende dat heilige kersten gelove, ende begonnen afgoden van hout ende steen te anbeden. Si en achten niet op des paeus ende des keisers geboden. De paeus Gregorius die IX hadde daer gesonnen een legaet mit vele geleerde mannen, geestelike ende waerlicke, om dit volc te bekeren ende totten rechten wege des geloves weder te brenghen. Mer si waren verhert in hoer boesheit, ende bescempten ende bespotteden dese mannen, andoende vele smaetheden slogen si de ten lesten doot. Waerom dat die paeus tegen hen deden preken een cruysvaert, gevende alle dengenen oflaet van allen sonden, die dese luden van den lande van Stadingen verwoesten ende doot sloegen. Hyerna, in den jare Ons Heren M II C XXXIIII, worden mitten cruce geteykent grave Floris van Hollant, hertoghe Henric van Brabant ende grave Dirck van Cleve, mit meer andere geestlycke ende waerlicke heren, ende toghen uut beveel des paeus Gregorius dye IX int Staderlant, in den [162v] Stichte van Bremen, ende verdreven daeruut mannen ende wiven ende kinderen, de een mitten anderen. Dye mannen van Staden dit vernemende, stelden hem vromelick ter were tegens desen kersten princen, ende ordinerden haer battaelgen seer wiselyck. Mer doer raet des heren van Maten worden si van allen siden bestreden, ende daer worter wel IIII M verslagen; ende wat niet wech gelopen en konde, sloegen si al ter doot, man wijf ende kindren, out ende jong, ende verwoesten dat gehele lant. Dit gedaen sijnde, keerden die princen mit groten rove ende loeflicken zege weder te lande, uutgeseyt here Willem van Egmont, ridder; die bleef daer verslagen.

Van het grote ongeloof van het volk van Stade en hoe ze verwoest en geslagen werden.
Dat XIII kapittel.

In deze tijd was een edele hofman en ridder huisvrouw die woonde in het land van Stadie in het bisdom van Bremen. Het gebeurde op een Paasdag toen deze vrouwe dat Heilige Sacrament ontvangen zou dat ze ten altaar kwamen offerde de priester een kleine penning; wat de priester merkte en nam het in grote onwaarde van zoՠn edele vrouwe en murmureerde daar zeer op met grote zotheid; en toen de dienst Gods uit was ging deze vrouwe gelijk de andere lieden om te ontvangen dat Heilige Sacrament. Die zotte en dwaze priester gaf haar niet dat Heilige Sacrament, maar hij legde de vrouw (die met devotie en besloten ogen zich daartoe voegde) de geofferde penning in de mond. De vrouw stond op en wist niets anders ze had dat Heilige Sacrament ontvangen; en toen ze dat bestond in te zwelgen en te kauwen en voelde dat het hard was werd ze in zichzelf ontsteld en verstoord met droefheid van hart zeer bevangen en vreesde dat het de schuld van har zonden was dat ze het niet inslikken mocht. Ze haastte zich snel naar huis met gesloten mond en nam een schone witte doek en liet daarop vallen datgeen dat ze ontvangen had; ze zag de penning en werd dus des te meer verstoord dat ze niet zou gebruiken de gratie en vruchten des waardige Heilige Sacrament de alle christenen mensen nu op deze Paasdag ontvangen zouden. En toen ze aldus in haar kamer zat en was verslagen met een ontzet aanzicht kwam haar man mede thuis en zag zijn wijf dus verslagen zitten die zich anders gedroeg dan ze gewoonlijk was. Met gestadige beden en dreigementen vernam hij wat haar wedervaren was. Die dit hoorde stelde hij zijn wijf tevreden; en alzo deze priester een onderpastoor was van die kerk liet hij bij hem komen de pastoor en beschuldigde deze priester zeer van hetgeen dat hij bedreven had. De priester was van deze correctie niet verbeterd, maar bestonden met onbetamelijke woorden, met grote hooghartigheid tegen deze ridder op te staan en te schelden; waarom de toorn van de ridder altijd meer en meer werd en beklaagde dit bij zijn vrienden en verwanten door wiens raad deze onderpastoor heimelijk gewurgd werd. Toen dit gedaan was werd deze ridder gedaagd tot verbetering van de Heilige Kerk en werd in de ban gedaan; maar door raad van zijn vrienden versmaadde hij alle geboden en rechten der Heilige Kerk en bleef aldus een gans jaar lang in de ban gaan vanwege assistentie en hulp des gehele land die hem in zijn boosheden stijfden en versterkten en kwamen ze tenslotte tot zulke dwaling dat ze dat hele land door niet alleen sliepen en trouwden hun nichten, mar sliepen bij hun zusters en eigen moeders en verjoegen en verdreven alle priesters en geestelijke lieden uit hun landen. En dat aller kwaadste was, dat ze versmaadden de Sacramenten der Heilige Kerk en verzaakten God en dat heilige christen geloof en begonnen afgoden van hout en steen aan te bidden. Ze achten niet op de paus en de keizers geboden. De paus Gregorius de 9^de had daar een legaat gezonden met vele geleerde mannen, geestelijke en wereldlijke, om dit volk te bekeren en tot de rechte weg des geloof weer te brengen. Maar ze waren verhard in hun boosheid en beschimpten en bespotten deze mannen en deden ze veel smaad aan en sloegen ze tenslotte dood. Waarom dat de paus tegen hen liet preken een kruisvaart en gaf al diegene aflaat van alle zonden die deze lieden van het land van Stade verwoesten en doodsloegen. Hierna in het jaar Ons Heren 1234 werden met het kruis getekend graaf Floris van Holland, hertog Hendrik van Brabant en graaf Dirk van Kleef met meer andere geestelijke en wereldlijke heren en trokken op bevel van paus Gregorius de 9^de in het land van Stade in het [162v] Sticht van Bremen en verdreven daaruit mannen, wijven en kinderen, de een met de anderen. De mannen van Stade vernamen dit en stelden zich dapper t verweer tegen deze christen prinsen en ordineerden hun bataljons zeer wijs. Maar door raad van de heren van Maten werden ze van allenzijden bestreden en daar werden er wel 4000 verslagen; en wat niet weg gelopen kon sloegen ze allen doodt, man wijf en kinderen, oud en jong, en verwoestten dat gehele land. Toen dit gedaan was keerden de prinsen met grote roof en loffelijke zege weer te lande, uitgezonderd ridder heer Willem van Egmond; die bleef daar verslagen.

Hoe dat grave Floris in een tornoy verradelic doot geslagen wert.
Dat XIIII capittel.

Des jaers daernae, als men screef M II C ende XXXV, also grave Floris in veel tornoijen in vreemde landen plach te wesen, daer hi groten [163r] lof ontfing om zijnre ridderliker ende manliker daden wille, daer hi veer of vermaert wert, verhoerde dye graefinne van Cleermont van des graven doecht ende vromicheit van live, ende begon te dencken ende te avisieren hoe si desen grave van Hollant best mocht comen te sien, daer si so menighe ridderlyke doecht of hadde ghehoort; ende vant in haerselven enen heimeliken raet, als dat si horen man vriendeliken bat tot veel tiden, of hi enen hof tot Cledermont woude doen beroepen. Want si vermoede wel, dat grave Floris ijmmer mitten Duytsschen daer comen soude. Die grave van Cleermont, om bede wille sijns wijfs, dede hi enen hof condygen ende beroepen tot Cleermont. Grave Floris, als hi dese mare vernam, besate hem daertegen, ende nam den grave van Cleve tot sinen medegeselle te wesen, die daer costelic ende wel gechijert toghen. Daer wert grave Floris in den tornoy gecoren meester ridder te wesen van den Duytsschen; ende daer was een ander vroem ridder, die men den here van Nijgel noemde; die wert gecoren een meester te wesen over den Walschen ridders; ende na desen ordineerden die herauden dat ridderscap an beyden sijden. Daer versameden dye heren opter banen om den lof te vercrigen. Grave Floris, dye des speels gewoen was, arbeide veel meer ende bet dan ijement anders. Die graefinne van Cleermont, dye in den venster lach, sach om ende neder die grote vromicheit des graven ende hoerde overal roepen sinen name; ende van groter begeerten badt si horen man daer si bi lach in den venster, of hi hoer desen grave van Hollant wisen woude onder den ridderscappen. Die grave van Cleermont nam dese woerden in groter onwaerden, ende antwoerde hoer mit enen verkeerden ende fellen aensien aldus: ԉc weet wel dat van volheit des herten die mont sprect, ende dat de grave van Hollant dijnre minne bruict! Ende siie hier dijn minre; die de twe gulden bannyeren draecht, mitten roden leuwe, dien du mit barnender minnen dicwils begheert hebste levende te sien; mer leeft God! du selsten noch tavont doet sien.ՠDie graefinne bekende haers mans fellen sin, peinsde hoe si den grave van Hollant bi een heimeliken bode mochte waerscuwen; mer de grave van Cleermont haeste hem, hoe out hi van jaren was, dede sijn wapen an, ende versamede bi hem sine Walsche ridders, ende bereet mitten heren van Nijgel grave Floris an allen sijden, ende sloegen alle gemeenlic op hem, met groten fellen nijde. Grave Floris, die van desen verrade niet en wist, verweerde hem tegens den helen hoop der Walen also lange als hy mochte, ende dreef een lange tijt van hem mit manliker vromicheit vele sijnre vianden, die hem anvochten. Ten lesten quam die grave van Cleermont mitten sinen, ende overviel grave Floris so swaerliken, dat si sijn bannijere velden, ende slogen daer doot. Die grave van Cleve werts ghewaer, dat grave Floris, sijn neve, daer neder lach, rende hi mitten Duytschen daertoe, om wrake van sinen neve te doen, ende sloech rechtevoert den grave van Cleermont opter selver banen weder doot, ende jagede den here van Nijgel uuten tornoy; ende aldus is dat boertelicke spul verandert in enen bloedighen strijt. Die graefinne van Cledermont bedachte dat die edel man grave Floris onnoselic in sijn doot gecomen waer, ende dat si een oersake daerof is geweest, verloer van groten bitteren rouwen horen sin, ende woude boven van den toern nedervallen; ende hoer quam an een grote siecte, die men niet wel genesen en kan, geheten Amorhereos; ende leefde onlanghe daerna. Dye grave van Cleve ende die andere, die mitten grave daer gecomen waren, namen sijn dode lichaem ende brochten dat tot Reinsburch int cloester, ende wert aldaer mit groter wenender uutvaert begraven. Dese grave Floris was in zijnre bloyender tijt lief ende seer bequam onder alle ridderen van Almangen, die de graefscap van Hollant in groter eren XII jaer lang berecht hadde. Hi liet after een zoen van VI jaren, geheten joncheer Willem van Hollant, denwelcken biscop Otte van Uutrecht, sijn oem, grave Floris broeder, in sijnre hoeden ende voechdien nam. Dese biscop Otte berechte Hollant mit sinen neve enen tijt; soedat daerenbinnen, by versoucke van sonderlinge vrienden, die here van Nijgel soende mit biscop Otte, grave Floris broeder voerseit; ende in der zoenen was geseit, dat de here van Nijgel een cloester soude [163v] doen maken op die stede, daer grave Floris gheslegen was voer sijnre sielen salicheit. Als nu biscop Otte, voecht van den jongen joncheer Willem was, regeerde hi de graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant in groter vreden; ende mit deser hulpe bedwanc hi de Drenthers met die van Coeverden, ende brocht se onder sine subjectie ende onderdanicheit; ende reeet daerin ende uut tot sinen belieften ende berechte dat lant selver dat hem niement en dorste wederstaen. Die graefinne, vrouwe Machtelt, grave Floris wijf, leefde daerna in groter heilicheit ende dede stichten ende fonderen op hoer eygen erve een scoen cloester van der oerden van Cistercien in dat dorp van Loesdunen, daer si nonnen in sette; ende si starf daerna int jaer Ons Heren M II C ende LXVII, opten XI kalende van januario, ende wert in datselve cloester mit groter eren begraven dat si mit grote ende rijkelike goeden hadde doteert ende begavet. In desen tiden leefde noch die heilige vrouwe ende wedue sinte Elisabeth, des conincks dochter van Ungarien ende des lantgraven Lodowycs huysvrouwe van Hessen ende Duringen, die in haer camer hadde staen een Marienbeelt, daer si hoer gebet voer plach te spreken; welc beelt si in een testament besproken hadde dese vrouwe Machtelt, graefinne van Hollant, dye dat voert besproken heeft in der kercken van tsGravensande, daert noch staet, doende grote wonderlike miraculen; ende noch een beelt van Onser Vrouwen staet tot Halle boven Brusel; een tot Haerlem, totten Vrouwenbroeders, die mede van Sinte Elijsabet gecomen sijn.

Hoe dat graaf Floris in een toernooi verraderlijk doodgeslagen werd.
Dat XIIII kapittel.

Het jaar daarna toen men schreef 1235, alzo graaf Floris in veel toernooien in vreemde landen plag te wezen waar hij grote [163r] lof ontving vanwege zijn ridderlijk en mannelijke daden waarvan hij ver vermaard van werd hoorde de gravin van Clermont van de deugd van de graaf en dapperheid van lijf en begon te denken en te adviseren hoe ze deze graaf van Holland het beste mocht komen te zien waar ze zo menige ridderlijke deugd van had gehoord; en vond in zichzelf een heimelijke raad als dat ze haar man vriendelijk bad tot veel tijden of hij een hof tot Clermont wilde laten beroepen. Want ze vermoedde wel dat graaf Floris immer met de Duitsers daar komen zou. De graaf van Clermont, om de bede van zijn wijf, liet hij een hof verkondigen en beroepen te Clermont. Graaf Floris, toen hij dit bericht vernam, regelde zich daartegen en nam de graaf van Kleef tot zijn medegezel te wezen die daar kostbaar en goed versierd heentrokken. Daar werd graaf Floris in het toernooi gekozen meester ridder te wezen van de Duitsers; en daar was een andere dappere ridder die men de heer van Nijgel noemde; die werd gekozen een meester te wezen over den Waalse ridders; en hierna ordineerden die herauten dat ridderschap aan beide zijden. Daar verzamelden de heren op de baan om de lof te verkrijgen. Graaf Floris, die het spel gewoon was werkte veel meer en beter dan iemand anders. De gravin van Clermont die in het venster lag zag om en neder die grote dapperheid der graaf en hoorde overal zijn naam roepen; en van grote begeerten bad ze haar man daar ze bij lag on het venster of hij haar deze graaf van Holland wijzen wilde onder de ridderschap. De graaf van Clermont nam deze woorden in grote onwaarde, en antwoordde haar met een veranderd en fel aanzien aldus: ԉk weet wel dat van volheid der hart die mond spreekt en dat de graaf van Holland uw minne gebruikt! En zie hier uw minnaar; die de twee gouden banieren draagt met de rode leeuw die u met brandende minnen vaak begeert hebt levend te zien; maar leeft God! u zal hem vanavond dood zien.ՠDe gravin herkende haar man felle zin en peinsde hoe ze de graaf van Holland bij een heimelijke bode mocht waarschuwen; maar de graaf van Clermont haastte zich en hoewel hij oud van jaren was deed hij zijn wapens aan en verzamelde bij hem zijn Waalse ridders en bereed met de heren van Nijgel graaf Floris aan allen zijden en sloegen allen algemeen op hem met grote felle nijd Graaf Floris, die van dit verraad niets wist, verweerde hem tegen de hele hoop der Walen alzo lang als hij mocht en verdreef een lange tijd van hem met mannelijke dapperheid vele van zijn vijanden die hem aanvochten. Tenslotte kwam de graaf van Clermont met de zijnen en overviel graaf Floris zo zwaar zodat ze zijn banier velden en sloegen hem daar dood. De graaf van Kleef werd het gewaar dat zijn neef graaf Floris daar neer lag en rende met de Duitsers daartoe om wraak van zijn neef te doen en sloeg recht voort de graaf van Clermont op dezelfde baan weer dood en verjoeg de heer van Nijgel uit het toernooi; en aldus is dat speelse spel veranderd in een bloedige strijd. De gravin van Clermont bedacht dat die edele man graaf Floris onschuldig in zijn dood gekomen was en dat zij er een oorzaak van was geweest en verloor van grote bittere rouw haar zin en wilde boven van de toren neervallen; en haar kwam aan een grote ziekte die men niet goed genezen kon, geheten liefde ziekte; en leefde kort daarna. De graaf van Kleef en de anderen die met de graaf daar gekomen waren namen zijn dode lichaam en brachten dat tot Rijnsburg in het klooster en werd aldaar met grote wenende uitvaart begraven. Deze graaf Floris was in zijn bloeiende tijd lief en zeer bekwaam onder alle ridders van Allemagne die het graafschap van Holland in grote eer 12 jaar lang berecht had. Hij liet na een zoon van 6 jaren, geheten jonkheer Willem van Holland, die zijn oom bisschop Otto van Utrecht en broeder van graaf in zijn hoeden en voogdij nam. Deze bisschop Otto berechte Holland met zijn neef een tijd; zodat ondertussen op verzoek van bijzondere, de heer van Nijgel verzoende met bisschop Otto; en in de verzoening was gezegd dat de heer van Nijgel een klooster zou [163v] laten maken op die plaats waar graaf Floris geslagen was voor zijn ziel zaligheid. Toen nu bisschop Otto voogd van de jonge jonkheer Willem was regeerde hij de graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland in groter vrede; en met deze hulp bedwong hij de Drenten met die van Coevorden en bracht ze onder zijn onderwerping en onderdanigheid; en reed daarin en uit naar zijn believen en berechte dat land zelf zodat niemand hem durfde te weerstaan. De gravin, vrouwe Machtelt en wijf van graaf Floris, leefde daarna in grote heiligheid en liet stichten en funderen op haar eigen erf een mooi klooster van de orde van Cistercinzer in dat dorp van Loosduinen waar ze nonnen inzette; en ze stierf daarna in het jaar Ons Heren 1267 op de 11^de dag van januari en werd in hetzelfde klooster met grote eer begraven dat ze met grote en rijkelijke goederen had doteert en begiftigd.

In deze tijd leefde nog de heilige vrouwe en weduwe sint Elisabeth, de konings dochter van Hongarije en de huisvrouw van landgraaf Lodewijk van Hessen en Thüringen die in haar kamer had staan een Marianbeeld waar ze haar gebed voor plag te spreken; welk beeld ze in een testament besproken had deze vrouwe Machtelt, gravin van Holland, die dat voort besproken heeft in der kerk van Gravenzande waar het nog staat en deed grote wonderlijke mirakels; en nog een beeld van Onze Vrouwe staat te Halle boven Brussel; een te Haarlem bij de Vrouwenbroeders die mede van Sint Elisabeth gekomen zijn.

Van die edelen die in deser tijt in Hollant ende Zeelant vermaert waren.
Dat XV capitel.

In desen tiden waren in Hollant ende Zeelant wel V C ridderen, daer dese die vermaerste of waren: Otte, grave van Oest-Vrieslant, ende wert na biscop van Uutrecht; Willem stedehouder van Hollant; dese grave Floris broederen. Dirck, drossaet van Hollant ende heer van Bredenroede; Alfert, sijn zoen ende oec here van Brederoede; Willem, here van Teylingen, heere van der Lecke; Jan, heer van Hoesden; Jan van Veen, zijn zoen; Jan, heer van Arkel; Herbern, here van Bottersloet, Hugenzoen. Die here van Altena; die here van Lederdam; die here van Asperen; dye here van Putten ende Strenen. Henrick, here van Voern; Jacob, burchgrave van Leyden; Dirck, here van Wassennaer; Ghijsbert, here van Aemstel; Harman, here van Woerden; Willem ende Dirc van Teylingen, broederen; Simon van Haerlem, fondatoer des cloesters van den Vrouwenbroeders te Haerlem; Ysbrant van Haerlem; Claes Persijn; Willem van Egmont. Gerrit van Egmont, sijn zoen; Wouter van Egmont, sciltknaep; Aernt van Egmont; Claes van Egmondelf; Wouter van Egmont; Willem van Heechusen; Kerstant van Raephorst; Jacob van den Woude; Huge van Cralingen; Dirck van der Gou; Reinijer Boekel; Huge van Akersloet, alle ridderen; Goeselijn van Rijswijc; Aelbrecht uuten Hage; Dirc van Velsen; Pouwels van Brigdam; Bouwen van Sibburch; Floris van Woert, sciltknaepen.

Van de edelen die in deze tijd in Holland en Zeeland vermaard waren.
Dat XV kapittel.

In deze tijden waren in Holland en Zeeland wel 500 ridders daar deze de vermaardste van waren: Otto, graaf van Oost-Friesland en werd daarna bisschop van Utrecht; Willem, stadhouder van Holland; deze waren broeders van graaf Floris. Dirk, drost van Holland en heer van Brederode; Alfert, zijn zoon en ook heer van Brederode; Willem, heer van Teylingen, heer van de Lek; Jan, heer van Heusden; Jan van Veen, zijn zoon; Jan, heer van Arkel; Herbern, heer van Botersloot, de zoon van Hugo. De heer van Altena; de heer van Leerdam; de heer van Asperen; de heer van Putten en Strijen. Hendrik, heer van Voorne; Jacob, burchtgraaf van Leiden; Dirk, heer van Wassenaer; Ghijsbert, heer van Amstel; Harman, heer van Woerden; Willem en Dirk van Teylingen, broeders; Simon van Haarlem, stichter van het klooster van de Vrouwenbroeders te Haarlem; Ysbrant van Haarlem; Claes Perzijn; Willem van Egmond. Gerrit van Egmond, zijn zoon; Wouter van Egmond, schildknaap; Arnold van Egmond; Claes van Egmondelf (Egmond binnen?); Wouter van Egmond; Willem van Heeg-Huizen; Kerstant van Raaphorst; Jacob van den Wilde; Huge van Kralingen; Dirk van der Gouw; Reinijer Boekel; Huge van Akersloot, allen ridders; Goeselijn van Rijswijk; Albrecht uit Den Haag; Dirk van Velsen; Pouwels van Brigdamme; Bouwen van Souburg; Floris van Woerd, schildknapen.

Anno MIIC XLVIII.

Willem, grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant, als hi dese landen omtrent XIII jaer hadde regeert, wert hy tot enen Roemschen coninc gecoren, ende geschiede aldus. Als die gecoren coninc Henric ghestorven was, ende keyser Frederich ende coninc Conraet sijn soen noch in levenden lieve waren, soe arbeide dye paeus Innocentius sere, datter ene ander coninc gecoren worde. Ende men vant niemant onder den vorsten die hem des Rijcs woude annemen tegen keyser Frederic ende coninc Conraet, sinen zoen, om verdriet ende oerloghes willen. Ten lesten quam hertoge Henric de II van Brabant ende bat den paeus ende coervorsten dat si sijnre suster sone, grave Willem van Hollant tot enen Roemschen coninc kiesen wouden, alst oeck ghesciede; ende wort van den coervorsten eendrachtelic gecoren tot enen Roemschen coninc. Ende biscop Conraet van Coelen heeft hem met groter eren ende triumphen binnen der stat van Aken gesalvet ende gecroent tot enen Roemschen coninc, als dat castumelic was. Van desen coninc Willems gesten ende feyten van wapenen suldie vinden hierna, onder die titelen der graven van Hollant, ende hoe hi van den Vriesen verslagen worde int jaer M II C ende LV als hi VIII jaer hadde regeert.

Item. Dat Roemsche Rijc, nadat keyser Frederic van den paeus Innocencius die IIII verbannen ende ofgheset was ende gestorven, so stontet sonder keyser omtrent XXVIII jaren; ende daerom soe worden veel jaren desen keiser toe gescreven, al wast dat hi luttel jaren regeerde rechtverdelic ende in gehoersamheit der Heyliger Kercken. Hoewel datter IIII in sijn stede worden gecoren, als Henrick, lantgrave van Hessen; Willem, grave van Hollant; Alfons, coninc van Castilgen, ende Richaert grave van Cornubien. Mer si en waren van den paeus niet geconfimeert noch gecroent. Aldus en worden dese IIII niet gerekent van den IJtalianen in der linien der keiseren van Romen tot Rodolphus tiden toe grave van Habspurch, als na geseit sal worden.

Item. In Sinte Gabriels cloester is gevallen een grote steen, hebbende een teyken des Heilighen Cruys, ende een besceydelic Cristi, daerboven gescreven stont mit gulden letteren: Ihesus Nasarenus, Rex Judeorum. Dat is: Jhesus van Nasareth, Coninc der Joden. Ende dese steen maecte enen blinden mensche siende.

Item. Omtrent dese tijt scoerde een berch in Bourgondien van enen anderen berch, ende quam seer wonderlic staen bi andere bergen, veer van daen. Ende in desen berge smoerden boven die V dusent menschen. [165r]

Anno 1248.

Willem, graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland, toen hij deze landen omtrent 13 jaar had geregeerd werd hij tot een Roomse koning gekozen en geschiede aldus. Toen de gekozen koning Hendrik gestorven was en keizer Frederik en zijn zoon koning Koenraad noch in levenden lijve waren zo werkte paus Innocentius zeer dat er een andere koning gekozen werd. En men vond niemand onder de vorsten die het Rijk wilde aannemen tegen keizer Frederik en koning Koenraad vanwege het verdriet van de oorlog. Tenslotte kwam hertog Hendrik de 2^de van Brabant en bad de paus en keurvorsten dat ze de zoon van zijn zuster, graaf Willem van Holland tot een Roomse koning kiezen wilden, zoals het ook geschiedde; en wort van den keurvorsten eendrachtig gekozen tot een Roomse koning. En bisschop Koenraad van Keulen heeft hem met grote eer en triomf binnen de stad Aken gezalfd en gekroond tot een Roomse koning zoals dat gebruikelijk. Van deze koning Willems verhalen en feiten van wapens zal je hierna vinden onder de titel der graven van Holland en hoe hij van de Friezen verslagen werd in het jaar 1255 toen hij 8 jaar had geregeerd.

Item. Dat Roomse Rijk, nadat keizer Frederik van paus Innocentius de 4^de verbannen en afgezet was en gestorven zo stond het zonder keizer omtrent 28 jaren; en daarom zo werden veel jaren deze keizer toegeschreven, al was het dat hij weinig jaren regeerde rechtvaardig en in gehoorzaamheid der Heilige Kerk. Hoewel dat er 4 in zijn plaats werden gekozen als Hendrik, landgraaf van Hessen; Willem, graaf van Holland; Alfons, koning van Castilië en Richard graaf van Cornwall. Maar ze waren van de paus niet bevestigd noch gekroond. Aldus werden deze 4 niet gerekend van de Italianen in der linie der keizers van Rome tot Rodolphus tijden toe graaf van Habsburg zoals hierna gezegd zal worden.

Item. In Sint Gabriels klooster is gevallen een grote steen en had een teken van het Heilige Kruis en een bescheiden Christus waarboven geschreven stond met gulden letteren: Ihesus Nasarenus, Rex Judeorum. Dat is: Jezus van Nazareth, Koning der Joden. En deze steen maakte een blind mens ziende.

Item. Omtrent deze tijd scheurde een berg in Bourgondi van een andere berg en kwam zeer wonderlijk staan bij andere bergen, ver vandaan. En in deze berg versmoorden boven de 5000 mensen. [165r]

Van Willem die II, ende was die XV grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.
Dat II capitel.

Willem, die anderde van dijer name, worde nae sijns vaders doot dye XV grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant. Hi was een kint van VI jaren doe sijn vader verslagen wert; waerom dat biscop Otte van Uutrecht, sijn oem, nam hem in sijnre hoeden ende voechdien, totdat hy tot sinen jaren gecomen was. Dese Willem is geboren geweest in die camer van Hollant, dat is in der stede van Leyden, die doe alsoe hiete; ende dat fondt, daer hi in gekerstent ende gedoept wert, staet noch in Sinte Pieters kerc aldaer. Ende als de joncheer Willem tot sinen jaren gecomen was, nam hi te wive een scone maecht des hertogen dochter van Bruynswijc, geheten Elisabeth, daer hi enen zoen bi hadde, geheten Floris, die na hem grave wert. Dese edele vrome jonge man beminde meer alle dye dagen sijns levens die wapenen dan dat rode blinckende gout.

Van Willem de 2^de en was die 15^de graaf van Holland, Zeeland en Friesland.
Dat II kapittel.

Willem de 2^de van die naam werd na de dood van zijn vader de 15^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Hij was een kind van 6 jaren toen zijn vader verslagen werd; waarom dat bisschop Otto van Utrecht, zijn oom, nam hem in zijn hoede en voogdij totdat hij tot zijn jaren gekomen was. Deze Willem is geboren geweest in de kamer van Holland, dat is in de stad Leiden die toen alzo heette; en de vont waarin het gedoopt werd staat nog in Sint Petrus kerk aldaar. En toen jonkheer Willem tot zijn jaren gekomen was nam hij tot wijf een mooie maagd de hertog dochter van Brunswijk, geheten Elisabeth, waar hij een zoon bij had geheten Floris die na hem graaf werd. Deze edele dappere jonge man beminde meer alle dagen van zijn leven de wapens dan dat rode blinkende goud.

Van vrouwe Margriete, graefinne van Vlaenderen, die men hyet Swarte Griete.
Dat III capitel.

In den jaer Ons Heren M II C ende XLIIII, starf vrouwe Johanne, graefinne van Vlaenderen ende Henegouwen sonder kinderen, ende wert binnen Rijsel begraven int cloester van Markette, dat si selver fondeert ende gesticht hadde. Ende nae hoere doot wert Margriete, haer suster, graefinne van Vlaenderen ende van Henegouwen. Ende als hoer eerste man, des conincs zoen van Engelant, gestorven was, daer si bi hadde Baldewijn ende Jan van Avenes, II zoenen, nam si te man den vromen Willem van Dampier; ende hi wert van sijnre huysvrouwen wegen grave van Vlaenderen ende Henegouwen. Ende si hadden III sonen te samen, als Willem; Gwije, grave van Vlanderen; ende Jan.

Item. Int jaer Ons Heren M II C ende XLIX, worde dat convemt van den Vrouwen broeders van den Berch van Carmelo, gefondeert ende gesticht binnen der stede van Haerlem van enen eerbaren ende vromen ridder, genoemt here Simon van Haerlem, daertoe gevende sijn eygen husinghe ende hofstede, daer hi te wonen plach, doterende ende gevende dat convent vele scone gaven. Dese edele ridder starf daerna int jaer Ons Heeren M II C ende LXXX, ende wert in denselven cloester begraven voer dat Hoge Outaer onder een zarcke.

Van vrouwe Margriet, gravin van Vlaanderen die men Zwarte Griet noemt.
Dat 3^de kapittel.

n het jaar Ons Heren 1243 stierf vrouwe Johanna, gravin van Vlaanderen en Henegouwen zonder kinderen en werd binnen Rijsel begraven in het klooster van Marquette dat ze zelf gefundeerd en gesticht had. En na haar dood werd haar zuster Margriet gravin van Vlaanderen en van Henegouwen. En toen haar eerste man de koningszoon van Engeland gestorven was waar ze bij had Boudewijn en Jan van Avesnes, 2 zonen, nam ze tot man de dappere Willem van Dampier en hij werd vanwege zijn huisvrouw graaf van Vlaanderen en Henegouwen. En ze hadden 3 zonen tezamen als Willem; Gewijde, graaf van Vlaanderen; en Jan.

Item. In het jaar Ons Heren 1249 werd dat convent van de Vrouwe broeders van de Berg van Carmel gefundeerd en gesticht binnen de stad van Haarlem van een eerbare en dappere ridder, genoemd heer Simon van Haarlem en gaf daartoe zijn eigen huis en hofstede daar hij te wonen plag begiftigde en gaf dat convent vele mooie gaven. Deze edele ridder stierf daarna in het jaar Ons Heeren 1280 en werd in dat klooster begraven voor dat Hoge Altaar onder een zerk.

Hoe dat die lantgrave Henric van Doeringhen, coninck van Romen, ghecoren wert.
Dat IIII capitel.

Ghi sult weten dat in desen tiden keyser Frederic die II verbannen was van den paeus Honorius die III, ende hadde hem van sine keyserlike waerdicheit beroeft, sodat die coervorsten van den Rijc, als Aernt van IJsenborch, aertsbiscop van Trijer, Conraet van Hoesteden, aertsbiscop van Coelen, ende Gerrit, aertsbiscop van Ments, mitten anderen coervorsten, uut beveel des paeus Innocentius die IIII coren tot enen Roemschen coninc lantgrave Henric van Hessen ende van Duringen, Sinte Elisabetten zoen, een vroem ende stout man ter wapenen, om desen keyser Frederic te wederstaen. Ende als hy enen groten strijt tegen Conraet des keyserszoen hadde gehat ende victorie, so en levede hi niet lange daernae, ende regeerde omtrent IIII jaer; ende dat Roemsche Rijc stont weder sonder coninc. Waerom dye paeus bi gemenen rade sijnre broederen de cardinalen sende in Duytslant here Peter die Caputio [165v] ten Gulden Zeyl, diaken cardinael, ende vermaende den coervorsten dat si van nyewes coren enen Roemschen coninc. Om welker vermaninge willen die coervorsten versaemden tot Weringhen in der stat des Stichts van Coelen, ende berieden hem aldaer, ende coren eendrachtelic joncheer Willem van Hollant tot enen Roemschen coninc, overmits dat hi dye machtichste prince van Duytslant ware, ende oec mede om dat niemant van den Rynschen overlantsen heren dat Rijc annemen woude doer vrese ende mogentheit des keisers Frederics; ende dat dit gesciede dat bearbeide hertoge Henric van Brabant sere an den paeus. Ende dat was om deser saken wille: want joncheer Willem so strengen jongen man was, ende so dringende, so ontsach hem die hertoge van Brabant sere, ende wouden ijmmer tot enen coninc hebben, omdat hy hem te na sat, ende voertan verde van hem wesen soude, boven in den lande, opdat hi hem te min dringen soude. Joncheer Willem was in sinen XX jaren als hi coninck ghecoren wert, ende so die coer meer geopenbaert wert, so daer meer blyscappen onder den gemenen ridderscap was. Ende dese coere gesciede op Sinte Michielsdaghe in den jaer Ons Heren M II C ende XLVII. Hy was scoen van live, sonder baert, wit van hude ende lichaem, swart van hare, stout van herten, milt, rechtveerdich ende alle valscheit hatende.

Hoe dat landgraaf Hendrik van Thringen koning van Rome gekozen werd.
Dat IIII kapittel.

Gij zal weten dat in deze tijd keizer Frederik de 2^de die verbannen was van paus Honorius de 3^de en had hem van zijn keizerlijke waardigheid beroofd zodat de keurvorsten van het Rijk, als Arnold van IJsenborch, aartsbisschop van Trier, Koenraad van Hoesteden, aartsbisschop van Keulen, en Gerrit, aartsbisschop van Mainz met de anderen keurvorsten op bevel van paus Innocentius de 4^de kozen tot een Roomse koning landgraaf Hendrik van Hessen en van Thringen, de zoon van Sint Elisabeth, een dappere en stoute man ter wapens om deze keizer Frederik te weerstaan. En toen hij een grote strijd tegen de zoon van de keizer Koenraad had gehad en victorie zo leefde hij niet lang daarna en regeerde omtrent 4 jaar; en dat Roomse Rijk stond weer zonder koning. Waarom de paus bij algemene raad van zijn broeders de kardinalen zond in Duitsland heer Peter die Caputio [165v] ten Gulden Zeil, diaken kardinaal, en vermaande de keurvorsten dat ze opnieuw een Roomse koning kozen. Vanwege die vermaning verzamelden de keurvorsten te Weringen in de stad en Sticht van Keulen en beraden zich aldaar en kozen eendrachtig jonkheer Willem van Holland tot een Roomse koning vanwege dat hij de machtigste prins van Duitsland was en ook mede om at niemand van de Rijnse buitenlandse heren dat Rijk aannemen wilden door vrees en mogendheid van keizer Frederik; en dat dit geschiedde dat bearbeide hertog Hendrik van Brabant zeer aan de paus. En dat was vanwege deze zaak: want jonkheer Willem was zo’n strenge jongen man en zo dringend zo ontzag zich de hertog van Brabant zeer en wilde hem immer tot een koning hebben omdat hij hem te na zat en voortaan ver van hem wezen zou boven in het land opdat hij hem te minder aandringen zou. Jonkheer Willem was in zijn 20^ste jaren toen hij koning gekozen werd en zo de keus geopenbaard werd zo was daar meer blijdschap ander het gewone ridderschap. En deze keus geschiedde op Sint Michiels dag in het jaar Ons Heren 1247. Hij was mooi van lijf, zonder baard, wit van huid en lichaam, zwart van haar, dapper van hart, mild, rechtvaardig en haatte alle valsheid.

Hoe dat dese jonge joncheer Willem, gecoren coninc van Romen, ridder geslaghen wert, ende van der feeste dye daer was; ende wat die ridderlike name beduyt, ende wat een ridder sculdich is te doen ende te onderhouden.
Dat V capitel.

Dese jonge joncheer Willem en was noch gheen ridder. Ende want een keyser na der kersten maniere immer ridder behoert te wesen eer hi tot Aken die crone des Heiligen Rijcs ontfaet, doe bereyde men haestelic alle dingen, die daer behoerlic toe waren. Ende omdat vele ridderen nu ter tijt desen cost ontsien soe laten si of die feeste die daer behoerliken toe is, ende ontfaen lichtelic die waerdicheit des ridderscaps mit enen halsslage. Daerom wil ic u die materie wat verlangen, ende in deser croniken scriven, hoe dese joncheer Willem ridder gemaect is ende die regule der ridderliker oerden mit hoger feesten angenomen ende beloeft heeft te houden, opdat hi, die nu ter tijt ridder wert, daeran mach leren wat last hi annemet in zijnre oerden, ende wat hi beloeft in der regule. Als nu alle die heren ende vorsten tot Coelen in der Domkercke vergadert waren ende alle ding bereit was, so wert joncheer Willem, nadattet Evangelij van der Hoechmissen gesongen was, gebrocht voer den cardinael van den coninc van Bemen, ende sprac aldus totten cardinael: Ԉeilige vader, uwe waerdicheit brengen wy desen uutvercoren jongelinc, ende bidden u innichliken dat uwe waerdicheit ontfanghen wille sijn begeerlike belinge, opdat hi in onser ridderliker geselscap waerdeliken mach aengescreven warden.ՠDese cardinael, dye daer stont gecleet als een biscop in sinen pontificalen habite, sprac desen jongeling toe, ende seide aldus: ԅlcken man behoert, die ridder werden wil, dat hi si geboren hoech van maghen, milt van gaven, in zijnre eerberheit hoemoedich, in sinen verliese stadich, in zijnre zedicheit ijnnich, in sinen moede grootmoedig, tegens die hem wederstaet besceiden, in sijnre hovesheit strenge, ende wijs in zijnre vromer manheit. Mer eer du de belofte van dijnre professie doetste, sulste horen den last der regule mit wisen beraden der ridderliker oerden mit ondersceyde. In den eersten, so en sal hem gheen ridder tot genen dingen geven des morgens, hi en sal eerst alle dage misse gehoort hebben, waer hi se belengen mach, mit nuchteren monde ende mit ijnnicheit, ende overdencken dat liden ende passie Ons Heren, sijn lijf stoutelic in avonturen setten ende sijn bloet te storten voer dat kersten gelove, die Heilige Kerke te bescermen voer de quadien dye hoer onrecht ende gewelt andoen; weduen ende wesen in horen noot te helpen ende te bescermen; mitten onrechte niet te oerlogen; onrechte striden te scuwen, ende die onrecht hebben hoer voederinge noch hoer zoudie niet nemen; quade giften te versmaden; cracht ende gewelt die men den onsculdigen ende onnoselen andoet daer voer te kempen om die te verlossen; geen tornoy te hantieren dan alleen om dye ridderlike oeffeninge, ende den Roemschen coninc oft sinen oversten dienaren mit besceide onderdanich te wesen; tgemeen goet der steden te behouden in rake ende niet verquisten des keysers leengoeden, niet te vervreemden in ander luden [166r] handen; redelic ende besceidelic voer Gode ende voer dye werlt onberispt te leven. Ende is dattu houtste dese statute der ridderlicker regule wijslic na dijnre macht te voldoen, so sal men di hier geven veel waerlicker eren, ende na desen leven daerboven in den hemel der ewige bliscap sonder einde.’Als dit gedaen was, nam die cardinael dese jongelinxs handen, die hy te samen leyde in den missael op dat Heilige Evangelie, dat daer gelesen wert, ende sprac aldus: ԗiltste ridderlicke oerde ontfaen mit begeerten in den Name ons Heren, ende die regule dye hiervoer gesproken is na dijnre machten vol te doen?’ Hi seyde: ‘Ja,’Dye cardinael gaf hem doe dese geloften bescreven dye hi voer hem allen las, inhoudende aldus: ԉc, Willem van Hollant, een prince der ridderscap ende een vrij vasalle van des Heiligen Rijcxs, belije mit minen ede, in der tegenwoerdicheit mijns heren Peter ten Gulden Zeile, dijaken cardinael ende legaet des stoels van Romen, te houden dese ridderlicke regule bi den Heiligen Evangelie, die ic hier taste mitter hant.’Die cardinael sprac tot hem: Ԅese heilige belofte si een waer oflaet dijnre sonden.ՠEnde als dit ghesciet was, doe trat voert die coninc van Behem, ende gaf den jongeling enen groten slach mit enen swaerde in sinen hals, ende sprac aldus: ‘Ic slae di ridder in den Name ende ter eren des almachtigen Goods, ende tot groten dancke ontfange ic di in onser oerden der ridderscap; ende ghedencke altijt des halsslages doe dye Verlosser der werlt voer Annas den biscop voer di wert in sinen hals geslagen ende bespot voer den rechter Pijlatus, ende gegeesselt, mit doornen gecroont, ende voer Herodes mit enen mantel gecleet, ende bespot, ende daerna al naect voer al den volke an den cruce geslagen. Wes cruce ende smadenisse ick di rade ende vermane in dijnre herten ende memorie altoes te hebben, ende sinen bitteren doot te helpen wreken.ՠAls dese saken aldus feestelic voleint waren ende dese nijewe ridder misse hadde gehoort, was daer al bereet om mit speren te steken, ende dede hem an ende stack III steken tegen des conincs zoen van Behem; daeran tornijerde hi met bloten swaerden, ende hi hiltet mit groter feesten, ende gaf allen den princen ende den meesten heren milde gaven, ende deelde hem mede sijn eersamheit.

Hoe dat deze jonge jonkheer Willem, gekozen koning van Rome, ridder geslagen werd en van het feest die daar was; en wat de ridderlijke naam betekent en wat een ridder schuldig is te doen en te onderhouden.
Dat V kapittel.

Deze jonge jonkheer Willem en was noch geen ridder. En omdat een keizer naar de christen manier immer ridder behoort te wezen eer hij te Aken de kroon van het Heiligen Rijk ontvangt toen bereidde men haastig alle dingen die daartoe behoorden. En omdat vele ridders nu ter tijd deze kosten ontzien zo laten ze af dat feest dat daar behoorlijk toe is en ontvangen licht de waardigheid van het ridderschap met een halsslag. Daarom wil ik u die materie wat verlengen en in deze kroniek schrijven hoe deze jonkheer Willem ridder gemaakt is en de regels der ridderlijke orde met hoge feesten aangenomen en beloofd heeft te houden opdat hij die nu ter tijd ridder wordt daarvan mag leren wat last hij aanneemt in zijn orde en wat hij belooft in de regel. Toen nu alle heren en vorsten te Keulen in de Domkerk verzameld waren en alle dingen bereid waren zo werd jonkheer Willem nadat het Evangelie van der Hoogmis gezonden was gebracht voor de kardinaal van de koning van Bohemen en sprak aldus tot de kardinaal: Ԉeilige vader, uw waardigheid brengen wij deze uitverkoren jongeling en bidden u innig dat uw waardigheid ontvangen wil zijn begeerlijke belijden opdat hij in ons ridderlijke gezelschap waardig mag aangeschreven worden.ՠDeze kardinaal die daar gekleed stond als een bisschop in zijn pontificale habijt sprak deze jongeling toe en zei aldus: ԅlke man behoort die ridder wil worden dat hij hooggeboren is van verwanten, mild van gaven, in zijn eerbaarheid hoogmoedig, in zijn verlies gestadig, in zijn zedigheid innig, in zijn moed grootmoedig, tegen die hem weerstaat bescheiden, in zijn hoffelijkheid streng en wijs in zijn dappere manlijkheid. Maar eer u de belofte van uw boogschutter doet zal u horen de last der regels met wijs bidden der ridderlijke orde met onderscheidt. Als eersten zo zal hem geen ridder tot geen dingen geven ‘s morgens, hij zal eerst alle dagen mis gehoord hebben waar hij ze belijden mag met nuchtere mond en met innigheid en overdenken dat lijden en passie Onze Heer en zijn lijf dapper in avonturen zetten en zijn bloed te storten voor dat christen geloof, de Heilige Kerk te beschermen voor de kwaden die haar onrecht en geweld aandoen; weduwen en weduwen in hun nood te helpen en te beschermen; met de onrechte niet te oorlogen; onrecht bestrijden te schuwen en die onrecht hebben hun voedsel noch hun soldij niet nemen; kwade giften te versmaden; kracht en geweld die men de onschuldigen en schuldeloze aandoet daarvoor te kampen om die te verlossen; geen toernooi te hanteren dan alleen om de ridderlijke oefening en de Roomse koning of zijn overste dienaren met bescheid onderdanig te wezen; het algemene goed der steden goed te behouden in en niet verkwisten de keizers leengoederen, niet te vervreemden in andere lieden [166r] handen; redelijk en bescheiden voor God en voor de wereld onberispt te leven. En is het dat u deze statuut en ridderlijke regel houdt en wijs naar uw macht te voldoen zo zal men u hier geven veel wereldlijke eer en na dit leven daarboven in de hemel de eeuwige blijdschap zonder einde.ՠToen dit gedaan was nam die kardinaal de handen van deze jongeling die hij tezamen legde in de missaal op dat Heilige Evangelie dat daar gelezen werd en sprak aldus: ‘Wil u de ridderlijke orde ontvangen met begeerte in de Naam ons Heren en de regel die hiervoor gesproken is naar uw macht te vol doen? ‘Hij zei: ‘Ja’,De kardinaal gaf hem toen deze geloften beschreven die hij voor hen allen las en bevatte aldus: ԉk, Willem van Holland, een prins der ridderschap en een vrije vazal van het Heilige Rijk, belijd met mijn eed in de tegenwoordigheid mijn heer Peter ten Gulden Vlies, diaken kardinaal en legaat van de stoel van Rome te houden deze ridderlijke regels bij het Heiligen Evangelie die ik hier tast met de hand’ De kardinaal sprak tot hem: ‘Deze heilige belofte is een waar aflaat van uw zonden.’ En toen dit geschied was toen trad voort de koning van Bohemen en gaf de jongeling een grote slag met een zwaard in zijn hals en sprak aldus: ‘Ik sla u ridder in de Naam en ter eren der almachtige God en tot grote dank ontvang ik u in onze orde der ridderschap; en gedenk altijd de halsslag toen de Verlosser der wereld voor Annanas de bisschop voor u in zijn hals geslagen en bespot werd voor de rechter Pilatus en gegeseld, met dorens gekroond en voor Herodes met een mantel gekleed en bespot en daarna geheel naakt voor al het volk aan het kruis geslagen. Wiens kruis en smaad ik u aanraadt en vermaan in uw hart altijd te hebben en zijn bittere dood te helpen wreken.’ Toen deze zaken aldus feestelijk geindigd waren en deze nieuwe ridder mis had gehoord was daar alles gereed om met speren te steken en deed hem aan en stak 3 steken tegen de zoon van de koning van Bohemen; daarna toernooide hij met ontbloot zwaard en hij hield het met groot feest en gaf alle prinsen en de grootste heren milde gave, en deelde hem mede zijn eerzaamheid.

Van der groter blijscappen des paeus ende cardinalen van der electien des nijewen gecoren conincs.
Dat VI capitel.

Onder desen screef die cardinael den paeus hoe dat alle ding gesciet was. Als den paeus dese tidinge quam, verblide hi hem daerin, ende screef sinen dispensier enen brief, inhoudende aldus: Innocentius, biscop, knecht der knechten Goods, den rectoer van Sinte Marien in Cosmidrip, salicheit, ende der apostelen benedictie! Sone, verblye mit ons die bekenste te voelen een levende lichaem mitten hoofde dat wi dy blideliken scriven dat bekenne blideliken, dat op die vijfte nonas van october in den hof dye bi Coelen hochliken versaemt was onse lieve zoen in Gode grave Willem van Hollant, mit gemeenre begeerten der princen die recht hebben an den keyser te kiesen, daer hem die ander princen in verbliden, is gecoren in enen Roemschen coninc, dat wy openbaerlic weten bi brieven desselven conincs ende ons zoens Peter tot Sinte Jorijs ten Gulden Zeyl, dijaken cardinael, dattu biscop van deser oerberliker saken die men bilixs hebben sal, dat dine vroechde oec te meerre si om dese persoen, die nyewes gecoren is. Want dese coninc also ons dese cardinael ontboden heeft ende mede die gemene mare oercont, so is hi een ghetruwe gelovich man, wijs van sinne, vroem van ridderscap, mogende van sijns selfs cracht ende veelre princen mage ende swager; hi is mede jonc van jaren, redelic van ondervinden, bequaem van zeden ende van allen lichaem behagelic, waerom wy hopen in Gode dat dese coninc sal onder die voete treden alle dengenen die den kerstenen liden an doen, ende den quaden castien van haerre ondaet; ende dat cortelicken dat kersten gelove die vrede der Heyliger Kercken, rust der ghemeenre werlt, ende die staet der ghelovigher luden sal bi der hulpen Goods by desen man groteliken verheven worden, want alle die meeste van den lande hebben desen ghecoren tot horen hoefde onderdaen te wesen. Dit spreect ende ontbiet alle die getruwe, dye du weeste, die hem om onser tidingen verbliden sullen, etcetera.

Van de grote blijdschap der paus en kardinalen van de electie der nieuwgekozen koning.
Dat VI kapittel.

Hieronder schreef de kardinaal de paus hoe dat alle dingen geschied waren. Toen bij de paus deze tijding kwam verblijdde hij hem daarin en schreef zijn beheerder een brief die bevatte aldus: Innocentius, bisschop, knecht der knechten Gods, de rector van Sint Maria in Cosmidrip, zaligheid, en de apostelen benedictie! Zoon, verblijd met ons de bekendste te voelen een levend lichaam met het hoofd dat wij u blijde schrijven dat beken blijde dat op de vijfde dag van oktober in de hof bij Keulen hoog verzameld was onze lieve zoon in God graaf Willem van Holland met algemene begeerten der prinsen die recht hebben van de keizer te kiezen daar zich de andere prinsen in verblijden is gekozen als een Roomse koning dat wij openbaar weten bij brieven van die koning en onze zoon Peter tet Sint Joris ten Gulden Vlies, diaken kardinaal, dat u bisschop van deze oorbare zaken die men billijk hebben zal dat uw vreugde ook groter is om deze persoon die nieuw gekozen is. Want deze koning alzo ons deze kardinaal ontboden heeft en mede het gewone bericht verkondigt zo is hij een getrouw en gelovig man, wijs van in, dapper van ridderschap, vermogend van zijn eigen kracht en van vele prinsen verwant en zwager; hij is mede jong van jaren, redelijk van ondervinden, bekwaam van zeden en van het hele lichaam behaaglijk waarom we hopen in God dat deze koning onder de voeten zal treden al diegene die de christenen lijden aan doen en de kwaden kastijden van hun ondeugd; en dat gauw dat christen geloof, de vrede der Heilige Kerk, rust der algemene wereld en de staat der gelovige lieden zal met de hulp van God bij deze man groot verheven worden want al de grootste van de landen hebben deze gekozen tot hun hoofd en onderdanig te wezen. Dit spreekt en ontbiedt alle getrouwe die u weet die zich om onze tijding verblijden zullen etc.

Hoe dat dese ghecoren coninck ghecroent wert tot Aken.
Dat VIII capitel.

Des anderen daghes wast Alre Heylighen dach. Doe versameden alle dye princen, vorsten ende prelaten, ende leyden desen coninck tot Onser Vrouwen Kercke, opdat hi daer die benedictie hoechlijcken ontfinghe, na der ouder ghewoenten. Die biscop van Monster ende die biscop van Minden ordineerden in den sacristie; ende here Henrick van Gelre, biscop van Ludick, ende here Otte van Hollant, biscop van Uutrecht, sijn oem, cleden mit ornamenten, ghelijcken enen diaken, ende leyden alsoe voer die coninclicke zetel; daer hem here Conraet van Hoesteden, aertbiscop van Coelen, cancelier over IJtalien, ontfing, ende setten hem in der stoel der moghentheit, ende sprac aldus: ԓittet opten troon des Rijcs mit glorien, ende doet opter aerden recht ende justicie.Ս Hyernae heeft ghenomen sijn rechterhant here Gerrit, aertsbiscop van Ments, cancellyer over Duitslant, ende salvede se van buten mitten heiligen Crisdom, seggende: ‘Die almachtige God waerdige di te heiligen in enen Roemschen Coninc, die David dede salven by des propheten Zamuels hant te wesen coninck over dat Hebreeusche volck.’[167r]

Dyt gedaen, quam here Aernt van IJsenburch, aertsbiscop van Tryer, cancellier van Walslant, leggende sijn handen op des conincs hooft, ende sprac aldus: ԉn di moet nederdalen die geste des wijsheits, des verstants, des kennisse, des goedertierenheits, des starcheits, des raets, ende ghi moet vervollet worden mitten geeste der vresen ons Heren.ՠDie marcgrave van Brandenburch, des conincs camerier, gaf hem een vingerling, seggende aldus: Ԏeemt dat signet der gansser werlt, want dit ront is dattu alleen die moghenste biste in der werlt, ende dattu dat Roemsche Rijke behoedes voer anvechten der ongelovigher, mit onverwinliker crachten dat bescermste.ՠDye hartoge van Sassen, des conincs swaertdrager, gaf hem dat swaert, ende sprac aldus: ‘Neempt dat coninclike teiken, daer du die onghehoersamige met sware correctien mede castijste, ende de goetwillige in vreden mede bescermste.’ Die hertoge van Beijeren, pallentsgrave opten Rijn, des conincs spijsdrager, gaf hem enen gulden cloot, ende sprac: ‘Neemt desen ronden cloot, ende bedwinget dat volc in der werlt, dat si onderdanich sijn den Roemschen Rijke, op dattu mogeste hyeten een mogende vorst, ende des Rijcs vermeerder.’Hieran quam die coninc van Behem, des conincs schenker, bi consent des aertsbiscops van Coelen, ende sette hem enen gulden croon op sijn hoeft, ende seide aldus: ‘ontfanct desen blinckende croon, ende weest in duechtlike wercken alsoe blinckende in der werlt, dattu verdienste de crone der ewiger salicheit in den hemele.ՠDit gedaen sijnde, neghen dye princen ende vorsten des conincs mogentheit toe, ende seiden hem salicheit, lof ende eer, ende ghingen elck bysonder voer den coninc, ende beloofden hem rechte mantruwe ende hulde. Dese croninge gesciede int jaer Ons Heren M II C ende XLVIII, op Alre Heyligendach. Als dese hoecheit gedaen was, hilt dye coninc enen hogen hof, een volle weke lanck, ende maecte kondich sinen conincliken naem, dye rijcheit sijnre heerlicheit. Opten VIII dach daerna versameden die amptluden ende vorsteen van den rijke, ende waren te rade van des conincs oerber, ende overdrogen gemeenliken dat hertoge Henric van Brabant, sijnre moeder broeder, ende here Otte van Hollant, biscop van Uutrecht, sijns vaders broeder, sijn omen, des conincs raden souden wesen ende hulpers, om te matigen des jongen conincs gemoede van allen oplopen, oerlogen ende striden. Ende die regael abpt van Egmont, Lubbrecht ghenoemt, is gemaect des conincs vicecancellier, een man van groten moede ende verstande

Hoe dat deze gekozen koning gekroond werd te Aken.
Dat VIII kapittel.

De volgende dag was het Allerheiligen dag. Toen verzamelden alle prinsen, vorsten en prelaten en leiden deze koning tot Onze Vrouwe Kerk opdat hij daar de zegening hoog ontving naar de oude gewoonte. De bisschop van Munster en de bisschop van Minden ordineerden in de sacristie; en heer Hendrik van Gelre, bisschop van Luik, en heer Otto van Holland, bisschop van Utrecht, zijn oom, bekleedden hem met ornamenten gelijk een diaken en leidden alzo voor de koninklijke zetel; daar hem heer Koenraad van Hoesteden, aartsbisschop van Keulen, kanselier over Italie, ontving en zetten hem in de stoel der mogendheid en sprak aldus: Zit op de troon van het Rijk met glorie en doe op de aarde recht en justitie.' Hierna heeft genomen zijn rechterhand heer Gerrit, aartsbisschop van Mainz, kanselier over Duitsland en zalfde ze van buiten met het heilige Chrisdom en zei: ‘De almachtige God verwaardigt u te heiligen tot een Roomse Koning die David liet zalven bij de profeet Samuel hand te wezen koning over het Hebreeuwse volk.’[167r]

Toen dit gedaan was kwam heer Arnold van Isenburg, aartsbisschop van Trier, kanselier van Waals land en legde zijn handen op het hoofd van de koning en sprak aldus: ԉn u moet neerdalen de geest der wijsheid, der verstand, de kennis, de goedertierenheid, de sterkte, de raad en gij moet vervuld worden met de geest der vrees van onze Heer.ՠDe marktgraaf van Brandenburg, de kamenier van de koning, gaf hem een ring en zei aldus: Ԏeem dat signet der ganse wereld want dit is rond dat u alleen de vermogendste bent in de wereld en dat u dat Roomse Rijk behoedt voor aanvechten der ongelovigen met onoverwinlijke krachten dat beschermt.ՠDe hertog van Saksen, de zwaarddrager van de koning, gaf hem dat zwaard en sprak aldus: ‘Neemdat koninklijke teken daar u de ongehoorzame met zware correctie mee kastijdt en de goedwillige in vrede mee beschermt.’ De hertog van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, de konings spijsdrager, gaf hem een gouden kloot en sprak: ‘Neem deze ronde kloot en bedwing dat volk in de wereld dat ze onderdanig zijn het Roomse Rijk opda mag heten een vermogende vors, en vermeerder van het Rijk.’Hierna kwam de koning van Bohemen, de konings schenker, bij toestemming van de aartsbisschop van Keulen en zette hem een gouden kroon op zijn hoofd en zei aldus: ‘Ontvang deze blinkende kroon en wees deugdelijk in werken alzo blinkend in de wereld dat u verdient de kroon der eeuwige zaligheid in de hemel.’ Toen dit gedaan was negen de prinsen en vorsten de konings mogendheid toe en zeiden hem zaligheid, lof en eer en gingen elk apart voor de koning en beloofden hem rechte mannelijke trouw en hulde. Deze kroning geschiedde in het jaar Ons Heren 1248 op Allerheiligendag. Toen deze hoogheid gedaan was hielde de koning een hoge hof, een volle week lang en maakte bekend zijn koninklijke naam, de rijkheid van zijn heerlijkheid. Op de 8^ste dag daarna verzamelden de ambtslieden en vorsten van het rijk en waren te rade van konings oorbaar en kwamen algemeen overeen dat hertog Hendrik van Brabant, de broeder van zijn moeder, en heer Otto van Holland, bisschop van Utrecht, de broeder van zijn vaders en zijn ooms, de konings raden zouden wezen en helpers om te matigen het gemoed van de jongen koning van alle oploop ,in oorlogen en strijden. En de koninklijke abt van Egmond, Lubbrecht genoemd, is gemaakt de konings vicekanselier, een man van grote moed en verstand.

Hoe dat die coninc die stat van Aken beleyde, ende hoe hi die wan.

In desen tiden, als dye gecoren coninc in blijscappen sat ende hadde III daghen feest ende hof gehouden, doe dede hi gebieden des IIII dages, des morgens, mitter sonnen opganck, dat men die tenten ende pauweljoenen vellen soude ende trecken voer die stat van Aken, om die al omme te besitten. Die van Aken vernamen dit, ende haesten hem ter vaert hoer poerten te sluten ende te besetten, ende sonder enich letten is die coninc mit veel ridderscaps gecomen voer die stat van Aken, ende heeft zijn tenten al omme daer doen slaen. Daer een alten wonderliken teiken gesciet is in deser manieren: ter wilen dattet belegge duerde, Bonifacius biscop van Lusanen, wesende in zijn gebet bi den camer onser Vrouwen Marie int cloester, sach in den gheest een gewapent ridder met witten gecleet, sittende op enen witten henxst, hebbende een lancie in zijn hant, ende alle die hem volchden waren mit gelike witte wapenrocken gecleet. Dit siende dese heilige biscop dochte in hemselven, seggende aldus: ‘o mijn Heer, mijn God, wie is dese ridder ende warwerts gaet hy?’ Dye engel des Heren antwoerde des biscops gedachten, ende seide aldus: ‘Dit is Sinte Jorijs, Goods ridder ende martelaer, dien God coninc Willem van Hollant te hulpen geseynt heeft; ende sal opten dach van huden victorie vercrigen, ende doer Sinte Jorijs geleyt worden in der stat van Aken.ՠDwelc also gesciet is. Dit leest men in des biscops leven voorseit, die in dat cloester van der Oerden van Cistercien bi Brusel begraven leyt. Als nu des conincs tenten opgeslagen waren, heeft hi alle sine heren ridderen ende knechten by hem ontboden, ende hadde heimeliken raet mit hem, hoe men enigherhande werc mochte visieren, daer men dye keyserlike stadt mede winnen mochte sonder veel scaden; daer overdragen wert by subtijlen wercluden dat dat gemeen volc soude tesamen draghen veele aerde ende maken enen hoghen dijck, die den stat al omme beslote; ende want si gheleghen is tusschen berghen in enen dale, daer vele swaveliger wateren sijn, ende clare fonteinen, die die stat overvloedich van wateren maken, soe wert dat water altoes meerder wassende, om dattet mitten dijcke ghestoppet was, ende sinen ghanck nyet hebben en mochte. Ende wert te hans alsoe groot, dat dye burghers uut horen husen niet comen en mochten sonder schepen. Ende doe die burghers saghen dat si aldus verladen waren mitten water, overdroeghen mitten coninck, ende deden hem der stat poorten open sonder enich wedervechten, ende ontfinghen hem voer horen here, opdat hy den dijck dye daeromme gheslaghen was weder brake, ende dat water sinen ghanck hebben mochte, alst ghewone was te doen. Ende nae deser overdracht dede dye coninck den dijc breken, ende quam aldus binnen der stat opten lesten dach van october. Daer wert hy van allen den burgheren vriendelick ontfaen.

Hoe dat de koning de  stad Aken belegerde en hoe hij die won.

In deze tijd toen de gekozen koning in blijdschap zat en had 3 dagen feest en hof gehouden toen liet hij gebieden de 4^de dag 's morgens met de opgang van de zon dat men de tenten en paviljoenen vellen zou en trekken voor de stad Aken om die alom te bezetten. Die van Aken vernamen dit en haastten zich ter vaart om hun poorten te sluiten en te bezetten en zonder enig letten is de koning met veel ridderschap gekomen voor de stad Aken en heeft zijn tenten alom daar laten slaan. Daar een al te wonderlijk teken geschied is op deze manier: terwijl dat het beleg duurde, Bonifatius bisschop van Lausanne die in zijn gebed was in de kamer van onze Vrouwe Maria in het klooster, zag in de geest een gewapende ridder in wit gekleed en zat op een witte hengst en had een lans in zijn hand en allen die hem volgden waren met gelijke witte wapenrokken gekleed. Dit zag deze heilige bisschop en docht in zichzelf en zei aldus: ‘o mijn Heer, mijn God, wie is deze ridder en werwaarts gaat hij? ‘ De engel des Heren antwoordde de bisschop gedachten en zei aldus: ‘Dit is Sint-Joris, Gods ridder en martelaar die God koning Willem van Holland te hulp gezonden heeft; en zal op de dag van hedenvictorie verkrijgen en door Sint Joris geleid worden in de stad Aken.ՠWat alzo geschied is. Dit leest men in het leven van de bisschop die in dat klooster van de Orde van Cisterciënzer bij Brussel begraven ligt. Toen nu de konings tenten opgeslagen waren heeft hij al zijn heren, ridders en knechten bij hem ontboden en had heimelijke raad met hen hoe men enigerhande werk mocht versieren waar men de keizerlijke stad mee winnen mocht zonder veel schaden; daar kwamen ze subtiel overeen met werklieden dat het gewone volk veel aarde tezamen zouden dragen en een hoge dijk maken die de stad alom besloot; omdat het gelegen is tussen bergen in een dal waar vele zwavelig wateren zijn en heldere fonteinen die de stad overvloedig van water maken, zo begon dat water altijd meer te wassend omdat het met de dijk gestopt was en zijn gang niet hebben mocht. En werd gelijk alzo groot dat de burgers niet uit hun huizen mochten komen zonder schepen. En toen de burgers zagen dat ze aldus verladen waren met het water kwamen ze overeen met de koning en deden hem de stad poorten open zonder enig vechten en ontvingen hem voor hun heer opdat hij de dijk die daarom geslagen was weer afbrak en dat water zijn gang hebben mocht zoals het gewoon was te doen. En na deze overdracht liet de koning de dijk afbreken en kwam aldus binnen de stad op laatste dag van oktober. Daar werd hij van alle burgers vriendelijk ontvangen.

Hoe die coninc tot Ludick quam, ende hoe hi tot enen keiserleen uutgaf den burch ende stede van Nijmmagen, mit sinen toebehoeren.
Dat IX capitel.

Hiernae, doe alle ding tot profijt des Heiligen Rijcs ordineert was, ende die kerc van Sinte Cunibert tot Coelen in sine presencie gewijt was, nam die coninc oerlof an al den vorsten, princen ende heren, ende reysde mit here Henric van Gelre, biscop van Ludick, totter stat van Ludick, daer hy van den edelen doemheren ende andere geestelike ende waerlike personen mit groter eren ende feesten ingeleit ende in den Domkercke gebrocht wert; ende bleef daer leggen in der stat VIII dagen lanc. Ende binnen desen tiden so consacreerde ende wide dye aerschebiscop van Ruwaen, legaet des Stoels van Romen, dat Hoge Outaer van den Domkerke in der eren van Onser Lyever Vrouwen ende Sinte Lambrecht, daer teghenwoerdich waren coninc Willem van Romen; die aertsbiscoppen van Ments, Trier ende Coelen; die biscoppen van Mets, Ludick ende Cathalaunen, mit meer andere geestelicke prelaten, princen, heren ende vorsten. Ende in desen tiden, soe gaf die coninc, Otte, grave van Gelre, des biscops broeder van Ludick, van den Roemschen Rijke te lene te houden dye stede ende burch van Nijmmagen, mit allen sinen ampten, dominien ende toebehoeren. Des soe leende hi den coninc daerop XXI M marcks puer conincs silvers. Ende tot wat tiden een Roemschen coninc wederghift den grave van Gelre dese voerseide somme, so sal die stede mitter burch ende mit allen sinen toebehoren wedercomen vrij an den Roemschen Rijck, mit voerwaerden dat gheen coninc of keyser van Romen en sal dese goeden weder een ander mogen verlenen, die grave van Gelre en sal altijt die voerkoer daerof hebben. Ende dit alte [167v] samen heeft coninc Rodolf van Romen des conincs Willems nasaet confirmeert ende toegelaten.

Hoe de koning tot Luik kwam en hoe hij tot een keizerleen uitgaf de burcht en stad van Nijmegen met zijn toebehoren.
Dat IX kapittel.

Hierna toen alle dingen tot profijt van het Heilige Rijk geordend was en de kerk van Sint Cunibert te Keulen in zijn tegenwoordigheid gewijd was nam de koning verlof aan alle vorsten, prinsen en heren en reisde met heer Hendrik van Gelre, bisschop van Luik, naar Luik daar hij van de edelen domheren en andere geestelijke en wereldlijke personen met grote eer en feest ingeleid en in de Domkerk gebracht werd; en bleef daar liggen in de stad 8 dagen lang, ondertussen zo consacreerde en wijdde de aartsbisschop van Rouen, legaat van de Stoel van Rome Altaar van de Domkerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe en Sint Lambrecht, daar tegenwoordig waren koning Willem van Rome; de aartsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen; de bisschoppen van Mainz, Luik en Chalons sur Marne, met meer andere geestelijke prelaten, prinsen, heren en vorsten. En in deze tijd zo gaf de koning aan de graaf van Gelre Otto, de broeder van de bisschop van Luik, van het Roomse Rijk te leen te houden de stad en burcht van Nijmegen met al zijn ambten, bezittingen en toebehoren. Dus zo leende hij de koning daarop 21 000 mark puur konings zilver. En tot wat tijden een Roomse koning teruggeeft de graaf van Gelre deze som zo zal de stad met de burcht en met al zijn toebehoren weerkomen vrij aan het Roomse Rijk met voorwaarde dat geen koning of keizer van Rome zal deze goederen weer aan een ander mogen verlenen, de graaf van Gelre zal altijd de voorkeur daarvan hebben. En dit al tezamen [167v] heeft koning Rodolf van Rome de konings Willems nazaat bevestigd en toegelaten.

Hoe die coninc tot Ludick quam, ende hoe hi tot enen keiserleen uutgaf den burch ende stede van Nijmmagen, mit sinen toebehoeren.
Dat IX capitel.

Hiernae, doe alle ding tot profijt des Heiligen Rijcs ordineert was, ende die kerc van Sinte Cunibert tot Coelen in sine presencie gewijt was, nam die coninc oerlof an al den vorsten, princen ende heren, ende reysde mit here Henric van Gelre, biscop van Ludick, totter stat van Ludick, daer hy van den edelen doemheren ende andere geestelike ende waerlike personen mit groter eren ende feesten ingeleit ende in den Domkercke gebrocht wert; ende bleef daer leggen in der stat VIII dagen lanc. Ende binnen desen tiden so consacreerde ende wide dye aerschebiscop van Ruwaen, legaet des Stoels van Romen, dat Hoge Outaer van den Domkerke in der eren van Onser Lyever Vrouwen ende Sinte Lambrecht, daer teghenwoerdich waren coninc Willem van Romen; die aertsbiscoppen van Ments, Trier ende Coelen; die biscoppen van Mets, Ludick ende Cathalaunen, mit meer andere geestelicke prelaten, princen, heren ende vorsten. Ende in desen tiden, soe gaf die coninc, Otte, grave van Gelre, des biscops broeder van Ludick, van den Roemschen Rijke te lene te houden dye stede ende burch van Nijmmagen, mit allen sinen ampten, dominien ende toebehoeren. Des soe leende hi den coninc daerop XXI M marcks puer conincs silvers. Ende tot wat tiden een Roemschen coninc wederghift den grave van Gelre dese voerseide somme, so sal die stede mitter burch ende mit allen sinen toebehoren wedercomen vrij an den Roemschen Rijck, mit voerwaerden dat gheen coninc of keyser van Romen en sal dese goeden weder een ander mogen verlenen, die grave van Gelre en sal altijt die voerkoer daerof hebben. Ende dit alte [167v] samen heeft coninc Rodolf van Romen des conincs Willems nasaet confirmeert ende toegelaten.

Hoe de koning tot Luik kwam en hoe hij tot een keizerleen uitgaf de burcht en stad van Nijmegen met zijn toebehoren.
Dat IX kapittel.

Hierna toen alle dingen tot profijt van het Heilige Rijk geordend was en de kerk van Sint Cunibert te Keulen in zijn tegenwoordigheid gewijd was nam de koning verlof aan alle vorsten, prinsen en heren en reisde met heer Hendrik van Gelre, bisschop van Luik, naar Luik daar hij van de edelen domheren en andere geestelijke en wereldlijke personen met grote eer en feest ingeleid en in de Domkerk gebracht werd; en bleef daar liggen in de stad 8 dagen lang, ondertussen zo consacreerde en wijdde de aartsbisschop van Rouen, legaat van de Stoel van Rome Altaar van de Domkerk in de eer van Onze Lieve Vrouwe en Sint Lambrecht, daar tegenwoordig waren koning Willem van Rome; de aartsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen; de bisschoppen van Mainz, Luik en Chalons sur Marne, met meer andere geestelijke prelaten, prinsen, heren en vorsten. En in deze tijd zo gaf de koning aan de graaf van Gelre Otto, de broeder van de bisschop van Luik, van het Roomse Rijk te leen te houden de stad en burcht van Nijmegen met al zijn ambten, bezittingen en toebehoren. Dus zo leende hij de koning daarop 21 000 mark puur konings zilver. En tot wat tijden een Roomse koning teruggeeft de graaf van Gelre deze som zo zal de stad met de burcht en met al zijn toebehoren weerkomen vrij aan het Roomse Rijk met voorwaarde dat geen koning of keizer van Rome zal deze goederen weer aan een ander mogen verlenen, de graaf van Gelre zal altijd de voorkeur daarvan hebben. En dit al tezamen [167v] heeft koning Rodolf van Rome de konings Willems nazaat bevestigd en toegelaten.

Van die wonderlike dingen meester Aelbrechts die groote.
Dat XI capitel.

In desen tiden woende binnen der stat van Coelen een meester van der Prediker Oerden, ende was genoemt Albertus Magnus, ende worde namaels biscop van Regenspurch, groot in der nigromancien, meerre in philozophien, alremeest in theologien, dats in der Heiliger Scriften. Dese meester bat den coninc oetmoedelic dat hy opten hogen feest van XIII dach mit hem eten woude. Die coninc en woude op die tijt nyet weygeren, want hi in hope was enyge vreemde dingen van hem te sien. Als die Hoechmisse ghedaen was, nam meester Aelbrecht den coninc gewaer, ende ghing met hem tot sinen huse, ende ontfing hem mit allen sinen gesinde blidelyc, als dat betaemde. Hi leide den coninc uuter salen in sinen hof, daer vele scone bomen stonden. Diegene die mitten coninc ghecomen waren, spraken tegen malcanderen, wat die meester voer hadde of daermede meende, dat hi den coninc in sodanigen couden weder in enen boemgaert setten woude ten eten, sonder vijer; ende oec en sagen si daer niet bereyt van eniger spisen, want het was op dye tijt een groot snee gevallen, sodattet een cout hart weder was. Die meester, die alle ding wel wiste, hadde suverlic in den boemgaert, daert sere besnuwet was, dye tafelen doen bereyden; ende daer stonden dienres, dye alle ding wel bereet hadden. Hi vraechde den coninc of hi woude gaen sitten ter tafelen. Dye coninc ghing ghevoechlic sitten, ende ander diegene die daer bi hem waren; ende als si alle gemeenlic gheseten waren ende wachten der spisen, doe ghing thans wech die grote snee, ende daer wert een grote zomerhetten; die sonne liet haer raijen uut scinen sonderlinge warm; uuter aerden wies dat groene gras; die bomen bloyeden, ende daeruut wiessen telghen ende grone blader; ende daer wiessen rijpe vruchten, die men rechtevoerts eten mochte; die wijngaert bloeyde ende gaf soeten lucht, ende hadde rippe druven in groter volheit; die vogelkens ontslogen haer vlogelen ende songen blidelicken, van welcken sange si alle verbliden die daer saten. Dye vorst des couden winters is alte mael wech gegaen, ende die zomerhetten wert daer soe groot, dat diesulke dye daer saten, overmits die ongetemperde hetten der zonnen deden si hoer overste cleder uut, ende maecten hem half naect, ende diesulke gingen onder die sceme van den bomen om hem te vercoelen [168r] Die dienres brochten daer ter tafelen planteyt van allen costelicken ende welbereyden spisen ende van drancke, sodat de menichte des volcks versadet wert; waerom die coninc ende alle de daer waren ende dit wonder ansagen, hem seer verbliden. Ende ten lesten, als daer gegeten was, ende voer den coninc opgenomen was, verloos men die dienres oft een droem geweest waer; der vogelen sang wert stille; der bomen vruchten wert snellic verloren; die bloyende aerde wert magher ende dorre; die grote hoop van snee wert daer weder, ende dye vorst was daer als hi te voren was, sodat alle diegeen die hoer cleder uutgedaen hadden over maeltijt van groter hetten, haesteden hem al bevende na der vijeren in der salen. Ende ten lesten, alst op een scheiden ghing, ende alle wel te vreden geweest waren, badt dese meester Aelbrecht den coninc Willem of hy sinen medebroederen den Predicaren vercrigen woude mit bede of met cope een hofstede binnen der stat van Uutrecht een cloester op te tijmmeren, ende zijn aelmissen daertoe te geven, opdat sijn rijc te langer duyrde.

Van de wonderlijke dingen van meester Albertus de grote.
Dat XI kapittel.

In deze tijd woonde binnen de stad Keulen een meester van de Prediker Orde en was genoemd Albertus Magnus en werd later bisschop van Regensburg, groot in der nigromantie, meer in filosofie en allermeest in theologie, dat is in de Heilige Schrift. Deze meester bad de koning ootmoedig dat hij op het hoge feest van Driekoningen met hem eten wilde. De koning wilde op die tijd niet weigeren want hij was in de hoop om enige vreemde dingen van hem te zien. Toen de Hoogmis gedaan was nam meester Albertus de koning gewaar en ging met hem tot zijn huis en ontving hem met al zijn gezin blijde, zoals dat betaamde. Hij leidde de koning uit de zaal in zijn hof waar vele mooie bomen stonden. Diegene die met de koning gekomen waren spraken tegen elkaar wat de meester voor had of daarmee meende dat hij de koning in zodanig koud weer in een boomgaard zetten wilde ten eten, zonder vuur; en ook zagen ze dat daar niet enige spijs bereid was want er was op die tijd een groot sneeuw gevallen, zodat het een koud hard weer was. De meester, die alle ding wel wist, had zuiver in de boomgaard waar het zeer besneeuwd was de tafels laten bereiden; en daar stonden dienaars die alle dingen goed bereid hadden. Hij vroeg de koning of hij wilde gaan zitten ter tafel. De koning ging gevoeglijk zitten en andere diegene die daar bij hem waren; en toen ze algemeen gezeten waren en wachten op de spijzen toen ging gelijk weg die grote sneeuw en het werd daar een zomerse hitte; de zon liet haar stralen schijnen bijzonder warm; uit de aarde groeide dat groene gras; de bomen bloeiden en daaruit groeiden twijgen en groene bladeren; en daar groeiden rijpe vruchten die men rechte voort eten mocht; de wijngaard bloeide en gaf zoete lucht en had rijpe druiven in grote volheid; de vogeltjes openden hun vleugels en zonden blijde, van welke zang ze allen verblijdden die daar zaten. De vorst van de koude winter is helemaal weg gegaan en de zomerse hitte werd daar zo groot zodat sommigen die daar zaten, vanwege die ongetemperde hitte der zon, deden ze hun bovenste kleren uit en maakten zich half naakt en sommigen gingen onder de schaduw van de bomen om zich te verkoelen. [168r] Die dienaars brachten daar ter tafel overvloed van alle kostbare en goed bereide spijzen en van drank zodat de menigte van volk verzadigd werd; waarom de koning en allen dei daar waren en dit wonder aanzagen zich zeer verblijdden. En tenslotte toen daar gegeten was en voor de koning opgenomen was verloor men de dienraars of het een droom geweest was; de vogelen zang werd stil; de bomen vruchten werden snel verloren; de bloeiende aarde werd mager en dor; de grote hoop van sneeuw kwam daar weer en de vorst was daar als het tevoren was zodat alle diegene die hun kleren uitgedaan hadden aan de maaltijd van de grote hitte zich haastten al bevend naar het vuur in de zalen. En tenslotte, toen het op een scheiden ging, en allen goed tevreden geweest waren, bad deze meester Albertus koning Willem of hij zijn medebroeders de Predikanten verkrijgen wilde met bede of met koop van een hofstede binnen de stad Utrecht een klooster op te timmeren en zijn aalmoezen daartoe te geven opdat zijn rijk te langer duurde.

Van der privilegien die de coninc die stat van Uutrecht gaf.
Dat XII capitel.

Die coninc is van Coelen tot Uutrecht gecomen, daer hi van here Otte van Hollant, biscop van Uutrecht, sinen oem, van den prelaten ende van den burgers aldaer blideliken ontfangen wert ende gemaect een statburger van Uutrecht; waeruut dat hi weder confirmeerde alle die oude privilegien van der stadt ende van der ecclesie, gevende noch daerenboven andere, nijewe privilegien in deser nae bescreven formen: Willem, bi der gracien Goods, coninc van Romen, altijt vermeerder tRijcs. Alle kersten menschen des Rijcks, dye dese privilegien sullen sien, gracie ende alle goet. Hoe dat die Coninclike Majesteit sinen trouwen dienres ende ondersaten sijn milde handen uutreyct ende mit ghiften begavet, hoe dat si meer tot sijnre diensten gheneyget worden. Hierom ist, dat wy, anmerkende die pure, trouwe ende warachtige liefde der burgeren van Uutrecht, die si tot onser majesteyt altijt gedragen hebben ende noch kenlick draghen, willen dat si sullen gauderen in sonderlinge vrydommen ende privilegien, ende gonnen hem allen ende enen ijgelic bisonder mits desen, dat gheen prinche, marcgrave, hertoech of edelman, gheestlick noch waerlyck, macht hebben sal den burgeren der stede van Uutrecht buten horen muren mit enighe cijtacien oft daginghe te rechte te stellen in waerlicke saken, bisonder dan alleen die keyser oft coninc des Roomschen Rijcs, indien die biscop hoer heer oft enyghe rechter van des keysers wegen aldaer geset bereijt sijn daer recht ende vonnisse of te gheven. Ghebiedende crachtelick mits desen dat niements tegen dese myn ghifte ende privilegie dye van Uutrecht moeylijck si ende hinder doe; anders soe valt hi in den toorne onser Coninclijcker Majesteyt, ende sal hyerenboven noch verbueren C marck silvers. Hyer hebben by over ende an gheweest als tughen dye eerwaerdighe mannen dye biscop van Sambyen; Aernt, heer van Wesenmael; Henrick, heer van Voorne; Willem, joncheer van Bredenroede; Claes Persijn; Dirck van der Goude; Phillips van Wassennaer; Hughe van Cralingen ende Dirck van Teylinghen, ridderen. Ghegeven binnen Uutrecht, op die XIIII kalende van julio, int jaer Ons Heren M II C ende XLVIII. Ende coninc Willem volbrocht zijn loftenisse, de hi meester Aelbrecht tot Coelen belooft had, ende coofte binnen Uutrecht een rume ende bequaem plaets, den hi gaf in rechter aelmissen den Prekerbroeders, om daer een cloester te stichten, ende gaf hen daertoe een grote zomme van penningen.

Van de privilegin die de koning de stad Utrecht gaf.
Dat XII kapittel.

De koning is van Keulen tot Utrecht gekomen daar hij van heer zijn oom Otto van Holland, bisschop van Utrecht, van de prelaten en van de burgers aldaar blijde ontvangen werd en gemaakt een stadburger van Utrecht; waarom hij weer bevestigde alle oude privilegin van de stad en van de kerkgemeenschap, en gaf noch daarboven andere, nieuwe privilegin in deze hierna beschreven vorm: Willem, bij de gratie Gods, koning van Rome, altijd vermeerder van het Rijk. Alle christen mensen des Rijk, die deze privilegiën zullen zien, gratie en alle goeds. Hoe dat de Koninklijke Majesteit zijn trouwen dienaars en onderzaten zijn milde handen uitreikt en met giften begaafd, hoe dat ze meer tot zijn diensten geneigd worden. Hierom is het dat wij, aanmerkende de pure, trouwe en waarachtige liefde der burgers van Utrecht die ze tot onze majesteit altijd gedragen hebben en noch kenbaar dragen, willen dat ze zullen verblijden in bijzondere vrijdommen en privilegies en gunnen hen allen en iedereen apart mits dezer dat geen prins, marktgraaf, hertog of edelman, geestelijk noch wereldlijk macht hebben zal de burgers der stad Utrecht buiten hun muren met enige accijns of te gedagen te rechte te stellen in wereldlijke zaken, dan alleen de keizer of koning des Roomse Rijk, indien de bisschop hun heer of enige rechter vanwege de keizers aldaar gezet bereid zijn daar recht en vonnis aan te geven. Gebieden krachtig mits deze dan niemand tegen deze mijn gift en privilegie die van Utrecht moeilijk is en hinder doet; anders zo valt hij in de toorn van onze Koninklijke Majesteit en zal hierboven noch verbeuren 100 mark zilver. Hierbij hebben over en aan geweest als getuigen de eerwaardige mannen de bisschop van Sambyen; Arnold, heer van Wezemaal; Hendrik, heer van Voorne; Willem, jonkheer van Brederode; Claes Perzijn; Dirk van der Goude; Filips van Wassenaer; Hughe van Kralingen en Dirk van Teylingen, ridders. Gegeven binnen Utrecht op de 14^de dag van juli in het jaar Ons Heren 1248. En koning Willem volbracht zijn belofte die hij meester Albertus te Keulen beloofd had en kocht binnen Utrecht een ruime en geschikte plaats die hij gaf in rechte aalmoezen de Predikerbroeders om daar een klooster te stichten en gaf hen daartoe een grote som van penningen.

Hoe dat dye coninck dede maken dat schone hof in Den Haghe.
Dat XIII capitel.

Nu is coninc Willem in Hollant gecomen, daer hi mit groter waerdicheit, eer ende triumphe ontfangen wert als wel recht was, ende quam terstont in Den Hage, ende dede ontbieden verstandele wercluden om een coninclijc pallays daer te doen maken, ende heeft daer gefondert die scone hoge zale ende die capelle, mit scone, welgechyerde cameren, als men noch sien mach, ende heeft bi rade zijnre heren dat hof dat tot tsGravensande te wesen plach translateert ende overgeset in Den Hage, om aldaer te tracteren de sware saken [168v] des Rijcks ende des lants, om doer alsulke manieren dye glorie ende ere van Hollant andere natien dye daer dicwils by hem quaem, kondich te maken, ende also men seit so is dese oude hoge zale in Den Haghe getijmmert van hout dat uut IJerlant gecomen is. Welck die natuere heeft, dattet nijmmermeer en rottet, noch daer en comen geen spinnen noch spinnencoppen an; want alle houtbladen van bomen oft aerde comende uut IJerlant is goet voer alle fenijn. Ende na desen dede hi oec maken dat huys tot Heemskerc tegen den West-Vriesen, daer hi enen geheten here Gherrit van Heemskerck, castelein of maecte, myt conditien dat hi die Vriesen altijt in roere houden soude, ende nijmmermeer laten rusten, mit seker getal van cloeke mannen ende soudenieren; ende daervoer soude hem die coninc doen geven III C ponden tsjaers, ende maecte hem daertoe baeljuu van Kermerlant, om des wille, oft sake geweest waer dat hem last van den Vriesen anghecomen hadde, dat hy dan thele baeljuuscap hadde mogen uutbieden om dien last ende noot te wederstaen.

Hoe dat de koning liet maken die mooie hof in Den-Haag.
Dat XIII kapittel. Zie voor het vorige, kroniek 2.

Nu is koning Willem in Holland gekomen waar hij met grote waardigheid, eer en triomf ontvangen werd zoals het wel recht was en kwam terstond in Den-Haag en liet ontbieden verstandige werklieden om een koninklijk paleis daar te laten maken, en heeft daar gefundeerd die mooie zaal en de kapel met mooie goed versierde kamers zoals men noch zien mag en heeft bij raad van zijn heren dat hof dat tot te Gravenzande te wezen plag translateert en overgezet in Den-Haag om aldaar te behandelen de zware zaken[168v] van het Rijk en het land om door al zulke manieren de glorie en eer van Holland andere naties die daar vaak bij hem kwamen bekend te maken en alzo men zegt zo is deze oude hoge zaal in Den-Haag getimmerd van hout dat uit Ierland gekomen is. Wal de natuur heeft dat het nimmermeer verrot noch daar komen geen spinnen of spinkoppen aan; want alle houtbladen van bomen of aarde dat uit Ierland komt is goed voor alle venijn. En hierna liet hij ook maken dat huis te Heemskerk tegen de West-Friezen waar hij een geheten heer Gerrit van Heemskerk kastelein van maakte met conditie dat hij de Friezen altijd in beweging zou houden en nimmermeer laten rusten met een zeker getal van kloeke mannen en soldaten; en daarvoor zou de koning hem laten geven 300 pond per jaar en maakte hem daartoe baljuw van Kennemerland en daarom als het zaak was dat hem last van de Friezen aangekomen wat dat hij dan het hele baljuwschap had mogen ontbieden om die last en nood te weerstaan.

Van een tractaet des ghemenen lantsvrede over Duytslant.
Dat XIIII capitel.

Binnen desen sijn versamet die raetsluden ende rechters van Duytslant in der stat van Mens opten Rijn, om te spreken van enen gemenen lantvrede; ende senden daerom coninc Willem in Den Hage enen brief, sprekende aldus: Willem, die Roemsche coninc, horen rechten gloriosen here, raetsluden ende rechters meer dan over LXX steden in Duytschen lant onderdanicheit ende onsen ewigen dienst! Uwe hoecheit doen wi te weten mit desen brieve dat wy sijn te Ments tot eenre gemeenre dachvaert, overmits eens edelmans, Aelbrechts van Waldec, die een rechter is int Rijc; waerom wi bidden uwer Coninclyker Mogentheit, dat ghi die lantvrede die salichlic begonnen is wilt confirmeren ende starcken mitten brieve uwer mogentheit, wanttet kenlic is dattet u inbrenct oerber ende salicheit. Ende ghi sult oec weten, dat wi mit groter begeerten verbeiden die salicheyt uwes toecoemst tot onsen lande. Gescreven tot Mens opten lesten dach van junio. Die coninc, als hi desen brief overgelesen hadde, geboet hi rechtevoert myt sinen brieven der mogentheit den lantvrede vast te houden elcken man op zijn lijf. Nu willen wi die gesten van den coninc Willem een luttel laten rusten ende spreken wat van den gescienissen die gevallen zijn hierentusschen bi den biscoppen van Uutrecht.

Van een traktaat van de algemene landvrede over Duitsland.
Dat XIIII kapittel.

Ondertussen zijn verzameld de raadslieden en rechters van Duitsland in de stad Mainz op de Rijn om te spreken van een algemenen landvrede; en zonden daarom koning Willem in Den-Haag een brief die sprak aldus: Willem, de Roomse koning, hun rechte glorieuze heer, raadslieden en rechters meer dan over 70 steden in Duitsland onderdanigheid en onze eeuwige dienst! Uwe hoogheid laten we weten met deze brief dat we te Mainz zijn tot een algemene rechtszitting vanwege een edelman, Albertus van Waldeck, die een rechter is in het Rijk; waarom wij bidden uw Koninklijke Mogendheid dat ge die landvrede die zalig begonnen is wil bevestigen en versterken met de brieven van uw mogendheid want het bekend is dat het uw oorbaar en zaligheid geeft. En gij zal ook weten dat wij met grote begeerten wachten op de zaligheid van uw komst naar ons land. Geschreven te Mainz op de laatste dag van juni. De koning toen hij deze brief overgelezen had gebood rechtsvoors met zijn brieven de mogendheid van de landvrede vast te houden en elke man op zijn lijf. Nu willen we die verhalen van den koning Willem een beetje laten rusten en spreken wat van de geschiedenissen die gevallen zijn ondertussen bij bisschoppen van Utrecht.

Hoe dat die grave van Ghoer tot subjectie des biscops ghebrocht wert, ende hoe biscop Otte starf.
Dat XV capittel.

In desen tiden claechde biscop Otte van Uutrecht mitter gemeen ecclesie den Roemschen coninc over den grave van Goer, dat hi hem onrecht dede, ende vercorte in sine landen ende luden. Waerom die coninc dede desen grave van Goer voer hem cijteren ende dagen te recht te comen ende verantwoorden sine saken. Mer dye grave verachte des conincs bode, ende en woude overmits onwaerdicheit ende hartheyt niet comen, ende maecte sijn reise anderswaer. Doe die coninc dit vernam, die op die tijt binnen Uutrecht was, lyet hem sine wapen ende harnasch andoen voer Sinte Martijns outaer, ende reet sonder merren, ende ving den grave, ende verwoeste zijn lant, verdrivende sine luden ende lantsaten; ende is met groter zege weder binnen der stat van Uutrecht gecomen, ende gaf den biscop den gevangen grave, ende benam hem mit recht ende vonnisse de waerdicheit zijns naems, dat men hem geen grave meer noemen en soude. Ende hierna ist gevallen, dat dese eersame vader in Gode, here Otte van Hollant, biscop van Uutrecht, des conincs oem, vol goeder werken ende daghen oflivich [169r] geworden is op dye II nonas van aprille int jaer Ons Heren M II C ende XLIX, ende wert mit betameliker uutvaert in der Domkercke begraven mit groter eren, by den anderen II Otten, nadien hi dat bisdom in groter vreden, eren ende mogentheit hadde berecht XVI jaer lang; datwelcke hy vant benaut, belast ende beswaert mit menigerley sculde, ende liet dat sine nacomelingen ombelast ende ombecommert, in groter eren ende rijcdomme.

Hoe dat de graaf van Goor tot onderdanigheid van de bisschop gebracht werd en hoe bisschop Otto stierf.
Dat XV kapittel.

In deze tijd klaagde bisschop Otto van Utrecht met de gewone kerkgemeenschap de Roomse koning over de graaf van Goor dat hij hem onrecht deed en verkorte in zijn landen en lieden. Waarom de koning deze graaf van Goor voor hem liet komen en te recht dagen en zijn zaken verantwoorden. Maar de graaf verachtte de bode van de koning e wilde vanwege onwaardigheid en hardheid niet komen en maakte zijn reis ergens anders. Toen de koning dit vernam, die op die tijd binnen Utrecht was, liet hij hem zijn wapen en harnas aandoen voor Sint Martinus altaar en reed zonder dralen en ving de graaf en verwoestte zijn land en verdreef zijn lieden en landzaten en is met grote zege weer binnen de stad Utrecht gekomen en gaf de bisschop de gevangen graaf en benam hem met recht en vonnis de waardigheid van zijn naam dat men hem geen graaf meer noemen zou. En hierna is het gebeurd dat deze eerzame vader in God, heer Otto van Holland, bisschop van Utrecht en oom van de koning vol goede werken en dagen stierf [169r] is op de 2^de dag van april in het jaar Ons Heren 1249 en werd met betamelijk uitvaart in de Domkerk begraven met grote eer bij de andere 2 Ottoՠs, nadat hij dat bisdom in groter vrede, eer en mogendheid had berecht 16 jaar lang; wat hij benauwd vond en belast en bezwaard met menigerlei schulden en liet dat zijn nakomelingen onbelast en onbekommerd in grote eer ende rijkdom.

Van here Goeswijn van Aemstel die XXXVII biscop tot Uutrecht.
Dat XVI capitel.
Biscop Goeswijn van Aemstel.

Goeswijn van Aemstel, proest van Sinte Johans tot Uutrecht, wert nae biscop Otte eendrachtelic gecoren die XXXVII bisscop van Uutrecht. Hy was een simpel man, die niet veel besorcht en was om der kercken saken, waerom dat bisdom in corten tiden seer verstoert ende gebroken wert, dat wilen eer bi biscop Otten tiden so sere verhoget was geweest. Die mannen ende besorgers van den bisdomme die des bisdoms saken oerbaer ende welvaren anmercten, vergaerden een generael capitel, opdat si ghemeen sprake hebben mochten van den oerber des bisdoms. Ende tot desen capitel quamen die edele coninc Willem van Romen, here Peter de Caputio, diaken cardinael; here Conraet van Hoesteden, aertsbiscop van Coelen. Ende in deser heren teghenwoerdicheit stont here Goeswijn van Aemstel, ende resigneerde, ende gaf over in handen des conincs ende des cardinaels dat voerseide bisdom. Ende dese here Goeswijn hadde dat bisdom berecht omtrent II jaer.

Van heer Gozewijn van Amstel de 37^ste bisschop van Utrecht.
Dat XVI kapittel.
Bisschop Goeswijn van Amstel.

Gozewijn van Amstel, proost van Sint Johannes te Utrecht werd na bisschop Otto eendrachtig gekozen tot de 37^ste bisschop van Utrecht. Hij was een eenvoudige man die niet veel bezorgd was om de zaken van de kerk waarom dat bisdom in korte tijd zeer verstoord en gebroken werd dat wijlen eerder bij bisschop Otto zo zeer verhoogd was geweest. De mannen en verzorgers van het bisdom die het nut en welvaren van het bisdom aanmerkten verzamelden een generaal kapittel opdat ze algemene woorden hebben mochten van het nut van het bisdom. En tot dit kapittel kwam de edele koning Willem van Rome, heer Peter de Caputio, diaken kardinaal; heer Koenraad van Hochstaden, aartsbisschop van Keulen. En in de tegenwoordigheid van deze heren stond heer Gozewijn van Amstel en ontsloeg en gaf over in handen der koning en de kardinaal dat bisdom. En deze heer Gozewijn had dat bisdom berecht omtrent 2 jaar.

Van here Henric van Vianden, die XXXVIII biscop van Uutrecht.
Dat XVII capitel.

Die cardinael, doer bede des aertsbiscop van Coelen, gaf dat bisdom here Henric van Vianden, ende sette hem in des biscops zetel. Ende dye coninc gaf hem dat waerlike recht mit den staf ende vingerling. Dese Henric was des aertsbiscops neve van Coelen, een hoechgeboren man, gestadich ende grootmoedych; ende was domproest der kercken van Coelen. Daer dat gemeen volc des bisdoms sere in verbliden, danckende ende lovende God van hemelrijc. Ende als hi geordineert ende gewijt was te wesen die XXXVIII biscop van Uutrecht, so was hy altijt sorchvoudich hoe hi der Heiliger Kercken saken verhogen ende verbeteren mochte, ende pijnde sere dat waerlicke recht mit groter eren ende doget te berechten, doende over den quaetdoenders justicie.

Van heer Hendrik van Vianden, de 36^ste bisschop van Utrecht.
Dat XVII kapittel.

Die kardinaal, door bede van de aartsbisschop van Keulen, gaf dat bisdom heer Hendrik van Vianden en zette hem in de bisschopzetel. Ende de koning gaf hem dat wereldlijke recht met dn staf en ring. Deze Hendrik was de neef van de aartsbisschop van Keulen, een hooggeboren man, gestadig en grootmoedig en was domproost van de kerk van Keulen. Daar dat gewone volk van het bisdom zeer in verblijdde en dankte en loofden God van hemelrijk. En toen hij geordend en gewijd was te wezen de 38^ste bisschop van Utrecht zo was hij altijd zorgvuldig hoe hij de zaken van de Heilige Kerk verhogen en verbeteren mocht en pijnigde zeer dat wereldlijk recht met grot eer en deugd te berechten en deed over de kwaadwilligen justitie.

Van dye grote victorie die biscop Henric hadde tegen den heren van Aemstel ende van Woerden.
Dat XVIII capittel.

Als nu here Goeswijn van Aemstel ofgeset was van den bisdom, soe moeijde dit sere den here van Aemstel ende den here van Woerden, ende begrepen enen groten hat ende nijt tegen den biscop om hoers ofgesetten neven wille. Ende overdrogen mitten grave van Gelre, ende verbonden hem dat geheel bisdom met branden ende roven te bederven. Mer die biscop sette hem manlic ter were mit een deel zijnre dienstmannen. Ende na vele scermutsingen sijn si overdragen dat beide partien souden comen op een slecht velt op enen benoemden dach om te vechten om den zege. Die heren van Aemstel ende van Woerden versameden overal daer si mochten vele vrome wapentuers, ende quamen mit groter hoemoet ter stede daer men striden soude. Daertegen quam die biscop mit sinen vasallen, leenmannen ende burgers, die hy trouwelic vermaende, dat si hem vroem houden souden, ende niet en vreesden den hoemoet deser twe heren. Ende als den dach quam dat men striden soude, ende die biscop mit sinen here trecken soude ter stede daer men striden soude, die aertsbiscop van Coelen, dye doe ter tijt tot Uutrecht was, gaf desen biscop Henrick enen costelicken ring, ende sprack dese woerden voer al dat ontallijke volc dat daer stondt: ‘Lieve zoen, weest seker dat ghy [169v] huden op desen dach doer dye verdiensten des heiligen confessoers Sinte Martijns, ende doer die cracht ende virtuten des rings, sulste bedwingen die rebelheyt alle dijnre vianden, ende sulste wederbrengen zege ende lof der victorien. Ende ic, mit die canoniken ende vrouwen, sullen die stat bewaren, ende God den Here trouweliken bidden voer dinen truwen arbeit.’Die biscop Henric dit horende, was des sere ghetroost in den Here, ende ghing der statwert uut mit groten ghelude van basunen, van trompetten, met een ontallyck heer wel gewapent ter plaetsen daer men striden soude, ende stelde ende ordineerde sine battaelgen sere wijsliken ende voersichtelicken om te vechten. Ende hierenbinnen dat dit tot Uutrecht gesciede, heeft Willem, die Roemsche coninc bi een snellen bode dit vernomen, hoe dat die biscop ende die II heren een groot swaer volc hadden vergadert, om tegen malkanderen enen bloedigen strijt te vechten. Waerom dat hy van stonden an dede vergaderen uutghelesen reysigers ende voetgangers, ende is haestelic na Uutrecht gereyst om desen strijt te benemen, ende enen stadigen paijs ende vrede te maken. Ende siet, des conincs heer en was naeuwelic an dye noortsijde der stat die poorten in gecomen, als die biscop mit sinen heer ter westsijde die poorte was uutgegaen. Die biscop mitten canoniken die den stat bewaerden, gingen om, ende besagen alle die hoeken van der stat, ende bevalen den poortiers dat si die poorten vast sluten souden, ende sonder merren hem dye slotelen gaven, niet wetende dat die coninc met sinen volke binnen was ende binnen die muren besloten was. Die coninc, die haestelic den biscop ende dat heer volgen wilde, en vont nergens wege om uuter stat te comen. Ende als die coninc dus een luttel tijts merrede ende vertoefde, ende niemant die poorte snelliken op en dede, uut groter haesticheden zijns sins so geboet hi die sloten van der poorten mit bylen ende hameren op te slaen, opdat hi sonder merren des biscops heer navolgen ende den begonnen strijt beletten mochte. Die aertsbiscop van Coelen dit vernemende, was hi mit allen seer vervaert, ende meende dat die coninc dye stat ingenomen ende gewonnen hadde, ende dat hem die poortwachters by versumenisse ingelaten hadden mit sinen volcke; waerom die aertsbiscop mitten canoniken ende vrouwen, die die stat bewaerden, gingen haesteliken totten coninc, ende doende dat volc swygen, sprac die biscop aldus:

Van de grote victorie die bisschop Hendrik had tegen de heren van Amstel en van Woerden.
Dat XVIII kapittel.

Toen nu heer Gozewijn van Amstel afgezet was van het bisdom zo vermoeide dit zeer de heer van Amstel en de heer van Woerden en grepen een grote haat en nijd tegen de bisschop vanwege hun afgezette neef. En kwamen overeen met de Graaf van Gelre en verbonden zich dat gehele bisdom met branden en roven te bederven. Maar de bisschop zette zich mannelijk te verweer met een deel van zijn dienstmannen. En na vele schermutselingen zijn ze overeengekomen dat beide partijen op een recht veld zouden komen op een benoemde dag om te vechten om de zege. De heren van Amstel en van Woerden verzamelden overal daar ze mochten vele dappere wapenaars en kwamen met grote hoogmoed ter plaatse daar men strijden zou. Daartegen kwam de bisschop met zijn vazallen, leenmannen en burgers die hij trouw vermaande dat ze zich dapper zouden houden en niet vreesden de hoogmoed van deze twee heren. En toen de dag kwam dat men strijden zou en de bisschop met zijn leger trekken zou ter plaatse daar men strijden zou, de aartsbisschop van Keulen die toentertijd te Utrecht was, gaf deze bisschop Hendrik een kostbare ring en sprak deze woord’ voor al dat ontelbare volk dat daar stond: ‘Lieve zoon, weest zeker dat gij [169v] heden op deze dag door de verdiensten der heilige belijder Sint Martinus en door de kracht en macht van deze ring zal bedwingen de rebellie van al uw vijanden en zal terug brengen zege en lof der victorie. En ik, met de kanunniken en vrouwen zullen de stad bewaren en God de Heer trouw bidden voor uw trouwe arbeid.’De bisschop Hendrik hoorde dit en was zeer getroost in de Heer en ging de stad uit met groot geluid van bazuinen, van trompetten, met een ontelbaar goed gewapend leger ter plaatse daar men strijden zou en stelde en ordineerde zijn bataljons zeer wijs en voorzichtig om te vechten. En ondertussen dat dit te Utrecht geschiede heeft Willem, de Roomse koning, bij een snelle bode vernomen hoe dat de bisschop en de 2 heren een groot zwaar volk hadden verzameld om tegen elkaar een bloedige strijd te vechten. Waarom dat hij van stonden aan liet verzamelen uitgelezen reizigers en voetgangers en is haastig naar Utrecht getrokken om deze strijd te benemen ene een gestadige rust en vrede te maken. En ziet, het leger van de koning was nauwelijks aan de noordzijde in de poorten van de stad gekomen toen de bisschop met zijn leger ter westzijde uit de poort ging. De bisschop met de kanunniken die de stad bewaarden gingen om ene bezagen alle hoeken van de stad en bevalen de portiers dat ze de poorten vast sluiten zouden en zonder dralen hem de sleutels geven en wist niet dat de koning met zijn volk binnen was ene binnen de muren besloten was. De koning, die haastig de bisschop en dat leger volgen wilde, vond nergens weg om uit de stad te komen. En toen de koning aldus een tijdje draalde en vertoefde en niemand de poort snel opendeed en gaf uit grote haast van zin zo geboord hij de sloten van de poorten met bijlen en hamers open te slaan zodat hij zonder dralen het leger van de bisschop volgen kon en de begonnen strijd beletten mocht. De aartsbisschop van Keulen vernam het en was zeer bang en meende dat de koning de stad ingenomen en gewonnen had en dat hem de poortwachters bij verzuim ingelaten hadden met zijn volk; waarom de aartsbisschop met de kanunniken en vrouwen die ie stad bewaarden haastig naar de koning gingen en liet het volk zwijgen en de bisschop sprak aldus:

‘Mijn here coninc, uwe mogentheyt wil believen te horen mine corte woerden. Het behoort uwer Conincliker Mogentheit toe uwe onderdanige volc in vreden te houden, recht ende justicie in den lande te doen; mer nu here, ist oerlof te seggen, behouden uwer vreden, so denck ic hierteghen dat ghi in die stat sijt gecomen mit gewapent volck, ende hebt geboden dye sloten of te slaen ende die poorten op te houden, opdat ghi die burgers buten hoerre stat sluten moecht, ende dieselve stat mit nijewe luden, die gi daerin laten wilt, mit uwer machte behouden. Ende ist dat ghi dit doen wilt boven recht, als ick hope dat ghi niet en sult, so doet ghy my grote scande, dye u cancellier bin; ende ghi verminnert die grootheit uwer eren herde seer. Waerom ic uwe goedertierenheyt oetmoedelicken bidde ende vermane, dat ghi mi dese stat wedergheeft, ende den burgers geen cracht noch moijenisse en doet.’Als die biscop dese woerden gesproken hadde, antwoerde hem dye coninc, daert alle dat omstaende volc hoorde, ende sprac aldus: ԅersame vader ende biscop; als dine wijsheit wel bekent is, so behoertet enen coninc toe dat hi overal de striden ende oerlogen belette, ende dat hi den overdadigen wredeliken ende scerpeliken corrigere. Ende daerom bekenne, dattet ons grote scande ende lachter ware, dat men enen strijt vechten soude omtrent die palen ons lants ende onser dominatie. Ende hierom hebben wy by ons vergadert volc van wapenen, ende sijn mit machte in deser stat ghecomen, om den biscop te versoenen mit sinen dienstmannen ende ondersaten. Ende doe wy vernamen dat die biscop mit sinen burgers uuter stadt was opten velde ghetoghen om te striden, doen meenden wi hem ende sinen volcke snellicken nae te volghen. Ende also wij vertoeft werden ende daer nyemant en quam dye ons ende den onsen dye poorten op dede, ende dat mitsdien onse goede wille belet worde, [170r] waerom wij geboden mit bijlen ende hameren die poorten ende kettenen op te slaen, om snelliken des biscops heer na te volgen, opdat wi doer onse coninclike auctoriteyt ende macht den opgenomen strijt beletten souden, ende dat die partien mit vreden verenicht wesende, elck in den sinen weder trecken soude. Ende du en sulste oec niet wanen, dat wy tegen den biscop Henrick in eniger manieren een fellen moet dragen, dyen wi onlange hier te voren uut goeder gonsten ende tuwer supplicatien tot enen biscop begeert ende geeyscht hebben. Ende daerenboven namen wi dese stat in onser protectien ende bescermenisse, doen wi hem truwe ende hulde besworen, als wi medeburger van der stat worden. Ende opdattu bekennen mogeste, dat wi di in genen bedriechnissen ende loosheden dit en seggen, ende dat wi genen toern ofte viantscappe en hebben op die stat ende den burgeren, siet, so geven wi di weder die stat die wi onverhoets gecregen hebben ende die wel behouden ende besetten mochten, ende die burgers daerbuten sluten, ende wy gebieden ende willent ghekondicht hebben overal die stat, dat alle onse ridders ende zoudeniers in horen logijsen ende herbergen trecken, ende hoer wapenen uutdoen, ende brenghen desen dach over mit bliscappen ende vrolicheit.ՠEnde binnen desen tijt hadde die biscop enen harden wreden strijt tegen sine vianden, dien hi vele doot sloech ende verjaechde; ende ving den heren van Aemstel ende van Woerden, dien hi vast liet binden, ende deed se besijden sijnre peerde leiden. Ende quam omtrent die vespertijt mit groter victorie ende zege in die stat, ende worde van den coninc ende den aertsbiscop met groter blijscappen ende eren ontfangen. Ende doer des conincs ende biscops vriendelicken supplicatie heeft hi desen twee ridders uuten prijsoene ende vangenisse doen ontslaen, ende thoende hem sine edele gracie ende ghenade.

‘Mijn heer koning, uw mogendheid wil believen te horen mijn korte woorden. Het behoort uw Koninklijke Mogendheid toe uw onderdanig volk in vrede te houden, recht en justitie in het land te doen; maar nu her, os het geoorloofd te zegge en behouden uw vrede, zo denk ik hiertegen dat ge in de stad bent gekomen met gewapend volk en hebt geboden de sloten af te slaan en de poorten open te houden opdat ge de burgers buiten hun stad sluiten mag en die stad met nieuwe lieden, die ge daarin wil laten, met uw macht behouden. En is het dat ge dit doen wil boven recht, zoals ik hoop dat ge het niet zal, zo doet ge mij grote schande die uw kanselier ben; en ge vermindert de grootheid van uw eer zeer. Waarom ik uw goedertierenheid ootmoedig bid en vermaan dat ge me deze stad teruggeeft en de burgers geen kracht noch vermoeienis doet. ‘Toen de bisschop deze woorden gesproken had antwoordde hem de koning waar al het omstaande volk het hoorde en sprak aldus: ԅerzame vader en bisschop; zoals uw wijsheid wel bekend is zo behoort een koning toe dat hij overal de strijd en oorlogen belet en dat hij de overdadige wreed en scherp corrigeert. En beken daarom dat het onze een grote schande en lachen was dat men een strijd vechten zou omtrent de palen van ons land en onzer dominantie. En hierom hebben we bij ons verzameld veel wapenvolk en zijn met macht in deze stad gekomen om de bisschop te verzoenen met zijn dienstmannen en onderzaten. En toen we vernamen dat de bisschop met zijn burgers uit de stad op het veld getrokken was om te strijden, toen meenden we hem end zijn volk snel na te volgen. En alzo we opgehouden werden en er niemand kwam die voor ons de poorten opendeed en dat mitsdien onze goede wil belet werd, [170r] waarom wij geboden met bijlen en hamers de poorten en kettingen open te slaan om snel het leger van de bisschop na te volgen opdat we door onze koninklijke autoriteit en macht de opgenomen strijd beletten zouden en dat di partijen met vrede verengd worden en elk weer in de zijne trekken zou. En u zal ook niet wanen dat de tegen bisschop Hendrik in enige manier een fel gemoed dragen die we net geleden uit goede gunst en tot uw smeekbede tot de bisschop begeerd en geist hebben. En daarboven namen we deze stad in onze protectie en bescherming toen we hem trouw en hulde zwoeren toen we medeburger van de stad werden. En opdat u bekennen mag dat we u in geen bedrog en loosheden dit zeggen en dat we geen toorn of vijandschap hebben op de stad en de burgeren, ziet, zo geven we u weer de stad die we onverhoeds gekregen hebben en die wel behouden en bezetten mochten en de burgers daarbuiten sluiten en we gebieden en willen het verkondigd hebben overal de stad dat al onze ridders en soldaten in hun logies en herbergen trekken en hun wapens uitdoen en deze dag doorbrengen met blijdschap en vrolijkheid.ՠEn ondertussen had de bisschop en harde wrede strijd tegen zijn vijanden waarvan hij er velen doodsloeg en verjoeg; en ving de heren van Amstel en van Woerden die hij vast liet binden en liet ze bezijden zijn paarde leiden. En kwam omtrent vespertijd met grote victorie en zege in de stad en werd van de koning en de aartsbisschop met grote blijdschap en eer ontvangen. En door de koning en bisschop vriendelijke smeekbede heeft hij deze twee ridders uit de gevangenis laten ontslaan en toonde hen zijn edele gratie en genade.

Van den grote victorie die die biscop hadde tegen die Gelresse.
Dat XIX capittel.

Des anderen dages, als die zonne opgegaen was, nam dye coninc oerlof an den biscop ende die heren van der stat, ende is weder in Hollant gereyst, overmits enige saken te expedieren den Rijcke angaende. Ende want grave Otte van Gelre hyer voertijts met desen twe ridderen van Aemstel ende van Woerden een aliancie ende verbant te samen hadden gemaect teghen den biscop van Uutrecht, ende hadden dit bisdom mit roven ende branden sere verwoest ende infesteert, waerom de biscop mit groot volc van wapenen wederom toech in die Velue, ende verbrande vele dorpen, ende nam daeruut enen groten roef. Die ridderen ende gemeene luden van den steden ende dorpen des lants van Gelre versameden byeen ende quamen mit groter menichte om den biscop den roef te benemen ende enen strijt mit hem te vechten. Mer die biscop als een onversaecht vroem prince sette hem daertegen, ende ging hem stouteliken tegen mit ontwonden bannieren ende groten gecrij; ende heefter veel verslagen ende gevangen, ende is met al den rove ende gevangen mit groter eren ende zege weder in der stat gecomen. Ende van desen gevangen creech die biscop also groten scat van goet ende ghelt, dat hi daermede dede tijmmeren dat slot te Vredelant, daer hi den here van Aemstel mitten omgeseten buyren ende lantluden mede dwingen mochte van hoerre gewoenlicke rebellicheit ende anvechtinge. Nu willen wi weder keren op die gesten ende feyten van wapenen die coninc Willem voert binnen sinen tiden bedreven ghehat heeft.

Van de grote victorie die de bisschop had tegen die van Gelre.
Dat XIX kapittel.

De volgende dag toen de zon was opgegaan nam de koning verlof aan de bisschop en de heren van de stad en is weer naar Holland vertrokken om enige zaken uit te voeren betreffende het Rijk. En omdat graaf Otto van Gelre hier voortijds met deze twee ridders van Amstel en van Woerden een alliantie en verbond tezamen hadden gemaakt tegen de bisschop van Utrecht en had dit bisdom met roven en branden zeer verwoest en vernield, waarom de bisschop met groot wapenenvolk wederom trok in de Veluwe en verbrandde vele dorpen en nam daaruit een grote roof. De ridders en gewone lieden van de steden en dorpen van het land Gelre verzamelden bijeen en kwamen met grote menigte om de bisschop de roof te benemen en een strijd met hem te vechten. Maar de bisschop als een onversaagde dappere prins zette zich daartegen en ging hen dapper aan met ontwonden banieren en groot gekrijs en heeft er velen verslagen en gevangen en is met al de roof en gevangenen met grot eer en zege weer in de stad gekomen. En van deze gevangenen kreeg de bisschop alzo grote schat van goed en geld dat hij daarmee liet timmeren dat slot te Vredeland waarmee hij de heer van Amstel met de omgezeten buren en landlieden mee dwingen mocht van hun gewoonlijke rebellie en aanvechten. Nu willen we weer keren op de verhalen en wapenfeiten die koning Willem voort binnen zijn tijd bedreven heeft gehad.

Van die grote victorie die coninc Willem hadde teghen Swarte Griete, graefinne van Vlanderen, int lant van Walcheren.
Dat XX capitel.

Hierna, in den jaer Ons Heren M II C ende LIII, is die graefinne van Vlaenderen, ghenoemt Swarte Magriete, te rade gheworden dat si tlant van Walcheren hebben woude, want si meende dattet an dye graefscap van Vlaenderen behoorde. Ende daerom heeft Margriete dye graefinne voirgenoemt den grave van Ghijzen, den grave van Bromo, met Gwien ende met Johan van Dampier, hoer zonen, ghesent in Vrancrijck, in Bourgongen, in Piccardien, in Henegouwen ende in Brabant, om volck aldaer te verzouten, dye in der graefinne hulpe comen souden om Walcheren te winnen; ende hierenbinnen ging si mit horen heren te rade hoe dat si hoer oerloge best anlegghen soude. [170v]

Van de grote victorie die koning Willem had tegen Zwarte Griet, gravin van Vlaanderen, in het land van Walcheren.
Dat XX kapittel.

Hierna in het jaar Ons Heren1253 is de gravin van Vlaanderen, genoemd Zwarte Margriet, te rade geworden dat ze het land van Walcheren hebben wilde, want ze meende dat het aan het graafschap van Vlaanderen behoorde. En daarom heeft gravin Margriet de graaf van Ghijzen, de graaf van Bromo, met Gewijde en met Johan van Dampier, haar zonen, gezonden in Frankrijk, in Bourgogne, in Picardi, in Henegouwen en in Brabant om volk aldaar te betalen die in de hulp van de gravin zouden komen om Walcheren te winnen; en Ondertussen ging ze met haar heren te rade hoe dat ze haar oorlog het beste aanleggen zou. [170v]

Die heren rieden hoer, dat si scriven soude an coninc Willem, dat hi hoer dade dat hy van rechtswegen sculdich waer te doen, ende ontfinge Zeelant van hoer te leen. Als dye coninc desen brief gelesen hadde, sprack hi ende seyde: Ԕen waer gheen recht dat ic soude worden knecht mijn knechts. Want sij hoer lant van ons houden soude, als van des rijcs wegenջ ende screef der graefinne dit weder over. Ende als si dese antwoerde hoerde, wert si toernich, ende dede rechtevoert overal an horen volke scriven, dat si sonder merren bi haer quamen. Daer vergaerde si vele volcx, ende quam daermede tot Waterdunen op die zeecant. Coninc Willem, die van desen insette niet en wiste, want hy lach tot Antwerpen te dachvaerde tegens horen rade; nochtans vernam hi heimelic al haer opset, sodat hi des dachvaerts wel ontslaghen hadde geweest; mer ten konde so haestelic niet bi comen. Ende omdat hi hoer felheyt wel kende, so screef hi Floris, sinen broeder, dat hi voerwaer wel wiste dat die gravinne van Vlaenderen Walcheren anstoten woude, ende dat hi dat daerom haestelicken te samen brochte alle dat hy van volcx wegen tesamen werven mochte, ende toge daermede al heimeliken tot Westcappelle, opdat hi die gravinne wederstaen, ende hoer smadelike woorden ende hoemoet matigen mochte. Hertoge Henric van Brabant, die tot deser onvrede lede was, arbeide daer naerstelicken tusschen om eendrachticheyt te maken, sodat hi der gravinnen reyse verlangde III dagen. Der gravinnen rade, die tot Antwerpen tegen coninc Willem te dachvaert lagen, screven der gravinnen over, dat si hoer saken vorderde, daer si om uut waer: si meenden den coninc aldaer mit dadinge so lange te houden; want si wisten wel: bleve dye coninc tAntwerpen, si soude alle horen wille in Zeelant werven. Die graefinne beval Gwien, horen zoen, over te varen in Walcheren, ende dede hem hondert ende vijfichdusent gewapende mannen, ende sprac hen toe naerstelik, dat hi niet weder in Vlaenderen en keerde, hy en hadde Walcheren tot horen subjectie ghebrocht. Ende hi belovede zijnre moeder dat hijt wynnen soude ofte aldaer doot bliven. Ende aldus sceide hy van daer, ende ghing te scepe, ende lande mit sinen volke te Westcappel, ende traden daer op, ende meenden aldaer tlant sonder volc gevonden te hebben ende tlant gewonnen sonder weer. Mer Floris, des conincs broeder, die daerop wachte mit sinen volke, dat hi bi hem hadde uut Hollant ende uut Zeelant, ende oec truwelic bi hem bleef, sceijde hem mit goeder ordinanci, ende verbeide, totdat grave Gwie mit sinen volke op ghetreden waren. Ende doet hem tijt dochte te wesen, openbaerde hi hem, ende quam grave Gwije teghen mit enen stouten moede. Daer wert sere gevochten, ende in desen stride wert dese selve Floris ridder [171r] geslagen. In desen stride gesciede so groten bloetstortinge van den Vlamingen die van den Hollanderen daer verslagen worden, dat si ten enckel toe ghingen in den bloede; ende dat was op Sinte Martijns dach in den somer. Als die coninc aldus binnen Antwerpen lach, wert hem verboetscapt bi enen snellen bode dat des gravinnen volc opt water lach om over in Zeelant te varen mit heercracht, ende dat eerst dat hem die tidinge quam, bedacht hij der gravinnen grote cloecheit, begaf terstont Antwerpen, ende is mit snelre vaert gecomen in Walcheren. Ende daer dede hi sijn paerden opscepen, ende is daer also tijdelic gheweest, dat hi die Vlamingen vant lopen over tvelt, diesulke waren onsinlic te scepe gelopen, uutgenomen grave Gwie ende anders die graven ende die heren bleven staende. Dese worden geslagen ende gevangen. Ende grave Gwie wert daer gewont in sinen voet, daer hi nye an en genas. Daer worden geslagen wel L M man; daer verdrancker vijftich M; ende daer werter wel vijftich M gevangen, die men dreef mit coppelen, als scapen. Ende als dese gevangen luyden den coninc vernamen, ghingen si hem tegen ende begeerden grote genade. Als die coninc sach, dat hem dit gheluc gheschiet was, dancte hi Gode des hoochlijken, ende nam se uut sijnre ingheboren edelheit alle in genaden; ende hi sant grave Gwie mit Jan sinen broeder mitten grave van Ghijsen ende den grave van Bromo, mit veel meer heren ridderen ende knechten in Hollant gevangen, ende dede se vast leggen op dat huys te Wateringe. Ende dat ghemeen volc dede hi ontcleden, en sende se al naect over in Vlaenderen. Daer pluckten si groen erweten ende andere groene cruden, ende vluchten die te samen, ende bonden die om haer lenden, ende bedecten also haer scamelheden, ende sijn also over in Vlaenderen ghecomen.

De heren raden haar aan dat ze schrijven zou aan koning Willem dat hij haar deed dat hij van rechtswegen schuldig was te doen en ontving Zeeland van haar te leen. Toen de koning deze brief gelezen had sprak hij en ei: Het was geen recht dat ik zou worden knecht van mijn knecht. Want zij houdt haar land van ons als van rijks wegenջ en schreef de gravin dit weer over. En toen ze dit antwoord hoorde werd ze vertoornd en liet recht voort overal aan haar volk schrijven dat ze zonder dralen bij haar kwamen. Daar verzamelde ze veel volk en kwam daarmee tot Waterdunen (verdronken) op de zeekant. Koning Willem, die van dit inzetten niets wist want hij lag te Antwerpen te rechtszitting tegen haar raad; nochtans vernam hij heimelijk al haar opzet zodat hij de van de rechtszitting wel ontslagen was geweest; maar toen kon hij er niet zo haastig komen. En omdat hij haar felheid wel kende zo schrijf hij naar zijn broeder Floris dat hij voorwaar wel wist dat de gravin van Vlaanderen Walcheren aanstoten wilde en dat hij dat daarom haastig tezamen bracht alles dat hij van volk tezamen verwerven mocht en trok daarmee al heimelijk naar Westkapelle opdat hij de gravin weerstaan en haar smadelijke woorden en hoogmoed matigen mocht. Hertog Hendrik van Brabant die deze onvrede leed was, werkte daar vlijtig tussen om eendracht te maken zodat hij de reis van de gravin verlengde 3 dagen. De raad van de gravin die te Antwerpen tegen koning Willem te rechtszitting lagen, schreven de gravin over dat ze haar zaken bevorderde waar ze om uit was: ze meenden de koning aldaar met dading zo lang op te houden; want ze wisten wel: bleef de koning te Antwerpen ze zouden al hun wil in Zeeland verwerven. Die gravin beval haar zoon Gewijde over te varen in Walcheren en deed hem 150 000 gewapende mannen en sprak hem vlijtig toe dat hij niet weer in Vlaanderen keerde, hij had Walcheren tot haar onderwerping gebracht. En hij beloofde zijn moeder dat hij het winnen zou of aldaar doodblijven. En aldus scheidde hij van daar en ging te scheep en landde met zijn volk te Westkapelle en traden daarop en meenden aldaar het land zonder volk gevonden te hebben en het land gewonnen zonder verweer. Maar Floris, de broeder van de koning, die daarop wachtte met zijn volk, dat hij bij hem had uit Holland en uit Zeeland en ook getrouw bij hem bleef scheidde zich met goede ordinantie en wachtte totdat graaf Gewijde met zijn volk opgetreden waren. En toen het hem tijd dacht te wezen openbaarde hij hem en kwam graaf Gewijde tegen met een dapper gemoed. Daar werd zeer gevochten en in deze strijd werd deze Floris [171r] ridder geslagen. In deze strijd geschiedde zoՠn grote bloedstorting van de Vlamingen die van de Hollanders daar verslagen werden dat ze tot de enkels toe gingen in het bloed; en dat was op Sint Martinus dag in de zomer. Toen de koning aldus binnen Antwerpen lag werd hen geboodschapt door een snelle bode dat het vol van de gravin op het water lag om over in Zeeland te varen met legerkracht en dat eerst dat hem die tijding kwam bedacht hij de grote kloekheid van de gravin en begaf terstond Antwerpen en is met snelle vaart gekomen in Walcheren. En daar liet hij zijn paarden opschepen en is daar alzo tijdig geweest dat hij de Vlamingen vond lopen over het veld, sommigen waren onvoorziens te scheep gelopen, uitgezonderd graaf Gewijde en andere graven en de heren bleven staan. Die werden geslagen en gevangen. En graaf Gewijde werd daar gewond in zijn voet waar hij niet van genas. Daar werden geslagen wel 50 000 man; daar verdronken er 50 000; en daar werden er we 50 000 gevangen die men dreef met koppels als schapen. En toen deze gevangen lieden de koning vernamen gingen ze hem tegen en begeerden grote genade. Toen de koning zag dat hem dit geluk geschied was dankte hij God dus zeer en nam ze uit zijn ingeboren edelheid allen in genade; en hij zond graaf Gewijde met zijn broeder Jan met de graaf van Ghijsen en de graaf van Bromo met veel meer heren, ridders en knechten in Holland gevangen en liet ze vastleggen op dat huis te Wateringen. En dat gewone volk liet hij ontkleden en zond ze al naakt over in Vlaanderen. Daar plukten ze groene erwten en andere groene kruiden en plukten die tezamen en bonden die om hun lenden en bedekten alzo hun schamelheid en zijn alzo over in Vlaanderen gekomen.

Van een visioen dat enen biscop geschiede voer desen strijt, ende van een groot mirakel dat na den strijt gheschiede.
Dat XXI capitel.

Eer dat dese strijt gheschiede ende die Vlamingen verslagen worden, badt die heilige biscop Bonifacius van Lusanen voer den Vlamingen, ende hoerde in sijn ghebet een stemme van den hemel, segghende aldus: Ԗerhenget doch, dat dye hoevaerdighe vernedert mogen worden. Ende weet sekerlic, dat die soen van Vlaenderen gevangen sal worden, ende een bloedige strijt sal daer geschien onder sijn volc.ՠDwelc also gevallen is. Nochtans sijnder veel gebleven dye alsulken doot niet verdient en hadden, want sommige dieghene die uut tghebot hoers prince te striden gaen, mit opset nyemant te bescadigen, is dien bitteren doot tot heyl ende salichheit, als men bewisen mach van enen man, daer mede verslagen, van denwelcken die heilige vrou Machtelt, gravinne van Hollant, des conincs Willems moeder, plach te vertellen dit navolgende mirakel. Doe dese slach geschiet was, quam des conincs Willems moeder voirnoemt in Walcheren bi hem, ende ghing uut met II broeders van der Preker Oerde ende mit haren gesinne, om te soecken ende te vergaderen die gequeste luden. Ende noch tot dit heylige werck een rijcke ende edele vrouwe, die mit screyenden ogen vertelde des conincs moeder, seggende aldus: ԇaende onder den doden riep mi tot hem een man mit wenender stemmen, begerende, dat ic bi hem comen wilde. Ic ghinc tot hem, ende leyde sijn hoeft in mijn schoot, vermanende hem dat hi sijn hert tot God stueren woude, want hi niet lange leven en mocht. Hi sloeg sijn ogen mitten handen op na den hemel, als hij best konde, ende seide:, ‘ic belide, dat ic niet bi minen wille, mer bedwanc mijns princen ter deser strijt gecomen bin, om nyemant te quetsen of te misdoen, noch in lijf, noch in goet; ende ic bin hier seer gewont, ende ic moet sterven. De mi geslagen heeft vergeve ict uter herten, biddende dat mi God diergelijc mijn sonden wil vergeven. Ic begheerde wel seer hertelicken dat Heilige waerde Sacrament, mer want icxs mitten monde niet ontfangen en mach, so hoep ic in der sielen van sine gracie ende cracht vervolt te werden.’Dit seggende sloech hi een cruys voir hem, ende gaf den gheest. Ic neme God ende mijn siele te tughe, dat hi zijn siele nauwe uutghegeest hadde, daer volchde uut sinen mont een vogelkijn, bovenmaten scoen; wes gelijc men onder alle [171v] die creaturen niet en vindet vliegende, mit soeten roke na den hemel toe.’Hierin mach men mercken dat Sinte Augustijns woirden waer zijn, die hi bescrijft op die psalm Credidi, etcetera, seggende aldus: Hy en mach niet qualic sterven, die altijt wel gheleeft heeft.

Van een visioen dat een bisschop geschiedde voor deze strijd en van een groot mirakel dat na de strijd geschiedde.
Dat XXI kapittel.

Eer dat deze strijd geschiedde en de Vlamingen verslagen werden bad de heilige bisschop Bonifatius van Lausanne voor de Vlamingen en hoorde in zijn gebed een stem van de hemel die aldus zei: Gedoog toch dat de hovaardige vernederd mogen worden. En weet zeker die de zoon van Vlaanderen gevangen zal worden en een bloedige strijd zal dar geschieden onder zijn volk.’ Wat alzo gebeurd is. Nochtans zijn er veel gebleven die al zulke dood niet verdiend hadden want sommige van diegene die door het gebod van hun prins te strijden gaan, met opzet niemand te beschadigen, is die bittere dood tot heil en zaligheid, zoals men bewijzen mag van een man die daarmede was verslagen waarvan de heilige vrouwe Machtelt, gravin van Holland en moeder van koning Willem, plag te vertellen dit navolgende mirakel. Toen deze slag geschied was kwam de moeder van koning Willem in Walcheren bij hem en ging uit met 2 broeders van de Preker Orde en met haar gezin om te zoeken en te verzamelen de gekwetste lieden. En noch tot dit heilige werk een rijke en edele vrouw die met schreiden ogen vertelde de konings moeder en zei aldus: ԇaande onder de doden riep me tot hem een man met wenende stem en begeerde dat ik bij hem komen wilde. Ik ging tot hem en legde zijn hoofd in mijn schoot, en vermande hem dat hij zijn hart tot God sturen wilde, want hij mocht niet lang leven. Hij sloeg zijn ogen met de handen op naar de hemel, zo goed hij kon en zei: ‘Ik belijd dat ik niet door mijn wil, maar door dwang van mijn prinsen ter deze strijd gekomen ben om niemand te kwetsen of te misdoen, noch in lijf, noch in goed; en ik ben hier zeer gewond en ik moet sterven. Die me geslagen heeft vergeef ik uit het hart en bid dat God me diergelijk mijn zonden wil vergeven. Ik begeerde wel zeer hartelijk dat Heilige waardige Sacrament, maar omdat ik het met de mond niet ontvangen mag zo hoop ik in de ziel van zijn gratie en kracht vervuld te worden.’Dit zei hij en sloeg een kruis voor hem en gaf de geest. Ik neem God en mijn ziel tot getuige dat hij zijn ziel nauwelijks uitgegeven had en daar volgde uit zijn mond een vogeltje, bovenmate mooi; wiens gelijke men onder alle [171v] creaturen niet vindt vliegen, met zoete rook naar de hemel toe.’Hierin mag men merken dat Sint Augustinus woorden waar zijn die hij beschrijft op de psalm Credidi, etc., en zei aldus: Hij mag niet kwalijk sterven die altijd goed geleefd heeft.

Hoe die gravinne solliciteerde an grave Kaerl van Angiers om coninc Willem te bevechten, ende van sine hoemoedige woerden ende opsetten, die al te niete ghingen.
Dat XXII capittel.

Margriete, die gravinne, die dit misval van horen kinderen, heren ende ondersaten sere bescreide ende beclaechde menichwerve, dochte allewege om verhael hierof te gecrigen; sodat si des te rade wert, ende toech tot grave Kaerl van Angiers, coninc Lodewijcs broeder van Vranckrijck, solliciteerde ende lach hem an mit vriendelicker bede ende mit groten gaven, of hi in Henegouwen comen woude mit machte van volcke, ende coninck Willem scriven dat hi wreken woude der gravinnen van Vlaenderen, ende sijns verbeiden tot Assche opter heiden. Si woude hem dairvoer geven alle tlant van Henegouwen. Ende dit dede si om heere Jan van Avennes, horen outsten soen, te onterven, ende oec dat bloet van Hollant, dat van hem quame, overmits dat hi coninc Willems suster te wive hadde. Om deser gheloften willen is grave Kaerl rechtevoert in Henegouwen gecomen, ende heeft daer ontfaen steden, sloten ende dorpen als een recht here ende grave van Henegouwen, ende vermat hem des hoemoedeliken, ende sprac smadelicken uut hoevaerdiger herten, daer hy cleine daden na dede: mocht hi den waterconinc opt velt belopen, hi soude so in den stride mit hem ommegaen, ende Vlaenderen so wreken, dat men eweliken daerof soude weten te seggen. Dese grave Kaerl reet tot coninc Lodewijc sinen broeder, ende gaf hem alle saken te kennen: hoe dat hi mitter gravinnen overdragen waer, ende dat hi Henegouwen daerop in hadde. Ende begeerde hulp ende troost daerom van hem te hebben. Die coninc Lodewijc antwoerde hem wiselic, ende seide: ‘ic en hebbe nye ghehoort, dat Willem, dye Roemsche coninc, ye saken dede die tegen ons gingen; ende en willen daerom geen saken doen, die hem scadelic sijn, also lange als hi blijft buten onse landen, ende den onsen niet en verdrive ende en wil; oec tegens hem niet vechten om eens wijfs overmoet willen.’ Doe grave Kaerl dese antwoerde van den coninc sinen broeder hadde, is hi totter gravinne gecomen, ende heeft hoer alle dese antwoerde vertogen. Die gravinne trooste grave Kaerl op die woerden uutermaten wel, ende sprac: ‘Heere grave, weest goetsmoets: ghi soudt tot Asch opter heiden leggen VII jaer, eer die coninck ymmermeer daer quame. Ende weest hierom wel te vreden want ic loeft God, dat Henegouwen nimmermeer comen noch erven en sal an Jan van Avennes, minen soen, of op sine kinderen die van den geslachte oft van den bloede van Hollant gecomen zijn, daer mi dat onverwinlicke verlies of gecomen is.ՠNu heeft die gravinne Jan van Avennes, horen outsten soen, Henegouwen wedergenomen van quaetheden, dat si hem gegeven hadde, opdat die van Hollant niet geerft en souden worden in den horen; ende heeftet uut nyde dairom an enen vreemden man, als an grave Kaerle gebracht. Alijt, coninc Willems suster, dye grave Jans wijf was van Avennes, behagede qualicken die mare die si van der gravinne van Vlaenderen vernam, toech haestelicken tot Aken, daer si coninc Willem, horen broeder, wiste te wesen, ende clagede hem, hoe dat die gravinne Jan horen man ende hoer cleinkinderkijns goedeloes maken ende tslants verdriven woude, bi enen vreemden man, grave Kaerle van Angiers, dien sijt gegeven hadde om hoers verlies mit hem te wreken over tgeslachte van Hollant.

Hoe de gravin verzocht aan graaf Karel van Angers om koning Willem te bevechten en van zijn hoogmoedige woorden en opzet die allen te niet gingen.
Dat XXII kapittel.

Margriet, de gravin, die dit misval van haar kinderen, heren en onderzaten zeer beschreide en beklaagde menigmaal dacht allerwege om verhaal hiervan te krijgen; zodat ze dus te raad werd en trok tot graaf Karel van Angers, broeder van koning Lodewijk van Frankrijk, verzocht en lag hem aan met vriendelijke bede en met grote gaven of hij in Henegouwen komen wilde met macht van volk en koning Willem schrijven dat hij wreken wilde de gravin van Vlaanderen en zijn wachten te Asch op de heide. Ze wilde hem daarvoor geven al het land van Henegouwen. En dit deed ze heer Jan van Avesnes, haar oudste zoon, te onterven, en ook dat bloed van Holland dat van hem kwam vanwege dat hij de zuster van koning Willems tot wijf had. Vanwege deze belofte is graaf Karel recht voort in Henegouwen gekomen en heeft daar ontvangen steden, burchten en dorpen als een rechte heer en graaf van Henegouwen en vermat hem dus hoogmoedig en sprak smadelijk uit hovaardig hart, waar hij weinig later naar deed: mocht hij de waterkoning op het veld belopen, hij zou zo in de strijd met hem omgaan en Vlaanderen zo wreken dat men eeuwig daarvan zou weten te spreken. Deze graaf Karel reed tot zijn broeder koning Lodewijk en gaf hem alle zaken te kennen: hoe dat hij met de gravin overeengekomen was en dat hij Henegouwen daarop had. En begeerde hulp en troost daarom van hem te hebben. De koning Lodewijk antwoordde hem wijs en zei: ‘Ik heb niet gehoord dat de Roomse koning Willem ooit zakendeed die tegen ons gingen; en wil daarom geen zakendoen die hem schadelijk zijn alzo lang als hij blijft buiten onze landen en de onzen niet verdrijven wil; ook tegen hem niet vechten vanwege de overmoed van een wijf.’ Toen graaf Karel dit antwoord van de zijn broeder de koning had is hij tot de gravin gekomen en heeft haar al dit antwoord getoond. Die gravin troostte graaf Karel op die woorden uitermate goed en sprak: ‘Heer graaf, weest goedsmoeds: gij zou te Asse 7 jaar op de heide liggen eer de koning immermeer daar kwam. En wees hierom goed tevreden want ik beloof het God dat Henegouwen nimmermeer komen noch erven zal aan Jan van Avesnes, mijn zoon, of op zijn kinderen die van het geslachte of van het bloed van Holland gekomen zijn waar me dat onoverwinnelijke verlies van gekomen is.’ Nu heeft de gravin Jan van Avesnes, haar oudste zoon, Henegouwen teruggenomen van kwaadheid dat ze hem gegeven had opdat die van Holland niet geërfd zouden worden in die van hen; en heeft het uit nijd daarom aan een vreemde man als aan graaf Karel gebracht. Adela, de zuster van koning Willem die het wijf was van graaf Jan Avesnes, behaagde kwalijk het bericht die ze van de gravin van Vlaanderen vernam en trok haastig tot Aken daar ze haar broeder koning Willem wist te wezen en klaagde hem hoe dat de gravin Jan haar man en haar kleinkinderen zonder goed maken en het land verdrijven wilde bij een vreemde man, graaf Karel van Angers, die zij het gegeven had om haar verlies met hem te wreken over het geslachte van Holland.

Als coninc Willem dese clage van sinen suster verstaen hadde, nam hi enen corten raet, ende screef aen grave Kaerle, dat hi ofliete ende hem nyet en onderwonne tslants van Henegouwen in te nemen, want hi daer recht noch reden toe en hadde, ende liet hijt, hi wouts hem dancken. Grave Kaerle screef den coninc weder seer hoevaerdelicken, dat hij in gheenre wijs doer hem doen noch laten en woude, mer leefde hi, dat hi hem bereiden mochte op dat harde velt, hi soude sinen toern ende der Vlamingen scade also an hem wreken, dat men ewelic daerof soude singen ende lesen. Na [172r] desen en heeft grave Karel niet ofgelaten, hi en creech alle dye steden in Henegouwen in handen, uutgenomen Adingen, daer ghing hi voer sitten, ende belach dat. Coninc Willem wert desen hoemoet laten weten, dair hi grave Kaerle rechtevoert enen brief wederop dede scriven, aldus: Ware hi een goet man ende koen, hi quame tot Assche opter heiden, ende verbeide sijnre daer. Grave Kaerl antwoerde weder, hi en ware so bloden katijf niet, men souden daer vinden; ende rechtevoert dede hi der gravinne dit te weten. Dye gravinne troeste den grave wel, ende sprac: ‘Here, weest goetsmoets: hi en compt uuten water niet opt lant te striden; ende daerom, trect opt velt, ende slaet u daer neder, ende legt daer II of III dagen; hi en wert nimmermeer so koen, dat hy daer compt. Ende ghi sulter bi bliven grave van Henegouwen.’Grave Kaerle die loech op haer, ende seide, hi soude so doen; ende ontboet coninc Willem, dat hi tot Assche toge, ende sijnre daer III dagen verbeide: hi souden daer vinden. Als coninc Willem desen brief quam, verbeide hi hem, dat hi aldus van grave Kaerle gedreycht was, ende dede rechtevoert mit sinen conincliken brieven vermanen alle sine luyden, dat si hem bistonden; den armen woude hi gelt gheven, ende opten rijken woude hijts gedencken. Ende bi desen sijn in sijn hulpe gecomen een groot swaer heer van volc, daer hi mede toech doer Brabant; ende ruste nyet, hij en was tAssche opter heiden, opten benoemden dach, dair hi hem nedersloech mit sinen ridderen ende knechten ende anders sine goede luden, ende verbeide den grave Kaerle III dagen langer dan den termijn geset was. Tot noch toe heeft grave Kaerle voir Adingen gelegen, ende als hi vernam dat dye coninc tot Assche lach, ende wachte sijnre, doe brac hi zijn besit op, ende is binnen der stede van Valencijn getogen, ende besloot hem daerbinnen tegens die Hollantsse gasten, die hi te voren scandelicken versproken hadde. Als coninck Willem vernam dat grave Kaerle gevloden was binnen Valencijn, brac hi op, ende volchde hem na, ende toech voer Adingen, daer hi blidelic ontfaen wert, ende quam voer Valencijn, ende sloech hem daer neder. Grave Kaerl, als hi sach dat hem coninc Willem ghevolcht was, ende heeft Valencijn belegen, ontsach hy sine grote mogentheit, ende is after uutgetogen, over die Scelt, na Vrancrijc toe, ende was seer blide dat hi also uut des conincs handen was gecomen. Doe die van Valencijn grave Kaerle quijt waren, en wisten si niet beters, dan si den coninc hoer poerten openden, ende lieten hem mit al zijn volc incomen, ende baden hem dat hij se tot zijnre genaden nemen woude; dwelc hi goedertierlic dede, ende nam se in sijnre genaden ende gracien.

Toen koning Willem deze klacht van zijn zuster verstaan had nam hij een korte rad en schreef aan graaf Karel dat hij het liet en zich niet onderwond het land van Henegouwen in te nemen want hij had daar recht noch reden toe en liet hij het, hij wilde hem bedanken. Graaf Karel schreef de koning weer zeer hovaardig dat hij het op geen wijze door hem doen noch laten wilde, maar leefde hij dat hij hem bereiden mocht op dat harde veld, hij zou zijn toorn en de schade der Vlamingen alzo aan hem wreken dat men eeuwig daarvan zou zingen en lezen. Hierna [172r] heeft graaf Karel niet afgelaten, hij kreeg alle steden in Henegouwen in handen, uitgezonderd Adingen, daar ging hij voor zitten en belegerde dat. Koning Willem werd dezen hoogmoed laten weten daar hij graaf Karel recht voort een brief wederom liet schrijven, aldus: Was hij een goede man en koen, hij kwam tot Asse op de heiden en wachtte op hem daar. Graaf Karel antwoordde weer, hij wat niet zon bange ellendige, men zou hem daar vinden; en recht voort liet hij het de gravin weten. De gravin troostte de graaf wel en sprak: ‘Heer wees goed gemoed: hij komt niet uit het water op het land te strijden; en daarom, trek op het veld en sla u daar neer en lig daar 2 of 3 dagen; hij wordt nimmermeer zo koen dat hij daar komt. En gij zal erbij blijven graaf van Henegouwen.’ Graaf Karel de lachte op haar en zei hij zou het zo doen; en ontbood koning Willem dat hij te Asse trok en hem daar 3 dagen opwachtte: hij zou hem daar vinden. Toen koning Willem deze brief vernam wachtte hij zich dat hij aldus van graaf Karel gedreigd was en liet recht voort met zijn koninklijke brieven vermanen al zijn lieden dat ze hem bijstonden; de armen wilde hij geld geven en op de rijken wilde hij het gedenken. En hierbij zijn in zijn hulp gekomen een groot zwaar leger van volk waar hij mee door Brabant trok en rustte niet, hij was te Asse op de heide op de benoemde dag waar hij zich neersloeg met zijn ridders en knechten en andere zijn goede lieden en wachtte op graaf Karel 3 dagen langer dan de termijn gezet was. Tot nog toe heeft graaf Karel voor Adingen gelegen en toen hij vernam dat de koning te Asseh lag en op hem wachtte toen brak hij zijn bezetting op en is binnen de stad van Valenciennes getrokken en besloot hem daarbinnen tegen de Hollandse gasten die hij tevoren schandelijke versproken had. Toen koning Willem vernam dat graaf Karel gevloden was binnen Valenciennes brak hij op en volgde hem na en trok voor Adingen waar hij blijde ontvangen werd en kwam voor Valenciennes en sloeg zich daar neer. Graaf Karel, toen hij zag dat koning Willem hem gevolgd was en Valenciennes belegerd ontzag hij zijn grote mogendheid en is achteruitgetrokken over de Schelde naar Frankrijk toe en was zeer blijde dat hij alzo uit de konings handen was gekomen. Toen die van Valenciennes graaf Karel kwijt waren wisten ze niets beter dan ze de koning hun poorten openden en lieten hem met al zijn volk inkomen en baden hem dat hij ze tot zijn genade nemen wilde; wat hij goedertieren deed en nam ze in zijn genaden en gratie.

Hoe dat dit oerloch tusschen den coninc ende die gravinne ghesoent wert.
Dat XXIII capitel.

Als Margriete, gravinne van Vlaenderen, dit vernam, dat coninc Willem grave Kaerlen aldus gevolcht is, ende voervluchtich geworden is, ende binnen Valencijn gecomen was, werdt si droevich, ende namt alte seer qualicken dat hoir die avontuer aldus starc tegenviel. Die seer beladen was, dat was si; doch si was weinich te beclagen, want sijt selve wel uut groter hoemoet gebrouwen hadde. Nu en weet si wat beghinnen, want horen raet was nu ten eynde gecomen; si beclaechdet verlies van horen volcke, ende grave Kaerl, dair si hoir meende mede te [172v] wreken, was hoer ontvloden, ende bleef nochtans in groter viantscap mit coninc Willem. Sodat si ten lesten, omdat si niet bet en mochte, versoeken dede mit mogende heren ende princen an coninc Willem, of hij wel doen woude, ende sijn genade tot hoer keren, si woude doen so wes sy mit reden doen mochte. Die coninc bedacht hem, al wast dat si hem veel smaetheden ghedaen hadde, hi en woude om eens wijfs wille hemselven niet over geven ende nam se uut zijnre edelheit tot ghenade, mit goeden voirwaerden, dye si voer doen moste, ende waren dese: Si most eerst een ofstal ende vertichtinge doen van den lande van Henegouwen, van den lande van Aelst, ende van den lande van den IIII ambochten, ende die grave Jan van Avennes, horen outsten soen overgeven mit horen goeden bezegelden brieven. Ende als dit al vast ghemaect was na des conincs wille, toech hi weder in Hollant. Dat coninc Willem voer Valencijn lach, ende grave Jan van Avennes ende sijnre suster kinder weder opten horen brochte, die ewelicken van den lande van Henegouwen onterft gebleven souden hebben, dat gheschiede in den jare Ons Heren M CC ende LIIII. Onder desen, dat coninc Willem van Valencijn gescheyden was, quam hem die bootscap onderwegen ende een goede mare, dat hem een soen geboren waer, daer hi hem sere in verblide, ende dancte Gode hoechlicken van dien. Hi quam thuys, ende dede sinen soen dopen ende noemen bi name Florijs, na sinen vader.

Hoe dat de oorlog tussen de koning en de gravin verzoend werd.
Dat XXIII kapittel.

Toen Margriet, gravin van Vlaanderen, dit vernam dat koning Willem graaf Karel aldus gevolgd is en voortvluchtig is geworden en binnen Valenciennes gekomen was werd ze droevig en nam het al te zeer kwalijk dat haar het avontuur aldus sterk tegenviel. Die zeer beladen was dat was zij; doch ze was weinig te beklagen want ze het zelf uit grote hoogmoed gebrouwen had. Nu weet ze niet wat te beginnen want haar raad was nu ten einde gekomen; ze beklaagde het verlies van haar volk en graaf Karel waar ze zich meende mede te [172v] wreken was haar ontkomen en bleef nochtans in grote vijandschap met koning Willem. Zodat ze tenslotte, omdat ze niet beter mocht, verzoeken liet met mogende heren en prinsen aan koning Willem of hij goed doen wilde en zijn genade tot haar keren, ze wilde doen zowat ze met reden doen mocht. De koning bedacht hem, al was het dat ze hem veel smaad gedaan had, hij wilde vanwege de wil van een wijf zich niet over geven en nam haar vanwege zijn edelheid tot genade met goede voorwaarden die ze ervoor doen moest en dat waren deze: Ze moest eerst een afstel en overdracht doen van het land van Henegouwen, van het land van Aalst en van het land van de 4 ambachten en de graaf Jan van Avesnes, haar oudste zoon, overgeven met haar goed bezegelde brieven. En toen dit alles vastgemaakt was naar de wil van de koning trok hij weer in Holland. Dat koning Willem voor Valenciennes lag en graaf Jan van Avesnes en het kind van zijn zuster weer op de zijne bracht die eeuwig van het land van Henegouwen onterfd gebleven zouden zijn dat geschiedde in het jaar Ons Heren 1254. Ondertussen dat koning Willem van Valenciennes gescheiden was kwam hem de boodschap onderweg en een goed bericht dat hem een zoon geboren was waar hij zich zeer in verblijdde en dankte God zeer van dien. Hij kwam thuis en liet zijn zoon dopen en noemde het Floris naar zijn vader.

Hoe die coninc overberch reet bi den paeus tot Genuen.
Dat XXIIII capittel.

Die paeus Innocencius de IIII vernam dese ende andere goede maren van den coninc, daer hi hem sere in verblide, ende sende een cardinael in Hollandt an hem mit sinen brieven, sprekende aldus:Innocencius, bisscop, knecht der knechten Goeds, onsen eersamen zoen Willem den Roemschen coninc, salicheit ende der apostelen benedictie. Nadat die Godlike cracht zijn kercke woude in vreden setten, so heeft hi zijn grootheit getoent een openbaer teyken der doecht, in den wege daer du mit gelucke in gaeste ende regneerste. Want nae Coenraet, die wileneer keyser Frederijcs soen was, van deser werlt gevaren is, ende nu nyemant gebleven en is, die dijn voertganc wederstaen mach, des di God genadich si; so zijn wij dijnre grootheit vermanende mit vaderlicke vermaninghe, ende raden di, dattu alle sware onlede afterlates, ende bi rade ons liefs zoens Pieters totten Gulden Zeyl, diaken cardinael ende legaet des Stoels van Romen, bereide di te comen in Ytalien in coninclicker manieren; ende haest di te versoeken die kercken der apostelen in Goeds geleide, op dattu hoechlicken mogeste ontfaen die keiserlicke crone des Heiligen Rijcks minen handen, opten dach dat ons Heren gheboerte was naestcomende. Ghegheven tot Rome, etcetera.

Om deser vermaningen wille besaten ende bereide hem coninc Willem over berch te riden als pelgrom, ende nam mit hem XII goede edele mannen, ende dede voersorgen overal opten wege in Ytalien ende anderswaer dat hi mit gemake ende sonder scoffiericheit tot Genuen quam bi den paeus, daer hi mit groter waerdicheit ende eren van den paeus ontfangen wert, ende hilt hem een stucke tijts bi hem mit feestelicken gheselscappe. Daer wesende vercreech hi voerden abt van Egmondt dat hij ornamenten dragen mochte als mijtre, staf ende vingerlinc, gelijc enen biscop, mit meer andere privilegien, gevende daerof enen bulle.

Hoe de koning over de Alpen reed bij de paus te Genua.
Dat XXIIII kapittel.

De paus Innocentius de 4^de vernam deze en andere goede berichten van de koning waar hij zich zeer in verblijdde en zond een kardinaal in Holland naar hem met zijn brieven die spraken aldus: Innocentius, bisschop, knecht der knechten Gods, onze eerzame zoon Willem de Roomse koning, zaligheid en de zegening der apostelen. Nadat de Goddelijke kracht zijn kerk in vrede wilde zetten zo heeft hij zijn grootheid getoond in een openbaar teken der deugd, in de weg daar u met geluk in gaat en regeert. Want na Koenraad, die wijlen eerder keizer Frederiks zoon was, van deze wereld gevaren is en er nu niemand gebleven is die uw voortgang weerstaan mag, dus is God u genadig; zo zijn wij uw grootheid vermanend met vaderlijke vermaning en raden u dat u alle zware leed achter laat en bij raad van onze lieve zoon Pieters tot het Gulden Vlies, diaken kardinaal en legaat der Stoel van Rome, bereid u te komen in Italië in koninklijke manieren; en haast u te bezoeken de kerk der apostelen in Gods geleide op dat hoog mag ontvangen de keizerlijke kroon van het Heilige Rijk uit mijn handen op de dag van onze Heer geboorte aankomend. Gegeven te Rome, etc.

Vanwege deze vermaning bezette en bereidde zich koning Willem over berg te rijden als pelgrim en nam met hem 12 goede edele mannen en liet bezorgen overal op de weg in Italië en anders waar dat hij met gemak en zonder schoffering naar Genua kwam bij de paus waar hij met grote waardigheid en eer van de paus ontvangen werd hield hem een tijd bij hem met feestelijk gezelschap. Toen hij daar was verkreeg hij voor de abt van Egmond dat hij ornamenten dragen mocht als mijter, staf en ring, gelijk een bisschop, met meer andere privilegies en gaf daarvan een bul.

Hoe die coninc in Hoech-Duytslant gheeert ende ontfaen wert.
Dat XXV capitel.

Als die coninc alle sine saken mitten paeus voleynt hadde ende versproken daer hi om gecomen was, nam hi oerlof an den paeus, ende reet al heimelicken uut Ytalien, dats dye Lomberden niet en wisten, ende quam in Hoge Duytslant, dair hi hem openbaerde, ende lyet hem kennen; ende wert mit groter eren overal ontfanghen. Ende wat ere dat hem ghedaen werdt, dat betuget desen brief hiernae bescreven.

Willem, by der genaden Goeds Roemsche coninc, ende altijt vermeerder trijcs; den abt van Egmonde, onsen vicecancellier: onse gracie ende alle goet! Opdat ghi verstaen moecht den [173r] staet van onser manieren, daer dijn sin blide om si, ende ontfanct een materie van vele vroechden: so weet, doe wi nalinxs quamen in Hoech Almangen, doe vonden wi daer al der luyden begeerte also ombevangen in onser heerlicheit, dat si alle also blide waren onser tegenwoerdicheit, als een moeder die horen enigen soen gestorven is ende weder levende gheworden waer, ende sonderlinge onderdanich wesen onsen gebode. Ende voert, opdat dijn bliscap te meerre si, so weet dat wi hebben in onser machte dat casteel van Driesvelt ende dat keyserlicke uutteyken ende juweel, als die crone ende spere ons Heren, mit veel meer heilichdoms ende chierheyt. Gescreven tot Spiers, etcetera.

Hoe de koning in Hoog-Duitsland geerd en ontvangen werd.
Dat XXV kapittel.

Toen de koning al zijn zaken met de paus voldaan had en besproken waar hij om gekomen was nam hij verlof aan de paus en reed al heimelijk uit Italië zodat die van Lombardije het niet wisten en kwam in Hoog Duitsland waar hij hem openbaarde en liet hem kennen; en werd met grote eer overal ontvangen. En wat eer dat hem gedaan werd dat betuigt deze brief hierna beschreven.

Willem, bij de genade Gods Roomse koning en altijd vermeerder van het rijk; de abt van Egmond, onze vicekanselier: onze gratie en alle goeds! Opdat gij verstaan mag de [173r] staat van onze manieren, daar zijn we blijde om en ontvang een materie van veel vreugde: zo weet toen we net kwamen in Hoog Allemagne toen vonden we daar alle lieden begeerte alzo onbevangen in onze heerlijkheid dat ze allen alzo blijde waren van onze tegenwoordigheid als een moeder die haar enige zoon gestorven is en weer levend geworden was en vooral onderdanig zijn onze geboden. En voort, opdat uw blijdschap te groter is zo weet dat we hebben in onze macht dat kasteel van Driesvelt en dat keizerlijke uitteken en juweel als de kroon en speer van onze Heer met veel meer heiligdom sierlijkheid. Geschreven te Spiers, etc.

Van die rebelheit der Vriesen, ende van den twedracht tusschen coninc Willem ende dye stadt van Uutrecht.
Dat XXVI capitel.

Nu heeft coninc Willem alle saken den rijke angaende wijslic ende wel beset, ende meent weder in Ytalien te riden om die keyserlicke benedictie te ontfangen, gelijken die paeus an hem gescreven ende begeert hadde, vernam hij tidinge dat die West-Vriesen begonnen te rebelleren ende na hoere oude gewoenten ongehoersaem te worden, ende togen in Hollant, ende haelden aldaer enen groten roef; want si geen wederstoet en meenden te vinden, omdat die coninc verde uuten lande was. Doe dochte die edel coninc in sijns selfs sin: wat soude dat dienen, dat ic soude trecken te Romen of in vreemden landen, ende die dwingen, ende mijns selfs lant onbedwongen ende ongevreet laten bliven; ende hierom heeft hi Ytalien laten staen, ende is weder nedergecomen, om dye Vriesen te bedwingen, menende dairna in Ytalien te riden om die keiserlicke crone; ende is haestelic mit starcker macht tot Uutrecht gecomen, ende dede vergaderen alle die prelaten van der kercken in Sinte Marien hof, om hem te helpen raden ende te wisen een bequame stede, dair hi een capelle in die ere van Sinte Jorijs op mochte doen maken. Ende als die coninc dus sat mitten prelaten in bliden geselscappe, quam daer een bedroever des vreden, ende warp al verde int heimelic mit enen kezelsteen an des conincs hoft een grote wonde, dat den prelaten een grote scande was, want si hem dair ten eten hadden. Die coninc nam den steen in zijn hant ende sprac tot hen allen aldus: ԅersame vaderen, nu merckt wat smadenis ons dese van Uutrecht doen, die ons begeren doot te werpen mit stenen, sonder enige verdient, dien wi tot nu toe in hoir hulpe hebben geweest ende hebben hoir vianden op ons selfs cost mit arbeyde hem onderdaen gemaect. Mer leeft God ende sine martelaer Sinte Jorijs: so en sal dese smadenisse niet ongewroken bliven des wi een jaer gesonts lijfs mogen leven!ՠEnde mit desen woirden sceyde hi van hen luyden, ende sat sonder merren op zijn paert, ende ontseide rechtevoert die stat, ende bereide al dat hi mochte om die stat te verderven. Die burgeren van Uutrecht, die om dit ongheval al te seer bedroeft waren, verworven geleide an den coninc, ende senden hoer burgermeesteren in Hollant in Den Hage, of si enighe vrienscap mochten vercrigen an den tornigen coninc. Mit corten woerden: dye coninc gaf hem een corte sentencie, die hi niet veranderen en woude, ende sprac, hi woude die stat slechten neffens der aerden, of si souden hem leveren den man diet gedaen hadde. Hiermede keerden dye van Uutrecht in der stat, ende versameden horen raet, ende ondersochten als si heimelicste mochten so desen quadader te vinden, opdat si des conincs toern in eniger manieren besaten mochten. Dit bleef aldus staende, omdattet den coninc ernste was op die Vriesen te trecken, dair die stat Gode wel of dancken mochte; want waer hi te live gebleven, twaer gevreest geweest soude die een steen opten anderen gebleven hebben.

Van de rebellie der Friezen en van de tweedracht tussen koning Willem en de stad Utrecht.
Dat XXVI kapittel.

Nu heeft koning Willem alle zaken die het rijk aangaan wijs en goed bezet en meent weer in Itali te rijden om de keizerlijke zegening te ontvangen, gelijk de paus aan hem geschreven en begeerd had en vernam tijding dat de West-Friezen begonnen te rebelleren en naar hun oude gewoonte ongehoorzaam te worden en in Holland trokken en haalden aldaar een grote roof; want ze meende geen weerstand te vinden omdat de koning ver uit het land was. Toen dacht de edele koning in zijn zin: wat zou dat dienen dat ik zou trekken te Rome of in vreemde landen en die dwingen en mijns eigen land onbedwongen en zonder vrede laten blijven; en hierom heeft hij Itali laten staan en is weder neergekomen om de Friezen te bedwingen en meende daarna in Itali te rijden om de keizerlijke kroon en is haastig met sterke macht te Utrecht gekomen en liet daar verzamelen alle prelaten van de kerk in Sint Maria hof om hem te helpen aanraden en te wijzen een bekwame plaats waar hij een kapel in de eer van Sint Joris macht laten maken. En toen de koning dus zat met de prelaten in blijde gezelschap kwam daar een verstoorder der vrede en wierp al in het geheim een kiezelsteen een grote wonde aan het hoofd van de koning, dat de prelaten een grote schande was want ze hadden hem daar te eten. De koning nam de steen in zijn hand en sprak tot hen allen aldus: ‘Eerzame vaderen, nu merk welke smaad ons deze van Utrecht doen die ons dood begeren te werpen met stenen, zonder enige verdienste, die wij tot nu toe in hun hulp ben geweest en hebben hun vijanden op onze eigen kosten met arbeid hen onderdanig gemaakt. Maar leeft God en zijne martelaar Sint-Joris: zo zal deze smaad niet ongewroken blijven we een jaar gezond en mogen leven!’ En met deze woorden scheidde hij van hen en zat zonder dralen op zijn paard en ontzei recht voort de stad en bereidde alles wat hij mocht om de stad te verderven. De burgers van Utrecht, die om dit ongeval al te zeer bedroefd waren, verwierven geleide aan de koning en zonden hun burgermeesters in Holland in Den-Haag of ze enige vriendschap mochten verkrijgen van de toornige koning. Met korte woorden: de koning gaf hun een korte zinspreuk die hij niet veranderen wilde en sprak, hij wilde de stad slechten neffens de aarde of ze zouden hem leveren de man die het gedaan had. Hiermee keerden die van Utrecht in de stad en verzamelden hun raad en onderzochten zo heimelijk ze konden om deze kwaaddoener te vinden opdat ze de toorn van de koning in enige manieren verzachten mochten. Dit bleef aldus staan omdat het de koning ernst was op de Friezen te trekken, waar de stad God wel van bedanken mocht; want waas hij levend gebleven, het was gevreesd dat de ene steen niet op de andere zou zijn gebleven.

Hoe coninc Willem op dye West-Vriesen toech, ende hoe hi daer jammerlic ombekent verslagen werdt.
Dat XXVII capitel.

Corts na desen, als in den jare Ons Heren M CC ende LV, toech coninc Willem mit groter heercracht in Vrieslant, ende verwan daer dye sommige die hem ongehoersaem geweest hadden. Ende hi dede maken een huys bi Alcmaer, dat Toernenburch hiet, tot horen ewigen toren. Daerna, opten VIII kalende van februario, dats op Sinte Pouwels dach, als die wateren bevroren waren, ende men over al dat ijs reisen [173v] mochte, toech die coninc mit veel goeder vromer mannen tot Alcmaer, ende voirt tot Vronen over dat ijs, ende haeste hem seer om den zege te vercrigen, ghelijken hi gehadt hadde; mer die leste sake en verghinc niet als deerste. Want here Willem van Bredenroede, die een hooftman was gemaect van der eender battaelge, vacht tegen die Drechters, die hi verwan. Die coninc sat op een snellen henxst, ende berechte selver dye ander battaelge, ende socht enen sekeren wech te Hoochtwoude, om dat dorp te barnen. Ende omdat hi den Vriesen seer ghierich was te bescadigen, so reet hi alle wege voren cloeckeliken opten yse, recht of hi opten lande gereden hadde, om hem scoffierichede te doen. Ende doen hi alre sekerste waende wesen, was hi alre onsekerste, gelijc dat dicwils valt: daer brac zijn paert in den yse, sodat hi bina verdrenct hadde, dat jammer te sien was. Hi was oec so veer van sinen volc gereden, dat hem haestelic gheen hulp en mochte comen. Die Vriesen die dair lagen in rietboschen quamen daertoe gelopen, ende slogen hem ellendeliken doot. Die Vriesce honden en wisten niet dattet coninc Willem, die edelman was, mer stonden ende besagen sijn torkeel ende zijn wapen, ende liepen over hoop daeromme staen als beesten. Die sulcke seiden: ‘eker, dit is een groot here geweest.’ Ende op die tijt woenden enige ballingen uut Hollant in Vrieslant, die om haer misdaet uuten landen gebannen waren. Dese quamen daer mede staen, ende bekenden des conincs wapen, die van gouden was, mitten roden leeuwe ende den swarten aernt, ende spraken al heimelic totten Vriesen: ‘Het is qualiken gemaect: ghi hebt den coninc, uwen rechten here, dootgeslagen.’ Als si verstonden dattet coninck Willem waer, dye daer doot gebleven was, bedroefden hem die oude ende die vroede, ende stakent hooft te samen, ende vonden enen raet, dat si des edelen conincs lichaem al heimelijcken begroeven in eens Vriesen huys tot Hoochtwoude, opdat in toecomenden tiden vergeten soude bliven beide wrake ende gedenckenisse van so edelen man ende vorst. Het was een alten wonderlike sake dat niemant desen edelen man en volchde te paerde noch te voet, van alle dat grote heer datter was. Men seit, hadden die Hollanders angegaen ende hantsgemeen geworden, si hadden op die tijt dat hele lant gewonnen gehat; mer waren alle gescoffeert, ende togen thuys. Dese Willem, grave van Hollant, coninc van Romen, wert geslagen nadat hi die graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant XXI jaer berecht hadde, ende dat Roemsche Rijc voir alle gewelt ridderlic bescermt VII jaer, wes gebeente noch boven der aerden staet in eenre tombe, suverlic geleyt tot Middelburch int cloester, in Zelant, daert grave Floris brochte uut Vrieslant. Dit geschiede op die V kalende van februario, dats op die octave van Sinte Agnieten dach, int jaer Ons Heren M CC ende LV, tot Hoochtwoude. Doe wert die prophecie vervolt die Sibilla lange tijt te voren hadde voersproken, dat een Willem, Roemsche coninc, verslagen soude worden van den Vriesen. In desen stride bleven alle die poerteren van Dordrecht mit horen bannier, uutgeseit III C, ende die van Delft bleven oec mede meest verslagen, nadat si veel van den Vriesen tevoren hadden gheslagen. In denselven jare nadat coninc Willem doot gebleven was, stichte ende fondeerde joncfrou Rychaert van Delft des voerseiden conincs moye een nonnencloester in oflaet hoers broeders siele in hoer vaders uuthof by Delft, an die zuytside van der Premonstreiten oerde, dat Conincxsvelt genoemt is, dat si eerlic volbrochte ende doteerde, ende begaefde dat mit scone goeden ende renten. Dese joncfrouwe Richaert starf dairna in den jare Ons Heren M CC ende LXIII, op die octave van Sinte Jan evangelist, ende wert mit groter eren in denselven cloester begraven. Ende in den jare Ons Heren M CC ende LVI starf die edele vorstinne Elizabet, gravinne [174r] van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, coninghinne van Romen, coninc Willems huysvrouwe, ende wert mit groter eren begraven tot Middelburch int cloester van der Premonstreyten oerde.

Hoe koning Willem op de West-Friezen trok en hoe hij daar droevig onbekend verslagen werd.
Dat XXVII kapittel.

Gauw hierna, in het jaar Ons Heren 1255, trok koning Willem met grote legerkracht in Friesland en overwon daar sommigen die hem ongehoorzaam geweest waren. En hij liet maken een huis bij Alkmaar dat Torenburcht heet tot hun eeuwige toren. Daarna op de 8^ste dag van februari, dat is op Sint Paulus dag, toen de wateren bevroren waren en men overal over het ijs reizen [173v] mocht trok de koning met veel goed dappere mannen naar Alkmaar en voort tot Vronen over dat ijs en haastte zich zeer om de zege te verkrijgen, gelijk hij gehad had; maar die laatste zaak verging niet als de eerste. Want heer Willem van Brederode die een hoofdman was gemaakt van het ene bataljon vocht tegen die van Drechterlands, die hij overwon. De koning zat op een snelle hengst en berechtte het andere bataljon en zocht een zekere weg te Hoogwoud om dat dorp te verbranden. En omdat hij zeer begerig was de Friezen te beschadigen zo reed hij allerwege dapper voor op het ijs, recht of hij op het land gereden had, om hen te schofferen. En toen hij in het aller zekerste waande te wezen was hij aller onzekerste, gelijk dat vaak gebeurt: daar brak zijn paard in het ijs zodat hij bijna verdronken was, dat jammer om te zien was. Hij was ook zo ver van zijn volk gereden dat hem geen haastige hulp mocht komen. De Friezen die daar lagen in rietbossen kwamen daartoe gelopen en sloegen hem ellendig dood. De Friese honden wisten niet dat het koning Willem, die edelman was, maar stonden en bezagen zijn halsketting en zijn wapen en liepen over hoop en stonden daarom als beesten. Sommigen zeiden: ‘Zeker, dit is een grote heer geweest.’ n op die tijd woonden enige ballingen uit Holland in Friesland die om hun misdaad uit het land gebannen waren. Deze kwamen daar mede te staan en herkende het wapen van de koning, die van goud was met de rode leeuw en zwarte arend en spraken al heimelijk tot de Friezen: ‘Het is kwalijk gemaakt; ge hebt de koning, uw rechte heer, doodgeslagen.’ Toen ze verstonden dat het koning Willem was die daar doodgebleven was bedroefden zich de oude e de verstandige en staken de hoofden tezamen en vonden een raad dat de het lichaam van de edele koning begroeven in een huis van een Fries te Hoogwoud opdat het in toekomende tijden vergeten zou blijven beide wraak en gedachtenis van zo ‘n edele man en vorst. Het was een al te wonderlijke zaak dat niemand deze edele man volgde te paard nog te voet van dat hele grote leger dat er was. Men zegt, aren de Hollanders aangegaan en handgemeen geworden, ze hadden op die tijd dat hele land gewonnen gehad; maar waren allen geschoffeerd en trokken naar huis. Deze Willem, graaf van Holland, koning van Rome, werd geslagen nadat hij het graafschap van Holland, Zeeland en Friesland 21 jaar berecht had en dat Roomse Rijk voor alle ridderlijke geweld beschermd had 7 jaar, wiens gebeente noch boven de aarde staat in een tombe, zuiver gelegd te Middelburg in het klooster in Zeeland daar het graaf Floris bracht uit Friesland. Dit geschiedde op de 5dedag van februari, dat is op de octaaf van Sint Agnes dag, in het jaar Ons Heren 1255 te Hoogwoud. Toen werd de profetie van Sybilla vervuld die lange tijd tevoren had voorsproken dan een Roomse koning Willen verslagen zou worden van de Friezen. In deze strijd bleven alle poorters van Dordrecht met hun banier, uitgezonderd 300 en die van Delft bleven ook mede meest verslagen nadat ze veel van de Friezen tevoren hadden geslagen. In hetzelfde jaar dat koning Willem doodgebleven was stichtte en fundeerde jonkvrouw Richaert van Delft, de tante van de koning, een nonnenklooster in aflaat van de ziel van haar broeder in de uithof van haar vader bij Delft, aan de zuidzijde van de Premonstreit orde dat Koningsveld genoemd is en dat ze fatsoenlijk volbracht en begiftigde dat met mooie goederen en renten. Deze jonkvrouw Richaert stierf daarna in het jaar Ons Heren 1264 op de octaaf van Sint Johannes de evangelist en werd met grote eer in dat klooster begraven. En in het jaar Ons Heren 1256 stierf de edele vorstin Elizabeth, gravin van [174r] Holland, Zeeland en Friesland, koningin van Rome, de huisvrouw van koning Willem, en werd met grote eer begraven te Middelburg in het klooster van de Premonstreit orde.

Van den edelen die op dese tijt waren.
Dat XXVIII capitel.

Bi des conincs Willems tiden waren in groter estimacien ende floere dese navolgende edele mannen in Hollant: Floris, coninck Willems broeder; Harman, graef van Hennenberch, dye te wive hadde coninc Willems suster; here Willem van Bredenroede, hooftman ende cappetein van coninc Willems heer ende ridderscap; Willem, heer van Teylingen; Jan, heer van Hoesden; Jan, heer van Arkel, een starc vroem man; Volpert, here van Lederdam ende Haestrecht. Herbern, here van Bottersloet; Otte, deerste here van Hoekelom ende van Asperen; Henric, here van Voorne; Jacob, burchgrave van Leiden; Ghijsbrecht, here van Aemstel; Harman, here van Woerden; here Jan Persijn; Simon van Teylingen; Dirc van Wassenaer; Claes van Haerlem, genoemt Persijn; Willem, heer van Egmont; Aernt van Egmont, Claes van Egmondelf, Wouter Stoutkint van Egmont, III gebroederen; Jacob van den Woude; Aernt van Heemskerck; Kerstent van Raephorst; Wermbolt uuten Hage; Huge van Cralingen; Huge van Akersloet; Reinert Boekel; Dirc van der Goude; Dirc Alferts, bastertzoen van Bredenroede, alle tesamen ende meer andere vrome ende vermaerde ridderen.

Van de edelen die op deze tijd waren.
Dat XXVIII kapittel.

In koning Willems tijden waren in groter verering en fleur deze navolgende edele mannen in Holland: Floris, koning Willems broeder; Harman, graaf van Hennenberg die tot wijf had de zuster van koning Willem; heer Willem van Brederode, hoofdman en kapitein van koning Willems leger en ridderschap; Willem, heer van Teylingen; Jan, heer van Heusden; Jan, heer van Arkel, een sterke dappere man; Volpert, heer van Leerdam en Haastrecht. Herbern, heer van Botersloot; Otte, de eerste her van Heukelom en van Asperen; Hendrik, heer van Voorne; Jacob, burchtgraaf van Leiden; Gijsbrecht, heer van Amstel; Harman, heer van Woerden; heer Jan Perzijn; Simon van Teylingen; Dirk van Wassenaar; Claes van Haarlem, genoemd Perzijn; Willem, heer van Egmond; Aernt van Egmond, Claes van Egmondelf, (Egmond binnen?) Wouter Stoutkint van Egmond, 2 gebroeders; Jacob van den Woude; Aernt van Heemskerk; Kerstent van Raaphorst; Wermbolt uit Den-Haag; Huge van Kralingen; Huge van Akersloot; Reinert Boekel; Dirk van Gouda; Dirk Alferts, basterdzoon van Brederode, alle tezamen en meer andere dappere en vermaarde ridderen.

Van Florijs die V, die XVI grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant, ende van sijne voechden.
Dat II capitel.

Nadat coninck Willem aldus deerlick verslaghen was, werde die XVI grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslandt Florijs sijn soen, van dier namen die vijfte, een kint van een half jaer. Desen jonghen ontfing in sijnre hoeden Florijs, coninc Willems broeder, ende des kints oem, drossaet van Hollandt, ende berechte dat graefschap van Hollandt als voecht ende momber drie jaer langhe in grooter vreden. Ende gaf den Zeelanders bescreven koeren ende rechten, dye si noch in Zeelandt onderhouden ende ghebruycken. [175v]

Hiernae worde dese Florijs voerscreven in een tornoey tot Antwerpen sere ghequest, also dat hi daerof starf; ende wert ghevoert tot Middelburch, ende wert aldair begraven in der abdyen int jaer Ons Heren M CC ende LVIII. Daerna nam dit kint in sijnre behoeden ende bewaren Henric, hertoge van Brabant, zijn outoems soen, ende berechte Hollant een wijl tijts; die naderhant, om overdaet sijnre dienres, onwaerdelic uut Hollant verdreven worde. Na denwelcken die heren ende edelen van Hollant namen tot horen geboren graefs momber Otto, graef van Gelre, des kints ouder moyen soen. Daertegen coren die heren ende edelen van Zelant Alijt, graefinne van Henegouwen, dat si haer broeders kints voecht soude wesen. Van welcker twedracht daerna een grote strijt gevallen is in Voernoutze, daer vele menschen an beiden siden doot gebleven sijn. Mer die grave mitten Hollanders wonnen den strijt, ende graef Otte bleef mit machte voecht van Hollant ende beware des lants van des jongen graef Florijs weghen.

Van Floris de 5^de, de 16^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland en van zijn voogden.
Dat II kapittel.

Nadat koning Willem aldus deerlijk verslagen was werd de 16^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland zijn zoon Floris de 5^de, een kind van een half jaar. Deze jongen ontving in zijn hoede de broeder van koning Willen, Floris en de oom van het kind en was drost van Holland en berechte dat graafschap van Holland als voogd en momboor drie jaar lang in grote vrede. En gaf dn Zeelanders beschreven keuren en rechten die ze nog in Zeeland te onderhouden en gebruiken. [175v]

Hierna werd deze graaf, als beschreven, in een toernooi te Antwerpen zeer gekwetst, alzo dat hij daarvan stierf en werd geboerd naar Middelburg en werd aldaar begraven in de abdij in het jaar Ons Heren 1258. Daarna nam dit kind in zijn hoede en bewaring de hertog van Brabant, Hendrik, de zoon van zijn oudoom en berechte Holland een tijdje; die naderhand, om overdaad van zijn dienaars, uit Holland verdreven werd. Hierna namen de heren en edelen van Holland tot hun geboren graaf momboor Otto, graaf van Gelre, de zoon van het kind zijn oudtante. Daartegen kozen de heren en edelen van Zeeland Alijt, gravin van Henegouwen, dat ze de voogd van haar broeders kind zou wezen. Van welke tweedracht daarna een grote strijd gevallen is in Voernoutze, waar vele mensen aan beiden zijden doodgebleven zijn. Maar de graaf met de Hollanders wonnen de strijd en graaf Otto bleef met macht voogd van Holland en bewaarder van het land vanwege de jonge graaf Floris.

Van die victorie bisscops Henricxs van Uutrecht tegen den grave Gerrit van Gulic.
Dat III capitel.

In desen tiden is daer een groot oerloge ende twist opgestaen tusschen den biscop Coenraet van Coelen ende grave Gherrit van Gulic. Die biscop van Uutrecht heeft haestelic een machtich heer van volc uut Hollant ende uut sijn Sticht te samen vergadert om sinen overheer den biscop van Colen te helpen ende bistant te doen. Als nu dese II machtige heren op een slecht velt vergadert waren om des anderen dages enen strijt te vechten, is dye bisscop van Uutrecht omtrent den avont mit alle sijn heer opgebroken, veinsende hem te vlien ende na sine landen weder te trecken. Mer so gheringe als den dach bestont te lichten, smargens vroe, is die biscop van Uutrecht getogen int lant van Gulick, stichtende roef ende brant, ende heeft vele gevangen gecregen uut alle de dorpen die hem hier niet voer en hoeden. Die wakers, die die nachtwake hilden, ansiende den roock ende brant in horen landen van Gulic opgaende, hebben mit groten geroep ende gecry alle dat Gulicse heer vervaert, ende zijn mitsdien seer weerslachtig geworden. Afterlatende alle haer tenten ende pauweljoenen, zijn si met groter haesticheit na huys getogen. Die biscop dit siende ende vernemende, heeft sijn volc gestelt in goeder ordinancien, ende is mit blinckenden ende ontwonden bannieren, mit blasender basunen desen Gulicksen sijn stoutelicken tegemoet gegaen, ende heefter vele van dyen geslegen ende gevangen, mit groter victorien verjaecht, ende den strijt gewonnen. Ende also is dye biscop van Colen, overmits groter cloecheit ende vromicheit van des biscops Henrics van den anstaende strijt verlost geweest. Ende die bisscop is mit grooter triumphen, mit vele ghevanghen ende mit groten rijcdomme wederom ghekeert in sine landen.

Van de victorie van bisschop Hendrik van Utrecht tegen de gaaf Gerrit van Gulik.
Dat III kapittel.

In deze tijd is daar een grote oorlog en twist ontstaan tussen de bisschop Koenraad van Keulen en graaf Gerrit van Gulik. De bisschop van Utrecht heeft haastig een machtig leger van volk uit Holland en uit zijn Sticht tezamen verzameld om zijn overste heer, de bisschop van Keulen, te helpen en bijstand te doen. Toen nu deze 2 machtige legers op een recht veld verzameld waren om de volgende dag een strijd te vechten is de bisschop van Utrecht omtrent de avond met al zijn leger opgebroken en veinsde te vlieden en nar zijn landen weer te trekken. Maar zo gauw als de dag bestond te lichten, ճ morgens vroeg, is de bisschop van Utrecht in het land van Gulik getrokken en stichtte roof en brand en heeft vele gevangenen gekregen uit alle dorpen die zich hiervoor niet hoedden. Die wakers, die de nachtwaak zagen de rok en brand in hun land van Gulik opgaan en hebben met groot geroep en gekrijs dat hele leger van Gulik bang gemaakt en zijn mitsdien zeer neerslachtig geworden. Lieten achter al hun tenten en paviljoenen en zijn met grote haast naar huis getrokken. De bisschop de dit zag en vernam heeft zijn volk in goede ordinantie gesteld en is met blinkende en ontwonden banieren, met blazende bazuinen die van Gulik dapper tegemoet gegaan en heeft er veel van verslagen en gevangen en met grote victorie verjaagd en de strijd gewonnen. En alzo is de bisschop van Keulen, overmits grote kloekheid en dapperheid van bisschop Hendrik van de aanstaande strijd verlost geweest. En de bisschop is met grote triomf en met vele gevangenen en met grote rijkdom wederom gekeerd in zijn landen.

Van wien ende wanneer dat cloester ende abdie ter Lede geheten Lewenhorst gesticht is geweest.
Dat IIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CC ende LXII was een eerbaer priester ende pastoer van Haerlem, geheten heer Aernt van Sassenhem. Dese is ghecomen op Sinte Agnieten dach op een plaetse gheheten Lede (ende nu hiet Lewenhorst); ende heeft mit hem ghebrocht twalef nonnen van der oerden van Cistercien uut dat cloester van Sinte Mariendale bi Uutrecht, om aldaer te fonderen een convent ende cloester der selver oerden. Ende na X jaren is dese here Arent oflivich gheworden. Ende III jaer daerna heeft die abt van Camp dit voerscreven cloester van Lewenhorst incorporeert ende onder sine bewaernissen ghenomen, [167r] om ewelic aldaer te visiteren, alst noch huyden des daghes gheschiet.

Van wie en wanneer dat klooster en abdij ter Lee geheten Leeuwenhorst gesticht is geweest.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1262 was er een eerbare priester en pastoor van Haarlem, geheten heer Arent van Sassenheim. Deze is gekomen op de dag van Sint Agnes op een plaats geheten Lee (en nu heet het Leeuwenhorst); en heeft met hem gebracht twaalf nonnen van de orde van Cisterciënzer uit dat klooster van Sint Mariëndaal bij Utrecht om aldaar te funderen een convent en klooster van dezelfde orde. En na 10 jaren is deze heer Arent gestorven. En 3 jaar daarna heeft de abt van Camp dit klooster van Leeuwenhorst incorporeert en onder zijn bewaring genomen, [167r] om eeuwig aldaar het te bezoeken, zoals het nog heden de dag geschied.

Van den doot biscops Henricxs van Vianden van Uutrecht, ende van de collegie in Steenwijc, ende van den anlegghen ende beghinsel des nyewen wercxs ende timmeraetse der Domkercken van Uutrecht.
Dat V capittel.

Opten anderden nonas van junio, in den jare M CC ende LXVII, is biscop Henric van Vianden oflivich gheworden, naedat hi dat Sticht van Uutrecht glorioselick mit groter eren XVIII jaren hadde berecht. Dese eerwaerdige biscop fondeerde ende stichte een collegie van canonicken van XII proevens tot Steenwijc in den Stichte van Uutrecht. Hi leide oec den eersten steen van dat nyewe werc an den Dom tot Uutrecht int jaer Ons Heren M CC ende LIIII, dat men huydens daghes noch siet staen ende an getimmert wert, daer hi mit groter eren van geestelicken ende waerlijcken, mit betamelicker uutvaert, begraven worde bi sine voervaders.

Van de dood van bisschop Hendrik van Vianden van Utrecht en van het college in Steenwijk ene van het aanleggen en begin van het nieuwe werk en timmerwerk der Domkerk van Utrecht.
Dat V kapittel.

Op de tweede dag van juli in het haar 1267 is bisschop Hendrik van Utrecht gestorven nadat hij dat Sticht van Utrecht glorieus en met grote eer 18 jaren had berecht. Deze eerwaardige bisschop fundeerde en stichtte een college van kanunniken van 12 proven te Steenwijk in het Sticht van Utrecht. Hij legde ook de eerste steen van dat nieuwe werk aan de Dom te Utrecht in het jaar Ons Heren 1254 dat men heden de dag nog ziet staan en aangetimmerd werd waar hij met grote eer van geestelijke en wereldlijke met betamelijke uitvaart begraven werd bij zijn voorvaders.

Van die electye Johans van Nassouwen, dye XXXIX bisscop van Uutrecht.
Dat VI capitel.

Als nu biscop Henric gestorven was, hebben die ecclesie der kercken van Uutrecht eendrachteliken tot enen biscop gecoren Johan van Nassouwen, een slecht, simpel ende bina een waerlick man, ende is die XXXIX biscop van Uutrecht geweest. Hi vant alle sine sloten ende castelen vervolt van al datghene dat hem van node was, ende zijn voersaet mit groter wijsheit ende voersichtichheit teghen alle sine omgheseten vianden voersien ende bescermt hadde.

In denselven jaer, op die XI kalende van januario, starf Machtelt, graefinne van Hollant, coninc Willems moeder van Romen. Dese edele graefinne worde begraven in dat cloester te Loesdunen der oerden van Cistercien, dat si selver eerst gefondeert ende gesticht hadde.

Van de electie van Jans van Nassau, de 39^ste bisschop van Utrecht.
Dat VI kapittel.

Toen nu bisschop Hendrik was heeft de gemeente der kerk van Utrecht eendrachtig tot een bisschop gekozen Jan van Nassau, een recht, eenvoudige en bijna wereldlijke man en is de 39^ste bisschop van Utrecht geweest. Hij vond al zijn burchten, kastelen vervuld van al datgene dat hen van node was en zijn voorganger met grote wijsheid ende voorzichtigheid tegen al zijn omgezeten vijanden voorzien en beschermd had.

In hetzelfde jaar op de 11^de dag van januari stierf Machtelt, gravin van Holland, de moeder van koning Willem van Rome. Deze edele gravin werd begraven in dat klooster te Loosduinen der orde van Cistercinzer dat ze zelf eerst gefundeerd en gesticht had.

Van dye boesheyt heren Folperts van Lederdam.
Dat VII capitel.

Omtrent dese tijt was een here tot Lederdam ende Haestrecht geheten here Folpert, ende was een boes ende quaet mensche, alle zijn leven lanc. Dese benide sere dat welvaren zijns neven here Johans van Arkel, ende was dair sere op uut, om hem te verdriven ofte doot te slaen, want hi hadde den duvel trouwe ende manscap geloeft, opdat hi hem bistonde, dat hi zijn vianden mochte crencken ende sinen quaden wille volbrengen. Dese here van Lederdam, als hi sach dat hi den here van Arckel, sinen neve, int openbaer niet crencken of slaen en mochte, heeft hy tot hem geropen den coster van der kercken van Arckel, ende heeft hem beloeft een groote somme van penninghen, dat so wanneer die here van Arkel opten Heylighen Kersnacht ter kercken ghecomen ware op enen betameliken ure, soude die coster uut de kerke gaen, ende sluten die doeren vast toe, opdat dair niemant levende uutcomen en soude, ende soude alsdan een teiken doen mit een clockenslach, ende alsdan soude here Folpert ancomen mitten sinen, vangende of slaende den here van Arckel. Die coster verblijt wesende mitten gelde, is thuys gegaen. Ende als die Kersnacht anquam, is die here van Arkel van sinen huyse gegaen, latende opten huse sinen huysvrouwe, swaer wesende mit kinde, ende is gecomen ter kercken om den dienst Gods dien nacht te horen. Die here van Lederdam heeft hem heimelic mit veel gewapens volc an die oestside van der kercken nedergestelt, also dat geordineert ende opgeset was. Die coster, doir heimelicke boden dit vernemende, heeft van buten de doeren van der kercken vast gesloten. Die here van Arkel van desen verraet ende opsette niet wetende, also hem God dat ingaf, is heimeliken mit II dienres uut die kercke gegaen om ter secreten plaetsen te gaen, die coster hier niet of wetende. Ende als die coster die doeren dus vast hadde gesloten, datter niemant in noch uut en mochte, heeft hi een teiken mitter clocken gedaen. Die here van Lederdam dit horende, is terstont met zijn volc angetreden, ende hebben die kerc ombeleit, ende dat vier daerin gesteken, menende also den here van Arkel daer in te verbarnen. Ende die kerck is also verbarnt geweest met allen den priesteren ende anderen die daerin waren, behalven een. Die here van Arkel, als hij dit vernam, doir den brant dien hi sach ende dat gecri van sine vianden dat hi hoerde, versuchte ende bedroefde hem sere van den jammerlicken [176v] moert sijnre ondersaten, ende bleef heimelic verborgen in enen stenen camere totten dage toe. Ende die here van Lederdam verblijt wesende van alsulcken moort ende misdaet, hopende den here van Arkel mede verbrant te wesen mitten anderen, is vroliken wederom gekeert mitten sinen na die stede van Lederdam. Die here van Arkel, als hi vernam dat dye heere van Lederdam weder wech was ghereyst, is hi mitten sinen al screyende ende wenende in der kercken gegaen, die dair al geheel lach verbrant, ende heeft die verbrande dode lichamen vergadert ende voer den outaer des Heiligen Cruys begraven in der selver kercken. Dit ghedaen wesende, heeft hi die wairheit van desen verraet ende moort vernomen, ende heeft den coster, die verrader, ghevangen genomen ende mit grote sware pijnen ende tormenten vaneen doen scoeren, ende also doen verbarnen. Die vertwifelde here van Lederdam horende dat die here van Arkel mitten live was ontgaen, ende menende dat hem dye coster hadde bedrogen (mer namaels dye waerheit vernemende) heeft hi dye duvelen vermaledijt ende geblasphemeert, ende is met groter scaemten ende scanden uuten landen in Hoech-Duytslant getogen, ende heeft hem daer een cleine tijt onthouden. Ende corts daerna is hi wedergecomen, ende heeft den Arkelschen dijck doergesteken, datter grote scade gesciede van water int lant van Arkel ende Vianen. Een weinich tijts hierna ist geboert dat die here van Lederdam was binnen Haestrecht, ende als hi op enen dach mit sijn vrienden vrolic hadde geweest ende wel gheteert ende gedroncken was, ende na den maeltijt droncken wesende ende onder sine vrienden staende opter straten, is hi onversienlic uut dat middel van henluyden genomen met lijf ende siel, ende in der lucht opgevoert uut haren ogen, dat men niet en wist waer dat hij vervoer. Ende nae dien dach en worde hi nye weder ghesien, mer op die stede daer hi stont ende ofgenomen worde bleven leggen III droppelen versch bloets. Ende na dien tijt worde also vreselicken geluyt op dat huys ende slot tot Lederdam ghehoert, ende dye opten huyse woenden sagen griselicken ende vervaerliken gedaenten van vreemde dieren, dat daer nyemant opten huyse van anxst bliven mochte, waerom Pelgrom, des heren Volperts soen ende navolger in boesheden, een man van groter oerlogen ende quaetheden, dat men twifelde wie die beste van beiden wesen mochte: dese dede dat slot ende casteel ofbreken ende liet een ander maken an die westside van der stede van Lederdam.

Van de boosheid van heer Folpert van Leerdam.
Dat VII kapittel.

Omtrent deze tijd was een heer te Leerdam en Haastrecht, geheten heer Folpert, en was een boos en kwaad mens, al zijn leven lang. Hij benijdde zeer het welvaren van zijn neef heer Johan van Arkel en was er zeer op uit om hem te verdrijven of dood te slaan, want hij had de duivel trouw en manschap beloofd, opat hij hem bijstond dat hij zijn vijanden mocht krenken en zijn kwade wil volbrengen. Deze heer van Leerdam, toen hij zag dat hij zijn neef , de heer van Arkel, in het openbaar niet kreken of slaan mocht heeft hij tot hem geroepen de koster van de kerk van Arkel ende heeft hem beloof een grote som penningen dat zo, wanneer de heer van Arkel op de Heilige Kerstnacht ter kerk gekomen was op een betamelijk uur, zou de koster uit de kerk gaan en de deuren goed dicht sluiten zodat daar niemand leven zou uitkomen en zou dan een teken doen met een klokkenslag en alsdan zou heer Folpert aankomen met de zijnen en vangen of slaan de heer van Arkel. De koster was verblijd met het geld en is naar huis gegaan. En toen de Kerstnacht aankwam is de heer van Arkel van zijn huis gegaan en liet op het huis zijn huisvrouw die zwaar was met kind en is gekomen ter kerke om de dienst Gods die nacht te horen. De heer van Leerdam heeft zich heimelijk met veel gewapend volk aan de oostzijde van de kerk neer gesteld, alzo dat geordend en opgezet was. De koster die dit door heimelijke bode vernam heeft van buiten de kerk vast gesloten. De heer van Arkel die niets wist van dit verraad en opzet is, alzo hem God dat ingaf, heimelijk met 2 van zijn dienaars uit de kerk gegaan om ter secreten plaatsen te gaar waar de koster niets van wist. En toen de koster de deuren vast gesloten had, zodat er niemand in nog uit kon, heeft hij een teken met de klok gedaan. De heer van Leerdam die dit hoorde is terstond met zijn volk aangekomen en heeft de kerk alom belegerd en het vuur daarin gestoken en meende alzo de heer van Arkel daarin te verbranden. En de kerk is alzo verbrand geweest met alle priesters en anderen die daarin waren, behalve een. De heer van Arkel, toen hij dit vernam, door de brand die hij zag en dat gekrijs van zijn vijanden dat hij hoorde, zuchtte en bedroefde hem zeer van de droevige [176v] moord van zijn onderzaten en bleef heimelijk verborgen in een stenen kamer tot de dag toe. En heer van Leerdam die verblijd was van al zulke moord en misdaad en hoopte dat de heer van Arkel mede verbrand was met de anderen is vrolijk wederom gekeerd met de zijnen naar de stad Leerdam. De heer van Arkel, toen hij vernam dat de heer van Leerdam weer weg was getrokken, is met de zijnen al schreiend en wenend in de kerk gegaan die daar geheel verbrand lag en heeft di verbrande dode lichamen verzameld en voor het altaar van het Heilige Kruis begraven in die kerk. Toen dit gedaan was heeft hij de waarheid van dit verraad en moord vernomen en heeft de koster, die verrader, gevangengenomen en met grote zware pijnen en kwellingen vaneen laten scheuren en alzo laten verbranden. De vertwijfelde heer van Leerdam hoorde dat de heer van Arkel met het lijf was ontgaan en meende dat de koster hem had bedrogen (maar vernam later de waarheid) heeft hij de duivel vermaledijd ende geblasfemeerd en is met grote schaamte en schande uit het land in Hoog-Duitsland getrokken en heeft zich daar een klein tijdje onthouden. En gauw daarna is hij teruggekomen en heeft de dijk van Arkel doorstoken zodat er grote schade geschiedde van water in het land van Arkel en Vianen. Een tijdje daarna is het gebeurd dat de heer van Leerdam binnen Haastrecht was en toen hij op een dag met zijn vrienden vrolijk was geweest en goed verteerd en gedronken had en na de maaltijd dronken was en onder zijn vrienden stond op de straat is hij onvoorziens uit het midden van hen genomen met lijf en ziel en in de lucht gevoerd uit hun ogen zodat men niet wist waarheen hij voer. En na die dag werd hij nergens meer gezien, maar op de plaats waar hij stond of opgenomen werd bleven 3 druppels vers bloed liggen. En na die tijd werd een alzo vreselijk geluid op dat huis en slot te Leerdam gehoord en die in het huis woonden zagen afgrijselijke en vervaarlijke gedaanten van vreemde dieren zodat daar niemand vanwege angst op dat huis blijven mocht, waarom Pelgrim, de zoon van heer Folpert en opvolger in boosheid en een man van grote oorlogen en kwaadheden, zodat men twijfelde wie de beste van beiden wezen mocht: deze liet dat slot en kasteel afbreken ene liet een ander maken aan de westzijde van de stad Leerdam.

Van den oploep der Kermers, ende wat quaet si deden.
Dat VIII capitel.

In den jare Ons Heren M CC ende LXVIII worde een wonderlic teyken in der lucht gesien. Want daer openbaerde vele gewapende mannen, vechtende tegen malcander, gelikerwijs als in een strijt; na denwelken een grote droefheit gevolget is. Want dye gemeente van den [177r] landen hem seer verhieven ende opgestaen sijn tegen die edelen ende welgeboren mannen. Ende also grave Florijs noch jonck was, so sijn die Kermers opgestaen tegen den edelen, ende hebben uut groter vermetelheit vele sloten, burgen, castelen ende huysen der edelen mit groter verwoetheit nedergeworpen ende verdestrueert. Ende die edele mannen, ridderen ende knechten zijn gecomen ende hebben hem gebercht in die stede van Haerlem, opdat si aldaer dat verwoede ende ongetemde volck stoutelicken mochten wederstaen. Dye Kermers worden te rade dat si alle die edelen uuten landen ende Stichte van Uutrecht verdriven wouden ende hoer sloten ende castelen ter neder geworpen, ende al dat Sticht van Uutrecht als gemeen volc maken. Ende mit desen verwoesten volc hebben hem starckelicken die West-Vriesen verbonden. Ende die Waterlanders mit sommige andere sijn dair mede toegevallen, also dat si een groot, swaer, machtich volc van wapenen hebben vergadert, ende zijn gecomen in Aemsterlant. Here Ghijsbrecht van Aemstel, anmerckende dat hi dit grote sware volc van wapenen niet wederstaen en mochte, heeft hem wiselic ende cloeckelic beraden, ende heeft enen vasten vrede mit hemluyden gemaect, ende heeft hem geloeft ende gesworen hout ende trouwe te wesen, ende hebben hem gecoren ende genomen tot enen hooftman ende cappetein, ende heeft hem mit sinen luyden van wapenen verselt mit dat onghetemde volc ende wilt gediet. Ende als hi dus een overste was geworden van also veel volcs docht hi terneder te werpen alle die sloten ende castelen zijnre vianden in den Stichte van Uutrecht geseten, ende is mit al dit volc getogen voir dat slot te Vredelant. Mer also dat huys wel beset ende versien was, so en mocht hij daer niet op winnen. Ende also dat ongetemde volc den luden in zijnre heerlicheit haer provanden ende vitaelge benamen mit groter gewelt ende overdaet lastich waren, heeft hi cloeckelicken ende subtijllicken in heimelicken rade dit verwoeste volc geraden, dat si haestelicken opbreken souden in der stillen nacht, om te beleggen ende behendelicken te winnen die stat van Uutrecht. Ende van stonden an deden si heren Ghijsbrechts, horen cappeteyns, raet; ende sijn opgebroken ende quamen mit al haer macht voir der sonnen opganc, ende beleyden crachteliken al omme die stat van Uutrecht mit een ontallicke menichte van wapentuers. Die nachtwakers, die op die muren ende toernen die nacht waecke hilden, verwonderden hem seer van dat grote ende onversienlicke garnisoen, dat daer so scielicken gecomen was, deden haesteliken die burgers opwrecken, ende seiden dat die Tartaren ende ongelovigen die stat belegen hadden, ende hadden die stat volna rontomme besingelt mit een ontallic volc van wapenen. Die burgers dit vernemende zijn terstont int harnas gelopen, ende grepen hair wapenen ende haesten hem om hair stat te bescermen, ende clommen op die muren ende toornen, ende begonden spraec te houden, ten eersten hem vragende wie si waren ende wat si begeerden; op dese woerden was daer een van hen allen van desen Kermers, die wel sprekende was, ende dede alle dat volc stille swigen, ende sprac aldus: ԇhi burgers van Uutrecht, onse vrienden, dat vrye volc van Kermerlant groeten u ende begeren volstandeliken dat ghi terstont alle die edelen ende heren die den gemeenten verswaren ende verdrucken uut uwe stat verdrijft ende verbannet, ende dat ghi alle haer scat ende goet den armen luden geeft.ՠEnde also geringe als dese woerden waren gesproken, terstont worde daer een groot rumoer ende geruchte onder den burgers; want die burgers werden grootmoedich van desen Kermers woerden, ende grepen haer wapen ende verdreven rechtevoirt alle die heren ende wise mannen die in den raet ende gerechte waren uuter stat, ende voert alle die edelen ende machtige van geboerten, tot XL toe, mosten die stat rumen. Ende si maecten scepenen ende oudermans van elcken ambocht, dye recht ende justicie deden in der stat, ende dat si der stats oerbaer ende profiten souden doen tot welvaren der burgeren ende gemeenten. Ende als si aldus de overste ende machtichste van der stat hadden verdreven, die van der gemeenten die nu in hoer macht waren geset, verbonden hem starckelicken mitten Kermers mit een ]177v] ongescheiden vrientscap. Ende mit desen zijn oec toeghevallen die van Amersvoert ende van Eemlant. Als biscop Johan dit vernam, verbant hi hem mitten grave Otte van Ghelre, ende quamen mit alle hoer macht tot Zeyst, opdat hi die verdreven heren weder in die stat soude brengen, ende die verwoetheit des wreden volcs corrigeren. Die Kermers stelden daertegen haer volc in ordinancie, opdat si mit groter cracht des biscops heer mochten wederstaen ende tonderbrenghen. Mer die grave van Ghelre, die een cloec ende wijs oerloechsman was, anmerckende die veelheit des ongetemden volcs der Kermers, dat veel ende ontellick was, ontsach mit luttel volcs tegen hemluyden te striden, ende is haestelic mitten biscop afterrugge ghetoghen na die Velue, om mer volcs van wapenen te vergaderen, ende den Kermers mitten anderen te wederstaen. Ghijsbrecht van Aemstel, hooftman van dit ongestuerde volc, merckende dattet hem al voerwaers ghinck, heeft dye sloten ende burgen zijnre vianden, als Ghijsbrecht van Abcoude, Willems van Risenburch ende Hubrechts van Vianen ter neder geworpen ende gedestrueert. Ende na desen heeft hi den Kermers loeslicken ende behendelicken angegaen, dat si hem wilden besaten van deser oploepinge, ende sprac aldus:

Van de oploop der Kennemer en wat kwaad ze deden.
Dat VIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1268 werd een wonderlijk teken in de lucht gezien. Want daar openbaarde vele gewapende mannen die tegen elkaar vochten gelijk als in een strijd; waarna een grote droefheid gevolgd is. Want de gemeente van de [177r] landen verhieven zich zeer en zijn opgestaan tegen de edelen en welgeboren mannen. En alzo graaf Floris noch jong was, zo zijn de Kennemers opgestaan tegen de edelen en hebben uit grote vermetelheid vele sloten, burchten, kastelen en huizen der edelen met grote verwoedheid neergeworpen en vernield. En de edele mannen, ridders en knechten zijn gekomen en hebben zich geborgen in de stad Haarlem opdat ze aldaar dat verwoede en ongetemde volk dapper mochten weerstaan. De Kennemers werden te rade dat ze alle edelen uit de landen en Sticht van Utrecht verdrijven wilden en hun burchten en kastelen ter neder werpen en al dat Sticht van Utrecht als gewoon volk maken. En met dit verwoede volk hebben zich sterk de West-Friezen verbonden. En de Waterlanders met sommige anderen zijn daarmee mede toegevallen, alzo dat ze een groot, zwaar machtig wapenvolk hebben verzameld en zijn gekomen in Amstelland. Heer Gijsbrecht van Amstel merkte dit hij dit grote zware wapenvolk niet weerstaan mocht en heeft zich wijs en kloek beraden en heeft en vaste vrede met hen gemaakt en heeft hen beloofd en gezworen en behouden en trouw te wezen ende hebben hem gekozen en genomen tot een hoofdman en kapitein en heeft hen met zijn wapenlieden vergezeld met dat ongetemde volk en wilde gediende. En toen hij aldus een overste was geworden van alzo veel volk dacht hij te neer te werpen alle burchten en kastelen van zijn vijanden in het Sticht van Utrecht gezeten en is met al dit volk getrokken voor dat slot te Vredeland. Maar alzo dat huis goed bezet en voorzien was zo mocht hij daar niet op winnen. En alzo dat ongetemde volk de lieden van zijn heerlijkheid hun proviand en voedsel benamen met groot geweld en overdaad en lastig waren, heeft hij kloek en subtiel in heimelijke raad dit woeste volk aangeraden dat ze haastig opbreken zouden in de stille nacht om te belegeren en handig te winnen de stad Utrecht. En van stonden aan deden ze de raad van heer Gijsbrecht, hun kapitein; end zijn opgebroken en kwamen met al hun macht voor de zonsopgang en belegerden krachtig alom de stad Utrecht met een ontelbare menigte van wapenaars. De nachtwakers die op de muren en torens de nachtwaak hielden verwonderden zich zeer van dat grote en onvoorziene garnizoen dat daar zo snel gekomen was en lieten haastig de burgers wekken en zeiden dat de Tartaren en ongelovigen de stad belegerd hadden en hadden de stad geheel rondom omsingeld met een ontelbaar wapenvolk. De burgers die dit vernamen zijn terstond in het harnas gelopen en grepen hun wapens en haastten zich om hun stad te beschermen en klommen op de muren en torens en begonnen te vragen en ten eersten vroegen ze hen wie ze waren en wat ze begeerden; op deze woerden was daar een van hen allen van deze Kennemers die welsprekend was ende liet al dat volk zwijgen en sprak aldus: : ԇij burgers van Utrecht, onze vrienden, dat vrije volk van Kennemerland groet u en begeren volstandig dat gij terstond alle edelen en heren die de gemeenten verzwaren en verdrukken uit uw stad verdrijft en verban en dat ge al hun schat en goed de arme lieden geeft.ՠEn alzo gauw deze woorden waren gesproken, terstond werd daar een groot rumoer en gerucht onder de burgers; want de burgers werden grootmoedig van de woorden van deze Kennemer en grepen hun wapen en verdreven recht voort alle heren en wijze mannen die in de raad en gerechte waren uit de stad en voort alle edelen en machtige van geboorten, tot 40 toe moeten de stad ruimen. En ze maakten schepenen en oudermans van elk ambacht die recht en justitie deden in de stad en dat ze het oorbaar en profijt van de stad zouden doen tot welvaren der burgers en gemeenten. En toen ze aldus de overste ene machtigste van de stad hadden verdreven, die van de gemeenten die nu in hun macht waren gezet, verbonden zich sterk met de Kennemers met een ]177v] ongescheiden vriendschap. En hiermee zijn ook toegevallen die van Amersfoort en van Eemland. Toen bisschop Jan dit vernam verbond hij zich met graaf Otto van Gelre en kwamen met al hun macht naar Zeist opdat hij de verdreven heren weer in de stad zou brengen en de verwoedheid van het wrede volk corrigeren. De Kennemers stelden daartegen hun volk in ordinantie opdat ze met grote kracht het leger van de bisschop mochten weerstaan en ten onderbrengen. Mar de graaf van Gelre, die een kloeke en wijze oorlogsman was, merkte de hoeveelheid van het ongetemde volk der Kennemers, dat veel en ontelbaar was, en ontzag zich met een beetje volk tegen hen te strijden en is haastig met de bisschop achteruitgetrokken naar de Veluwe om meer wapenvolk te verzamelen en de Kennemers met de anderen te weerstaan. Gijsbrecht van Amstel, hoofdman van dit ongestuurde volk, merkte dat het hem al voorwaarts ging en heft de burchten en kastelen van zijn vijanden, als Gijsbrecht van Abcoude, Willem van Rijsenburg en Hubrecht van Vianen ter neder geworpen en vernield. En hierna heeft hij de Kennemers loos en handig aangegaan dat ze zich wilden bevredigen van deze oploop en sprak aldus

‘Goede vrienden ende vrome mannen, ghi siet wel hoe wi in desen jaer dat hele Sticht van Uutrecht onder ons subjectie ende onderdanicheit hebben ghebrocht, die edelen ende wel geboren mannen verdreven, haer castelen ende sloten nedergeworpen. Ten naesten jare willen wi den grave van Gelre, die hem tegen ons heeft geset, verdriven, ende sijn landen verwoesten. Ende want nu den oest aenstaende is, soe ist van node ende betamelick dat elck trecke weder in den sinen, ende vergadert dat hem zijn wijf ende kinderen van node is om bi te leven.’ Ende aldus, bi rade Ghijsbrechts van Aemstel, vergaderden die Kermers alle haer volc bi een, ende keerden weder in Kermerlant. Ende als si quamen bi Haerlem, beleiden si die stede, ende bestormden die sonder ophouden mit schieten ende werpen van stenen, alsoe, dat si vele luyden mit haren scutten ende slingeren ter doot toe quetsen. Ende die poorters mitten edelen die daerin gheweken waren, weerden hem vromelic, ende bescermden die stede stoutelicken mit schieten ende werpen van stenen. Here Johan Persijn, die een vroem edel ridder was, quam bi nachte al heimelicken uuter stede, ende creech een deel wagenen van den Kermers, die si geladen hadden mit vitaelge ende provanden, ende reet voert in Kermerlant, ende verbrande een deel van dye meeste dorpen zijnre vianden. Die Kermers ommesiende, sagen den roeck ende brant van hair dorpen opgaen, braken haestelicken op van den belegge, afterlatende haer tenten ende pauweljonen mit al datter in was, ende keerden haestelicken wederom na den horen. Die van Haerlem dit siende, deden haer poorten op, ende volchden hem na mit groten hopen, ende slogen ende vingen haer vliende vianden, ende wonnen enen groten roef, ende quamen mit groter eren ende triumphen mit vele gevangen weder binnen Haerlem. Die biscop van Uutrecht ende die grave van Gelre, als si hoerden van desen nederlage der Kermers, verbliden hem sere; ende terstont vergaerden si een groot machtich heer van volc, ende beleiden de stat van Uutrecht al omme opten XXIX dach van den Oestmaent. Opten IIII dach daerna, die machtige princen anmerckende dat si die stat niet winnen en mochten sonder groten scade ende verlies, siende oec dagelics veel verdriets ende verlies an haer volck, hebben si haer tenten opgebroken ende ghingen ende beleiden die stede van Amersvoert omdat si hem daer tevoren mitten Kermers hadden verbonden; mer ten lesten gaven si hem op in des graven handen, ende om enige vermetelde ende scandelicke woirden die die van Amersvoert gesproken hadden op den grave verdestrueerde ende vernielde hi seer die stede. Dit aldus geschiet wesende, nam die grave oerlof an den biscop ende reysde weder mit groter eren in zijn lant. Ende die biscop toech over Ysel, ende quam tot Deventer. Omtrent II jaer daerna quam here Sweer van Bosichom, een onvervaert ridder, mit alle die ballingen die uuter stat verdreven waren, al heimelicken mit lederen over die mueren, ende quam in der stat. Ende daer geviel enen groten strijt binnen der stat, datter veel doot bleven an beiden siden. Mer here [178r] Sweer creech die overhandt, ende verdreef ende bande vele van den burgeren uuter stat, ende van den raet ende scepenen ende die oude scepenen ende burgemeesteren die verdreven hadden geweest, sette hi weder in hair macht; ende corts daerna quamen die ballingen heimelicken weder in die stat, ende maecten enen groten oploep ende beroerte onder dat ghemene volc, mit vechten ende slaen, die een tegen den anderen. Ter wilen dat dese twedracht binnen der stat was, quam heer Claes van Cats, ridder, onder sine bewaringe noch hebbende den jongen graef Florijs van Hollant, ende sloech mit heerbilen die poorten van der stat op, ende quam mit V C gewapender mannen binnen der stat, ende ghinc sitten midts in der stat te rechte, ende dede daeruut bannen omtrent M ende XL burgeren. Ende hij stelde ende ordineerde alle des stats saken in goeder politien, na sinen belieften ende goetduncken.

‘Goede vrienden en dappere mannen, ge ziet wel hoe e in dit jaar dat hele Sticht van Utrecht onder onze subjectie en onderdanigheid hebben gebracht, di edelen en goed geboren mannen verdreven, hun kastelen en burchten neergeworpen. Het volgende jaar willen we de graaf van Gelre, die zich tegen ons heeft gezet, verdrijven en zijn landen verwoesten. En omdat nu de oogst aanstaan is zo het nodig en betamelijk dat elk weer in de zijne trekt en verzamelt dat hem zijn wijf ende kinderen van node is van te leven.’ En aldus, bij raad van Gijsbrechts van Amstel, verzamelden de Kennemers  hun volk bijeen en keerden weder in Kennemerland. En toen ze bij Haarlem kwamen belegerden ze die stad en bestormden die zonder ophouden met schieten en werpen van stenen, alzo dat ze veel lieden met hun schieten en slingers ter dood toe kwetsten. En de poorters met de edelen die daarin geweken waren verweerden zich dapper en beschermden de stad dapper met schieten en werpen van stenen. Heer Johan Perzijn, die een dappere edele ridder was, kwam bij nacht al heimelijk uit de stad en kreeg een deel wagens van de Kennemers die ze geladen hadden met voedsel en proviand en reed voort in Kennemerland en verbrandde een deel van de grootste dorpen van zijn vijanden. De Kennemers zagen om en zagen de rook en brand van hun dorpen opgaan en braken haastig op van het beleg en lieten achter hun tenten en paviljoenen met alles dat erin was en keerden haastig wederom na de zijnen. Die van Haarlem die dit zagen deden hun poorten open en volgden hen na met grote hopen en sloegen en vingen hun vliedende vijanden en wonnen een grote roof end kwamen met grote eer en triomf en met vele gevangenen weer binnen Haarlem. De bisschop van Utrecht en de graaf van Gelre, toen ze hoorden van deze nederlaag der Kennemers, verblijden zich zeer; en terstond verzamelden ze een groot machtig leger van volk en belegerden de stad Utrecht alom op de 29^ste dag van augustus. Op de 4^de dag daarna merkten de machtige prinsen dat ze de stad niet winnen mochten zonder grote schade en verlies en zagen ook dagelijks veel verdriet aan hun volk en hebben hun tenten opgebroken ene gingen en belegerden de stad Amersfoort omdat ze zich tevoren met de Kennemers hadden verbonden; maar tenslotte gaven ze zich over en de handen van de graaf en om enige vermetele en schandelijke woorden die die van Amersfoort gesproken hadden op de graaf verwoeste ende vernielde hij zeer de stad. Toen dit aldus geschied was nam de graaf verlof aan de bisschop en trok weer met grote eer in zijn land. En de bisschop trok over de IJssel en kwam naar Deventer. Omtrent 2 jaar daarna kwam heer Sweer van Beusichem, een onvervaard ridder, met alle ballingen die uit de stad verdreven waren al heimelijk met ladders over de muren en kwam in de stad. En daar geviel een grote strijd binnen de stad zodat er veel doodbleven aan beiden zijden. Maar heer [178r] Sweer kreeg de overhand en verdreef en verbande vele van de burgers uit de stad en van de raad en schenen en de oude schepenen en burgemeesters die verdreven waren geweest zette hij weer in hun macht; en kort daarna kwam en de ballingen heimelijk weer in de stad en maakten een grote oploop en beroerte onder dat gewone volk, met vechten en slaan, de een tegen de andere. Terwijl dat deze tweedracht binnen de stad was kwam heer Claes van Cats, ridder, die onder zijn bewaring nog had de jonge graaf Floris van Holland, en sloeg met legerbijlen de poorten van de stad open en kwam met 500 gewapende mannen binnen de stad en ging midden in de stad te recht zitten en liet daaruit bannen omtrent 1040 burger. En hij stelde en ordineerde alle stadzaken in goede politie, naar zijn believen en goed dunken.

Van den strijt die graef Florijs hadde teghen die Vriesen.
Dat IX capittel.

Als grave Floris out was omtrent XVII jaer, heeft hi in den jare Ons Heren M CC ende LXXI, den X dach van augusto, doen vergaderen een groot machtich heer tegens die West-Vriesen, om die weder te brengen tot sine onderdanicheyt, ende mit crachte daeruut te halen sijns vaders gebeenten, ende die in Hollant te brengen. Die Vriesen stelden hem ter weer, ende quamen tot Veronen op die geest. Ende daer geviel enen strijt daer V C Hollanders verslagen worden, daer die vermaerste ende cloeckste ridders of waren, als here Wermbout uuten Hage ende Aelbrecht zijn soen; Dirck van Raephorst ende Gerrit, zijn broeder; Jacob van Wassenaer; Barent uuten Hage; Gerrit van Haerlem, ende Wouter die Vriese, baelju van Kermerlant, mit Willem zijn soen. Ende als die Hollanders so vele vrome wapentuers ende mannen van oerlogen verloren hadden, togen si afterwerts, ende namen die vlucht, tot Heiligeloe toe opten slechten ackeren; ende dair geviel weder enen strijt, want dye Hollanders versche wapentuers hadden gecregen. Ende dair worden omtrent VIII C Vriesen geslegen. Aldus worde der heren doot an den Vriesen weder gewroken.

Van de strijd die graaf Floris had tegen de Friezen.
Dat IX kapittel.

Toen graaf Floris omtrent 17 jaar oud was heeft hij in het jaar Ons Heren 1271 de 10^de dag van augustus laten verzamelen een groot machtig leger tegen de West-Friezen om die weer te brengen tot zijn onderdanigheid en met kracht daaruit te halen zijn vaders gebeente en die in Holland te brengen. De Friezen stelden zich ter verweer en Kwamen te Vronen op de geest. En daar geviel een strijd waar 500 C Hollanders verslagen werden waarvan de vermaardste en kloekste ridders van waren, als heer Wermbout uit Den-Haag en Albrecht zijn zoon; Dirk van Rasphorst en Gerrit, zijn broeder; Jacob van Wassenaar; Barent uit Den-Haag; Gerrit van Haarlem en Wouter de Fries, baljuw van Kennemerland, met Willem zijn zoon. E toen de Hollanders zo vele dappere wapenaard en mannen van oorlog verloren hadden trokken ze achteruit en namen de vlucht tot Heiloo toe op de rechte akkers; en daar geviel weer een strijd, want de Hollanders hadden verse wapenaars gekregen. En daar werden omtrent 800 Friezen geslagen. Aldus werd de dood van de heren aan de Friezen weer gewroken.

Van die graefinne van Hennenberch, die tot eenre dracht also veel kinder ter werelt brochte, als daer dagen int jaer zijn.
Dat X capittel.

Grave Floris, die XIII grave van Hollandt, coninc Willems vader, hadde onder andere kinderen een dochter geheten Machtelt, dye hij te man gaf graef Harman van Hennenberch. Hare broeder was coninc Willem van Rome, grave van Hollant. Biscop Otte van Uutrecht was haer oem van svaders wegen, ende hertoge Henric van Brabant was haer oem van smoeders wegen, ende Alijt, graefinne van Henegouwen, was haer moye, ende Otte, grave van Ghelre, ende Henric, biscop van Ludick, sijn broeder, waren haer neven. Het geviel tot eenre tijt, dat dese graefinne van Hennenberch een arm vrouken, wiens man gestorven was, bi den doeren sach gaen bidden haer broot om Goods willen, hebbende op elcken arm een kindeken, diewelcken si tot eenre dracht ter werlt hadde gebrocht. Die graefinne dit vrouken siende, heeft se versmaet ende versproken, seggende dattet niet mogelic en waer meer dan een kint van enen man tot eenre mael mogen ontfangen. Dat vrouken heeft hair betamelicken verantwoert, seggende dattet bi Gods gehengenisse wel geschien mochte. Mer die graefinne en woude dat nyet geloven, ende heeft dese vrouwe scoffierliken toegesproken ende scandelicken van haer verdreven. Waeromme dit vrouken seer gestoert was, ende heeft haer ogen ten hemel geslegen, God, Die alle ding machtich is, biddende oetmoedelicken dat Hi der graefinne also veel kinderen wilde verlenen tot eenre dracht, als daer dagen int jaer comen; dwelcke also is geschiet. Die graefinne is bevrucht gheworden mit kinde van haren man, die graef van Hennenberch; ende swaer wesende, is si nederwaert getogen in Hollant. Ende als si die tijt [178v] anquam dat si baren soude, is si also uutermaten grof ende swaer geworden, dat nye mensch desgelijcs gesien ofte gehoert hadde. Ende also dese graefinne een moye was van graef Floris van Hollant, so quam si tot hem in Loesdunen. Ende als men screef M CC LXXVI, op Onser Lieven Vrouwen dach in die Vasten, ende was doe die Goede Vridach, so beviel dese graefinne, ende baerde CCC ende LXV kinderen, die alle volmaect van leden waren. Ende biscop Otte van Utrecht, haer oem, doopte alle dese kinderen in een becken, ende die knechtkens worden geheten Johannes, ende die meyskens Elizabeth. Ende so ghering als si waren gedoept, storven si allegader mit haer moeder, die graefinne, ende worden alle ghelijc daer int cloester begraven, als men noch huden des dages sien mach in haer histori over dat graf ghemaect.

Van de gravin van Hennenberg die tot een dracht alzo veel kinderen ter wereld bracht als er dagen in het jaar zijn.
Dat X kapittel.

Graaf Floris de 13^de graaf van Holland, de vader van koning Willem, had onder andere kinderen een dochter geheten Machtelt die hij tot man gaf graaf Harman van Hennenberg. Haar broeder was koning Willem van Rome, graaf van Holland. Bisschop Otto van Utrecht was haar oom van vaders kant en hertog Hendrik van Brabant was haar oom van moeders kant, en Alijt, gravin van Henegouwen, was haar tante en Otto, graaf van Gelre, en Hendrik, bisschop van Luik, zijn broeder, waren haar neven. Het geviel tot een tijd dat deze gravin van Hennenberg een arm vrouwtje, wiens man gestorven was, bij de deur zag bidden om brood om Gods wil en had op elke arm een kindje die ze in een dracht ter wereld had gebracht. De gravin die dit vrouwtje zag heeft haar versmaad en versproken en zei dat het niet mogelijk was meer dan een kind van een man in een keer te mogen ontvangen. Dat vrouwtje heeft zich betamelijk verantwoord en zei dat het met Gods toestaan wel gescheiden mocht. Maar de gravin wilde dat niet geloven en heeft deze vrouwe schofferend toegesproken en schandelijk van haar verdreven. Waarom dit vrouwtje zeer verstoord was en heeft haar ogen ten hemel geslagen, God, Die alle ding machtig is, bad ootmoedig dat Hij de gravin alzo veel kinderen wilde verlenen tot een dracht als er dagen in het jaar zijn; wat alzo is geschied. De gravin is bevrucht geworden met kind van haar man de graaf van Hennenberg; en toen ze zwaar was is ze neerwaarts getrokken in Holland. En toen de tijd [178v] aankwam dat ze baren zou zo is ze alzo uitermate grof en zwaar geworden dat geen mens iets dergelijks gezien of gehoord had. En alzo deze gravin een tante was van graaf Floris van Holland zo kwam ze tot hem in Loosduinen. En toen men schreef 1286 op Onzer Lieve Vrouwe dag in de Vasten en was toen Goede Vrijdag zo beviel deze gravin en baar 365kinderen die allen volmaakt van leden waren. En bisschop Otto van Utrecht, haar oom, doopte al deze kinderen in een bekken en de knechtjes werden geheten Johannes en de meisjes Elizabeth. En zo gauw als ze gedoopt waren stierven ze allemaal met hun moeder, de gravin, en werden allen gelijk daar in het klooster begraven, als men nog heden de dag zien mag in haar historie over dat graf gemaakt.

Van enen groten brant tUytrecht.
Dat XI capitel.

In den jare Ons Heren M CC ende LXXIX, doe was tot Uutrecht alten groten lastigen brant; ende dit was op Sinte Jorijs dach, ende men hiet se Wijfkensbrant. Want daer verbranden Sinte Jans kerck, Sinte Pieters kerck, dye Buerkercke, der Minrebroeders kerck ende sinte Katrinen kerck mit een groot deel van der stat van Uutrecht, daer grote onverwinlike scade gesciede.

Van een grote brand te Utrecht.
Dat XI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1289 toen was te Utrecht een al te grote lastige brand; en dit was op Sint-Joris dag en men noemde het Wijfkensbrant. Want daar verbrandden Sint-Jan kerk, Sint Pieters kerk, de Buurkerk, de Minderbroeders kerk en Sint Catharina kerk met een groot deel van de stad Utrecht, waar grote onoverwinnelijke schade geschiedde.

Van enen stride die graef Floris hadde tegens die Vriesen, ende hoe hi vant sijns vaders graf, ende brochte dat gebeente in Zeelant, tot Middelburch, int cloester van den Premonstreiten oerde.
Dat XII capitel.

Na dien, dat grave Floris van Hollant dat starcke casteel tot Widenesse hadde doen maken, is hi mit groter heercracht getogen in Vrieslant, in een dorp genoemt Scellinghout, daer hi van den Vriesen victori hadde, ende toech voert in een dorp geheten Hoochtwoude, daer hi den Vriesen vromelicken angevochten heeft, ende versloecher omtrent VI C Vriesen, behoudende die zege ende overhant. Desen strijt geschiede in den jare M CC ende LXXXII. In desen stride worde ghevangen een out Vriese, diewelcke grave Floris wijsde dat graf dair zijn vader, coninc Willem, grave van Hollant, begraven lach. Die grave Floris liet dat graf sijns vaders opdoen, ende liet dat ghebeente scoen wasschen, ende leydet in een kiste, ende brochtet tot Uutrecht, daer doe een heerlicke ende costelike uutvaert over hem worde gedaen. Daerna is hi mit dat ghebeente ghetogen in Zeelant, ende heeftet ghebrocht tot Middelburch in der abdien, ende liet dat daer begraven settende dat boven der aerden in een tombe mit coninclicker ende betamelicker uutvaert, als dat behoerde.

Van een strijd die graaf Floris had tegen de Friezen en hoe hij zijn vaders graf vond en het gebeente bracht in Zeeland naar Middelburg in het klooster van de Premonstreit orde.
Dat XII kapittel.

Nadat graaf Floris van Holland dat sterke kasteel in Wijdenes had laten maken is hij met grote legerkracht getrokken in Friesland in een dorp genoemd Schellinkhout waar hij van de friezen victorie had en trok verder in een dorp geheten Hoogwoud waar hij de Friezen dapper bevocht en versloeg er omtrent 600 Friezen en behield de zege en overhand. Deze strijd geschiedde in het jaar 1282. In deze strijd werd gevangen een oude fries die graaf Floris wees dat graf waar zijn vader, koning Willem, graaf van Holland, begraven lag. Graaf Floris liet dat graf van zijn vader openen en liet dat gebeente schoon wassen en legde het in een kist en bracht het naar Utrecht waar toen een heerlijke en kostbare uitvaart voor hem gedaan werd. Daarna is hij met het gebeente naar Zeeland getrokken en heeft het gebracht te Middelburg in de abdij en liet het daar begraven en zette het boven de aarde in een tombe met koninklijke en betamelijke uitvaart, zoals dat behoorde.

Van Onser Vrouwen dwele tot Hokelom: een schoen mirakel.
Dat XIII capitel.

In datselve jaer is daer geweest een vroupersoen geheten Elizabeth, die seer wellustich ende wilt van leven was; die nochtans doer die eer ende lieften van Marien, der Moeder Goeds haer onthilt van oneerbaerheden ende begheerlicheden des vleys alle saterdages, ende oeffende haer dien dach in goede wercken ende devote gebeden. Die waerde Moeder Gods heeft haer op enen dach deser personen geopenbaert, ende bevolen dat si voertan reinlicken wilde leven, ende haer sondich leven beteren, ende dat si soude gaen in een dorp geheten Hokelom: want God die Here wilde daer noch wonderlicke wercken ende miraculen an haer doen. Dese persoen heeft haer dingen beschict, ende heeft oerlof ghenomen, ende heeft die woerden van Marien onderdanich geweest, ende is gecomen ter selver plaetsen an die westside van den dorpe, daer men noch huden des dages een scone processie [179r] mit crucen, mit lof ende sange, dat beelt van Onser Liever Vrouwen jaerlicxs draecht, biddende om Gods willen dat men haer herberge wilde doen. Ende overmits die verhengenisse Gods is si daer minlicken ontfangen geweest, ende bleef dair als een dienstmaecht een tijt dienende. Ten lesten heeft si dye vrouwe van den huyse die ghelegentheyt haers levens openbaert, ende hoe si daer doer beveel van Marien, die Moeder Goeds, ende om wat saken willen si dair gecomen was. Dese vrouwe dit horende, heeft se minliken getroost, ende heeft se voertan niet gehouden als een dienstmaecht, mer als haer eygen dochter ende kint. Si was oetmoedich, lijdsamich ende altijt suchtende om die grote sonden, daer si God mede hadde vertorent. Als si dan aldus een wijl tijts in groter lijdsamicheyt daer hadde gewoent, ist geboert, des smargens vroe, dat si uuten huyse ghing, ende also si groten dorst hadde, sach si een clein poelgen ofte plasgen leggen van scoen regenwater. Ende als si haer neder neichde om te drincken, haer niet segenende mitten teyken des Heiligen Cruys, eer dat si dranc so viel in dat plasgen een cluytgen aerden, also groot ende in der gelikenissen van enen swarten bone. Mer si en achte dat niet, ende onverhoets so dranc si van dat water. Ende thuys comende, bestont si haer also te hebben, oft si dol ende beseten hadde geweest. Die vrouwe van den huyse was mit haer sere te liden, ende overleggende ende gedachtich wesende die woerden die si tot haer gesproken hadde, vermaende ende riet hair, dat si soude gaen tot Hoekelom in der kercken, ende spreken aldair hair biecht. Ende alsoet in der Vasten was, ghinc si mit haer vrouwe ter kercken, ende sprac beveynsdelijcken haer biecht. Ende van dien tijt of, so wast een luttel beter mit hair, de Vasten lang. Ende nakende die hoechtijt van Paesscen, is si mede doir ingeven ende beveel van hair vrouwe ter kercken gegaen, om te ontfangen gelijcken ander kerstenmenschen dat Heilige Sacrament. Mer also si na plach te seggen, en mocht si dat Heilige Sacrament tusschen des priesteren handen in der misse niet sien. Als nu die misse uut was, ende dat volc opwerts ghingen om te ontfangen dat Heilige Sacrament, bleef si als gebonden staende in een hoecxken van der kercken, ende en woude niet mede opwaerts gaen. Dus staende quam een stemme van achteren, ende seide: Ԉoe staet ghi aldus? Gaet mede ende ontfanct dat Sacrament als ander luyden.’ Dit horende, sach si omme ende en sach niemant, ende verwonderende dat si niement en sach, hoerde si weder den duvel sprekende, waerom dat si omme sage; ԥn weest niet vervaert, ic bin bi u; gaet, ende doet als dandere.ՠEnde voertgaende ontfing si dat Heilige Sacrament, mer si en mochtet niet doer hair kele crigen want het scheen in haer mont te wesen als een harden steen.

Van Onze Vrouwe dwale te Heukelom: een mooi mirakel.
Dat XIII kapittel.

In hetzelfde jaar was er een vrouwspersoon, geheten Elizabeth, die zeer wellustig e wild van leven was; die nochtans door de eer en liefde van Maria de Moeder Gods zich onthield van oneerbaarheden en begeerlijkheden des vlees alle zaterdagen en oefende zich die dag in goede werken en devote gebeden. De waarde Moeder Gods heeft haar op een dag aan deze persoon geopenbaard en bevolen dat ze voortaan rein wilde leven ende har zondig leven verbeteren en dat ze zou gaan in een dorp geheten Heukelom: want God de Heer wilde daar nog wonderlijke werken en mirakels aan haar doen. Deze persoon heeft haar dingen beschikt en heeft verlof genomen en is aan de woorden van Maria onderdanig geweest en is in die plaats gekomen aan de westzijde van het dorp waar men nog heden de dag een mooie processie [179r] met kruisen, met lof en gezang dat beeld van Onze Lieve Vrouwe jaarlijks draagt en bad vanwege God dat men haar herbergen wilde. En vanwege het toestaan van Gods is ze daar minlijk ontvangen geweest en bleef dar als een dienstmaagd een tijd dienen. Tenslotte heeft ze de vrouwe van het huis de gelegenheid van haar leven geopenbaard en hoe ze daar op bevel van Maria, de Moeder Gods, en om wat zaken ze daar gekomen was. Toen deze vrouw dit hoorde heft ze haar minlijk getroost en heeft haar voortaan niet gehouden als een dienstmaagd, maar als haar eigen dochter. Ze was ootmoedig, lijdzaam en zuchtte altijd om de grote zonden waar ze God mee had vertoornd. Toen ze aldaar dus een tijdje in grote lijdzaamheid was geweest is het gebeurd dat ճ morgens vroeg toen ze uit huis ging en alzo grote dorst had dat en een klein poeltjes of plasje zag liggen van schoon regenwater. En toen ze neer neigde om te drinken en zich niet zegende met het teken van het Heilige Kruis eer dat ze dronk zo viel in het plasje een kluitje aarde alzo groot en in de gelijkenis van een zwarte boon. Maar ze achtte dat niet en onverhoeds zo dronk ze van dat water. En toen ze thuiskwam gedroeg ze zich alzo of ze dol of bezeten was geweest. De vrouwe van het huis had zeer medelijden met haar en overlegde en was gedachtig de woorden die ze tot haar gesproken had en vermaande en raadde aar aan dat ze naar Heukelom zou gaan naar de kerk en aldaar haar biecht spreken. En alzo het in de Vasten was ging ze met haar vrouwe ter kerke en sprak geveinsd haar biecht. En van die tijd af zo was het een beetje beter met haar, de Vasten lang. En toen de hoogtijd van Pasen aankwam is ze mede door ingeven en bevel van haar vrouwe ter kerker gegaan om net als andere christenmensen dat Heilige Sacrament te ontvangen. Maar alzo ze daarna plag te zeggen, ze mocht dat Heilige Sacrament tussen de handen van de priester niet zien. Toen nu de mis uit was en dat volk opwaarts ging om het Heilige Sacrament te ontvangen bleef ze als gebonden staan in een hoekje van de kerk en wilde niet opwaarts meegaan. Aldus staande kwam een stem van achteren en zei: Ԉoe sta je aldus? Ga mede en ontvang dat Sacrament als andere lieden..’ Dit hoorde ze en keek om en zag niemand en verwonderde dat ze niemand zag en hoorde ze weer de duivel spreken, waarom dat ze om zag; Ԡwees niet bang, ik ben bij u; gaat en doe zoals de anderen.ՠE voortgaande ontving ze dat Heilige Sacrament, maar ze kon het niet door haar keel krijgen want het scheen in haar mond te wezen als een harde steen.

Haer vrouwe was sere verblijt dat si dat Heilige Sacrament ontfangen hadde, ende gaende uuter kercken quam daer een witte duve, ende nam haer dat Heilige Sacrament uuten monde, ende die duvel verswan uut haren ogen. Die vrouwe dit siende, verwonderde sere, ende tsamen thuys comende, began dat joncwijf hoe langer so meer verwoet ende rasende te worden, also dat men se mit ketenen ende banden vast leggen moste. Opten derden dach, Onse Lieve Here medeliden hebbende mit Zijn craetuer, heeft hair hert verlicht doer die verdiensten Sijns Lieve Moeders, Maget Marien, ende roepende haer vrouwe, begeerde si goedertierlick haer te willen reyken dye scoenste dwale die si in haer huys hadde. Dye vrouwe vraechde wat si dairmede woude doen. Doe antwoerde si, als dat daer in corter stondt comen soude Maria die Moeder der Barmherticheit, mit Sinte Jan, Evangelist, ende mit Sinte Elizabeth om haer te verlossen. Dye vrouwe dit horende ende verwonderende, liep haestelic tot hair scrien; ende hoewel si vele schone dwalen dairin leggende hadde, nochtans en konde si die niet vinden ende gecrigen. Die vrouwe dus vertoevende ende soekende, riep dat joncwijf: ‘o lieve vrouwe, haest u, want die Moeder Gods mitten anderen heiligen zijn hierbi, om mi te vanden.’ Die vrouwe en dorste niet langer toeven, ende greep haesteliken een cleet van henneppe gaern geweven, ende leidet mit groter reverencie op haer bedde. Ende die glori Goeds is nedergedaelt op die dwale, mit Marien ende dander heiligen, ende si is van stonden an verlost geworden. Ende als si God ende Zijn Lieve Moeder [179v] ende den anderen heiligen geloeft ende gedanct hadde, begeerden si scoen water om haer mont mede te wasschen. Dat gedaen wesende quam die voerseide witte duve, ende brocht weder dat Heilige Sacrament, datwelke si oetmoedelicken ende eerwaerdelicken mit groter devocien ontfangen heeft. Alle die dair omtrent stonden sagen wel dat hair dat Heilige Sacrament worde gegeven, mer die duve en sagen si niet. Dit gesciet wesende hebben si die dwale mit eerwaerdicheit weder opgevouden ende an deen side gheleit. Die duvel is wederom gecomen, ende heeft se mit ontameliker sonden weder willen tempteren, ende heeft se sere vervaert. Mer si heeft trouwelicken die Moeder Gods angeroepen, ende hem also verjaecht. Die duvel wech vlieghende, heeft dat stroe van haer bedde dair si op lach angesteken, om haer also te verbranden; mer si heeft dat mit dye hulpe Gods mit beyde haer handen uutgedaen, dat onmogelic was, ende heeft hair armen ende handen mit vel ende vleis sere verbarnt. Ende als si in deser groten pinen lach, veel volcs om haer staende, heeft si weder begeert te hebben die dwale; ende als si die op haer verbranden armen ende handen hadde geleit, is si terstont gesont geworden. Ende alle de dagen haers levens heeft si voirt geleeft in die vrese Gods ende devotelic in den diensten Marien der Moeder Goeds. Dese dwale wert hudensdages onthouden in der kercken van Hokelom in groter eren.

Haar vrouwe was zeer verblijd dat ze dat Heilige Sacrament ontvangen had en gingen uit de kerk kwam daar een witte duif en nam haar dat Heilige Sacrament uit de mond en die duivel verdween uit haar ogen. De vrouwe die dit zag verwonderde zich zeer en toen ze tezamen thuiskwamen begon de dienstmaagd hoe langer hoe meer verwoed en razend te worden, alzo dat men haar met kettingen en banden vastleggen moest. Op de derde dag had Onze Lieve Heer medelijden met Zijn createur en heeft haar hart verlicht door de verdienste van Zijn Lieve Moeder Maagd Maria en riep haar vrouwe en begeerde goedertieren haar aan te willen rijken de schoonste dwale die ze in haar huis had. De vrouwe vroeg wat ze daarmee wilde doen. Toen antwoordde ze als dat daar gauw zou komen Maria de Moeder der Barmhartigheid, met Sint Johannes, Evangelist, en met Sint Elizabeth om haar te verlossen. De vrouwe die dit hoorde en zich verwonderende liep haastig naar haar schrijn en hoewel ze vele mooie daarin had liggen, nochtans kon ze die niet vinden en krijgen. De vrouwe aldus vertoefde en zocht riep dat jonge wijf: ‘O lieve vrouwe, haast u, want de Moeder Gods met de andere heiligen zijn hierbij om me te vinden.’ De vrouwe durfde niet langer te vertoeven en greep haastig een kleed van hennepgaren geweven en legde het met grote groter reverentie op haar bed. En de glorie Gods is neergeald op die dwale, met Maria en de andere heiligen, en ze is van stonden aan verlost geworden. En toen zei God en Zijn Lieve Moeder [179v] en de andere heiligen geloofd en bedankt had begeerde ze schoon water om haar mond ermee te wassen. Toen dat gedaan was kwam weer die witte duif en bracht haar weer dat Heilige Sacrament, wat ze ootmoedig en eerwaardig en met grote devotie ontvangen heeft. Allen die daar omtrent stonden zagen wel dat haar dat Heilige Sacrament werd gegeven, maar de duif zagen ze niet. Toen dit geschied was hebben ze de dwale met eerwaardigheid weer opgevouwen en aan de zijde gelegd. De duivel is wederom gekomen en heeft haar met onbetamelijke zonden weer willen verleiden en heeft haar zeer bang gemaakt. Maar ze heft trouw de Moeder Gods aangeroepen en hem alzo verjaagd. De duivel die wegvloog heeft dat stro van haar bed waar ze op lag aangestoken om haar alzo te verbranden; maar ze heeft dat met de hulp van God met beide haar handen uitgedaan, dat onmogelijk was, en heeft haar armen en handen met vel ende vlees zeer verbrand. En toen ze in deze grote pijn lag en er veel volk om haar stond begeerde ze weer die dwale te hebben en toen ze die op haar verbrandde armen en handen ha gelegd is ze terstond gezond geworden. En alle dagen van haar leven heeft ze voort geleegd in de vrees Gods en devoot in de dienst van Maria de Moeder Gods. Deze dwale worden heden de dag onthouden in de kerk van Heukelom in grote eer.

Hoe graef Floris Vrieslant onder hem brochte sonder strijt.
Dat XIIII capitel.

In den jare Ons Heren M CC LXXXV, doen wast alten groten storm van winde ende tempeest in der lucht, datter veel dyken in Vrieslant, Hollant ende Zelant inbraken, also datter een grote opvloet ende water in den landen was, daer veel volcs ende beesten in drencten ende grote scade dairof quam. Heer Dirc van Bredenroede, die XI, die men hiet die goedertieren, een vroem, cloec ende wijs oerlochsman, heeft doir gebot van graef Floris vergadert veel volcs van wapenen, ende is mit scepen ende scuten gevaren in Vrieslant, ende heeft veel volcs geghyselt ende mit hem genomen, want niement den anderen overmits dat water te hulpe comen mochte, ende heeft also alle Vrieslant gebrocht onder subjectye ende onderdanicheit van graef Floris, sonder slach of strijt. Ende als dat water weder ter zeewert in gevloeyt was, heeft grave Floris doen maken IIII castelen, als Medenblic, Eningeburch, Middelburch ende Nyeburch, opdat hi mit desen die ingeboreen rebelheit ende wederspannicheit des ongetemden volcs der Vriesen mede dwingen ende tonderhouden mochte. Als die Vriesen sagen dat graef Floris dese sloten begonde te maken ende si geen weer tegen doen en mochten, doe dochten si wel dat si verheert waren, ende deden doe dat si node deden, ende overdroegen, want si niet beters en wisten dan den grave onderdanich te wesen. Doe quamen binnen dier tijt dat dye grave daer lach om dese voerseide sloten te volbrengen die III vierendelen van Hoochtwouder ambocht, van Nyewedorp, Winckel, Bersingenhorn, Oest-Manroe, Vrolen, Outdorpbroec, Zuysterwoude, Noorstherwoude, Outkerspoel, Warmenhusen, Nyelant, Duringehorn, Enigebroec, Oeterleec, Veenhusen ende Medemblic, ende overdroegen een soen mitten grave ende sworen voer hem ende horen nacomelingen, grave Floris ende sine nacomelingen, graven te Hollant, ewelicken onderdanich te wesen, alse horen rechten here; ende gaven over gemeenlic dat hi in hoer lant gemene wegen mochte maken, groot oft clein, hoe hem dat genoechde; ende daertoe gaven si hem die thienden van den corne, dye vroenscoude ende heervaert te gebieden. Ende graef Floris gaf hen weder alrehande puncten van rechte, ende consenteerde hen oec mede te gebruken sulc recht als de van Vrolen ende Outdorp van den coninc Willem, sinen vader, hadden. Dese soene ende voerwaerden gescieden tot Thorenburch op Sinte Agnieten avont int jaer Ons Heren M CC ende LXXXVIII. Die grave, omdat hi die bose Vriesen ontsach ende hem altoes gruwede, al wast dat si hem hulde gesworen hadden, dat si den eedt onlange gedencken ende houden souden, als si doch en deden, so woude hij ymmers dat huys te Medemblic volmaect hebben, ende ghinc dairom mit een heer volcs leggen op Meloerde, ter tijt toe dattet huys volmaect was. Hi dede leggen die Nyeburch bi Vronen opter geest opt einde van Vrieslant, omdat men van der burch tAlcmaer soude gaen ende anderwaer, [180r] waer men woude. Hij dede Middelburch leggen an des dijcskant, dat men daer of den dijck bescermen soude of men insteken woude. Thorenburch, dat coninc Willem zijn vader hadde doen maken, stont dairbi; dat was daerom gedaen, dat men geen van desen sloten beleggen en mochte om te winnen, want si en staen so wide niet vaneen, men schietet wel mit II scoten. Hi maecte oec thuys te Nyendorn, dat die Vriesen daerna nederworpen. Grave Floris, doe hi die Vriesen aldus bedwongen hadde, thant daerna, toech hi over tot Staveren, om te vernemen die zeden ende manieren van den Oest-Vriesen. Ende so die van Staveren wel vernomen hadden zijn mogentheit, die hi an den Vriesen getoent hadde, hoe dat hi zijn sloten aldaer in den landen geset hadde tegen horen danc ende spite, ende hem onderdanich geworden waren, ontsagen si oec zijn grootheit, ende wordens te rade binnen der stat, dat si hem onfaen wouden voir horen here, als si deden. Ende brochten alle die poerteren te samen voer den grave, dyen si gemeenlicken mit vrien moetwillen hulden, mit gestaefden eede, dat si hem ende sine nacomelingen, graven te Hollant, kenden voir horen rechten lantshere. Ende omdat si dit uut hemselven ende ombedwongen deden, dancte hij se, ende gaf hen daervoir veel vriheden ende poertrechten, die geen noot en zijn al hier te scriven. Ende aldus sceide graef Floris van Staveren, dair hem van den notabelsten ende wijsten volchden tot Aelbrecht Berge, om hoer vryheden ende recht bezegelt te hebben, die hem daer ghegeven ende bezegelt worden, int jaer Ons Heren M CC ende XCII.

Hoe graaf Floris Friesland onder hem bracht zonder strijd.
Dat XIIII kapittel.

In het jaar Ons Heren1285 toen was er een al te grote storm van wind en tempeest in de lucht zodat er veel dijken in Friesland, Holland en Zeeland doorbraken, alzo dat er een grote vloed en water in het land was waar veel volk en beesten in verdronken en er grote schade van kwam. Heer Dirk van Brederode de 11^de die men de goedertieren noemt, een dappere, kloeke en wijze oorlogsman, heeft door gebod van graaf Floris veel wapenvolk verzameld en is met schepen en schuiten gevaren in Friesland en heeft veel volk gegijzeld en met hem meegenomen, want niemand den mocht de anderen vanwege dat water te hulp komen en heeft alzo heel Friesland gebracht onder beheer en onderdanigheid van graaf Floris, zonder slag of strijd. En toen dat water weer ter zeewaarts gevloeid was heeft graaf Floris laten maken 4 kastelen, als Medemblik, Eningeburcht, Middelburcht en Nyeburcht opdat hij hiermee de ingeboren rebellie en weerspannigheid van het ongetemde volk der friezen mee bedwingen en ten onderhouden mocht. Toen de Friezen zagen dat graaf Floris deze kastelen begon te maken en dat ze er geen verweer tegen doen mochten, toen dachten ze wel dat ze beheerd waren en deden toen dat ze node deden en overeenkwamen want ze wisten niets beters dan aan de graag onderdanig te wezen. Toen kwamen in die tijd dat de graaf daar lag om die kastelen te volbrengen de 3 vierendelen van Hoogwoud ambacht, van Niedorp, Winkel, Barsingerhorn, Oost-Manroe, Vronen, Oudorp-broek Zuiddorp-broek, Zuid Scharwoude, Noord Scharwoude, Oudkarspel, Warmenhuizen, Nieland, Dirkshorn, Enigebroec, Oterleek, Venhuizen en Medemblik en kwamen een verzoening overeen met de graaf en zwoeren voor hem en hun nakomelingen, graaf Floris en zijn nakomelingen, graven van Holland, eeuwig onderdanig te wezen als hun rechte heer; en gaven algemeen over dat hij in hun land wegen mocht maken, groot of klein, hoe dat het hem vergenoegde en daartoe gaven ze hem de tienden van het koren, de gravenschuld en legertocht te gebieden. En graaf Floris gaf hun weer allerhande punten van rechten en bevestigde hen ook mede te gebruiken al zulk recht als die van Vronen en Ouddorp van koning Willem, zijn vader, hadden. Deze verzoening en voorwaarden geschiedden te Torenburcht op Sint Agnes avond in het jaar Ons Heren 1288. De graaf, omdat hij de boze Friezen ontzag en er zich altijd van gruwde en al was het dat ze hem hulde gezworen hadden, dat ze den eed kort gedenken en houden zouden, zoals ze toch deden, zo wilde hij immer dat huis te Medemblik volmaakt hebben en ging daarom met een leger volk liggen op Meloerde tot de tijd toe dat het huis volmaakt was. Hij liet leggen Nyeburcht bij Vronen op de geest op het einde van Friesland omdat men van de burcht te Alkmaar zou gaan en anders waart [180r] waar men wilde. Hij liet Middelburcht leggen aan de kant van de dijk zodat men daaruit de dijk beschermen zou als men het insteken wilde. Torenburcht, dat koning Willem, zijn vader, had laten maken, stond daarbij; dat was daarom gedaan dat men geen van deze kastelen belegeren mocht om te winnen, want ze staan niet zo ver van elkaar, men schiet het wel met 2 schoten. Hij maakte ook dat huis te Niedorp dat de Friezen daarna neerwierpen. Graaf Floris, toen hij de Friezen aldus bedwongen had, gelijk daarna trok hij oever naar Stavoren om te vernemen de zeden en manieren van de Oost-Friezen. En zo die van Stavoren wel vernomen hadden zijn mogendheid die hij aan de Friezen getoond had, hoe dat hij zijn burchten aldaar in het land gezet had tegen hun wil en spijt en hem onderdanig geworden waren, ontzagen ze ook zijn grootheid en werden te rade binnen de stad dat ze hem ontvangen wilden voor hun heer, zoals ze deden. En brachten alle poorters tezamen voor de graaf die ze algemeen met vrij gemoed huldigden met gestaafde eed dat ze hem en zijn nakomelingen, graven te Holland, erkenden voor hun rechte landheer. En omdat ze dit uit zichzelf en ongedwongen deden bedankte hij ze en gaf hun daarvoor veel vrijheden en poortrechten, die geen nood zijn al hier te schrijven. Ee aldus scheidde graaf Floris van Stavoren war hem van de notabelste en wijste volgde Albrecht Berge om hun vrijheden en recht bezegeld te hebben, die hem daar gegeven en bezegeld werden in het jaar Ons Heren 1292.

Hoe ende an wyen grave Floris hijlickte ende van sijn kinderen.
Dat XV capittel.

Als grave Floris dat landt van West-Vrieslant onder hem hadde gebrocht, machtelicken ende vredelicken dat besat, Gwide Dampier, grave van Vlaenderen, is mit groot volc van wapenen overgevaren in Zeelant, om Walcheren in te winnen ende onder sine subjectye te brengen. Die grave Floris dit vernemende, heeft terstont vergadert een groot machtich volc van wapenen om desen grave van Vlaenderen te wederstaen, ende enen strijt mit hem te vechten. Dit vernemende hertoge Jan van Brabant, is haesteliken in Zeelant gecomen, ende heeft den strijt op genomen, ende heeft enen vasten pays ende vrede ghemaect in deser manieren: Als dat grave Floris te wive nemen soude Beatris, graven Ghien dochter van Vlaenderen. Ende daermede souden si goede vrienden bliven, ende elc soude trecken in den sinen, dwelc also is geschiet. Grave Florijs heeft dan dese dochter van Vlaenderen mit groter solemniteiten ende eren getrout, ende wan an haer veel kinderen, als Jan, Dirc, Floris, Willem, Otte, Willem, Floris, Beatris, Machtelt, Elizabeth ende Margriet. Ende alle dese kinderen zijn jonc gestorven ende tot Loesdunen int cloester begraven, uutgeseit die outste, Jan, die grave na sinen vader worde. Dese grave hadde oec II bastaerts zonen, als Witte den eersten, here van Haemstede in Zelant, ende Willem, ridderen. Dese grave Floris dede maken veel costelicke hoven ende ridderlicke woningen, alst huys der Vogelensanc in Haerlemmerhout, daer hi stadelicken mit heren ende ridderen, vrouwen ende joncfrouwen plach te hoveren, vliegen ende jagen ende ridderlicke oeffeningen van steken ende ternojen te hantieren; dairna dede hi groter ende costeliker maken dat hof in Den Hage, als dye capelle ende andere cameren, ende andere vele sloten ende scone woningen.

Hoe en aan wie graaf Floris huwelijkte en van zijn kinderen.
Dat XV kapittel.

Toen graaf Floris dat land van West-Friesland onder hem had gebracht en dat machtig en vredig bezat is Gwijde Dampier, graaf van Vlaanderen, met groot zwaar wapenvolk overgevaren in Zeeland om Walcheren in te winnen en onder zijn beheer te brengen. Graaf Floris die dit vernam heeft terstond verzameld een groot machtig wapenvolk om deze graaf van Vlaanderen te weerstaan en een strijd met hem te vechten. Dit vernam hertog Jan van Brabant en is haastig in Zeeland gekomen en heft de strijd o genomen en heeft een vaste rust en vrede gemaakt op deze manier: Als dat graaf Floris tot wijd nemen zou Beatrix, de dochter van graaf Gwijde van Vlaanderen. En daarmede zouden ze goede vrienden blijven en elk zou trekken in de zijnen, wat alzo geschied is. Graaf Floris heeft dan deze dochter van Vlaanderen met grote feestelijkheid en eer getrouwd en won aan haar veel kinderen, als Jan, Dirk, Floris, Willem, Otto, Willem, Floris, Beatrix, Machtelt, Elizabeth en Margriet. En al deze kinderen zijn jong gestorven en te Loosduinen in het klooster begraven, uitgezonder de oudste, Jan, die graaf werd na zijn vader. Deze graaf had ook 2 bastaardzonen, als Witte de 1^ste, heer van Haamstede in Zeeland, en Willem, ridder. Deze grave Floris liet maken veel kostbare hoven en ridderlijke woningen als het huis Vogelenzang in Haarlemmerhout waar hij gestadig met heren en ridders, vrouwen en jonkvrouwen plag te hoven, vliegen en jagen en ridderlijke oefeningen van steken en toernooien te hanteren; daarna liet hij groter en kostbaarder maken dat hof in Den-Haag zoals de kapel en andere kamers en andere vele kastelen en mooie woningen.

Van enen bedrieger die hem seide te wesen keiser Vrederic.
Dat XVI capittel.

In deser tijt openbaerde hem een man in Michen, geleert in die swarte consten van nigromancien, ende seide dat hi was keiser Vrederic. Dese hadde veel heren ende knechten bi hem, de keiser Vrederics dienstknechten hadden geweest; ende veel dingen openbaerde hi, daer hi vele princen ende heren mede verleide, mit menigerhande littekenen. Die Vriesen quamen voer desen keiser, ende claechden dat hen grave Floris van Hollant groten gewelt ende overlast hadde gedaen. Daer ghinc dese bedrieger sitten te recht, in keiserliken gewoude, ende geboet den biscop van Uutrecht dat hi grave Floris voir hem dagen soude, ende comen te rechte mit aldusdanigen brieve:

Fredericus, bi der gracien Gods keiser van Romen, altijt Vermeerder des Rijcs, den eerwaerdigen here biscop van Uutrecht, [180v] gruet ende alle goet. Alsoet onser Keiserlicken Majesteit toebehoert alle twisten neder te leggen ende geweldige wercken ende overdaden te straffen, waeromme wi uwer trouheit vermanen, dat ghi te weten doet voir onsen leenmannen den grave Floris van Hollant, dat hi hem onthoude ende ofstae van die crachtelicke ende gheweldige moyenissen des Vriesschen volcs, oft wi sullen tegen hem procederen ende voirtgaen na keyserlicke rechten. Ende waert sake dat dieselve grave hem vermate enighe recht te hebben bi privilegien der keiseren of coningen op dat Vriesche volc, die vri ende nyemants eygen en zijn, so gebieden wi u, dat ghi denselven grave vermaent ende daecht te recht te comen in onsen landen van Michen voer onsen gerechte binnen den tijt van VI weken, mit hem brengende alsulcke brieven ende privilegien als hi hem vermetende is. Ghegeven, etcetera.

Ende als grave Floris dit hoerde, screef hij den bedrieger aldus: En weetstu niet dat die keiser Vrederic in voerleden tiden versmoert bleef van sinen huysgesinne? Du en biste niet die grootmoedige keiser Vrederic; du en biste niet oec enige prince in Michen. Daerom en houde ic niet van dijnre bedriechnisse ende bevele. Dese meester worde daerna ghevangen van den biscop van Colen, ende belide openbaerlic alle sine valscheden ende bedriechlicheden, ende hi liet hem barnen in een dorp geheten Wittefloer, daert vele menscen ansagen.

Van een bedrieger die zei de te wezen keizer Frederik.
Dat XVI kapittel.

In deze tijd openbaarde hem een man in Michen, geleerd in de zwartekunsten van nigromantie en zei dat hij keizer Frederik was. Deze had veel heren en knechten bij hem, die dienstknechten van keizer Frederik waren geweest; en veel dingen openbaarde hij waar hij vele prinsen en heren mee verleidde, met menigerhande tekens. De Friezen kwamen voor deze keizer en klaagden dat de graaf Floris van Holland hen groot geweld en overlast had gedaan. Daar ging deze bedrieger zitten te recht, in keizerlijk gewaad en gebood de bisschop van Utrecht dat hij graaf Floris voor hem dagen zou en komen te recht met al dusdanige brief:

Fredericus, bij de gratie Gods keizer van Rome, altijd Vermeerder der Rijk, de eerwaardige heer bisschop van Utrecht, [180v] groet en alle goeds. Alzo het onze Keizerlijke Majesteit toebehoort alle twisten neer te leggen en geweldige werken en overdaad te straffen, waarom we uw trouwheid vermanen dat ge weten laat voor onze leenmannen de graaf Floris van Holland dat hij zich onthoudt en afstaat van die krachtige en geweldige vermoeienis van het Friese volk of ze zullen tegen hem procederen en voortgaan naar keizerlijke rechten. En was het zaak dat die graaf zich vermat enig recht te hebben bij privilegies van de keizer of koningen op dat Friese volk, die vrij en niemand eigen zijn, zo gebieden wij u dat gij die graag vermaant en te recht daagt te komen in ons land van Michen voor ons gerecht binnen de tijd van 6 weken en brengt met hem al zulke brieven en de privilegies zoals hij zich vermat. Gegeven, etc.

En toen graaf Floris dit hoorde schreef hij de bedrieger aldus: En weet u niet dat de keizer Frederik in voorleden tijden versmoord bleef van zijn huisgezin? U bent niet die grootmoedige keizer Frederik; u bent ook geen enige prins in Michen. Daarom hou ik niet van uw bedrog en bevel. Deze meester werd daarna gevangen van de bisschop van Keulen en beleed openbaar al zijn valsheid en bedrog en hij liet zich verbranden in een dorp geheten Wetzlar, waar het vele mensen zagen.

Van Johan van Zyrick, die XL biscop van Uutrecht, ende van den oerlogen die hi hadde tegen den here van Aemstel ende Woerden.
Dat XVII capittel.

In den jaer Ons Heren M CC LXXXVII screven dye heren des Stichts van Uutrecht an grave Floris van Hollant, dat hi woude comen totten Raet des Capitels der Kercken van Uutrecht, want si Johan van Nassouwen, elect van Uutrecht, mer niet geconfirmeert, van den bisdom setten wilden. Ende also dese elect Johan dat slot van Vredelant verset hadde om een somme van penningen an heer Ghijsbrecht van Aemstel, ende tslot van Montfoerde an heer Harman van Woerden, so beclaechden hem dat gehele Sticht van Uutrecht. Ende want nu dese elect Johan van Nassouwen als een waerlic man dat Sticht van Uutrecht XX jaren hadde berecht, ende des Stichts goeden ende sloten an vele woekenaers tot een onderpant hadde belast ende geset, ende in groten swaren sculden hadde gebrocht, so hebben die heren des Stichts van Uutrecht, geestelijc ende waerlic, onsen Heiligen Vader den paeus van Romen den jammerliken staet des Stichts ende kercken van Uutrecht gescreven ende te kennen gegeven, ende hebben seer oetmoedeliken gebeden voer enen geheten Johan van Zyric. Die paeus dese supplicacie anmerckende, heeft overmits paeuselicker macht den voirseiden Johan van Nassouwen van dat bisdom ofgeset, ende heeft den voernoemden Johan van Zyric voersien mit dat bisdom van Uutrecht. Ende aldus is dese Johan van Zyric geordineert ende gemaect die XL biscop van Uutrecht. Ende als nu dese Johan, van dier namen deerste, biscop geworden was, so heeft Ghijsbrecht van Aemstel, die tslot van Vredelant in onderpanden besat, dat gemene volc des Stichts van Uutrecht mit nyewe exactien ende tollen beswaert, waeromme dat die biscop van Uutrecht bi raet des stats ende kercken van Uutrecht desen Ghijsbrecht heeft doen presenteren zijn uutgeleide penningen, dair hi tslot mede hadde beleent, ende begeerden dat slot te vrien ende weder an dat Sticht te hebben. Mer Ghijsbrecht allegeerde vele saken ter contrarien, ende en wilde dat niet doen. Waerom die biscop groot volc van wapenen heeft vergadert om die heerlicheit van Aemsterlant te verwoesten ende dat slot van Vredelant mit cracht van Ghijsbrecht weder te recupereren ende winnen. Daertegen heeft Gijsbrecht van Aemstel mit Harman van Woerden een machtich volc uut Hollant vergadert, ende quamen dairmede in Zesorinc, om tegen den biscop te striden. Ende als dese II heren bi malcander quamen, is dair een grote strijt gevallen, mer de biscop creech die overhant, ende heeft den here van Aemstel mit alle sine ondersaten ende strijtber mannen verjaecht, ende vele gevangen ende geslegen. Dit siende Harman van Woerden, is mit dat Hollantse heer angecomen mit groter macht van volc, om den biscop uuten velde te verdriven. Mer in den eersten anganc worde dese Harman swairliken gewont, ende wesende int uuterste des [181r] strijts, heeft hem noch so vromelic gehadt, dat hi den biscop mit alle zijn volc gejaecht ende gedreven heeft tot binnen Amersvoert. In desen strijt bleven doot II vrome ridders, als Steven ende Vrederic van Zulen, mit veel cloecke strijtber mannen.

Van Jan van Zyrick, de 40^ste bisschop van Utrecht en van de oorlogen die hij had tegen de heren van Amstel en Woerden.
Dat XVII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1287 schreven de heren van het Sticht van Utrecht aan graaf Floris van Holland dat hij wilde komen tot de Raad van het Kapittel der Kerk van Utrecht, want ze Johan van Nassau, elect van Utrecht, aar niet bevestigd, van het bisdom zetten wilden. En alzo deze elect Johan dat slot van Vredeland verzet had om een som penningen aan heer Gijsbrecht van Amstel en het slot van Montfoort aan heer Harman van Woerden, zo beklaagden zich dat gehele Sticht van Utrecht. En omdat nu deze elect Johan van Nassau als een wereldlijke man dat Sticht van Utrecht 20 jaren had berecht en de goederen en burchten van het Sticht goeden aan vele woekeraars tot een onderpand had belast en gezet en in grote zware schulden had gebracht, zo hebben de heren der Sticht van Utrecht, geestelijk en wereldlijk, onze Heilige Vader de paus van Rome de droevige staat der Sticht en kerk van Utrecht geschreven en te kennen gegeven en hebben zeer ootmoedig gebeden voor een geheten Jan van Zyrick. De paus die dit verzoekschrift merkte heeft vanwege pauselijke macht die Johan van Nassau van dat bisdom afgezet en heeft Johan van Zyrick voorzien met dat bisdom van Utrecht. En aldus is deze Johan van Zyrick geordineerd en gemaakt de 40^ste bisschop van Utrecht. En toen nu deze Jan de 1^ste bisschop geworden was zo heeft Gijsbrecht van Amstel, die het slot van Vredeland in onderpand bezat, dat gewone volk van het Sticht van Utrecht met nieuwe verzwaringen en tollen bezwaard, waarom dat de bisschop van Utrecht bij raad van de stad en kerk van Utrecht deze Gijsbrecht heeft laten presenteren zijn uitgeleende penningen, daar hij het slot mee had beleend, en begeerden dat slot te vrijden en weer aan dat Sticht te hebben. Maar Gijsbrecht bracht vele zaken ter contrarie aan en wilde dat niet doen. Waarom de bisschop groot wapenvolk heeft verzameld om de heerlijkheid van Amstelland te verwoesten en dat slot Vredeland met kracht van Gijsbrecht weer te verkrijgen en winnen. Daartegen heeft Gijsbrecht van Amstel met Harman van Woerden een machtig volk uit Holland verzameld en kwamen daarmee in Zesorinc om tegen de bisschop te strijden. En toen deze 2 legers bij elkaar kwamen is daar een grote strijd gevallen, maar de bisschop kreeg de overhand en heeft de heer van Amstel met al zijn onderzaten en strijdbare mannen verjaagd en vele gevangen en geslagen. Dit zag Harman van Woerden en is met dat Hollandse leger aangekomen met grote macht van volk om de bisschop uit het veld te drijven. Maar in de eerste aanval werd deze Harman zwaargewond en was in het uiterste van de [181r] strijd en heeft hem zich zo dapper gehad dat hij de bisschop met al zijn volk gejaagd en gedreven heeft tot binnen Amersfoort. In deze strijd bleven dood 2 dappere ridders, als Steven ende Frederik van Zuilen met vele kloeke strijdbare mannen.

Hoe dat die twe castelen Vredelant ende Montfoert gewonnen worden.
Dat XVIII capittel.

Die biscop ende ecclesie van Uutrecht zijn gecomen tot grave Floris, clagende den groten overlast ende onrecht dat hem gesciede van desen II heren van Aemstel ende Woerden, ende hebben grotelic versocht an den grave om hulp ende bystant. Die grave heeft desen II heren ontseit, ende is gecomen mit groter macht, ende beleide dat slot te Vredelant mit groot volc van wapenen, ende rechte daervoir grote magnelen ende andere instrumenten, omme dat slot dairmede te quetsen ende te vernielen. Daerna heeft die grave uut Zelant ontboden vrome ende cloeke mannen van wapenen, ende heeft dat slot noch crachteliker beseten ende benauwet, in meninge dat te winnen. Ghijsbrecht, heer van Aemstel, dit vernemende, heeft heimelic een deel volcx vergadert, ende is den Zelanders bi Loenen tegemoet gegaen. Daertegen heeft hem heer Costijn van Renes, der Zelanders cappetein, mit ontwonden bannieren ende blasende basunen in goeder ordinancien geset, ende heeft sine vianden stoutelicken angegaen. Ende dair wort sere gevochten, mer int einde wonnen die Zelanders den strijt. In desen stride bleven doot die here van Bromo mit vele vrome wapentuers ende mannen van oerloge, ende Ghijsbrecht van Aemstel wort gevangen mit veel van sine ondersaten ende strijtber mannen. Aernout van Aemstel, horende dat sijn broeder was gevangen, onsiende den mogentheit des graven van Hollant, heeft hem opgegeven in des graven handen. Ende die grave liet dat slot mit een starc garnisoen besetten ende van als voersien. Ende also Harman van Woerden desen Ghijsbrecht van Aemstel tegen den biscop bistant hadde gedaen, waerom die grave desen versmaetheit van den biscop an desen Harman van Woerden wreken woude; ende dede vergaderen een groot machtich volc van wapenen, om te verwoesten Harmans lant van Woerden. Mer Harman van Woerden overleggende dat hi sodanigen mogenden prince niet wederstaen en mochte, heeft dat slot te Montfoert starc gemaect ende mit volc van wapenen ende provande wel versien ende beset, ende is voer des graven mogentheit gevlucht, ende heeft hem in vreemden landen onthouden. Mer die grave niet oflatende zijn opset, heeft dat slot een jaer lanc crachteliken belegen ende mit dagelixen assaulten ende mit menigerlei instrumenten doen bestormen. Die grave volherdende in desen belegge, heeft ten lesten dat slot gewonnen mit stormenderhant, ende alle die opten huse waren dede hi onthoefden, uutgeseit II. Die grave heeft dat slot mit zijn volc beset, ende heeft dagelicxs desen Harman grote scade in zijn lant gedaen. Ten lesten isser een vrede gemaect tusschen beiden, als dat Ghijsbrecht van Aemstel ende Harman van Woerden, op die verboernissen van allen horen goeden, ende borge daervoer setten souden, beloefden getrouweliken dat si hem voirtan tegen den biscop van Uutrecht noch tegen den grave van Hollant versetten en souden. Ende voer des graven costen souden si sweren des graven hulde ende trouwe, ende die biscop soude zijn sloten weder hebben in zijnre macht. Ende hiervan worden gemaect vaste brieven mitter princen ende segsluden zegelen besegelt. Ende hiermede souden alle twisten ende gescillen nedergeleit wesen tusschen dese mogende princen ende heren. Grave Floris, uut vorsteliker edelheit, heeft uut zijnre herten geset alle haet ende nijt, ende alle dat hem was misdaen; want hi heeft Ghijsbrecht van Aemstel ende Harman van Woerden tot sine secrete raetsmannen ghenomen.

Hoe dat de twee kastelen Vredeland en Montfoort gewonnen werden.
Dat XVIII kapittel.

De bisschop en kerkgemeenschap van Utrecht zijn gekomen tot graaf Floris en klaagden de grote overlast en onrecht dat hen geschiedde van deze 2 heren van Amstel en Woerden en hebben zeer verzocht aan de graaf om hulp en bijstand. De graaf heeft deze 2 heren ontzegd en is met grote macht gekomen en belegerde dat slot Vredeland met groot wapenvolk en richtte daarvoor grote werptuigen op en andere instrumenten om het slot daarmee de kwetsen en te vernielen. Daarna heeft de graaf uit Zeeland ontboden dappere en kloeke wapenmannen en heeft dat slot nog krachtiger bezet en benauwd met de bedoeling dat te winnen. Gijsbrecht, heer van Amstel, vernam dit en heeft heimelijk veel volk verzameld en is de Zeelanders bij Loenen tegemoet gegaan. Daartegen heeft zich heer Costijn van Renesse, de kapitein van de Zeelanders, met ontwonden banieren en blazende bazuinen in goede ordinantie gezet en is zijn vijanden dapper aangegaan. En daar werd zeer gevochten, maar in het einde wonnen de Zeelanders de strijd. In deze strijd bleef dood de heer van Bromo met vele dappere wapenaars en oorlogsmannen en Gijsbrecht van Amstel werd gevangen met veel van zijn onderzaten en strijdbare mannen. Aernout van Amstel die horde dat zijn broeder was gevangen en ontzag de mogendheid van de graaf van Holland en heeft zich opgegeven in de handen van de graaf. En de graaf liet dat slot met een sterk garnizoen bezetten en van alles voorzien. En alzo Harman van Woerden deze Gijsbrecht van Amstel tegen de bisschop bijstand had gedaan waarom de graaf deze smaad van de bisschop aan deze Harman van Woerden wreken wilde end liet verzamelen een groot machtig wapenvolk om te verwoesten het land van Harman van Woerden. Maar Harman van Woerden overlegde dat hij zodanige vermogende prins niet weerstaan mocht en heeft dat slot te Montfoort sterk gemaakt en met wapenvolk en proviand goed voorzien en bezet en is voor de mogendheid van de graaf gevlucht en heeft zich in vreemde landen onthouden. Maar de graaf liet niet af van zijn opzet en heeft dat slot een jaar lang krachtig belegerd en met dagelijkse aanvallen en met menigerlei instrumenten laten bestormen. De graaf volhardde in dit beleg en heeft tenslotte dat slot gewonnen stormenderhand en allen die op het huis waren liet hij onthoofden, uitgezonderd 2. De graaf heeft dat slot met zijn volk bezet en heeft dagelijks deze Harman grote schade in zijn land gedaan. Tenslotte is er een vrede gemaakt tussen beiden, als dat Gijsbrecht van Amstel en Harman van Woerden op het verbeuren van al hun goederen er een borg voor zouden zetten en beloofden trouw dat ze zich voortaan tegen de bisschop van Utrecht noch tegen de graaf van Holland verzetten zouden. En voor de kosten van de graaf zouden ze zweren de graaf hulde en trouwe en de bisschop zou zijn sloten weer hebben in zijn macht. En hiervan werden gemaakt vaste brieven met de prinsen en zegslieden zegels bezegeld. En hiermee zouden alle twisten en geschillen neergelegd wezen tussen deze vermogende prinsen en heren. Graaf Floris, uit vorstelijke edelheid, heeft uit zijn hart alle haat en nijd gezet en alles dat hem was misdaan; want hij heeft Gijsbrecht van Amstel ende Harman van Woerden tot zijn geheime raadsmannen genomen.

Hoe die heerlicheyt van Hoesden gheworden is een leen an Hollant.
Dat XIX capitel.

Int jaer Ons Heren M CC XC waren bieen vergadert in tsGravenhage, in vrolicker geselscap, grave Floris van Hollant ende grave Dirck van Cleve. Dus sittende, heeft die grave van Cleve geresigneert ende vri overgegeven sinen neef graef Floris, die leengoeden ende heerlicheden van Hoesden ende Outhena, quijtsceldende al sine vasallen ende leenmannen horen eet, die si hem hadden gedaen, behoudelic dat si hoer leen ende goeden van den voerseiden grave van Hollant versoeken souden, als si van hem te houden plagen. Van denwelken openbair brieven voer den hove van Hollant worden gemaect ende bezegelt. Ende here Johan van Hoesden, die ontfinc doe van grave Floris van Hollant die heerlicheit van Hoesden ende Outhena tot een vri leen; ende aldus is Hoesden ende Outhena mit dat slot ende stede van Woudrichom geworden een heerlic leen van Hollant. [181v]

Hoe de heerlijkheid van Heusden geworden is een leen van Holland.
Dat XIX kapittel.

In het jaar Ons Heren 1290 waren bijeen verzameld in Gravenhage in vrolijk gezelschap graaf Floris van Holland en graaf Dirk van Kleef. Aldus zittende heeft de graaf van Kleef neergelegd en vrij overgegeven zijn neef graaf Floris de leengoederen en heerlijkheden van Heusden en Altena en schold al zijn vazallen en leenmannen vrij van hun eed die ze hem hadden gedaan, behalve dat ze hun leen en goederen van de graaf van Holland verzoeken zouden zoals ze van hem te houden plagen. Waarvan openbare brieven voor de hof van Holland werden gemaakt en bezegeld. En heer Johan van Heusden die ontving toen van graaf Floris van Holland de heerlijkheid van Heusden en Altena tot een vrij leen; en aldus is Heusden en Altena met dat slot en stad van Woudrichem geworden een heerlijk leen van Holland. [181v]

Hoe grave Floris overghevaren is in Engelant ende van den strijt die hi hadde tegen die Vlamingen.
Dat XX capitel.

Als grave Floris dus hoochlicken verheven ende ontsien was onder alle andere princen heeft hi hem bereit mit een eerlicken staet van heren, ridderen ende knechten, ende is overgevaren in Engelant tot coninc Eduwaert van Engelant, van dier namen die eerste, ondersoekende oft hi bi enige middelen ende manieren comen mochte in der possessien ende besitten des conincrijcs van Scotlant, datwelcke an hem bestorven ende gheerft was van grave Florijs, die X grave van Hollant; ende overmits rebelheit sommiger heren van Scotlant, dye daertegen waren, en conde hi in dat besit niet comen. Ende also men seyde, so en stont hem zijn sin nyet in Scotlant te wesen, ende men vernamt wel, dat hijts liever quijt gheweest waer dan behouden, wanttet hem ongelegen was. Mit corten woirden: hi vercoftet rijck bi rade des conincs van Engelant om ene grote somme van ghelden. Dese grave daer bi den coninc dus wesende, worde daer een hijlic gemaect ende gesloten, als dat Johan, grave Florijs soen, nemen soude tot enen wive Elizabeth, des conincs dochter; ende mits desen huwelike souden die coninc ende grave in trouwer liefden tsamen verbonden wesen. Die grave Gwie van Vlaenderen, benidende dese vrientscap ende verbant des conincs ende graefs, heeft een groot machtich heer vergadert in Casant, om nu anderwerf in te nemen ende winnen dat lant van Walcheren. Dit vernemende heer Dirck van Bredenroede ende heer Jan van Renesse, ridderen, hebben terstont veel volcx uut Hollant ende Zeelant tesamen vergadert, om also den grave van Vlaenderen crachteliken te wederstaen. Die grave Floris van Hollant dese mare in Engelant vernemende, heeft terstont zijn scepen doen bereiden, ende is ghecomen tot Vlissingen in Zeelant, daer hi zijn volc dede vergaderen. Ende als die grave van Vlaenderen merrende was, ende niet over en quam, is heer Jan van Renesse van des graven wegen overgetogen, ende heeft dat stedeken van der Sluse verwoest ende aen brande gesteken. Ende here Dirc van Bredenroede heeft zijn volck bevolen dat si hem int harnas rede maken souden, ende is mit sinen gewapenden heer mit vele scutters ende vrome wapentuers, mit geweldiger hant getogen in Cazant, ende heeft sine bannieren ontwonden ende zijn trompetten ende hoornen doen opgaen, ende heeft dat hele lant van Cazant crachtelicken doergelopen, mit roven ende branden, ende jammerlicken verwoest ende verdorven. Die Vlamingen, omtrent IIII M starc wesende, zijn vergadert ende haesteden hem om dese Zelanders te besingelen ende mit haer scepen in den gront te verdrencken. Mer die vrome ende onversaechde ridder here Jan van Renesse niet meer hebbende dan drie hondert man is desen Vlaminghen stoutelijcken anghegaen, ende heeft alle dye Vlaminghen vluchtich gemaect, vele geslegen ende verdrenct, [182r] ende is mit groter triumphen, mit hem brenghende vele ghevanghen, tot sinen here grave Floris gecomen, ende eerlicken ontfangen. Dit geschiede op Sinte Simon, ende in den avont, int jaer Ons Heren M CC ende XCV.

Hoe graaf Floris overgevaren is in Engeland en van de strijd die hij had tegen de Vlamingen.
Dat XX kapittel.

Toen graaf Floris aldus hoog verheven en ontzien was onder alle andere prinsen heeft hij zich bereid met een fatsoenlijke staat van heren, ridders en knechten en is overgevaren in Engeland naar koning Eduard de 1^ste van Engeland en onderzocht of hij bij enige middelen en manieren komen mocht in de bezitting van het koninkrijk van Schotland wat aan hem bestorven en gerfd was van graaf Floris de 10^de graaf van Holland; en vanwege rebellie van sommige heren van Schotland, die daartegen waren, kon hij niet in dat bezit komen. En, zoals men zei, zo stond zijn zin niet om in Schotland te wezen en men vernam het wel dat hij het liever kwijt was dan te behouden, want het was hem ongelegen. Met korte woorden: hij verkocht het rijk bij raad aan de koning van Engeland om een grote som van geld. Toen de graaf aldus bij de koning was werd daar een huwelijk gemaakt en gesloten als dat Johan, de zoon van graaf Floris, nemen zou tot een wijf Elizabeth, de koningsdochter; en mits dit huwelijk zouden de koning en graaf in trouwe liefden tezamen verbonden wezen. De graaf Gwijde van Vlaanderen benijdde deze vriendschap en verbond van de koning en graaf en heeft een groot machtig leger verzameld in Cadzand om nu andermaal in te nemen en winnen dat land van Walcheren. Dit vernam heer Dirk van Brederode en heer Jan van Renesse, ridders, hebben terstond veel volk uit Holland en Zeeland tezamen verzameld om alzo de graaf van Vlaanderen krachtig te weerstaan. Graaf Floris van Holland die dit bericht in Engeland vernam heeft terstond zijn schepen laten bereiden en is gekomen tot Vlissingen in Zeeland waar hij zijn volk liet verzamelen. En toen de graaf van Vlaanderen draalde en niet overkwam is heer Jan van Renesse vanwege de graaf overgetrokken en heeft dat stadje Sluis verwoest en in brand gestoken. En heer Dirk van Brederode heeft zijn volk bevolen dat ze zich in het harnas gereed zouden maken en is met zijn gewapende leger met vele schutters en dappere wapenaars met geweldige hand getrokken in Cadzand en heeft zijn banieren ontwonden en zijn trompetten en horens laten opgaan en heeft dat hele landt van Cadzand krachtig doorgelopen met roven en branden en droevig verwoest en verdorven. De Vlamingen die omtrent 4000 man sterk waren zijn verzameld en haastten zich om deze Zeelanders te omsingelen en met hun schepen in de grond te verdrinken. Maar die dappere en onversaagde ridder heer Jan van Renesse die niet meer had dan 300 man is deze Vlamingen dapper aangegaan en heeft alle Vlamingen vluchtend gemaakt en velen geslagen en verdronken [182r] en is met grote triomf en bracht met hem vele gevangenen naar zijn heer graaf Floris gekomen en fatsoenlijk ontvangen. Dit geschiedde op Sint Simon en in de avond in het jaar Ons Heren 1295.

Van den vermaerden edelen, die doe in Hollant ende Zeelant waren.
Dat XXI capittel.

Als grave Florijs, die edel vorst, die Vlaminghen aldus wederstaen hadde, besette hi Zeelant, sodat hi voer den Vlamingen anstoet niet versaecht en was, ende toech in Hollant. Ende als hi dair een tijt vredelic geweest hadde, dochte hi over hoe dat hij in zijnre tijt also veel geoerlocht ende so menighen bloedigen strijt gestreden ende gevochten hadde, in Vlaenderen, in Vrieslant ende anderswaer, daer hi also veel zijnre ridderen ende edel luyden ende vrome schiltknapen verloren hadde ende oec in eenre sterfte so veel gestorven waren, dat hij al te luttel ridderscaps in sinen lande hadde, des hi qualic te vreden was. Ende om sijn ridderscap te vermeren, so ontboet hi op enen Heiligen Kersdach bi hem te hove in den Hage te comen XL die rijcxste ende eerbaerste huysluyden die hi in den lande van Hollant bevinden konde, die wel ghegoet waren ridders staet te houden. Mit desen XL goeden mannen hildt hi hogen hof, ende int eynde van der maeltijt so sloech hij se alle ridderen, ende gaf hem elcx hoir wapen, ende beval hem voirtan ridderscap te oefenen ende wel te doen; ende voeren elcxs hoers weges, daen si ghecomen waren. Aldus so eerde die edel grave sijn goede eerbare luyden, die eerbaer ende doechdelic waren van weldaden of van rijcheden, ende en sach die coemste niet an, mer hij meerde sijn ridderscap ende zijn edelluyden, daer hi hemselven ende zijn lant mede eerde; wanttet ijmmer eerlick is, dat vele ridders in enen lande sijn. Hierom, ende omdat hi zijn goede ende eerbare huysluyden in groter waerden ende lieften hadde, so haddens die oude ridderscap sommige groten nijt, ende plagen desen graef te hieten der kaerlen god.

Men mocht hier vragen of een hertoghe ofte grave macht heeft enen huysman te edelen. Dairof sal men weten dat een hertoge of grave mach enen man, van wat state dat hi si, ridder slaen; ende die edelheit der ridderscap heeft des volcomen macht van Goeds wegen ende des keisers, dat sijt al edelt, dat van hoer voirtcomt. Anders en heefts niemant macht sonder ridder te slaen, edeldom te geven, dan die Roemsche keiser of die palensgrave des Heyligen Rijcks van skeysers wegen, also die keyserlicke rechten ende loyen uutwisen. Mer een gecroent coninc macht doen in den sinen; dye keiser overal. Soe waren dan die outste ende edelste, die hoer ouders altijt ridderen ende ridders name gevoert hadden, dese naghescreven, daer die vermaerste ende princepaelste of waren, als joncheer Jan, grave Floris soen van Hollant; Harman, grave van Hennenberch, die te wive hadde Machtelt, graven Floris moye; Dirck, die goedertieren here van Bredenroede; Willem, heer van Teylingen; Johan, heer van Hoesden; Johan, here van Heesbeen, Aernt, heer van der Sluyse, broeders des heren van Hoesden; Johan, here van Arkel; Huge Butterman, here van Bottersloet; Johan, heere van Hokelom ende Otte, heer van Asperen ende Accoy; zijn broeder Peregrijn, here van Lederdam; Aelbrecht, heer van Voirne; Henric, burchgrave van Leyden; Jacob van Wassenaer; Dirck van Wassenaer; Dirc van Teylingen; Claes Persijn, heer van Waterlant; Simon van Haerlem; Ghijsbrecht, heer van Aemstel, ende Aernt van Aemstel, sijn broeder; Harman, heer van Woerden; Jan, here van der Lecke ende Polanen; Huge, heer van Vianen; Ghijsbrecht, heer van Yselstein; Wolphert, heer van der Vere; Johan, here van Renesse; Witte, deerste heer van Haemsteden, graven Floris basterts soen; Claes, heer van Putten ende Strenen; Willem van Egmont; Gerrit van Egmont, sijn soen; Bouwen van Naeldwijc; Jacob van Woude; Aernt van Heemskerck; Gerrit van Velsen; Gerrit van Heemskerck; Henrick van Heemskerck, sijn broedere; Dirck van der Goude; Dirck van Raephorst; Gherrit van Raephorst, zijn broeder; Hughe van Cralingen; Werenbout uuten Hage; Aelbrecht, sijn soen; Gherrit van Harmelen; Jan van der Doortoge; Floris van Duven. Alle dese waren vrome ridderen vermaert.

Van de vermaarde edelen die toen in Holland en Zeeland waren.
Dat XXI kapittel.

Toen graaf Floris, die edele vorst, de Vlamingen aldus weerstaan had bezette hij Zeeland zodat hij voor de aanstoot van de Vlamingen niet bang was en trok in Holland. En toen hij daar een tijd vredig was geweest dacht hij hoe dat hij in zijn tijd alzo veel geoorloogd en zo menige bloedige strijd gestreden en gevochten had in Vlaanderen, in Friesland en anders waar, war hij alzo veel van zijn ridders en edellieden en dappere schildknapen had verloren en ook in een sterfte zoveel gestorven waren zodat hij al te weinig ridderschap in zijn landen had zodat hij kwalijk tevreden was. En om zijn ridderschap te vermeerderen zo ontbood hij op Heilige Kerstnacht bij hem tot hoven in Den-Haag te komen de 40 rijkste en eerbaarste huislieden die hij in het land Holland vinden kon en die goed gegoed waren om ridder staat te houden. Met deze 40 goede mannen hield hij hoge hof en op het einde van de maaltijd zo sloeg hij ze allen ridder en gaf elk zijn wapen en beval hen voortaan ridderschap te beoefenen end goed te doen; en voeren elk hun weg waarvan ze gekomen waren. Aldus zo eerde die edele graaf zijn goede eerbare lieden die eerbaar en deugdelijke waren van weldaden of van rijkheid en hij zag de afkomst niet aan, maar hij vermeerderde zijn ridderschap en zijn edellieden waar hij zichzelf en zijn land mee eerde; want het is immer eerlijk dat er vele ridders in een land zijn. Hierom en omdat hij zijn goede ende eerbare huislieden in grote waarde en liefde had zo hadden sommige van het oude ridderschap grote nijd en plagen deze graaf te noemen de kereln god.

Men mocht hier vragen of een hertog of graaf macht had een huisman te edelen. Daarvan zal men weten dat een hertog of graaf mag een man, van wat staat dat hij is, ridder slaan; en de edelheid der ridderschap heeft dus volkomen macht van Gods wegen en de keizers dat ze alles edelt dat van hen voortkomt. Anders heeft niemand macht ridder te slaan, edeldom te geven dan de Roeomse keizer of de paltsgraad van het Heilige Rijk vanwege de keizer, alzo de keizerlijke rechten en lof uitwijzen. Maar een gekroonde koning mag het doen in de zijnen; de keizer overal. Zo waren dan de oudste en edelste waarvan hun ouders altijd ridder en ridders naam gevoerd hadden deze nageschreven waar de voornaamste en belangrijkste van waren als jonkheer Jan, de zoon van graaf Floris van Holland; Harman, graaf van Hennenberg die tot wijf had Machtelt, de tante van graaf Floris; Dirk, de goedertieren heer van Brederode; Willem, heer van Teylingen; Johan, heer van Heusden; Johan, heer van Heesbeen, Aernt, heer van der Sluise, broeders der heer van Heusden; Johan, heer van Arkel; Huge Butterman, heer van Botersloot; Johan, heer van Heukelom en Otto, heer van Asperen en Acquoy; zijn broeder Peregrijn, heer van Leerdam; Albrecht, heer van Voorne; Hendrikc, burchtgraaf van Leiden; Jacob van Wassenaar; Dirk van Wassenaar; Dirk van Teylingen; Claes Perzijn, heer van Waterland; Simon van Haarlem; Gijsbrecht, heer van Amstel, en Arent van Amstel, zijn broeder; Harman, heer van Woerden; Jan, heer van de Lekende Polanen; Huge, heer van Vianen; Gijsbrecht, heer van IJsselstein; Wolphert, heer van der Veere; Johan, heer van Renesse; Witte, de eerste heer van Haamstede, de bastaardzoon van graaf Floris; Claes, heer van Putten en Strein; Willem van Egmond; Gerrit van Egmond, zijn zoon; Bouwen van Naaldwijk; Jacob van Woude; Arent van Heemskerk; Gerrit van Velsen; Gerrit van Heemskerk; Hendrik van Heemskerk, zijn broedere; Dirk van Gouda; Dirk van Raaphorst; Gerrit van Raaphorst, zijn broeder; Hughe van Kralingen; Werenbout uit Den-Haag; Albrecht, zijn zoon; Gerrit van Harmelen; Jan van der Doortoge; Floris van Duiven. Al dezen waren dappere vermaarde ridders.

Vant ongelijck, dat Gherrit van Velsen geschiede van [182v] grave Floris van Hollant, dair veel leets of quam.
Dat XXII capitel.

In desen graef Floris hof was een cloeck ende grootmoedich ridder, starc van lichaem, ende vroem ter wapenen, geheten here Gerrit van Velsen. Doer ingeven ende raet sommiger heren hadde graef Floris den broeder van desen here Gerrit doen onthoefden, ende hilt desen here Gherrit bina een heel jaer gevangen. Ende die grave ondertastende die sake, heeft hi in der waerheit bevonden desen heeren Gherrit der saken onsculdich wesende die men hem opseyde, ende heeft hem daeromme seer verheven boven andere heren, om hem weder te trecken tot sijnre vrientscappen. Die grave hadde een scoen joncfrou tot eenre vriendinne ende boele, ende dien woude hi here Gherrit geven tot enen gheechten wive. Mer here Gerrit en woud se niet hebben. Ende als de graef desen heren Gerrit dus lasterlic ende moeylijc was om dese joncfrouwe te trouwen, so seide here Gerrit ten lesten met groter onwaerdicheit, hi en woude sijn boel ende huer nit nemen. Daer die grave wederom uut toirnicheit op antwoirde, seggende: ‘ende ghi sult ymmers mijn huer hebben.; Here Gerrit die en achte des graven woerden niet, ende nam te wive here Harmans dochter van Woerden, heeren Ghijsbrechts nichte van Aemstel. Daerna, doer ingeven van deser buelen, heeft grave Floris gesonden here Gerrit van Velsen in verren landen, in commissie van sekere nootlicke saken, also hi sine heimelicke raet ende secretarius was. Ende die grave is getogen met weynich van sinen huysghesin op dat huys te Cronenburch, daer here Gerrit van Velsen mit sijn huysvrouwe doe ter tijt woenden. Dese vrouwe van Velsen heeft horen here den grave minlicken ende vrientlicken ontfangen, mit groter eren, ende tracteert alsoet sulken here ende prins betaemde. Die grave hem veynsende sonderlinge saken willen tracteren, heeft hem doen brengen van deser vrouwen in een heimelicke secrete camere, opdat si daer te vrier tsamen souden spreken ende zijn meninge haer ontdecken. Die vrouwe geen quaet vermoedende, heeft hem geleit in hair heimelicke slaepcamer. Daer comende heeft hij dye doere vast gesloten, ende sinen opsetten ende wille mit deser vrouwen gedaen ende volbrocht, ende is terstont weder vandaen gereist. Die vrouwe sere bedroeft wesende, heeft alle chierheit van habiten ende cleinoden van haer geleit, bescreyende also haer misval ende gewelt, dat haer was geschiet. Here Gerrit van Velsen, ghedaen ende volbrocht hebbende dye commissie sijns heren, daer hi om gesonden was geweest, nyet wetende van desen geweldigen misdaet, heeft oerlof genomen an den grave, ende is haestelicken gereist na sijn huys ende woenstat tot Cronenburch, ende heeft zijn vrouwe gevonden in groten verdriet ende misbair. Here Gerrit dese suke vernemende ende wel verstaende, heeft se minlicken getroost, veynsende hem niet te weten van datter was gesciet, ende beval zijn huysvrouwe, dat si trecken soude tot haren vader, heer Harman van Woerden, ende geven hem dese sake te kennen; dwelc si dede, ende begeerde van haren vader dat hi haer dit wilde vergeven, wanttet tegen horen groten wille waer geschiet.

Van het ongelijk dat Gerrit van Velsen geschiedde van [182v] graaf Floris van Holland waarvan veel leed kwam.
Dat XXII kapittel.

In de hof van graaf Floris was een kloeke en grootmoedige ridder, sterk van lichaam en dapper ter wapen, geheten heer Gerrit van Velsen. Door ingeven en raad van sommige heren had graaf Floris de broeder van deze heer Gerrit laten onthoofden en hield deze heer Gerrit bijna een heel jaar gevangen. En de graaf onderzocht de zaak en heeft in de waarheid bevonden dat deze heer Gerrit van de zaak onschuldig was die men hem aanlegde en heeft hem daarom zeer verheven boven andere heren om hem weer te trekken tot zijn vriendschap. De graaf had een mooie jonkvrouw tot vriendin en boel en die wilde hij heer Gerrit geven tot een echt wijf. Maar heer Gerrit wilde haar niet hebben. En toen de graaf deze heer Gerrit dus lastig en moeilijk was om deze jonkvrouw te trouwen zo zei heer Gerrit tenslotte met grote onwaardigheid, hij wilde zijn boel en hoer niet nemen. Daar die graaf wederom uit toorn op antwoordde en zei: ‘En gij zal immer mijn hoer hebben.’ Heer Gerrit die achtte de woorden van de graaf niet en nam tot wijf de dochter van her Harman van Woerden, de nicht van heer Gijsbrecht van Amstel. Daarna, door ingeven van deze boel heeft graaf Floris heer Gerrit van Velsen gezonden in verre landen, in commissie van zekere noodzakelijke zaken, alzo hij zijn heimelijke raad en secretaris was. End de graaf is getrokken met weinig van zijn huisgezin op dat huis te Kronenburcht waar heer Gerrit van Velsen met zijn huisvrouw toentertijd wonden. Deze vrouwe van Velsen heeft haar heer de graaf minlijk en vriendelijk ontvangen, met grote eer en onthaald zoals zoՠn heer en prins betaamde. De graaf veinsde bijzondere zaken te willen behandelen en heeft hem laten brengen van deze vrouw in een geheime kamer opdat ze te vrijer tezamen zouden spreken en haar zijn bedoeling zeggen. De vrouwe die geen kwaad vermoedde heft hem geleid in haar heimelijke slaapkamer. Toen hij daar kwam heeft hij de deur vast egsloten en zijn bedoeling en wil met deze vrouw gedaan en volbracht en is er terstond weer vandaan getrokken. De vrouwe die zeer bedroefd was heeft alle sierlijkheid van habijt en kleinoden van haar gelegd en beschreide alzo haar misval en geweld dat haar was geschied. Heer Gerrit van Velsen, die gedaan en volbracht had zijn commissie van zijn heer waar hij om gezonden was en wist niets van deze geweldige misdaad, heeft verlof genomen aan de graaf en is haastig naar zijn huis en woonplaats Kronenburcht getrokken en heeft zijn vrouwe gevonden in groot verdriet en misbaar. Heer Gerrit die zulks vernam en goed begreep heeft haar minnelijk getroost en veinsde niet te weten was en geschied was en beval zijn husvrouw dat ze naar haar vader trekken zou, heer Harman van Woerden, en gaf hem deze zaak te kennen; wat ze deed en begeerde van haar vader dat hij haar dit wilde vergeven, want het was tegen haar grote wil geschied.

Van den verraet dat tegen graef Floris opgenomen worde.
Dat XXIII capittel.

Here Gerrit van Velsen heeft raet gesocht an zijn wijfs vader, heer Harman van Woirden; ende sprekende van deser materien, swoer here Gerrit bi zijn ridderscap, dat dit gewelt ende dese craft an zijnre huysvrouwe gedaen nimmermeer ongewroken soude bliven; ende van dien dage voert en quam here Gerrit niet weder te hove, overleggende ende denckende dach ende nacht, hoe hi desen laster ende scoffiericheit soude wreken. Desgelijcken here Harman van Woerden en mocht niet vergeten den groten overdaet die an zijnre dochter bedreven ware, ende begreep enen groten nijt opten grave. Ende dese II brochten here Ghijsbrecht van Aemstel, die een slecht, out, simpel man was, dat hi mede consenteerde ende raet gaf in den verraderie des graven van Hollant. Doer wiens raet ende ingeven here Gerrit van Velsen, als een middelbode, vergadert heeft in der stede van Camericken, den biscop van Durans uut des conincs name van Engelant, den grave van Cuyc van des hertogen wegen van Brabant, II raetsmannen [183r] des graefs van Vlaenderen, daer gediffineert ende mit vollen rade gesloten worde, als dat men grave Floris van Hollant levendich vangen soude, ende senden hem over den coninc van Engelant, die hem sijn leven lang gevangen houden soude; ende men soude des conincs swager oversenden in Hollant om te hebben die heerscappie.

Van het verraad dat tegen graaf Floris opgenomen werd.
Dat XXIII kapittel.

Heer Gerrit van Velsen heeft raad gezond aan de vader van zijn wijd, heer Harman van Woerden; en sprekende van deze materie zwoer heer Gerrit bij zijn ridderschap dat dit geweld en verkrachting van zijn huisvrouw gedaan nimmermeer ongewroken zou blijven; en van die dag voortkwam heer Gerrit niet weer te hof en overlegde en dacht dag en nacht hoe hij deze laster en schoffering zou wreken. Desgelijks heer Harman van Woerden mocht niet vergeten de grote overdaad die aan zijn dochter bedreven was en greep een grote nijd op de graaf. En deze 2 brachten heer Gijsbrecht van Amstel, die een rechte, oude en eenvoudige man was dat hij hiermee toestemde en raaf gaf in het verraad van de graaf van Holland. Door wiens raad en ingeven heer Gerrit van Velsen, als een middelbode, verzameld heeft in de stad Kamerijk de bisschop van Durans vanwege de koning van Engeland, de graaf van Cuyk vanwege de hertog van Brabant, 2 raadsmannen [183r] van de graaf van Vlaanderen en besloten en met volle raad besloten werd, als dat men graaf Floris van Holland levend vangen zouden en zenden hem over de koning van Engeland die hem zijn leven lang gevangen houden zou; en men zou de zwager van de koning overzenden in Holland om de heerschappij te hebben.

Hoe dat grave Floris verlaecht worde van desen verraders.
Dat XXIIII capitel.

In den jaer Ons Heren M CC ende XCVI, grave Floris nyet wetende van desen opsette ende verraderije, is tot Uutrecht gereyst om neder te leggen ende te versonen den twedracht wesende tusschen die heren van Zulen ende enigen van sinen rade, als Gijsbrecht van Aemstel ende Harman van Woerden. Ende gaende ter kerken met sine ridderen ende familie, quam daer een arm vrouken doer Goods ingeven, ende gaf den grave een briefken in den hant al heymelicken, welken brief hy bi sinen secretarius dede lesen, inhoudende aldus: ԃonincs kint ende doerluchtige prince, aenmerct dat dye propheet David heeft gepropheteert: Die man mijns vrede, daer ic in betrouede ende hopede, ende mijn broot at, heeft grote vertredinghen op my gemaect.ՠDye grave uut grootmoedicheit heeft dese woerden nyet geacht, ende heeft mit groter feeste mitten prelaten, ridderen ende burgeren van der stat, goet chijere ende een vrolicke maeltijt gehouden. Ende die maeltijt ghedaen wesende, heeft hem die grave gestelt om een luttel te rusten, ende voert dien dach mit vrolicheit over te brengen. Denwelcken here Ghisbrecht van Aemstel van den slape ontwect heeft, seggende, dat hi uuttrecken soude mit sine valkeners, want daer enen groten hoep van wilde vogelen in den velde waren. Och, die vogelen, die daer waren, en mocht men myt valken noch met sparwers vangen, mer waren daer gecomen om den grave te vangen! Die grave begeerlic wesende dat weijspul te hanteren, also hi daer grote genoechte in hadde, is uuter stat gereden, enen sconen sparwer op sinen hant hebbende, met hem nemende wenich van sinen heren ende knechten, ende is omtrent een halve mile doer die lagen der verraderen geleit. Ende als hi die lagen was gepasseert, is here Harmen van Woerden, here Ghisbrecht van Aemstel, Gerrit van Velsen, Aernt van Benscoop, Gherrit van Craienhorst, Willem van Teylingen, Willem van Zaenden mit veel ghewapents volcs dye van desen moortdaet niet een wisten opgeresen van hare lagen, ende heeft den grave alom besingelt, ende here Gerrit van Velsen, die seer op den grave gaende was, heeft eerst sinen geweldigen hant an den grave geslagen. Dye grave, als een onversaecht prince, heeft den sperwer van sinen hant geworpen, ende toech sijn swaert uut om hem te verweren; ende hadde lyever te sterven, dan hy hem alsulken verraders gevangen wilde geven. Mer ten mocht hem niet baten, want die valsche verraders, die haers heren cledinge an den lieve hadden ende dyen dage van zijnre spisen gegeten hadden, hebben desen vorsteliken prince verradeliken ghevangen, ende hebben hem seer heimeliken dyen nacht gevoert op dat huys te Muden, om hem also voert levendich in Engelant den coninc over te senden.

Hoe dat graaf Floris verlaagd werd van deze verraders.
Dat XXIIII kapittel.

In het haar Ons Heren 1296 toen graaf Floris niets wist van dit opzet en verraad is naar Utrecht vertrokken om neer te leggen en te verzoenen de tweedracht die was tussen de heren van Zuilen en enigen van zijn raad als Gijsbrecht van Amstel en Harman van Woerden. En toen hij ter kerke ging met zijn ridders en familie kwam door een arm vrouwtje door Gods ingeven en gaf de graaf een al heimelijk een briefje in de hand die hij door zijn secretaris liet lezen en bevatte aldus: ԋoningskind en doorluchtige prins merk op wat de profeet David heeft geprofeteerd: De man van mijn vrede waar ik in vertrouwde en mijn brood at heeft grote overtreding op mij gemaakt.ՠDe graaf uit grootmoedigheid heeft deze brief niet geacht en heeft met groot feest met de prelaten, ridders en burgers van de stad goede sier en een vrolijke maaltijd gehouden. En toen de maaltijd gedaan was heeft de graaf zich gesteld om wat te rusten en voort die dag met vrolijkheid door te brengen. Die heer Gijsbrecht van Amstel van de slaap gewekt heeft en zei dat hij uittrekken zou met zijn valkeniers, want er was daar een grote hoop wilde vogels in het veld. Och, die vogels die daar waren mocht men met valken nog met sperwers vangen, maar waren daar gekomen om de graaf te vangen! De graaf was begeerlijk om dat spel te hanteren, alzo hij daar groot genoegen in had, en is uit de stad gereden met een mooie sperwer op zijn hand en had met hem weinig van zijn heren en knechten en is omtrent een halve mijl door de hinderlagen der verraders geleid. En toen hij die lagen was gepasseerd is heer Harmen van Woerden, heer Gijsbrecht van Amstel, Gerrit van Velsen, Arent van Benskoop, Gerrit van Kraaienhorst, Willem van Teylingen, Willem van Zaanden met veel gewapend volk, die van deze moorddaad niets wisten, opgestaan van hun hinderlaag en hebben de graaf alom omsingeld en heer Gerrit van Velsen, die zeer op de graaf ging, heeft eerst zijn geweldige hand aan de graaf geslagen. De graaf als een onversaagde prins heeft de sperwer van zijn hand geworpen en trok zijn zwaard uit om zich te verweren; en stierf liever dan dat hij zich aan zulke verraders gevangen wilde geven. Maar het mocht hem niet baten want de valse verraders, die de kleren van hun heer aanhadden en die dag van zijn spijs gegeten hadden, hebben deze vorstelijke prins verraderlijk gevangen en hebben hem zeer heimelijk die nacht gevoerd op dat huis te Muiden om hem alzo voortlevend in Engeland de koning over te zenden.

Hoe here Gerrit van Velsen den grave dootslaet met sinen eigen hant.
Dat XXV capitel.

Dit rumoer van desen verraderye heeft vele menschen herten beroert, ende is terstont alle dat lant over verbreet. Die Kermers ende Waterlanders, mit de Vriesen, zijn terstont tsamen gevallen in scepen ende scuten, om horen grave ende here te verlossen. Dye verraders dit vernemende sijn terstont mitten grave doer poelen ende onwegen vandaen gereyst. Die van Naerden, die seer naerstich waren om haren here te verlossen, sijn hem in groter menichte te moete gecomen. Dye verraders seer beanxt wesende overmyts dye grote menichte der Kermers, de hem navolchden, ende die van Naerden mitten dorpluden, de hem int gemoet tegenquamen, begonden te twifelen waer si hene souden. Dat paert, daer si den grave op gebonden hadden, was clein, ende en mochte die graven ende sloten niet overspringen, is mitten grave in een sloot gevallen; denwelken si gearbeit hebben om uut dat water te trecken, mer doer vrese ende anxt des ancomende heers ende volcs van wapenen en mochten [183v] i dat niet doen. Ende here Gerrit, die een hart, fel man was, ende den grave sere hatede, heeft sijn swaert getogen, ende gaf den edelen grave Floris XXI dootlike wonden, ende is terstont op een snel paert gevallen ende is wedergereden, seer snelliken, na zijn huys te Cronenburch. Daerentuischen zijn de Kermers angecomen, ende vonden den grave half levende, mer weinich sprekende, sinen name verhalende. Ende daer worden zommige van deser verraders dienres gevangen, diewelken si mit groter pinen in tegenwoerdicheit des stervende graefs ghedoot hebben. Ende die Kenemers quamen bi den grave, daer hy lach, ende togen hem uuten water, ende brochten op Mudenberch. Ten leet niet lange, die grave heeft zijn ogen in den hemel opgeslagen, ende gaf sinen geest, op die vijfte kalende van julio, gecroont wesende, als men hoept, mitten crone der martelaren voer alsulken smadeliken ende bitteren doot. Dese grave Floris hadde de graefscap van Hollant ende Zeelant omtrent XLII jaer eerliken doer hemselven ende sine voechden berecht. Hi was een glorioes prins, groot van stature, cloec ende vroem van crachte, scoen van aensichte, welsprekende, grootmoedich, milde van gaven ende goet musijc ende sanger; ende enen ijegeliken recht doende. Sijn dode lichaem wort te scepe tot Alcmaer in der kercken gebrocht, ende sijn ingewant wort uutgedaen ende worde daer in der kerken begraven, ende dat lichaem wort gebalsemt ende wort geset in dat choer, ende bleef daer onbegraven staen, ter tijt toe dat joncheer Jan, zijn soen, uut Engelant quam. Nu suldi een vreemt ding horen van II winthonden, die hi bi hem hadde, ende hem van eenre sijnre nichten gescenct waren. Dese winden waren bi hem doe hi gevanghen wert; si lyepen met hem opt huis te Muden; si liepen mit hem doe men van den huse voerden, tot daer hi gemoort was. Dat saghen si an; daer gingen si bi hem leggen opten walle van der slote, ende doe men tAlcmaer voerde, sprongen si mede in den scepe. Ende doe hi tAlcmaer in der kerken stont, gingen si bi der baren te voeten leggen. Si en wouden eten noch drinken; men bracht hen soete melck: si en woudens niet. Si bleven stadelic by zijn dode lichaem leggen, ende daer souden si gestorven hebben, had men se niet vandane genomen.

Hoe heer Gerrit van Velsen de graaf doodsloeg met zijn eigen hand.
Dat XXV kapittel.

Dit rumoer van dit verraad heeft vele mensen harten beroert en is terstond over het hele land verspreid. De Kennemers en Waterlanders met de Friezen zijn terstond tezamen gevallen in schepen en schuiten om hun graaf en heer te verlossen. De verraders vernamen dit en zijn terstond met de graaf door poelen ende omwegen vandaan getrokken. Die van Naarden, die zeer vlijtig waren om hun heer te verlossen, zijn hem met grote menigte tegemoetgekomen. De verraders die zeer angstig waren vanwege de grote menigte der Kennemers, de hen volgende en die van Narden met de dorpslieden die hun tegemoetkwamen begonnen te twijfelen waar ze heen zouden. Dat paard, waar ze de graaf op gebonden hadden, was klein en mocht de graaf en de sloten niet overspringen en is met de graaf in een sloot gevallen; die ze gewerkt hebben om uit het water te trekken, maar door vrees en angst van het aankomende leger en wapenvolk mochten [183v] dat niet doen. En heer Gerrit, die een harde felle man was, en de graaf zeer haatte heeft zijn zwaard getrokken en gaf de edele graaf Floris 21 dodelijk wonden en is terstond op een snel paard gevallen en is zeer snel weggereden naar zijn huis Kronenburcht. Ondertussen zijn de Kennemers gekomen en vonden de graaf half levend, maar sprak weinig en verhaalde zijn naam. En daar werden sommige van deze verraders dienaars gevangen die ze met grote pijnen in de tegenwoordigheid van de stervende graaf gedood hebben. En de Kennemers kwamen bij de graaf, waar hij lag, en trokken hem uit het water en brachten hem op Muidenberg. Het duurde niet lang, de graaf heeft zijn ogen ten hemel opgeslagen en gaf zijn geest op de vijfde dag van juli en was gekroond, zoals men hoopte, met de kroon der martelaren voor al zulke smadelijke en bittere dood. Deze graaf Floris had het graafschap van Holland en Zeeland omtrent 42 jaar fatsoenlijk door zichzelf en zijn voogden berecht. Hij was een glorieuze prins, groot van statuur, kloek en dapper van kracht, mooi van aanzicht, welsprekende, grootmoedig, mild van gaven en goede muzikant en zanger; en deed iedereen recht. Zijn dode lichaam werd per schip naar Alkmaar in de kerk gebracht en zijn ingewand werd er uitgedaan en daar in de kerk en dat lichaam werd gebalsemd en in het koor gezet en bleef daar onbegraven staan tot de tijd toe dat jonkheer Jan, zijn zoon, uit Engeland kwam. Nu zal je een vreemd ding horen van 2 windhonden die hij bij hem had en hem van een van zijn nichten geschonken waren. Deze windhonden waren bij hem toen hij gevangen werd; ze liepen met hem op het huis te Muiden; ze liepen met hem toen men hem van het huis voerden tot daar hij vermoord was. Dat zagen ze aan; daar gingen ze bik hem liggen op de wal van de sloot en toen men hem naar Alkmaar voerde sprongen ze mede in het schip. En toen hij te Alkmaar in de kerk stond gingen ze bij de voet van de baar liggen. Ze wilden eten nog drinken; men bracht hun zoete melk: ze wilden het niet. Ze bleven gestadig bij zijn dode lichaam liggen en daar zouden ze gestorven zijn, had men ze niet vandaan genomen.

Van den wrake, die om des graven doot worde gedaen.
Dat XXVI capitel.

Alle dese dingen dus clageliken ghescyet wesende, so zijn die verraders alleghader uut die landen getogen. Here Harman van Woerden is in vreemde landen gereist, ende heeft hyer ende daer toevlucht genomen om hem te bergen, ende wort verdreven uut alle sine goeden, ende lach ballings lants, sijn leven eindende in groter armoeden ende onsalicheit. Ende here Gijsbrecht van Aemstel, de van here Gerrit bedrogen ende verleyt was, ende was een out, simpel man, worde van sine vrienden in vreemden landen onthouden, totdat hi starf. Ende alle sine goeden worden hem benomen, ende hi wert uut Hollant verdreven. Alle tlant was in roere binnen steden ende daer buten, en quamen voert huis te Cronenburch, also Gherrit van Velsen daerop was; mer si hilden hem also stille ende also ledich, recht of hi daer niet op geweest en hadde. Dese moort ende ondaet wert gescreven an veel heren ende vorsten, die grave Floris magen waren, ende zonderlinge an grave Jan van Avennes van Henegouwen, ende Jan zijn soen, dat si haestelic quamen ende beleiden Cronenburch mede. Dit huis wert starckelic beleghen, ende daer worden voer gerecht vele diverse instrumenten omt huis mede te winnen. Als dye here van Cuyc dit vernam, dat Gerrit van Velsen aldus belegen was, so was hi daer mede beleghen; also hyt begin ende tinset van deser sake ende verraderye wel wiste, screef hi an den grave van Cleve, dye mede voer Cronenburch ghecomen was, ende bat hem vriendelic dat hi daer to helpen woude, dat diegeen, de opten huse waren, hoer lijf mochten behouden. Die grave van Cleve screef den here van Cuyc weder, dat hit beste daerin doen soude, ende dede hierom van sinen volke meer bi hem comen dan hi had, opdat hi de opten huse waren te bet hoer lijf versekeren mochte; want hi onderwant hem de saken voer den huse veel, ende men lietet hem gehengen, recht of hi hooftman daer geweest had. De mare quam onder den volke, hoe dat de grave van Cleve den moerdenaers hoer lijf soude willen behouden ende dat bedadingen. Here Loef van Cleve, zijn broeder, de daer met hem was, vernam dit, ende sach hoe qualiken dat gemeen volc dit namen, ende hoe ontstelt si daerom worden, quam haestelic totten grave zijn broeder [184r] ende versprac hem sere, ende seide: Ԍieve broeder, wildi u onteren, dat ghi mit deser saken voertvaren soudt willen of ghijts machte hadt. Ic segt u voerwaer, ist dat gyt u onderwint dese moordenaers te live te houden, wi worden daerom van desen volke in stucken geslagen; ende wes wi anders beginnen of voertkeren willen, dan dat wi die luden van den huse helpen winnen ende laten de steden van Hollant ende van Zeelant daermede begaen ende die over rechten, so doen wi quaet, ende en verwinnen oeck der scanden nijmmermeer; want wi waren dan beter thuys gebleven.ՠDie grave van Cleve sach wel an den gelate van den volke, dattet hem niet begonnen en dochte, ende liet of dat hi voer hadde te doen, ende besette hem mitten volcke thuys te beclimmen ende te bestormen ende wonnent, ende die daerop waren worden alle seker geleit. Doe dese luden ende verraders aldus van den huse genomen ende gevangen worden, quam een gerucht onder den Kenemers dat die grave van Cleve noch ijmmer van sine was Gerrit van Velsen ende sine mede gesellen te lieve te houden; hierom liepen die Kenemers in den wapen, ende riepen: ԗaer yement so koene, wie hi waer, dye die moordenaren wechvoren oft hoer lijf behouden woude, de soude dye eerste wesen dye daerom sterven soude.ՠ

Van de wraak die vanwege de dood van de graaf gedaan werd.
Dat XXVI kapittel.

Toen al deze dingen aldus droevig geschied waren zo zijn de verraders allemaal uit het land getrokken. Heer Harman van Woerden is in vreemde landen gereisd en heeft hier en daar toevlucht genomen om zich te bergen end werd verdreven uit al zijn goederen en lag als balling in het land en eindigde zijn leven in grote armoede en onzalig. En heer Gijsbrecht van Amstel, die van heer Gerrit bedrogen en verleid was, en een oude eenvoudige man was werd van zijn vrienden in vreemdn landen onthouden totdat hij stierf. En al zijn goederen werden hem benomen en hij werd uit Holland verdreven. Al het land was in oproer binnen steden en daarbuiten en kwamen voor het huis Kronenburcht, alzo Gerrit van Velsen daarop was; maar ze hielden zich alzo stil en alzo ledig recht of hij daar niet op geweest was. Deze moord en slecht daad werd aan veel heren en vorsten geschreven die verwanten waren van graaf Floris en vooral aan graaf Jan van Avesnes van Henegouwen en Jan zijn zoon dat ze haastig kwamen en mede Kronenburcht belegeren. Dit huis werd sterk belegerd en daarvoor werden opgericht gerecht vele diverse instrumenten om het huis mee te winnen. Toen de her van Cuyk dit vernam dat Gerrit van Velsen aldus belegerd was zo was hij daarmee belegerd; alzo hij het begin en de opzet van de zaak en verraad wel wist en schreef aan de graaf van Kleef, die mede voor Kronenburcht gekomen was, en bad hem vriendelijk dat hij daartoe helpen wilde dat diegene die op het huis waren hun lijf mochten behouden. De graaf van Kleef schreef de heer van Cuyk weer dat hij het beste daarin doen zou en liet hierom van zijn volk meer bij hem komen dan hij had opdat hij die op het huis lagen beter hun lijf verzekeren mocht; want hij onderwond zich de zaken voor het huis veel en men stond het hem toe, recht of hij hoofdman daar geweest as. Het bericht kwam onder het volk dat de graaf van Kleef de moordenaars hun zou willen behouden en dat verdedigen. Heer Loef van Kleef, zijn broeder, die daar met hem was, vernam dit en zag hoe kwalijk het gewone volk dit nam en hoe ontsteld ze daarom werden en kwam haastig naar de zijn broeder de graaf [184r] en versprak hem zeer en zei: Ԍieve broeder, wil je u onteren, dat ge met deze zaak voortgaan wil als ge macht had. Ik zeg u vorewaar, is het dat ge u onderwindt deze moordenaars levend te houden, wij worden daarom van dit volk in stukken geslagen; en hoe we anders beginnen of voort keren willen, dan dat we de lieden van het huis helpen winnen en laten de steden van Holland en van Zeeland daarmee begaan en over die berechten, dan doen we kwaad en overwinnen ook de schande nimmermeer; want we waren dan beter thuisgebleven.ՠDe graaf van Kleef zag wel aan het gelaat van het volk dat het hem niet begonnen dacht en liet af dat hij voorgenomen had te doen en verzette zich om met het volk het huis te beklimmen en te bestormen en won het en die daarop waren werden allen zeker gelegd. Toen deze lieden en verraders aldus van het huis genomen en gevangen werden kwam er een gerucht onder de Kennemers dat d graaf van Kleef nog immer van zijn was om Gerrit van Velsen en zijn metgezellen te lijf te houden; hierom liepen de Kennemers in de wapens en riepen: ԗas er iemand zo koen, wie hij is, die de moordenaars weg voeren of hun lijf behouden wilde die zou de eerste wezen die daarom sterven zou.

Als dyt gerucht ende geroep aldus onder desen volcke was, souden si ghestilt worden, dye grave van Cleve most hem die moerdeners leveren, als hi dede. Daer nam men Gerrit van Velsen ende dede hem seggen voer al den gemenen volcke alle den toecoemst van deser verraderie ende jammerlixs doots. Die van Dordrecht hadden Huge van Baerlant; dye Kenemers hadden Willem van Teylingen, ende noch II ander; dye van Delft hadden Willem van Saenden; die van Haerlem hadden Aernt van Benscoop; die grave van Cleve hadde Gerrit van Craienhorst mit noch IIII; ende dese gevangen werden al onthoeft ende op rader geset. Die van Leyden hadden Gerrit van Velsen. Desen heren Gerrit worden grote sware pinen angedaen boven enich ander, want hi wert al levende ende naect in enen tonne gesloten, die mit scarpen nagelen ende spikeren vol geslagen was, ende worde also alle die stede van Leyden doer, over alle die straten gerolt; ende nae vele andere sware pinen wort hi al levende op een rat geset ende onthoeft. Ende alle dat hem ten negende lede anginc, wort op raden gheset ende gedoot; ende vele worter uuten lande verdreven ende verjaecht. Dye Hollanders hebben dat huys te Cronenburch ter neder geworpen ende ter aerden toe geslecht, ende togen voert om dat huis te Muden te winnen ende te verwoesten; mer daer en vonden si niement op, want si alle voer vlucht waren geworden. Welke huis bevolen wort te bewaren Dirck van Haerlem, dye daerop bleef leggen van des lants wegen. Onlange tijt na desen maecten die gemeen steden van Hollant [184v] mitten ridderen ende schiltknapen een verbant, ende loofden malcanderen mit starcken loftenissen die si samentlic besegelden, dat si van sulken ondaet ende moort, als an horen rechten lantshere gedaen waer, nijmmermeer zoen ofnemen en souden, mer altoes wrake daerom doen, ende uuten lande verdriven alle diegene die dien van Aemstel, van Woerden ende van Velsen blode waren, also dat hyerom niement in den lande van Hollant en bleef, die van hoerre wapen waren; ende daer bleef menich man te landewart over huisman sitten ende gaf scot ende bottinge, omdat hi niet liden en dorste dat hy dien van Aemstel of Woorden of van Velsen toebehoerde of daerof gecomen waert; ende also bleef zijn edeldom verloren. Ende alle die edelen die in Hollant waren, ende desen III verraders toebehoerden, mosten hoer wapen nederleggen ende dye nyet meer voeren. Aldus zijn dese wapenen tot nochtoe yemens verboden te voeren.

‘Toen dit gerucht en geroep aldus onder dit volk was zouden ze gestild worden, de graaf van Kleef moest hen de moordenaars geven, zoals hij deed. Daar nam men Gerrit van Velsen en liet hem voor al het gewone volk zeggen de toekomst van dit verraad en droevig dood. Die van Dordrecht hadden Huge van Baarland; de Kennemers hadden Willem van Teylingen en nog 2 anderen; die van Delft hadden Willem van Saenden; die van Haarlem hadden Arent van Benskoop; de graaf van Kleef had Gerrit van Kraaienhorst met nog 4; deze gevangenen werden allen onthoofd en op raderen gezet. Die van Leiden hadden Gerrit van Velsen. Deze heer Gerrit werd grote zware pijnen gedaan boven enige andere want hij werd al levend en naakt in een ton gesloten die met scherpe nagels en spijkers vol geslagen was en werd alzo de hele stad Leiden door over alle straten gerold; en na vele andere zware pijnen woerd hij al levend op een rad gezet en onthoofd. En allen dat hem ten negende lid aanging werd op raderen gezet en gedood; en velen werden er uit het land verdreven en verjaagd. De Hollanders hebben dat huis te Kronenburcht neergeworpen en ter aarde toe geslecht en trokken voort om dat huis te Muiden te winnen en te verwoesten; maar daar vonden ze niemand op, want ze waren allen voortvluchtig geworden. Welk huis bevolen werd te bewaren Dirk van Haarlem die daarop bleef liggen vanwege het land. Korte tijd hierna makten de gewone steden van Holland [184v] met de ridders en schildknapen een verbond en beloofden elkaar met sterke beloften die ze gezamenlijk bezegelden dat ze van zulke slechte daad en moord, als aan hun rechte landsheer was gedaan, nimmermeer verzoening van nemen zouden, maar er altijd wrak om doen en uit het land verdrijven al diegene die dien van Amstel, van Woerden en van Velsen bloed waren, alzo dat hierom niemand in het land van Holland bleef die van hune wapen waren; en daar bleef menig man liggen de landwaarts zitten voor huisman en gaf schout en rechtszitting, omdat hij niet belijden durfde dat hij die van Amstel of Woerden of van Velsen toebehoorde of daarvan gekomen was; en alzo bleef zijn edelheid verloren. En alle edelen die in Holland waren en deze 3 verraders toebehoorden, moesten hun wapen neerleggen en die niet meer voeren. Aldus zijn deze wapens tot nog toe iemand verboden te voeren.

Van joncheer Jan van Hollant ende van zijn voechden, ende was die XVII grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant.
Dat II capitel. [185r]

Als nu dye edele grave Floris dus jammerlicken, als voerseit is, geslagen ende vermoort waer, so is zijn soen, jonchere Johan, geworden die XVII grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant. Ende want hi noch bi zijns wijfs vader, den coninc van Engelant, hem onthoudende was, so is gecomen grave Dirck van Cleve, ende heeft de voechdie van Noort-Hollant angenomen; ende daertegen is gecomen Ghije, graef Jan van Henegouwens broeder, thesaurijer van Ludick, ende nam an de voechdie van Suyt-Hollant, ende bleef wonen tot Sinte Geertenberge; van welker twedracht een groot rumoer opgestaen is in desen landen van Hollant; ende dat volc is aldus een wijl tijts versceiden ende van malcander ghedeelt geweest, sittende sonder here ende rechter. Dese voerseide grave Jan van Henegouwen ende Ghye zijn broeder waren kinderen ende zonen graef Jans van Avenes, graef van Henegouwen ende Alijt zijns wijfs, coninc Willems suster, vader des verslegen grave Floris. Aldus waren si graef Floris neven van haerre moeders weghen.

Van jonkheer Jan van Holland en van zijn voogden en was de 17^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat II kapittel. [185r]

Toen nu de edele graaf Floris aldus droevig geslagen en vermoord was zo is zijn zoon, jonkheer Jan, geworden de 17^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. En omdat hij nog bij de vader van zijn moeder, de koning van Engeland, zich onthield zo is graaf Dirk van Kleef gekomen en heeft de voogdij van Noord-Holland aangenomen en daartegen is gekomen Gwijde, de broeder van graaf Jan van Henegouwen, penningmeester van Luik, en nam aan de voogdij van Zuid-Holland en bleef wonen te Sint Geertruidenberg; van welke tweedracht een groot rumoer opgestaan is in deze landen van Holland; en dat volk is aldus een tijdje gescheiden en van elkaar verdeeld geweest en zaten zonder heer en rechter. Deze graaf Jan van Henegouwen ene Gwijde zijn broeder waren kinderen en zonen van graaf Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen en Alijt zijns wijf, de zuster van koning Willem, vader van de verslagen graaf Floris. Aldus waren ze neven van graaf Floris van moeders kant.

Van biscop Willem van Mechelen, die XLI biscop van Uutrecht.
Dat derde capitel.

In den jaer Ons Heren dusent CC XCVI worde here Jan van Zyric, biscop van Uutrecht, overmits pauselicker macht geset van Uutrecht, ende worde ghemaect ende geset biscop te wesen te Tullien in Vrancrijc, als hi IX jaer dat bisdom van Uutrecht hadde berecht. Ende daer worde weder geset ende geordineert te wesen de XLI biscop van Uutrecht here Willem van Mechelen, die langhe te Romen hadde gestaen ende van des paeus weghen een president int recht geseten hadde. Ende comende tot Uutrecht is hi mit groter eren ontfangen.

Van bisschop Willem van Mechelen, de 41^ste bisschop van Utrecht.
Dat derde kapittel.

In het jaar van onze Heer 1296 werd heer Jan van Zyrick, bisschop van Utrecht, overmits pauselijk macht gezet van Utrecht en werd gemaakt en gezet bisschop te wezen te Tullien in Frankrijk toen hij 9 jaar dat bisdom van Utrecht had berecht. En daar werd weer gezet en geordineerd te wezen de 41^ste bisschop van Utrecht heer Willem van Mechelen die lang te Rome had gestaan en vanwege de paus een president in het recht gezeten had. En toen hij kwam tot Utrecht is hij met grote eer ontvangen.

Van die oorloge die die West-Vriesen hadden tegen den Hollanders doer ingeven biscop Willems van Uutrecht.
Dat IIII capitel.

Willem van Mechelen, die XLI biscop van Uutrecht, als hi in sijn bisdom ontfangen was, so heeft hi bevonden dat dat bisdom overmits dat regement zijnre voervaders mit grote oorlogen ende twedracht beladen ende beroert was; dat welke hi in goeden state wederom begeerde te brenghen. In den eersten heeft hy dat huys te Muden met swaren belegge ombesingelt, ende mit menigherlei instrumenten daeran gestormt, also dat die castelein Dirc van Haerlem heeft hem ten lesten dat huys op gegeven, behouden zijn lijf, ende is des biscops gevangen geworden. Uut desen voerspoedicheit ende victorie is die biscop grootmoedich geworden, ende is getogen in West-Vrieslant, ende heeft daer des biscops oflaet gepredict tegen den Hollanders. Die Vriesen aftervolgende ende houdende haer oude manieren, ende geneyget wesende tot ingeboren rebelheit, dye biscop raet ende daet daertoe gevende, zijn met alle haer macht getogen voer dat huis te Widenesse, ende hebbent swaerlicken belegen, daeran doende menige assaulte ende anvechtinge. Ten lesten, Boudewijn van Naeldwijc, als hy alle sine provanden ende dat hem van noden was verteert hadde, heeft hi den Vriesen dat casteel opgegeven, behouden dat hi mit alle zijn goet rusteliken daerof trecken soude in Hollant. Ende terstont braken die Vriesen dat casteel of ende verwoesten dat; ende diergeliken deden si dat huis te Eningenburch, ende togen doen voert ende belegen dat slot te Medenblic, ende verbranden dat stedeken altemael. Floris van Egmont ende dye andere, die met hem op dat huis lagen, weerden hem vroemliken ende hadden menigen scermutsinge mitten Vriesen. Ende als si dus swaerliken waren beleyt, hadden si groot gebrecs vitaelge, dat hen die noot daertoe dwanck dat si paerdenvleis mosten eten. Die grave Jan van Henegouwen dit verhorende, heeft dat regement van Hollant anghenomen van zijns neven wegen, ende is mit groter macht van volc gevaren in Vrieslant. Ende daer bleven omtrent XXXV Vriesen geslegen, want die ander wechgelopen waren. Ende hi voersach dat huis mit provande ende mit ander dat hem van node was. Here Jan van Arkel ende heer Claes van Putten verbranden die stede van Enchusen, ende namen enen groten roof vandaen, ende zijn mit alle haer scepen ongescent mit groter eren te lande gecomen.

Van de oorlog die de West-Friezen hadden tegen de Hollanders door ingeven van bisschop Willem van Utrecht.
Dat IIII kapittel.

Willem van Mechelen, die 41^ste bisschop van Utrecht, toen hij in zijn bisdom ontvangen was zo heeft hij bevonden dat het bisdom overmits dat regiment van zijn voorvaders met grote oorlogen en tweedracht beladen en beroerd was; wat hij in goede staat wederom begeerde te brengen. Als eerste heeft hij dat huis te Muiden met zware belegering omsingeld en met menigerlei instrumenten daarop bestormd, alzo dat de kastelein, Dirk van Haarlem, tenslotte dat huis opgegeven, behouden zijn lijf, en is de gevangene geworden van de bisschop. Uit deze voorspoed en victorie is de bisschop grootmoedig geworden en is getrokken in West-Friesland en heeft daar de aflaten van de bisschop gepreekt tegen de Hollanders. De Friezen navolgden en hield hun oude manieren waren geneigd tot hun ingeboren rebellie die de raad van de bisschop daartoe gaf en zijn met al hun macht getrokken voor dat huis te Wijdenes en hebben het zwaar belegerd en deden daaraan menig aanval en aanvechten. Tenslotte, Boudewijn van Naaldwijk, toen hij al zijn proviand en dat hem van node was verteerd had heeft hij de Friezen dat kasteel opgegeven, behouden dat hij met alle zijn goed rustig daarvan vertrekken zou in Holland. En terstond braken de Friezen dat kasteel af en verwoesten dat; en diergelijke deden ze dat huis te Eningenburch en trokken toen voort en belegerden dat slot te Medemblik en verbrandden dat stadje helemaal. Floris van Egmond en de anderen die met hem op dat huis lagen verweerden zich dapper en hadden menige schermutseling met de Friezen. En toen ze aldus zwaar belegerd waren hadden ze groot gebrek van voedsel dat hen de nood daartoe dwong dat ze paardenvlees moesten eten. De graaf Jan van Henegouwen die dit hoorde heeft dat regiment van Holland aangenomen vanwege zijn neef en is met grote macht van volk gevaren in Friesland. En daar bleven omtrent 35 Friezen verslagen want de anderen waren weg gelopen. En hij voorzag dat huis met proviand en met alles dat hen van node was. Heer Jan van Arkel en heer Claes van Putten verbrandden de stad Enkhuizen en namen een grote roof vandaan en zijn met al hun schepen ongeschonden en met grote eer te lande gekomen.

Hoe dat joncheer Jan uut Engelant in Hollant quam.
Dat V capitel.

Ende want die grote twiedracht alle daghe meer ende meer worde in den landen van Hollant, [185v] soe heeft heer Dirc van Bredenrode raet genomen mit here Floris, regael abt des cloesters van Egmont, ende mit here Henric, burchgrave van Leiden, ende mit heer Willem van Egmont, wat si in deser saken angaen ende doen souden. Dese heren, uut zonderlinge raet des heren van Bredenroede, hebben doen bereiden scepen, ende hebben enige edelen ende vrienden mit hem genomen, ende zijn tot haer selfs costen, mit hem nemende den roese Claes van Kijeten gevaren in Engelant, biddende den coninc oetmoedeliken hem te willen consenteren ende gonnen dat joncheer Jan, des verslegen grave Florisՠsoen, mit hem mochte varen ende annemen sijn heerlicheit. Die coninc Eduwaert, deerste van dier namen, heeft dese heren van Hollant gracioeselic ende minlic ontfangen, ende heeft een uutermaten scoen ende costelic scip doen bereiden, mitten welken hi joncheer Jan ende Elisabeth, zijn dochter, joncheer Jans wijf, in Hollant over heeft gesonnen, bevelende den here van Bredenrode die voechdie van desen joncheer Jan, dat hi hen regeren ende trouweliken bewaren soude. Mer also hem die wint contrarie was, so is joncheer Jan mit sijn scepen in Zeelant angecomen. Denwelken here Wolfaert van Borsselen, here van der Vere, ofsettende ende versmaede alle die Hollantse heren, behendelycken in zijnre hode ende voechdye genomen heeft; ende heeft voert den heren van Hollant dye hem uut Engelant op horen costen hadden ghehaelt ende dien hi sonderlinge bevolen was te bewaren, van den coninc verdruct ende van den grave verdreven; want tot eenre tijt ist gesciet dat joncheer Jan mit alle zijn heren was tot Reimerswale, ende doer ingeven heren Wolfert van der Vere heeft jonchere Jan van Hollant den here van Bredenrode, die een simpel man was, onnosel van boesheden ende niet quaets noch arch vermoedende, gezonnen om zonderlinde saken te tracteren tot Zijrixze. Ende daerentusscen is joncheer Jan mitten heer van der Vere te scepe gegaen; ende hy brocht hem op zijn casteel, ende verdreef van hem alle dengenen dye hi hatede ende hem mishageden, ende bisonder den here van Bredenrode wort oerlof gegeven by enen bode, ende dat hi trecken soude totten sinen in Hollant.

Hoe dat jonkheer Jan uit Engeland in Holland kwam.
Dat V kapittel.

En omdat de grote tweedracht alle dagen meer en meer werd in de landen van Holland [185v] zo heeft heer Dirk van Brederode raad genomen met heer Floris, regaal abt van het klooster van Egmond, en met heer Hendrik, burchtgraaf van Leiden, en met heer Willem van Egmond, wat ze in deze zaak aangaan en doen zouden. Deze heren, uit bijzondere raad van de heer van Brederode, hebben laten bereiden schepen en hebben enige edelen en vrienden met hen genomen en zijn op hun eigen kosten en namen met hen de reus Claes van Kijeten gevaren in Engeland en baden de koning ootmoedig hen te willen toestemmen en gunnen dat jonkheer Jan, de zoon van de verslagen graaf Floris, met hen mocht varen en aannemen zijn heerlijkheid. Koning Eduard de 1^ste heeft deze heren van Holland gracieus en minlijk ontvangen en heeft een uitermate mooi en kostbaar schop laten bereiden waarmee hij jonkheer Jan en Elisabeth, zijn dochter, jonkheer Jans wijf, in Holland over heeft gezonden en beval de heer van Brederode de voogdij van deze jonkheer Jan dat hij hem regeren en trouw bewaren zou. Maar alzo de wind hen tegen was zo is jonkheer Jan met zijn schepen in Zeeland aangekomen. Die heer Wolfert van Borssele, heer van der Veere, afzette en versmaadde alle Hollandse heren en hij nam handig in zijn hoede en voogdij; en heeft voort de heren van Holland, die hem uit Engeland op hun kosten hadden gehaald en die hij vooral bevolen was te bewaren, van de koning verdrukt en van de graaf verdreven; want te een tijd is het geschied dat jonkheer Jan met al zijn heren tot Reimerswaal was en door ingeven van heer Wolfert van der Veere heeft jongere Jan van Holland de heer van Brederode, die een eenvoudige man was en onschuldig van boosheid en geen kwaad nog erg vermoedde, gezonden een bijzondere zaak te behandelen te Zierikzee. En ondertussen is jonkheer Jan met de heer van der Veere te scheep gegaan; en hij bracht hem op zijn kasteel en verdreef van hem al diegene die hij haatte en hem mishaagden en vooral de heer van Brederode werd verlof gegeven bij een bode en dat hij trekken zou tot de zijne in Holland.

Hoe dat joncheer Jan an hem nam dat regiment van Hollant.
Dat VI capitel.

Die grave Jan van Henegouwen wesende tot Haerlem, als hi verhoerde dat joncheer Jan zijn neve uut Engelant over was gecomen, heeft hy hem also sere gehaest als hi mochte, ende is gecomen tot Dordrecht; ende hi zende notabile heren ende mannen tot joncheer Jan, sinen neve, dat hi quame tot Dordrecht; hi woude hem die heerlicheit ende dat regement van Hollant weder resigneren ende overgeven. Denwelken joncheer Jan wederom ontboet bi Alant, den balju van Dordrecht, seggende: ‘Coemt tot mi mit hondert man op een vry geleide tot Rotterdammeջ daer graef Jan weder op antwoerde, seggende: Daer en is geen viantscap tuschen ons beiden; aldus en behoeve ic zijn geleide niet.ՠ’oe spraken die heren ende overste van Dordrecht ende seiden: Ԅoerluchtige prince ende here, belieftet u te reisen tot Rotterdam bi uwen neve den grave van Hollant, wi willen u geleiden ende mit u reisen mit alle onsen machtջ daer die grave op antwoerde: Ԉet is beter dat ic hier blive ende verwachte den tijt dat hi hyer coemt tot mi.ՠEnde dit geseit wesende, bleef die grave van Henegouwen noch een wijl tijts binnen Dordrecht; ende ten lesten is hi vandaen gereist, ende is wedergetogen in Henegouwen. Ende na dyen tijt namen ende ontfingen die heren ende edele van den lande joncheer Jan, de een jonc man was, totten XVII grave van Hollant ende Zeelant.

Hoe dat jonkheer Jan aannam dat regiment van Holland.
Dat VI kapittel.

Die graaf Jan van Henegouwen die te Haarlem was toen hij hoorde dat zijn neef jonkheer Jan uit Engeland over was gekomen heeft hij zich alzo zeer gehaast als hij kon en is gekomen te Dordrecht; en hij zond notabele heren en mannen tot jonkheer Jan dat hij naar Dordrecht kwam; hij wilde hem de heerlijkheid en dat regiment van Holland weer neerleggen en overgeven. Wat jonkheer Jan wederom ontbood bij Alant, de baljuw van Dordrecht, en zei: Kom naar mij met 100 man op een vrijgeleide tot Rotterdam’ waar graaf Jan weer op antwoordde en zei: Er is geen vijandschap tussen ons beiden; aldus behoed ik zijn geleide niet.’ Toen spraken de heren en overste van Dordrecht en zeiden: ‘Doorluchtige prins en heer, belieft het u te reizen tot Rotterdam bij uw neef de graaf van Holland, we willen u geleiden en met u reizen met al onze machtջ daar de graaf op antwoordde: Ԉet is beter dat ik hier blijf en verwacht de tijd dat hij hier komt naar mij; En toen dit gezegd was bleef de graaf van Henegouwen nog een tijdje binnen Dordrecht; en tenslotte is hij vandaar vertrokken en is weer vertrokken naar Henegouwen. En die tijd namen en ontvingen de heren en edele van het land jonkheer Jan, de een jonge man was, tot de 17^de graaf van Holland en Zeeland.

Van den victorie die grave Jan hadde tegen die Vriesen, ende van der begravinge zijns vaders lichaem.
Dat VII capitel.

Int jaer Ons Heren M CC XCVII heeft grave [186r] Jan van Hollant vergadert een groot machtich heer van volc, om die Vriesen weder te brengen tot zijnre subjectie ende onderdanicheit; ende is gecomen tot Alcmeer. Daertegen quamen die Vriesen mit alle hoer macht om een groten swaren strijt te wechten. Dese II hebben haer bataelgen geordineert, ende zijn mit blenkende ende ontwonden banniren, met geluyt van basunen tot malcanderen ingetreden; dat gecrijs ende geluyt was groot, ende der doden worden veel. Want die Hollanders ende Zeelanders hadden haer gedeelt in twe bataelgen, ende bevochten den Vriesen tot II einden, ende versloegen vromeliken vier dusent Vriesen. Ende die andere worden voervluchtich, ende verborgen hem in rietbuscen ende andere onbekende plaetsen. Van den Hollanders bleven doot here Jan die X here van Arkel, een vroom stout ridder, ende Jan van der Doortoghe, een cloec wapentuer, mit noch II ander, de te prisen zijn tot ewigen dagen, dat si haer lijf so vromeliken voer haren here ende lant gelaten hebben. Dese strijt gesciede opte VI kalende van aprille op de wide plaetse geheten Veronen, bi Alcmaer. Ende die grave toech binnen Alcmaer mit groter triumphen ende sege, ende nam vandaen zijn vaders lichaem, dat noch onbegraven stont, ende brochte dat tot Reinsburch int cloester, ende dede dat begraven bi sine huisvrouwe Beatris met wenender uutvaert, alst betaemde.

Van de victorie die graaf Jan had tegen de Friezen en het begraven van zijn vaders lichaam.
Dat VII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1297 heeft graaf [186r] Jan van Holland een grot machtig leger van volk verzameld om de Friezen weer te brengen tot zijn beheer en onderdanigheid en is gekomen te Alkmaar. Daartegen kwamen de Friezen met al hun macht om een grote zware strijd te vechten. Deze hebben hun bataljons geordend en zijn met blinkende en ontwonden banieren, met geluid van bazuinen op elkaar ingetreden; dat gekrijs en geluid was groot en de doden werden veel. Want de Hollanders en Zeelanders hadden zich verdeeld in 2 bataljons en bevochten de Friezen op 2 einden en versloegen dapper 4000 Friezen. En de anderen werden voortvluchtig en verborgen zich in rietbossen en andere onbekende plaatsen. Van de Hollanders bleven dood heer Jan de 10^de heer van Arkel, een dappere stoute ridder, en Jan van der Doortoghe, een kloeke wapenaar met nog 2 anderen die te prijzen zijn te eeuwige dagen dat ze hun lijf zo dapper voor hun heer en land gelaten hebben. Deze strijd geschiedde op de 6^de dag van april op een wijde plaatse geheten Vronen bij Alkmaar. En de graaf trok binnen Alkmaar met grote triomf en zege en nam vandaar zijn vaders lichaam dat nog onbegraven stond en bracht het naar Rijnsburg in het klooster en liet dat begraven bij zijn huisvrouw Beatrix met wende uitvaart, zoals het betaamde.

Van die victorie der Hollanderen teghen die Oest-Vriesen.
Dat VIII capitel.

Die biscop Willem van Uutrecht, verhorende dat die West-Vriesen tondergegaen ende verwonnen waren, so is hi overgetogen in Oest-Vrieslant, ende heeft aldaer doen condighen ende prediken des paeus oflaten tegens die Hollanders. Die Vriesen hebben den biscop beloeft bi te staen ende te hulp te comen mit alle hoer macht, ende zijn mit veel scepen haesteliken overgevaren na die stede van Monikendam in Waterlant. Die poorters van Haerlem mit die ander Waterlanders hebben terstont daertegen een groot heer van volc vergadert, ende zijn met groter geluit van trompetten, mit ontwonden bannieren desen Vriesen vromeliken tegen gegaen, ende vochten mit allen sere op dese Vriesen, die hen niet lange tegen en stonden; mer namen haren vlucht mit groter haesticheit, lopende sonder ordinancie na haer scepen toe, om weder over te varen. Denwelken die Waterlanders snelliken volgden, ende slogen hen veel volcks of, ende behilden mit groter eren de overhant. Die biscop van Uutrecht liet after zijn grote scip, ende is gevallen in een clein bootghen, ende is gevaren Overijsel, mit groter scande ende scade.

Van de victorie der Hollanders tegen de Oost-Friezen.
Dat VIII kapittel.

De bisschop Willem van Utrecht hoorde dat de West-Friezen ten onder gegaan waren en zo is hij overgetrokken in Oost-Friesland en heeft aldaar laten verkondigen en prediken de aflaten van de paus tegen de Hollanders. De Friezen hebben de bisschop beloofd bij te staan en te hulp te komen met al hun macht en zijn met veel schapen haastig overgevaren nar de stad Monnickendam in Waterland. De poorters van Haarlem met de andere Waterlanders hebben terstond daartegen een groot leger van volk verzameld en zijn met groot geluid van trompetten en met ontwonden banieren deze Friezen dapper tegengegaan en vochten zeer op deze Friezen die hen niet lang tegen en stonden; maar namen hun vlucht met grote haast en liepen zonder ordinantie naar hun schepen om weer over te varen. Die de Waterlanders snel volgden en sloegen hen veel volk af en behielden met grote eer de overhand. De bisschop van Utrecht liet achter zijn grote schip en is gevallen in een klein bootje en is gevaren naar Overijsel, met grote schande en schade.

Hoe dat slot van IJselstein gewonnen worde.
Dat IX capitel.

Die grave Jan van Hollant, anmerckende dat die biscop van Uutrecht nu II striden tegen hem hadde verwect, ende dat hi noch in Oversticht was om derden mael volc te vergaderen, heft hi ontboden here Gijsbrecht van Iselsteyn, dat hi hem op wilde doen zijn slot van Yselstein, om sine mannen van wapenen van den Hollanders daerop te mogen leggen, ende den biscop daeruut resistentie te doen, ende tlant van Hollant te bescermen. Ghijsbrecht van Iselstein heeft dit den grave geweigert, want hi des biscops man was ende een rechter ende president geset was in des biscops lant; waerom de grave toernich was, ende dede desen Gijsbrecht van sinen vianden verlagen ende vangen, ende belach dat slot van Iselsteijn mit veel volcs, ende lietet seer bestormen ende anvechten, mit menige assaulte ende sproncreise. Jonfrou Bartraert, Gijsbrecht van Iselsteins wijf, heeft haer vromelic gehat mitten ghenen die si bi haer hadde, ende behilden dat huis cloekelijck volna een jaer lang; ende ten lesten heeft hem de node daertoe gedwongen, omdat si geen vitalye meer en hadde, dat si dat huis opgaf, behouden dat si mitter helft de opten huse waren, daert lot op vallen soude, haer lijf soude behouden; ende van die ander helft soude hy sinen wille mit doen, die hi alle dede onthoefden. Die graef aldus dat slot vercregen had, heftijt gegeven here Wolfert van der Vere, mit de heerlicheit van Woerden, mit al sine jurisdictien ende privilegien, tot een erfleen van hem te ontfangen, opdat hi uut dien dat bisdom van Uutrecht anvechten ende verwoesten soude.

Hierna, int jaer M II C XCIX, als die West-Vrisen vernamen die voerspoet die dese jonge grave tegen den biscop had, ende mit zijnre mogenheit ende gracie Gods zijn lant ende zijn luden bescudde, begonnen si oec afterwaerts te dencken, dat si qualic gedaen had, ende deden an hem versoeken om genade, ende wouden hem beteringe doen tot zijn wille. Want hi hem liever genade dede, indien dat sijt begeerden, dan veel te striden, soe toech tot Alcmaer ende dede die machtichste van den [186v] lande bi hem comen, ende sworen hem hulden ende onderdanicheit, daer si hem sulke brieven of ghaven als hierna gescreven staet. Wi, raet, scepenen ende alle die gemeente van West-Vrieslant, maken kondt allen luden dat van groter misdaet de wi misdaen hebben tegens enen hogen prince ende enen mogenden, onsen rechten heere Jan, grave van Hollant, van Zeelant, ende here van Vrieslant, also van den wige ende crige die wi tegen hem vochten te Vronen, ende van dat wij zijn huse braken ende van anderen misdaden die wi tegens hem misdaen hebben, in wat manieren dattet was, opten dach dat dese lettere gegeven was, gecomen sijn, ende compromitteren met onsen here voerseit by onsen vrien wille ende mit gemenen rade in enen hogen prince here Jan van Avennes, grave van Henegouwen, also dat hi mach ordineren sinen wille, ende taxeren die emenden ende beteringen van dyen voerscreven misdaet, ende op ons setten correctie ende emende, in penningen, in goeden diensten, in onderdanicheit ende in allen anderen manieren, na sinen wille; ende wi Vriesen voernoemt, beloven voer ons ende voer onse nacomelingen op alle goet dat wi hebben ende hierna winnen sullen, dat wi des voerscreven Jans van Avennes seggen vast ende gestade houden sullen, sonder wederseggen met meer woorden. Ende des te oirkonde, hebben dye van Hoochtwouderambocht, Nijerdorper ambocht, Drechtiger ambocht ende Gheestman ambocht desen brief besegelt mitten segele daer si hoer gemeen saken mede plegen te besegelen. Ghegeven in den jaer Ons Heren voorscreven, des saterdages na Alreheyligen dach.

Hoe dat slot van IJsselstein gewonnen werd.
Dat IX kapittel.

Graaf Jan van Holland die merkte dat de bisschop van Utrecht nu 2 strijden tegen hem had verwekt en dat hij noch in Oversticht was om derde maal volk te verzamelen en heeft ontboden heer Gijsbrecht van IJsselstein dat hi hem open wilde doen zijn slot van IJsselstein om zijn wapenmannen van Hollanders daarop te mogen leggen en de bisschop daaruit weerstand te doen en het land van Holland te beschermen. Gijsbrecht van IJsselstein heeft dit de graag geweigerd, want hij was een man van de bisschop en als een rechter en president gezet was in het land van de bisschop; waarom de graaf vertoornd was en liet deze Gijsbrecht van zijn vijanden verlagen en vangen en belegerde dat slot IJsselstein met veel volk en liet het zeer bestormen en aanvechten met menige aanval en uitval. Jonkvrouw Bartraert, het wijf van Gijsbrecht van IJsselstein, heeft zich dapper gedragen met diegene die ze bij haar had en behielden dat huis kloek bijna een heel jaar lang; en tenslotte heeft ze zich door de nood daartoe gedwongen, omdat e geen voedsel meer had, dat ze dat huis opgaf, behouden dat ze met de helft die op het huis waren waar het lot op vallen zou hun lijf zou behouden; en met de andere helft zou hij zijn wil doen, die hij alle liet onthoofden. De graaf die aldus dat slot verkregen had, heeft het gegeven heer Wolfert van der Veere, met de heerlijkheid van Woerden met zijn sine jurisdictie en privilegies tot een erfleen van hem te ontvangen opdat hij uit die dat bisdom van Utrecht aanvechten en verwoesten zou.

Hierna in het jaar 1299 toen de West-Friezen vernamen de voorspoed die deze jonge graaf tegen de bisschop had en met zijn mogendheid en gratie Gods zijn land en zijn lieden behoedde begonnen ze ook na te denken dat ze kwalijk gedaan hadden en lieten aan hem verzoeken om genade en wilden hem verbetering doen tot zijn wil. Want hij hen liever genade deed, indien dat zij het begeerden, dan veel te strijden en trok zo naar Alkmaar en liet de machtigste van het [186v] land bij hem komen en ze zwoeren hem hulden en onderdanigheid, daar ze hem zulke brieven van gaven zoals hierna geschreven staat. Wij, raad, schepenen en de hele gemeente van West-Friesland maken bekend alle lieden dat van de grote misdaad die we misdaan hebben tegen een hoge prins en een vermogende, onze rechte heer Jan, graaf van Holland, van Zeeland en heer van Friesland, alzo van de strijd en krijg die we tegen hem vochten te Vronen en van dat wij zijn huis braken en van andere misdaden die we tegen hem misdaan hebben, in wat manieren dat het was, op de dag dat deze brief gegeven was gekomen zijn en compromitteren met onze heer bij onze vrije wil en met algemene raad bij een hoge prins heer Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen, alzo dat hij mag ordineren zijn wil en taxeren de genoegdoening en verbeteringen van die misdaad en op ons zetten correctie en genoegdoening, in goede diensten, in onderdanigheid en in alle anderen manieren, naar zijn wil; en wij Friezen beloven voor ons en voor onze nakomelingen op alle goed dat we hebben en hierna winnen zullen dat we Jan van Avesnes zeggen vast ene gestadig houden zullen, zonder weerspreken met meer woorden. En dus te oorkonde hebben die van Hoogwoud ambacht, Niedorp ambacht, Drechterland ambacht en Geestman amboacht deze brief bezegeld met de zegel waar ze hun gewone zaken medeplegen te bezegelen. Gegeven in het jaar Ons Heren voorschreven, de zaterdag na Allerheiligen dag.

Hoe here Jan van Renes uutten lande gebannen worde.
Dat X capitel.

Hierna ist geboert, dat grave Jan van Hollant sonderlinge saken had te tracteren, mit sinen neve hertoge Jan van Brabant ende grave Jan, quam tot Reimerswael; ende hertoge Jan quam tot Bergen an den Zoem. Als nu here Jan van Renes, die een cloec, wijs ende voersichtich man was, wederom quam, ende sine bootscap hadde gedaen van des graven weghe an den hertoge van Brabant, ende hi sijn antwoert van der commissien den grave opdoen soude, soe worde die grave ghewaerschuwet, dat hy wel voer hem sage, want het was gesloten bi den hertoge ende Jan van Renes, dat waert sake dat hi in Brabant quame, dat men hem levendich vangen soude, ende dat here Jan altehans een conspiracie ende verraet mitten Brabanders hadde gemaect, om hem te leveren. Waerom grave Jan is getogen opt slot van Lodijc, ende heeft aldaer bi hem vergadert een deel volcs uut Hollant tegen here Jan van Renesse. Here Jan vernemende dat hi aldus teghen den grave was vermaect ende belogen, is getogen op sijn slot tot Moermont, ende heeft dat voersien mit vitaelge ende volc van wapenen. Daerna is grave Jan getoghen ter Vere, ende heeft doen verdachvaerden den here Jan van Renesse, dat hi comen soude ter Vere ende hem verantwoerden. Mer omdat here Jan gheen vri vast geleide van den grave crighen en mochte, en dorst hi niet comen; ende here Jan wort verwonnen ende gebannen uut die graefscap van Hollant ende Zeelant; ende die grave heeft dat slot van Moermont belegen ende anghestormt ende ten lesten gewonnen, ende heeft ter aerden toe doen nederwerpen ende geslecht.

Hoe heer Jan van Renesse uit het land gebannen werd.
Dat X kapittel.

Hierna is het gebeurd dat graaf Jan van Holland bijzondere zaken had te behandelen met zijn neef hertog Jan van Brabant en graaf Jan en kwam tet Reimerswaal; en hertog Jan kwam naar Bergen aan de Zoom. Toen nu heer Jan van Renesse, die een kloeke, wijze en voorzichtig man was, wederom kwam en zijn boodschap had gedaan vanwege de graaf aan de hertog van Brabant en hij zijn antwoord van de commissie de graaf vertellen zou, zo werd de graaf gewaarschuwd dat hij goed uitkeek, want er was besloten bij de hertog en Jan van Renesse dat was het zaak dat hij in Brabant kwam dat men hem levend vangen zou en dat heer Jan gelijk een samenzwering en verraad met de Brabanders had gemaakt om hem te leveren. Waarom graaf Jan vertrokken is naar het slot van Lodijk en heeft aldaar bij hem verzameld een deel volk uit Holland tegen heer Jan van Renesse. Heer Jan vernam dat hij aldus tegen de graaf was gemaakt en belogen en is getrokken op zijn slot tot Moermond en heeft dat voorzien met voedsel en wapenvolk. Daarna is graan Jan getrokken naar Veere en heeft laten dagvaarden heer Jan van Renesse dat hij komen zou ter Veere en zich verantwoorden. Maar omdat heer Jan geen vrije vaste geleide van de graaf krijgen kon durfde hij niet te komen; en heer Jan werd overwonnen en gebannen uit het graafschap van Holland en Zeeland; en de graaf heeft dat slot van Moermond belegerd en aangestormd en tenslotte gewonnen en heeft het ter aarde laten neerwerpen en geslecht.

Van den twedrachte die was tusschen grave Jan ende die van Dordrecht.
Dat XI capitel.

Daerna ist geboert dat Alant, die balju van Dordrecht, woude sitten mit die scepenen van Dordrecht in stille waarheit van zommige saken ende misdaden de tot Dordrecht waren gesciet. Daer die scepen van Dordrecht op antwoerden, als dat der stede rechten ende privilegien dat niet en vermochten, van genen saken, groot of clein, daerover te staen dan metten scout van Dordrecht. \Nochtans, behoudeliken onse oude rechten ende privilegien, sullen wi dese reise mit u sitten, niet om te ordelen ende rechten, mer om te ondersoeken. ‘Dese stille waerheit begonnen wesende, quam grave Jan selver tot Dordrecht mit heer Wolfaert van der Vere, ende begheerde in scrifte te hebben der poortersnamen die misdaen hadden. Daer de poorters van der stede op antwoerden: ‘alle de binnen der stede iet misdon, dat sal men binnen der stede rechten, na inhout hare vriheit ende privilegien.’ Waerom dat de grave toernich worde, ende reysde vandaen in sGravenhage. Die van Dordrecht met deser saken beladen wesende, senden enige notabele mannen uut haer stede [187r] by den grave, ende presenteerden hem altijt tot sijnre belieften te staen ende van deser saken reden ende antwoert te geven. Die grave heeft hem een dach ende plaetste geleit binnen die stede van Delft; ende daer vergadert wesende, die here Wolfaert van der Vere ( des graven advocaet ende voerspraec ( heeft aldaer voer allen menschen begeert alle datgene dat voer geroert ende bescreven is. Doe seiden die scepenen totten grave, als dattet geconcludeert ende gesloten was mitten balju van Dordrecht, dat de saken die ghevallen ende gesciet waren binnen der stede, dat men dye rechten soude mitten scepenen ende scout van Dordrecht, ende niet by andere rechteren. Daer dye balju op antwoerde, dattet gelogen ware, ende woude daer oec yement tegen seggen, hi woude mit hem daer om enen camp anghaen ende wechten. Doe stont daer een scepen van Delft, ende seide: 'den behoert niet, dat men de rechten, vriheden ende privilegien van der stede setten sal om enen camp te vechten; want dan en waren si nyet tswaerts ende van geenre crachten.’Daer dye here van der Vere op antworde ende seide: ‘ghi heren van Delft, en wilt u niet onderwinden van mijns heren des graven saken, want hy weet wat hi doen of laten wil.’ Ende also bleef dese sake staen, ende elck toech weder thuijswaert. Ende wenich tijts daerna dede grave Jan die stede van Dordrecht ontsegghen, ende hi beval here Witte van Haemstede, sinen bastertbroeder, dat casteel te Putte, om daeruut te oerlogen. Ende here Claes van Cats is van des sgraven wegen geset cappetein te wesen tot Abblasserdam. Alant, die baelju, is gecomen mit groot volc van wapenen in Slidrecht, ende heeft daer een groot swaer blochuis opten dijc opgeslagen, datter niemant verby reisen en mochte. Die van Dordrecht hebben hiertegen gecoren uut haer poorters vyer cloecke, vroem cappeteinen de alle last van den anstaende oorloge voeren souden, ende screven minlike brieven an alle de steden van Hollant ende Zeelant, dat si hem niet seer haesten wouden teghen hen te oorlogen, want wat die van Dordrecht nu geboert was, mocht hier namaels hemluden mede gescien.

Van de tweedracht die was tussen graaf Jan en die van Dordrecht.
Dat XI kapittel.

Daarna is het gebeurd dat Alant, de baljuw van Dordrecht, wilde zitten met de schepenen van Dordrecht in stille waarheid van sommige zaken en misdaden die et Dordrecht waren geschied. Waar de schepenen van Dordrecht op antwoordden als dat de stadsrechten en privilegies dat niet vermochten, van geen zaken, groot of klein, daarover te staan dan met de schout van Dordrecht. ‘Nochtans, behouden onze oude rechten en privilegies zullen we deze keer met u zitten, niet om te oordelen en berechten, maar om te onderzoeken.’ Deze stille waarheid werd begonnen en graaf Jan kwam zelf naar Dordrecht met heer Wolfert van der Veere en begeerde in schrift te hebben der poortersnamen die misdaan hadden. Waar de poorters van de stad op antwoordden: ‘Allen die binnen de stad iets misdaan had dat zal men binnen de stad berechten, naar inhoud van hun vrijheid en privilegies.’ Waarom dat de graaf toornig werd en trok vandaan naar Gravenhage. Die van Dordrecht die met deze zaak beladen waren zonden enige notabele mannen uit hun stad naar [187r] de graaf en presenteerden zich altijd tot zijn believen te staan en van deze zaak reden en antwoord te geven. De graaf heeft hen een dag en plaats gesteld binnen de stad Delft; en toen ze daar verzameld waren heeft de heer Wolfert van der Veere (de advocaat van de graaf en voorspraak) heeft aldaar voor alln mensen begeerd al datgene dat voor aangeroerd en beschreven staat. Toen zeiden de schepenen tot graaf als dat he geconcludeerd en besloten was met de baljuw van Dordrecht dat de zaken die gevallen en geschied waren binnen de stad dat men die berechten zou met de schepenen en schout van Dordrecht en niet bij andere rechters. Waar de baljuw op antwoordde dat het gelogen was en wilde daar ook iemand tegen spreken, hij wilde met hem daarom een kamp aangaan en vechten. Toen stond daar een schepen van Delft en zei: Het behoort niet dat men de rechten, vrijheden en privilegies van de stad zetten zal om een kamp te vechten; want dan waren ze niets waard en van geen kracht.’Waar de heer van de Veere op antwoorde en zei: ‘Gij heren van Delft, wilt u zich niet onderwinden van mijn heer de graaf zaken, want hij weet wat hij doen of laten wil.’En alzo bleef deze zaak staan en elk trok weer naar huis. En een tijdje hierna liet graaf Jan de stad Dordrecht ontzeggen en hij beval heer Witte van Haamstede, zijn bastaardbroeder, dat kasteel te Putten om daaruit te oorlogen. En heer Claes van Cats is vanwege de graaf gezet om kapitein te wezen te Alblasserdam. Alant, de baljuw, is met groot wapenvolk gekomen in Sliedrecht en heeft daar een groot zwaar blokhuis op de dijk geslagen zodat er niemand voorbijgaan kon. Die van Dordrecht hebben hiertegen gekozen uit hun poorters vier kloeke dappere kapiteins die alle last van de aanstaande oorlog voeren zouden en schreven minnelijke brieven aan alle steden van Holland en Zeeland dat ze zich niet zeer haasten wilden tegen hen te oorlogen, want wat die van Dordrecht nu gebeurd was mocht hier later hen mede geschieden.

Hoe dat here Wolfert van der Vere ende de balju verslagen worden.
Dat XII capitel.

Daerentusschen so heeft here Wolfert van der Vere, als een verwoet ende fel man, den Hollanders willen beswaren mit eenre nyewer munten ende scattinge, ende sette alle ding nae sijns selfs belieften ende goetduncken; waerom hi seer versmaet ende gehaet worde. Want het is op een tijt geboert, dat de grave was in sGravenhage, ende mit hem here Wolfert van der Vere; ende daer is een groot rumoor ende oploep der heren ende edelen van Hollant gesciet, te samen lopende, roepende ende seggende: ‘Siet, onse viant is hier nu tegenwoerdich! Hoe lange sullen wi aldus van hem wesen geregeert ende benaut?! Laten wy hem dootslaen ende besien, wat hem sine anslagen ende nijewicheden, daer hi ons aldus lange mede heeft gemolesteert ende belastet, baten ende helpen sullen.’ Deser ende dyergeliken spraken ende seiden si dagelixs onder malcanderen, ende hebben ten lesten enen tijt, dach ende ure geset, ende een vergaderinghe ghemaect, dat si van desen here Wolfert ende sine onbehoerlike werken wrake doen wouden. Dye here Wolfert van der Vere dit vernemende, is des smargens vroech voer dage mitten grave uut Den Hage gereist na Sciedam, ende is in een scip gegaen, om over die Mase te varen in Zeelant. Die Hollanders dit vernemende, zijn terstont hem nagevaren, ende hebben hem mit macht wederom gebrocht, ende wouden here Wolfert geslagen hebben. Mer het worde om des graven wille gelaten, ende si hebben den grave met here Wolfert gebrocht binnen Delft, ende zijn ghegaen op een groot stenen huys, staende tenden die Choerstraet, op een hoec van der stege, wanende daer vrij te wesen, om niet geslegen te worden, daer hi seer voer beducht hadde geweest. Ende siet, terstont worde daer een oploep ende rumoer voer dat huis daer si op waren, ende riepen allegader mit luder stemmen: ‘Geeft ons here Wolfert, of wi sullen den brant in dit huis steken ende verbarnent mit alle die daerin zijn.’Ende die daerbinnen waren, vervaert wesende, hebben si here Wolfert sonder harnas wesende ter veinster uutgeworpen, ende worde terstont doerhouwen ende dootgeslegen. Op dieselve tijt is Alant, die balju, uut vresen van de van Dordrecht, zijnre vianden geweken op dat huis te Craeiensteyn, ende worde daer een wyl tijts onthouden. Dese balju, [187v] als here Wolfaert, sijn bescermer ende dye hem te recht hadde gehouden, doot was, worde van der gemeenten van Dordrecht mit lelike ende scantlike woorden seer gediffameert ende versproken, ende is ten lesten van henluden ombesingelt ende beseten. Ende is corts daerna van den huse gegaen, ende is sine vianden gepresenteert, ende worde mitten sinen in een scip geset ende tot Dordrecht gebrocht. Ende so geringe als hy uuten scepe was, worde hi mit twe sine broederen van den gemeenten jammerlicken gedoot ende geslagen.

Hoe dat heer Wolfert van de Veere en de baljuw verslagen werden.
Dat XII kapittel.

Ondertussen zo heeft heer Wolfert van der Veere, als een verwoed en fel man, de Hollanders willen bezwaren met een nieuwe munt en schatting en zette alle dingen naar zijn eigen believen en goeddunken; waarom hij zeer versmaad en gehaat werd. Want het is op een tijd gebeurd dat de graaf te Gravenhage was en met hem heer Wolfert van der Veere; en daar is een groot rumoer en oploop der heren en edelen van Holland geschied, die tezamen liepen en, riepen en zeiden: ‘Ziet, onze vijand is hier nu tegenwoordig! Hoe lang zullen we aldus van hem wezen geregeerd en benauwd?! Laten we hem doodslagen en bezie, wat hem zijn aanslagen en nieuwigheden, waar hij ons aldus lang mee heeft gemolesteerd en belast, baten en helpen zullen.’Deze en diergelijke woorden spraken en zeiden ze dagelijks onder elkaar en hebben tenslotte een tijd, dag en uur gezet en een vergadering gemaakt dat ze van deze heer Wolfert en zijn onbehoorlijke werken wraak doen wouden. De heer Wolfert van de Veer die dit vernam is ‘s morgens vroeg voor de dag met de graaf uit Den-Haag vertrokken en in een schip gegaan om over de Maas te varen in Zeeland. De Hollanders die dit vernamen zijn hem terstond na gevaren en hebben hem met macht wederom gebracht en wilden heer Wolfert geslagen hebben. Maar het werd vanwege de graaf gelaten en ze hebben de graaf met heer Wolfert gebracht binnen Delf, en zijn gegaan op een groot stenen huis dat stond ten einde van de Koorstraat, op een hoek van de steeg en wanden daar vrij te wezen om niet geslagen te worden, waar hij zeer voor beducht was geweest. En ziet, terstond werd daar een oploop en rumoer voor dat huis waar ze op waren en riepen allemaal met luide stem: ‘Geeft ons heer Wolfert of we zullen de brand in dit huis steken ene verbranden het met allen die daarin zijn. ‘En die daarbinnen ware en bang waren hebben heer Wolfert die zonder harnas was uit het venster geworpen en werd terstond doorhouwen en doodgeslagen. Op dezelfde tijd is de baljuw Alant, vanwege vrees van die van Dordrecht, zijn vijanden, geweken op dat huis te Kraaienstein en werd daar een tijdjes onthouden. Deze baljuw, [187toen heer Wolfert, zijn beschermer en die hem te recht had gehouden, dood was werd van de gemeenten van Dordrecht met lelijke en schandalige woorden zeer belasterd en versproken en is tenslotte van hen omsingeld en bezet. En is kort daarna van huis gegaan en is zijn vijanden gepresenteerd en werd met de zijnen in een schip gezet en naar Dordrecht gebracht. En zo gauw als hij uit het schip was werd hij met twee van zijn broeders van de gemeenten droevig gedood en geslagen.

Van den doot grave Jans van Hollant, ende hoe Gijsbrecht van Aemstel weder uut Hollant verdreven worde.
Dat XIII capittel.

In den jaer Ons Heren M ende CCC was grave Jan van Hollant tot Haerlem, daer hy sere siec worde ende starf aldaer opten IIII kalende van november, als hy dat graefscap van Hollant ende Zeelant hadde geregeert omtrent vier jaer lang. Dese joncheer Jan was allene die eerste onder die graven van Hollant die sonder kinder ende ridders name gestorven is. Ende hi worde gebrocht tot Reynsburch int cloester, ende wort bi sinen vader met betameliker uutvaert, met helm ende scilt begraven. Ende die graefscap verstarf opten grave Jan van Henegouwen als naeste oer. Dese graefinne, sijn huisvrouwe, joncfrouwe Elisabeth, is na haer mans doot weder overghereyst in Engelant tot haren vader, ende worde te wijf gegeven den grave van Erffoert.

Na des graven Jans doot quam Gijsbrecht van Aemstel ende begreep weder dat stedeken van Aemstelredam, ende began dat mit houten bruggen, vesten ende toornen te starken ende vast te maken. Dye van Haerlem mit den Waterlanders dit vernemende, sijn mit alle haer macht uutgetogen ende hebben den voorseiden Gijsbrecht uuten landen gejaecht ende verdreven, ende staken dat vier in dat stedeken, ende verbranden alle die bruggen ende houten toornen tot asschen toe, ende slechtent, ende brakent voert of.

Van de dood van graaf Jan van Holland en hoe Gijsbrecht van Amstel weer uit Holland verdreven werd.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1300 was graaf Jan van Holland te Haarlem waar hij zeer ziek werd en stierf aldaar op de 4^de dag van november toen hij dat graafschap van Holland en Zeeland had geregeerd omtrent vier jaar lang. Deze jonkheer Jan was alleen de eerste onder de graven van Holland die zonder kinderen en ridders naam gestorven is. En hij werd gebracht naar Rijnsburg in het klooster en werd bij zijn vader met betamelijke uitvaart, met helm en schild begraven. En het graafschap verstierf op graaf Jan van Henegouwen als naaste erfgenaam. De gravin, zijn huisvrouw, jonkvrouw Elisabeth, is na de dood van har man weer vertrokken nar haar vader in Engeland en werd te wijf gegeven de graaf van Erfurt.

Na de dood van graaf Jan kwam Gijsbrecht van Amstel en begreep weer dat stadje Amsterdam en begon dat met houten bruggen, vestingen en torens te versterken en vast te maken. Die van Haarlem met de Waterlanders vernamen dit en zijn met al hun macht uitgetrokken en hebben Gijsbrecht uit het land gejaagd en verdreven en staken dat vuur in dat stadje en verbrandden alle bruggen en houten torens tot as toe en slechten het en braken het voort af.

Van enen roese geheten Claes van Kijeten.
Dat XIIII capitel.

Omtrent dese tijt was een man geheten Claes van Kijeten, geboren van cleine ouders, in enen dorp geheten Spaernwoude, bi Haerlem, wiens statuere oft lichaem bi andere menschen niet en was te geliken, want onder sijn uutgerechte arm so ginc wel die langste man doer, die int lant was. Ende onder een scoe van sinen voete so worden wel vier voeten onder bedect. Die scoelkinderen, ghaende oft comende van der scolen, sagen hem wel aen van achteren, mer van voren en doersten si hem niet ansien; ende nochtans so was dese Claes een saftmoedich ende goedertieren man, ende en was niet fel ende quaet. Dus waert saeke gheweest, dat hi so stout, cloec ende vroem waer geweest van herten ende van moede als hi groot ende starc was van lichaem, hi soude allene die vianden mit sinen gesichte ende tegenwoerdicheit hebben verjaecht.

Van een reus geheten Claes van Kijeten.
Dat XIIII kapittel.

Omtrent deze tijd was een man geheten Claes van Kijeten, geboren van kleine ouders in een dorp geheten Spaarnwoude bij Haarlem, wiens statuur of lichaam andere mensen niet was te vergelijken, want onder zijn uitgestrekte arm zo ging wel die langste man door die i het land was. En onder een schoen van zijn voeten zo werden wel vier voeten onder bedekt. De schoolkinderen die gingen of van schoolkwamen zagen hem wel van achteren aan, maar van voren durfden ze hem niet aan te zien; en nochtans zo was deze Claes een zachtmoedig en goedertieren man en was niet fel en kwaad. Dus was het zaak geweest dat hij zo stout, kloek en dapper was geweest van hart en van gemoed als hij groot en sterk was van lichaam, hij zou alleen de vijanden met zijn gezicht en tegenwoordigheid verjaagd hebben.

Van grave Jan van Henegouwen, die XVIII grave van Hollant, Zeelant ende heere van Vrieslant.

Dat anderde capitel.

Doe joncheer Jan sonder oer te laten aldus ghestorven was, quam die graefscap van Hollant an grave Jan van Henegouwen, sijnre ouder moyen zoen, dye grave Jans zoen van Avennes was gewonnen bi Alijt, coninc Willems suster, ende wert die XVIII grave van Hollant, van Zeelant, ende here van Vrieslant, ende voerde den roden leuwe van Hollant ghequarteleert teghen den swarte leuwe van Henegouwen. Dese grave Jan hadde IIII broeders, als Botzaert, biscop van Mets; Jan, biscop van Cameriken; Gwije, canonick van Camericken; ende Floris, prins van Morianen. Dese grave Jan gaf Ghije sinen broeder int beghinsel van sijnre heerlijchede die heerscappie van Aemsterlant ende van Woerden, metten hoghe ende laghen gherechte, met voerwaerden dat hi die van den graefscap van Hollant in rechten leen houden soude, uutghenomen dat Reygherbosch in Aemsterlant; ende die manscap aldaer hilt die grave aen hem. Ende dese voerseyde heerscappie soude hy houden ende ghebruken mit alle horen toebehoren totdat hy storve of dat hem een bisdom ghegeven worde, of alsoe ghoet als een bisdom, ende dan souden dese goeden weder an die graeflicheyt comen. Ende des nam grave Jan brieven van sinen broeder, dat hi zijn wederseggen daeran hebben soude, opdat hi die [188v] graeflyckhede van Hollant niet en onterfde. Dese Ghije gaf der stede van Aemstelreda veel vrijheden van koeren ende rechten, daer men dye stede mede regierde; ende hi wert naemaels byscop van Uutrecht gecoren; ende als hi doot was quamen dese II heerlicheden weder an de graeflicheit van Hollant, als ghi na horen sult. Dese grave Jan hadde te wive Phillippe, des graven dochter van Lutxenburch, daer hi an wan Jan sonder Genade, grave van Oestervant, dye te Cortrijc in den strijt bleef verslagen; Willem, die na hem grave worde; Johan van Beamont of Bellemont, grave van Blees ende Swesse; heren Henric, canonic van Cameric; Margriet, graefinne van Atrecht; Adelheit, graefinne van Cleermont; Marie, graefinne van Barbanoys, ende Machtelt, vrouwe van Nyele.

Van graaf Jan van Henegouwen, de 18^de graaf van Holland, Zeeland en eer van Friesland.

Dat 2^de kapittel.

Toen jonkheer Jan zonder erfgenaam na te laten aldus gestorven was, kwam het graafschap van Holland aan graaf Jan van Henegouwen, de zoon van zijn oudtante de zoon van graaf Jan van Avesnes was gewonnen bij Alijt, de zuster van koning Willem, en werd 18^de graaf van Holland, van Zeeland, en heer van Friesland en voerde de rode leeuw van Holland gekwarteld tegen de zwarte leeuw van Henegouwen. Deze graaf Jan had 4 broeders, als Botzaert, bisschop van Metz, Jan, bisschop van Kamerijk; Gwijde, kanunnik van Kamerijk; en Floris, prins van Morianen. Deze graaf Jan gaf zijn broeder Gwijde broeder in het begin van zijn heerlijkheid de heerschappij van Amstelland en van Woerden met het hoge en lage gerecht, met voorwaarde dat hij die van het graafschap van Holland in rechte leen houden zou, uitgezonderd dat Reigersbos in Amstelland en het manschap aldaar hield de graaf aan hem. En deze heerschappij zou hij houden en gebruiken met al hun toebehoren totdat hij stierf of dat hem een bisdom gegeven werd, of alzo goed als een bisdom, en dan zouden deze goederen weer aan de grafelijkheid komen. Ee dus nam graaf Jan brieven van zijn broeder dat hij zijn tegenspreken daarvan hebben zou opdat hij die [188v] grafelijkheid van Holland niet onterfde. Deze Gwijde gaf de sta Amsterdam veel vrijheden van keuren en rechten, waarmee men de stad regeerde; en hij werd later bisschop van Utrecht gekozen en toen hij dood was kwamen deze 2 heerlijkheden weer aan de grafelijkheid van Holland, zoal ge hierna zal horen. Deze graaf Jan had tot wijd Philippe, de dochter van de graaf van Luxemburg, waar hij aan won Jan zonder Genade, graaf van Oostervant die te Kortrijk in de strijd bleef verslagen; Willem, die na hem graaf werd; Johan van Beaumont, graaf van Blois en Swesse; heer Hendrik, kanunnik van Kamerijk; Margriet, gravin van Atrecht; Adelheid, gravin van Clermont; Marie, gravin van Barbanoys, en Machtelt, vrouwe van Nijvel.

Hoe here Jan van Renesse uut den lande verdreven worde, ende van den anslach die hi maecte mitten coninc van Romen tegen graeve Jan van Hollant ende van Henegouwen.
Dat III capitel.

In den jaer Ons Heren M CCC ende een heeft grave Jan van Henegouwen ende Hollant groot volc vergadert van wapenen, ende is gevaren in Zeelant tegen here Jan van Renesse; ende heeft hem uut Zeelant crachtelic verdreven ende verjaget. Here Jan aldus verdreven wesende, is gecomen tot coninc Aelbrecht van Romen, versoekende an hem hulp ende bistant, seggende dat de graefscap van Hollant ende Zeelant gecomen ware an den Roemschen Rijcke, omdat joncheer Jan gestorven was sonder kinderen after te laten. Die coninc is heymelic nedergecomen na Hollant, ende heeft brieven gesonnen ende doen gaen doer die landen, ludende aldus: Kenlic si allen menschen, dat Aelbrecht, die onverwonnen coninc van Romen, de heerlicheden van Hollant ende Zeelant incorporeren ende andoen wil den Roemschen Rike, dwelke wilen eer coninc Kaerle dye Caluwe ende keiser van Romen, tot een leen ghegeven heeft Dirck, den eersten grave. Soe is dan int selver jaer dese coninc Aelbrecht nedergecomen tot Nijmmagen om onder sine dominatie te brengen die graefscap van Hollant ende Seelant, mit hem brengende die aertsche biscoppen van Ments, van Trier ende van Coelen, mit veel heren baronen ende princen uut Duitslant. Daerentegen is gecomen grave Jan van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant, met een groot machtich heer van volck, ende heeft sijn tenten nedergeslagen tot Bouswaerde, opten oever van der Walen, besoekende die rivier, waer hi best over soude mogen comen mit sijn heer, om den coninck te bevechten. Mer die coninc siende van den toern die veelheyt der bannieren ende dye starcheit der vechtender ende gewapender mannen der Hollanderen, meende dat heer Jan hem bespot ende verraden hadde, ende beducht wesende, toech hy afterwaert tot Cranenburch, ende woude des anderen dages wederom reisen in Oestenrijck. Die biscop van Coelen, om des coninc eer te bewaren, heeft naerstelic ghearbeit om een vrede ende pays te maken, ende heeft ten lesten een pays gemaect, als dat grave Jan soude den coninc enen eedt doen, ende soude die graefscap van Hollant ende Zeelant van hem te lene houden. Ende dit gedaen sijnde, zijn alle dye heren ende vorsten elc weder in zijn landt gereist.

Hoe heer Jan van Renesse uit het land verdreven werd en van de aanslag die hij maakte met de koning van Rome tegen graaf Jan van Holland en van Henegouwen.
Dat III kapittel.

In het jaar Ons Heren 1301 heeft graaf Jan van Henegouwen en Holland groot wapenvolk verzameld en is gevaren in Zeeland tegen heer Jan van Renesse en heeft hem uit Zeeland krachtig verdreven en verjaagd. Heer Jan die aldus verdreven was is gekomen bij koning Albrecht van Rome en verzocht aan hem hulp en bijstand en zei dat het graafschap van Holland en Zeeland gekomen was aan het Roomse Rijk omdat jonkheer Jan gestorven was zonder kinderen achter te laten. De koning is heimelijk neergekomen naar Holland en heeft brieven gezonden en door de landen laten gaan die luiden aldus: Bekend is alle mensen dat Albrecht, de onoverwonnen koning van Rome, de heerlijkheden van Holland en Zeeland incorporeren en doen wil aan het Roomse Rijk wat wijlen eerder Karel de Kale en keizer van Rome tot een leen gegeven heeft Dirk, de eerste graaf. Zo is dan in hetzelfde jaar deze koning Albrecht gekomen te Nijmegen om onder zijn dominantie te brengen het graafschap van Holland en Zeeland en brengt met hem de aartsbisschop van Metz, van Trier en van Keulen met veel heren, baronnen en prinsen uit Duitsland. Daarentegen is gekomen graaf Jan van Henegouwen, Holland, Zeeland en heer van Friesland met een groot machtig leger van volk en heeft zijn tenten neergeslagen tot Bouswaerde, op de oever van de Waal en onderzocht de rivier waar hij het beste over kon komen met zijn leger om de koning te bevechten. Maar de koning zag van de toren de hoeveel banieren en de sterkte van de vechtende en gewapende mannen der Hollanders en meende dat heer Jan hem bespot en verraden had en was beducht trok achteruit naar Kranenburg en wilde de volgende dag wederom reizen in Oostenrijk. De bisschop van Keulen, om de eer van de koning te bewaren, heeft vlijtig gewerkt om een vrede en rust te maken en heeft tenslotte een vrede gemaakt als dat graaf Jan zou de koning een eed doen en zou het graafschap van Holland en Zeeland van hem te leen houden. En toen dit gedaan was zijn alle heren ende vorsten elk weer in hun land gegaan.

Van enen anderen anslach dye here Jan van Renesse opnam tegen den grave.
Dat IIII capitel.

Die Zeelanders, die met here Jan van Renesse ghecomen waren om den coninc te helpen, quamen te late, ende lyeten haer scepen staen bi Hoesden, ende vlogen te voet na Vlaenderen, [189r]berovende stadelic die naeste dorpen ende landen in Zeelant. Mer grave Jan is hem haesteliken nagevolcht, ende heeft haer scepen verbrant, ende heeft here Jan van Renesse uut alle sinen landen gebannen, ende zijn goeden hem benomen, ende heeft die ghedeelt onder sine heren ende edelen, die hem trouweliken hadden ghedient. Here Jan van Renesse heeft zijn vrome wapentuers gesterct, vermanende dat si hem stoutelicken wilden helpen te bevechten de graefscap van Hollant, ende is gecomen tot Bergen an den Soem. Die here van Bergen is hem vromeliken mitten sinen tegengegaen in een strijt, ende daer worden omtrent wijf hondert man geslegen van heren Jans volc van Renesse, ende is geweken uuten strijt, ende quam op dat huys te Poroyen om hem daer te bergen ende te onthouden. Grave Jan, die op de tijt tot Dordrecht was, ende dit verhorende, heeft Jan, sinen outsten soen, grave van Oestervant, met veel volcs van wapenen gesonnen tegen heren Jan van Renesse. Als here Jan van Renesse dat vernam, sprac hi tot sinen knechten: ‘Dese Jan, grave van Oestervant, is een wreet ende fel man, sonder genaden, als die duvel; ende ist sake dat hi dat casteel ende ons verwint, so sal hy ons allegader dootslaen, geliken als hi dede alle dye hi vant opt slot te Berendorp, doen hi dat wan. Aldus ist beter dat wi allegader vlien ende den doot ontgaen, dan wi hier bliven den doot verwachtende.’Ende si sijn van daen gereist ende quamen in Vlaenderen; ende van die tijt voert, so worde des grave Jan van Oestervant geheten van allen menscen Jan sonder Genaden, want hi in alle sine daden seer fel, wreet ende ongenadich was. Here Jan van Renes, wesende in Vlaenderen, heeft een verbant gemaect mitten Vlamingen, ende heeft mit hem genomen een deel volcx van wapenen, ende is angecomen Ter Goes, om dat stedeken mittet slot te becrachten ende in te winnen. Dye van Reimerswale dit vernemende zijn hem te gemoete gevaren mit alle hoer macht, ende geviel een strijt datter omtrent VIII C Vlamingen bleven geslegen, ende die ander namen de vlucht; ende here Jan is nauwelic mitten live ontghaen uut sine vianden handen.

Van een andere aanslag die heer Jan van Renesse opnam tegen de graaf.
Dat IIII kapittel.

De Zeelanders die met heer Jan van Renesse gekomen waren om de koning te helpen kwamen te laat en lieten hun schepen staan bij Heusden en vlogen te voet naar Vlaanderen en [189r] beroofden gestadig de naaste dorpen en landen in Zeeland. Maar graaf Jan is hen haastig gevolgde en heeft hun schepen verbrand en heeft heer Jan van Renesse uit al zijn landen gebannen en zijn goederen hem benomen en heeft die verdeel onder zijn heren en edelen die hem trouw hadden gediend. Heer Jan van Renesse heeft zijn dappere wapenaars versterkt en vermaande dat ze hem dapper wilden helpen te bevechten het graafschap van Holland en is gekomen tot Bergen aan de Zoom. De her van Bergen is hem dapper met de zijnen tegengegaan in de strijd en daar werden omtrent wijf honderd man geslagen van het volk van heer Jan van Renesse en is uit de strijd geweken en kwam op dat huis te Poederoijen om zich daar te bergen en te onthouden. Graaf Jan die op die tijd te Dordrecht was en dit hoorde heeft Jan, zijn oudste zoon en graaf van Oostervant, met veel wapenvolk gezonden tegen heer Jan van Renesse. Toen heer Jan van Renesse dat vernam sprak hij tot zijn knechten: ‘Deze Jan, graaf van Oostervant, is een wrede en felle man zonder genaden als de duivel; en is het zaak dat hij dat kasteel en ons overwint zo zal hij ons allemaal doodslaan gelijk zoals hij allen deed die hij vond op het slot te Berendorp toen hij dat won. Aldus is het beter dat we allemaal vlieden en de dood ontgaan dan we hier blijven en de dood verwachten.’En ze zijn vandaar getrokken en kwamen in Vlaanderen; en van die tijd voort ze werd deze graaf Jan van Oostervant geheten van allen mensen Jan zonder Genade, want hij was in al zijn daden zeer fel, wreed en ongenadig. Heer Jan van Renesse die in Vlaanderen was heeft een verbond gemaakt met de Vlamingen en heeft met hem genomen een deel wapenvolk en is gekomen ter Goes om dat stadje met het slot te bekrachtigen en te winnen. Die van Reimerswaal de dit vernamen zijn hem tegemoet gevaren met al hun macht en er geviel een strijd zodat er omtrent 800 Vlamingen bleven geslagen en de anderen namen de vlucht; en heer Jan is nauwelijks met het lijf ontgaan uit de handen van zijn vijanden.

Hoe dat biscop Willem van Uutrecht ghesleghen worde van den Hollanders.
Dat V capitel.

In ditselfde jaer so worde biscop Willem van Uutrecht gevangen binnen der stat van Uutrecht van here Sweer van Montfoert, here Hubert van Vianen, here Jan van Linscoten ende here Jacob van Lichtenberch, burgermeesteren, ende sat omtrent een jaer lang gevangen int huis van Lichtenberch, in der stat van Uutrecht. Ten lesten is dese biscop Willem uuter vangenisse gecomen doer hulp van enige dorpluden, mer worde nochtans uut de stat gehouden als verbannen man; ende is ghereyst over IJsel, tot sine getrouwe vrienden, van denwelken hi minliken wort ontfangen. Ende hebben hem als enen geesteliken vader eerwaerdeliken geeert ende tracteert. Na weinich tijts is hi gereyst na Romen om den paeus van Romen te resigneren ende weder over te geven dat voerseide bisdom van Uutrecht, opdat hi voertan in vreden soude mogen leven. Mer dye paeus woude dat bisdom nyet an hem nemen, ende ontboet den biscop van Monster, dat hy sinen medebroeder, desen biscop Willem van Uutrecht, sinen behulpeliken hant doen soude, ende tegen alle die rebelle die dat bisdom begeerden te crencken ende an te vechten bistant doen. Als dese biscop Willem weder omkeren soude tot sinen landen opten V dach van augusto, heft hi gesien in der stat van Anagnen een wonderlick voerteiken, dat welke prenosticeerde ende een teiken was zijns aenstaende doots. Hi sach dat de zonne stont mit II hornen, geliken een halve maen, van denwelken dat blinckende rode bloedige scijnselen oft stralen gingen, als lichte radien. Ende als hi weder was gecomen heeft hi terstont uut dat Oversticht vergadert veel gewapens volcs om te besoeken of hi in eniger manieren in zijn stat soude mogen comen. Dese dinghen hem dus hebbende, enige edelen uut Hollant, als here Henric, burchgrave van Leiden, here Dirck van Wassenaer, here Phillips van Montfoert, here Simon van Bentem, here Floris van Duven, here Jacob van den Woude, mit vele vrome wapentuers, hateden den biscop uut ander viantscap ende twedract, ende beminden heer Jacob van Lichtenberch. Dese voerseide namen haer wapenen doer begeerte dien van Uutrecht, ende bi consent ende wille des graven van Hollant zijn si gecomen op een slecht velt geheten die Hogewoert, mit ontwonden [189v] blinckende banieren, mit basunen, om den biscop van der stat te verdriven, ende here Jacop van der anstaender periculen te verlossen. Daerentegen heeft die biscop zijn volck in goeder ordinancien geset, want hi wel die helfte meer volcs hadde, ende is mit groter moedicheit, mit ontwonden bannieren, mit een vreselic geluit van trompetten, tegen sine vianden vromelic angetreden ende tegemoet gegaen, also dat hi in den eersten angang zommige lantluden dye van buten dat heer stonden heeft verjaecht; ende stont den Hollanderen vromeliken tegen. Daerentuschen is here Sweer van Montfoert, mit een onvermoeyt heer van volc, angecomen, ende heeft den Hollanders weder moet gegeven, ende is hem gewest een grote hulp; ende daer began enen swaren, bloedigen strijt; si slogen malcanderen uutermaten seer ende wredeliken om die victorie ende overhant te houden. Dye biscop sat op een snel ende licht paert, ende doerreet dat Hollantse heer eenmael ende anderwerf, denwelken alle dat volc ontsagen te slaen, als horen geesteliken vader ende here; mer die biscop, de noch eens derden mael sijn vianden doerriden woude, is van den paerde in der aerden geslegen, ende worde aldaer van sine ongehoersame kinderen ende ondersaten dootgeslegen op Sinte Martijns dach in den somer, int jaer Ons Heren M CCC ende een. Daer bleven doot vele vrome wapentuers ende vechters, mer aldus meest van des biscops wegen. Ende des biscops dode lichaem worde gehaelt van den heren der Hospitaliers van Sint Jans Oerde, ende worde geset in Sinte Katrinen kerke, ende worde namaels begraven mit betaemliker uutvaert in die Cathedraelkercke van den Domme. Dese biscop Willem en besat dat bisdom niet langer dan vijf jaer, die alle die dagen grote persecutien ende vervolginge geleden heft, als voerscreven staet.

Hoe dat bisschop Willem van Utrecht geslagen werd van de Hollanders.
Dat V kapittel.

In hetzelfde jaar werd bisschop Willem van Utrecht gevangen binnen de stat Utrecht van heer Sweer van Montfoort, heer Hubert van Vianen, heer Jan van Linschoten en heer Jacob van Lichtenberg, burgermeester, en zat omtrent een jaar lang gevangen in het huis van Lichtenberg in de stad Utrecht. Tenslotte is deze bisschop Willem uit de gevangenis gekomen door hulp van enige dorpslieden, maar werd nochtans uit de stad gehouden als verbannen man; en is gereis over de IJsel naar zijn trouwe vrienden waarvan hij minnelijk werd ontvangen. En hebben hem als een geestelijke vader eerwaardig geerd end onthaald. Na een tijdje is hij naar Rome vertrokken om de paus van Rome neer te leggen en weer over te geven dat bisdom van Utrecht opdat hij voortaan in vrede zou mogen leven. Maar de paus wilde dat bisdom niet van hem nemen en ontbood de bisschop van Munster dat hij zijn medebroeder, deze bisschop Willem van Utrecht, zijn helpende hand doen zou en tegen alle rebellie die dat bisdom begeerden te krenken en aan te vechten bijstand doen. Toen deze bisschop Willem weer omkeren zou naar zijn land op de 5^de dag van augustus heeft hij in de stad Anagnen een wonderlijk voorteken gezien dat voorspelde en een teken was zijns aanstaande dood. Hij zag dat de zon stond met 2 horens, gelijk een halve maan, waarvan blinkende rode bloedige schijnsel of stralen gingen als lichte stralen. En toen hij weer gekomen heeft hij terstond uit dat Oversticht verzameld veel gewapend volk om te onderzoeken of hij in enige manieren in zijn stad zou mogen komen. Deze dingen die aldus gingen en hebben enige edelen uit Holland als Hendrik, burchtgraaf van Leiden, heer Dirk van Wassenaar, heer Phillips van Montfoort, heer Simon van Bentheim, heer Floris van Duiven, heer Jacob van de Woude, met vele dappere wapenaars die de bisschop haatten uit oude vijandschap en tweedracht en beminden heer Jacob van Lichtenberg. Deze namen hun wapens door begeerte van die van Utrecht en met toestemming en wil van de graaf van Holland zijn ze gekomen op een recht veld geheten de Hogewoerd met ontwonden [189v] blinkende banieren, met bazuinen, om de bisschop van de stad te verdrijven en heer Jacob van de aanstaande problemen te verlossen. Daartegen heeft de bisschop zijn volk in goede ordinantie gezet want hij had wel de helft meer volk en is met grote moed, met ontwonden banieren, met een vreselijk geluid van trompetten tegen zijn vijanden dapper aangetreden en tegemoet gegaan, alzo dat hij in de eerste aanval sommige landlieden die buiten dat leger stonden heeft verjaagd; en stond dn Hollanders dapper tegen. Ondertussen is heer Sweer van Montfoort met een onvermoeid leger van volk gekomen en heeft de Hollanders weer moed gegeven en hen een grote hulp geweest en daar begon een zware bloedige strijd; ze sloegen elkaar uitermate zeer en wreed om de victorie en overhand te houden. De bisschop zat op een snel en licht paard en doorreed dat Hollandse leger eenmaal en andermaal die al dat volk ontzagen te slaan als hun geestelijke vader en heer; maar de bisschop die nog eens en de derde maal zijn vijanden doorrijden wilde is van het paard op de aarde geslagen en werd aldaar van zijn ongehoorzame kinderen en onderzaten doodgeslagen op Sint Martinus dag in de zomer in het jaar Ons Heren 1301. Daar bleven dood vele dappere wapenaars en vechters, maar aldus meest van de bisschop. En het dode lichaam van de bisschop werd gehaald van de heren der Hospitalen van Sint-Jan Orde en werd gezet in Sint Catharina kerk en werd later begraven met betamelijke uitvaart in de Kathedraalkerk van de Dom. Deze bisschop Willem bezat dat bisdom niet langer dan vijf jaar die alle dagen grote vervolging geleden heeft alzo voorschreven staat.

Van biscop Gwie, die XLII biscop van Uutrecht.
Dat VI capitel.

Als biscop Willem dus deerliken was verslegen, is grave Jan van Henegouwen ende van Hollant haestelyc gecomen tUutrecht, biddende dye ecclesie ende heren van den capittel voer Gwido sine broeder, tresorijer van Ludic. Enige van den heren van den capitel coren desen Gwie, thesaurijer van Ludic; andere, die coren here Roelof van Waldec, den domproest. Ende also geringe als dese Gwie dat regiment ende dominantie van den bisdom anghenomen hadde, is here Roelof, die domproest, getogen over IJsel. Ende dese biscop Gwije, overmits hulp ende bistant zijnre broederen voerseit, heeft hi alle sine adversanten ende vianden tonder gebrocht, ende sijn bisdom mit rusten ende vreden beseten ende regeert.

Van bisschop Gwijde, de 42^ste bisschop van Utrecht.
Dat VI kapittel.

Toen bisschop Willem dus deerlijk was verslagen is graaf Jan van Henegouwen en van Holland haastig naar Utrecht gekomen en bad de geestelijken en heren van het kapittel voor Gwijde, zijn broeder, penningmeester van Luik. Enige van de heren van het kapittel kozen deze Gwijde; anderen die kozen heer Roelof van Waldeck, de domproost. En alzo gauw als deze Gwijde dat regiment en dominantie van het bisdom aangenomen had is heer Roelof, de domproost, getrokken over de IJsel. En deze bisschop Gwijde, vanwege hulp en bijstand van zijn broeder, heeft al zijn tegenstanders en vijanden te onder gebracht en zijn bisdom met rust en vrede bezeten en geregeerd.

Van een teiken in der lucht, ende hoe graef Jan in Henegouwen reysde.
Dat VII capitel.

Daerna is grave Jan getogen in Henegouwen, ende heeft sinen oudsten soen, Jan sonder Genaden, grave van Oestervant, bevolen dat regiment van Zeelant, ende Willem, sinen anderen zoen, heft hi bevolen te regeren dat lant van Hollant ende Vrieslant, opdat hi voert te rusteliker sonder rumoer soude mogen leven. In desen tiden openbaerde in Hollant een wonderlic teiken, dat welke een zonderlinge voersage was van eenre toecomender droefnissen ende verdryet. Ende een man sittende te paerde, heft hem openbaert in der lucht, vermanende alle dat volc dat si haer wapenen nemen souden ende lopen opten over van der zee, om die vianden te keren ende te wederstaen. So is dan alle dat volc ter zeewaert gelopen om haer vianden te bevechten, ende si sagen die zee mit ontelliken scepen vervolt. Mer dye scepen zijn in een ogenblic altesamen verswonnen ende vergaen, ende diergeliken die man mitten paerde is hem uuten oge gevaren; welke visioen doentertijt een heilich man heeft beduit ende bewijst, seggende: ‘gelikerwijs als die zee vervolt is geweest van scepen ende zijn geringe vergaen, also sullen die Vlamingen comen mit ontalliken groot volc van wapenen ende sullen Hollant, Zeelant, Vrieslant ende Uutrecht winnen ende onder hem brengen, mer haesteliken ende scieliken als een roec voer den wint sullen si weder worden verjaget ende verdreven,’ als men horen sal.

Van een teken in de lucht en hoe graaf Jan in Henegouwen reisde.
Dat VII kapittel.

Daarna is graaf Jan getrokken in Henegouwen en heeft zijn oudste zoon, Jan zonder Genade en grave van Oostervant, bevolen dat regiment van Zeeland, en Willem, zijn andere zoon, heft hij bevolen te regeren dat land van Holland en Friesland opdat hij voort rustiger en zonder rumoer zou mogen leven. In deze tijd openbaarde in Holland een wonderlijk teken dat een bijzonder voorteken was van een toekomende droefheid en verdriet. En een man die te paard zat heeft zich geopenbaard in de lucht en vermaande al dat volk dat ze hun wapens zouden nemen en lopen op de oever van de zee om de vijanden te keren en te weerstaan. Zo is dan al dat volk zeewaarts gelopen om hun vijanden te bevechten en ze zagen ie zee met ontelbare schepen gevuld. Maar die schepen zijn in een ogenblik alle tezamen verdwenen en vergaan en diergelijk de man met het paard is hen uit de ogen verdwenen en vergaan; welk visioen toentertijd een heilige man heeft aangeduid en bewezen en zei: ‘Gelijkerwijs als de zee vervuld is geweest van schepen en zijn gauw vergaan, alzo zullen de Vlamingen komen met ontelbaar groot wapenvolk en zullen Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht winnen en onder hen brengen, maar haastig en snel als een rook voor de wind zullen ze weer verjaagd worden en verdreven,’ als men horen zal.

Hoe de grave van Vlaenderen gevangen worde.
Dat VIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende II, als Philippe, die joncxte dochter van grave Gwije Dampier van Vlaenderen, dye een oem was van grave Jan van Henegouwen ende van Hollant, ondertrout ende gegeven was des conincs soen van Engelant; Phillips die Scoen, coninc van Vranckrijc, dit willende benemen, heeft notabile [190r]mannen ende heren gezonnen om dese dochter, als dese Philippe voorseit, gecomen was tot Parijs, verselt wesende mit XXX ridderen ende XX edele joncfrouwen, so worde si terstont vergeven, ende de XX joncfrouwen worden geworcht ende in die Zeyne geworpen, ende die XXX ridderen worden an galgen gehangen. Ende daer rees op een groot, swaer, fel oorloge tusscen Vrancrijc ende Vlaenderen. Ende die grave Gwie van Vlaenderen is in Vrancrijc gecomen op goeder geloven ende sekerheit, mit vijftich edele ridderen ende mannen om pays ende vrede mitten coninc te maken. Ende daer wesende, wort hi gevangen mitten grave Robbrecht van Nijvers, sinen outsten sone; ende mit Willem, here van Nijvelle, sinen anderen sone, ende mit alle sine edelen en heren, die daer mit hem waren gecomen; ende de coninc sende grave Jacop van Simpol, der coninginnen oom, om Vlaenderen te regieren van sinentwegen; dyewelke dat gemeen volc swaerliken ende groteliken verdructe ende belaste, ende worde ten lesten, overmits enen oploep van den gemeenten, mit groter confusien ende scanden uuten landen van Vlaenderen verdreven ende verjaecht. Ende die Vlamingen hebben ontboden grave Johan van Namen. Ende Gwije sinen broeder, des voornoemden gevangen grave Gwien sonen, ende hebben se gemaect haer voechden ende bescermers des lants van Vlaenderen. Ende die heren metten ghemene steden ende landen hebben hem vromeliken tegen den coninc gheset, ende haer lijf, goet ende lant bescermt.

Hoe de graaf van Vlaanderen gevangen werd.
Dat VIII kapittel.

In het jaar van onze Heer 1302 toen Philippe, die jongste dochter van graaf Gwijde Dampier van Vlaanderen die een om was van graaf Jan van Henegouwen en van Holland, ondertrouwt en gegeven was de zoon van de koning van Engeland; Phillips de schone, koning van Frankrijk wilde dit verhinderen en heeft notabele [190r]mannen en heren gezonnen om deze dochter, als deze Philippe voor gezegd, gekomen was tot Parijs die vergezeld was met 30 ridders en 20 edele jonkvrouwen, zo worden ze terstond vergeven en de 20 jonkvrouwen worden gewurgd en in de Seine geworpen en de 30 ridders worden aan galgen gehangen. En daar rees op een grote, zware felle oorlog tussen Frankrijk en Vlaanderen. En graag Gwijde van Vlaanderen is in Frankrijk gekomen op goed geloof e zekerheid met vijftig edele ridders en mannen om rust en vrede met de koning te maken. En toen hij daar was werd hij gevangen met graaf Robrecht van Nijvers, zijn oudste zoon, en met Willem, heer van Nijvel, zijn andere zoom en met al zijn edelen en heren die daar met hem waren gekomen en de koning zond graaf Jacop van Sintpol, de oom van de koningin, om Vlaanderen te regeren vanwege hem die dat gewone volk zwaar en zeer verdrukte en belaste en werd tenslotte overmits een oploop van de gemeenten met grote verwarring en schande uit het land van Vlaanderen verdreven en verjaagd. En de Vlamingen hebben ontboden graaf Johan van Namen. En Gwijde, zijn broeder, des voornoemde gevangen zonen van graaf Gwijde en hebben ze gemaakt hun voogden en beschermers van het land van Vlaanderen. En de heren met de gewone steden ene landen hebben zich dapper tegen de koning gezet en hun lijf, goed en land beschermd.

Van die strijt in Cortrijc tusscen die Fransoysen ende Vlamingen.
Dat IX capitel.

Desselven jaers heeft Philips die Scone, coninc van Vrancrijc, doen vergaderen een uutermaten groot ende machtich heer van alle sine heren ende edelen, ende heeft die gesonnen in Vlaenderen om te conquesteren dat lant, ende beval hen, dat si dat lant, steden, burgen ende dorpen souden vernyelen ende destrueren, ende sonder genaden dat volc vangen ende slaen, ende algeheel verwoesten. So zijn dan vele vrome heren ende capeteynen bi den coninc gecomen, om angenomen te worden ende zoudie verdienen. Onder diewelken oec gecomen is here Huge Butterman van Arkel, ridder, een man van groter statueren, vroem ende starck, geliken oft een gijgant of rose waer geweest, ende heeft hem den coninc gepresenteert mit een scoon geselscap van vrome wapentuers, hem vermetende mitten sinen te staen int voerste van den strijt; ende also hi van den coninc eysschende was een grote zomme van penningen voer zijn zoudye, so wort hi van den Fransoysen veracht ende versmaet, ende toech over in Vlaenderen, ende presenteerde dien als hi den coninc hadde gedaen. Die heren sagen hem an, ende verwonderden hem sere van sinen stoutheit ende vromicheit, de hi hem vermat. Ende si namen hem an op die condicien dat hi voer in den strit soude staen, ende dat voervechten hebben. Ende dijergeliken here Jan van Renes, een cluec ende behendich man van oorlogen, stelde hem mede mitten Vlamingen tegen den Franchoisen te vechten. Ende als den dach was gecomen dat dese strijt soude gescien, worde here Huge Butterman bevolen, dat hi hem stellen soude ende bereyt maken om dat voervechten te hebben. Als hy dit hoerde en antwoerde hi niet, mer verwoedende in hemselven als een gremmende lewe, keerde hem om ende began uutermaten sere zijn water te maken. Dit worde den heren ende andere cappeteinen gheseit, ende vraechden hem of hi nu vervaert was, dat men strijen soude. ‘Voerwaer, neen ic, ‘sprac hi, ‘Dat ic daerom hebbe mijn water gemaect, want ic heb verstaen dat die alre edelste bannier van kerstenrijc mitten meesten edelen ende heren van Vrancrijc in groter mogentheit tegen mi comen, ende dus ist van node mi daertoe te geven mit alre naersticheit ende vromicheiit dye bannier onder die voet te trecken ende verwinnen, of mijn lijf daervoer te laten.’ Dit horende, waren die heren verblijt, ende hebben terstont met groter wijsheit ende voersienicheit haer bataelgen gheordineert ende in goeder ordinancien geset. De princepaelste ende opperste cappiteinen van dat Franche heer waren Robbrecht, grave van Artoys, ende Jacob, grave van Simpol, der coninginnen oom. Als dan dese heren vernamen dat die Vlamingen hem bestonden te genaken, hebben si mede alle haer heer geordineert ende ghestelt in drien battalgen; in den eersten bataelge was die coninc van Majoriken; ende die coninc van Meliden mitten grave van Artoys; dese twe coningen waren van den ongelovigen uut haer conincrijken verdreven, ende waren gecomen totten coninc van Vrancrijc, om hulpe ende bistant; dwelc die coninc hem hadde belooft, waert sake [190v] dat hi victorie van den Vlaminghen ghecrigen mochte. In die anderde bataelge was Johan sonder Genaden, grave van Oestervant, mit sesdusent uutgelesen mannen van wapenen; ende dese Jan was grave Jans outste soen van Henegouwen, van Hollant, ende Zeelant; in die derde bataelge was geset Jacop, grave van Simpol. Ende in den jaer Ons Heren M III C ende twe, opten XI dach van augusto sijn dese twe machtige heren an en gecomen, om enen bloedigen strijt te vechten. Here Huge Butterman, die int voerste van den strijt was geset, heft hem also vromeliken in den anganc mitten sinen gehat, dat hi overmits groten arbeit ende vele periculen die bataelgen heft doerbroken, ende heeft die bannier van Vrancrijc mit groter vromicheit ter nedergetogen ende vercregen, ende heeft se mit groter triumphen ende bliscappen den heren van Vlaenderen gepresenteert. Die victorie ende avontuere is den Vlamingen mede gevallen ende den Fransoysen sere deerliken tegen gheweest, want daer worden geslegen omtrent XI dusent edele heren ende princen, ende acht dusent andere vrome wapentuers. Van den heren ende edele waren die opperste die coninc van Majorcke ende die coninc van Meliden; dye hertoge van Loreinen; Govert, grave van Vierson, des hertogen soen van Brabant; die biscop van Bellovaec; die prince van Albemarche; des biscops broeder Robbrecht, grave van Artoijs; Rodolf, grave van Nijgelle, conincstabel van Vrancrijc; Jacob, grave van Simpol, der coninginnen oom; Johan sonder Genaden, grave van Oestervant, grave Jans outste soen van Henegouwen; ende van Hollant Lodewijc, grave van Cleremont; de prins van Campangen; de prins van Noortforden; de prins van Clarion; dye grave van Baern met sijn drie broeders; die graef van Nelen; die grave van Trije; die grave van Bolonoijs met Govert sinen broeder; die grave van tZwessen; die grave van der Marck; die grave van Dammertijn; de grave van Momeliaert; die grave van Foreijs; die grave van Marle; dye grave van Hu; die here van Craynen; die heere van Wesemael; dye here van Alengij, de castelein van Risselle. Ende als here Huge Butterman dese grote victorie op die Fransoysen heft gehat, is hi in Vlanderen ghebleven, ende is daernae corts gestorven, ende worde mit uutnemende costelheit in enen sconen tombe tot Axel begraven; ende alle sine heerlicheden sijn gecomen op here Johan van Arkel, sinen neve.

Van de strijd in Kortrijk tussen de Fransen en Vlamingen.
Dat IX kapittel.

Datzelfde jaar heeft Filips de Schone, koning van Frankrijk, laten verzamelen een uitermate groot en machtig leger van al zijn heren en edelen en heeft die gezonden in Vlaanderen om dat land te veroveren en beval hen dat ze dat land, steden, kastelen en dorpen zouden vernielen en verwoesten en zonder genaden dat volk vangen en slaan ende algeheel verwoesten. Zo zijn dan vele dappere heren en kapiteins bij de koning gekomen om aangenomen te worden en soldij verdienen. Onder die ook gekomen is heer Huge Butterman van Arkel, ridder, een man van grote staturen, dapper en sterk gelijk of het een gigant of reis was geweest en heeft zich bij de koning gepresenteerd met een mooi gezelschap van dappere wapendragers en vermat zich met de zijne te staan in het voorste van de strijd; en alzo hij van de koning eiste een grote som van penningen voor zijn soldij zo werd hij van de Fransen veracht en versmaad en trok over in Vlaanderen en presenteerde die zoals hij de koning had gedaan. Die heren zagen hem aan en verwonderden zich zeer van zijn dapperheid en stoutheid de hij zich vermat. En ze namen hem aan op die conditie dat hij voor in de strijd zou staan en dat voorgevecht hebben. En diergelijke heer Jan van Renesse, een kloeke en handige man van oorlog en stelde hem mede met de Vlamingen tegen den Fransen te vechten. En toen de dag gekomen was dat deze strijd zou geschieden werd heer Huge Butterman bevolen dat hij hem stellen zou en gereed maken om dat voorgevecht te hebben. `’Toen hij dit hoorden antwoorde hij niet, maar verwoede in zichzelf als een grommende leeuw, keerde hem om en begon uitermate zeer zijn water te maken. Dit werd de heren en andere kapiteins gezegd en ze vroegen hem of hij nu bang was dat men strijden zou. ‘Voorwaar, neen ik,’ sprak hij, ‘Dat ik daarom heb mijn water gemaakt, want ik heb verstaan dat de aller edelste banier van christenrijk met de grootste edelen en heren van Frankrijk in grote mogendheid tegen mij komen en dus is het nodig me daartoe te geven met alle vlijt en dapperheid die banier onder de voet te trekken en overwinnen of mijn lijf daarvoor te laten.’Dit hoorden ze en waren die heren verblijd en hebben terstond met grote wijsheid ende voorzienigheid hun bataljons geordineerd en in goede ordinanties gezet. De belangrijkste en opperste kapiteins van dat Franse leger waren Robrecht, graaf van Artois, en Jacob, graaf van Sintpol, der oom van de koningin. Toen dan deze heren vernamen dat de Vlamingen hen bestonden te genaken hebben ze mede al hun leger geordineerd en gesteld in drie bataljons; in het eersten bataljon was de koning van Majorca; en de koning van Meliden met de graaf van Artois; deze twee koningen waren van de ongelovigen uit hun koninkrijken verdreven en waren gekomen tot de koning van Frankrijk om hulp en bijstand; wat de koning hen had beloofd was het zaak [190v] dat hij victorie van de Vlamingen krijgen mocht. In het volgende bataljon was Johan zonder Genade, graaf van Oostervant, met 60000 uitgelezen mannen van wapens; en deze Jan was de oudste zoon van graaf Jans van Henegouwen, van Holland, en Zeeland; in de derde bataljon was gezet Jacop, grave van Sintpol. En in het jaar van onze Heer 1302 op de 11^de dag van augustus zijn deze twee machtige legers aaneen gekomen om een bloedige strijd te vechten. Heer Huge Butterman, die in het voorste van de strijd was gezet heeft zich alzo dapper in het aangaan met de zijn gehad dat hij overmits grote arbeid en vele moeilijkheden die bataljons heeft doorbroken en heeft de banier van Frankrijk met grote dapperheid neergetrokken en gekregen en heeft het met grote triomf en blijdschap de heren van Vlaanderen gepresenteerd. De victorie en avontuur is de Vlamingen mede gevallen en de Fransen zeer deerlijk tegen geweest, want daar werden geslagen omtrent 11 000 edele heren en prinsen, en achtduizend andere dappere wapendragers. Van de heren en edele waren de opperste de koning van Majorca en de koning van Meliden; de hertog van Lorraine; Govert, graaf van Vierson, de zoon van de hertog van Brabant; de bisschop van Bellovac; de prins van Albemarche; de broeder van bisschop Robrecht, graaf van Artois; Rodolf, graaf van Nivelle, legeraanvoerder van Frankrijk; Jacob, graaf van Sintpol, de om van de koningin; Johan zonder Genade, graaf van Oostervant, graaf Jans oudste zoon van Henegouwen; en van Holland Lodewijk, graaf van Clermont; de prins van Campagne; de prins van Noortforden; de prins van Clarion; de graaf van Baern met zijn drie broeders; die graaf van Nelen; de graaf van Trije; de graaf van Boulonois met Govert zijn broeder; de graaf van het Zwessen; de graaf van de Marck; die graaf van Dammertijn; de graaf van Momeliaert; de graaf van Foreijs; de graaf van Marle; de graaf van Hu; de heer van Craynen; de heerevan Wezemaal; de heer van Alengij, de kastelein van Rissole. En toen heer Huge Butterman deze grote victorie op de Fransen heeft gehad is hij in Vlaanderen gebleven en is kort daarna gestorven en werd met uitnemende kostbaarheid in een mooie tombe te Axel begraven en alle zijn heerlijkheden zijn gekomen op heer Johan van Arkel, zijn neef.

Van een wonderlic ding dat na desen strijde gesciede.
Dat X capitel.

Hierna ses jaren, als desen strijt was gesciet, sijnder gecomen enige luden dye hem seiden te wesen de heren ende princen die men vermoerde in desen stride van Cortrijc verslegen te wesen. Die ene seide dat hi was grave Govert van Viersen; die andere sey hem te wesen die graven van Heu; die derde die here van Craijnen, ende so voert meer andere. Ende dese voerseide brochten also vele woerden ende redenen bi, dat men in vele plaetsen gheloefde dattet also was. Ende die hem seyde te wesen Govert, grave van Vierson, worde van der graefinne ende van alle den ondersaten voer een grave van Vierson ontfangen. Ende dede van stonden an alle de scepenen ende officieren in den graefscappe van Vierson ende in andere plaetsen zijnre heerlicheden ofsetten, ende andere daerin settende, die hem beliefden. Ende dede oec ofnemen die scilt ende wapen desselven graefs van Vierson dye over zijn graf hing te Brusel totten Minrebroeders, seggende dat hi noch levede. Ende die greafinne desselven graef Goeverts huijsvrouwe nam hem tot enen heer ende man, ende sliep daerbi lange tijt, ende en wist anders niet, ten was haren getrouden man, die grave van Vierson. Mer namaels ist openbaer geworden, als dat dese die heren ende mannen niet en waren die si seiden te wesen, zijn si allegader gevangen geworden ende zijn om der eerberheitswillen deser voerseider edelre vrouwen in ewiger gevangenissen gehouden totter doot toe.

Van een wonderlijk ding dat na deze strijd geschiedde.
Dat X kapittel.

Hierna zes jaren toen deze strijd was geschied zijn er enige lieden gekomen die zich zeiden te wezen de heren en prinsen die men vermoorde in deze strijd van Kortrijk verslagen te wezen. De ene zei dat hij was de graaf Govert van Viersen; de andere zei hem te wezen de graaf van Heu; de derde de heer van Craijnen en zo voort meer andere. En deze voorgenoemde brachten alzo vele woorden en redenen bij zodat men in vele plaatsen geloofde dat het alzo was. En die zei graaf Govert te wezen, graaf van Vierson, werd van de gravin en van alle onderzaten voor een graaf van Vierzon ontvangen. En liet van stonden aan alle schepenen en officieren in het graafschap van Vierzon en in andere plaatsen van zijn heerlijkheid afzetten en andere daarin zetten die hem beliefden. En liet ook afnemen het schild en wapen van die graaf van Vierzon die over zijn graf hing te Brussel bij de Minderbroeders en zei dat hij nog leefde. En de gravin van die graaf Govert huisvrouw nam hem tot een heer en man ende sliep daarbij lange tijd en wist niet anders, het was haar getrouwde man, de graaf van Vierzon. Maar late ris het openbaar geworden als dat deze die heren en mannen niet waren die ze zeiden te wezen en zijn ze allemaal gevangen geworden en zijn vanwege de eerbaarheid van deze voor genoemde edele vrouwe in eeuwige gevangenissen gehouden tot de dood toe.

Van die avonture die die Vlamingen hadden tegen haer vianden in vele plaetsen.
Dat XI capitel.

Daerna, in den jaer Ons Heren M CCC ende III, so zijn grave Jan van Namen ende Gwije zijn broeder getogen met een groot machtich heer van volc, dat si weder hadden vergaedert mit here Jan van Renesse in vele plaetsen des graefscaps van Vlaenderen ende daeromtrent, berovende, vangende ende slaende alle die mitten Fransoysen toegevallen [191r] ende houdende waren; ende dye avontuer was seer mit hem, ende hebben oec ten lesten mede toegetast ende bescadicht de Hollanders ende Zelanders, dewelke terstont haer volc deden vergaren, ende maecten roofscepen toe wel versien; ende in wrake here Jans sonder Genaden, grave van Oestervant, die si mede geslegen hadden, hebben si die Vlamingen berooft, gebrant ende geslegen, te water ende te lande, mit groter wreetheit, daer si conden ende mochten. Ende na Jans doot sonder Genaden is Willem, die ander soen, geworden grave van Oestervant; want die outste soen des grave van Henegouwen wort altijt geheten grave van Oestervant.

Van het avontuur die de Vlamingen hadden tegen hun vijanden in vele plaatsen.
Dat XI kapittel.

Daarna in het jaar Ons Heren 1303 zo zijn graaf Jan van Namen en Gwijde zijn broeder getogen met een groot machtig leger van volk dat ze weer hadden verzameld met eer Jan van Renesse in vele plaatsen van het graafschap van Vlaanderen en daaromtrent en beroofden en vingen en sloegen allen die met de Fransen toegevallen [191r] en behouden waren; en het avontuur was zeer met hen en hebben ok tenslotte mede toegetast en beschadigd de Hollanders en Zeelanders, die terstond hun volk verzamelden en maakten roofschepen goed voorzien en in wraak van heer Jan zonder Genade, graaf van Oostervant, die ze mede geslagen hadden, hebben ze de Vlamingen beroofd, gebrand en geslagen, te water en te land, met grote wreedheid waar ze konden en mochten. En na de dood van Jan zonder Genade is Willem, de andere zoon, geworden grave van Oostervant; want de oudste zoon van de graaf van Henegouwen werd altijd geheten graaf van Oostervant.

Van die oorlogen tusscen Vlaenderen ende Hollant.
Dat XII capitel.

In den jaer Ons Heren M CCC IIII heft Gwije, des graven soen van Vlaenderen, uut groter victorien ende fortunen hem verheffende, ende uut ingeven heren Jans van Renesse, vergadert een groet machtich heer, ende is getogen ende gaen legghen in Cazant, verwachtende die wint om over in Walcheren te trecken, ende mit crachten in te winnen. Ende Willem, grave van Oestervant, dit vernemende, heft terstont veel volcs vergadert uut Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende is onversien ende mit een goeden winde ghecomen in Cazant, ende heeft daer enen groten strijt gevochten tegen den Vlamingen; ende daer worter mit allen vele geslegen ende gedrenct; ende is weder mit groter eren ende victorien gecomen in Zeelant. Ghije heeft wederom vergadert veel Vlamingen ende volcs van wapenen, ende is anderwerft gecomen in Zeelant om dat lant te bescadigen. Denwelken die jonge graef Willem anderwerf hen heeft tegemoet gegaen, ende worde overmits heimelicke verraderie eens ter Vere, ende eens tot Aremuden op enen dach verwonnen, ende is haesteliken uuten stride gevlogen, ende is gecomen tot Zijrixzee om ander versch volc van wapenen te vergaderen. Denwelken Gwije mit die Vlamingen zijn gevolcht, ende comende voer Middelburch heeft hi die stede gewonnen, ende heft daerna die stede van Zijrixzee belegen VI weken lanc, ende scarpeliken mit scieten ende werpen van stenen angevochten ende bestormt. Ten lesten heeft grave Willem heymeliken een van de poorten opgedaen, ende is vromeliken tegen die Vlamingen uutgegaen; ende hefter enen groten strijt gehat; want daer bleven boven die XV hondert Vlamingen ghevangen, geslegen ende verdrenct, ende daer wort een bestant gemaect een maent lang, behoudelic dat men Zijrixzee niet vaster maken en soude noch bebolwercken, dant nu en was. Dit gedaen sijnde is grave Willem getogen in Hollant, om ander, meer volcs ende bistant. Dat bestant uutghegaen wesende, zijn dye van Zijrixzee mit alle hoer macht getogen tegen die Vlamingen de binnen Middelburch lagen, ende hebben die stede weder mit cracht gewonnen, ende veel Vlamingen versleghen, ende sijn met groter eeren ende triumphen weder tot haer stede gecomen; ende ontboden grave Willem dese blide nijewe tidinge, dyewelke wedergekeert is na Zijrixze, ende heeft veel Vlamingen geslegen die daer omtrent mit heer Jan van Renesse verborgen laghen, ende verjaechde se uut Zeelant. In desen strijde worde grave Willem van Oestervant ridder geslagen, ende mit hem noch XLVIII, onder welke Witte, deerste here van Haemsteden, grave Florisՠsoen, een of was.

Van de oorlogen tussen Vlaanderen en Holland.
Dat XII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1304 heeft Gwijde, heeft de zeen van de graaf van Vlaanderen vanwege grote victorie en fortuin zich verheven en door ingeven van heer Jan van Renesse verzameld een groot machtig leger en is getrokken en gaan liggen in Cadzand en wachtte op de wind om over in Walcheren te trekken en kracht te winnen. En Willem, graaf van Oostervant, die dit vernam heeft terstond veel volk verzameld uit Holland, Zeeland en Friesland en is onvoorziens en met een goede wind gekomen in Cadzand en heeft daar een groten strijd gevochten tegen de Vlamingen; en daar werden er zeer veel verslagen en verdronken; en is weer met grot eer en victorie gekomen in Zeeland. Gwijde heeft wederom veel Vlamingen verzameld en wapenvolk en is ander maak gekomen in Zeeland om dat land te beschadigen. Die de jonge graaf Willem andermaal tegemoet is gegaan en werd vanwege heimelijk verraad eens ter Veere en eens tet Arnemuiden op een dag overwonnen en is haastig uit de strijd getrokken en is gekomen in Zierikzee om ander vers volk van wapens te verzamelen. Die Gwijde met de Vlamingen zijn gevolgd en toen hij voor Middelburg kwam heeft hij de stad gewonnen en heft daarna de stad Zierikzee belegerd en bestormd 6 weken lang en scherp met schieten en werpen van stenen aangevochten en bestormd. Tenslotte heeft graaf Willem heimelijk een van de poorten geopend en is dapper tegen de Vlamingen uitgegaan en heeft er een grote strijd gehad want daar bleven boven de 1500t Vlamingen gevangen, geslagen en verdronken en daar werd een bestand gemaakt van een maand lang, behalve dat Zierikzee niet vaster maken zou nog meer bolwerken maken dan het nu was. Toen dit gedaan was is graaf Willem naar Holland getrokken om ander en meer volk en bijstand. Toen dat bestand over was zijn die van Zierikzee met al hun macht getrokken tegen de Vlamingen die binnen Middelburg lagen en hebben die stad weer met kracht gewonnen en veel Vlamingen verslagen en zijn met grote eer en triomf weer in hun stad gekomen en ontboden graaf Willem deze blijde nieuwe tijding die teruggekeerd is naar Zierikzee en heeft veel Vlamingen geslagen die daar omtrent met heer Jan van Renesse verborgen lagen end jaagde ze uit Zeeland. In deze strijd werd graaf Willem van Oostervant ridder geslagen en met hem nog 48 waarvan Witte, de eerste heer van Haamstede, de zoon van graaf Floris, er een van was.

Van die strijt die in Duvelant ghesciede.
Dat XIII capitel.

Here Willem, grave van Oestervant, heeft die stede van Zijrixzee seer vast gemaect ende bebolwerct, daerin settende een starc garnisoen van wapentuers; ende is getogen in Hollant, ende heeft mit hulpe van sinen oom, biscop Gwije van Uutrecht, een groot heer van volc vergaedert uut Hollant ende Vrieslaent, ende uut dat Sticht van Uutrecht, opdat hi in groter mogentheyt ende crachte dye Vlaminghen, die in Duvelant lagen, verdriven mochte. Ende als dat grote heer des biscops van Uutrecht ende grave Willems Duvelant genaecten, zijn enige jonge ridderen ende knechten uut vermetelheit uut die scepen opt lant ghespronghen, ende maecten een schutghevaert teghen den ballinghen uut Zeelant. Ende dye Hollanders mit des biscops volck sijn opten dijc gheclommen, ende hebben haer tenten daerop ghesleghen, omdat dye duystere nacht anstaende was. Die Vriesen, die niet en sliepen, sijn uutghetoghen, ende hebben zommige tenten ende husen van den ingeseten van [191v] Duvelant gebrandt ende berooft, ende zijn mit een groten roof wedergecomen in dat heer. Die van Duvelant dit ghewaer wordende, hebben si haer wapen genomen, ende zijn doer bekende toewegen desen Vriesen naghevolcht, ende zijn mit groten geruchten ende mit vervaerliken slagen op dat slapende heer gevallen, ende onsachteliken dat gewrect; want die onversienen anxst ende vreselike geluyt der vianden heeft dat Hollantse heer eer vernomen ende gewaer geworden mit roepen ende slagen dan mit den ogen te sien. Dye Hollanders ende Stichters mit die Vriesen ende andere vrome wapentuers aldus vreseliken uut haren slape ontwect wesende, hebben si haer wapenen angedaen, ende zijn haren vianden stouteliken te moete gegaen om te wederstaen ende uut horen tenten te keren. Mer dat en mochte hem niet baten, want overmits de duysterheit des donckeren nachtes, so en mochte die ene den anderen niet kennen; want die ene vrient ende maech sloech den anderen ter doot. O! beclaechlike duysterheit! Want doer u worde de edele vromicheit ende de vrome edelheit tonder gedaen, die doer dat schinen des blinkende zonnes behouden waer geweest. In desen strijt bleven jammerliken verslagen here Willem van Hoern, domproest van Uutrecht; Claes Persijn; Dirck van Haerlem; Dirc van Zulen; ende Sweer van Beverwaert, alle vrome ridderen ende schiltknechten, mit vele burgeren ende ondersaten des Stichts ende der Hollanders, uutgeseit dergeenre, die daer veel waren, ende int water verdronken. Die biscop Gwie van Uutrecht worde gevangen mit een grote menichte van ridderen ende andere wapentuers, ende worden in Vlanderen gezonnen, ende in sekere hoeden geset. Here Willem, grave van Oestervant, is terstont in een scip gegaen, ende is gevaren na Zyrixzee, ende is mit groter noot nauwelic ontgaen. Dese strijt gesciede omtrent Midvasten, int jaer XIII C ende IIII.

Van de strijd die in Duiveland geschiedde.
Dat XIII kapittel.

Heer Willem, graaf van Oostervant, heeft de stad Zierikzee zeer vast gemaakt en met bolwerken en zette daarin een sterk garnizoen van wapenaars en is in Holland getrokken en heft met hulp van zijn oom, bisschop Gwijde van Utrecht, een groot leger van volk verzameld uit Holland en Friesland en uit het Sticht van Utrecht opdat hij met grote mogendheid en kracht de Vlamingen die in Duiveland lagen verdrijven mocht. En toen dat grote leger van de bisschop van Utrecht en graaf Willem Duiveland naderden zijn enige jonge ridders en knechten uit vermetelheid uit de schepen op het land gesprongen en maakten een schermutseling tegen de ballingen uit Zeeland. En de Hollanders met het volk van de bisschop zijn op de dijk geklommen en hebben hun tenten daarop geslagen omdat de duistere nacht aanstaande was. De Friezen die niet sliepen zijn uitgetrokken en hebben sommige tenten en huizen van de ingezetene van [191v] Duiveland gebrand en beroofd en zijn met een grote roof teruggekomen in dat leger. Die van Duiveland werden dit gewaar en hebben hun wapen genomen en zijn door bekende toewegen deze Friezen gevolgd en zijn met groot gerucht en met vervaarlijke slagen op dat slapende leger gevallen en dat hard gewekt want de onvoorziene angst en vreselijke geluid der vijanden heeft dat Hollandse leger eerder vernomen en gewaar geworden met roepen en slagen dan met de ogen te zien. De Hollanders en Stichters met de Friezen en andere dappere wapenaars die aldus vreselijk uit hun slaap gewekt waren hebben hun wapens aangedaan en zijn hun vijanden dapper tegemoet gegaan om te weerstaan en uit hun tenten te keren. Maar dat e mocht hen niet baten, want vanwege de duisterheid van de donkere nacht zo mocht de ene de andere niet herkennen; want de ene vriend en verwant sloeg de andere dood. O! Beklaaglijke duisterheid! Want door u werd de edele dapperheid en dappere edelheid te onder gedaan die door het schijnen van de blinkende zon behouden waren geweest. In deze strijd bleven droevig verslagen heer Willem van Horen, domproost van Utrecht; Claes Perzijn; Dirk van Haarlem; Dirk van Zuilen; en Sweer van Beverwaard, alle dappere ridders en schildknechten met vele burgers en onderzaten van het Sticht en Hollanders, uitgezonderd diegene, die er veel waren, en het water verdronken. De bisschop Gwijde van Utrecht werd gevangen met een grote menigte van ridders en andere wapenaars en werden in Vlaanderen gezonden en in zekere hoede gezet. Heer Willem, graaf van Oostervant, is terstond in een schip gegapen en is gevaren naar Zierikzee en is met grote nood nauwelijks ontgaan. Deze strijd geschiedde omtrent Midden-Vasten in het jaar 1304.

Van tanderde belegge der stede van Zijrixze ende striden.
Dat XIIII capitel.

Dit aldus gesciet wesende, is Ghwije van Vlaenderen sere verblijt geweest van den zege die die Vlamingen van den Zelanders hadden gehat, ende heeft terstont zijn volck van wapenen vergadert, ende is crachteliken weder gaen legghen voer Zijrixzee, saterdages voer Palmen tot des woonsdaghes na Paesschen; ende siende dat hi niet en vorderde, heeft hi dat belegge opgebroken, ende is gevaren over die Mase, ende heeft met heer Jan van Renesse heel Noort-Hollant ingewonnen ende onder sine dominacie gebroecht, tot Haerlem toe, ende nam enige poorteren van Leyden ende Delft, ende brocht se ter Goude; ende hy sette heer Claes van Cats, castellein, tot Scoenhoven. Hyerenboven quam hertoech Jan van Brabant ende wan de stede van Sinte Geertenbeerghe, myt heel Zuyt-Hollant, sonder Dordrecht alleen; ende beleide Dordrecht X daghen lang, ende bestormde de stede seer met menige assaulte ende vierighe ghescutte, ende verbrande alsoe een groot deel van der stede. Die poorters stelden hem vromelicken ter weer, bescermende die stede van den brande, ende sijn uutghegaen mit heer Claes van Putten ende Strenen. Ende hebben den hertoghe met alle sijn volck uut Suyt-Hollant verdreven ende verjaecht. Ende sijn se naegevolcht, vanghende ende slaende, ende vele dorpen verbarnende, tot des sHertoghenbosschen toe. Ende in versmaetheit des hertoghen, scoten si dat vier in die stede, ende verbranden een groot stuc van der stede, ende namen enen groten roef met hem. Ende sijn weder myt groter eren ende triumphen ghecomen tot Sinte Geertenberghe, ende verdreven alle dye Brabanderen uuter stede, ende quamen weder tot Dordrecht. Dit gheschiet wesende, hebben si een nyewe vergaderinghe van volck ghemaect, ende sijn ghetogen met heer Claes van Puten, ende hebben enen groten strijt gehat tot Yselmonde, teghen Ghwije van Vlaenderen, daer wel twe dusent Vlaminghen bleven versleghen. Ende Gwije is nauwelic mitten live ontghaen.

Van de volgende belegering van de stad Zierikzee en strijd.
Dat XIIII kapittel.

Toen dit aldus geschied was is Gwijde van Vlaanderen zeer verblijd geweest van de zege die de Vlamingen van de Zeelanders hadden gehad en heeft terstond zijn wapenvolk verzameld en is weer krachtig gaan liggen voor Zierikzee de zaterdag voor Palmzondag tot de woensdag na Pasen en zag dat hij niet vorderde heeft hij dat beleg opgebroken en is gevaren over de Maas en heeft met heer Jan van Renesse heel Noort-Holland ingewonnen en onder zijn dominantie gebracht tot Haarlem toe en nam enige poorters van Leiden en Delft en bracht ze naar Gouda en hij zette heer Claes van Cats, kastelein, te Schoonhoven. Ondertussen kwam hertog Jan van Brabant en won de stad Sint Geertruidenberg met heel Zuid-Holland, zonder Dordrecht alleen; en belegerde Dordrecht 0 dagen lang en bestormde de sta stad zeer met menige aanval en vurig geschut en verbrandde alzo een groot deel van de stad. De poorters stelden zich dapper te verweer en beschermden de stad van de brand en zijn uitgetrokken met heer Claes van Putten en Strijen. En hebben de hertog met al zijn volk uit Zuid-Holland verdreven end verjaagd. En zijn ze nagevolgd vangend en slaande en verbrandde vele dorpen tot aan Hertogenboss toe. En tot smaad van de hertog schoten ze dat vuur in de stad en verbrandden een groot stuk van de stad en namen een grote roof met hen. En zijn weer met grote eer en triomf gekomen te Sint Geertruidenberg en verdreven alle Brabanders uit de stad en kwamen weer in Dordrecht. Toen dit gebeurd was hebben ze een nieuwe vergadering van volk gemaakt en zijn getrokken met heer Claes van Putten en hebben een grote strijd gehad te IJsselmond tegen Gwijde van Vlaanderen waar wel 2000 Vlamingen bleven verslagen. En Gwijde is nauwelijks met het lijf ontgaan.

Van den twedracht binnen Uutrecht.
Dat XV capittel.

Als nu biscop Gwije van Uutrecht in Vlaenderen ghevanghen lach, doen waren binnen Uutrecht twe partien, dye langhe tijt viantscap ende twedracht hadden gehat. Mer verhorende dat horen biscop ghevangen was, maecten si vrede mit malcanderen, ende sworen ende beloefden mit ede malcanderen [192r] getrou te wesen, ende dye stat te bewaren ende te onderhouden in goeden state ende vrede, totter tijt dat hoir biscop van der vangenissen ontslegen ware. Mer dat geloef worde niet lange gehouden van der eender partijen. Want here Gerrit Bruken, ridder, worde voer zijn eigen doere geslagen; ende doe gingen die dootslagers voert, ende vingen here Jacop van Lichtenburch ende here Willem van Rodenburch, ridderen, zijn broeder, ende heer Willems soen ende heer Warner, ridder, ende setten se gevangen in Vresenburch. Ende corts daerna hebben si ghenomen here Jacop van Lichtenburch ende here Werner, ridder, ende brochten se in der middernacht op Sinte Katrinen plaets, ende slogen se doot. Ende mits desen is daer veel quaets opgestaen ende nagevolcht, van dootslagen ende andere misvallen, die daerna in der stat gescieden. Gwije Dampier dit vernemende, is van stonden an getogen mit gewapender hant, ende is gecomen binnen der stat van Uutrecht, ende heeft aldaer scouten ende scepen gheset, die uut sinen name die stat regeren souden, ende heeft seer neersteliken gearbeit an die ecclesie ende capitel van Uutrecht, dat men biscop Gwije ofsetten wilde, die gevangen was, ende dat si kijesen wouden tot horen biscop here Willem van Gulic; datwelke hy by avonturen soude vercregen hebben, en hadde here Witte, de bastaert van Haemstede, wilen grave Floris soen van Hollant, van Zijrixze op die zee tot Santvoert niet gecomen.

Van de tweedracht binnen Utrecht.
Dat XV kapittel.

Toen nu bisschop Gwijde van Utrecht in Vlaanderen gevangen lag toen waren binnen Utrecht twee partijen die lange tijd vijandschap en tweedracht hadden gehad. Maar toen ze hoorden dat hun bisschop gevangen was maakten ze vrede met elkaar en zwoeren en beloofden elkaar met eed [192r] getrouw te wezen en de stad te bewaren en te onderhouden in goede staat en vrede tot de tijd dat hun bisschop van de gevangenis ontslagen was. Maar die belofte werd niet lang gehouden van de ene partij. Want heer Gerrit Bruken, ridder, werd voor zijn eigen deur geslagen en toen gingen de doodslagers voort en vingen heer Jacob van Lichtenburg en heer Willem van Rodenburcht, ridder, zijn broeder, en de zoon van heer Willems en heer Warner, ridder, en zette ze gevangen in Vredenburg. En kort hierna hebben ze genomen heer Jacob van Lichtenburg en heer Werner, ridder, en brachten ze in de middernacht op Sint Catharina plaats en sloegen ze dood. En mits deze is daar veel kwaads opgestaan en gevolgd van doodslagen en andere misvallen die daarna in de stad geschieden. Gwijde Dampier die dit vernam is van stonden aan getrokken met gewapende hand en is gekomen binnen de stad Utrecht en heeft aldaar schouten en schepen gezet die uit zijn naam de stad regeren zouden en heeft zeer vlijtig gewerkt aan de geestelijkheid en kapittel van Utrecht dat men bisschop Gwijde afzetten wilde, die gevangen was, en dat ze kiezen zouden tot hun bisschop heer Willem van Gulik; wat hij bij avonturen zou verkregen hebben had heer Witte, de bastaard van Haamstede en de zoon van wijlen graaf Floris van Holland, van Zierikzee niet te Zandvoort was gekomen.

Hoe die Vlamingen uut Hollant verdreven worden.
Dat XVI capitel.

Als here Witte van Haemstede mit luttel wapentuers binnen die stede van Haerlem was gecomen, heeft hi sinen bannier mit rode leuwe ontwonden. Terstont zijn by hem gecomen alle dat volc uut Kermerlant, uut Waterlant ende veel uut Oest- ende West-Vrieslant, lovende God, dat si enen hoefman hadden van den rechten bloede van Hollant gecomen wesende; ende als here Witte sach dat si alle waren bereit mit hem te gaen, is hi uutgegaen mit ontwonden blinkende bannieren, mit een vreselic geluit van basunen. Ende als si quamen bi Hillegom, is hem daer te mote gecomen mit een grote menichte van Vlamingen die president van Vlaenderen; ende daer gevil enen groten strijt, overmis die vreselike slagen ende dat grote gecrij dat daer was van dengenen die geslagen worden. Ende als die Vlamingen dus verslagen waren, quamen die Vriesen, ende togen hem uut alle haer cleder, ende worpen se op een hoop. Ende al spottende seiden si: ‘Dese hoop der Vlamingen sal voertan een seker teiken wesen, of si hier omtrent bi avonturen quamen. ‘Ende dese wech wort op huden noch desen dach ghenoemt Out Mannepat. Dit gerucht is terstont over al Hollant openbaer geworden, ende als men dit tot Delft hadde vernomen, was daer een vroem welboren man, gheheten Ockenberch, ende nam die bannier in die hant, ende riep: ‘Hollant, Hollant!ՠEnde dat volc is te samen int harnas g’ lopen, ende verdreven alle die Vlamingen uut haer stede, ende slogender mit allen vele doot. Die van Delft togen tot Leyden, ende reisden voert gelic na der Goude, ende overvilen daer die Vlamingen, vangende ende slaende, ende namen haer poorters weder die daer gevangen lagen. Hierentusschen is heer Witte van Haemstede mit alle zijn heer, mit ontwonden bannieren ende blasende hoornen, gecomen tot Leyden, ende hebben met groter wreetheit vele van den Vlamingen daer geslagen ende verjaect, ende liepen mit groter haesten na Delft, menende daer vrij te wesen. Mer heer Witte heeft se snelliken vervolcht, vangende ende slaende alle die hi crigen konde; ende comende tot Delft, worter wijf hondert van den Vlamingen geslegen, in een strate dye noch tot huden opten dach hiet die Vlamingstraet. Ende zommige liepen na die vesten ende graften, om over te swemmen; mer si verdrencten alle. Aldus heeft here Witte van Haemsteden met groter eren weder gewonnen heel Noort-Hollant, daeruut verjagende de Vlamingen, ende behilt van hem enen groten roef. Op desen tijt ging heer Clas van Cats, ridder, die castelein van den huse van Scoenhoven was, van Gwyens wegen in die stede beneden, om te besien wat men daer dede. Die poorters liepen terstont te samen, ende vingen hem, ende senden terstont an heer Wite, dat hi wilde comen tot Sconhoven; ende hi quam terstont met veel volcs van wapenen, ende beleide dat huis al omme, ende rechte daervoer een grote blije, daer hi die van den huse sere mede quelde, dat si hem ten lesten opgeven mosten; ende aldus heeft here Witte dat huis ingecregen ende die Vlamingen met groter crachte daeruut verdreven. [192v]

Hoe de Vlamingen uit Holland verdreven werden.
Dat XVI kapittel.

Toen heer Witte van Haamstede met weinig wapenaars binnen de stad Haarlem gekomen was heeft hij zijn banier met de rode leeuw ontwonden. Terstond zijn bij hem gekomen al dat volk uit Kennemerland, uit Waterland en veel uit Oost- en West-Friesland, loofden God dat ze een hoofdman hadden die van het rechte bloed van Holland gekomen was en toen heer Witte zag dat ze allen bereid waren met hem te gaan is hij uitgegaan met ontwonden blinkende banieren, met een vreselijk geluid van bazuinen. En toen ze kwamen bij Hillegom is hem daar tegemoet gekomen met een grote menigte van Vlamingen de president van Vlaanderen; en daar geviel een grote strijdt, overmits de vreselijke slagen en dat grote gekrijs dat daar was van diegene die geslagen werden. En toen de Vlamingen dus verslagen waren kwamen de Friezen en trokken al hun kleren uit en wierpen ze op een hoop. En al spottende zeiden ze: ‘Deze hoop der Vlamingen zal voortaan een zeker teken wezen dat ze hier omtrent bij avonturen kwamen. ‘En de weg wordt op heden de dag nog genoemd het Oude Mannenpad. Dit gerucht is terstond over al Holland openbaar geworden en toen men dit te Delft had vernomen was daar een dappere en welgeboren man, geheten Ockenberch, en nam de banier in de hand ene riep: ‘Holland, Holland! ‘En het volk is tezamen in het harnas gelopen en verdreven alle Vlamingen uit hun stad en sloegen er zeer veel dood. Die van Delft trokken naar leiden en reisden voort gelijk naar Goud en overvielen daar de Vlamingen vingen en sloegen ze en namen hun poorters weer die daar gevangen lagen. Ondertussen is heer Witte van Haamstede met al zijn leger, met ontwonden banieren en blazende horens gekomen te Leiden en heeft met grote wreedheid velen van de Vlamingen daar geslagen en verjaagd en ze liepen met grote haast naar Delft en menden daar vrij te wezen. Maar heer Witte heeft ze snel gevolgd en ving en sloeg allen die hij krijgen kon en toen hij te Delft kwam werden 500 van de Vlamingen geslagen in een straat die heden de dag heet de Vlamingstraat. En sommige liepen naar de vesting en grachten om over te zwemmen; maar ze verdronken allen. Aldus heeft heer Witte van Haamstede met grote eer weer gewonnen heel Noord-Holland en verjaagde daaruit de Vlamingen en behield van hen een grote roof. Op deze tijd ging heer Claes van Cats, ridder, die kastelein van het huis van Schoonhoven was, vanwege Gwijde in de stad beneden om te bezien wat men daar deed. Di poorters liepen terstond tezamen en vingen hem en zonden terstond aan heer Witte dat hij wilde komen te Schoonhoven; ende hij kwam terstond met veel wapenvolk en belegerde dat huis alom en richtte daarvoor op een groot werptuig waar hij die van het huis zeer mee kwelde zodat ze zich tenslotte op moesten geven; en aldus heeft heer Witte dat huis gekregen en de Vlamingen met grote kracht daaruit verdreven. [192v]

Hoe dat Zyrixzee derdemael worde belegen.
Dat XVII capitel.

Als Gwije Dampier uut Vlaenderen dese leide mare verhoerde van die grote victorie heren Wittens van Haemsteden, is hi mit groter confusen haesteliken uut Uutrecht getoghen, ende heeft mit een groot, swaer, machtich heer van volc die ste van Zijrixzee derdenmael belegen, ende heeft se dagelicxs doen anvechten ende bestormen mit magenen, mit blien, mit beren, mit catten ende mit menigerlei andere instrumenten, daer hi die stede stadelicken mede anvacht ende bestormde. An die noortside van der stede hadde hi doen oprechten twe grote blyen, die uutermaten grote stenen in die stede worpen; ende an dye suytside hadde hi enen uutnemende grote blye doen rechten, om die stede mede te quetsen ende te vernielen. Die van binnen en waren niet min versien van starke vrome mannen van wapenen ende andere instrumenten ten oorloge dienende, want si hadden doen rechten binnen haer stede drie uutermaten grote blyen, daer sij haer vianden seer mede quetsten ende haer stede mede bescermden. Het is gesciet, dat op een dach de vianden enen groten swaren steen binnen die stede worpen; doe sprac daer een ambochtsman, die van der konsten was om stenen te worpen: ‘Haelt mi hier den stenen bode; ick sal hem weder senden sinen here, die se ons gesonnen heeft’ ende si brochten hem denselfden steen, ende hi werp hem op enen grote blide, die voer die stede stont, ende brac hem an stucken. Ende des meesters hant, die daerbi stont, worde van den steen gebroken ende seer gequest. Daernaae dede Gwije Dampier brengen vele stroe, riet ende risen, ende liet die haven stoppen, ende verwachte den tijt dat hy daerover soude mogen gaen, ende beclimmen die mueren van der stede; ende den tijt gecomen wesende, heeft hi alle zijn volc geboden dat si opten middachstont die stede souden beclimmen. Ende die Vlamingen zijn angecomen, brengende met hem stroe, hoy ende risen; ende hebben daer die vesten ende graven mede gevolt, ende zijn eendrachteliken mit groter macht an die stede gevallen, in meninge die te winnen ende geringe te overvallen. Mer haer hoop wert haeste te niet gedaen; want die poorters ende ingeseten namen haer wapenen, ende liepen haesteliken aen die muren ende vesten, ende clommen op die toornen, ende setteden haer vrome jongelingen ende cloucke mannen an die muren om die stede te bescermen, ende weerden hem vromeliken. Die vrouwen brochten den mannen, die an die muren stonden, haer gescutten ende stenen mit groten hopen, opdat si te crachtelicker ende langer souden in den stormen volherden. Die poorters scoten so vreseliken uuter stede tot haer vianden in, dat si niet alleen van den muren verdreven worden, mer ontelliken worden si bi groten hopen gescoten ende geslegen. Ende wanneer daer brant in die stede was van dye vierighe pijlen, die si daerin scoten, liepen die vrouwen ende maechden ende lesten dat vier ende brant. Dit gesciet wesende heeft Gwije [193r] Dampier doen rechten een groot instrument voer die stede, genoemt een catte. Ende stont an die noortside van der stede, uutten welcken die van binnen seer benaut ende bevochten worden van den Vlamingen. Dese catte was hoech, ende men mocht daerof sien al dat men in die stede dede. Daerna hebben die Vlamingen die stede angestormt enen gansen helen dach lange, mit scieten ende werpen. Daerentegen hebben hem die poorters also vromeliken gehat mit scieten, mit werpen van blijen ende stenen, dat sij die Vlamingen van hem weerden also cloekeliken, datter op enen dach boven M ende VIII C Vlamingen voer die stede bleven geslagen ende verdrenct. Ende als die Vlamingen aldus vromeliken van den poorters waren verdreven ende die vlucht hadden genomen, zijn die poorters uutgelopen in die vesten ende graven, ende haelden daeruut alle dat stroe, riet ende risen, daer si dye graven mede gevolt hadden, ende maecten dye weder scoen, ende gaven dat haer beesten ende onderhilden se daermede alle den tijt dat dat belegge duerde. Op dese tijt was daer een smit in der stede, die hem vermat alsulc gescut te maken, daer men die catte mede soude doen barnen, die de Vlamingen opgerecht hadden. Dwelc also is gesciet; want die poorters scoten dat vier op dye catte, ende si bestonde te barnen. Ende als die Vlamingen dat sagen, liepen si om dat vier uut te doen; mer dye poorters scoten so dicht ende vreselicken op die Vlamingen, dat si daer niet bi en dorsten comen. Ende dese brant sloech so hoge in die lucht, dat men die lichteliken sach tot Sciedamme ende Vlaerdingen; waeruut dat zommige vermoeden, die van desen brande niet en wisten, die stede van Zyrixzee en ware gewonnen ende an brande gesteken.

Hoe dat Zierikzee de derde maal werd belegerd.
Dat XVII kapittel.

Toen Gwijde Dampier uit Vlaanderen dit leed en bericht hoorde van di grote victorie van heer Witte van Haamstede is hij met grote verwarring haastig uit Utrecht getrokken en heeft met een groot, zwaar en machtig leger van volk de stad Zierikzee voor de derde maal belegerd en heeft ze dagelijks aangevochten en bestormen met werptuigen, met blijden, met beren, met katten en met menigerlei andere instrumenten waar hij de stad gestadig mee bevocht en bestormde. Aan de noordzijde van de stad had hij laten oprichten twee grote blijden die uitermate grote stenen in de stad wierpen; en aan de zuidzijde had hij een uitnemende grote blijde laten oprichten om de stad er mee te kwetsen en te vernielen. Die van binnen waren niet minder voorzien van sterke dappere mannen van wapens en andere instrumenten ten oorlog dienende, want ze hadden laten oprichten binnen hun stad drie uitermate grote blijden waar ze hun vijanden zeer mee kwetsten en hun stad mee beschermden. Het is geschied dat op een dag de vijanden een grote zware steen binnen de stad wierpen; toen sprak daar een ambachtsman die van de kunst was om stenen te worpen: ‘Haal me hier die steen bode; ik zal het weer zijn heer zenden die ze ons gezonden heeft’ en brachten hem dezelfde steen en hij wierp het op een grote blijde die voor de stad stond en brak het in stukken. En de meesters hand, die daarbij stond, werd van de steen gebroken en zeer gekwetst. Daarna liet Gwijde Dampier veel stro brengen, riet en twijgen en liet de haven verstoppen en wachtte op de tijd dat hij daarover kon gaan en de muren beklimmen van de stad; en toen de tijd gekomen was heeft hij al zijn volk geboden dat ze op de middagstond die stad zouden beklimmen. En de Vlamingen zijn aangekomen en brachten met hen stro, hooi en twijgen en hebben daar de vesting en grachten mee gevuld en zijn eendrachtig met grote macht aan de stad gevallen in mening die te winnen en gauw te overvallen. Mar hun hoop werd gauw te niet gedaan; want de poorters en ingezeten namen hun wapens en liepen haastig naar de muren en vesting en klommen op de torens en zetten hun dappere jongelingen en kloeke mannen op die muren om de stad te beschermen en verweerden zich dapper. De vrouwen brachten de mannen die op de muren stonden hun geschut en stenen met grote hopen opdat ze krachtiger en langer in het bestormen zouden volharden. De poorters schoten zo vreselijk uit de stad naar hun vijanden zodat ze niet alleen van de muren verdreven werden, maar ontelbaar werden ze bij grote hopen geschoten en geslagen. En wanneer er brand in de stad was van de vurige pijlen, die ze daarin schoten, liepen de vrouwen en maagden en lesten dat vuur en brand. Toen dit geschied was heeft Gwijde [193r] Dampier laten oprichten een groot instrument voor de stad, genoemd een katte. En stond aan de noordzijde van de stad waarom die van binnen zeer benauwd en bevochten werden van de Vlamingen. Deze katte was hoog en men mocht daaraf zien alles dat men in de stad deed. Daarna hebben de Vlamingen de stad aangestormd een ganse hele dag lang met schieten en werpen. Daartegen hebben zich de poorters alzo dapper gedragen met schieten, met werpen van blijden ende stenen dat ze de Vlamingen van zich weerden alzo kloek zodat er op een dag bleven boven1800 Vlamingen voor de stad geslagen en verdronken. En toen de Vlamingen aldus dapper van de poorters waren verdreven en de vlucht hadden genomen zijn de poorters uitgelopen in de vesting en grachten en haalden daaruit al dat stro, riet en twijgen waar ze de grachten mee gevuld hadden en maakten dat weer schoon en gaven het hun beesten en onderhielden ze daarmede al de tijd dat het beleg duurde. Op deze tijd was daar een smid in de stad die zich vermat al zulk geschut te maken waarmee men de katte zou laten verbranden die de Vlamingen opgericht hadden. Wat alzo is geschied; want de poorters schoten dat vuur op de katte en ze bestond te branden. En toen de Vlamingen dat zagen liepen ze om dat vuur uit te doen; maar de poorters schoten zo dicht en vreselijk op die Vlamingen zodat ze daarbij niet durfden te komen. En deze brand sloeg zo hoog in de lucht dat men die licht zag tot Schiedam en Vlaardingen; waaruit dat sommige vermoedden, die van deze brand niets wisten, de stad Zierikzee was gewonnen en in brand gestoken.

Van die grote victorie tegen den Vlaminghen.
Dat XVIII capitel.

Hierentusschen heeft dye jonge here Willem, grave van Oestervant, een groot volc van wapenen uut Hollant ende Vrieslant vergadert, om te ontsetten die stede van Zijrixzee, ende heeft gescreven an Phillips die Scoen, coninc van Vrancrijc, dat hi hem wilde bistant doen tegen die Vlamingen. Ende die coninc heeft doen bereiden tot Calys driehondert ende vijftich groter scepen, ende vijf galeyen, diewelken hi oversende mitten ammijrael van der zee, mit gulden bannieren ende trompers, mit groot volc van wapenen. So ist dan geboert in dit jaer van M CCC ende IIII, op Sinte Laurens dach, dat dese scepen uut Vrancrijc ende here Willems scepen, grave van Oestervant, tesamen zijn gecomen, dat si de Vlamingen van den belegge van Zyrixze verdriven souden, ende die stede ontsetten. Die Vlamingen hebben hem daertegen geset, ende hebben een groot scip doen bereyden ende dat toegemaect, ende gevolt mit spec, olij, salpieter ende swavel, ende hebben dit scip angesteken, ende lieten dat driven voer winde ende wagen mitten getije op dat Hollantse heer, opdat, overmits desen onverwintliken brande, de ander scepen souden ontsteken worden ende dat heer mochte worden verstroyt. Mer die wint is omgegaen ende dat barnende scip is wedergekeert mitten getije ende vloede van der zee, ende is comen driven onder der Vlamingen scepen. Ende die dit scip bestierden zijn jammerliken van den brande al levende verbrant ende verdronken. Dye Fransoysen ende Hollanders dit siende, hebben enen moet gecregen te strijen ende begonden mit blinckende bannieren ende mit blasende basunen dat Vlaemsse heer an te vechten. Daertegen hebben hem die Vlamingen mit scieten, met slingeren ende met werpen een helen dach ende nacht vromelicken tegen haer vianden bescermt ende verweert. In desen stride was dat breken der glavien, dat geluit der swaerden, dat clincken der helmen, dat werpen der stenen, dat bersten der armborsten ende dat vreseliken geluit ende gecrij der vechtender mannen ende der vromen wapentuers also groot, dat men dat vervaerliken geluit hoerde over drie milen weechs. Ende ten lesten worden die Vlamingen alsoe vermoeijt, dat si wikende worden ende namen de vlucht, dien die Hollanders stouteliken navolchden, vangende ende slaende, ende worpen se mit groten hopen in die see ende verdroncken. Ende Gwie Dampier worde int einde van den strijt ghevangen ende worde bi den ammirael van Vrancrijc levendich in Vrancrijc gesonden, ende worde aldaer mit Gwie Dampier, grave van Vlanderen, ende mit sijn andere broeders, ghevanghen gehouden. In desen strijt bleven doot van den Vlamingen dye verslegen ende verdroncken worden wel hondert dusent man, [193v] ende daer worter vele gevangen, die die grave van Oestervant mit dusent ende hondert grote scepen ende mit tnegentich costelike papiljonen ende tenten mit hem nam. Ende als dye grave van Oestervant dese grote victorie van sine vianden hadde vercregen, is hi binnen Zijrixze gecomen, ende daer worde hem geseyt datter noch wel ses dusent Vlaminghen in die dunen lagen. Die poorters, dye in desen strijt niet geweest en hadden, zijn met alle haer macht uutgetogen na dese Vlamingen om die te bevechten; mer si staken dye handen op, ende en begeerden niet te striden, ende worden gevangen genomen ende tot Zijrixzee gebrocht. Ende mit dese worden alle die Hollanders ghelost die in Vlanderen dus lange gevangen hadden gelegen. Ende tot eender ewige memorie, soe wert noch huden op den dach des anderen dages na Sinte Louris dach een vierlike ende devote processie gedragen mitten Heilige Sacramente om die stede van Zijrixzee, God lovende ende danckende van die bescerminge ende victorie dye si hadden gehat tegen haer vianden.

Van de grote victorie tegen de Vlamingen.
Dat XVIII kapittel.

Ondertussen heeft de jonge heer Willem, graaf van Oostervant, een groot wapenvol verzameld uit Holland en Friesland om te ontzetten de stad Zierikzee ene heeft geschreven aan Filips de Schone, koning van Frankrijk, dat hij hem bijstand wilde doen tegen de Vlamingen. En de koning heeft laten bereiden te Calais driehonderdvijftig grote schepen en vijf galeien die hij overzond met de admiraal van de zee, met gouden banieren en trompetters, met grot wapenvolk. Zo is het dan gebeurd in het jaar 1304 op Sint-Laurens dag, dat deze schepen uit Frankrijk en de schepen van heer Willem, graaf van Oostervant, tezamen zijn gekomen dat ze de Vlamingen van het beleg van Zierikzee verdrijven zouden en die stad ontzetten. De Vlamingen hebben zich daartegen gezet en hebben een groot schip laten bereiden en toegemaakt en gevuld met spek, olie, salpeter en zwavel en hebben dit schip aangestoken en lieten dat drijven voor de wind en wagen met het getijde op dat Hollandse leger, opdat, overmits deze onoverwinnelijke brand, de andere schepen zou ontstoken worden en dat leger verstrooid mocht worden. Maar de wind is omgegaan en dat brandende schip is teruggekeerd met het getijde en vloed van de zee en is komen drijven onder de schepen van de Vlamingen. En die dit schip bestuurden zijn droevig van de brand al levend verbrand en verdronken. De Fransen en Hollanders die dit zagen hebben een moed gekregen te strijden en begonnen met blinkende banieren en met blazende bazuinen dat Vlaamse leger aan te vechten. Daartegen hebben zich de Vlamingen met schieten, met slingers en met werpen een hele dag en nacht dapper tegen hun vijanden beschermt en verweerd. In deze strijd was dat breken der lansen, dat geluid van zwaarden, dat klinken der helmen, dat werpen der stenen, dat barsten der harnassen en dat vreselijke geluid en gekrijs der vechtende mannen en de dappere wapenaars alzo groot dat men dat vervaarlijke geluid hoorde over drie mijlen weg. En tenslotte werden de Vlamingen alzo vermoeid dar begonnen te wijken en namen de vlucht die de Hollanders dapper navolgden en vingen en sloegen en wierpen ze met grote hopen in de zee en verdronken. En Gwijde Dampier werd in het eind van de strijd gevangen en werd bij de admiraal van Frankrijk levend in Frankrijk gezonden en werd aldaar met Gwijde Dampier, graaf van Vlaanderen, en met zijn andere broeders gevangengehouden. In deze strijd bleven dood van de Vlamingen die verslagen en verdronken waren wel 100 000t man [193v] en er werden er veel gevangen die de graaf van Oostervant met 1100 grote schepen en met 90 kostbare paviljoenen en tenten tot hem nam. En toen de graaf van Oostervant deze grote victorie van zijn vijanden had verkregen is hij binnen Zierikzee gekomen en daar werd hem gezegd dat er nog wel 6000 Vlamingen in de duinen lagen. De poorters, die in deze strijd niet geweest waren, zijn met al hun macht uitgetrokken naar deze Vlamingen om die te bevechten; maar ze staken de handen op en begeerden niet te strijden en werden gevangengenomen en naar Zierikzee gebracht. En hiermee werden alle Hollanders verlost die in Vlaanderen dus lang gevangen hadden gelegen. En tot een eeuwige memorie zo wordt nog heden de dag na Sint-Laurens dag een devote processie gedragen met het Heilige Sacrament om de stad van Zierikzee en loven God en bedanken van de bescherming en victorie die ze hadden gehad tegen hun vijanden.

Van dat grote teyken dat in der lucht openbaerde dese tijt.
Dat XIX capitel.

Op desen selver tijt, dach ende ure, als dese grote sware strijt ghevallen soude tuschen den Vlamingen ende den Hollanders, soe openbaerde bi Egmont een groot, scoen, blinckende cruys, dat uutermaten groot was, die gedaente hebbende van purpur coloer; welc teyken een voersage was van toecomender vicorien die die Hollanders vercrigen souden tegen haer vianden.

Van dat grote teken dat in de lucht openbaarde deze tijd.
Dat XIX kapittel.

Op dezelfde tijd, dag en uur toen deze zware strijd gebeuren zou tussen de Vlamingen en de Hollanders, zo openbaarde bij Egmond een groot, mooi blinkend kruis dat uitermate groot was en de gedaante had van een purperen kleur; welk teken een voorteken was van toekomende victorie die de Hollanders verkrijgen zouden tegen hun vijanden.

Hoe heer Jan van Renesse verdranck.
Dat XX capitel.

Doen die Hollanders wederom waren ghekeert van den strijt uut Zeelant, hebben si hem ghehaest om here Jan van Renesse te verdriven uuter stat van Uutrecht. Ende sijn daer gecomen, ende begonnen die stat an te vechten ende met schieten ende stormen te bevechten, verbernende sommige husen ende molens buten der stat, ende meenden here Jan soude uutgecomen hebben om dit te wreken. Mer here Jan was beducht verraden te worden, ende is heymelicken mitten sinen uuter stat gegaen om die Lecke over te varen, ende is doer vrese sijnre vianden in een cleyn sceepken gegaen. Ende also si mit swaer harnas verladen waren, ende haerre veel int sceepken waren, soe sijn si alle in die gront ghegaen ende verdronken. Dyewelcke van haer vrienden ende bekenden mit segenen worden gevischet ende begraven.

Hoe heer Jan van Renesse verdronk.
Dat XX kapittel.

Toen de Hollanders wederom waren gekeerd van de strijd uit Zeeland hebben ze zich gehaast om heer Jan van Renesse te verdrijven uit de stad Utrecht. En zijn daar gekomen en begonnen de stad aan te vechten en met schieten en bestorming te bevechten en verbrandden sommige huizen en molens buiten de stad en meenden heer Jan zou uitgekomen zijn om dit te wreken. Maar heer Jan was beducht verraden te worden en is heimelijk met de zijnen uit de stad gegaan om de Lek over te varen en is vanwege de vrees van zijn vijanden in een klein scheepje gegaan. En alzo ze met zwaar harnas verladen waren en van hen te veel in het scheepje waren zo zijn ze allen in de grond vergaan en verdronken. Die van hun vrienden en bekenden met zeilen werden gevist en begraven.

Hoe dat biscop Gwije uuter vangenissen worde gelaten, ende hoe die princen uut Vlaenderen in Vrancrijck worden verlost.
Dat XXI capitel.

Die hertoge van Burgongen heeft een vasten paijs ende vrede gemaect tusscen den coninc Phillips van Vrancrijcke ende den gevangen princen ende heren uut Vlaenderen, in welken paijse geseyt worde dat biscop Gwije van Uutrecht ontslegen soude wesen van der vangenissen, ende soude vrij weder comen in sijn bisdom van Uutrecht, dwelcke alsoe is gesciet. So is dan Gwije van Dampier, grave van Vlaenderen, mit sijn drie sonen ende mit sine andere princen ende edelen, van der vangenissen des conincs ontslegen geweest. Ende grave Gwije van Vlaenderen is mit Robbrecht van Bethunen, grave van Nijvers, mit Willem van Nyvel ende mit Gwye Dampier, sijn sonen, ende mit XLVII edele mannen ende heren, met groter blyscappen ende eren ontfangen; mer die grave van Vlaenderen is van dage te dage siecker ende crancker geworden, ende starf int jaer M III C ende V, opten XXII dach van maerte, ende hi worde ter Sluys begraven bi sijn moeder.

Hoe dat bisschop Gwijde uit de gevangenis werd gelaten en hoe de prinsen uit Vlaanderen in Frankrijk werden verlost.
Dat XXI kapittel.

De hertog van Bourgondi heeft een vaste rust en vrede gemaakt tussen koning Filips van Frankrijk en de gevangen prinsen en heren uit Vlaanderen, in welke vrede gezegd werd dat bisschop Gwijde van Utrecht ontslagen zou wezen van de gevangenis en zou vrij weer komen in zijn bisdom van Utrecht, wat alzo geschied is. Zo is dan Gwijde van Dampier, graaf van Vlaanderen, met zijn drie zonen en met zijn andere prinsen en edelen van de gevangenis van de koning ontslagen geweest. En graaf Gwijde van Vlaanderen is met Robrecht van Bethune, graaf van Nijvers, met Willem van Nijvel en met Gwijde Dampier, zijn zoon, en met 47 edele mannen en heren met grote blijdschap en eer ontvangen; maar de graaf van Vlaanderen is van dag tot dag zieker en zwakker geworden en stierf in het jaar 1205 op de 22^ste dag van maart en hij werd in Sluis begraven bij zijn moeder.

Hoe dat here Pelegryn, here van Lederdam, verdranck.
Dat XXII. capitel.

In ditselfde jaer was een heer van Lederdam, geheten Pelgrim, ende was heren Folperts soen van Lederdam, daer hiervoer of is gheseit. Dese Pelgrom van Lederdam was een uutnemede quaet, boes tiran; hy hadde den duvel trou ende sekerheit belooft, dat hi in gelucheit ende voerspoet leven soude, alsoe langhe hi met genen paerden over enige rivier oft lopende water en voere. Ende soe wanneer dit gesciede, dat hy alsdan sterven soude, ende ewelic verdoemt wesen. Dese here meende den duvel te bedriegen ende beval sinen knechten dat si nijmmermer tot geenre tijt mit paerden over enighe wateren varen souden. Ende aldus leefde hi na sinen appetijt, [194r] sijn leven leyende in wellusticheit ende besmettende met bose ende quade vyleinighe werken. Hi en versmade niet alleen die Heylige Kerke, mer hi beroefde se oec daer hy konde ende mochte. Ende als hy in desen bosen leven hem lange doer die barmherticheyt Goods geoeffent hadde ende hem niet midallen en beterde ende out van jaren gheworden was, soe ist gevallen des dages na Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsdach, int selfde jaer voerscreven, dat hi getogen is mit veel gewapents volc, die mit hem tot alre boesheit waren geneycht, int Sticht van Uutrecht, bernende die husen ende dorpen, die scamele arme lantluden berovende ende vangende, ende vele quaets doende. Ende als hi met deser victorien weder na huys mit vroechden soude trecken, so zijn hem die vianden nagevolcht om haer gevangen te verlossen ende den scade die hen was gedaen te wreken. Dit siende, is hi snelliken getogen na Bozichom, ende is aldaer in een scyp gegaen om over die Lecke te varen. Ende als si een weinich van den oever van der Lecke int watre waren gevaren, soe is daer comen springen ende lopen een vervaerlic swart paert, neijende also vreseliken dat si mit allen sere vervaert worden. Het is haestelic, al grimmende, mit groter wreetheit in dat scip ghesprongen, ende heeft dat scip also swaer verladen dattet gelic een steen nedergesoncken is in der Lecken, met alle sijn gheselscap, ende sijn allegader verdroncken. Ende dye heerlicheden van Lederdam ende Haesticht is gecomen op heer Jan, die XI heer van Arkel. Ende na den doot des heren van Lederdam, so is dat oude vervallen casteel van Lederdam, daer hiervoren of geseit is, also gruweliken ende vreseliken allen menschen gheworden overmits die gremmige ende vervaerliken geluyt der menigerley stemmen ende der helscher vlammen ende stanke, dat niement om die vreselike teykenen ende wonderlike dingen die daer gescieden by oft na en dorste comen, of hi worde volna ontsinnich ende rasende of onmachtich sijnre leden, dat hy nauwelic vandaen geraken en konde. Ende dit aldus lange durende, sijnder geweest twe gesellen, die uut vermetelheit op enen middaechstont gegaen zijn op dit casteel, om te ondersoeken wat dit wesen mochte. Ende comende in dit voervallen casteel, hebben si alle die plaetsen om gegaen ende doersocht, ende sijn ten lesten gecomen in een ouden vervallen open kelder. Ende die ene, als hi een seer weinich tijts daerin hadde gewest, is hy seer vervaert wesende weder uutgecomen; ende als die ander hem volghen wilde, is hi vastgehouden geweest, staende of hy met kettenen gebonden ware. Ende als hy dus stont, riep hi vreseliken van groter vresen ende vervaernissen. Mer sijn medeghesel en dorst hem niet naken, mer meer afterwerts tredende, trooste hi hem, ende beloofde hem dat hi den priester van Lederdam halen soude mitten Heiligen Sacrament, om hem te hulpe te comen ende te verlossen. Daerentusschen dat hi ghing om den priester, die ander, die daer vast stont gebonden, hoerde menigerlei vervaerlike stemmen ende vreselike blasinghe, blasphemerende ende vermaledidende God alsoe seer, dat hi volnae dol ende onsinnich geworden was. Die priester gecomen wesende mit veel sijnre ondersaten, die hem sere verwonderden, hoerde een stemme al schimpende ende lachende spreken: ‘Ende hadde die Scepper alre dingen u niet bescermt, ic soude u geliken dat stof der zonnen gewreven hebben. ‘Ende mit vreseliken slagen ende vervaerliken gecrije liet hy hem gaen. Ende uutcomende is hi volna uut sinen sinnen geweest; mer als hi een luttel tot hemselven gecomen was, heeft hy den priester ende alle dye daer waren geseit openbaerlic wat hi gehoert ende gesien hadde, lovende ende danckende God, dat hi hem bescermt hadde. Ende na dien tijt was hi alle tijt sieck, overmits der groter vresen die hi daer ontfangen hadde. Dit mirakel ende wonder over alle die landen verbreyt wesende, en dorste niement in lange tiden dit vervallen casteel genaken ter tijt toe, dat here Jan van Arkel doer raet ende ingheven van devote heilige mannen, dit casteel mit processien van sinen ondersaten oetmoedelic gaende ende Gode biddende, met heilich water dese plaetse liet dickwil besprengen, ende dede dat Heylige Sacrament daerom [194v] dragen van devote heylige priesteren. Ende dye priester dede een sermoen voer al dat volc, biddende allegaeder den bermhertige Here dat hi dese plaetse wilde reynigen ende allen kersten menscen wilde beschermen voertan voer alsulken vervaernissen, dwelc also is ghesciet; want elc die wilde, mochte voertan op de plaetse comen sonder vervaernisse ende vrese. Vele meer andere wonderlicke dinghen worden daer gesien ende gehoort, die om die cortheit aftergelaten worden.

Hoe dat heer Pelgrim, heer van Leerdam, verdronk.
Dat XXII kapittel.

In hetzelfde jaar was een heer van Leerdam, geheten Pelgrim, en was de zoon van heer Folpert van Leerdam, waar hiervoor van gezegd is. Deze Pelgrim van Leerdam was een uitnemende kwade, boze tiran; hij had de duivel trouw en zekerheid beloofd zodat hij in geluk en voorspoed leven zou alzo lang hij met geen paard over enige rivier of lopende water voer. En zo wanneer dit geschiedde dat hij alsdan sterven zou en eeuwig verdoemd zou wezen. Deze heer meende de duivel te bedriegen en beval zijn knechten dat ze nimmermeer tot geen tijd met paarden over enige wateren varen zouden. En aldus leefde hij naar zijn appetijt [194r] en leegde zijn leven in wellust en besmette het met boze en kwade vuile werken. Hij versmaadde niet alleen de Heilige Kerk, maar hij beroofde ook zeer waar hij kon en mocht. En toen hij in dit boze leven zich lang door de barmhartigheid Gods geoefend had en zich geheel niet verbeterde en oud van jaren geworden was, zo is het gebeurd de dag na Onze Lieve Vrouwe Hemelvaartsdag in dat hij getrokken is met veel gewapend volk die met hem toto alle boosheid geneigd waren in het Sticht van Utrecht en verbrandde de huizen en dorpen, van de schamele arme landlieden en roofde en ving en deed veel kwaad. En toen hij met deze victorie weer naar huis zou trekken zo zijn hem de vijanden nagevolgd om hun gevangenen te verlossen en de schade die hen was gedaan te wreken. Dit zag hij en is snel getrokken naar Beusekom en is aldaar in een klein schip gegaan om over de Lek te varen. En toen ze wat van de oever van de Lek in het water waren gevaren zo is daar gekomen springen en lopen een vervaarlijk zwart paard dat alzo vreselijk hinnikte zodat ze allen zeer bang werden. Het is haastig, al grimmend, met grote wreedheid in dat schip gesprongen en heeft dat schip alzo zwaar verladen zodat het gelijk een steen neerzonk in de Lek met al zijn gezelschap en zijn allemaal verdronken. En de heerlijkheid van Leerdam en Haastrecht is gekomen op heer Jan, de 11^de heer van Arkel. En na de dood van de heer van Leerdam zo is dat oude vervallen kasteel van Leerdam, waar hiervoor van gezegd is, alzo gruwelijke en vreselijke alle mensen geworden vanwege de grimmige en vervaarlijke geluiden der menigerlei stemmen en de helse vlammen en stank zodat niemand vanwege die vreselijke tekens en wonderlijke dingen die daar geschieden bij of na durfde te komen of hij werd geheel onzinnig en razend of onmachtig van zijn leden zodat hij er nauwelijks vandaan kon komen. En toen dit aldus lang duurde zijn er twee gezellen geweest die uit vermetelheid op een middagstond gegaan zijn op dit kasteel om te onderzoeken wat dit wezen mocht. En toen ze kwamen in dit vervallen kasteel zijn ze alle plaatsen om gegaan en doorzocht en zijn tenslotte gekomen in een ouden vervallen open kelder. En de ene, toen hij zeer weinig tijd daarin geweest was werd hij zeer bang en is er weer uitgekomen; en toen de ander hem volgen wild, is hij vastgehouden geweest en stond alsof hij met kettingen gebonden was. En toen hij aldus stond riep hij vreselijk van grote vrees en gevaar. Maar zijn metgezel durfde niet bij hem te komen en trad achteruit en troostte hem en beloofde hem dat hij de priester van Leerdam halen zou met het Heilige Sacrament om hem te hulp te komen ene te verlossen. Ondertussen dat hij ging om de priester, de ander, die daar vast stond gebonden, hoorde menigerlei vervaarlijke stemmen en vreselijk blazen, blasfemerende en vermaledijdende God alzo zeer zodat hij geheel dol en onzinnig geworden was. De priester die gekomen was met zijn onderzaten die zich zeer verwonderden, hoorde een stem al schimpend en lachend spreken: ‘En had de Schepper aller dingen u niet beschermd, ik zou u gelijk het stof der zon gewreven hebben.’En met vreselijke slagen en vervaarlijk gekrijs liet hij hem gaan. En toen hij uitkwam was hij geheel uit zijn zin geweest; maar toen hij een tijdje tot zichzelf gekomen was heeft hij de priester en allen die daar waren openbaar gezegd wat hij gehoord en gezien had en loofde en dankte God dat hij hem beschermd had. En na die tij was hij alle tijd ziek vanwege de grote vrees die hij daar ontvangen had. Toen dit mirakel en wonder over alle landen verspreid was durfde niemand in lange tijden dit vervallen kasteel te naderen tot de tijd toe dat heer Jan van Arkel door raad en ingeven van devote heilige mannen dit kasteel met processie van zijn onderzaten die ootmoedig gingen en God baden en liet met heilig water deze plaats besprengen en liet dat Heilige Sacrament daarom [194v] dragen van devote heilige priesters. En de priester deed een preek voor al dat volk en ze baden allemaal de barmhartige Heer dat hij deze plaats wilde reinigen en alle christen mensen wilde beschermen voortand voor al zulke gevaar, wat alzo geschied is; want elk die wilde mocht voortaan op de plaats komen zonder gevaar en vrees. Vele meer andere wonderlijke dingen werden daar gezien en gehoord die vanwege kortheid nagelaten worden.

Van den doot grave Jans van Henegouwen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende van den edelen die doe waren.
Dat XXIII capitel.

Grave Jan van Henegouwen ende van Hollant, als hi hoerde van die grote victorie ende triumphe die here Willem, grave van Oestervant op die Vlamingen hadde gehadt, is hi seer verblijt gheweest, ende is corts daerna gestorven int jaer M III C vijf, op die anderde ijdus van september, ende wort met groter eren tot Valenchijn in Henegouwen begraven. Hi regierde dat graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant vijf jaer lang. Ende Phillippe, zijn wijf, die graefinne, starf daernae ende wort bi haren man begraven. In desen tiden waren vele vrome heren, ridderen ende sciltknechten in den lande van Hollant, daer dye opperste ende vernaemste of waren Gwije, heer van Aemstel ende van Woerden, ende naemaels biscop van Uutrecht, broeder des voorseyden graef Jans van Henegouwen ende van Hollant; Johan zonder Genaden, grave van Oestervant; Willem, na hem grave van Oestervant; Johan Beadmont, grave van Bloijs ende Swessen, alle drie broeders ende sonen grave Jans van Heneghouwen ende Hollant. Dirc die Goedertieren, here van Bredenroede; Willem ende Dirck, zijn broederen; Dirc, here van Teylingen; Johan, here van Hoesden; Johan, here van Arkel; Huge Butterman, here van Boetersloot; Aelbrecht, heer van Voorne; Claes, heer van Putten ende van Strenen; Johan, heer van der Lecke ende Polanen; Johan, here van Hokelom; Otte, here van Asperen ende Accoij; Gijsbert, here van IJselstein; Henric, burchgraef van Leiden; Dirc, here van Wassenaer; Henric, here van Vianen; Claes Perzijn; Dirck van Haerlem; Witte, deerste here van Haemstede in Zeelant; Claes van Cats; Pelgrom, here van Lederdam ende Haestrecht; Willem van Egmont, sciltknapen; Jan, heer van Elshant; Johan, heer van Drongelen; Dirck van Leyenburch; Jacob van Woude; Gerrit van Heemskerck; Gerrit van Raephorst; Gerreit van Poelgeest, heer van Hoemade; Simon van Benthem; Wolwijn van Sassen; Adam van Scotlant; Baldewijn van Naeldwyck; Floris van Duven; Floris van Tol, allegader vrome ridderen; Willem van Haerlem; Wouter van Assendelf; Jan van Zijl; Claes van Adrichom; Wouter uuten Wijck, sciltknapen, met veel meer andere heren ende sciltknapen, dye uutgelesen ende vroom ter wapenen waren. Here Claes Persijn voergeseit vercofte doen ter tijt den cloester van Marienghaert in Vrieslant, een groot stucke lants ende eylant geheten Marken. Ende hiernae, als grave Willem van Hollant, der keyserinnen broeder van Romen, bi Staveren in Vrieslant versleghen was, soe dede die keiserinne alle der Vriesen ghoeden die si in Hollant legghen hadden toeslaen, ende vercofte dit eylant van Marken vele versceyden coepluden. Ende als hertoghe Kaerle van Burgongen grave van Hollant geworden was, quam die abt des voorseiden cloesters mit die brieve van der copinge heren Claes Parsijn, ende begeerde dat eilant weder te hebben; mer hi en konde niet vercrigen.

Van de dood van graaf Jan van Henegouwen van Holland, Zeeland en Friesland en van de edelen die toen waren.
Dat XXIII kapittel.

Graaf Jan van Henegouwen en van Holland toen hij hoorde van de grote victorie en triomf die heer Willem, graaf van Oostervant op de Vlamingen had gehad, is zeer verblijd geweest en is kort daarna gestorven in het jaar 1305 op de 2^de dag van september en werd met grote eer begraven in Valenciennes in Henegouwen. Hij regeerde dat graafschap van Holland, Zeeland en Friesland vijf jaar lang. En Phillippe, zijn wijf de gravin, stierf daarna en werd bij haar man begraven. In deze tijden waren vele dappere heren, ridders ende schildknechten in het land van Holland waar de opperste en voornaamste van waren Gwijde, heer van Amstel en van Woerden en later bisschop van Utrecht, broeder van graaf Jan van Henegouwen en van Holland; Johan zonder Genade, graaf van Oostervant; Willem, na hem graaf van Oostervant; Johan Beaumont, graaf van Blois en Swessen, alle drie broeders en zonen van graaf Jan van Henegouwen en Holland. Dirk de Goedertieren, heer van Brederode; Willem ende Dirk, zijn broeder; Dirk, heer van Teylingen; Johan, heer van Heusden; Johan, heer van Arkel; Huge Butterman, heer van Botersloot; elbrecht, heer van Voorne; Claes, heer van Putten en van Strijen; Johan, heer van de Lek en Polanen; Johan, heer van Heukelom; Otto, heer van Asperen ende Acquoy; Gijsbert, heer van IJsselstein; Hendrik, burggraaf van Leiden; Dirk, heer van Wassenaar; Hendrik, heer van Vianen; Claes Perzijn; Dirk van Haarlem; Witte, de eerste heer van Haamstede in Zeeland; Claes van Cats; Pelgrim, heer van Leerdam en Haastrecht; Willem van Egmond, schildknapen; Jan, heer van Elshant; Johan, heer van Drongelen; Dirk van Leieburcht; Jacob van Wouda; Gerrit van Heemskerk; Gerrit van Raaphorst; Gerrit van Poelgeest, heer van Hoogmade; Simon van Bentheim; Wolwijn van Sassen; Adam van Schotland; Baldewijn van Naaldwijk; Floris van Duiven; Floris van Tol, allemaal dappere riddersn; Willem van Haarlem; Wouter van Assendelft; Jan van Zijl; Claes van Adrichem; Wouter uit de Wijk, schildknapen, met veel meer andere heren en schildknapen, die uitgelezen en dapper ter wapen waren. Heer Claes Perzijn verkocht toentertijd aan het klooster van Maringaarde in Friesland, een groot stuk land en een eiland geheten Marken. En hierna toen graaf Willem van Holland, de broeder van de keizerin van Rome, bij Stavoren in Friesland verslagen was zo liet de keizerin alle goederen die ze in Holland had liggen toestaan en verkocht dit eiland van Marken aan veel verschillende koplieden. En toen de hertog Karel van Bourgondi graaf van Holland geworden was kwam de abt van dat kloosters met de brief van de koop bij heer Claes Perzijn en begeerde dat eiland weer te hebben; maar hij kon het niet krijgen.

Van die opsetten ende aenslagen de here Jacob van Lichtenburch maecte tegen die van Uutrecht.
Dat XXIIII capitel.

Omtrent dese selver tijt worde heere Jacob van Lichtenburch, heren Jacobs soen van Lichtenburch, dye verslagen was, als voorseyt is, ghebannen uuter stat van Uutrecht, waerom here Jacob met enyghe sine vrienden ende mede hulperen van Vianen op Sinte Martijns avont in den winter enyghe burghers uuter stadt van Uutrecht, die om provande ghetoghen waren, snellicken vervolcht, van Amersfoert tot Jutfaes toe, in meninghe dye te vanghen ende doot te slaen. Mer dye burgers weerden hem vromelicken, dat si ongescadicht uut sinen handen weder in die stat quamen. Ende des jaers daeran, als die burgers ter mercten trecken [195r]souden, om haer comenscappe te doen, heeft hy se weder verlaecht om te bevechten; mer die burgers stelden hem ter weer, ende hebben hem verwonnen bi die brugge te Jutfaes; ende die burgers quamen mit groter eren ongescent weder in die stat van Uutrecht.

Van de opzet en aanslagen die de heer Jacob van Lichtenberg maakte tegen die van Utrecht.
Dat XXIIII kapittel.

Omtrent dezelfde tijd werd heer Jacob van Lichtenberg, de zon van heer Jacob van Lichtenberg die verslagen was, gebannen uit de stad Utrecht, waarom heer Jacob met enige van zijn vrienden en medehelpers van Vianen op Sint Martinus avond in de winter enige burgers uit de stad Utrecht die om proviand getrokken waren snel achtervolgde, van Amersfoort tot Jutphaas toe, in mening die te vangen en dood te slaan. Maar de burgers verwerden zich dapper zodat ze onbeschadigd uit zijn handen weer in de stad kwamen. En het jaar daarna toen de burgers ter markt trekken [195r] zouden om hun koopmanschap te doen heeft hij ze weer verlaagd om te bevechten; maar de burgers stelden zich te verweer en hebben hem overwonnen bij de brug te Jutphaas; en de burgers kwamen met grote eer weer in de stad Utrecht.

Van die goede grave Willem van Henegouwen, die XIX grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant.
Dat II capitel. [195v]

Die goede graef Willem van Henegouwen.

Willem, dye eerst was grave van Oestervant, worde nu, na grave Jans ( zijn vaders ( doot, dye XIX graef van Hollant, Zeelant ende heere van Vrieslant; dese graef Willem, die derde van dien naem, wort gemeenlicken geheten om sine doechtlike ende rechtverdige werken die goede graef Willem; hi was van alle princen ende lantsheren in groter eren gehat, ende worde van allen geheten te wesen een meester der ridderen ende een heer der princen; hi hadde te wijf grave Kaerls dochter van Valoijs, coninc Phillips soen van Vrancric, geheten Johanna. Haer broeders waren Phillips, coninc van Vrancrijc, ende Kaerle, graef van Alleson. Dese goede graef Willem wan bi Johanne zijn huisvrou Jan, dye jonc starf; Willem, graef van Oestervant, zijn nacomer; ende Lodewijc, die oec jonc starf; Margriet, keiserinne van Romen, keiser Lodewijcs wijf van Beyeren; Johanna, graefinne van Gulic; Phillippe, coninginne van Engelant; ende joncfrou Elisabeth. Dese goede graef Willem dede int eerste zijnre dominacien een costelic hof beroepen binnen Haerlem. Daer waren vergadert XX graven, hondert banroetsen ende M ridderen, mit ontelliken vele vrouwen ende joncfrouwen, edele sciltknechten ende geboertige mannen. Ende dit hof duerde een hele weke lang, ende worde mit uutermaten grote chierheit ende costelicheit gehouden, mit steken, tornieren, hoveren ende dansen, ende mit andere ridderlike oeffeningen. Daerna worde dese ghoede grave Willem van den koervorsten gecoren te wesen een vicarius ende stathouder des Roemschen Rijcs, ende worde in sinen dagen van den edelen ende princen van den landen hoechliken geeert ende in groter waerden gehat; want hi mit groter vromicheit twe uutermaten starke castelen wan, gelegen in den Sticht van Colen, als Bruijl ende Volmestein. Dese goede graef Willem, dye wilde vermeren den dienst Goods, fondeerde ende stichtede een collegie in die stede van Middelburch in Zeelant int seste jaer dat hi hadde regiert, ende begaefde dat rikeliken tot zijnder ewiger memorien ende gehoechnissen.

Van de goede graaf Willem van Henegouwen die 19^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat II kapittel. [195v]

De goede graaf Willem van Henegouwen.

Willem de 1^ste was graaf van Oostervant en werd nu na de dood van graaf Jan (zijn vader) de 19^de graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland; deze graaf Willem de 3^de derde werd algemeen om zijn deugdelijke en rechtvaardige werken genoemd de goede graaf Willem; hij was van alle prinsen en landsheren in grote er gehad en werd van allen geheten te wezen een meester der ridders en een heer der prinsen; hij had tot wijd de dochter van Karel van Valois, de zoon van koning Filips van Frankrijk, geheten Johanna. Haar broeders waren Filips, koning van Frankrijk en Karel, graaf van Allencon. Deze goede graaf Willem won bij Johanna, zijn huisvrouw, Jan, die jong stierf; Willem, graaf van Oostervant, zijn opvolger; en Lodewijk die ook jong stierf; Margriet, keizerin van Rome en wijf van keizer Lodewijk van Beieren; Johanna, gravin van Gulik; Phillippe, koningin van Engeland; en jonkvrouw Elisabeth. Deze goede graaf Willem liet in het begin van zijn dominantie een kostbaar beroepen binnen Haarlem. Daar waren verzameld 20 graven, 100 baanderheren en 1000 ridders met ontelbaar vele vrouwen en jonkvrouwen, edele schildknechten en goed geboren mannen. En dit hof duurde een hele week lang en werd met uitermate grote sierlijkheid en kostbaarheid gehouden, met steken, toernooien, hoven en danse en met andere ridderlijke oefeningen. Daarna werd deze goede graaf Willem van de keurvorsten gekozen te wezen een vicaris en stadhouder van het Roomse Rijk en werd in zijn dagen van de edelen en prinsen van de landen zeer geëerd en in grote waarde gehad; want hij wond met grote dapperheid twee uitermate sterke kastelen, gelegen in het Sticht van Keulen, als Brujl en Volmestein. Deze goede graaf Willem die wilde vermeerderen de dienst Gods en fundeerde en stichtte een college in de stad Middelburg in Zeeland in het zesde jaar van zijn regering en begiftigde dat rijk tot zijn eeuwige memorie en gedachtenis.

Van grave Jan van Boloys grave Willems broeder.
Dat III capitel.

Dese goede graef Willem hadde een broeder geheten Johan van Beadmont of Bollemont, [196r] die daerna tot enen wive nam des graven enige erfdochter van Bloys ende Suessen, ende is van zijns wijfs wegen, na haer vaders doot, geworden grave van Bloys ende Suessen. Ende hi wan an haer Johan, die na hem grave wert, die vader van grave Jan ende Gwije. Dese grave Jan vercreech van sinen broeder den goeden graef Willem van Henegouwen ende Hollant de steden van der Goude ende Scoenhoven mit haren toebehoren ende tollen; in denwelken hi die sloten dede vermeren ende grotelic verbeteren. Hi fondeerde ende dede maken in die stede van Scoenhoven een cloester van der Oerden van Onser Liever Vrouwen broeders van den Berch Carmeli, daer hi grote devotien toe hadde.

Van graaf Jan van Blois, de broeder van graaf Willem.
Dat III kapittel.

Deze goede graaf Willem had een broeder geheten Johan van Beaumont [196r] die daarna tot een wijf nam de enige erfdochter van de graaf van Blois en Swessen en is vanwege zijn wijd na de dood van haar vader geworden graaf van Blois en Swessen. En hij won aan haar Johan die na hem graaf werd, de vader van graaf Jan en Gwijde. Deze graag Jan kreeg van zijn broeder de goede graaf Willem van Henegouwen en Holland de steden van Gouda en Schoonhoven met hun toebehoren en tollen; waarin hij de burchten liet vermeerderen en sterk verbeteren. Hij fundeerde en liet maken in de stad Schoonhoven een klooster van de Orde van Onze Lieve Vrouwen broeders van de Berg Carmel waar hij grote devotie toe had.

Hoe die heren van Sint Jans Oerde eerst te Haerlem quamen.
Dat IIII capitel.

Int jaer Ons Heren M III C ende XIII, op Sinte Marien Magdalenen avont, doe quamen alre eerst binnen Haerlem die heren van den Hospitaliers Sint Jans Baptisten in haer huys tot Haerlem, welc huys ende cloester alreeerst here Jacob van Denemarken, biscop van Zuden ende wijbiscop van Uutrecht, ende comenduyr des huys van Sinte Catrinen tUtrecht, ontfanghen ende angenomen hadde van meester Gerrit van Tetroede, canonic tot Sinte Marien tUtrecht; ende heeft dat gefondeert ende gewijt in der eren Gods almachtich, Zynre lyever Moeder Marien ende Sint Jans Baptisten. Dye heren van den Tempeliers die buten Haerlem in die bosschagye woenden, syn gegaen mit alle haer goeden totten voorseyden huse van Sint Jans, doer raet ende toedoen des edelen mans, Willem van Egmont. Daerna, in den jaer dusent III C ende XVI, heeft dieselve here Jacob, biscop van Zuden een coninclike sale binnen Haerlem getymmert ende gemaect. Des jaers daerna heeft die voorscreven biscop Jacob van Zuden doen maken in datselve huys een scone verchierde kercke mit enen sconen omganc, ende worde des jaers daeran volmaect. In welke kercke God die Here, met Sine Lyeve Moeder ende Zijn voerloper Sint Jan Baptist seer geeert worden. Ende here Dirck van Bredenroede die goedertieren, beghaefde dese kercke mit enen sconen gulden kelke van claren finen goude.

Hoe de heren van Sint-Jan Orde eerst te Haarlem kwamen.
Dat IIII kapittel.

I het jaar Ons Heren 1313 op Sint Maria Magdalena avond toen kwamen allereerst binnen Haarlem de heren van de Hospitalen Sint Johannes de Doper in hun huis te Haarlem, welk huis en klooster allereerst heer Jacob van Denemarken, bisschop van Zuden en wijbisschop van Utrecht en commandeur van het huis van Sint Catharina te Utrecht ontvangen en aangenomen had van meester Gerrit van Tetterode, kanunnik te Sint Maria te Utrecht; en heeft dat gefundeerd en gewijd in de eer van God almachtig, Zijn lieve Moeder Maria en Sint Johannes de Doper. De heren van de Tempeliers die buiten Haarlem in de bossen woonden zijn met al hun goederen gegaan tot dat huis van Sint Jan door raad en toedoen der edele man, Willem van Egmond. Daarna in het jaar 1316 heeft dezelve heer Jacob, bisschop van Zuden een koninklijke zaal binnen Haarlem getimmerd en gemaakt. Het jaar daarna heeft die bisschop Jacob van Zuden in dat huis laten maken een mooie versierde kerk met een mooie omgang en werd het jaar daarop volmaakt. In welke kerk God de Heer, met Zijn Lieve Moeder en Zijn voorloper Sint Johannes de Doper zeer geerd werden. En heer Dirk van Brederode de goedertieren begiftigde deze kerk met een mooie gouden kelk van helder fijn goud.

Hoe die biscop Gwije in Vrancrijc tot dat concilie tooch, ende hoe dat casteel van Vollenhoe van den Vriesen anghevochten worde.
Dat V capitel.

In den jaer Ons Heren M III C XI, soe was biscop Ghwije in meninge te doen maken in Stalingweerf een casteel om die rebellige Vriesen daermede te dwingen, ende sochte enen vasten gront om wel te fonderen dit casteel. Ende want die biscop op de tijt ontboden worde van den paeus Clemens die Vijfte, om te comen te concilium dat men te Viennen in Vrancrijc houdende was, waerom die biscop dat casteel op die tijt ongemaect liet staen. Die paeus Clemens die V heft desen biscop mit alre eerwaerdicheit minlike ontfangen, ende woude hem doer begeerte des conincs Phillips van Vrancrijc versien hebben ende gegeven den roden hoet, ende woude hem cardinael maken. Mer die biscop dancte den paeus uutermaten seer, ende weigerde alsulken groten digniteyt ende prelatuerscap an te nemen, ende woude liever bliven alle zijn leven lang een oetmoedich biscop van Uutrecht. Die coninc Phillips van Vrancric anmerkende de grote oetmoedicheit des eerwaerdigen biscops, heeft hem gegeven uut zijnre jaerlix conincliker camer V C ponden Parazijs, opdat hi voertan mitten bant der ewiger vrientscappen an hem verbonden ware. Dat concilium gedaen wesende, is biscop Gwije van Uutrecht mitten coninc getogen te Pontesore, opdat die coninc aldaer den twist ende dat oorloghe soenen ende verenigen soude tusscen den grave van Hollant ende den grave van Vlaenderen. Als dit aldus gesciede, isser een rumoer int lant van Vrieslant gecomen, als dat biscop Gwije van Uutrecht oflivich geworden was, waerom de Vriesen van Stellingwerf vergaderden alle dat volc dat in hoer lant geseten was, ende quamen ende beleyden crachteliken dat slot te Vollenhoe; ende mit scieten ende slingeren bestormden si dagelixs dat casteel mit groten assaulte ende anvechtingen, omdat die biscop hem onderwonden hadde een casteel te tymmeren in hoer lant, om hemluden daermede te dwinghen van haer onghehoersamheit. Die borchsaten, dye wel bewaert waren van al dat hem van node was, wederstonden vromelycken der Vriesen anstormen, die si mittet scieten van den bogen ende mettet [196v] werpen van den stenen crachtelicken uut dat voerburchte verdreven, waerom die Vriesen dede maken een alten groten hogen werck van drie stagen hoech, dat si wel besetten mit cloucke vrome wapentuers, opdat si uut die overste staegen werpen mochten mit keselstenen; uut dat middelste mit scerpen gescutten, ende van den ondersten myt grote scarpe bilen ende haexen. Dyt grote werck was buten becleet mit ossenhuden, om te verdragen den brant des viers, ende beneden wast ombetuynt ende besingelt mit horden ende risen, voer des rams ende andere instrumenten anstoten. Die Vriesen dreven dit vreselike werck an dat casteel harde manliken, op vijf voeten na, ende arbeiden mit alle haer macht om den hoechsten torne ter neder te vellen ende den scutters van der muren te verdriven, opdat si alsoe sonder scade comen mochten in des casteels starcten ende wijchusen. Harman, dye proest der kerken van Deventer vernemende sijns broeders noot ende den last daer hi in was, is haesteliken gereyst in Vrancrijc, ende boetscapte den biscop Gwije den vreseliken anxst van sine borchsaten, die op Vollenhoe van den Vriesen swaerlic beseten waren. Ende sonder merren nam dye biscop oerlof an den coninc van Vrancijc, ende quam in Hollant; ende gheboet heervaert, ende vergaederde veel scepen; ende hy voer over in Vrieslant. Die borchsaten siende van den oppersten toorne, saghen comen veel scepen, mit een groot heer van volck van wapenen, verstonden dat dye biscop quam uut Hollant om hemluden ende dat slot te ontsetten; waerom die burchsaten deden vollen ende toemaken een tonneken mit vlas ende stoppelen mit speck, olije, pick, salpeter ende swavel dat si al vaste bonden mit ijseren banden ende haken.

Hoe bisschop Gwijde in Frankrijk tot dat concilie trok en hoe dat kasteel van Vollenhoven van de Friezen aangevochten werd.
Dat V kapittel.

In het jaar Ons Heren 1311 zo was bisschop Gwijde in mening te laten maken in Stellingwerf een kasteel om de rebellerende Friezen daarmee te dwingen en zocht een vasten grond om die kasteel goed te funderen. En omdat de bisschop op die tijd ontboden werd van paus Clemens de 5^de om te komen te concilie dat men te Vienne in Frankrijk hield, waarom de bisschop dat kasteel op die tijd ongemaakt liet staan. De paus Clemens de 5^de heeft deze bisschop met alle eerwaardigheid minlijk ontvangen en wilde hem door begeerte van konings Filips van Frankrijk voorzien en gegeven hebben de rode hoed en wilde hem kardinaal maken. Maar de bisschop bedankte de paus uitermate zeer en weigerde al zulke grote waardigheid en prelatuur schap aan te nemen en wilde liever blijven al zijn leven lang een ootmoedige bisschop van Utrecht. De koning Filips van Frankrijk merkte op de grote ootmoed van de eerwaardige bisschop en heeft hem gegeven uit zijn jaarlijks koninklijke kamer 500 ponden Parijse munt opdat hij voortaan met de band der eeuwige vriendschap aan hem verbonden was. Toen dat concilie gedaan was is bisschop Gwijde van Utrecht met de koning getrokken te Pontesore opdat de koning aldaar de twist en de oorlog verzoenen en zou tussen de graaf van Holland en de graaf van Vlaanderen. Toen dit aldus geschied was is er een rumoer in het land Friesland gekomen als dat bisschop Gwijde van Utrecht gestorven was, waarom de Friezen van Stellingwerf verzamelden al dat vol dat in hun land zat en kwamen en belegerden krachtig dat slot te Vollenhove; en met schieten en slingers bestormden ze dagelijks dat kasteel met grote aanvallen en aanvechten omdat die bisschop zich onderwonden had een kasteel te timmeren in hun land om hen daarmee te dwingen van hun ongehoorzaamheid. De burgers van de burcht die goed bewaard waren van alles dat hen van node was weerstonden dapper het aanstormen van de Friezen die ze met het schieten van de bogen en met het [196v] werpen van stenen krachtig uit de voorburcht verdreven, waarom de Friezen lieten maken een al te groot hoog werk van drie stagen hoog dat ze goed bezetten met kloeke, dappere wapenaars opdat ze uit de hoogste stagen werpen mochten met kiezelstenen; uit het middelste met scherp geschut en uit het onderste met grote scherpe bijlen en haken. Dit grote werk was buiten bekleed met ossenhuiden om te verdragen de vuurbrand en beneden was het omtuind en omsingeld met horden en twijgen voor de ram en andere instrumenten aanstoten. De Friezen dreven dit vreselijke werk aan dat kasteel erg mannelijk op vijf voeten na en werkten met al hun macht om de hoogste toren neer te vellen en de schutters van de muren te verdrijven opdat ze alzo zonder schade komen mochten in de sterkte van het kasteel en blokhuizen. Harman, de proost der kerk van Deventer, vernam de nood van zijn broeder en de last waar hij in was en is haastig naar Frankrijk getrokken en boodschapte bisschop Gwijde de vreselijke angst van zijn burchtbewoners die op Vollenhove van de Friezen zwaar bezet waren. En zonder dralen nam de bisschop verlof aan de koning van Frankrijk en kwam in Holland en gebood legertocht en verzamelde veel schepen en hij voer over in Friesland. De burgers zagen van de oppersten toren veel schepen komen met een groot leger van wapenvolk en verstonden dat de bisschop kwam uit Holland om hen en dat slot te ontzetten; waarom de burgers lieten vullen en toemaken een tonnetje met vlas en stoppels met spek, olie, pek, salpeter en zwavel dat ze goed vastbonden met ijzeren banden en haken.

Dit tonneken ontsteken wesende met een onlesschelic vier, hebben si clouckelicken gheworpen van den toorne op die staetse van twerc dat vaste bi hem stont. Ende die wint bestont te wackeren, ende wayede lichteliken, ende spreide dat vier an die balcken ende posten van dye opperste staeghe, ende quam soe voert nederwaert, dattet al verbrande datter was, ende noch vijftich Vriesen daertoe, dat mens niet gelesschen en konde. Dye andere Vriesen, die die hetten des barnende viers niet langer verdragen en mochten, vielen haesteliken van den barnende wercke, ende braken armen ende benen, ende sijn also nauwelic mit groten anxste den bitteren doot ontgaen. Harman, die casteleyn, dye nyet traech en was, dede die poorten open doen. Mit blasenden hoornen ende vreseliken ghelude, mit cloucke ende vrome wapentuers, is hy die Vriesen nagevolcht, ende heefter scoffierliken in den velde al lopende vijfhondert versleghen, ende is weder opt casteel met groten zeghe ende love ghekeert. Ende dit ghesciet wesende, quam dat Hollantse heer an, ende versaemde hem met des biscops heer. Here Floris, domproest der kercken van Uutrecht, ende heer Jan van Arkel, ridder des biscops opperste raden, ende heere Dirck die goedertieren van Bredenrode, ende here Claes van Putten, baroenen ende raden des graefs van Hollant, als haer tenten ende pauweljoenen opgerecht waren, hilden si alle daghe heimelicken raet, hoe si tegen den Vriesen eenen sekeren strijt souden mogen vechten. Ende daer wort overgedragen ende gesloten ende bi enen heraut ghekondicht dat elc hem rede soude maken om in Vrieslant te trecken, ende dye naeste dorpen te beroven ende te branden. Mer die hope van deser reise worde te nyete, want in der nacht daeran quam also groten tempeest in der luchte van winde, ende daer viel soe groten water, ende dat weder stormde so gruwelic, dat alle die tenten ende pauweljonen scoerden ende braken, nu hier, nu daer, sodat dye moedigen kempen ende wapentuers sere vermoeyt worden van den onghetemperden weer. Des anderen daghes, als dye sonne was opgegaen ende ten halven dage toe was ghecomen, saghen dye heren wel, dat men die weghen ende tlant niet ghebruken en mochten te ghaen, om dat grote waters willen datter ghevallen was, ende dat sij in Vrieslant niet comen en mochten om den toecomenden winter, hebben si gheboden dat men terstont die tenten soude opbreken [197r] ende te scepe te ghaen, ende weder thuys te varen. Ende als dat heer te scepe was gegaen ende hoer anckeren opghetogen hadden, ende waren van den oever een weynich gevaren, so quam dat ghemeen volc van Vrieslant, ende begeerden paijs ende vrede, ende beloefden grote beteringe te doen, stellende daervoer borgen in der gyselinge; mer die gegijselt waren, lyet men gaen; van welke onversiende gelucke si seer blide waren, ende sijn haesteliken weder na Vrieslant gekeert, ende dancten God, houdende grote feeste mit vrolicheit.

Dit tonnetje werd ontsteken met een onblusbaar vuur en hebben het kloek geworpen van de toren op de op plaats van het werk dat vast bij hen stond. En de wind bestond aan te wakkeren en waaide licht en verspreidde dat vuur aan de balken en posten van de opperste staag en kwam zo voort nederwaarts zodat alles verbrandde dat er was en nog vijftig Friezen daartoe zodat men het niet blussen kon. De andere Friezen, die de hitten van het brandende vuur niet langer verdragen mochten vielen haastig van het brandende werk en braken armen en benen en zijn alzo nauwelijks met groten angst van de bittere dood ontgaan. Harman, de kastelein, die niet traag was, liet de poorten opendoen. Met blazende horens en vreselijk geluid, met kloeke en dappere wapenaars is hij de Friezen nagevolgd en heef ze schofferend al lopend in het veld 500 verslagen en is weer op het kasteel met grote zege en lof gekeerd. En toen dit geschied was kwam dat Hollandse leger aan en verzamelde zich met het leger van de bisschop. Heer Floris, domproost der kerk van Utrecht, en heer Jan van Arkel, ridder en de bisschop opperste raad, en heer Dirk de goedertieren van Brederode, en heer Claes van Putten, baronnen en raden der graaf van Holland, toen ze hun tenten en paviljoenen opgericht waren hielden ze alle dagen heimelijk raad hoe ze tegen de Friezen een zekere strijd zouden mogen vechten. En daar kwam men overeen en besloot en bij een heraut verkondigt dat elk zich gereed zou maken om in Friesland te trekken en de naaste dorpen te beroven en te branden. Maar de hoop van deze reis viel te niet, want in de nacht daarna kwam alzo grote tempeest in de lucht van wind en er viel zoveel water en dat weer stormde zo gruwelijk zo dat alle tenten en paviljoenen scheurden en braken, nu hier, nu daar, zodat de moedige kampers en wapenaars zeer vermoeid werden van het ongetemperde weer. De volgende dag toen de zon was opgegaan en ten halve dag toe was gekomen zagen de heren wel dat men de wegen en het land niet gebruiken mochten te gaan vanwege dat vele water dat er gevallen was en dat ze in Friesland niet komen mochten om de toekomende winter en hebben geboden dat men terstond die tenten zou opbreken [197r] en te scheep te gaan en weer naar huis te varen. En toen dat leger te scheep was gegaan en hun ankers opgetrokken hadden en waren wat van de oever gevaren zo kwam dat gewone volk van Friesland en begeerde rust en vrede en beloofden grote verbetering te doen en stelden daarvoor borgen in gijzeling; maar die gegijzeld waren liet men gaan; van welk onvoorzien geluk ze zeer blijde waren en zijn haastig weer naar Friesland gekeerd en dankten God en hielde groot feest met vrolijkheid.

Van die vereninge ghedaen tusschen den biscop Gwije van Uutrecht ende grave Reynout van Gelre van der Velue.
Dat VI capitel.

In den jaer Ons Heren dusent III C en XII, doen waren binnen dye stede van Aernhem vergadert biscop Gwije van Uutrecht ende grave Reinout van Gelre ter cause van der Velue, daer grote twist ende oorlogen om waren geweest. Ende dese heren worden verenicht, ende daer wort uut gesproken als dat die grave voertan dat lant van der Velue, mit ander goeden dye hy van den hertoghe van Brabant te lene te houden plach, dye sonder middel te lene houden soude van der kercken van Uutrecht. Want dye hertoge van Brabant hadde versuymt binnen een behoerliken tijt dit leen te versoken, ende sinen eedt daerof te doen den biscop van Uutrecht voorseit. Dese biscop Gwije van Uutrecht beswaert wesende mit menigerlei sculden, is hi getogen in Vrancrijc om sinen cost te sparen, ter tijt toe dat sine sculden betaelt souden wesen. Ende hoewel hy aldus lange uuten lande was, so en was nochtans niement so koen die daer ontsich ende vrese des biscops in zijn Sticht dorste comen om enich gewelt ende overlast den ondersaten te doen of ijet te nemen. Int jaer Ons Heren dusent III C XV, des sonnendages voer Onser Liever Vrouwendach Geboerte, worde dye eerste Kermisse oft Kercwiinge gehouden van Sinte Pancraes kerck in dye stede van Leyden, gheheten op dat Hoghelant.

Van de vereniging gedaan tussen bisschop Gewijde van Utrecht en graaf Reinout van Gelre van de Veluwe.
Dat VI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1212 toen waren binnen de stad Arnhem verzameld bisschop Gewijde van Utrecht en graaf Reinout van Gelre ter oorzaak van de Veluwe waar grote twist en oorlogen om waren geweest. En deze heren werden verenigd en daar werd uitgesproken als dat de graaf voortaan dat land van de Veluwe, met ander goederen die hij van de hertog van Brabant te leen te houden plag, die zonder middel te leen houden zou van de kerk van Utrecht. Want de hertog van Brabant had verzuimd binnen een behoorlijke tijd dit leen te verzoeken en zijn eed daarvan te doen de bisschop van Utrecht. Deze bisschop Gewijde van Utrecht was bezwaard met menigerlei schulden en is getrokken in Frankrijk om zijn kosten te sparen tot de tijd toe dat zijn schulden betaald zouden wezen. En hoewel hij aldus lang uit het land was zo was nochtans niemand zo koen die zich ontzag en vrees van de bisschop in zijn Sticht durfde te komen om enig geweld en overlast de onderzaten te doen of iets te nemen. In het jaar Ons Heren 1315, de zondag voor Onze Lieve Vrouwendag Geboorte, werd de eerste Kermis of kerkwijding gehouden van Sine Pancras kerk in de stad Leiden, geheten op dat Hogeland.

Hoe die goede graef Willem den coninc van Vrancrijc te hulpe quam.
Dat VII capitel.

In den jaer Ons Heren M III C ende XV quam coninc Lodewijc van Vrancrijc met groter heercracht in Vlaenderen, ende sette zijn tenten opten over van der Leye. Die goede grave Willem dit vernemende, heeft heervaert gheboden ende is te scepe gegaen, ende quam den coninc te hulpe, ende dede sijn pauweljonen setten op die Scelt. Mer overmits dat grote ende ongetemperde weer van reghen ende winde, moeste dye coninc dat lant rumen, ende liet die Vlamingen onghemoyt bliven, ende reysde weder in Vrancrijc. Die ghoede grave Willem sekerlic wetende dat dye coninc weder in Vrancrijc was gereyst, is met zijn volc getogen over die Scelt, ende verbrande alle die naeste dorpen in Vlaenderen, ende is weder ongescent tscepe gegaen, ende quam weder in Hollant.

Hoe de goede graaf Willem de koning van Frankrijk te hulp kwam.

Dat VII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1315 kwam koning Lodewijk van Frankrijk met grote legerkracht in Vlaanderen en zette zijn tenten op de oever van de Leie. De goede graaf Willem vernam dit en heeft heervaart geboden en is te scheep gegaan en kwam de koning te hulp en liet zijn paviljoenen zetten bij de Schelde. Maar vanwege dat grote en ongetemperde weer van regen en wind moeste de koning dat land ruimen en liet die Vlamingen ongemoeid en trok weer in Frankrijk. De goede grave Willem die zeker wist dat de koning weer in Frankrijk was getrokken is met zijn volk getrokken over de Schelde en verbrandde alle die naaste dorpen in Vlaanderen en is weer ongeschonden scheepgegaan en kwam weer in Holland.

Van enen groten dieren tijt ende sterfte.
Dat VIII capitel.

Daerna, in den jaer Ons Heren M III C ende XVI, doen openbaerde een grote comeet, die seer vervaerliken stont, mit langen radien, dat wel een teyken was der jammerliker aenstaende plage; want daer volgede nae een groten swaren ende lastigen duren tijt, ende een grote pestilentije. Dese dure tijt was also groot, dat dye arme luden aten die vuyle stinckende dode crengen der beesten al raeu, ende dat gras opter aerden ongekoect als beesten. Dese diertijt ende sterfte was also groot ende swaer, dat die arme luden ende brootbidders sonder ghetal doot bleven leggen in den bosschen ende wildernissen, ende opten velden ende weghen, ende worden daer begraven sonder enige uutvaert ofte begancnisse. Daerenboven so worden die cleine kinderkens gevonden legghen sukende an haer moeders dode borsten, ende hadden die ofgeknaecht ende gebeten; ware om dese jammerlicke plage weinich sceelde van Hieremias Wenen, sonder alleen dat die vrouwen haer kinderen niet en doden ende dat vleys nyet en coecten ende aten.

Van een grote dure tijd en sterfte.
Dat VIII kapittel.

Daarna in het jaar Ons Heren 1316 toen openbaarde een grote komeet die zeer vervaarlijk stond met lange stralen wat wel een teken was van de droevige aanstaande plaag; want daar volgde na een grote zware en lastige dure tijd en een grote pest. Deze dure tijd was alzo groot dat de arme lieden aten de vuile stinkende dode krengen der beesten al rauw en dat gras op de aarde zonder te koken als beesten. Deze dure tijd en sterfte was alzo groot en zwaar dat de arme lieden en broodbidders zonder getal dood bleven liggen in de bossen en wildernissen en op de velden en wegen en werden daar begraven zonder enige uitvaart of begaan. Daarboven zo werden de kleine kindertjes gevonden die aan het zuigen waren aan de dode borsten van hun moeders en hadden die afgeknaagd en gebeten; waarom deze droevige plaag weinig scheelde van Jeremia Wenen, uitgezonderd alleen dat die vrouwen hun kinderen niet doden en dat vlees niet kookten en aten.

Van een mirakel dat doe binnen Leyden gheschiede aen broot.
Dat IX capitel.

Daer was op dese tijt een vrouwe binnen Leyden, die groten honger leet, ende quam tot [197v] haer eygen suster, begerende broot van hair te hebben. Haer suster seyde, dat si alsoe veel als een broot niet in haer huis en hadde. Daer dye ander op seyde: ‘mijn alrelyefste suster, ic weet sekerliken dat ghi broot in u huys hebt.’ Mer si sloot haer bermhertighe handen ende seide: ԉs daer enich broot in mijn huys, God geve dattet stenen wordeջ datwelke doer de verhengenissen Goods alsoe is gesciet; want alle dat broot dat si in haer huys hadde, worde verwandelt in harde stenen, van denwelke noch een leit binnen Leyden in Sinte Peters kerck in een kasgen an die noortside van der kercken op desen tegenwoerdigen dach.

Van een mirakel dat toen binnen Leiden geschiedde aan brood.
Dat IX kapittel.

Daar was op deze tijd een vrouwe binnen Leiden die grote honger leed en kwam tot [197v] haar eigen zuster en begeerde brood van haar te hebben. Haar zuster zei dat ze alzo veel als een brood niet in har huis had. Waar de ander op zei: ‘Mijn allerliefste zuster, ik weet zeker dat ge brood in uw huis hebt.’ Maar ze sloot haar barmhartige handen en zei: ԉs daar enig brood in mijn huis, God geef dat het stenen wordtջ wat door toestaan van God alzo is geschied; want al dat brood dat ze in haar huis had werd veranderd in harde stenen waarvan er nog een ligt binnen Leiden in Sint Petrus kerk in een kastje aan de noordzijde van de kerk op deze tegenwoordige dag.

Noch een mirakel.
Dat X capitel.

Op dieselfde tijt was een man binnen Gorichom woenachtich, gheheten Geroncus; ende was seer rijc ende vreckich. Dese man was een coerncoper, ende plach den luden tarwe, rogghe, gherst ende ander weyt aen haer ghelt te vercopen. Ende als die dieren tijt anstaende was, so sloet desen man sijn solderen, vol leggende met alrehande coern, toe, hoepende overmids den dieren tijt veel scats ende goets van sine poorters daer of te crigen; ende hi en gaf oec den armen voer dye doeren niet om Goods willen. In derselver stede was oec op die tijt een wedue, die sere devoet tot Gode ende milde tegen den armen was, hebbende grote medeliden mitten armen luden. Dese goede wedue gaf den armen ende behoeftigen menschen uut blider herten ende mit vrolicken aensichte haer coern van haren solder, lutter denckende opten dach die toecomende was. Op eenre tijt, als dese vrouwe mit haer huysgesin over maeltijt sat, quam daer een arm vrouken mit veel kinderkens, wenende ende claghende voer die doere, mit screiende oghen, dat si mit haer kinderen van des dages te voren van XII uren tot dier tijt toe geen broot gegeten en hadden. Die vrouwe hadde grote medeliden mit dat arm wijfken ende haer kinderkens, ende dede se incomen, ende gaf hen te eten also veel si mochten. Ende beval hair joncwijf dat si dat vrouken halen soude een scepel coerns van dye solder, opdat si met haer kinderkens van honger niet en versmachten. Op dwelke dat joncwijf al murmererende ende quaet sprekende seyde: Ԗrouwe, wij en hebben niet meer dan drie scepel coerns in al onse huys, ende dat verteert ende opgegeten hebbende, waervan sullen wy dan leven?ՠDoen seyde dye vrouwe: ԇaet in den name ons Heren, ende doet als ic u bevolen hebbe; God de Here salt versien.Ս Dat joncwijf is met groter onwaerdicheit van haer gegaen, ende clam op die solder, ende als sij die doere van den solder op dede, so sach si den solder vervolt mit veel scoen coerens, ja, also vol, dat dat coern overvloedeliken quam haer teghen, ende dwanc dat joncwijf afterwaers te gaen! Dat joncwijf uut groter bliscappen beghan lude te roepen, dat si allegader boven op die solder comen souden, ende sien die grote tekenen ende miraculen die God daer hadde gedaen. Als die uutvercoren vriendinne Goods, die goede vrouwe, dit hoerde ende sach, loofde ende dancte si God van hemelrijke van Sine milde ende overvloedighe gaven, ende si dede uutroepen bi enen bode doer alle dye straten van der stede, dat alle arme luden ende dye behoeftich waren comen souden tot haren husen, ende si woude enen ygeliken mededelen van dat goet dat haer God hadde verleent, nadat elcx van doen ende node ware. Als dit dus vercondicht was, soe was daer grote bliscap in der stede. Daerna heeftet die Godlicke bermherticheit belieft, ende heft hem des menscelike natuers ontfermt, ende heeft dat coern overal overvloedelic laten wassen; ende daer is so veel coerns in den lande ghecomen, dat men een scepel rogghe cofte om vijf Tournoytse groten, dat men daer tevoren cofte om vijf scellinghen Tournoys. Dye vrecke, ghyriege man voerseit, als hi sijn solders mede opghedaen hadde om te vercopen, heeft hi enen vreselicken stanc vernomen te wesen in dat coern, alsoe dat ment niet vercopen en mochte, noch eten ende ghebruken van den menschen ende beesten; ende van groter noot heeft hi dat coern moeten laten brengen bi nachte in dat lopende water, mit groter confusen ende scanden. Ende aldus heft dese onsalige vrecke [198r] mensche noch Goodsloon noch tijtlick loon van sijn coern ghehat. Dese diertijt duerde bina II jaer.

Nog een mirakel.
Dat X kapittel.

Op diezelfde tijd was een man die binnen Gorinchem woonde, geheten Geroncus; en was zeer rijk en vrekkig. Deze man was een korenkoper en plag de lieden tarwe, rogge, gerst en ander koren voor hun geld te verkopen. En toen de dure tijd aanstaande was zo sloot deze man zijn zolders die vol lagen met allerhande koren dicht en hoopte vanwege de dure tijd veel schat en goed van zijn poorters daarvan te krijgen; en hij en gaf ook de armen voor de deur niet om Gods wil. In dezelfde stad was ook op die tijd een weduwe die zeer devoot tot God en mild tegen de armen was en had grote medelijden met de arme lieden. Deze goede weduwe gaf dn armen en behoeftige mensen uit blijde hart en met vrolijk aanzicht haar koren van haar zolderen dacht weinig aan de dag die toekomend was. Op een tijd toen deze vrouwe met haar huisgezin aan de maaltijd zat kwam daar een arm vrouwtje met veel kindertjes, wenend en klagend voor de deur, met schreiende ogen dat ze met haar kinderen van de dag tevoren van 12 uur tot die tijd toe geen brood gegeten hadden. De vrouwe had grote medelijden met dat arme wijfje en haar kindertjes en liet ze inkomen en gaf hen te eten alzo veel ze mochten. En beval haar dienstmaagd dat ze dat vrouwtje halen zou een schepel koren van de zolder opdat ze met haar kindertjes van honger niet versmachten. Waarop die dienstmaagd al murmurerende en kwaadsprekend zei: Ԗrouwe, wij hebben niet meer dan drie schepel koren in al ons huis als dat verteerd en opgegeten is waarvan zullen we dan leven?ՠToen zei die vrouwe: ԇa in de naam ons Heren en doe als ik u bevolen heb; God de Heer zal het voorzien.ՠDie dienstmaagd is met groter onwaardigheid van haar gegaan en klom op de zolder en toen ze de deur van de zolder opendeed zo zag ze de zolder vervuld met veel mooi koren, ja, alzo vol, dat het koren haar overvloedig tegen kwam en dwong haar achteruit te gaan! Die dienstmaagd begon uit grote blijdschap luid te roepen dat ze allemaal boven op de zolder kwamen en zien dat grote teken en mirakels die God daar had gedaan. Toen de uitverkoren vriendin Gods, die goede vrouwe, dit hoorde en zag loofde en dankte ze God van hemelrijk van Zijn milde en overvloedige gaven en ze liet uitroepen bij een bode door alle straten van de stad dat alle arme lieden en die behoeftig warenkomen zouden tot har huis en ze wilde iedereen mededelen van dat goed dat haar God had verleend, nadat elk van doen en node was. Toen dit dus verkondigd was zo was daar grote blijdschap in de stad. Daarna heeft het de Goddelijke barmhartigheid belief, en heeft zich de menselijke natuur ontfermd en heeft dat koren overal overvloedig laten groeien; en daar is zoveel koren in het land gekomen dat men een schepel rogge kocht voor vijf Tournoys groten, dat men daar tevoren kocht voor vijf schellingen Tournoys. De vrekkige gierige man, toen hij zijn zolders mee open gedaan had om te verkopen, heeft hij een vreselijke stank vernomen te wezen in dat koren, alzo dat men het niet verkopen mocht nog eten en gebruiken van de mensen en beesten; en van grote nood heeft hij dat koren moeten laten brengen bij nacht in dat lopende water met grote verwarring en schande. En aldus heeft deze onzalige vrekkig [198r] mens nog Godsloon nog tijdelijk loon van zijn koren gehad. Deze dure tijd duurde bijna 2 jaar.

Hoe dat casteel van Ghoey gewonnen wert ende van des biscops doot.
Dat XI capitel.

In den jare M III C XVII, als biscop Ghije lange in Vrancrijc hadde geweest, is hi weder in zijn lant ende bisdom gecomen, ende ordineerde ende stelde dat in goeder politien ende vreden castiende die quaetdadige met sware correctien. In desen tiden was een jongeling geheten Gijsbrecht van Ghoeij, ende hadde in sinen jonge jare gestaen onder die voechdye Johans, die seste heer van Culenburch ende Claes van Cats. Die biscop begeerde van desen II voechden rekeninge ende bewisinge te hebben uut des jongen kints name, van alle datgene dat si ontfangen ende opgeboert hadden, ende woude oec mede die voechdije resigneret hebben. Dese twe, Jan ende Claes, en achten des biscops woorden niet, ende en wouden gheen rekeninge doen, noch oec die voechdye overgheven; waerom dye biscop uut Hollant ende uut sinen Stichte dede vergaderen een scoen heer van volc, ende beleide al omme dat huys te Ghoije; ende scoet so vreselicken an de muren ende toornen dat die borchsaten seer daerof worden benauwet. Ende als si dye grootmoedicheit des biscops ontsagen, ende dat si met so crachtigen heer van volc ombeseten ende belegen waren, gaven si hem ten lesten op in des biscops handen, behouden haer lijf ende goet, ende beloofden den biscop van de versmadenisse ende scande te voldaen. Dye biscop heeft dat slot bevolen Aernt van IJselstein ende Willem, grave Florisՠbastertsoen van Hollant, dat si dat trouweliken souden bevaren. Mer in derselver nacht is biscop Gwije bevangen geworden mit eenre groter haesteliker siecten, ende in tegenwoerdicheyt sijnre dienres heeft hy sinen geest opgegeven op die vierde kalende van julio. Sommige meenden dat hi vergeven was, ende van stonden an quamen de twe verdreven burchsaten mit een deel geselscap doir bekenden toepaden in der doncker nacht, ende setten haer lederen an die muren, ende beclommen also dat huys. Ende alle des biscops volc dat daerop was ende noch op haer bedden laghen ende sliepen, dreven si met dreijghelicke woorden van den huse. Dat dode lichaem des eerwaerdighen vaders worde binnen Uutrecht gebrocht ende met eerliker uutvaert in den doemkercke begraven. Dese eerwaerdighe vader biscop Gwije berechte dat bisdom met groter eeren XVI jaer lang. Hy dede den heylighen Sinte Martijn tijmmeren tot sijnder ewigher eren ende ghehoechnissen drie castelen als Ghoer, Dullenburch ende Stoutenburch. Hy betaelde int hof van Romen XIIII C ponden, dye sijn voersaet biscop Willem daer sculdich ghebleven was. Hy lyet dat bisdom sonder scult sinen nacomer, datwelck hy in sinen leven tegen alle sine omgeseten vianden machteliken ende vredeliken hadde gheregeert. Dese biscop Ghwije was een scoen man van aensichte, vroem van stature, wel sprekende van woorden, claer van verstande, cloeck van rade, ende met menigerhande doechden van Gode versien. Des tsjaers daeraen, op Sinte Martijnsdach in dye somer worde een yghelick arm mensche gegheven enen goeden silveren penninck voer die memorie ende siele des voerseyden biscops Ghwije van Uutrecht.

Hoe dat kasteel van Goye (Houten) gewonnen werd en van de dood van de bisschop.
Dat XI kapittel.

In het jaar 1317 toen bisschop Gwijde lang in Frankrijk was geweest is hij weer in zijn land en bisdom gekomen en ordineerde en stelde dat in goede politie en vrede en kastijdde de kwaaddoener en zware correctie. In deze tijden was een jongeling geheten Gijsbrecht van Goye en had in zijn jonge jaren gestaan onder de voogdij van Johan, de zesde heer van Culemborg en Claes van Cats. De bisschop begeerde van deze 2 voogden rekening en bewijs te hebben uit de naam van het jonge kind van al datgene dat ze ontvangen en gebeurd hadden en wilde ook mede de voogdij neergelegd hebben. Deze twee, Jan en Claes, achtten niet de worden van de bisschop en wilden geen rekening doen, nog ook de voogdij overgeven; waarom de bisschop uit Holland en uit zijn Sticht liet verzamelen mooie leger van volk en belegerde alom dat huis te Goye en schoot zo vreselijk aan de muren en torens zodat de burgers daarvan zeer benauwd werden. En toen ze de grootmoedigheid van de bisschop ontzagen en dat ze met zoՠn krachtig leger van volk omzet en belegerd waren gaven ze zich tenslotte op in de handen van de bisschop en behielden lijf en goed en beloofden de bisschop van de smaad en schande en scande te voldoen. De bisschop heeft dat slot bevolen aan Arnold van IJsselstein en Willem, graaf Floris basterdzonen van Holland, dat ze dat trouw zouden bevaren. Maar in dezelfde nacht is bisschop Gwijde bevangen geworden met een grote haastige ziekte en in tegenwoordigheid van zijn dienaars heeft hij zijn geest opgegeven op die vierde dag van juli. Sommige meenden dat hij vergeven was en van stonden aan kwamen de twee verdreven burcht bewoners met een deel gezelschap door bekende toepaden in de donkere nacht en zetten hun ladders aan de muren en beklommen alzo dat huis. En alle volk van de bisschop dat daarop was en nog op hun bedden lagen en sliepen dreven ze met dreigende woorden van het huis. Dat dode lichaam van de eerwaardige vader werd binnen Utrecht gebracht en met fatsoenlijke uitvaart in de domkerk begraven. Deze eerwaardige vader bisschop Gwijde berechte dat bisdom met grote eer 16 jaar lang. Hij liet de heilige Sint Martinus timmeren tot zijn eeuwige eer en gedachtenis drie kastelen als Goor, Dullenburg en Stoutenburg. Hij betaalde in de hof van Rome 1400 ponden die zijn voorganger bisschop Willem daar schuldig gebleven was. Hij liet dat bisdom zonder schulden zijn navolger na was hij in zijn leven tegen al zijn omgezeten vijanden machtig en vredig had geregeerd. Deze bisschop Gwijde was een mooie man van aanzicht, dapper van statuur, goed sprekend van woorden, helder van verstand, kloek van raad en met menigerhande deugden van God voorzien. Het jaar daaraan op Sint Martinus dag in de zomer werd ieder arm mens gegeven een goede zilveren penning voor de memorie en ziel van Gwijde van Utrecht.

Van die heerlicheden van Aemstel ende Woerden.
Dat XII capitel.

\Nae den doot van biscop Ghwije heeft die goede grave Willem van Henegouwen ende van Hollant die heerlickheden van Aemstel ende van Woerden wederghebrocht ende ghedwonghen aen Hollant, settende daer in baeljuwen ende scouten van sine weghen, die se berechten souden, segghende ende allegerende dat se den biscop, sinen oom, toegescict ende gegheven waren voer sijn vaders patrimoni ende erve, naedat si an dye graefscap van Hollant ghecomen waren. Want alsoe als Ghijsbrecht van Aemstel ende Harmen van Woerden dat segghen ende uutsprake ende dye soene wilen grave Florijs van Hollant niet onderhouden en hadden, so waren mitsdien die twe heerlicheden voerseyt aen Hollant ghecomen. [198v]

Van de heerlijkheden van Amstel en Woerden.
Dat XII kapittel.

Na de dood van bisschop Gwijde heeft de goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland die heerlijkheden van Amstel en van Woerden weer gebracht en gedwongen aan Holland en zette daarin baljuws en schouten vanwege hem die ze berechten zouden en zei en voerde aan dat ze de bisschop, zijn oom, toe geschikt en gegeven waren voor zijn vaders erfenis en erfgoed nadat ze aan het graafschap van Holland gekomen waren. Want alzo als Gijsbrecht van Amstel en Harmen van Woerden dat zeggen en uitspraken en de zoon wijlen graaf Floris van Holland niet onderhouden hadden zo waren mitsdien die twee heerlijkheden aan Holland gekomen. [198v]

Biscop Frederic.

Dat XIII capitel.

Frederic van Zijric, die anderde van dyen naem, proest van Sinte Peters tot Uutrecht, worde gecoren na biscop Gwien doot dye XLIII biscop van Uutrecht. Hy worde te Romen geconsacreert ende gewijt. Dese biscop Frederic was sere beladen mit sijn selfs sculden; ende al vant hi al dat bisdom seer rijck, is hi noctans cortelic seer verarmt gheworden, dat hi van sine vrienden ende vianden luttel ontsien ende geacht worde.

Bisschop Frederik.

Dat XIII kapittel.

Frederic van Sierck de 2^de proost van Sint Petrus te Utrecht, werd gekozen na de dood van bisschop Gwijde als de 43^ste bisschop van Utrecht. Hij werd te Romen geconsacreerd en gewijd. Deze bisschop Frederik was zeer beladen met zijn eigen schulden en al vond hij al dat bisdom zeer rijk, is hij nochtans gauw zeer verarmd geworden zodat hij zijn vrienden en vijanden weinig ontzien en geacht werd.

Hoe dat casteel van Lienden becracht worde.
Dat XIIII capitel.

Het gesciede in den jaer Ons Heren M III C XVIII, dat die borchsaten van Lienden dicwils quamen ende bescadichden ende scatteden die ingeseten van den bisdom, ende hadden een groot deel des casteels van Dullenburch ofverbrant ende terneder geworpen, ende quamen oec bi wijlen ghevaren over den Rijn ende beroofden ende namen des biscops wagenen ende carren geladen mit provande ende anders. Ende om deser moijenissen ende scaden dede die biscop bidden ende versoeken an den grave Reinouut van Gelre dat hi hem hierin van rechts ende trouwes wegen te baten comen wilde. Mer dese grave worde corts daerna van Reinout die Swarte, sinen soen, gevangen ende opt casteel van Montfoert lange tijt ghehouden; ende mits deser vangenisse moste die biscop die begeerlike hulp ende bistant des graven ontberen. Waerom die biscop getogen is in Hollant, ende heeft versocht ende vermaent des trouwes ende geloefs des edelen grave Willems, ende heeft van hem verworven ende gecregen hulp ende betamelike bijstant. Ende die goede grave dede van stonden an vergaderen een scoen uutgelesen heer ende volc van wapenen, denwelken hi gegeven heeft tot enen hooftman ende cappetein den vromen here Jan van Arkel. Ende here Jan is getogen mit dit Hollantse heer, ende heeft dat casteel van Lienden ende dat stedeken van Bommel mit sinen om beseten dorpen al heel verbrant, ende heeft die omgehoersam vianden also crachtelic onder sine subjectie gebrocht, dat si niet alleen den biscop van sinen scaden ende horen misdaet en voldeden, mer si mosten oec dat casteel van Dullenburch tot haer selfs costen weder repareren ende op doen tijmmeren.

Hoe dat kasteel van Lienden bekrachtigd werd.
Dat XIIII kapittel.

Het geschiedde in het jaar Ons Heren 1318 dat die burgers van het kasteel van Lienden vaak kwamen en beschadigden en schatten de ingezeten van het bisdom en hadden een groot deel van het kasteel van Dullenburg verbrand en te neer geworpen en kwamen ook soms gevaren over de Rijn en beroofden en namen de wagens en karren van de bisschop geladen met proviand en anders. En om deze vermoeienis en schade liet de bisschop bidden en verzoeken aan graaf Reinout van Gelre dat hij hem hierin van rechtswege en trouw te baten komen wilde. Maar deze graaf werd korts daarna van Reinout de Zwarte, zijn zoon, gevangen en op het kasteel van Montfoort lange tijd gehouden; en mits deze gevangenis moest de bisschop die begeerlijke hulp en bijstand van de graaf ontberen. Waarom di bisschop getrokken is in Holland en heeft verzocht en vermaand de trouw en belofte van de edele graaf Willem, en heeft van hem verworven en gekregen hulp en betamelijke bijstand. En de goede graaf liet van stonden aan verzamelen een mooi uitgelezen leger en wapenvolk die hij gegeven heeft tot een hoofdman en kapitein de dappere heer Jan van Arkel. En heer Jan is getrokken met dit Hollandse leger en heeft dat kasteel van Lienden en dat stadje Bommel met de zijn omgelegen dorpen geheel verbrand en heeft de ongehoorzame vijanden alzo krachtig onder zijn onderwerping gebracht zodat ze niet alleen de bisschop van zijn schaden en hun misdaad voldeden, maar ze moesten ook dat kasteel van Dullenburg op hun eigen kosten weer repareren en op laten timmeren.

Van Sinte Martijns toern tUtrecht ende tslot tot Gheertenberge, wanneer die gemaect worden.
Dat XV capitel.

In den jaer Ons Heren M III C XX, op der Heiliger Martelarendach Sint Jan ende Sint Pouwels te midsomer, wart dye eerste steen geleit van Sinte Martijns toorne tot Uutrecht. Ende daerna, in den jaer van LXXXII, wort hi volmaect, ende dat cruys mitten wederhaen daerop geset onder biscops Floris tiden, die vijftichste biscop van Uutrecht. Item. Des tsjaers daeran worde oec die eerste steen gheleyt van dat slot tot Sinte Geertrudenberge, dergeenre te spijt diet niet liden en mochten. In datselfde jaer starf oec sonder kinder here Henric die XII, here van Bredenroede. Ende die heerlicheit quam op Dirck, sinen broeder, dye te wive hadde Beatris, des heren Walraven dochter van Valkenburch, die gecomen was van een jonger broeder van Limburch. Hy wan an dese vrouwe, Reinout, grave van Ghenp ende heren van Bredenrode, sinen navolger, Dirck ende Willem, ridderen, ende joncheer Walraven, ende Katrijn, vrouwe van Polanen.

Van Sint Martinus toren te Utrecht en het slot tot Geertruidenberg wanneer die gemaakt werden.
Dat XV kapittel.

In het jaar Ons Heren 1320 op de Heilige Martelaren dag Sint Jan en Sint Paulus te midzomer, werd de eerste steen gelegd van Sint Martinus toren te Utrecht. En daarna in het jaar 1382 werd het volmaakt en dat kruis met de weerhaan werd erop gezet in de tijd van bisschop Floris de vijftigste bisschop van Utrecht. Item. Het jaar daaraan werd ook de eerste steen gelegd van dat slot tot Sint Geertruidenberg diegene tot spijs die het niet lijden mochten. In datzelfde jaar stierf ook zonder kinderen heer Hendrik de 12^de, heer van Brederode. En de heerlijkheid kwam op Dirk, zijn broeder, die tot wijf had Beatrix, de dochter van heer Walraven van Valkenburg, die gekomen was van een jongere broeder van Limburg. Hij won aan deze vrouw Reinout, graaf van Gennep en heer van Brederode, zijn navolger, Dirk en Willem, ridders, en jonkheer Walraven, en Katrijn, vrouwe van Polanen.

Hoe die Rijndyc inbrac, ende van biscops Fredericks doot.
Dat XVI capitel.

In den jaer Ons Heren M III C XXII te midsomer, braken die Rijndiken in, ende dat water verhief hem uutermaten hoech in de baeljuscap van Rijnlant, also dat in den bisdom van Uutrecht ende in den lande van Hollant dat coern opten velden verginc ende verdwijnde, ende die velden ende weijen lagen verdroncken van den groten oploep der wateren; waerom dye goede [199r] graef Willem der ecclesien cloesters, steden ende edelen bidden dede ende verbinden mit zegel ende brieven, dat si die dijken voertan alsoe starc ende vast maken souden, dat die ingeseten van den landen ende baeljuscap van Rynlant voert van den inbreken der dijken bescermt ende behoet souden wesen. In ditselfde jaer opten XIII calende van augusto, worde biscop Frederic bevaen ende seer ghequelt van den artike, ende starf opt huys ter Horst, als hi dat bisdom vijf jaer lang hadde berecht. Ende zijn lichaem wort gebrocht tot Uutrecht, ende aldaer mit betameliker uutvaert in der Domkerc begraven.

Hoe de Rijndijk inbrak en van de dood van bisschop Frederik.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1322 te midzomer braken de Rijndijken in en dat water verhief zich uitermate hoog in het baljuwschap van Rijnland, alzo dat in het bisdom van Utrecht en in het land van Holland dat koren op de velden verging en verdween en de velden en weiden lagen verdronken van de grote oploop der water; waarom de goede [199r] graaf Willem de kerkgemeenschap, kloosters, steden en edelen bidden liet en verbinden met zegel en brieven, dat ze de dijken voortaan alzo sterk en vast maken zouden dat de ingezeten van de landen en baljuwschap van Rijnland voort van het inbreken der dijken beschermd en behoed zouden wezen. In hetzelfde jaar op de 13^de dag van augustus werd bisschop Frederic bevangen en zeer gekweld van jicht en stierf op het huis ter Horst toen hij dat bisdom vijf jaar lang had berecht. En zijn lichaam werd gebracht naar Utrecht en aldaar met betamelijke uitvaart in de Domkerk begraven.

Van Jacob van Oesthoern, die XLIIII biscop van Uutrecht.
Dat XVII capittel.

Bisscop Frederick, begraven wesende, is die goede grave Willem wedergecomen tot Uutrecht, ende heft den capittel der ecclesien gebeden voer biscop Jacob van Zuden, commenduir van Sinte Catrinen der heren van Sint Jans Oerden, dat si hem tot enen biscop kiesen ende nemen wilden. Mer dat capitel is in twe gedeelt geweest, want dat meeste deel der capitelaers coren Jacob van Oesthoerne, domproest van Uutrecht, ende dat minre deel coren desen here Jacob, biscop van Zuden; van welke twedracht een grote rumoer binnen der stat opgestaen is, ende die ghoede grave worde overmits des haesteliken samenlopen des ongestuerde gemeen volcxs een luttel benauwet, van welke oploop die grave seer ontsteken worde tot toernicheit, ende dede des voorseiden domproest ende nyewe elect sijn uuthof ende woninge tot Doern an brande steken, ende vernyelde ende verwoeste al dat daerin was. Die biscop van Zuden anmerckende dat hem alle dye prelaten tegen waren, ende dat hi mit genen rechten den nyewen elect verwinnen mochte, ofghaende ende wikende sine electie, is hi des beroeft geweest, ende Jacob van Oesthoern creech dye confirmacie van biscop Henric van Vernenburch, aertsbiscop van Colen; ende hy worde gewijt die XLIIII biscop van Uutrecht. Dit aldus gesciet wesende, biscop Jacop van Zuden seer begeerlyc staende na dat bisdom van Uutrecht, ende siende dat die gheconfirmeerde Jacob van Oesthoern mit eenre ongeneseliker siecten bevaen was, heeft doen bestellen (als sommige willen seggen) dat die eerste vacancie des stoels ende bisdoms van Uutrecht tot des paeus camere gehouden soude worden, hopende noch doer promotye ende hulpe van sommige waerlike heren dat bisdom te vercrigen. Dese biscop Jacob van Uutrecht was een man van eerliken leven ende een beminre der geesteliker religien, is in datselve jaer oflivich geworden op dye XII calende van october, ende worde in de Domkerke eerliken begraven.

Van Jacob van Oudshoorn, de 43^ste bisschop van Utrecht.
Dat XVII kapittel.

Bisschop Frederik die begraven was is de goede graaf Willem wedergekomen tot Utrecht en heeft het kapittel der kerkgemeenschap gebeden voor bisschop Jacob van Zuden, commandeur van Sint Catharina der heren van Sint Jan Orde dat ze hem tot een bisschop kiezen en nemen wilden. Maar dat kapittel is in tween verdeeld geweest, want dat grootste deel der kapittelen kozen Jacob van Oudshoorn, domproost van Utrecht, en dat kleinste deel koos deze heer Jacob, bisschop van Zuden; van welke tweedracht een grote rumoer binnen de stad opgestaan is en de goede graaf werd vanwege de haastige samenlopen der ongestuurde gewone volk wat benauwd, van welke oploop de graaf zeer ontstoken werd tot toorn en liet die domproost en nieuwe elect zijn uithof en woning tot Doorn in brand steken en vernielde en verwoestte alle dat daarin was. De bisschop van Zuden merkte dat alle prelaten hem tegen waren en dat hij met geen recht de nieuwe elect overwinnen mocht en ging en week af van zijn electie en werd dus beroofd en Jacob van Oudshoorn kreeg de bevestiging van bisschop Hendrik van Virneburg, aartsbisschop van Keulen en hij werd gewijd als de 43^ste bisschop van Utrecht. Toen dit aldus geschied was en bisschop Jacob van Zuden zeer begeerlijk stond naar dat bisdom van Utrecht en zag dat hij bevestigt en Jacob van Oudshoorn met een ongeneselijk ziekte bevangen was heeft laten bestellen (zoals sommige willen zeggen) dat de eerste leegte van de stoel en bisdom van Utrecht tot de paus kamer gehouden zou worden en hoopte nog door promotie en hulp van sommige wereldlijke heren dat bisdom te verkrijgen. Deze bisschop Jacob van Utrecht was een man van eerlijk leven en een beminnaar der geestelijke religie en is in hetzelfde jaar gestorven op de 12^de dag van oktober en werd in de Domkerk fatsoenlijk begraven.

Van Johan van Diest, die XLV biscop van Uutrecht.
Dat XVIII capitel.

Na den doot biscops Jacobs van Oesthoern zijn dye capittelaers weder vergadert, ende koren eendrachtelicken mit gemenen wille ende consente Johan van Bronchorst, proest van Oude Monster, tot enen biscop van Uutrecht; dyewelke terstont dat bisdom bestont te regeren, ende des Stichts saken te onderwinden. Die hoge vasallen ende leenmannen der kerken van Uutrecht, als die hertoge van Brabant, die grave van Hollant, Reynout dye Swarte, regent des lants van Gelre, hebben notabele ambassaten gesonnen te Romen, den paeus oetmoedeliken biddende voer heer Jan van Diest, proest van Cameriken, dat hi hem wilde versien met dat open bisdom van Uutrecht. Die paeus Johan die XXII doer begeerten der voerseyder princen, heeft den voorseide Johan van Diest versien met dat open bisdom van Uutrecht; ende hi worde int hof van Romen gewijt, ende haeste hem doe neder te comen. Ende heeft vergadert een schoon [199v]geselscap van heren ende knechten, ende is sedeliken in die stat ghecomen mit een scoen ridderscap, ende is na ouder seden geset in die biscopeliken stoel, ende is geconsacreert die XLV biscop van Uutrecht. Ende Johan van Bronchorst, die dat bisdom een luttel tijts hadde gheregeert, is weder ofgeset.

In ditselfde jaer worde int lant van Normandien een kint geboren dat twe meyskens scheen te wesen in een lichaem; van boven of totten navel toe warent twe personen ofte twe menschen, ende nederwaerts wast mer een persoen ende enkel. Ende dat twe versceiden vrouwen waren, sach men daer an: want zomtijts als dene lachte, screide die ander; als dene sliep, so waecte die ander. Ende dye ene starf wel een jaer voer dander; ende alsdoen bleef die ander gaen mit dat ander sware, dode lichaem, dwelc si niet langer verdragen en mochte, overmits den groten last ende stanc; ende si starf ten lesten mede.

Van Jan van Diest, de 45^ste bisschop van Utrecht.
Dat XVIII kapittel.

Na de dood van bisschop Jacobs van Oudshoorn zijn de kapittelen weer verzameld en kozen eendrachtig met algemene wil en toestemming Johan van Bronkhorst, proost van Oude Munster, tot een bisschop van Utrecht; die terstond dat bisdom bestond te regeren en de zaken van het Sticht te onderwinden. De hoge vazallen en leenmannen der kerk van Utrecht, als de hertog van Brabant, de graaf van Holland, Reinout de Zwarte, regent van het land Gelre, hebben notabele ambassadeurs gezonden te Rome en baden de paus ootmoedig voor heer Jan van Diest, proost van Kamerijk, dat hij hem wilde voorzien met dat open bisdom van Utrecht. De paus Johannes de 22^ste, door begeerten van die prinsen, heeft Johan van Diest voorzien met dat open bisdom van Utrecht; en hij werd in de hof van Romen gewijd en haastte zich om neer te komen. En heeft verzameld een mooi [199v] gezelschap van heren en knechten en is zedig in de stad gekomen met een mooi ridderschap en is na oude zeden gezet in de bisschoppelijke stoel en is geconsacreerd als 45^ste bisschop van Utrecht. En Johan van Bronkhorst, die dat bisdom een tijdje had geregeerd, is weer afgezet.

In ditzelfde jaar werd in het land Normandi een kind geboren dat twee meisjes schenen te wezen in een lichaam; van boven af tot de navel toe waren het twee personen of twee mensen, en nederwaarts was het maar een persoon en enkel. En dat twee verschillende vrouwen waren zag men daaraan: want somtijds als de ene lachte, schreide de ander; als de ene sliep, zo waakte de ander. En de ene stierf wel een jaar voor de ander; en toen bleef de ander gaan met dat andere zware, dode lichaam, wat ze niet langer verdragen mocht vanwege de grote last en stank en ze stierf tenslotte mede.

Van een wijf uut Zeelant, dye een roesinne was.
Dat XIX capitel.

Int jaer M III C XXIII, Kaerle dye Scone, coninc van Vrancrick, Phillips die Scoen sijn soen, die een oom was des graefinne van Hollant; dese coninc Kaerle nam te wive keyser Henricxs dochter die sevende van Romen. Dye coninc dede bidden ende vergaderen vele princen ende heren uut Vrancrijc ende daer omtrent, om te comen tot Parijs, ende festiveren ende eren die brulofte ende croninge des coninginne, sijns toecomende huysvrouwe; welke feeste die goede graef Willem mit vele edele baronen ende ridderen uut Hollant ende Henegouwen met sijnre huysvrouwe Johanna op die Pijnsterdach ghefestiveert ende gheeert heeft. Ende dese feeste worde ghehouden ende verchiert mit vele triumphen ende bliscappen, mit musiken ende rethorike, mit snaerspelen ende mit menigherley ander spelen, van der avonturen welcke altesamen luttel oft nyet worden gheacht ende gherekent bi allene dye teghenwoerdicheit een der vrouwen. Alle spelen, alle jocken ende boertinghe batamenten worden versmaet van allen, opdat si aenscouwen ende sien mochten die vrouwe dyen die Zelanders overgesonden hadden ende mit grave Willem daer gecomen was. Want si was soe groot van lichaem ende so wonderlike groot an te sien, dat mannen van middelbaer statuere ende grootheden by haer als kinderen te houden waren. Si was so starc dat si in elken hant een vol vats Hamburgher biers swaers droech, alsof si leech waren gewest; men seide waerachtelic dat een balc de VIII mannen niet dragen en mochten, droech si alleen daer men hebben woude. Mer tmeest was te verwonderen dat hoer vader ende moeder also cleine personen waren ende si so groot ende starc was.

Van een wijf uit Zeeland die een reuzin was.
Dat XIX kapittel.

In het jaar1323I, Karel de Schone, koning van Frankrijk, de zoon van Filips de Schone die een oom was van de gravin van Holland; deze koning Karel nam tot wijf de dochter van keizer Hendrik de 7^de van Rome. De koning liet bidden en verzamelen vele prinsen en heren uit Frankrijk en daar omtrent om te komen tot Parijs en feliciteren en eren de bruiloft en kroning der koningin, zijn toekomende huisvrouw; welk feest de goede graaf Willem met vele edele baronnen en ridders uit Holland en Henegouwen met zijn huisvrouw Johanna op de Pinksterdag gefeliciteerd en geerd heeft. En dit feest werd gehouden en versierd met vele triomf en blijdschap, met muziek en retoriek, met snaarspelen en met menigerlei andere spelen, van de avonturen welke alle tezamen weinig of niet werden geacht en gerekend bij alleen de tegenwoordigheid van een der vrouwen. Alle spelen, alle grappen en kluchten werden versmaad en verkleind van allen opdat ze aanschouwen en zien mochten de vrouw die de Zeelanders overgezonden hadden en met graaf Willem daar gekomen was. Want ze was zo groot van lichaam en zo wonderlijk groot aan te zien dat mannen van middelbare statuur en grootheid bij haar als kinderen te houden waren. Ze was zo sterk zodat ze in elke hand en vol vat Hamburger bier zwaar droeg alsof ze leeg waren gewest; men zei waarachtig dat een balk die 8 mannen niet dragen mochten, droeg ze alleen waar men het hebben wilde. Maar het meest was te verwonderen dat haar vader en moeder alzo kleine personen waren en zij zo groot en sterk was.

Van enen Jode die Onser Liever Vrouwenbeelde grote smaetheit dede.
Dat XX capitel.

Daer was een jongeling in Henegouwen, ende was een Jode; dese begeerde hertelicken kersten te worden, denwelken dese goede grave als een vercoeren soen van der vonten geheven heeft, ende voede ende onthilt hem bi hem in zijn hof. Dese bekeerde Jode veinsde hem grote devocie te hebben, ende quam op een tijt in der kerken des cloesters gheheten Cameronck; ende als hi daer alleen was, sach hi daer hangen een scoen suverlic beelt van Onser Liever Vrouwen, der suver Maget Maria, costelick ghescilt in een tavereel; dat welke die vermaledide geweinsde kersten mit sijnre glavie in sine rode bloesende wangen stac, ende haeste hem snellicken vandaen te comen. Ende terstont so began uut die versche wonde scoen root bloet te lopen, doer welke menigerhande siecten ende qualen genesen worden, daer si mede besmet waren. Dit aldus van desen valscen kersten gesciet wesende, heft haer de suver reine Maget Maria gebenedijt in der nacht geopenbaert een out smit, ende heft hem vermaent dat hi soude gaen ende nemen an een camp tegen desen valschen kersten, ende wreken den laster dat haer beelde ware misdaen. Dwelke also is gesciet; want die smit heeft doer hulpe der Moeder Ons Heren desen valschen Jode in den camp verwonnen, hoewel hi een out man was, ende dander een vroom jongheling; ende verwonnen wesende, is hi an die galge gehangen, also hi hadde verdient, twisken twe honden, die hem dootbeten.

Van een Jood die Onze Lieve Vrouwenbeeld grote smaad deed.
Dat XX kapittel.

Daar was een jongeling in Henegouwen en was een Jood; deze begeerde hartelijk christene te worden, wat deze goede graaf als een uitverkoren zoon van de vont geheven heeft en voedde en onthield hem bij hem in zijn hof. Deze bekeerde Jood veinsde grote devotie te hebben en kwam op een tijd in de kerk van het kloosters geheten Cameronck; en toen hij daar alleen was zag hij daar hangen een mooi zuiver beeld van Onze Lieve Vrouwe, de zuivere Maagd Maria, kostbaar geschilderd in een tafereel; waar de vermaledijde geveinsde christen het met zijn lans in de blozende wangen stak en haastte zich om er snel vandaan te komen. En terstond zo begon uit die verse wonde mooi rood bloed te lopen waardoor menigerhande ziekten en kwalen genezen werden waar ze mee besmet waren. Toen dit aldus van deze valse christen geschied was heeft de zuivere reine Maagd Maria gezegend in de nacht geopenbaard een oude smid en heeft hem vermaand dat hij zou gaan en een kamp aannemen tegen deze valse christen en wreken de laster dat haar beeld was misdaan. Wat alzo is geschied; want de smid is heeft door hulp der Moeder Ons Heren deze valse Jood in een kamp overwonnen, hoewel hij een oude man was en de ander een dappere jongeling; en toen hij overwonnen was is hij aan de galg gehangen, alzo hij had verdiend, tussen twee honden die hem doodbeten.

Hoe grave Willem van Henegouwen ende Hollant te Roem reisde, om te wesen in des conincs Lodewics croninge.
Dat XXI capittel. [200r]

Int jaer Ons Heren M III C XXVII, doen reisde hertoge Lodewijc van Beyeren, gecoren coninc van Romen, over dat gebercht om te ontfangen die keiserlike crone van den paeus. Ende begeerde seer herteliken op grave Willem van Henegouwen ende van Hollant sinen sweer, wes dochter die coninc te wive hadde, dat hi hem wilde gheseelscap houden ende zijn croninge te eren mit zijnre tegenwoerdicheit, ende screef hem enen brief inhoudende aldus

Lodowijc, bi der gracien Goods coninc van Romen, altijt Vermeerder des Rijcxs, den doerluchtigen vorst ende prince Willem, grave van Henegouwen ende van Hollant, onse gracie ende alle goet! Want overmits der milden gaven Goods vele steden ende castelen verde ende na ons hulde ende trouwe hebben gesworen, die onse voersate keiser Henric saliger gedachtenisse in voertiden onderdanich waren, also dat onse keiserlicke crone te ontfangen ons niement hinder noch moijenisse doen en mach; waerbi wy vermanen dine sweerscap ende trouwe, dien ghi ons ende den keyserijc sculdich biste; daer wy di een overlit of bekennen, datstu sonder merren mit een scoen geselscap van ridderen ende heren coemste in Lomberdien, om mit ons te ontfangen die hoecheit des keyserliken seghes, die ons niet en staet te vercrigen buten u. Gegeven, etcetera.

Grave Willem desen brief ontfangen hebbende, heeft in sijnre geselscap genomen dye grave van Ghelre, die grave van Cleve, die grave van Gulic ende die grave van den Berge, mit VIII C uutgelesen ridderen, ende haeste hem dat geberchte over te passeren ende den keiser bistant te doen tegen die partije van Gwelphe, die hem des behinderen wouden. Ende dit aldus opgenomen hebbende was hi van sinne ende rade dat hi eerst in den Roomschen hove trecken wilde om den coninc Lodewijc mitten paeus te versoenen eer hy myt hem mit ridderliker geselscap in IJtalien reysde. Die paeus heeft dit haesteliken vernomen, ende dede terstont alle die bruggen over den Roen opbreken, opdat dye grave daer nyet lichteliken over comen en soude, ende geboet hem op die piene der ewiger maledixen dat hi weder na sinen landen reysde ende dat hi mitten coninc in IJtalien niet en quame. Ende die grave is aldus van sinen opgenomen opset gekeert ende heeft een weinich tijts ghebleven bi den coninc tot Parijs, ende heeft hem daer seer starckeliken verbonden ende aliancie gemaect mitten coninc tegen den Vlaminghen, die hem van nijewes weder teghen die coninc opstelden ende versetten.

Hoe graaf Willem van Henegouwen en Holland te Rome reisde om te wezen bij de kroning van koning Lodewijk.
Dat XXI kapittel. [200r]

In het jaar Ons Heren 1327 toen reisde hertog Lodewijk van Beieren, gekozen koning van Rome, over dat gebergte om te ontvangen de keizerlijke kroon van de paus. En begeerde zeer hartelijk van graaf Willem van Henegouwen en van Holland, zijn zwager wiens dochter de koning tot wijf had, dat hij hem wilde gezelschap houden en zijn kroning te eren met zijn tegenwoordigheid en schreef hem een brief inhoudende aldus;

Lodewijk, bij de gratie Gods koning van Rome, altijd Vermeerder der Rijk, de doorluchtige vorst en prins Willem, graaf van Henegouwen en van Holland, onze gratie en alle goed! Want vanwege de milde gaven Gods vele steden en kastelen ver en nabij ons hulde en trouw hebben gezworen die onze voorzaat keizer Hendrik zaliger gedachtenis in voortijden onderdanig waren, alzo dat onze keizerlijke kroon te ontvangen ons niemand hinder nog vermoeienis doen mag; waarbij we vermanen u en zweren trouw, die gij ons en het keizerlijk schuldig bent; waar we u een bovenste lid van bekennen, dat u zonder dralen met een mooi gezelschap van ridders en heren komt in Lombardije om met ons te ontvangen de de hoogheid der keizerlijke zegen, die ons niet staat verkrijgen zonder u. Gegeven, etc.

Graaf Willem heeft deze brief ontvangen en heeft in zijn gezelschap genomen de graaf van Gelre, de graaf van Kleef, de graaf van Gulik en de graaf van de Berge met 800 uitgelezen ridders en haastte zich dat gebergte over te passeren en de keizer bijstand te doen tegen de partij van Gwelphe, die het hem verhinderen wilden. En toen hij dit aldus opgenomen had en van zin en raad was eerst in het Roomse hof te trekken om koning Lodewijk met de paus te verzoenen eer hij met hem met ridderlijk gezelschap in Italie reisde. De paus heeft dit haastig vernomen en liet terstond alle bruggen over de Rhne opbreken opdat de graaf daar niet licht over zou komen en gebood hem op de pijn der eeuwige vermaledijen dat hij weer nar zijn landen reisde en dat hij met de koning in Itali niet kwam. En de graaf is aldus van zijn opgenomen opzet gekeerd en is een tijdje gebleven bij de koning te Parijs en heeft zich daar zeer sterk verbonden en alliantie gemaakt met de koning tegen de Vlamingen die zich opnieuw weer tegen de koning opstelden en verzetten.

Van den strijt die die coninc van Vrancrijc ende grave Willem van Henegouwen ende van Hollant tegen de Vlamingen hadden.
Dat XXII capitel.

In den jaer Ons Heren M III C XXVIII heeft die coninc Phillips van Vrancrijc vergadert een groot machtich volck van wapene, ende quam in die graefscap van Vlaenderen; ende in sijn hulpe quam mede dese ghoede grave Willem van Henegouwen ende van Hollant, ende dede sijn tenten setten bi Casselberghe, opdat hi na sijnre ouder gewoente tusscen den coninc ende den Vlamingen enyge vrede ende paijs maken mochte. Dye Vlaminghen haesteden hem van den berge neder te comen, ende meenden den coninc haestelic ende onversien in sine tente doot te slaen; dwelc grave Willem vernemende dede sijn trompetten slaen, sijn bannieren ontwinden, ende quam dat verwoede volc mit enen onversaechden moede tegen. Ende dese twe bataelghen aneengecomen wesende, hebben si elc seer vromeliken gestreden om die overhant ende den prijs des stryts te houden; mer ten lesten worden die Vlamingen also seer vermoeyt, dat si dat velt begaven, ende verloren den strijt. Dye grave sittende op een snel paert, ende doerbrekende mit groter vromicheit die betaelgen, worde van sine paerde geslegen ter aerden, ende was in groten perikel zijns lijfs; ende worde starkeliken bescermt, ende mit groten arbeit weder op zijn paert geholpen, overmits bistant des graven van Oestervant, sinen soen, heer Dirc van Bredenroede, heer Jan van Arkel, heer Phillips, burchgrave van Leyden, heer van Wassennaer, heer Jan van Egmont, Wouters soen van Egmont, heer Aernt van Cruningen, heer Jan van Polanen ende van der Lecke, heer Jan van Haemstede ende heer Willem van Duvenvoerde, ridderen. [200v]

In desen stryde bleven verslagen omtrent VI dusent Vlamingen, ende ghesciede opten XXIIII van augusto.

Van de strijd die de koning van Frankrijk en graaf Willem van Henegouwen en van Holland tegen de Vlamingen hadden.
Dat XXII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1328 heeft koning Filips van Frankrijk verzameld een groot machtig volk van wapens en kwam in het graafschap van Vlaanderen; en in zijn hulp kwam mede deze goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland en liet zijn tenten zetten bij Kasselberg opdat hij naar zijn oude gewoonte tussen de koning en de Vlamingen enige vrede en rust maken mocht. De Vlamingen haastten zich van de berg neer te komen en meenden de koning haastig en onvoorziens in zijn tent dood te slaan; wat graaf Willem vernam en liet zijn trompetten slaan, zijn banieren ontwinden en kwam dat verwoede volk met een onversaagd moed tegen. En toen deze twee bataljons aangekomen waren hebben ze elk zeer dapper gestreden om de overhand en de prijs der strijd te houden; maar tenslotte werden de Vlamingen alzo zeer vermoeid dat ze dat veld begaven en verloren de strijd. De graaf die op een snel paard zat doorbrak met grote dapperheid het bataljon en werd van zijn paard neer egslagen ter aarde en was in groot perikel van zijn lijf en werd sterk beschermd en met grote arbeid weer op zijn paard geholpen, vanwege bijstand der graaf van Oostervant, zijn zoon, heer Dirk van Brederode, heer Jan van Arkel, heer Filips, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar, heer Jan van Egmond, Wouters zoon van Egmond, heer Arnold van Kruiningen, heer Jan van Polanen en van de Lek, heer Jan van Haamstede en heer Willem van Duivenvoorde, ridders. [200v]

In deze strijd bleven verslagen omtrent 6 000 Vlamingen en geschiedde op de 24^ste van augustus.

Hoe heer Willem, grave van Oestervant, grave Willems soen, toech in Pruissen op die onghelovighe Ruyschen.
Dat XXIII capitel.

In desen stride worde Willem, grave Willems soen, ridder geslagen, ende hadde hem vromelick ende wiselic, ende toende hem als een stout onvervaert ridder; waerom sijn vader, die goede grave, sende hem mit enen betaemliken staet totten heren van Pruysslant, daer hi mitten oversten meester van Pruysslant van der Duytscher Oerden een wijl tijts op die heiden ende ongelovighe Ruyschen met groter loven ende prys clouckeliken stridende was. Die heiden hadden scyer vernomen desen niewen jongen Hollantschen ridder, want hi niet of en lyet te wederstaen myt groter cracht haer vermetelde opsetten dat hi hemluden mit groter cloucheit ende vromicheit dicwils also lastich ende moeylick was in scade van roven ende branden, dat si nimmermeer van hem ombeschadicht en bleven, ende ontsagen hem seer in sijnre teghenwoerdicheit te comen als hi in den velde was.

Hoe heer Willem, graaf van Oostervant, de zon van graaf Willem, trok in Pruisen op de ongelovige Russen.
Dat XXIII kapittel.

In deze strijd werd Willem, de zoon van graaf Willem, ridder geslagen en hield zich dapper en wijs en toonde hem als een stout onvervaarde ridder; waarom zijn vader, de goede graaf, hem zond met een betamelijke staat tot de heer van Pruisen waar hij met de overste meester van het land van Pruisen van de Duitse Orde een tijdje op de heidenen en ongelovige Russen met grote lof en prijs kloek aan het strijden was. De heidenen hadden snel vernomen deze nieuwe jonge Hollandse ridder, want hij liet niet af te weerstaan met grote kracht hun vermetele opzet zodat hij hen met grote kloekheid en dapperheid vaak alzo lastig en moeilijk was in schade van roven en branden zodat ze nimmermeer van hem onbeschadigd bleven en ontzagen zich zeer in zijn tegenwoordigheid te komen als hij in het veld was.

Van Edewaert die Derde, coninc van Engelant, ende van Phillips van Valoys, coninck van Vrancrijc.
Dat XXIIII capitel.

Int jaer Ons Heren M III C XXVIII starf Eduwaert de Anderde, coninc van Engelant, als hi XX jaer hadde gheregert, ende wart tot Glovernie begraven. Hy hadde te wive Ysabella, coninc Phillips dochter die Scone van Vrancric, ende was die sone coninc Kaerls suster van Vrancric. Ende si hadde bi haren man Edewaert enen soen oec gheheten Edewaert, van dier name dye derde, ende die had te wive Philips des goeden grave Willems van Henegouwen ende van Hollants dochter, daer si by creech VII sonen ende een dochter. Die eerste soen was Eduwaert, prince van Waels ende vader van coninc Rychaert, die na Eduwaert, sinen oude vader, coninck van Engelant was; die II was Willem van Hersthervel, ende starf jonc; dye III was Jan van Gent, dye eerste te wive hadde Blanche, hertoge Henrics enige dochter van Lancaster; ende mit deser dochter creech hy dat hertichdom van Lancaster, ende creech daerbi Henric van Derby, dye na coninc Rychaert coninc van Engelant gecoren ende gemaect worde. Ende sijn dochteren waren Phillippe, coninginne van Portegael, ende die graefinne van Peinbroeck. Ende als hertoge Jan van Lancasters eerste wijf gestorven was, nam hi sijn anderde wijf, geheten Constancie, coninc Peters dochter van Castilgen, daer si een dochter bi creech, geheten Katrine van Castilgen. Die V soen was geheten Edmont, hertoghe van Jorck; dese hadde II sonen, als Edmont, hertoge van Jorck; ende starf sonder kinder. Ende die ander soen, geheten Rijchert, grave van Cantebrie, worde oec hertoge van Jorck; ende die hadde een soen geheten Eduwaert, die IIII hertoge van Jorck ende na coninc van Engelant, ende een dochter geheten Margriet, die te man hadde hertoghe Kaerl van Borgongen. Die VI soen was Willem van Windescoer, ende starf sonder kinder. Dye VII soen van coninc Eduwaert hiete Thomas, hertoch van Cloucester. Die enige dochter hiete Alinora, ende hadde te man Reinout den eersten, hertoge van Gelre, daer si bi wan Reinout ende Eduwaert, hertogen van Gelre. Ende in ditselve jaer van XXVIII starf mede Kaerl dye Scone, coninc van Vrancrijc, broeder van IJsabele, coninginne van Engelant, den derden coninc Eduwaerts moeder. Ende van deser IJsabele weghen vermeten hem die Engelschen te wesen warachtige successoren ende erfgenamen der cronen van Vrancrijc. Waerom hier van node is te bescriven dye ofcoemste der coningen van Vrancrijc, ende dat opt corste, als Robertus Gaguinus dat bescrift. So is te weten dat coninc Phillips die Scoen van Vrancryc hadde IIII sonen ende III dochteren, te weten Robbrecht, starf jonck; die anderde, geheten Lodewijc Hutijn was coninc nae [201r] sinen vader omtrent een jaer, ende liet enen soen after, geheten Jan; mer dye starf jonc, eer hi gecroont was; ende die dochter, geheten Johanne, hadde te man coninc Phillips van Naverre; ende also daer niet dan een dochter van coninc Lodewijc en bleef, so quam dye croen op Phillips die Lange, sinen broeder; ende hi was coninc V jaer, ende liet een dochter after, die den grave van Artoys te man hadde; ende die croen quam op Kaerl dye Scoen, sinen broeder. Ende hi besat die croen VII jaer lang. Ende hi hadde te wive Johanne van Bourgongen, die een dochter baerde na sinen doot, geheten Blanche.

Van Eduard de Derde, koning van Engeland, en van Filips van Valois, koning van Frankrijk.
Dat XXIIII kapittel.

In het jaar van onze Heer 1328 stierf Eduard de tweede, koning van Engeland toen hij 20 jaar geregeerd had en werd te Gloucester begraven. Hij had tot wijf Isabella, de dochter van koning Phillips de Schone van Frankrijk en was de zoon van de zuster van koning Karel van Frankrijk. En ze had bij haar man Eduard een zoon ook Eduard geheten, van die naam de derde en die had tot wijd de dochter van Philips de goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland waar ze bij kreeg 7 zonen en een dochter. De eerste zoon was Eduard, prins van Wales en vader van koning Richard die na Eduard zijn grootvader koning van Engeland was; die 2^de was Willem van Hersthervel en stierf jong; de 3^de was Jan van Gent, die eerste tot wijf had Blanche, enige dochter van hertog Henrics van Lancaster; en met deze dochter kreeg hij dat hertogdom van Lancaster ende kreeg daarbij Henric van Derby die na koning Richard koning van Engeland gekozen en gemaakt werd. En zijn dochters waren Phillippe, koningin van Portugal en de gravin van Pembroke. En toen hertog Jan van Lancasters eerste wijf gestorven was nam hij zijn volgende wijf, geheten Constancie, de dochter van koning Peters van Castili, daar ze een dochter bij kreeg, geheten Katrine van Castili. De 5^de zoon was geheten Edmond, hertog van York; deze had 2 zonen als Edmond, hertog van York en stierf zonder kinderen. En de volgende zoon, geheten Richard, graaf van Canterbury, werd ook hertog van York en die had een zoon geheten Eduard, die 4de hertog van York en daarna koning van Engeland en een dochter geheten Margriet die tot man had hertog Karel van Bourgondi. De 6^de zoon was Willem van Windsor en stierf zonder kinderen. De 7^de zoon van koning Eduard heette Thomas, hertog van Gloucester. De enige dochter heette Alinor en had tot man Reinout de eerste, hertog van Gelre, daar ze bij won Reinout en Eduard, hertogen van Gelre. En in ditzelfde jaar van 29 stierf met Karen de Schone, koning van Frankrijk, broeder van Isabella, koningin van Engeland, de derden koning Eduard moeder. Ene vanwege deze Isabella vermeten zich die Engelsen te wezen waarachtige opvolgers en erfgenamen van de kroon van Frankrijk. Waarom het hier nodig is te beschrijven de afkomst van de koningen van Frankrijk en dat in het korstte zoals Robertus Gaguinus dat beschrijft. Zo is te weten dat koning Phillips de Schone van Frankrijk 4 zonen had en 3 dochters, te weten Robrecht, stierf jong, de volgende, geheten Lodewijk Hutijn was koning na [201r] zijn vader omtrent een jaar en liet een zoon achter, geheten Jan; maar die stierf jong eer hij gekroond was; en de dochter, geheten Johanna, had tot man koning Phillips van Navarra; en alzo daar niet dan een dochter van koning Lodewijk bleef zo kwam de kroon op Phillips die Lange, zijn broeder; en die was 5 jaar koning en liet een dochter achter die de graaf van Artois tot man had en de kroon kwam op Karel de Schone, zijn broeder. En die bezat de kroon 7 jaar lang. En hij had tot wijf Johanna van Bourgondi die een dochter baarde na zijn dood, geheten Blanche.

Die eerste dochter van coninc Phillips die Scoen, geheten Margriet, hadde te man Serrant, des conincs soen van Castilgen. Die II dochter, geheten Ysabele, hadde te man dye anderde coninc Eduwaert van Engelant, den derden Eduwaerts vader, als voer gescreven staet. Die III dochter Catherine starf jonck. Ende also van desen III gebroederen, coningen, die een after den anderen geen levende sonen en bleven, so was daer grote twedracht tusschen den Fransoysen ende den Engelschen, also coninck Eduwaert hem vermat te wesen dye naeste levende manspersoen, dat hy daerom die croon van Vrancryc besitten soude; want zijn moeder Ysabele was coninc Phillips die Sconen dochter, ende die scone coninc Kaerls suster. Mer die croen en mocht op gheen dochter comen, want had si op een dochter mogen comen, so soude si myt recht gecomen hebben op coninc Lodewijcs Hutyns dochter zoen, die coninc van Navaren, die hem nochtans niet en onderwant van der cronen van Vrancrijc. Want die Fransoysen enen wet ende recht hebben, gheheten lex saliqua, die gegeven ende ingeset is geweest eerst van coninc Pharamont van Vrancrijc, ende onverbroken is gehouden gheweest tot desen daghen toe, als dat gheen vrouwe persoen deel noch erf hebben oft houden sal an der croenen van Vrancrijck, mer sal altijt comen ende erven opten outsten manpersoen, gecomen van der linien ende swaertzijde der coningen van Vrancrijc; datwelke oec een oude costume ende gewoente is geweest ende gehouden onder den Fransoysen. Uut desen ende meer andere redenen, soe hebben die genoten princen ende heren van den Parlement van Vrancrijc gecoren ende genomen tot enen coninc van Vrancrijc Phillips van Valoys, ende was grave Kaerls van Valoys zoen, broeder van coninc Phillips dye Scoen. Ende aldus waren coninc Kaerl die Scoen ende dese Philips, grave van Valoys, twe broeder kinder, ende was op dese tijt dye outste ende naeste levende man persoen van der cronen van Vrancryck. Ende van desen twedrachte quamen namaels vele oerloghen ende bloetstortinge, daer dat conincryc van Vrancryc sere mede gequest ende gedestrueert worde. Ende dese coninc Philips van Valoys hadde een suster geheten Johanna, ende hadde te man den goede graef Willem van Henegouwen ende van Hollant. Doer welke toedoen dat oerloge tusschen dese twe machtige coningen gesoent ende verenicht worde, als dat dye coninc van Vrancrijc soude den coninc Eduwaert van Engelant weder overgeven dat lant van Aquitanien, ende hi ontfinct van der cronen van Vrancrijc te leen, ende dede den coninck enen eedt daerof. Mer dese pays en stont niet lange, als men noch horen sal.

De eerste dochter van koning Phillips de Schone, geheten Margriet, had tot man Serrant, de zoon van de koning van Castili. De 2^de dochter, geheten Isabelle, had tot man de volgende koning Eduard van Engeland, de derden Eduard vader, als voorgeschreven staat. De 3^de dochter Catherine stierf jong. En alzo van deze 3 broeders, koningen de ene achter de andere die geen levende zonen bleven zo was daar grote tweedracht tussen de Fransen en de Engelsen alzo koning Eduard zich vermat te wezen de naast levende manspersoon en dat hij daarom de kroon van Frankrijk bezitten zou, want zijn moeder Isabella was de dochter van koning Philips de Schone en die koning Karel de Schone zuster. Maar die kroon mocht op geen dochter komen, want had het op een dochter mogen komen zo zou het met recht gekomen hebben op de zoon van de dochter van koning Lodewijks Hutyns, de koning van Navarra die zich nochtans niet onderwond de kroon van Frankrijk. Want de Fransen hebben een wet en recht hebben, geheten lex saliqua, die gegeven en ingezet is geweest eerst van koning Pharamont van Frankrijk en onderbroken is gehouden geweest tot deze dagen toe als dat geen vrouw persoon deel noch erf hebben of houden zal aan de kroon van Frankrijk, maar zal altijd komen en erven op de oudste manspersoon, gekomen van de linie en zwaardzijde der koningen van Frankrijk; dat ook een oud gebruik en gewoonte is geweest en gehouden onder de Fransen. Uit deze ende meer andere redenen zo hebben de gelijke prinsen en heren van het Parlement van Frankrijk gekozen ene genomen tot een koning van Frankrijk Phillips van Valois, en was de zoon van graaf Karel van Valois, broeder van koning Phillips de Schone. En aldus waren koning Karel de Schone en deze Philips, grave van Valois, twee broeder kinderen ene was op deze tijd de oudste en naast levende man persoon van der kroon van Frankrijk. En van deze tweedracht kwamen later vele oorlogen en bloedstorting waar dat koninkrijk van Frankrijk zeer mee gekwetste en vernield werd. En deze koning Philips van Valois had een zuster geheten Johanna en die had tot man de goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland. Door wiens toedoen die oorlog tussen deze twee machtige koningen verzoend en verenigd werd als dat de koning van Frankrijk zou koning Eduard van Engeland weer overgeven dat land van Aquitani en hij ontving het van de kroon van Frankrijk te leen en deed daarvan de koning een eed. Maar deze vrede stond niet lang zoals men nog horen zal.

Van een grote haestige wint.
Dat XXV capitel.

Omtrent dese tijt, als op Sinte Simon ende Judas der apostelen dach, omtrent Vespertijt, quaam ende stont op also groten ende scielycken wint tot veel plaetsen in der werlt, datter veel kercken, cloesteren, sloten, husen ende andere tymmeraetsen ter neder vielen ende waeyden. Ende dat loot, daer dye husen ende kercken mede ghedect waren, waeyde seer verde van der kerken; mer dese wint en duerde nyet lang.

Van een grote haastige wind.
Dat XXV kapittel.

Omtrent deze tijd, als op Sint Simon en Judas de apostelen dag, omtrent Vespertijd, kwam en stond op alzo groten en snelle wind op veel plaatsen in de wereld zodat er veel kerken, kloosters, burchten, huizen en ander timmerwerk ter neder vielen en waaiden. En dat lood, waar de huizen en kerken mee bedekt waaiden, waaiden zeer ver van de van de kerken; maar deze wind duurde niet lang.

Van een groot opwater.
Dat XXVI capitel.

Ende hyernae wenich tijts, quam alsoe groten opwater ende vloet, nyet comende van den regen, mer uuter aerden opspringende tot dat hoechste van sommige berghen, daer men gheen water ghewoenlic en was te sien. Item. Tot Avioen in Ytalien voer men mit scuten ende scepen langhes die straten. Veel brugghen, sloten, toernen ende husen vielen ter neder, want dat water die aerde onder uutwelde, ende dede alle [201v] die werlt doer grote scade.

Van een groot hoog water.
Dat XXVI kapittel.

En weinig tijd hierna kwam er alzo hoog water en vloed die niet van de regen kwam, maar uit de arde en sprong op tot het hoogste van sommige bergen, daar men geen water gewoonlijk was te zien. Item. Te Avioen in Italië voer men met schuiten en schepen lang de straten. Veel bruggen, burchten, torens en huizen vielen ter neer, want dat water welde uit de aarde en deed de hele [201v] wereld door grote schade.

Hoe die goede graef Willem Oest-Vrieslant wedercreech.
Dat XXVII capitel.

Op dese selve tijt so nam graef Willem op, dat hi die ongehoersamige Oest-Vriesen wederbrengen woude tot sijnre onderdanicheit. Ende dede bereiden veel scepen van oerlogen, die welken hi sende op de zee, ende namen enen groten roof uuten dorpen van Nyemarden ende Oudemarden in Geesterlant omtrent Staveren; ende wat Vriesen dye si opt water vonden, worpen si overboert ende verdrencten se. Ten lesten waren daer enige eerwaerdige abten ende andere notabile poorters van Staveren die desen strijt ende twedrachte opnamen, ende daer wort enen dach gheset om te spreken van paijs ende vrede binnen die stede van Haerlem, daer soeveel in gedaen ende gesproken worde, dat daer een vriendeliken paijs ende soene worde gemaect tuschen beiden in deser manieren: als dat alle die Vriesen die bi der rivieren der Lauwers wonen, souden gehouden wesen binnen twe jaren haer lenen te ontfangen van den grave voerseit; sine baeljuwen, scouten ende dienres souden si sonder enige wederseggen ontfangen, ende souden sinen rentemeesteren zijn tributen ende behoerlike thynse geven. Ende dese paijs aldus ghemaect wesende, thoonden die Vriesen eenen ouden brief ende register den grave Willem, bewisende mit hoedanigher feeste ende solemniteyte een graef van Hollant gehouden was in Oest-Vrieslant te comen ende aldaer van hoghen ende nootlicke saken recht ende justicie enen ygeliken te doen.

In den jare Ons Heren M III C XXX, opten XXVIII dage van julio, wast so groten eclipsis, dat die zonne midallen sere verduysterde ende verginc, ende die dach was doncker als die nacht.

Int jaer daernae, van XXXI, was Grote Tafelronde tot Uutrecht op Sinte Katrinen Velt.

Hoe de goede graaf Willem Oost-Friesland terugkreeg.

Dat XXVII kapittel.

Op dezelfde tijd zo nam graaf Willem op dat hij die ongehoorzame Oost-Friezen weer brengen wilde tot zijn onderdanigheid. En liet bereiden veel schepen van oorlog die hij op de zee zond en namen een groten roof uit de dorpen Nijemirdum en Oudemirdum in Gaaststreek omtrent Stavoren; en welke Friezen die ze op het water vonden wierpen ze overboord en verdronken ze. Tenslotte waren daar enige eerwaardige abten en andere notabele poorters van Stavoren die deze strijd en tweedracht opnamen en er werd een dag gezet om te spreken van rust en vrede binnen de stad Haarlem waar zoveel in gedaan en gesproken werd dat daar een vriendelijke vrede en verzoening werd gemaakt tussen beiden in deze manier: als dat alle Friezen die bij de rivieren de Lauwers wonen zouden gehouden wezen binnen twee jaren hun lenen te ontvangen van de graaf; zijn baljuws, schouten en dienaars zouden zonder enige tegen spreken ontvangen en zouden zijn rentemeesters en zijn tributen en behoorlijke cijns geven. En toen deze vrede aldus gemaakt was toonden de Friezen een oude brief en register van graaf Willem en bewezen met hoedanig feest en feestelijkheid een graaf van Holland gehouden was in Oost-Friesland te komen en aldaar van hoge en noodzakelijke zaken recht en justitie iedereen te doen.

In het jaar Ons Heren 1330 op de 28^ste dag van juli was het zoՠn grote eclips dat de zon geheel verduisterde en verging en die dag was donker als de nacht.

In het jaar daarna, van 1331, was de Grote Tafelronde te Utrecht op Sint Catharina Veld.

Van die rebelheit des casteleyns in Hagensteyn tegen den biscop.
Dat XXVIII capitel.

Des jaers daeran van XXXII, was een casteleyn op dat huys te Haghensteyn, gheheten Henryck. Dese quam al by wilen ghevaren over dye Lecke, berovende ende scattende die ondersaten des biscops van Uutrecht. Johan die biscop bat herteliken den goeden grave Willem dat hi hem bistaen wilde ende helpen hem dyt grote ghewelt ende onrecht keren, want hy seer daerin was ghestoert, ende en mochtes alleen nyet wreken. Ende die grave sende Willem Kuser, baelju van Rynlant, mit een deel volcs uut Waterlant ende Aemstelrelant, daer hem die biscop an versaemde mit sine ridderen, jonckeren, burgheren ende ander sine ondersaten van den dorpen, ende voeren weder over die Lecke, ende verbranden alle die husen ende woninghen haerre vianden, ende namen weder wraec van hem. Ende sijn weder myt groter eren ende love onghescent elc tot sinen lande ghereyst.

Van de rebellie der kastelein in Hagestein tegen de bisschop.
Dat XXVIII kapittel.

Het jaar daarop 1332 was een kastelein op dat huis te Hagestein, geheten Hendrik. Deze kwam soms gevaren over de Lek en beroofde en brandschatte de onderzaten van de bisschop van Utrecht. Johan de bisschop bad hartelijk de goede graaf Willem dat hij hem bijstaan wilde en helpen hem dit grote geweld en onrecht keren, want hij was daarin zeer verstoord en mocht het alleen niet wreken. En de graaf zond Willem Kuser, baljuw van Rijnland, met een deel volk uit Waterland en Amstelland waar zich de bisschop aan verzamelde met zijn ridders, jonkers, burgers en andere zijn onderzaten van de dorpen en voeren weer over de Lek en verbrandden alle huizen en woningen van hun vijanden en namen weer wraak van hem. En zijn weer met grote eer en lof ongeschonden elk naar hun land getrokken.

Van der oerloge tuschen heer Willem van Duvenvoerde ende dat Sticht.
Dat XXIX capitel.

In den jaer van XXXIII was een scout geheten Gysbrecht op die Nyevaert, diewelc dat scoutambocht aldaer bediende uut heer Willems naem van Duvenvoerde. Dese voerseyde scout worde dootgeslagen, waervan een groet rumoer ende onvrede ende veel quaets daerom in den Sticht gesciede. Ende in wrake van desen, quam heer Willem van Duvenvoerde om de smalicheit te wreken, ende verbrande dat dorp te Gein. Dye gemeente der stat van Uutrecht togen wederom, ende verbranden dat dorp van Nijevaert. Daerna heft here Willem een groet heer volcs vergadert uut die graefscappen van Hollant, Gelre ende Cleve, ende is gecomen in groter moghentheyt tot Renen. Ende aldaer sijn heer in ordinancye ghestelt hebbende, is hy getogen over Heimansberch, ende heeft een deel van dat dorp van der Horst verbrant. Willem van Boerstal, castelein van der Horst, heeft hem vromelic mit scieten ende werpen bescermt [202r] teghen sine vyanden, ende behinderde sere dat si niet vorder en quamen. Here Willem van Duvenvoerde, die gheen instrumenten en hadde daer hi dat casteel mede mochte bestormen ende winnen, is ghetogen te Tuijl, daer hem die Zeelanders ende die Vriesen mit groot volc verbeidende waren; daer waren oec gecomen vele Brabanders ende Vlamingen. Johan van Diest, biscop van Uutrecht is hiertegen gecomen mit sijn Stichse heer, mit edele ridderen ende knechten; ende uut sine stat van Uutrecht, mit ontwonden bannieren ende blasende trompetten, ende woude desen heer Willem uut sinen lande ende Stichte van Uutrecht mit cracht verdriven oft enen bloedigen strijt met hem vechten. Als dese dingen aldus gescieden, is grave Willem haesteliken uut Henegouwen gecomen tot Dordrecht, ende geboot heer Willem op dye verboernisse van sine hulde ende gracie, dat hy sonder merren al dat heer ongescent weder soude brengen, ende dat hi in geenre manieren tegen den biscop hem vermate te stryden. Ende van stonden an uut ghebot des goeden graves, worden terstont alle die tenten opghebroken ende te scepe gebrocht, ende elc toech weder in den sinen.

Van de oorlog tussen heer Willem van Duivenvoorde en dat Sticht.
Dat XXIX kapittel.

In het jaar van 1333 was een schout geheten Gijsbrecht op de Nieuwe Vaart, die dat schoutambacht aldaar bediende uit naam van heer Willem van Duivenvoorde. Deze schout werd doodgeslagen, waarvan een groet rumoer en onvrede en veel kwaads daarom in het Sticht geschiedde. En in wraak hiervan kwam heer Willem van Duivenvoorde om de smaad te wreken en verbrandde dat dorp te Gein. De gemeente der stad Utrecht trokken wederom en verbrandden dat dorp van Nieuwe Vaart. Daarna heeft heer Willem een groot leger van volk verzameld uit de graafschappen van Holland, Gelre en Kleef en is gekomen in grote mogendheid tot Rhenen. En aldaar zijn stelde hij zijn leger in ordinantie en is getrokken over Heimansberg en heeft een deel van dat dorp van der Horst verbrand. Willem van Boerstal, kastelein van der Horst, heeft zich dapper met schieten en werpen beschermd [202r] tegen zijn vijanden en hinderde zeer dat ze niet verder kwamen. Heer Willem van Duivenvoorde, die geen instrumenten had daar hij dat kasteel mee mocht bestormen en winnen, is getrokken te Tuijl waar hem de Zeelanders en de Friezen met groot volk opwachtten; daar waren ook gekomen vele Brabanders en Vlamingen. Johan van Diest, bisschop van Utrecht, is hiertegen gekomen met zijn leger van het Sticht, met edele ridders en knechten en uit zijn stad Utrecht, met ontwonden banieren en blazende trompetten en wilde deze heer Willem uit zijn land en Sticht van Utrecht met kracht verdrijven of een bloedige strijd met hem vechten. Toen deze dingen aldus geschiedden is graaf Willem haastig uit Henegouwen gekomen naar Dordrecht, en gebood heer Willem op het verbeuren van zijn hulde en gratie dat hij zonder dralen dat hele leger ongeschonden terug zou brengen en dat hij op geen manier tegen de bisschop zich vermat te strijden. En van stonden aan vanwege het gebod der goede graaf werden terstond alle tenten opgebroken en te scheep gebracht en elk trok weer in de zijne.

Van den groten vloede in dat Sticht ende Hollant.

Dat XXX capitel.

In den jare van XXXIIII, in die maent van november, op Sinte Clemens dach, wast een grote storm van winde, van donre ende van blixem, ende dat zeewater verhief hem also hoge, dattet boven alle dijken ging staen, also datter vele luden ende beesten jammerlicken verdroncken, in Vlaenderen, in Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende bisonder die bi de cant van der zee woenden leden den meesten noot.

Van de grote vloed in dat Sticht en Holland.

Dat XXX kapittel.

In het jaar 1334 in de maand november op Sine Clemens dag was het een grote storm van wind, van donder en van bliksem en dat zeewater verhief zich alzo hoog zodat het boven alle dijken ging staan, alzo dat er vele lieden en beesten jammerlijk verdronken in Vlaanderen, in Holland, Zeeland en Friesland en vooral die aan de kant van de zee worden leden de meeste nood.

Hoe die heerlicheit van Hoesden vercoft worde.
Dat XXXI capitel.

In denselven jaer van XXXIIII starf here Jan, die XX heer van Hoesden, sonder kinderen. Dese here Jan, doer ingeven heren Jans van Elshant ende des heren van Cranendonc hadde die heerlicheyt, stede ende slot van Hoesden vercoft hertoge Jan van Lotteringhen, van Brabant ende van Limburch; mer here Jan van Drongelen, sijn oom, was hiertegen alsoe veel als in hem was. Mer hy en mochtes nyet keren, noch houden tegen alsulken machtigen prince. Ende als dese heer Jan van Hoesden gestorven was, quam tot Brusel die graef van Sassenburch, die te wive hadde des voerseiden heren Jans enige suster, ende begeerde van den voernoemde hertoge Jan te leen tontfangen die heerlicheit van Hoesden mitter stede ende dat slot; ende als hi niet vercrigen en mochte is hi mit groter onwaerdicheit vandane gereyst, overdenckende dat men die stede, slot ende heerlichede van Hoesden te lene houdende was van den graefscap van Hollant. Ende hi is getogen bi grave Willem van Hollant, ende vercofte hem die stede, slot ende heerlicheyt van Hoesden, myt alle sinen toebehoren, om een sekere zomme van penningen; uut denwelken naderhant een grote twijdracht op gestaen is tuschen Brabant ende Hollant.

Int jaer Ons Heren M III C XXXV wert ghefundeert ende ghestycht dat Cartuser cloester binnen Coelen op dyeselfde plaetse, alst te gheloven is, daer Sinte Severijn, biscop van Coelen, des snachts, als hi ghinc versoeken dye heilighe plaetsen, der martelaren Sinte Martijns zyel, biscop van Tours, op sach voeren mit engelschen sanghe in den hemel, als sijn legende breder uutwijst.

Hoe de heerlijkheid van Heusden verkocht werd.
Dat XXXI kapittel.

In hetzelfde jaar 1334 stierf heer Jan, de 20^ste heer van Heusden zonder kinderen. Deze heer Jan, door ingeven van heer Jans van Elshant en de heer van Cranendonck had de heerlijkheid, stad en slot van Heusden verkocht aan hertog Jan van Lotharingen, van Brabant en van Limburg; maar heer Jan van Drongelen, zijn oom, was hiertegen alzo veel als in hem was. Maar hij kon het niet keren, nog houden tegen al zulke machtige prins. En toen deze heer Jan van Heusden gestorven was kwam te Brussel de graaf van Saksenburg die tot wijf had de enige zuster van heer Jan en begeerde van de hertog Jan te leen te ontvangen de heerlijkheid van Heusden met de stand en dat slot; en toen hij het niet verkrijgen mocht is hij met grote onwaardigheid vandaan getrokken en overdacht dat men de stad, slot en heerlijkheid van Heusden te leen te houden van het graafschap van Holland. En hij is getrokken bij graaf Willem van Holland en verkocht hem de stad, slot en heerlijkheid van Heusden met al zijn toebehoren om een zekere som van penningen; waaruit naderhand een grote tweedracht op gestaan is tussen Brabant en Holland.

In het jaar Ons Heren 1335 werd gefundeerd en gesticht dat Kartuizerklooster binnen Keulen op dezelfde plaats, zoals het te geloven is, daar Sint Severijn, bisschop van Keulen, ‘s nachts, als hij de heilige plaats ging bezoeken, der martelaar Sint Martinus ziel, bisschop van Tours, op zag voeren met Engelengezang in dn hemel, zoals zijn legende breder uitwijst.

Van die justicie des ghoeden graefs van Hollant over den baelju van Zuyt-Hollant.
Dat XXXII capitel.

Daerna, in den jaer M III C XXXVI, so was een lantman in Zuyt-hollant, diewelke een alten uutermaten sconen koe hadde, van denwelcken hi sijn wijf, sijn kinderen, alle sijn huysgesin, dagelixs die cost ende voetsel hadden. Die baelju van Zuyt-Hollant hadde gaern dese koe van den goeden man gecoft, mer hi en mochter niet ancomen, waerom de baelju heeft desen lantman die koe mit ghewelde uut sinen lande ende weyde genomen, ende heeft hem enen anderen in die stede gegeven, die so goet niet en was. Ende die lantman en was hiermede niet tevreden. Dese lantman, doer ingevenen ende raet zijnre vrienden is snelliken ghetogen in Henegouwen tot graef Willem van Henegouwen, wesende op dye tijt te Valenchyn, seer sieck ende cranck, ende heeft hem gheclaecht dat grote ghewelt ende crachte dwelcke hem van den baelju gheschyet was. Dese grave, dit horende, hadde medeliden mitten armen lantman, ende screef van stonden an [202v] enen brief an den scout van Dordrecht, dat hi alle saken aftergeset terstont by hem comen soude, myt hem brengende den baelju van Zuyt-Hollant, sinen neve. Die scout desen brief ontfangen hebbende ende gelesen, vraechde den baelju sinen neve of hi oec yet tegen des graven eer gedaen ende bedreven hadde. Daer die baelju op antwoerde: ‘anders nyet, dan ic enen lantman een scone koe ontnomen hebbe tegen sine wille; mer ic hebbe hem enen andere in die stede wedergegeven.’ Aldus zijn si te samen totten grave in Henegouwen getogen, ende die scout is eerst totten grave gegaen om te anhoren wat die sake waer daer hi om ontboden was. Die grave heeft hem vriendelic ontfangen, ende vraechde waer dye baelju zijn neve waer. Die scout seyde: ‘mijn heer, hi is hier beneden int hof.’ Doen seide die grave: Ԍaet hem hier boven comen.’ Ende gecomen wesende, vraechde dye grave of hy ware baelju van Zuyt-Hollant. Die baelju antwoerde ende seyde: ‘hoe lange als mijns heren genade dat believet.’ doe seyde dye grave: ‘Hoe staet het in Hollant?’ Die baelju antwoerde: ‘Genadige heer, alle dyngen sijn in goeden rusten ende vrede.’ Doe seide die grave: ԓyn alle dingen in goeden rusten ende vrede? Waerom ghi, die een baelju ende rechter syt, hebt ghewelt ende cracht gedaen enen lantman, minen ondersaet, hem benemende tot sinen onwille een scone koe uut sinen lande ende weide?’ Ende die grave liet den lantman voer hem comen, ende vraechde den baelju oft hi hem wel kende, ende wat van dese koe gesciet ware; doe seide die baelju: ‘myn here, ic hebbe hem enen anderen koe in die stede gegeven.’ Doe seyde dye grave ende oft die koe so goet nyet en ware; ‘meendi dan den lantman daermede voldaen te hebben? Neen, also niet; mer ic neme die sake van u beiden an mi, ende ic sal die rechten.’Dwelc hem beiden, den baelju ende lantman, wel behaechde. Doe gaf dye goede grave een sentency over hem beiden aldus, als dat die scout van Dordrecht also geringe als hi te huys quame, dat hi den lantman geven ende betalen soude sonder vertrec uut den besten ende gereetsten goeden den baelju toebehorende die somme van hondert gouden cronen van goeder munte ende gewichte, ende dat hi oeck den lantman niet meer moyelic en ware van deser sake. Ende met deser uutsprake waren beider pertyen wel te vreden. Doe seide die grave totten baelju: ‘Nu hebdi den lantman voldaen, ende siet, daermede verenicht; mer noch niet mit mi.’Ende seide totten scout: ‘Gaet hene ende vaert thuyswaert, ende doet als ic u bevolen hebbe; mer die baelju moet hier bi my bliven, ende moet mi mede voldoen.’ Ende die grave dede een biechtvader comen, dat die baelju hem biechten mochte; ende die grave toech selver dat swaert uuter sceide, ende gaf den boedel in die hant, om justicie te doen. Dit ghedaen sijnde, sprack die grave totten scout: ‘Neemt nu myt u den baelju uwen neve, ende begraeft hem, ende wacht u sulcs feyts, opdat u diergeliken niet en ghescie.ՠEnde dye scout reysde thuyswaert mit sinen doden neve, ende hi voldede den lantman van de hondert gouden cronen, als hem die goede grave bevolen hadde te doen.

Van de justitie der goede graaf van Holland over de baljuw van Zuid-Holland.
Dat XXXII kapittel.

Daarna in het jaar 1336 zo was er en landman in Zuid-Holland, die een al te uitermate mooie koe had waarvan hij zijn wijf, zijn kinderen en al zijn huisgezin dagelijks de kost en voedsel hadden. De baljuw van Zuid-Holland had graag deze koe van de goeden man gekocht, mar hij kon er niet aankomen, waarom de baljuw deze landman zijn koe met geweld uit zijn land en weide heeft genomen en heeft hem een andere in de plaats gegeven die niet zo goed was. De landman was hiermede niet tevreden. Deze landman, door ingeven en raad van zijn vrienden, is snel getrokken in Henegouwen tot graaf Willem van Henegouwen die op die tijd te Valenciennes was zeer ziek en zwak, en heeft hem geklaagd grote geweld en kracht die hem van de baljuw geschied was. Deze graaf, die dit hoorde, had medelijden met de arme landman en schreef van stonden aan [202v] een brief aan de schout van Dordrecht dat hij alle zaken achteruitzette en terstond bij hem komen zou en met hem brengen de baljuw van Zuid-Holland, zijn neef. De schout die deze brief ontvangen heeft en gelezen vroeg zijn neef de baljuw of hij ook iets tegen de eer van de graaf gedaan en bedreven had. Waar de baljuw op antwoordde: ‘Anders niet, dan ik een landman een mooie koe ontnomen heb tegen zijn wil; maar ik heb hem een andere in zijn plaats wedergegeven. ‘Aldus zijn ze tezamen tot de graaf in Henegouwen getrokken en de schout is eerst tot de graaf gegaan om te horen wat de zaak was waar hij om ontboden was. De graaf heeft hem vriendelijk ontvangen en vroeg waar zijn neef de baljuw was. De schout zei: ‘Mijn heer, hij is hierbeneden in de hof.’ Toen zei de graaf: ‘Laat hem hierboven komen.’ En toen hij kwam vroeg de graaf of hij baljuw was van Zuid-Holland. De baljuw antwoordde en zei: ‘Zo lang als mijn heer genade dat belieft.’Toen zei de graaf: ‘Hoe gaat het in Holland?’ De baljuw antwoordde: ‘Genadige heer, alle dingen zijn in goede rust en vrede.’Toen zei de graaf: Zijn alle dingen in goede rust en vrede? Waarom gij, die een baljuw en rechter bent, hebt geweld en kracht gedaan aan een landman mijn onderzaat en hem benam tot zijn onwil een mooie koe uit zijn land en weide?’ En de graaf liet de landman voor hem komen en vroeg de baljuw of hij hem wel kende en wat van deze koe geschied was; toen zei die baljuw: ‘Mijn heer, ik heb hem een andere koe in zijn plaats gegeven.’Toen zei de graaf of die koe niet zo goed was; ‘Meende je dan de landman daarmee voldaan te hebben? Neen, alzo niet; maar ik neem de zaak van u beiden aan mij en ik zal die rechten.’Wat hen beiden, de baljuw en landman, wel behaagde. Toen gaf de goede graaf een vonnis over hen beiden aldus als dat de schout van Dordrecht alzo gauw als hij thuiskwam dat hij de landman geven en betalen zou zonder uitstel uit het beste en gereedste goederen van de baljuw de som van honderd gouden kronen van goede munt en gewicht en dat hij ook de landman niet meer moeilijk was van deze zaak. En met deze uitspraak waren beide partijen goed tevreden. Toen zei de graaf tot de baljuw: ‘Nu heb je de landman voldaan en ziet, daarmee verenigd; maar nog niet met mij.’ En zei tot de schout: ‘Ga heen en ga nar huis en doe zoals ik u bevolen heb; maar de baljuw moet hier bij mij blijven en moet me mede voldoen.’En de graaf liet een biechtvader komen dat de baljuw zich biechten mocht; en de graaf trok zelf dat zwaard uit de schede en gaf het de beul in de hand om justitie te doen. Toen dit gedaan was sprak de graaf tot de schout: ‘Neem nu met u de baljuw en begraaf hem en wacht u van zulke feiten opdat diergelijke niet geschied.’ En de schout reisde naar huis met zijn dode neef en hij voldeed de landman van de honderd gouden kronen zoals hem de goede graaf bevolen had te doen.

Hoe dye goede graef Willem oflivich worde, ende van die goede informacij ende onderwisinghe dye hi sinen sone leerde.
Dat XXXIII capitel.

In den jaer M III C XXXVII openbaerde hem een grote comete; ende in datselve jaer worde die goede graef Willem mit groter siecten beswaert, ende dede tot hem comen die grave van Oestervant, sinen sone. Denwelken hi onderwees ende leerde God van hemelrijcke boven al te beminnen ende te vresen, ende dat hi ymmers recht ende justicie dede, ende dat hi sine landen ende ondersaten in rusten ende vrede houden soude; ende dat hy dye niet scatten noch mit enige nyewer opsetten beswaren soude, ende dat hi die geestelicke personen niet overvallen noch moyelick wesen en soude, ende andere vele goede leringe ende onderwisinghe. Ende die goede grave worde van dage te dagen sieker, ende gaf God den Here sinen geest op den VII dach van junio, nadat hi sine landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant rustelic ende vromelic hadde geregiert XXXIII jaren; hi was een prince seer victorioes in striden, seer gepresen in steken ende tornyeren, ende vrunctlic, minlic ende ontfanclic in allen heren hoven ende geselscappen. [203r]

Ende worde seer eerliken ende feesteliken begraven in die stede van Valenchyn in Henegouwen. Ende Johanna, zijn huysvrowe, die graefinne, heeft na haer mans doot die werlt ende al datter in was om Goods willen aftergelaten, ende is gegaen in een cloester van der Cistercien oerden, geheten Fontanille, ende is gheworden een nonne, ende heeft God van hemelricke aldaer mitten anderen religose vrouwen ende nonnen naersteliken ende vijrichliken ghedient. Ende is aldaer gestorven ende begraven int jaer M III C ende XLII.

Hoe de goede graaf Willem stierf en van de goede informatie en onderwijs die hij zijn zoon leerde.
Dat XXXIII kapittel.

In het jaar 1337openbaarde zich een grote komeet en in hetzelfde jaar werd de goede graaf Willem met grote ziekten bezwaard en liet tot hem komen de graaf van Oostervant, zijn zoon. Die hij onderwees en leerde God van hemelrijk boven al te beminnen en te vrezen en dat hij immer recht en justitie deed en dat hij zijn landen en onderzaten in rust en vrede houden zou en dat hij die niet schatten nog met enige nieuwe opzetten bezwaren zou en dat hij de geestelijke personen niet overvallen nog moeilijk wezen zou en andere vele goede leringen en onderwijzingen. En de goede graaf werd van dag tot dag zieker en gaf God de Heer zijn geest op de 7^de dag van juni, nadat hij zijn landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland rustig en dapper had geregeerd 33 jaren; hij was een prins zeer victorieus in strijd, zeer geprezen in steken en toernooien en vriendelijk, minlijk en ontvankelijk in alle heren hoven en gezelschappen. [203r]

En werd zeer fatsoenlijk en feestelijk begraven in de stad Valenciennes in Henegouwen. En Johanna, zijn huisvrouw die gravin, heeft na de dood van haar man de wereld en alles dat erin was vanwege God achtergelaten en is gegaan in een klooster van der Cistercinzer orde, geheten Fontenailles en is geworden een non en heeft God van hemelrijk aldaar met de andere religieuze vrouwen en nonnen vlijtig en vurig gediend. En is aldaar gestorven en begraven in het jaar 1342.

Van dye edelen die doe in Hollant waren.
Dat XXXIIII capitel.

Op dese tijt waren in Hollant vele edele ende sciltboertighe mannen, daer die vroomste ende beste of waren Willem, grave van Ostervant, des goede grave Willems soen; Johan van Beadmont, grave van Boloys, des goeden grave Willems broeder; Henric, heer van Bredenroede ende Dirck, heer van Bredenroede, sine broeder; Simon ende Dirck van Teylingen; Johan, heer van Hoesden; Johan, heer van Drongelen, sijn oom; Johan, heer van Arkel; Dirck, heer van Valkenburch, Montiauwen, broeder der huysvrouwen des heren van Bredenroede, die tot enen wive hadde die vrouwe van Voorne. Claes, heer van Putten ende Strenen; Phillips, burchgrave van Leyden, heer van Wassenner; Johan, heer van der Lecke ende van Polanen; Johan, heer van Hokelom; Otto, heer van Asperen. Johan, heer van Egmont, Wouters soen van Egmont; Ghijsbrecht, heer van Iselstein; Henric, heer van Vianen; Johan Persijn, heer van Waterlant; Gwije, heer van Haemsteden; Aernt, heer van Cruningen; Willem, heer van Naeldwijc; Floris van Spyck; Jacob van den Woude; Floris van der Merwen; Dirck ende Harmen van Swieten; Gherrit van Heemskercke; Gherrit van Raephorst; Gherrit van Poelgeest; Floris van Tol; Oetgijer van Spangen; Willem van Dongen; Willem van Duvenvoerde; Willem Kuser, baelju van Rijnlant; Dirc van Sassenhem; Danel van Matenesse; Dirc van Matenesse, zijn broeder; Matheus van der Burch; Jacop van der Burch; Willem van Oudshorne; Adam van Scotlant; Claes Oom; Floris van Adrichom, alle voernoemt ridderen. Dirc van Assendelf; Frederick van Seventer; Gherrit van Scotan; Jacob van Bakenesse; Floris van Boechorst, alle sciltknechten, mit meer ander.

Van de edelen die toen in Holland waren.
Dat XXXIIII kapittel.

Op deze tijd waren in Holland vele edele en schild geboortige mannen, waar de dapperste en beste van waren Willem, grave van Oostervant, de zoon van de goede graaf Willems; Johan van Beaumont, graaf van Bouillon, de broeder van de goede graaf Willem; Hendrik, heer van Brederode en Dirk, heer van Brederode, zijn broeder; Simon en Dirk van Teylingen; Johan, heer van Heusden; Johan, heer van Drongelen, zijn oom; Johan, heer van Arkel; Dirk, heer van Valkenburg, Montiauw, broeder der huisvrouw der heer van Brederode die tot een wijf had de vrouwe van Voorne. Claes, heer van Putten en Strijen; Filips, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar; Johan, heer van de Lek en van Polanen; Johan, heer van Heukelom; Otto, heer van Asperen. Johan, heer van Egmond, Wouters zoon van Egmond; Gijsbrecht, heer van IJsselstein; Hendrik, heer van Vianen; Johan Perzijn, heer van Waterland; Gwijde, heer van Haamstede; Arnold, heer van Kruiningen; Willem, heer van Naaldwijk; Floris van Spijk; Jacob van de Wilde; Floris van der Merwede; Dirk en Harmen van Swieten; Gerrit van Heemskerk; Gerrit van Raaphorst; Gerrit van Poelgeest; Floris van Tol; Oetgijer van Spanje; Willem van Dongen; Willem van Duiven voerde; Willem Kuser, baljuw van Rijnland; Dirk van Saksenheim; Daniel van Mathenesse; Dirk van Mathenesse, zijn broeder; Matheus van der Burcht; Jacob van der Burcht; Willem van Oudshoorn; Adam van Schotland; Claes Oom; Floris van Adrichem, allen ridders. Dirk van Assendelft; Frederik van Seventer; Gerrit van Scotan; Jacob van Bakenesse; Floris van Boekhorst, allen schildknechten, met meer anderen.

Van grave Willem, des goeden grave Willems zoon, ende was die XX grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant.
Dat II capitel.

Ende als dese goede graef Willem gestorven ende begraven was, is sijn outste zoon, Willem, grave van Oestervant ende Henegouwen, geworden die XX grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, ende is met groter eren ende feesten in allen landen, steden ende dorpen ontfangen ende gehult geweest, met behoerliken ede als dat betaemt. Dese grave Willem hadde te wive genomen ende getrout bi zijn vaders tiden Johanna die outste dochter van den hertoge Jan van Lotteringe, Brabant ende Lutsenburch, die derde van dyer name. Mer si en hadden ghen kinder te samen. Dese grave Willem was een alten vromen [204r] strijtber ende oerloechs man, ende seer ter wapenen geneycht, ende heeft int eerste van zijnre dominatie ende heerlicheit sinen ridderliken naem seer verbreet ende bekant ghemaect.

Van graaf Willem, de zoon van de goede graaf Willem, en was de 20^ste graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland.
Dat II kapittel.

En toen deze goede graaf Willem gestorven en begraven was is zijn oudste zoon, Willem, graaf van Oostervant en Henegouwen, geworden de 20^ste graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland en is met grote eer en feesten in alle landen, steden en dorpen ontvangen en gehuldigd geweest, met behoorlijke eed zoals dat betaamt. Deze graaf Willem had tot wijf genomen en getrouwd in zijn vaders tijden Johanna, de oudste dochter van hertog Jan van Lotharingen, Brabant en Luxemburg, de derde van die naam. Maar ze hadden geen kinderen tezamen. Deze graaf Willem was een al te dappere [204r] strijdbare en oorlog man en zeer ter wapens geneigd en heeft in het eerste van zijn dominantie en heerlijkheid zijn ridderlijke naam zeer verspreid en bekend gemaakt.

Van den strijt die grave Willem hadde teghen die heydenen int conincrijc van Granaten.
Dat III capitel.

Grave Willem verhoerde dat dye coninc van Spangen vele oorlogen ende strijden hadde tegen die heidenen ende ongelovigen des conincrijcs van Granaten, heeft hi int jaer Ons Heren M III C XXXVIII vele scepen doen bereyden ende toemaken mit uutgelesen ridderen ende vrome mannen van oerlogen, ende is als een onvervaert prince gereyst na dat conincrijc van Spangen, ende heeft hem terstont verselt ende verenicht mitten coninc van Spangen, ende zijn tesamen gereyst int conincrijc van Granaten, ende beleyden alom die stat van Asyrien, ende bevochten die stadeliken mit menigerhande assaulte ende storminge; ende dye edele ende ingeseten heidenen weerden hem een corte tijt seer vromeliken, ende keerden die kersten mit ghescutte ende werpinge van stenen van die muren ende toornen van der stat; mer dat en mochte hem niet veel baten, want die grave bevacht stadeliken die stat, ende hy wan se ten lesten stormenderhant. Ende dat hem niet geven en wilde onder dye kersten wet ende dat kersten gelove annemen, sloech hi al doot, man ende wijf, ende en spaerde niement. Ende hi pilgeerde ende beroefde die stat, ende verbrande se, ende toech doe voert in dat lant, ende verwoeste ende verbrande dat, ende nam mit hem enen groten rove. Ende die coninc van Spangen dancte hem seer, ende begaefde hem mit vele grote costelike ghiften ende gaven. Ende hi nam oerlof an den coninc, ende reysde in dat Heilige Lant te Hierusalem, ende versochte dat Heilighe Graf ons Heren, ende toech weder tot sinen landen mit groter eren ende bliscappen.

Van de strijd die graaf Willem had tegen de heidenen in het koninkrijk Granada.
Dat III kapittel.

Graaf Willem hoorde dat de koning van Spanje vele oorlogen en strijd had tegen de heidenen en ongelovigen der koninkrijk van Granada en heeft in het jaar Ons Heren 1338 vele schepen laten bereiden en toemaken met uitgelezen ridders en dappere mannen van oorlog en is als een onvervaard prins getrokken naar dat koninkrijk Spanje en heeft zich terstond vergezeld en verenigd met de koning van Spanje en zijn tezamen gereisd in het koninkrijk van Granada en belegerden alom die stad Asyrie en bevochten die gestadig met menige aanval en bestorming; en de edele en ingezeten heidenen verweerden zich een korte tijd dapper en keerden de christenen met geschutte en werpen van stenen van de muren en torens van de stad; maar dat mocht hen niet veel baten want de graaf bevocht de stad gestadig en hij won het tenslotte stormenderhand. En dat zich niet begeven wilde onder de christenen wet en dat christen geloof aannemen sloeg hij alles dood, man en wijf, en spaarde niemand. En hij plunderde en beroofde de stad en verbrandde het en trok toen voort in dat land en verwoestte en verbrandde dat en nam met hem een grote roof. En de koning van Spanje bedankte hem zeer en begiftigde hem met vele grote kostbare giften en gaven. En hij nam verlof aan de koning en trok naar dat Heilige Land te Jeruzalem en bezocht dat Heilige Graf onze Heer en trok weer tot zijn landen met grote eer en blijdschap.

Van den oerloge tusschen den coninc van Vrancric ende Engelant.
Dat IIII capitel.

Eduwaert, dye derde van dyen name, coninc van Engelant, doer raet ende ingeven des graven Robbrechts van Artoys, die doe ter tijt uut Vrancrick verdreven was, heeft doen bereyden ende toemaken vele scepen van oerloghen, mit veel ghewapents volcs, om te conquesteren ende te vercrigen dat conincrijc van Vrancrijc, dwelke hy hem vermat te wesen als dye naeste oer ende erfgename van der cronen, als hyervoer gescreven staet. So is dan in den jaer Ons Heren M III C XXXIX coninc Edewaert overgecomen te scepe, ende heeft hem ter neder ghestelt omtrent Antwerpen, ende heeft overmits grote sware beloften van penninghen alle die meeste heren ende princen van Duytslant tot hem ghecregen, ende zijn bi hem ghecomen mit groot swaer volc van wapenen. In den eersten Lodewijc van Beyeren, keyser van Romen; want si elcs een suster van grave Willem van Heneghouwen ende van Hollant te wive hadden; Jan, hertoge van Lottringen, van Brabant ende van Limburch; Willem, grave van Henegouwen, van Hollant ende Zelant; Reinout, grave van Gelre ende van Zutphen; Willem, grave van Gulic; Jan Beadmont, grave van Bloijs ende van Swessen; Dirck grave van Cleve; die grave van der Berge; dye grave van der Marc, ende noch veel meer princen ende baroenen, heren ende ridderen uut Duytschen landen. Dye keyser Lodewijck vermaende alle die steden sijns keiserrijcs mit brieven ende boden om in sinen hulpe te comen. Ende sende enen brief aen dye stede van Haerlem, ludende aldus: Lodewijc, bi der gracien Goods keiser van Romen, altijt Vermeerder tRijcs. Den wisen ende voersienigen burgemeesteren, scepenen ende raden der stede van Haerlem, onse ghenade ende alle goet. Wy hebben myt onse brieven doen vermanen den doerluchtigen vorst Willem, grave van Henegouwen ende van Hollant, dat hy tot onser versoeken ende begheren hem daertoe gheven wil ende bereyden mit een bequame menichte van volck van wapenen, om mit ons te trecken ende te recupereren ende weder te crigen onse keyserlicke recht teghen Phillips van Valoijs, dye hemselven scrijft ende noemet te wesen coninc van Vrancrijc; waerom wi uwer trouwicheit, die gy ons ende den keiserrijc sculdich sijt, uut goeder affectien ende begheerten requireren ende vermanen, [204r] dat ghi u bereyt maect myt een bequaem geselcap van gewapende, dat wi u mit uwen here ende grave moghen scouwen ende sien in onsen diensten, ende willen uwer weder ghedachtich wesen ende voer oegen hebben alle die dagen ons levens. Ghegeven tot Vranckevoert. Etcetera. Ende die coninc Eduwaert is mit alle dese princen, vorsten ende heren, mit groter heercracht in Vrancrijc getogen, ende heeft vele plaetsen ende dorpen beroeft, verwoest ende verbrant. Die graef Willem van Henegouwen ende van Hollant heft tot lachter des conincs van Vrancrijcs, sinen oem, die stede van Doernick XI weken lang belegen. Die stede van Camerijcken bevacht hy mede, ende dye stede van Amiens heeft hit meeste deel of verbrant. Ende vele andere steden sloten ende dorpen, XX milen lanck, heeft hi verdestrueert ende meest al verbrant. Die coninc Phillips van Vrancrijc heeft hierteghen vergaedert een groot machtich ende ontallic heer ende volc van wapenen, in denwelken dat waren IIII coningen, te weten hi selver als coninc van Vrancrijc, die coninc van Naverre, dye coninc van Scotlant ende coninc Jan van Bemen; dye hertoge van Lutsenburch, keyser Henrics soen, die sevende van Romen; die aertschebiscop van Riemen; die biscop van Ludic; die biscop van Mets; die biscop van Beanays; die abt van Corby; die abt van Risel. Item, VI hertogen, als Burgongen, Bertangen, Bourbon, Normandien, Loreynen ende Phillips, hertoghe van Oerlins, coninc Phillips soen voerseyt. Item, noch waren daer bi den coninc XXX graven. Ende onder alle dese grote heren, princen ende vorsten waren XII dusent ridderen ende acht uutghelesen ende vroom ter wapen. Dye coninc heeft zijn heer ende tenten op doen slaen in een vaste plaetse, ombesloten alom mit broeclande ende poelen, omtrent II milen weechs van des conincs heer van Engelant. Ende daer lagen dese twe machtighe coningen tegen malkander, sonder ijet sonderlings te bedriven. Ten lesten heeft die coninc van Bemen, wiens dochter die coninc van Vrancrijc tot enen wive hadde, ende die hertoge van Brabant, met dye graefinne van Henegouwen ende van Hollant een soen ende paeys gemaect. Ende elc is weder metten sinen thuyswaert gereyst, sonder ijet meer te bedriven dat scrivens waert is.

Van de oorlog tussen de koning van Frankrijk en Engeland.
Dat IIII kapittel.

Eduard de derde van die naam, koning van Engeland, door raad en ingeven van graag Robrecht van Artois die toentertijd uit Frankrijk verdreven was heeft laten bereiden en toemaken vele oorlogsschepen met veel gewapend volk om te veroveren en te verkrijgen dat koninkrijk van Frankrijk wat hij zich vermat te wezen als de naaste nazaat en erfgenaam van de kroon zoals hiervoor geschreven staat. Zo is dan het jaar van onze Heer 1339 koning Eduard te scheep overgekomen en heeft zich neer gesteld omtrent Antwerpen en heeft overmits grote zware beloften van penningen alleen de grootste heren en prinsen van Duitsland tot hem gekregen en zijn bij hem gekomen met groot zwaar wapenvolk. Als eerste Lodewijk van Beieren, keizer van Rome; want ze hadden elk een zuster van de graaf Willem van Henegouwen en van Holland tot wijf; Jan, hertog van Lotharingen, van Brabant en van Limburg; Willem, graaf van Henegouwen, van Holland en Zeeland; Reinout, graaf van Gelre en van Zutphen; Willem, graaf van Gulik; Jan Beadmont, graaf van Blois en van Swessen; Dirk, graaf van Kleef; die graaf van der Berge; de graaf van der Marc en noch veel meer prinsen en baronnen, heren en ridders uit Duitse landen. De keizer Lodewijk vermaande alle steden zijn keizerrijk met brieven en boden om in zijn hulp te komen. En zond een brief aan de stad Haarlem die luidde aldus: Lodewijk, bij de gratie God keizer van Rome, altijd Vermeerder van het Rijk. De wijze en voorzienige burgemeesters, schepen en raden der stede van Haarlem, onze genade en alle goeds. Wij hebben met onze brieven laten vermanen de doorluchtige vorst Willem, graaf van Henegouwen en van Holland dat hij tot ons verzoek en begeerte zich daartoe begeven wil en bereiden met een bekwame menigte van wapenvolk om met ons te trekken en te recupereren en weer te krijgen ons keizerlijke recht tegen Phillips van Valois die zichzelf schrijft en noemt te wezen koning van Frankrijk; waarom we uw trouw die ge ons en het keizerrijk schuldig bent vanwege goede affectie en begeerte rekwireren en vermanen, [204r] dat ge u gereed maakt met een bekwaam gezelschap van gewapende, dat we u me uw leger en graaf mogen aanschouwen en zien in onze dienst en willen u weer gedachtig wezen en voor ogen hebben alle dagen van ons leven. Gegeven tot Frankfort etc. Ene de koning Eduard is met deze prinsen, vorsten en heren, met grote legerkracht in Frankrijk getogen en heeft vele plaatsen en dorpen beroofd, verwoest en verbrand. De graaf Willem van Henegouwen en van Holland heeft tot uitlachen van de koning van Frankrijk, zijn oom, de stede van Doornik 11 weken lang belegerd. De stede van Kamerijk bevocht hij mede en de stad van Amiens heeft hij het grootste deel afgebrand. En vele andere steden , kastelen en dorpen, 20 mijlen lang, heeft hij vernield en meest geheel verbrand. De koning Phillips van Frankrijk heeft hiertegen verzameld een groot en machtig ontelbaar leger van wapenvolk waarin waren 4 koningen, te weten, hij zelf als koning van Frankrijk, de koning van Navarra, de koning van Schotland en koning Jan van Bohemen; de hertog van Luxemburg, de zoon van keizer Hendrik de zevende van Rome; de aartsbisschop van Reims, die bisschop van Luik; de bisschop van Metz; die bisschop van Beanays; de abt van Corbie; de abt van Rijsel. Item, 6 hertogen, als Bourgondië, Bretagne, Bourbon, Normandië, Lorraine en Phillips, hertog van Orleans, de zoon van koning Phillips. Item, noch waren daar bij de koning 30 graven. En onder alle deze grote heren, prinsen en vorsten waren 12 008 ridders uitgelezen en dapper ter wapen. De koning heeft zijn leger en tenten op laten slaan in een vaste plaats alom omsloten met broekland en poelen, omtrent 2 mijlen ver van het leger van de koning van Engeland. En daar lagen deze twee machtige koningen tegen elkaar zonder iets bijzonders te bedrijven. Tenslotte heeft de koning van Bohemen, wiens dochter de koning van Frankrijk tot een wijf had, en de hertog van Brabant met de gravin van Henegouwen en van Holland een verzoening en vrede gemaakt. En elk is weer naar zijn huis gereisd zonder iets meer te bedrijven dat het schrijven waard is.

Van den oerloge tusschen den coninc van Vrancric ende Engelant.
Dat IIII capitel.

Eduwaert, dye derde van dyen name, coninc van Engelant, doer raet ende ingeven des graven Robbrechts van Artoys, die doe ter tijt uut Vrancrick verdreven was, heeft doen bereyden ende toemaken vele scepen van oerloghen, mit veel ghewapents volcs, om te conquesteren ende te vercrigen dat conincrijc van Vrancrijc, dwelke hy hem vermat te wesen als dye naeste oer ende erfgename van der cronen, als hyervoer gescreven staet. So is dan in den jaer Ons Heren M III C XXXIX coninc Edewaert overgecomen te scepe, ende heeft hem ter neder ghestelt omtrent Antwerpen, ende heeft overmits grote sware beloften van penninghen alle die meeste heren ende princen van Duytslant tot hem ghecregen, ende zijn bi hem ghecomen mit groot swaer volc van wapenen. In den eersten Lodewijc van Beyeren, keyser van Romen; want si elcs een suster van grave Willem van Heneghouwen ende van Hollant te wive hadden; Jan, hertoge van Lottringen, van Brabant ende van Limburch; Willem, grave van Henegouwen, van Hollant ende Zelant; Reinout, grave van Gelre ende van Zutphen; Willem, grave van Gulic; Jan Beadmont, grave van Bloijs ende van Swessen; Dirck grave van Cleve; die grave van der Berge; dye grave van der Marc, ende noch veel meer princen ende baroenen, heren ende ridderen uut Duytschen landen. Dye keyser Lodewijck vermaende alle die steden sijns keiserrijcs mit brieven ende boden om in sinen hulpe te comen. Ende sende enen brief aen dye stede van Haerlem, ludende aldus: Lodewijc, bi der gracien Goods keiser van Romen, altijt Vermeerder tRijcs. Den wisen ende voersienigen burgemeesteren, scepenen ende raden der stede van Haerlem, onse ghenade ende alle goet. Wy hebben myt onse brieven doen vermanen den doerluchtigen vorst Willem, grave van Henegouwen ende van Hollant, dat hy tot onser versoeken ende begheren hem daertoe gheven wil ende bereyden mit een bequame menichte van volck van wapenen, om mit ons te trecken ende te recupereren ende weder te crigen onse keyserlicke recht teghen Phillips van Valoijs, dye hemselven scrijft ende noemet te wesen coninc van Vrancrijc; waerom wi uwer trouwicheit, die gy ons ende den keiserrijc sculdich sijt, uut goeder affectien ende begheerten requireren ende vermanen, [204r] dat ghi u bereyt maect myt een bequaem geselcap van gewapende, dat wi u mit uwen here ende grave moghen scouwen ende sien in onsen diensten, ende willen uwer weder ghedachtich wesen ende voer oegen hebben alle die dagen ons levens. Ghegeven tot Vranckevoert. Etcetera. Ende die coninc Eduwaert is mit alle dese princen, vorsten ende heren, mit groter heercracht in Vrancrijc getogen, ende heeft vele plaetsen ende dorpen beroeft, verwoest ende verbrant. Die graef Willem van Henegouwen ende van Hollant heft tot lachter des conincs van Vrancrijcs, sinen oem, die stede van Doernick XI weken lang belegen. Die stede van Camerijcken bevacht hy mede, ende dye stede van Amiens heeft hit meeste deel of verbrant. Ende vele andere steden sloten ende dorpen, XX milen lanck, heeft hi verdestrueert ende meest al verbrant. Die coninc Phillips van Vrancrijc heeft hierteghen vergaedert een groot machtich ende ontallic heer ende volc van wapenen, in denwelken dat waren IIII coningen, te weten hi selver als coninc van Vrancrijc, die coninc van Naverre, dye coninc van Scotlant ende coninc Jan van Bemen; dye hertoge van Lutsenburch, keyser Henrics soen, die sevende van Romen; die aertschebiscop van Riemen; die biscop van Ludic; die biscop van Mets; die biscop van Beanays; die abt van Corby; die abt van Risel. Item, VI hertogen, als Burgongen, Bertangen, Bourbon, Normandien, Loreynen ende Phillips, hertoghe van Oerlins, coninc Phillips soen voerseyt. Item, noch waren daer bi den coninc XXX graven. Ende onder alle dese grote heren, princen ende vorsten waren XII dusent ridderen ende acht uutghelesen ende vroom ter wapen. Dye coninc heeft zijn heer ende tenten op doen slaen in een vaste plaetse, ombesloten alom mit broeclande ende poelen, omtrent II milen weechs van des conincs heer van Engelant. Ende daer lagen dese twe machtighe coningen tegen malkander, sonder ijet sonderlings te bedriven. Ten lesten heeft die coninc van Bemen, wiens dochter die coninc van Vrancrijc tot enen wive hadde, ende die hertoge van Brabant, met dye graefinne van Henegouwen ende van Hollant een soen ende paeys gemaect. Ende elc is weder metten sinen thuyswaert gereyst, sonder ijet meer te bedriven dat scrivens waert is.

Van de oorlog tussen de koning van Frankrijk en Engeland.
Dat IIII kapittel.

Eduard de derde van die naam, koning van Engeland, door raad en ingeven van graag Robrecht van Artois die toentertijd uit Frankrijk verdreven was heeft laten bereiden en toemaken vele oorlogsschepen met veel gewapend volk om te veroveren en te verkrijgen dat koninkrijk van Frankrijk wat hij zich vermat te wezen als de naaste nazaat en erfgenaam van de kroon zoals hiervoor geschreven staat. Zo is dan het jaar van onze Heer 1339 koning Eduard te scheep overgekomen en heeft zich neer gesteld omtrent Antwerpen en heeft overmits grote zware beloften van penningen alleen de grootste heren en prinsen van Duitsland tot hem gekregen en zijn bij hem gekomen met groot zwaar wapenvolk. Als eerste Lodewijk van Beieren, keizer van Rome; want ze hadden elk een zuster van de graaf Willem van Henegouwen en van Holland tot wijf; Jan, hertog van Lotharingen, van Brabant en van Limburg; Willem, graaf van Henegouwen, van Holland en Zeeland; Reinout, graaf van Gelre en van Zutphen; Willem, graaf van Gulik; Jan Beadmont, graaf van Blois en van Swessen; Dirk, graaf van Kleef; die graaf van der Berge; de graaf van der Marc en noch veel meer prinsen en baronnen, heren en ridders uit Duitse landen. De keizer Lodewijk vermaande alle steden zijn keizerrijk met brieven en boden om in zijn hulp te komen. En zond een brief aan de stad Haarlem die luidde aldus: Lodewijk, bij de gratie God keizer van Rome, altijd Vermeerder van het Rijk. De wijze en voorzienige burgemeesters, schepen en raden der stede van Haarlem, onze genade en alle goeds. Wij hebben met onze brieven laten vermanen de doorluchtige vorst Willem, graaf van Henegouwen en van Holland dat hij tot ons verzoek en begeerte zich daartoe begeven wil en bereiden met een bekwame menigte van wapenvolk om met ons te trekken en te recupereren en weer te krijgen ons keizerlijke recht tegen Phillips van Valois die zichzelf schrijft en noemt te wezen koning van Frankrijk; waarom we uw trouw die ge ons en het keizerrijk schuldig bent vanwege goede affectie en begeerte rekwireren en vermanen, [204r] dat ge u gereed maakt met een bekwaam gezelschap van gewapende, dat we u me uw leger en graaf mogen aanschouwen en zien in onze dienst en willen u weer gedachtig wezen en voor ogen hebben alle dagen van ons leven. Gegeven tot Frankfort etc. Ene de koning Eduard is met deze prinsen, vorsten en heren, met grote legerkracht in Frankrijk getogen en heeft vele plaatsen en dorpen beroofd, verwoest en verbrand. De graaf Willem van Henegouwen en van Holland heeft tot uitlachen van de koning van Frankrijk, zijn oom, de stede van Doornik 11 weken lang belegerd. De stede van Kamerijk bevocht hij mede en de stad van Amiens heeft hij het grootste deel afgebrand. En vele andere steden , kastelen en dorpen, 20 mijlen lang, heeft hij vernield en meest geheel verbrand. De koning Phillips van Frankrijk heeft hiertegen verzameld een groot en machtig ontelbaar leger van wapenvolk waarin waren 4 koningen, te weten, hij zelf als koning van Frankrijk, de koning van Navarra, de koning van Schotland en koning Jan van Bohemen; de hertog van Luxemburg, de zoon van keizer Hendrik de zevende van Rome; de aartsbisschop van Reims, die bisschop van Luik; de bisschop van Metz; die bisschop van Beanays; de abt van Corbie; de abt van Rijsel. Item, 6 hertogen, als Bourgondi, Bretagne, Bourbon, Normandie, Lorraine en Phillips, hertog van Orleans, de zoon van koning Phillips. Item, noch waren daar bij de koning 30 graven. En onder alle deze grote heren, prinsen en vorsten waren 12 008 ridders uitgelezen en dapper ter wapen. De koning heeft zijn leger en tenten op laten slaan in een vaste plaats alom omsloten met broekland en poelen, omtrent 2 mijlen ver van het leger van de koning van Engeland. En daar lagen deze twee machtige koningen tegen elkaar zonder iets bijzonders te bedrijven. Tenslotte heeft de koning van Bohemen, wiens dochter de koning van Frankrijk tot een wijf had, en de hertog van Brabant met de gravin van Henegouwen en van Holland een verzoening en vrede gemaakt. En elk is weer naar zijn huis gereisd zonder iets meer te bedrijven dat het schrijven waard is.

Vele wonderlike dingen gescieden noch hyerna. In dese voerseyde tijt, als sij hoer dus was oeffenende in die gerechticheden Goods, quam tot haer een devote maecht geheten Lielt, ende woonde op datselve Begijnhof. Dese, vervolt wesende mitten Heiligen Geest, seyde dat dese suster Gheertruyt noch wonderlike gracien toecomen souden, want si voerseide een heel jaer te voren, eer dattet ghescyede, dat si noch binnen een jaer ontfangen soude dye littekenen van den vijf wonden ons Heren Jhesu Cristi in haer handen, voeten ende in haer side; ende als die oetmoedige dienstmaecht ons Heren, suster Gheertruit, hadde gehoert, haer onwaerdich kennende van alsulke gracien, seyde si mit groter oetmoedicheit: Van waen soude mi dat comen, dat in mi souden gescien ende comen sulke gracien. Ic bekenne myselven te wesen een arm sondich mensche, ende ic en hebbe in mi geen doechden, dan mi van die overvloedicheit des Godliken bermherticheits gegeven worden.’ Een jaer daerna, als de heilige Goede Vrijdach anstaende was, heeft haer dese suster Geertruyt nedergestelt, knielende mit groter devocien ende ijnnicheit voer dat beelde des Heyligen Cruys, biddende lange tijt ende in haerre herten overdenkende die grote sware bittere passie ende liden ons Heren Jesu Cristi. Ende als si aldus opgetogen was mit wonderlycke grote devocie, ende ontsteken in die liefde haers Brudegoms ons Heren Jesu Cristi God, Die daer wonderlic is in Sinen heiligen, heeft oec wonderlike gracien gedaen, ende gegeven dese maecht, als dat si ontfangen heeft in haer lichaem die littekenen der heiligen vijf wonden ons Heren. Als si dese litteikenen hadde ontfangen ende si weder tot haerselven ghecomen was uuter contemplacien, daer si in geweest was, riep si mit luder stemmen dat begynken dat mit haer inwoende:’Liewer, suster, coemt geringe, ende siet wat groter gracien God die Here mi Zijn arme dienstmaecht, niet uut mine verdyensten, mer uut Sine overvloedighe goetheit heeft verleent.

Vele wonderlijke dingen geschieden nog hierna. In deze tijd toen ze zich dus oefenende in ie gerechtigheid Gods kwam tot haar een devote maagd, geheten Lielt, en woonde op hetzelfde Begijnhof. Deze, die vervuld was met de Heiligen Geest, zei dat deze zuster Geertrui nog wonderlijke gratie toekomen zouden, want ze voorzei een heel jaar tevoren, eer dat het geschiedde, dat ze nog binnen een jaar ontvangen zou de tekens van de vijf wonden onze Heer Jezus Christus in haar handen, voeten en in haar zijde; en toen de ootmoedige dienstmaagd ons Heren, zuster Geertrui, had gehoord en zich onwaardig kende van al zulke gratie, zei ze met grote ootmoed: Waarvan zou me dat komen dat in mij zou geschieden en komen zulke gratie. Ik beken me zelf te wezen een arm zondig mens en ik heb in mij geen deugden dan me van de overvloedigheid der Goddelijke barmhartigheid gegeven worden.’ Een jaar daarna, toen de heilige Goede Vrijdag aanstaande was, heeft zich deze zuster Geertrui neer gesteld en knielde met grote devotie en innigheid voor dat beeld van het Heilige Kruis en bad lange tijd en in overdacht in haar hart de grote, zware, bittere passie en lijden onze Heer Jezus Christus. En toen ze aldus opgetrokken was met wonderlijke grote devotie en ontstoken in de liefde van haar Bruidegom onze Heer Jezus Christus God, Die daar wonderlijk is in Zijn heiligen heeft ook wonderlijke gratie gedaan en gegeven deze maagd als dat ze ontvangen heeft in haar lichaam de tekens der heilige vijf wonden onze Heer. Toen ze deze tekens had ontvangen en ze weer tot haar zelf gekomen was uit de contemplatie waar ze in geweest was riep ze met luide stem dat begijntje dat bij haar woonde: Ԍ’Lieve, zuster, kom gauw en zie wat grote gratie God de heer mij Zijn arme dienstmaagd, niet vanwege mijn verdiensten, maar uit Zijn overvloedige goedheid heeft verleend.’

ՠEnde als si quam ende sach dat wonderlyke teiken dat God deser maget hadde verleent, verwonderde si haer seer, ende dancte ende loefde God van Sine wonderlike milde gaven ende teykenen. Ende niet alleen dien heiligen Goeden Vrydach tsnachts, mer des hoghen claren dachs ende menige dagen daerna so vloijde uut die heilige wonden suverlic root claer bloet; ende dit sevenmael daechs, tot elken getiden eens; datwelke men ontfing in een scoen witten doec. [205v] Dese nyevicheyt was haest openbaer ende en mocht niet verholen bliven, dat niet alleen van binnen der stede van Delft, mer van allen steden ende dorpen daer omtrent quam dat volc, ende begeerden te sien die grote wonderlike teykenen ende miraculen die God an dese maget hadde vertoont. Mer dit gheloop ende moyenisse en behaechde dese maecht niet, want overmits stadeliken toecoemst des volcs, soe voelde si verstroynge haers herten, ende dat zij belet worde van der Godliker contemplacien ende geestelike oeffeningen; ende want si mercte ende overdochte dat dye vrese allen menscen van node is, so bat si God den Here oetmoetdeliken: ‘ myn alre liefste minlike Here Jesu Criste; ist uwen Godliken wille, soe begeer ick dat ghi dese vijf wonden die Ghi mi goedertierlic hebte verleent, weder van mi nemen wilt, opdat ic overmits mijn selfs behaghen niet van U verscheiden en moet worden.ՠDie Here verhoerde haer gebet ende nam van haer die vijf wonden, also datter gheen bloet meer uut en vloeyde; mer si behilt alleen dye littekenen der wonden tot in haer doot. Dese devote maget hadde oec een gracie van God te voorsien toecomende dingen. Op een tijt quam tot haer een werltlic vroupersoen, geheten Lijsbet, seer cijerlic ende pomposelic gaende na der werlt loop. Onder ander woerden vraechde dese vrouwe hoe si best totten ewighen leven comen mochte. Doe seyde dye maecht: syet, die tijt sal comen dat dye werlt u een cruys wesen sal ende ghi die werlt.’ Dwelc also gesciede; want si also seer van dye gicht worde ghequelt, dat si noch al crupende mit crucken moeste gaen. Sy hadde enen biechtvader geheten heer Claes van Hodenpijl, cappellaen van die Oude Kerck, een waerlic priester, van wonderlicker groter devocien, dyewelcke haer raet ende leytsman was; ende als dese here Claes op een tijt mit haer sprack van een ander waerlic priester, geheten meester Dirc van Renen, hoe hy myt sine vianden was versoent; int eynde seyde dese maghet Geertruyt: ‘Siet, ghi sult sien dat dese meester Dirck van sine vianden verslegen sal worden.’Doe seide heer Claes: ‘Hoe soude dat gescien, want hi doch mit sine vianden versoent is? ic segge u voerwaer,’ sprack si, Ԩet sal haest also ic u voerseit hebbe, gescien.ՠHet is een weinich tijts daerna gevallen, dat dye voerseide meester Dirc gaende uuter poerten van Delf gecomen is onder sine vianden, die hem also wredelic ende ongenadelijc dootsloegen, dat men die stucken zijns lichaems opnam ende vergaerde se in een mande, ende brocht se tot sinen huyse. Ende veel meer andere wonderlike saken ende dingen die dese maget voerseide ende also gesciede, die te lang waren te scriven, als haer leven ende legende dat breder uutwijst. Als nu dese maghet, suster Geertruyt, lange tijt van jaren op dat Baghijnhof in groter ende strenger penitencien ende soeticheit des scouwende levens hadde geleeft, is die tijt gecomen dat si van deser werlt soude sceiden, ende mit haren Brudegom ewelick verenicht soude worden; daer si dicwils soetelic of plach te spreken ende te dencken. Soe heeft si haer daertoe gescict mit groter inwendiger devocien, om te ontfangen de Heilighe Sacramenten der kerken; ende berecht wesende, sprac si tot haer medesusteren: ‘mijn lieve kinder ende susteren, ic wil thuys.’Daer die ander op seyden, menende dat si uut crancheyt van hoefden sprac: ‘Lieve suster, ghi sijt thuys.’. ‘Neen,’sprac si, ‘ic en ben niet thuys; mer daer wil ick wesen, daer die straten ende poorten blinckende sijn als suver claer gout.’ Daerna heeft si haren geest in dye handen Goods bevolen, ende rustede soetelic in vreden. Ende die vingeren haerre handen scenen te wesen wit als claer elpenbenen, ende haer anscijn scoen blinckende als cristael. Ende si starf int jaer Ons Heren M III C ende LVIII, opten Heiligen Drie Coningendach; ende si worde oetmoedeliken begraven buten die doere van den kerketoerne van der Ouder Kercken an dye suytside, want dye Baginen doe noch geen kerck noch kerckhof en hadden.

En toen ze kwam en zag dat wonderlijke teken dat God deze maagd had verleend verwonderde ze zich zeer en dankte en loofde God van Zijn wonderlijke milde gaven en tekens. En niet alleen die heilige Goede Vrijdag nacht, maar de hoge heldere dag en menige dagen daarna zo vloeide uit die heilige wonden zuiver rood helder bloed; en dit zevenmaal per dag en te elke getijde eens; wat men ontving in een schone witte doek. [205v] Deze nieuwigheid was gauw openbaar en mocht niet verholen blijven en dat niet alleen van binnen de stad Delft, maar van allensteden en dorpen daar omtrent kwam dat volk en begeerden te zien die grote wonderlijke tekens en mirakels die God aan deze maagd had getoond. Mar dit geloop en vermoeienis behaagde deze maagd niet, want vanwege gestadige komst van volk zo voelde ze verstrooiing van haar hart en dat zij belet werd van de Goddelijke contemplatie en geestelijke oefeningen; want ze merkte en overdacht dat de vrees van alle mensen van node is, zo bad ze God de Heer ootmoedig: ‘ mijn allerliefste minlijke Heer Jezus Christus; is het uw Goddelijke wil, zo begeer ik dat gij deze vijf wonden die Gij mij goedertieren hebt verleend weer van me nemen wil opdat ik vanwege mijn eigen behagen niet van U verscheiden moet worden.ՠDe heer verhoorde haar gebed en nam van haar de vijf wonden, alzo dat er geen bloed meer uit vloeide; maar ze behield alleen de tekens der wonden tot in haar dood. Deze devote maagd had ook een gratie van God te voorzien toekomende dingen. Op een tijd kwam tot haar een wereldlijke vrouw persoon, geheten Lijsbet, zeer sierlijk en pompeus gekleed naar de wereldse loop. Onder ander woorden vroeg deze vrouwe hoe ze het beste tot het eeuwige leven mocht komen. Toen zei die maagd: ‘Ziet, de tijd zal komen dat de wereld u kruis wezen al en gij de wereld.’ Wat alzo geschiedde; want ze werd alzo van de jicht gekweld zodat ze geheel kruipend en met krukken moest gaan. Ze had een biechtvader, geheten heer Claes van Hodenpijl, kapellaan van de Oude Kerk, een wereldlijke priester, van wonderlijke grote devotie die haar raad en leidsman was; en toen deze heer Claes op een tijd met haar sprak van een andere wereldlijke priester, geheten meester Dirk van Rhenen, hoe hij met zijn vijanden was verzoend; in het einde zei deze maagd Geertrui: ‘Ziet, gij zal zien dat deze meester Dirk van zijn vijanden verslagen zal worden. Toen zei heer Claes: ‘Hoe zou dat geschieden, want hij is toch met zijn vijanden verzoen? ‘Ik zeg u voorwaar, sprak ze, ‘Het zal gauw zoals ik u voorspeld heb geschieden. Het is een weinig tijd daarna gevallen’ dat die meester Dirk die uit de poort van Delft ging en gekomen is onder zijn vijanden die hem alzo wreed en ongenadig doodsloegen zodat men de stukken van zijn lichaam opnam en verzamelde het in een mand en bracht het naar zijn huis. En veel meer andere wonderlijke zaken en dingen die deze maagd voorzei en alzo geschiedden, die te lang waren te schrijven, zoals haar leven en legende dat breder uitwijst. Toen nu deze maagd, zuster Geertrui, lange tijd van jaren op dat Begijnhof in grote en strenge penitentie en lieflijkheid van het aanschouwende leven had geleefd is de tijd gekomen dat ze van deze wereld zou scheiden en met haar Bruidegom eeuwig verenigd zou worden; waar ze vaak lieflijk van plag te spreken en te denken. Zo heeft ze zich daartoe geschikt met grote inwendige devotie om te ontvangen het Heilige Sacrament der kerk; en toen ze bediend was sprak ze tot haar medezusters: ‘Mijn lieve kinderen en zusters, ik wil thuis.’Waar de anderen op zeiden en meende dat ze het uit zwakheid van hoofd sprak: ‘Lieve zuster, ge bent thuis.’. ‘Neen,’ sprak ze, ‘I ben niet thuis; maar daar ik wil wezen, waar de straten en poorten blinkend zijn als zuiver helder goud.’ Daarna heeft ze haar geest in de handen God bevolen en rustte lieflijk in vrede. En de vingers van haar handen schenen te wezen wit als ivoor en haar aanschijn mooi blindend als kristal. En ze stierf in het jaar Ons Heren 1358 op de Heilige Drie Koningen dag; en ze werd ootmoedig begraven buiten de deur van de kerktoren van de Oude Kerk aan de zuidzijde, want de Begijnen hadden toen nog geen kerk nog kerkhof.

Van den doot biscop Johan van Diest van Uutrecht ende van dat collegye tot Amersfoert.
Dat VI capitel.

Johan van Diest, biscop van Uutrecht, is dese werlt overleden int jaer M III C XL, op die calende van junio, ende is mit betamelike uutvaert begraven in Sinte Martijns [206r] kercke, den Domme, bi sine voervaders, nadat hi dat bisdom cranckelic ende slappelyc hadde berecht XVIII jaer lang. Hi hadde dat casteel te Vredelant myt sinen omghelegen dorpen ende toebehoren te onderpande geset om een somme van penningen an grave Willem van Hollant, ende dat slot te Vollenhoe mit dat gehele Overijsellant hadde hy verset an den grave van Gelre; ende hi hadde gheordineert ende geset ses voechden in den bisdom, die dat bisdom van Uutrecht qualiken ende met crancken voerspoeden ende oerbaer regierden. Niet veel goeder ende profitelicker dingen en heeft dese biscop Johan binnen sinen dagen gedaen, die waerdich zijn om te bescriven, anders dan hi stichtede ende fondeerde dat collegie tot Amersvoert, ende dat hi mit hulp ende bistant der kercken van Uutrecht cofte an den Stichte dat casteel van Diepenhem.

Van de dood van bisschop Jan van Diest van Utrecht en van dat college te Amersfoort.
Dat VI kapittel.

Johan van Diest, bisschop van Utrecht, is in deze wereld overleden in het jaar 1340 op de 1^ste dag van juni en is met betamelijke uitvaart begraven in Sint Martinus [206r] kerk, de Dom, bij zijn voorvaders nadat hij dat bisdom zwak en slap had berecht 18 jaar lang. Hij had dat kasteel te Vreeland met zijn omgelegen dorpen en toebehoren te onderpand gezet om een som van penningen aan graaf Willem van Holland en dat slot te Vollenhove met dat gehele Overijselland had hij verzet aan de graaf van Gelre; en hij had geordineerd en gezet zes voogden in het bisdom die dat bisdom van Utrecht kwalijk en met zwakke voorspoed en nut regeerden. Niet veel goede en profijtelijke dingen heeft deze bisschop Johan binnen zijn dagen gedaan die waardig zijn om te beschrijven, anders dan hij stichtte en fundeerde dat college tot Amersfoort en dat hij met hulp en bijstand de kerk van Utrecht kocht van het Sticht dat kasteel Diepenheim.

Van here Niclaes de Caputijs, die XLVI biscop van Uutrecht.
Dat VII capitel.

Ende als biscop Johan begraven was, enige van den capyttelaers, ten versoucke grave Willem van Hollant, koren Johan van Arkel, canonic der kerken van Uutrecht. Andere die koren, doer ingheven grave Reinouts dye Swarte van Gelre, Johan van Bronchorst, proest tot Sinte Salvatoers tot Uutrecht. Die paeus Benedictus die XII die versette dese twe electen die ghecoren waren, ende gaf dat bisdom enen edelen Romein, auditoer der saken int hof van Romen, geheten Nicolaes de Caputijs, ende is aldaer gewijt ende geordineert dye XLVI biscop van Uutrecht. Ende als hi vernam dat sine officiael van gene hogen saken recht doen mochte, dan alleen de biscop selver, ende hi selver tot Uutrecht niet resideren en woude, heft hi in datselve jaer openbaerlic in die consistorie te Romen dat bisdom renuncieert ende overgegeven. Ende een luttel tijts hyerna is dese Nicolaus geworden ende gemaect cardinael, ende heeft gefondeert ende gesticht in der stat van Perusen in Ytalien een collegie van studenten in dusdaniger formen ende manieren, als dat die biscop of dat collegie der Domkerken tot Uutrecht sullen mogen senden ende setten twe scolyeren, geleert in gramarie, eerlic ende priselic van leven, manyeren ende zeden, om aldaer te studeren in denselven collegie tot costen ende expensen van der collegie voerseit.

Van heer Nicolaas de Capocci, de 46^ste bisschop van Utrecht.
Dat VII kapittel.

En toen bisschop Johan begraven was kozen enige van de kapittelen, op verzoek van graaf Willem van Holland, Johan van Arkel, de kanunnik der kerk van Utrecht. Andere die kozen, door ingeven van graaf Reinout de Zwarte van Gelre, Johan van Bronkhorst, proost te Sint Salvator te Utrecht. De paus Benedictus de 12^de die verzette deze twee die gekozen waren en gaf dat bisdom een edele Romein, auditor der zaken in het hof van Romen, geheten Nicolaas de Capocci en is aldaar gewijd en geordend de 46^ste bisschop van Utrecht. En toe hij vernam dat zijn officie van geen hoge zaken recht doen mocht, dan alleen de bisschop zelf, en hij zelf te Utrecht niet resideren wilde, heeft hij in hetzelfde jaar openbaar in de consistorie te Rome dat bisdom geweigerd en overgegeven. En een tijdje hierna is deze Nicolaas geworden en gemaakt kardinaal en heeft gefundeerd en gesticht in de stad Perugia in Itali een college van studenten in dusdanig vorm en manier als dat de bisschop of dat college der Domkerk tot Utrecht zullen mogen zenden en zetten twee scholieren, geleerd in grammatica, fatsoenlijk en te prijzen van manieren, leven en zeden om aldaar te studeren in dat college op kosten en uitgaven van dat college.

Van Johan van Arkel, die XLVII biscop van Uutrecht.
Dat VIII capitel.

Die paeus Clemens die VI, als hi ghecoren was te wesen paeus van Romen, versach hi ende gaf enen edelen man van gheboorten geheten Johan van Arkel dat bisdom van Uutrecht, dat op de tijt vaceerde ende open stont; ende worde aldaer geconsacreert ende gewijt van here Ganzelijn, cardinael ende biscop van Albanen, te wesen die XLVII biscop van Uutrecht; dit gescyede int jaer M III C ende XLII. Johan van Arkel, here Johans soen van Arkel die XII, als hi gheordineert was van den paeus biscop van Uutrecht, heft hem gehaest neder te comen, ende is mit enen betaemliken staet van ridderen ende knechten opten VIII dach van mey int jaer van XLIII gecomen binnen der stat van Uutrecht, ende is na ouder gewoenten mit groter eren ende feesten geset in des byscops stoel. Dese heren Johans broeders waren: Otte, here van Arkel; Aernt, here van Zoelen, Avesaet ende Noordeloos; Robbrecht van Arkel, naemaels heer van Asperen; Herbern, here van Slingelant. Dese here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, een jonc man, in sine joechdelike tijt bloyende, heeft dat gehele bisdom met diverse ende menigerleide becommernissen ende sculden beswaert ende beladen wesende gevonden, mit dat gansse Oversticht, uutgeseit alleen die stede van Campen, ende die sloten ende husen des Nedersticht, verset bevonden an menigerhande personen. Ende in dat eerste jaer zijns bisdoms heeft hi dat casteel van Stoutenburch, dat welle [206v] here Aernt van Yselsteyn hadde onder zijn dominacie voer de zomme van IIII M VIII C ponden gelost ende weder an hem gecregen. Ende niet alleen dat, mer oec dat slot ter Horst, dat here Hubrecht Scenck van Culenburch onder hem hadde, heeft dye biscop mede gelost, daervoer betalende IX M ponden, ende brochtet weder an dat Sticht.

Van Jan van Arkel, de 47^ste bisschop van Utrecht.
Dat VIII kapittel.

De paus Clemens de 6^de, toen hij gekozen was te wezen paus van Romen, voorzag en gaf een edele man van geboorte, geheten Johan van Arkel, dat bisdom van Utrecht dat op de tijd vaceerde en open stond en werd aldaar geconsacreerd en gewijd van heer Ganzelijn, kardinaal en bisschop van Albanen, te wezen de 47^ste bisschop van Utrecht; dit geschiedde in het jaar 1342. Jan van Arkel, de zoon van heer Jan van Arkel de 12^de, toen hij geordineerd was van de paus bisschop van Utrecht heeft zich gehaast daar te komen en is met een betamelijke staat van ridders en knechten op de 8^ste dag van mei in het jaar 1343 gekomen binnen de stad Utrecht en is naar oude gewoonte met grote eer en feest gezet in de bisschoppelijke stoel. De broeders van de heer Jan waren: Otto, heer van Arkel; Arnold, heer van Zoelen, Avezaath en Noordeloos; Robrecht van Arkel, later heer van Asperen; Herbern, heer van Slingeland. Deze heer Jan van Arkel was een jonge man in zijn bloeiende jeugd en heeft dat gehele bisdom, dat met diverse en menigerlei bekommernissen en schulden bezwaard en beladen was gevonden, met dat ganse Oversticht, uitgezonderd alleen de stad Kampen en die burchten en huizen van Nedersticht, verzet bevonden aan menigerhande personen. En in her eerste jaar van zijn bisdom heeft hij dat kasteel van Stoutenburg, dat wijlen [206v] heer Arnold van IJsselstein onder zijn heerschappij had voor de som van 4800 ponden gelost en weer aan hem gekregen. En niet alleen dat, maar ook dat slot ter Horst, dat heer Hubrecht Scenck van Culemborg onder hem had, heeft de bisschop mede gelost en betaalde daarvoor 9000 ponden en bracht het weer aan het Sticht.

Van een aertbevinghe.

Int jaer M III C XLII was een grote aertbevinge in Hollant opten II dach van januario, na denwelken een grote plage hier in desen landen quam, als men na horen sal.

Van een aardbeving.

In het jaar 1342 was een grote aardbeving in Holland op de 2^de dag van januari waarna een grote plaag hier in deze landen kwam, zoals men hierna horen zal.

Van dat grote ende feestelike hof dat grave Willem in Den Hage hilt, ende van zijn anderde reise in Pruyslant.
Dat IX capitel.

Die grave Willem, wesende in Den Hage, heeft aldaer gehouden een vorstelick ende princelyc hof, mit steken ende tornyren ende andere ridderlicke oeffeninge, acht dagen lang, betonende allen princen ende heren die daer gecomen waren sine excellente mogentheit ende rijcdomme. Ende dese feeste geeindet wesende, is daer gecondicht een ander hof van steken ende torneren in die stede van Beauys in Normandien, tot welken grave Willem is gereist mit een scoen gerit van paerden voer ende after hem rijdende, mit groten staet ende triumphe. Ende daer zijnde en hebben niet alleen zijn vrienden mer oec sine vianden, ende voert alle princen ende vorsten die daer vergadert waren, getuycht ende geseit openbaerlic datter geen vromer ende stouter ridder en was in der werlt, dan dese grave Willem. Daerna heeft hem grave Willem bereyt andermael mit een scoen ridderscap van paerden te trecken in Pruichen, om te wreken den laster Goods opten ongelovigen, ende om sinen name ende lof te vermeren. Dye nyewe tidinge van desen toecomenden grave ende zijnre princen ende heren int lant van Littouwen en is nyet alleen verbreet ende gehoert uut seggelyke woerden, mer oec vernomen mit experiencien ende ridderlike vromicheden. Want hi doerreet dat lant rovende ende brandende, slaende ende vangende; ende daer en was niement van hem verbercht, si en vloden al wech van sine toernicheit, ende bedreef veel quaets in den lande, ende brochte alle haer steden, sloten ende dorpen onder sine dominatie, ende nam alten groten swaren roef mit hem.

Van dat grote en feestelijke hof dat graaf Willem in Den-Haag hield en van zijn andere reis in Pruissen.

Dat IX kapittel.

Graaf Willen was in Den-Haag en heeft aldaar gehouden een vorstelijk en prinselijk hof met steken en toernooien en andere ridderlijke oefeningen, acht dagen lang, en toonde alle prinsen en heren die daar gekomen waren zijn excellente mogendheid en rijkdom. En toen dit feest geëindigd was en daar afgekondigd een ander hof van steken en toernooien in de stad Beauvais in Normandië waarheen graaf Willem is vertrokken met een mooi gerij van paarden die voor en achter hem reden, met grote staat en triomf. En toen hij daar was hebben niet alleen zijn vrienden, maar ook zijn vijanden, en voort alle prinsen en vorsten die daar verzameld waren betuigd en openbaar gezegd dat er geen dapperder en stouter ridder was in de wereld, dan deze graaf Willem. Daarna heeft graaf Willem zich andermaal bereid met een mooi ridderschap van paarden te trekken in Pruissen om te wreken de laster Gods op de ongelovigen en om zijn naam en lof te vermeerderen. De nieuwe tijding van deze toekomende graaf en zijn prinsen en heren in het land Littouwen is niet alleen verspreid en gehoord uit gezegde woorden, maar ook vernomen met ondervinding en ridderlijke dapperheid. Want hij doorreed dat land rovend en brandend, sloeg en ving; en daar was niemand van hem verborgen, ze vlogen allen weg van zijn toornen bedreef veel kwaad in het land en bracht al hun steden, burchten en dorpen onder zijn dominantie en nam al te grote zware roof met hem.

Een mirakel van den Heyligen Sacrament tot Aemstelredam.
Dat X capitel.

Int jaer Ons Heren M III C XLV, des dijnsdaghes voer Palmenzonnendach, was een siec, cranc man leggende in zijn bedde tot Aemstelredamme, ende begeerde te ontfangen van des priesters handen dat Heylige Sacrament. Die priester is gecomen omtrent vespertijt mitten Heiligen Sacramente, ende berechte den sieken man. Ende ontfangen hebbende, is dye sieke man na der sonnen onderganck een qualicheit overghecomen, ende began uuten monde over te geven. Die vrouwen, dye desen sieken man bewaerden, besorcht wesende omdat hy dat Heylige Sacrament ontfanghen hadde, namen een scoen reyn vat, daer sijt in ontfingen, dat hy overgaf; ende gotent in een groot vyer, dat daer lach ende brande om des sieken man wille. En van den vrouwen die daer des snachts geslapen hadde, als si opgestaen was ende haer kint gecleet hadde, creech si so groten coude in alle haer leden, dat si bi dat vier most gaen sitten om haer te warmen. Aldus sittende bi den viere, ende dat vyer omroerende om te bet haer te warmen, sach si middel int vier ene scone witte ende hele hostye, als sij ye haer daghen in den handen des pryesters hadde ghesien an den outaer. Die vrouwe verscricte, ende stack haer hant sonder enighe vervaernisse in dat vier, ende nam die hostie in haer hant, sonder haer hant van den viere te quetsen ofte barnen, ende voelde dat dye hostye cout was; ende leydet van die ene hant in dander. Ende alsdoen sach si bescheydelyck, dat dye hostye, die te voren wit ende claer was, wonderlick verandert worde in enen anderen formen ende gedaente als verbrant wesende. Dese vrouwe worde vervaert, ende riep een ander vrouwe, die mit haer woende ,int selve huis, ende seyde: ‘siet, ick hebbe hier in mijn hant dat Lichaem ons Heren Jhesu Cristi, dat ick [207r] mit minen handen uuten vyere genomen hebbe.’ Ende si gaft den vrouwe oec in haer hant. Ende dese vrouwe leyde dat Heylighe Sacrament op een cussen, ende beslotet in haer kiste. Een uijr daerna quam die man van den huse te huys, ende si vertelde haren man al datter gesciet was. Die man vraechde waer si dat Heilige Lichaem ons Heren hadde geleit. Sy seyde: ‘in myn kiste.’ Ende hy begeerdet te sien. Siende, nam hi dat in zijn hant mit sinen vingeren. Angetast hebbende docht hem dat dat Heylige Sacrament in zijn hant sienlyc op ende neder spranc. Dat siende, gaf hi sijn wijf dat Heylige Sacrament weder. Ende het behilt die litteikenen van den antasten van den mans vingeren. Ende die man wart seer vervaert, ende hi ginc, ende gaft den priester te kennen. Ende vertelde hem al datter gesciet was, ende wijsden hem daer dat Heilige Sacrament, leggende in der kisten. Die priester versuchte hem, ende nam dat Heilighe Sacrament, ende leydet in een doese, ende brochtet in der kerken al heimeliken, dattet niement en wiste. Des anderen dages, als die vrouwe tot haer kiste quam, vant si daer weder dat Heilige Sacrament opten doec in der kisten. Ende si ging weder totten priester, ende seidet hem; die welke noch eens quam mit dye doese, ende leydet daerin, ende brochtet al heimelic weder in die kerke. Opten derden dach quam die vrou weder, ende vant noch weder dat Heylige Sacrament in haer kiste opten doec, legghende op een scoen wyt kussen. Doe lyep die vrouwe weder totten priester, ende gaft hem te kennen. Als dye priester dat hoerde, docht hy dat God dit myrakel verkondicht ende openbaer gemaect woude hebben, dede dit te verstaen alle priestereen, geestelic ende waerlic, binnen Amsterdamme, ende si quamen in hair religie mit crucen ende mit vanen ter heyliger stede, daer dat Heilige Sacrament ghevonden was, ende brochtent mit love ende mit sange, mit groter eren ende waerdicheit in die prochikerke. Dye man van deser vrouwen, dye sijn wijf verboden hadde dese miraculen te openbaren ende niemens te seggen, sittende II dagen hierna bi den vier, hebbende een jonc kint op sijn scoot, berispende sijn wijf dat dese dingen doer haer int licht gecomen waren ende geopenbaert. Terstont dat kint, dat hi sittende hadde op zijn scoot, is eenmael vreselic besiect geworden mit dat vallende tuel, ende noch terstont twemael after een, ende worde seer ende vreselic gequelt, ter tijt dat die man ende sijn wijf doer raet ende ingeven haerre vrienden beloofden te versoeken dat waerde Heilige Sacrament mit haer offerhande in der kercken, wollen ende barvoets. Daerna gescieden vele grote miraculen van siecten, van onrechte gevangen ende veel andere, die lang zijn te scriven.

Een mirakel van het Heilige Sacrament te Amsterdam.
Dat X kapittel.

In het jaar Ons Heren 1355, de dinsdag voor Palmzondag, was een zieke zwakke man die op zijn bed lag te Amsterdam en begeerde te ontvangen van de priesters handen dat Heilige Sacrament. De priester is gekomen omtrent vespertijd met het Heiligen Sacrament en berechte de zieke man. En toen hij het ontvangen had is de zieke man na zonsondergang een kwalijkheid overkomen en begon uit de mond over te geven. De vrouwen, die deze zieke man bewaarden en bezorgd waren omdat hij dat Heilige Sacrament ontvangen had, namen een schoon rein vat waar ze het in ontvingen dat hij overgaf; en goten het in een groot vier dat daar lag en brandde vanwege de zieke man. En van de vrouwen die daar de nachts geslapen had is toen opgestaan en kleedde haar kind kreeg grote koude in haar leden zodat ze bij het vuur moest gaan zitten om zich te warmen. Aldus zittende bij het vuur en dat vuur omroerde en zich beter te warmen zag ze in het midden van het vuur een schone witte en hele hostie, zoals ze ooit in haar dagen in de handen van de priester had gezien aan het altaar, De vrouw schrok en stak haar hand zonder enige angst in het vuur in dat vuur en nam de hostie in haar hand, zonder haar hand van het vuur te kwetsen of te branden, en voelde dat de hostie koud was; en legde het van de ene hand in de andere. En toen zag ze duidelijk dat de hostie, die tevoren wit en helder was, wonderlijk veranderd werd in een andere vorm en gedaante als verbrand zijnde. Deze vrouw werd bang en riep een ander vrouwe, die met haar woonde in hetzelfde huis en zei: ‘Ziet, ik heb hier in mijn hand dat Lichaam van onze Heer jezus Christus dat ik [207r] met mijn hand uit het vuur genomen heb.’ En ze gaf het die vrouw ook in haar hand. En deze vrouwe legde dat Heilige Sacrament op een kussen en sloot het in haar kist. Een uur daarna kwam de man van het huis thuis en ze vertelde haar man alles dat er geschied was. Die man vroeg waar ze dat Heilige Lichaam van onze Heer had gelegd. Ze zei: ‘In mijn kist.’ En hij begeerde het te zien. Ziend, nam hij dat in zijn hand met zijn vangers. Aangetast hebbende dacht hij dat het Heilige Sacrament in zijn hand ziende op en neer sprong. Toen hij dat zag gaf hij zijn wijf dat Heilige Sacrament weer. En het behield het teken van het aantasten van de vingers van de man. En die man werd zeer bang en hij ging en gaf het de priester te kennen. En vertelde hem alles dat er geschied was en wees het waar dat Heilige Sacrament lag in de kist. De priester zuchtte en nam dat Heilige Sacrament en legde het in een doos en bracht het in de kerk al heimelijk zodat het niemand wist. De volgende dag toen de vrouw naar haar kist kwam vond ze weer dat Heilige Sacrament op doek in de kist. En ze ging weer naar de priester en zei het hem; die nog eens kwam met de doos en legde het daarin en bracht het al heimelijk weer in de kerk. Op de derde dag kwam die vrouw weer en vond nog weer dat Heilige Sacrament in haar kist op de doek en lag op een schoon wit kussen. Toen liep de vrouw weer tot de priester en gaf het hem te kennen. Toen de priester dat hoorde dacht hij dat God dit mirakel verkondigd en openbaar gemaakt wilde hebben en liet dit verstaan alle priesteres, geestelijk en wereldlijk, binnen Amsterdam en ze kwamen in hun religie met kruisen en met vanen ter heilige plaats daar dat Heilige Sacrament gevonden was en brachten het met lof en gezang en met grote eer en waardigheid in de parochiekerk. De man van deze vrouw die zijn wijf verboden had dit mirakels te openbaren en niemand te zeggen zat 2 dagen hierna bij het vuur en had een jong kind op zijn schoot en berispte zijn wijf dat deze dingen door haar in het licht gekomen waren en geopenbaard. Terstond dat kind, dat hij op zijn schoot had zitten, is eenmaal ziek vreselijk ziek geworden met dat vallende ziekte en nog terstond tweemaal achter elkaar en werd zeer vreselijk gekweld ter tijd toe dat die man en zijn wijf door raad en ingeven van hun vrienden beloofden te bezoeken dat waardige Heilige Sacrament met hun offerande in de kerk, wollen en barrevoets. Daarna geschieden vele grote mirakels van ziekten, van onterechte gevangenen en veel anderen die lang zijn te schrijven.

Hoe here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, uut sine landen reysde in vreemde landen om sine costen te sparen, ende van den wedercoemst grave Willems van Hollant, uut Pruychen.

Dat XI capitel.

Johan van Arkel, biscop van Uutrecht, beswaert ende becommert wesende mit menigerhande sculden ende costen, is hi int jaer Ons Heren M III C XLV gereyst in vreemden landen om sine cost te sparen, ende aldaer een tijt lanc bliven om syn renten te vergaderen, ende dat hi mit die sine sculden ende becommerden goeden soude mogen lossen; ende heeft sinen broeder Robbrecht van Arkel, here van Asperen, sijn bisdom ende ondersaten bevolen trouwelic te bewaren. In datselve jaer is grave Willem van Hollant myt IIII C paerden weder uut Pruychen gecomen om in zijn eyge lant te reysen. Ende comende tot Coelen opten Rijn heeft hi daer een feestelic hof gehouden van vorsten, heren ende princen. Die koervorsten des Heiligen Rijcs wouden hem verheffen ende maken keiser van Romen, niettegenstaende dat Lodewijc van Beyeren, keyser van Romen, sijnre suster man, noch levede, want dye voerseide keiser Lodewijck te banne was gedaen van den paeus, omdat hi dat Heylighe Kerstengelove nae sijnre machte niet en bescermde van den anvechtinge der ongelovigen, want hy daertoe gedeputeert ende vercoren is van God om dat Heilige Kersten volc te bescermen. Mer de grave bekende hem onwaerdich van alsulker digniteiten ende eren, heeft dat presenteren der heren gerefuseert ende hem des onwaerdich ghekent, ende [207v] is tot sinen land ghereyst.

Hoe heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, uit zijn landen trok naar vreemde landen om zijn kosten te sparen en van de terugkomst van graaf Willem van Holland uit Pruissen.

Dat XI kapittel.

Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, was bezwaard en bekommerd met menigerhande schulden en kosten en is in het jaar Ons Heren 1345 vertrokken naar vreemden landen om zijn kost te sparen en bleef aldaar een tijd lang om zijn renten te verzamelen en dat hij met die zijn schulden en bekommerden goederen zou mogen inlossen; en heeft zijn broeder Robrecht van Arkel, heer van Asperen, zijn bisdom en onderzaten bevolen trouw te bewaren. In hetzelfde jaar is graaf Willem van Holland met 400 paarden weer uit Pruissen gekomen om in zijn eigen land te reizen. En toen hij kwam te Keulen op de Rijn heeft hij daar een feestelijk hof gehouden van vorsten, heren en prinsen. De keurvorsten van het Heilige Rijk wilden hem verheffen en maken keizer van Rome, niettegenstaande dat Lodewijk van Beieren, keizer van Rome, de man van zijn zuster, nog leefde want keizer Lodewijk was in de ban gedaan van de paus omdat hij dat Heilige Christen geloof naar zijn macht niet beschermde van het aanvechten der ongelovigen, want hij was daartoe gedeputeerd en gekozen van God om dat Heilige Christenvolk te beschermen. Maar de graaf bekende zich onwaardig van al zulke digniteit en eer en heeft dat presenteren der heren geweigerd en zich onwaardig gekend en [207v] is naar zijn land getrokken.

Van die strijden tusschen die van Uutrecht ende den Hollanders.
Dat XII capitel.

Int jaer M III C XLV heeft grave Willem van Hollant vergadert een scoen suverlic heer van volc van wapenen om OestVrieslant te brengen onder sine subjectie ende dominatie. Ende als alle dinc was bereit dat tot deser heervaert van node was, heeft hy eerst om enigerhande idele woerden die stat van Uutrecht ontseit. Ende daer is een dach besceyden, dat beide pertien comen souden mit heercrachte op een scoen groen velt, om te vechten een stryt, ende om te vercrigen den zege ende lof der victorien. Dye van Uutrecht sijn seer stouteliken mit blinckende bannieren totter plaetsen daer men striden soude gecomen; daertegen is grave Willem mit ludende trompetten uut sine tenten hem tegemoete gegaen, om te vechten om die overhant. Ende daer geviel een groten strijt, also datter veel an beyde sijden ghequest ende doot bleven. Mer ten lesten worden die Stichse verwonnen ende ter neder getogen. Ende beclagende van den groten misvalle, sijn si weder vergadert opten Marendijc tusschen Uutrecht ende Montfoert, ende bestonden noch een bitteren strijt te vechten tegen den Hollanders. Dese twe partien dus vromeliken ende naersteliken tegen malkanderen striende om dye prijs ende overhant te houden, so sijn nochtans, overmits gehenghenisse Goods, dye van Uutrecht weder verwonnen, ende dye grave heft dat velt, eer ende victorie van den II striden gehat ende behouden.

Van de strijd tussen die van Utrecht en de Hollanders.
Dat XII kapittel.

In het jaar 1345 heeft graaf Willem van Holland verzameld een mooi zuiver leger van wapenvolk om Oost-Friesland te brengen onder zijn onderwerping en dominantie. En toen alle dingen bereid waren die tot deze legertocht nodig was heeft hij eerst om enigerhande ijdele woorden de stad Utrecht ontzegt. En er is een dag gesteld waar beide partijen zouden komen met legerkracht op een mooi groen veld om een strijd te vechten en om zege en lof te krijgen en de victorie. Die van Utrecht zijn zeer dapper met blinkende banieren tot de plaats daar men strijden zou gekomen; daartegen is graaf Willem met luide trompetten uit zijn tenten hun tegemoet gegaan om te vechten om de overhand. En daar geviel een grote strijd, alzo dat er veel aan beide zijden gekwetst en doodbleven. Maar tenslotte woeden die van het Sticht overwonnen en terneder getrokken. En beklaagden van de grote misval en zijn weer op de Marendijk tussen Utrecht en Montfoort en bestonden nog een bittere strijd te vechten tegen de Hollanders. Deze twee partijen die aldus dapper en vlijtig tegen elkaar strijden om de prijs en overhand te houden, zo zijn nochtans, vanwege toestaan van God, die van Utrecht weer overwonnen en de graaf heft dat veld, eer en victorie van de 2 strijden gehad en behouden.

Hoe die grave Willem die stat van Uutrecht beleyde.
Dat XIII capitel.

In datselve jaer heft grave Willem opgenomen die stat van Uutrecht an te vechten, ende heeft die cracht zijns ridderscaps verghadert ende veel zoudenyers ende knechten angenomen, ende is gecomen mit anderhalf hondert dusent man vrome ridderen ende knechten, ende heeft die stat van Uutrecht rontom belegen, zijn tenten ende papiljonen daer opgeslegen, ende heeft doen oprechten XIII grote magnelen, daer hi dye stat mede woude destrueren ende vernyelen. Hi hadde in zijn heer tot zijnre hulpen enen hertoech, XIII graven, LII banre heren, II M VIII C ridderen. Daer waren oec mede vele edelen ende leenmannen des biscops van Uutrechts ende in den Stichte woenden, die doer begeerten grave Willems die stat van Uutrecht mede hadden ontseyt, ende haer vianden waren, ende waren mede in des graven hulp in den belegge; daer die princepaelsten dese of waren, als heer Sweer van Abcoude ende Gijsbrecht zijn soen; here Aernt van IJselstein; Johan, burchgrave van Montfoert; here Henric van Vianen; heer Gijsbrecht van Starckenburch; here Aernst van Uulven; here Vrederic uuten Hamme. Die grave Willem quam ende beleyde dye stat op Sinte Odulphus dach ende bevacht ende bestormde die ses weken lanc sonder ophouden mit menigerley instrumenten. Daertegen weerden hem die van binnen seer vromelic, slaende ende [208r] werende de van buten met ghescutten ende stenen van haerre poerten ende muren, datter veel de onbehoedelic na der muren quamen, ter doot gequest ende gescoten worden. Soe ist op een tijt geboert, dat dye grave Willem in der nacht an de statvesten quam, om te ondersoeken die diepten van der graften, eer dat hi sulcken wel bemuerde stat onderwinden woude te bestormen; ende hi wert mit eenre pijle van der muren in sinen anclauwe gescoten. Die grave wert terstont also ghewont in sijn tente gedragen, ende worde in corten tijt weder gesont gemaect. Here Robbrecht van Arkel heeft den biscop sinen broeder, de in vreemden landen lach, een bode gesonnen ende hem doen weten hoe swaerliken sine stat van Uutrecht van den grave van Hollant belegen was. Die biscop dit vernemende, is terstont nedergecomen, ende heeft mits hulpe here Jans Beadmont, grave van Boloys, grave Willems oem voerseit, enen vrede ende vasten pays tusschen den grave ende sine stat van Uutrecht gemaect in deser manieren, als dat V C burgers souden uuter stat comen met bloten voeten ende hoefden voer des graven tente, ende souden den grave te voeten vallen, hem byddende oetmoedelic om genade; ende souden noch also dicke alst den grave belyefde ende hy des an der stat versochte, hem te diensten comen binnen der Masen myt V C gewapender mannen op haer eigen stats costen. Ende daer wert oec uutgesproken dat men een deel van der muren XX roeden lanc ter neder leggen soude; ende noch soude die grave in der stat hebben een strate daer hi in ende uut gaen soude tot sinen belieften. Ende hiet noch huden des dages der Hollanders Straet. Ende daer worde een bestant gemaect tot Sinte Martijns dach toe in den winter, tusschen den grave ende die stat; ende binnen dien tijt souden dye biscop ende die grave van Boloys die compositie van den payse int openbaer breder declareren ende uutspreken. Datwelke also niet en gesciede, want grave Willem op de Oest-Vriesen toech, daer hi verslegen bleef, als men nae horen sal. Grave Willem toech weder van der stat van Uutrecht op Sinte Marien Magdalenenavont. Waeromme men tot huden opten dach alle jaers een eerlike ende staetlyke processie om dye stat draget, mit crucen ende vanen, mitten reliquien ende heylichdommen, des dages na Sinte Marien Magdalenendach, lof lovende ende dankende mit groter devocien ende ynnicheit, dat Hi die stat voer alle plaghen ende anvechten hadde bewaert, ende voert mere van allen toecomenden plaghen, tribulatien ende teghenspoeden bewaren ende bescermen wil.

Hoe graaf Willem de stad Utrecht belegerde.
Dat XIII kapittel.

In hetzelfde jaar heeft graaf Willem opgenomen de stad Utrecht aan te vechten en heeft de kracht van zijn ridderschap verzameld en veel soldaten en knechten aangenomen en is gekomen met 150 000 man dappere ridders en knechten en heeft de stad Utrecht rondom belegerd en zijn tenten en papiljonen daar geslagen en heeft laten oprichten 13 grote werptuigen waar hij de stad mee wilde verwoesten en vernielen. Hij had in zijn leger tot zijn hulp een hertog, 13 graven, 52 baanderheren, 2800 ridders. Daar waren ook mede vele edelen en leenmannen van de bisschop van Utrecht en in het Sticht woonden die door begeerte van graaf Willem de stad Utrecht mede hadden ontzegd en hun vijanden waren en waren mede in de hulp van de graaf in het beleg; daar de belangrijkst van deze waren, als heer Sweer van Abcoude en Gijsbrecht zijn zoon; heer Arnold van IJsselstein; Johan, burchtgraaf van Montfoort; heer Hendrik van Vianen; heer Gijsbrecht van Sterkenburg; heer Arent van Ulven; heer Frederik uit Den Ham. Graaf Willem kwam en belegerde de stad op Sint Odulphus dag en bevocht en bestormde die zes weken lang zonder ophouden met menigerlei instrumenten. Daartegen verweerden hen die van binnen zeer dapper, sloegen en [208r] verweerden die van buiten met geschut en stenen van hun poorten en muren zodat er veel die zonder hoede naar de muren kwamen ter dood toe gekwetst en geschoten werden. Zo is het op een tijd gebeurd dat graaf Willem in de nacht aan de stadvesten kwam om te onderzoeken de diepte van de gracht eer dat hij zulke goed ommuurde stad onderwinden wilde te bestormen; en hij werd met een pijl van de muren in zijn enkel geschoten. De graaf werd terstond alzo gewond in zijn tent gedragen en werd in korte weer gezond gemaakt. Heer Robrecht van Arkel heeft de bisschop, zijn broeder die in vreemden landen lag, een bode gezonden en hem laten weten hoe zwaar zijn stad Utrecht van de graaf van Holland belegerd was. De bisschop vernam dit en is terstond neergekomen en heeft mits hulp van heer Jan Beaumont, graaf van Bouillon, oom van graaf Willem, een vrede en vaste rust tussen de graaf en zijn stad Utrecht gemaakt in deze manier als dat 500 burgers uit de stad zouden komen met blote voeten en hoofden voor de tent van de graaf en zouden de graaf te voeten vallen en hem ootmoedig bidden om genade; en zouden nog alzo vaal als het de graaf beliefde en hij aan de stad verzocht hem te diensten komen binnen de Maas met 500 gewapende mannen op hun eigen stads kosten. En er werd ook uitgesproken dat men een deel van de muren 20 roeden lang neer zou leggen en nog zou de graaf in de stad hebben een straat waar hij in en uit mocht gaan naar zijn believen. En heet nog heden de dag de Hollanders Straat. En daar werd een bestand gemaakt tot Sint Martinus dag toe in de winter tussen de graaf en de stad; en binnen die tijd zouden de bisschop en de graaf van Bouillon die schikking van de vrede openbaar breder declareren en uitspreken. Wat alzo niet geschiedde, want graaf Willem trok op de Oost-Friezen waar hij verslagen bleef, zoals men hierna horen zal. Graaf Willem trok weer van de stad Utrecht op Sint Maria Magdalena avond. Waarom men tot heden op de dag alle haren een fatsoenlijke en stadige processie om de stad draagt, met kruisen en vanen, met de relikwien en heiligdommen, de dag na Sint Maria Magdalena dag en loven en danken met grote devotie en innigheid dat Hij de stad voor alle plagen en aanvechten had bewaard en voort meer van alle toekomende plagen en tegenspoeden bewaren en beschermen wil.

Hoe grave Willem verslegen worde in Oest-Vrieslant.
Dat XIIII capitel.

Dit aldus ghedaen sijnde, heeft grave Willem weder op een niewe vergadert een versch heer van vrome wapentuers, omme Oest-Vrieslant myt heercracht weder in te winnen. Mer och leyder! Dat heer des vromen prince is sonder ordinancie ende reghel over dat water ghevaren in dat ombekende lant. Waerof alle dat heer een groot ende ongheluckighe quade avonture aenghecomen is. Johan van Henegouwen, grave Jans zoen van Boloys, is met sijn scepen ende met sine vrome ridderen ende wapentuers ghecomen aen dye zuytside van Sinte OdulphusՍ cloester, ende sloech aldaer sijn tenten op een scoen breet velt, gheheten dye Suytvenne bij den oever van der zee. Ende terstont liepen een deel der Hollanderen sonder merren ende en verbeiden nyet dat grote heer dat nae quam. Ende ghinghen stoutelicken an, ende bevochten dye Vryesen. Ende dreven se een deel binnen Staveren, ende een deel binnen Sinte Odulphusՠcloester, alsoe dat sij mit ghewapender hant die vriheit des cloesters als dye kercke ende dat kerchof aenvochten ende bestormden. Ende hyer is te mercken dat dye Hollanders gheen teghenspoet noch wederstant en hadden voerdat sij uut vermetelheyt bevochten dye heylighe plaetsen des cloesters. Dye meer uut Godlicker moghentheit dan mit menschelicker crachten weder uut dat voerseide cloester afterwaerts ghedreven ende gheslegen worden, diewelken die Vriesen te met vervolchden ende dootsloegen. [208v]

Hoe graaf Willem verslagen werd in Oost-Friesland.
Dat XIIII kapittel.

Toen dit aldus gedaan was heeft graaf Willem weer opnieuw verzameld een vers leger van dappere wapenaars om Oost-Friesland met legerkracht weer in te winnen. Maar och helaas! Dat leger der dappere prins is zonder ordinantie en regel over dat water gevaren in dat onbekende land. Waarvan dat hele leger een groot en ongelukkige kwade avontuur aangekomen is. Johan van Henegouwen, de zoon van graaf Jan van Bouillon, is met zijn schepen en met zijn dappere ridders en wapenaars gekomen aan de zuidzijde van Sint Odulphus klooster en sloeg aldaar zijn tenten op een mooi breed veld, geheten de Zuidven bij de oever van de zee. En terstond liepen een deel der Hollanders zonder dralen en wachtten niet op dat grote leger dat nabijkwam. En gingen dapper aan en bevochten de Friezen. En dreven ze een deel binnen Stavoren, en een deel binnen Sint Odulphus klooster, alzo dat zij met gewapenderhand de vrijheid van het klooster als de kerk en dat kerkhof aanvochten en bestormden. En hier is te merken dat de Hollanders geen tegenspoed nog weerstand hadden voordat ze uit vermetelheid bevochten de heilige plaatsen der klooster. Die meer uit Goddelijke mogendheid dan met menselijke krachten weer uit dat klooster achteruitgedreven en geslagen werden die de Friezen te met vervolgden en doodsloegen. [208v]

Die grave Willem, dye van desen ongevalle niet mit allen en wiste, quam mit zijn scepen ant lant gevaren, an die noortside des voerseiden cloesters, ende trat daer opt lant, als een onvervaert vroem prince, myt alle zijn heren ende volc van wapenen, omtrent V C starc wesende; ende dede van stonden an dat eerste dorp daer si bi quamen an brande steken, ende ging voert in dat lant stouteliken tegen sine vianden in; ende sloech alsdoen ter doot myt zijn eygen hant een cloec vroem cappetein der Vriesen, die hem nochtans vromeliken totter doot toe weerde. Die Vriesen dit siende, omsingelden den cleinen hoep der Hollanderen mit een ontallic heer van gewapende, ende sloegen den grave mit alle sine heren ende ridderen ter doot, dat sijts niet en kenden. Ende namen des onbekenden doden graven lichaem, ende sloegen hem dat hooft of, omdat hi horen cappiteyn dootgeslagen hadde. Dese bloedige strijt gesciede op die VI kalende van october op dieselve plaetse daer dye graven van Hollant hier voermaels te recht plagen te sitten als si Oest-Vrieslant onder haer subjectie ende heerscappie hadden; ende hi regierde die graefscap van Hollant acht jaere lang. Ende ditselfde hadde grave Reinout van Gelre mitten swarten hoefde voerseyt, dat dese grave Willem van den Vryesen versleghen soude worden, als hy hem uuter vonten des kerstendoms ende des heiligen doepsel hief. Daerenboven so bleven daer veel meer die verdrencten, dan die mitten swaerde verslegen worden; want si sonder ordinancie te scepe liepen om te ontgaen die wreetheyt ende slagen der Vriesen. In desen stride bleven mitten grave verslegen omtrent V C vrome wapentuers, daer die principaelste ende opperste of waren die here van Hoern; dye here van Lingi; dye here van Valencont; die here van Many; die here van Antougen; die here van Haemstede uut Zeelant; die here van Merwede uut Vlaenderen; ende dit waren alte samen banreheren. Gherrit mitten Baerde; Willem van Naeldwic; Simon ende Dirc van Teylingen; Gwije van Asperen; Johan Reyner ende Willem van Montfoerde; Dirck van Santhorst; Herman van Swieten; Floris van der Merwen; Oetgier van Spangen; Gherrit Ever; Alfert van Bergerhorst; Claes Oom; Willem van Dongen; Dirc van Valencoert; Gerrit van Floreinvijl; ende dit altesamen uutgelesen ridders, mit noch veel meer joncheren ende edele mannen. Opten X dach nadat dese strijt was ghesciet, soe reysde over in Vryeslant here Martyn, commenduyr van Sinte Jans heren te Haerlem, ende bevant bi sekere littekenen des doden graven Willems lichaem leggende onder dye andere doden, ende dede dat brenghen mit noch VIII dode ridders lichamen in een cloester ghelegen bi Bolswaert, geheten Florencamp, of dat Oude Cloester. Johanna, die graefinne, des doden grave Willems huysvrouwe, is wederghereist in Brabant tot hertoech Jan van Brabant, haren vader, dyewelke daerna gegeven worde tot enen man hertoge Wenzelijn van Lutzenburch, coninc Jans anderde soen van Bemen.

De graaf Willem, die van dit ongeval niets wist, kwam met zijn schepen aan het land gevaren, aan de noordzijde van het kloosters en trad daar op het land als een onvervaarde dappere prins met al zijn heren en wapenvolk, omtrent 500 man sterk; en liet van stonden aan dat eerste dorp waar ze bij kwamen in brand steken en ging voort in dat land dapper tegen zijn vijanden in; en sloeg als toen ter dood met zijn eigen hand een kloeke dappere kapitein der Friezen, die zich nochtans dapper tot de dood toe verweerde. De Friezen die dit zagen omsingelden de kleine hoop der Hollanders met een ontelbaar leger van gewapenden en sloegen de graaf met al zijn heren en ridders ter dood, die zij niet kenden. En namen het onbekende dode lichaam van de graaf en sloegen hem dat hoofd af omdat hij hun kapitein doodgeslagen had. Deze bloedige strijd geschiedde op de 6^de dag van oktober op dezelfde plaats waar de graven van Holland hier voormaals te recht plagen te zitten toen ze Oost-Friesland onder hun onderwerping en heerschappij hadden; en hij regeerde dat graafschap van Holland acht jaar lang. En ditzelfde had graaf Reinout van Gelre met het zwarte hoofd voorspeld dat de graaf Willem van de Friezen verslagen zou worden toen hij hem uit de vont der christenendom en het heilige doopsel hief. Daarboven zo bleven daar veel meer die verdronken dan die met het zwaard verslagen werden; want ze liepen zonder ordinantie te scheep om de wreedheid en slagen der Friezen te ontgaan. In deze strijd bleven met de graaf verslagen omtrent 500 dappere wapenaars waar de belangrijkste en opperste van waren de heer van Horne; de heer van Lingi; de heer van Valenciennes; de heer van Many; de heer van Antougen; de heer van Haamstede uit Zeeland; de heer van Merwede uit Vlaanderen; en dit waren altezamen baanderheren. Gerrit met de Baard; Willem van Naaldwijk; Simon en Dirk van Teylingen; Gwijde van Asperen; Johan Reiner en Willem van Montfoort; Dirk van Santhorst; Herman van Swieten; Floris van de Merwede; Oetgier van Spanje; Gerrit Ever; Alfert van Bergerhorst; Claes Oom; Willem van Dongen; Dirk van Valencoert; Gerrit van Floreinvijl; en dit altezamen uitgelezen ridders, met nog veel meer jonkheren en edele mannen. Op de 10^de dag nadat deze strijd was geschied zo reisde over in Friesland heer Martyn, commandeur van Sint-Jan heren te Haarlem en bevond bij zekere tekens het lichaam van de dode graaf Willen liggen onder de andere doden en liet dat brengen met nog 8 dode ridders lichamen in een klooster gelegen bij Bolsward, geheten Bloemkamp of dat Oude Klooster. Johanna, de gravin, de huisvrouw van de dode graaf Willem, is weer vertrokken in Brabant tot hertog Jan van Brabant, haar vader, dier daarna gegeven werd tot een man hertog Wenzelijn van Luxemburg, de tweede zoon van koning Jan van Bohemen.

Van den wrake die die biscop dede opten genen die hem ende sijn stat van Uutrecht tegens geweest hadden in den oerloge.
Dat XV capitel.

Die biscop Jan van Uutrecht, na den mael dat dat bestant op Sinte Martijnsdach uutghegaen was, dede verbannen uut sinen Stichte alle die heren ende edele mannen die den grave assistencie ende bistant hadden gedaen, als hi die stat van Uutrecht hadde belegen; waerom alle dye voergescreven heren sijn gecomen, ende elc bisonder, ende hebben genaede gebeden van haerre rebellicheit; ende deden den biscop grote beteringe van haerre misdaet, uutgheseyt heer Sweer van Abcoude; heer Aernt van Iselsteyn, ende heer Aernt van Uulven. Waerom die biscop is gecomen mit een grote menichte der burgeren van Uutrecht, ende heeft op Sinte Ceciliendach crachtelicken belegen dat casteel te Uulven, dat welke hi crachteliken heeft gewonnen ende gevangen ghenomen alle die daerop waren, ende den biscop dede dat slot destrueren ende ter neder werpen. Daernae toech dye biscop mit heercracht int lant van IJselstein, ende heeft dat tot veel steden verbrant ende beroeft. Dat ghedaen sijnde toech hi voer Abcoude, dwelck hem opghegheven worde; ende dye biscop heeft voert van alle andere sine adversanten ende rebellen wraec ende beterscap genomen. [209r]

Van de wraak die de bisschop deed op diegene die hem en zijn stad Utrecht tegen geweest waren in de oorlog.
Dat XV kapittel.

De bisschop Jan van Utrecht, nadat het bestand op Sint Martinus dag uitgegaan was, liet verbannen uit zijn Sticht alle heren en edele mannen die de graaf assistentie en bijstand hadden gedaan toen hij de stad Utrecht belegerde; waarom alle heren zijn gekomen en elk apart en hebben genade gebeden van hun rebellie; en deden de bisschop grote verbetering van hun misdaad, uitgezonderd heer Sweer van Abcoude; heer Arnold van IJsselstein en heer Arnold van Ulven. Waarom de bisschop is gekomen met een grote menigte der burgers van Utrecht en heeft op Sint Caecilia dag krachtig belegerd dat kasteel te Ulven wat hij krachtig heeft gewonnen en gevangengenomen allen die daarop waren en dn bisschop liet dat slot verwoesten en te neer werpen. Daarna trok de bisschop met legerkracht in het land IJsselstein en heeft dat op veel plaatsen verbrand en beroofd. Toen dat gedaan was trok hij voor Abcoude, wat hem opgegeven woerd; en de bisschop heeft voort van alle anderen zijn tegenstanders en rebellen wraak en beterschap genomen. [209r]

Hoe dat grote dorp van Emenesse verbrant worde, ende hoe dye Duytsche heren haer woenstat namen binnen Uutrecht.
Dat XVI capitel.

Op dese selve tijt reysde byscop Jan van Uutrecht myt groot volck van wapenen, mit ontwonden bannieren in dat dorp van Emenesse, ende stack daer dat vier in ende verbrandet. Ende sloecher midallen veel doot, dye hem ter weer setteden. Ende nam met hem enen groten roof ende vele ghevanghen. Ende dit daerom: want sij onder den biscop altijt gheseten hadden, ende hoerden ant Stycht, ende hadden in dit oorloghe mede rebelleert, waren den biscop ende dat Stycht ofgegaen, ende hadden hem den grave van Hollant toe laten scriven, latende haer oude naam, dat ment niet meer hieten en soude Emenesse, mer Oest-Hollant; ende bleven nochtans noch Hollanders twe jaren tijts lang, ter tijt toe dat se die biscop gehelic ende al onder zijn subjectie ende onderdanicheit brochte. Dese here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht hadde een grote scone plaets omtrent Sint Marien tUtrecht binnen der stat, daer zijn paertstalle op te staen plach; welke plaetse bi consent der ecclesie ende capitels van den Dom om de liefde Goods ende tot vermeerderinge des Godliken dienst gaf hi den commenduyr ende broeders oft heren der Duitscer Oerden dat si aldaer een convent ende kerke weder tijmmeren souden, want haer convent, husen ende hoven te voren als grave Willem van Hollant voer Uutrecht lach, verdestrueert ende ofghebroken was; ende de biscop dede den heren daertoe grote onderstant ende behulpelicheit.

Dese grave Willem van Henegouwen, Hollant ende Zeelant lyet after een bastert soen geheten heer Danel van den Poel, ridder, de hi gewonnen hadde by een scoen jonffrouwe geheten Alijt van Merwen, wonende tot Sinte Geertenberch.

Hoe dat grote dorp van Emmenes verbrand werd en hoe de Duitse heren hun woonplaats namen binnen Utrecht.
Dat XVI kapittel.

Op dezelfde tijd reisde bisschop Jan van Utrecht met groot wapenvolk, met ontwonden banieren in dat dorp Emmenes en stak daar dat vuur in en verbrandde het. En sloeg er zeer veel dood die zich te verweer zetten. En nam met hem een grote roof en vele gevangenen. En dit daarom: want ze hadden altijd onder de bisschop altijd en behoorden aan het Sticht en hadden in deze oorlog mede rebelleert en waren het bisschop en het Sticht afgegaan en hadden zich de graaf van Holland toe laten schrijven en lieten hun oude naam zodat men het niet meer noemen zou Emmenes, maar Oost-Holland; en bleven nochtans nog Hollanders twee jaren tijd lang, ter tijd toe dat de bisschop het gelijk en geheel onder zijn onderwerping en onderdanigheid bracht. Deze heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, had een grote mooie plaats omtrent Sint Maria te Utrecht binnen de stad waar zijn paarden te staan plag; welke plaats bij toestemming der kerkgemeenschap en kapittels van de Dom om de liefde Gods en tot vermeerdering der Goddelijke dienst gaf hij de commandeur en broeders of heren der Duitse Orde dat ze aldaar een convent en kerk weer timmeren zouden, want hun convent, huizen en hoven waren tevoren toen graaf Willem van Holland voor Utrecht lag verwoest en afgebroken; en de bisschop eed de heren daartoe grote onderstand en hulp.

Deze graaf Willem van Henegouwen, Holland en Zeeland liet achter een bastaard geheten heer Danel van de Poel, ridder, de hij gewonnen had bij een mooie jonkvrouw geheten Adela van Merwede en woonde te Sint Geertruidenberg.

Van vrou Margareet, keiserinne van Roem; van Henegouven, van Hollant, Zelant, graefinne; ende vrou van Vrieslant, de XXI; keiser Lodewijcs wijf.
Dat eerste capitel.

Lodewijc, hertoge van Beyeren, keyser van Romen, verhorende dat sijn swagher grave Willem van Hollant ende Vrieslant van den Vriesen verslagen was, heeft hi hem gestelt in keiserliker ornamenten, ende is te recht geseten, ende heeft vonnesse ende ordel van sine princen ende heren versocht. [209v] Diewelke allegader seiden ende determineerden, als dat die heerlichede ende graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gheheel ende al vaceerde, bestorven ende gecomen waer an den Roemschen Rike, want grave Willem van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gestorven waer sonder enige kinderen after te laten. Diewelcke heerlicheden dye keyser Lodewijc, overmits sine keiserlicke majesteyt ende miltheit op die tijt gaf vrouwe Margriete, sine geechte huysvrouwe, des voerseyde grave Willems suster. Dit gedaen sijnde, als int jaer M III C XLVI, heeft die keyserinne haer bereyt mit een scoen geselscap van heren, ridderen, vrouwen ende joffrouwen, ende is nedergecomen in desen landen van Hollant ende is aldaer ontfangen ende gehult geweest die XXI vrouwe ende graefinne van Hollant, Zeelant ende vrouwe van Vrieslant, ende heeft den landen ende steden haren eet gedaen, wederom van haren vasellen, leenmannen, steden ende dorpen enen behoerliken eet genomen, ende heeft die hantvesten ende privilegien van den landen ende steden seer verbreet ende vermeerdert dan si te voren hadden, ende heeft noch daerenboven een bestant gemaect mitten biscop ende Stichte van Uutrecht, ingaende Sinte Margrietendage int jaer van XLVI; ende soude duren twe jaer lang, dat men soude scriven XLVIII. Dese vrouwe Margryete, keyserinne van Romen, graefinne van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant heeft doen confisceren ende toeslaen alle de goeden landen ende renten der Vriesen, gheestelike ende waerlike, die in Hollant ende Zeelant gelegen waren, omdat si in Vrieslant haren broeder ende gherechten here hadden versleghen, dieselve goeden vercopende vele ende diversse personen. Onder andere ghoeden worden oeck vercoft dat lant ende dorp van Marken, dwelcke op dye tijt toebehoerde dat convent ende cloester van Marienghaert, der Oerden van den Premonstreyten, gelegen in Oest-Vrieslant. Datwelcke die abt ende broeders in voerleden tiden gecoft hadden van here Claes Persijn, here van Waterlant.

Van vrouw Margaret, keizerin van Rome; van Henegouwen, van Holland, Zeeland, gravin; en vrouw van Friesland, de 11^de, het wijf van keizer Lodewijk.
Dat eerste kapittel.

Lodewijk, hertog van Beieren en keizer van Rome, hoorde dat zijn zwager graaf Willem van Holland en Friesland van de Friezen verslagen was en heeft zich gesteld in keizerlijke ornamenten en is te recht gezeten en heeft vonnis en oordeel van zijn prinsen en heren verzocht. [209v] Die allemaal zeiden en besloten dat de heerlijkheid en graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland geheel en al vaceerde, bestorven en gekomen was aan het Roomse Rijk, want graaf Willem van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland was gestorven zonder enige kinderen achter te laten. Die heerlijkheden keizer Lodewijk, vanwege zijn keizerlijke majesteit en mildheid, op die tijd gaf vrouwe Margaret, zijn gehuwde huisvrouw, de zuster van graaf Willem. Toen dit gedaan was in het jaar 1346 heeft de keizerin zich bereid met een mooi gezelschap van heren, ridders, vrouwen en juffrouwen en is neergekomen in deze landen van Holland en is aldaar ontvangen en gehuldigd geweest de 21^ste vrouwe en gravin van Holland, Zeeland en vrouwe van Friesland en heeft de landen en steden haar eed gedaan en wederom van haar vazallen, leenmannen, steden en dorpen een behoorlijke eed genomen en heeft de handvesten en privilegies van de landen en steden zeer verbreed en vermeerderd dan ze tevoren aren en heeft nog daarboven een bestand gemaakt met de bisschop en Sticht van Utrecht, ingaande Sint Margariet dag in het jaar 1346 en zou duren twee jaar lang dat men zou schrijven 1348. Deze vrouwe Margaret, keizerin van Rome, gravin van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland heeft laten confisceren en toeslaan alle goederen landen en renten der Friezen, geestelijke en wereldlijke die in Holland en Zeeland gelegen waren, omdat ze in Friesland haar broeder en gerechte heer hadden verslagen en verkocht daar veel van aan diverse personen. Onder andere goederen werd ook verkocht dat land en dorp van Marken wat op die tijd toebehoorde aan het convent en klooster van Maringaarde, de Orde van de Premonstreit, gelegen in Oost-Friesland. Wat de abt en broeders in voorleden tijden gekocht hadden van heer Claes Perzijn, heer van Waterland.

Van dye commissi ende overgevinghe der landen dat dye keyserinne gaf haren outsten soen hertoge Willem.
Dat II capitel.

Margriet, dye keyserinne van Romen, graefinne van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vryeslant, hadde by keyser Lodewijc, haren man, ghecreghen Willem, die men hiet die dulle graef; Aelbrecht, hertogen in Beyeren ende graven van Hollant, ende Lodewijc, coninc van Cracouwen. Ende Willem ende Aelbrecht voerseit worden geheten hertogen in Beyeren; niet, dat si Beyeren besaten, mer want si van den stamme ende bloede der hertoghen van Beieren gecomen ende gheboren waren. Want keyser Lodewijc, haer vader, was die anderde soen hertoge Lodewijc van Beyeren ende palensgrave. Die hertoechdommen van Oestenrijck ende van Beyeren houden dat in, ende vermogen dat alle die van haren stamme ende bloede gheboren worden, hertoghen worden geheten. Willem, de outste ende eerste geboren soen der keyserinne, was grave van Oestervant, ende Aelbrecht sijn broeder was here van Nubingen. Dye keyserinne voer hare nemende dat si weder in Beyeren bi haren man trecken woude, heeft mit goeder deliberacie ende rade Willem, haren outsten sone, palatijn ende grave van Oestervant, overgegeven ende bevolen die graefscappen van Hollant, Zeelant ende heerlicheit van Vrieslant te regieren op dusdaniger voerwaerden, als hierna volcht: als dat hertoge Willem geven ende betalen soude sijnre moeder der keiserinne tot sekeren tiden ende terminen alle jaers die zomme van X M Oude Vrancrijcse Scilden. Ende waert sake dat hy tot denselven dagen ende tiden niet en betaelde, dat hi alsdan ghehouden soude wesen vrij weder over te resigneren ende te gheven sijnre moeder tot haerren willen ende versoeken die voerseyde graefscappen ende landen. Ende van desen overdrachte ende voerwaerden worden ghemaect ende ghegheven sekere beseghelde brieven an beyden sijden, ende worden besworen te onderhouden in presencie van vele, groter machtelicke heren, princen ende vasallen. Mer hertoge Willem en onderhilt dese voerwaerden niet, alst na bliken sal.

Van de commissie en overgeven der landen dat de keizerin haar oudste zoon hertog Willem gaf.
Dat II kapittel.

Margaret de keizerin van Rome, gravin van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland had bij haar man keizer Lodewijk gekregen Willem die men dolle graaf noemde; Albrecht, hertog in Beieren en graaf van Holland, Lodewijk, koning van Krakau. En Willem en Albrecht werden geheten hertog in Beieren; niet, dat ze Beieren bezaten, maar omdat ze van de stam en bloed der hertogen van Beieren gekomen en geboren waren. Want keizer Lodewijk, hun vader, was de 2^de zoon van hertog Lodewijk van Beieren en paltsgraaf. De hertogdommen van Oostenrijk en van Beieren houden dat in en vermogen dat allen die van hun stam en bloed geboren worden hertog worden geheten. Willem, de oudste en eerstgeboren zoon der keizerin was graaf van Oostervant, en Albrecht, zijn broeder, was heer van Straubing. De keizerin nam zich voor dat ze weer in Beieren bij haar man trekken wilde en heeft met goede overleg en raad Willem, haar oudste zoon, paltsgraaf en graaf van Oostervant, overgegeven en bevolen de graafschappen van Holland, Zeeland en de heerlijkheid van Friesland te regeren op dusdanige voorwaarde, als hierna volgt: als dat hertog Willem geven en betalen zou zijn moeder de keizerin te zekere tijden en termijnen alle jaar een som van 10 000 Franse Schilden. En was het zaak dat hij diezelfde dagen en tijden niet betaald dat hij alsdan gehouden zou wezen vrij weder neer leggen en te geven zijn moeder tot haar wil en verzoek die graafschappen en landen. En van deze overdracht en voorwaarden werden gemaakt en gegeven zekere bezegelde brieven aan beide zijden en werden bezworen te onderhouden in presentie van vele, grote machtige heren, prinsen en vazallen. Maar hertog Willem onderhield deze voorwaarden niet, zoals het hierna blijken zal.

Van den groten stryde tot Crissi tuschen den [210r] Fransen ende Enghelschen, als Gaguinus bescrijft.
Dat III capitel.

Int jaer Ons Heren M III C XLVI quam coninc Eduwaert dye III uut Engelant over in Normandien mit groter heercracht ende beleyde die stede van Cane, dien hi mit crachte wan. Die coninc Phillips van Vrancrijck dit vernemende, heeft een groot swaer heer van volc vergadert, als die coninc Johan van Bemen, grave Kaerle van Allezon, coninc Phillipsՠbroeder van Vrancrijc; dye hertoghe van Lotringen, grave Lodewijc van Vlaenderen; die grave van Boloys; grave van Haricourt, van Ausuryre, mit veel andere heren, princen ende vorsten. Die coninc Phillips sende sine boden uut om te vernemen waer coninc Eduwaert wesen mochte. Die coninc van Engelant was op die tijt gecomen tot Ruwaen; ende als hy vernam dat die coninc van Vrancrijc volck van wapenen hadde vergaedert, is hy van dane getogen om een plaetse ende fortresse in te nemen; mer die coninc van Vrancrijc had se te voren al versien ende ingenomen; ende dese plaetse was dengenen een groot voerdel die se in hadde, om enen staende strijt te vechten. Die coninc van Vrancrijc ontboet terstont den coninc van Engelant; hy woude hem enen strijt leveren. Die coninc van Engelant antwoerde den boden, dat hi den strijt niet en ontseyde noch of en ghinghe; mer hi en woude niet tegen den coninc vechten voerdat hi omtrent Parijs gecomen waer. Dye coninc van Vrancrijc is vandaen getogen tot int cloester van Sinte Germaen; die coninc van Engelant is gecomen al rovende ende brandende, veel scaden doende tot Mautan of Medontem; vandaen toech hi voer Meulanen, om dat te winnen; mer hi lyet daer groot volc. Waerom hi seer toernich was, ende heft die stede van Murilum algeheel verbrant ende destrueert. Ende is so voertgetogen, ende verwoestedet ende verbrandet al dat hi onder wegen vant. Ende ten was hem niet wel mogelic wederom te trecken, want dye Fransoysen hadden alle bruggen opgebroken ende dye passagen mit groten gernisoenen wel beset, alsoe dat die Engelschen scenen onderscept te wesen. Die Engelscen veinsden hem wederom te keren; dye Fransoysen dit vernemende, stelden hem in ordinancien om hen te mote te comen. Ende daerentusschen worde die brugge weder van den Engelscen gemaect. Ende die Engelscen quamen tot Beavaijs. Die coninc van Vrancrijc dit horende, beclaechde hem des, menende ende ropende dat hi verraden was. Ende en liet niet of, hi en vervolchde die Engelschen, dien hi vernam te wesen in Piccardien. Ende dye coninc quam nae tot Abbenuyl, int lant van Ponthi. Die Engelschen stelden hem daer ter neder om hem wat te rusten ende in ordinancie te stellen; ende daerentusscen lyet hi ondersoeken waer hi best ende sonder sorch over dye rivier mit sijn heer comen soude mogen. Datwelck hem van enen gevangen Fransoys gewesen wort. Ende vernemende des conincs van Vrancrijc toecoemst, is hi die rivier ghepasseert in een dorp geheten Blanckewater, bi dat bosch van Cressy, ende heeft aldaer sijn tenten opgeslegen ende des conincs heer verwacht. Die coninc van Vrancrijck hadde een cappiteyn geordineert, gheheten Gommaer Fayaeck, mit XII dusent gewapende, om die passage van der rivieren te bewaren, dat die Enghelsce niet overcomen en souden; mer hi en mochtet niet keren. Die coninc van Vrancrijc heeft hem daer omtrent mede onthouden, vernemende hoeveer die Enghelschen noch van hem mochten wesen; ende hem wort te verstaen gegeven, dat si noch wel XII milen van hem waren. Mer dat was geloghen, want si boven III milen niet van hem en lagen. Dye coninc, die seer begeerlyc was om den Engelschen te bevechten, heeft een teyken ghegeven dat men totten Engelschen intrecken soude; mer de Fransoysen en hilden gheen ordinancie. Nu hadden die Engelschen geset int voerste van den strijt XII dusent scutters, Genuesers. Dese worden vromeliken van den Fransoysen anghevochten; ende de verwonnen wesende, liet se die coninc van Vranckrijc vervolgen. Ende mitsdien wort sijn heer gescent; ende dye Enghelschen quamen daeronder. Ende sloghen mit allen seer op dye Fransoysen, tot dien eynde, dat dye coninc vluchtende wert uuten strijde, ende quam met een cleyn menichte des snachts tot Amijens. [210v]

Van de grote strijd te Crocy tussen de [210r] Fransen en Engelsen, als Gaguinus beschrijft.
Dat III kapittel.
In het jaar van onze Heer 1346 kwam koning Eduard de 3^de uit Engeland over in Normandië met groter legermacht en belegerde de stad Cane die hij met kracht won. De koning Phillips van Frankrijk die dit vernam heeft een groot zwaar leger van volk verzameld als de koning Johan van Bohemen, grave Karel van Alençon, koning Phillips’broeder van Frankrijk; de hertog van Lotharingen, graaf Lodewijk van Vlinderen; de graaf van Blois; graaf van Haricourt, van Ausuryre, met veel andere heren, prinsen en vorsten. Die koning Phillips zond zijn boden uit om te vernemen waar koning Eduard wezen mocht. De koning van Engeland was op die tijd gekomen tot Rouen en toen hij vernam dat de koning van Frankrijk wapenvolk had verzameld is hij vandaan getrokken om een plaats en fort in te nemen; maar de koning van Frankrijk had ze te oren al voorzien en ingenomen; en deze plaats was diegene een groot voordeel die het had om een staande strijd te vechten. De koning van Frankrijk ontbood terstond de koning van Engeland; hij wilde hem een strijd leveren. De koning van Engeland antwoorde de boden dat hij de strijd niet ontzei nog afging; maar hij wilde niet tegen de koning vechten voordat hij omtrent Parijs gekomen was. De koning van Frankrijk is vandaan getogen tot in het klooster van Sint Germanus; de koning van Engeland is gekomen al rovende en brandende, deed veel schade te Mautan of Medontem; vandaan trok hij voort Meulanen om dat te winnen; maar hij liet daar veel volk. Waarom hij zeer vertoornd was en heeft die stad van Murilum algeheel verbrand en vernield. Ee is zo voortgetrokken en verwoeste en verbande alles dat hij onderweg vond. En het was hem niet wel mogelijk terug te trekken want de Fransen hadden alle bruggen opgebroken en de passages met groten garnizoen goed bezet, alzo dat de Engelsen schenen onderschept te wezen. De Engelsen veinsden zich wederom te keren; de Franssen die dit vernamen stelden zich in ordinantie om hun tegemoet te komen. En ondertussen werden de bruggen weer van de Engelsen gemaakt. En de Engelsen kwamen tot Beauvais. De koning van Frankrijk die dit hoorde beklaagde zich dus en meende en riep dat hij verraden was. En liet niet af, hij vervolgde de Engelsen die hij vernam te wezen in Picardi. En de koning kwam naar Abbeville in het land van Ponthi. De Engelsen stelden zich daar neer om zich wat te rusten en in ordinantie te stellen; en ondertussen liet hij onderzoeken waar hij het beste en zonder zorg over de rivier met zijn leger komen zou mogen. Dat hem van een gevangen Fransman gewezen werd. En vernam de komst van de koning van Frankrijk en is de rivier gepasseerd in een dorp geheten Blanckewater, bij dat bos van Crcy en heeft aldaar zijn tenten opgeslagen en wachtte op het leger van de koning. De koning van Frankrijk had een kapitein geordineerd, geheten Gommaer Fayaeck, met 12 000 gewapende om die passage van de rivier te bewaren dat de Engelse er niet overkomen zouden; maar hij mocht het niet keren. De koning van Frankrijk heeft zich daar omtrent mede onthouden en vernam hoever die Engelsen noch van hem mochten wezen; en hem werd te verstaan gegeven ze si noch wel 12 mijlen van hem waren. Maar dat was gelogen, want ze lagen niet boven de 3 mijlen van hem. De koning die zeer begeerlijk was om de Engelsen te bevechten heeft een teken gegeven dat men tot de Engelsen trekken zou; maar de Fransen hielden geen ordinantie. Nu hadden die Engelsen gezet in het voorste van de strijd 12 000 schutters van Genua. Deze werden dapper van de Franssen aangevochten en toen ze overwonnen waren liet de koning van Frankrijk ze vervolgen. En mitsdien werd zijn leger geschonden en de Engelsen kwam daaronder. En sloegen met zijn allen zeer op de Fransen tot dat einde dat de koning begon te vluchten uit de strijd en kwam met een kleine menigte ճ nachts te Amiens. [210v]

Ende hadden int beginsel van den stride groten noot ende last geleden, behilden si nochtans dat velt. Ende daer worde verslegen dye coninc Jan van Bemen; de grave van Alleson, des conincs broeder; die hertoge van Lotteringhe; die grave van Vlaenderen, van Harecourt, mit noch VIII edel graven. Noch bleven daer XV C ende XLV ridderen, die alle in haer wapenrocken ende helmteykenen bevonden worden, mit noch veel meer edelen ridderen ende knechten. Ende daer bleven wel in als XXX dusent menschen. Dese strijt gesciede des saterdages na Sinte Bertelmeesdach. Opten derden dach hierna quamen vele Fransoysen te paerde ende te voet, ter plaetse daer de stryt gevallen was, ende siende om hoege uutstekende des coninc bannier van Vrancryc, menende dat die Fransoysen daer noch waren, worden si omcingelt ende mit groten hopen dootgeslegen. Zommige wilden seggen dat dese plage van God den Fransoysen toeghesent was overmyts haer grote hoverdye. Want die Fransoisen een manier hebben dat si alle X jaren haer habyt verwandelen, als nu lang, nu cort, nu breet, nu smal, ende gingen doentertijt oft sotten ende dwasen ende goekelaers geweest hadden, treckende den menschen tot hoverdicheit ende oncusheit; andere wilden seggen dat dese nederlagen gecomen was doer des conincs haesticheyt, want dat heer seer vermoyet was, overmits dat reisen ende geen ordinancie int angaen van den stride gehouden en worde; ende hi en wilde den raet zijnre heren ende cappiteynen nyet volgen, waerom hi, ende alle sine heren, in groten lasten ende noden gecomen waren. Coninc Eduwaert desen strijt gewonnen hebbende, is gereist doer Monstreul ende Bolongen, ende beleide mit groter heercracht die stede van Calijs, ende swoer dat hi vandaen niet trecken en soude, hi en hadde die stede tot sinen wil. Die Vlamingen deden hem op die tijt grote assistencie ende bistant om Calijs te winnen, dwelc hem namaels sere beroude. Dye coninc van Vrancrijc vergaderde weder veel volcs van wapenen, ende quam tot Hesdijn in Artoys, opdat hi die Enghelsche van Calijs soude verjagen, dewelke die stede van Calijs so swaerliken alom hadden belegen, dat men gheen viataelge noch geen andere dingen de hem van node waren daerin brengen mochte. Ende als si sagen dat si van den Fransoysen nyet ontset en worden ende gheen hulp en cregen, gaven si hem op in des conincs handen, nadat hy XI maenden daervoer gelegen hadde, int jaer M III C XLVII. Ende alle dat in Calijs was, man ende wijf, out ende jonc, geestelic ende waerlic, het most al uut Calijs gaen, afterlatende huys ende hof, lant ende sant, sonder alleen elcx een cleet an te hebben. Daerna worde overmits twe cardinalen een bestant gemaect, een jaer lang durende. Ende die coninc Eduwaert toech weder in Engelant, latende dye stede van Calijs wel beset mit sine Engelschen, ende hout de noch onder sine subjectie myt dat gehele lant van Ghysen.

En hadden ze in het begin van de strijd grote nood en last geleden ze behielden nochtans dat veld. En daar werden verslagen de koning Jan van Bohemen; de graaf van Allencon, de broeder van de koning; de hertog van Lotharingen; de graaf van Vlaanderen, van Harcourt, met noch 8 edele graven. Noch bleven daar 1555 ridders die allen in hun wapenrokken en helmtekens bevonden werden, met noch veel meer edele ridders en knechten. En daar bleven wel in als 30 000 mensen. Deze strijd geschiedde de zaterdag na Sint Bartholomeus dag. Op de derde dag hierna kwamen vele Fransen te paard en te voet ter plaatse daar de strijd gevallen was en zagen omhoog de koning banier van Frankrijk uitsteken en meenden dat de Fransen daar noch waren en werden omsingeld en met grote hopen dood geslagen. Sommigen willen zeggen dat deze plaag van God den Franssen toegezonden was vanwege hun grote hovaardij. Want de Fransen een manier hebben dat ze alle 10 jaren hun habijt veranderen als nu lang, nu kort, nu breed, nu smal en gingen toentertijd of het zotten en dwazen en goochelaars geweest hadden en trokken de mensen tot hovaardigheid en onkuisheid; andere wilden zeggen dat deze nederlaag gekomen was vanwege de haast van de koning want dat leger was zeer vermoeid overmits dat reizen en geen ordinantie in het aangaan van de strijd gehouden werd en hij wilde de raar van zijn heren en kapiteins niet volgen, waarom hij en al zijn heren in grote lasten en noden gekomen waren. Koning Eduard die deze strijd gewonnen had is gereisd door Montreuil en Boulogne en belegerde met grote legermacht de stad Calis en zwoer dat hij vandaar niet vertrekken zou, hij had die stad tot zijn wil. Die Vlamingen deden hem op die tijd grote assistentie en bijstand om Calais te winnen, wat hen later zeer berouwde. De koning van Frankrijk verzamelde weer veel wapenvolk en kwam tot Hesdin in Artois opdat hij die Engelse van Calais zou verjagen die de stad Calais zo zwaar alom hadden belegerd zodat men geen voedsel noch geen andere dingen die hen van node waren daarin brengen mocht. En toen ze zagen dat ze van den Fransen niet ontzet werden en geen hulp kregen gaven ze zich over in de handen van de koning nadat hij 11 maanden daarvoor gelegen had in het jaar 1347. En alle dat in Calis was, man en wijf, oud en jong, geestelijk en wereldlijk, alles moest uit Calais gaan en achterlaten huis en hof, land en zand, uitgezonderd dat elk een kleed aan te hebben. Daarna werd overmits twee kardinalen een bestand gemaakt dat een jaar lang duurde. En koning Eduard trok weer in Engeland en liet de stad Calis goed bezet met zijn Engelsen ende houdt die noch onder zijn beheer met dat hele land van Geysen.

Hoe here Jan van Arkel lossede dat lant van Overijsel, ende hoe hy cofte dye heerlickheyt van Laghe; ende van der ommuringhe van Renen.
Dat IIII capittel.

Here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, heeft doen versoeken an sine steden ende ondersaten om hulp ende bystant te mogen lossen dat lant van Overysel, dat welcke sijn voersaet heer Jan van Diest, biscop van Uutrecht verset hadde an den hertoghe van Gelre; dat welke een igelic gaerne ende willichlic dede ende volbrochte, want de biscop vercreech dat lant van Overysel weder an hem om die zomme van LX dusent gouden Gelresse riders. Ende dese penningen ontfingen hertoech Reinout van Gelre ende Eduwaert sijn broeder. Ende want die biscop dese voerseyde zomme niet al tot enen mael een mochte vervallen ende betalen, so sette hi den hertoech van Gelre weder in die hant tot een onderpant dat slot Ter Horst ende Stoutenburch, ter tijt toe dat hi geheel ende al ware betaelt. In datselve jaer van XLVII cofte biscop Jan van Arkel die heerlicheit mitten slote te Lage van heere Aelbert, ridder, ende sine wive, ende mit alle sijn toebehoren voer V C ponden. Ende want die biscop tot sekere dagen ende terminen nyet en betaelde, sijn daerof gecomen vele costen ende scaden. Item. In datselve jaer began biscop Jan van Arkel te bemuren die stede van Renen, ende volbrocht dat eerlicken in lancheit van tijden, als men hudens daechs noch sien mach.

Item. [211r] Op sinte Cecilien avont heeft die biscop van Uutrecht doer hulp van sinen broeder here Robbrecht van Arkel, here Hubrecht van Culenburch, here Jacob van Nievelt binnen die stat van Uutrecht verwonnen, al vechtende die Gunterlinghen, ende verdreef se ende verbande se uut sine stat van Uutrecht omtrent III C personen.

Hoe heer Jan van Arkel inloste dat land van Overijsel en hoe hij kocht de heerlijkheid van Lage; en van het ommuren van Rhenen.
Dat IIII kapittel.

Heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, heeft laten verzoeken aan zijn steden en onderzaten om hulp en bijstand te mogen inlossen dat land van Overijssel, dat zijn voorganger heer Jan van Diest, bisschop van Utrecht, verzet had aan de hertog van Gelre; dat iedereen graag en gewillig deed en volbracht, want de bisschop verkreeg dat land van Overijssel weer aan hem om de som van 60 000 gouden Gelderse rijders. En deze penningen ontving hertog Reinout van Gelre en Eduard, zijn broeder. En omdat de bisschop die som niet in een maal mocht vervallen en betalen zo zette hij de hertog van Gelre weer in de hand tot een onderpand dat slot Ter Horst en Stoutenburg tot de tijd toe dat hij geheel en al was betaald. In hetzelfde jaar van 1357 kocht bisschop Jan van Arkel die heerlijkheid met het slot te Lage van heer Aelbert, ridder, en zijn wijf met ae zijn toebehoren voor 500 ponden. En omdat de bisschop tot zekere dagen en termijnen niet betaald, zijn daarvan gekomen vele kosten en schaden. Item. In hetzelfde jaar begon bisschop Jan van Arkel te bemuren de stad Rhenen en volbracht dat fatsoenlijk in lengte van tijd zoals men heden de dag nog zien mag.

Item. [211r] Op Sint Cecilia avond heeft de bisschop van Utrecht door hulp van zijn broeder heer Robrecht van Arkel, heer Hubrecht van Culemborg, heer Jacob van Nieveld binnen de stat Utrecht overwonnen, al vechtend, de Gunterlingen en verdreef ze en verbande uit zijn stad Utrecht omtrent 300 personen.

Van den groten brant te Haerlem.

Int jaer Ons Heren M III C XLVII, op Sinte Olofs dach, was een grote lastighe brant binnen Haerlem, waervan dat die gehele stede verbrande; ende daer en was nyet ghebleven ten was geraect van den brande.

Van de grote brand te Haarlem.

In het jaar Ons Heren 1347 op Sint Olof dag, was een grote lastige brand binnen Haarlem waarvan de gehele stad verbrandde; en daar was niets gebleven het was geraakt van de brand.

Van den VI voechden des Stichts van Uutrecht.
Dat V capitel.

Als here Robbrecht van Arkel doot was geslegen in den strijt tot Ludic, die dat Sticht van Uutrecht als voecht lange hadde berecht, so bleef here Jan van Arkel, sijn broeder, noch beladen mit grote sware sculden. So heeft hi raet gehouden ende eligeert ende vercoren ses edele mannen dyen hy bovenal betroude ende sere beminde, opdat si ses dat bisdom souden regeren, ende soude te met sine sculden betalen; ende settede hem luden, overste cappiteinen ende voechden alle der steden sloten ende heerlickheden des Stichts van Uutrecht. Ende dese ses waren heer Sweer Uuterloe, canonic in den Dom; here Jan, here van Culenburch; here Henrick, here van Vianen; Jan van Woudenburch; Gijsbrecht van Sterckenburch ende Jacob van Lichtenburch, ridderen. Ende biscop Jan is getogen in Vrancrijc in die stat van Tours, mit cleine geselscap, daer men hem nyet en kende, om aldaer soberlic te leven ter tijt dat dat bestant tusschen dat Sticht ende Hollant uutgaen soude. Daerentusschen dat die biscop uut was, toech here Sweer Uuterloe voorscreven myt gewapender hant op des Heyligen Sacramentsdach, ende vercreech die kercke in Eembrugge, ende dede daerof maken een slot ende een waerlic huys om uut te oerlogen.

Van de 6 voogden van het Sticht van Utrecht.
Dat V kapittel.

Toen heer Robrecht van Arkel dood was geslagen in de strijd te Luik die dat Sticht van Utrecht als voogd lang had berecht, zo bleef heer Jan van Arkel, zijn broeder, nog beladen met grote zware schulden. Zo heeft hij raad gehouden en gekozen zes edele mannen die hij bovenal vertrouwde en zeer beminde opdat zij zes dat bisdom zouden regeren en zouden te met zijn schulden betalen; en zette hen overste kapiteins en voogden van alle steden, burchten en heerlijkheden der Sticht van Utrecht. En deze zes waren heer Sweer Uterlo, kanunnik in de Dom; heer Jan, heer van Culemborg; heer Hendrik, heer van Vianen; Jan van Wiltenburcht; Gijsbrecht van Sterkenburg en Jacob van Lichtenburcht, ridders. En bisschop Jan is getrokken in Frankrijk in de stad Tours, met klein gezelschap zodat men hem daar niet kende om aldaar sober te leven ter tijd toe dat dat bestand tussen dat Sticht en Holland uitgaan zou. Ondertussen dat de bisschop weg was trok heer Sweer Uterlo met gewapende hand op de Heilige Sacrament dag, en verkreeg de kerk in Eembrugge en liet daarvan maken een slot en een wereldlijk huis om uit te oorlogen.

Van den oerloghen ende stryden tusschen dat Sticht ende Hollant.
Dat VI capitel.

Int jaer Ons Heren M III C XLVIII, omtrent Sint Jans dach te midsomer, soe docht biscop Johan van Arkel dat dat bestant Sinte Margrieten dach daeraen volgende tusscen dat Sticht van Uutrecht ende den Hollanders uutgaen soude, ende is weder te lande ghecomen, ende heeft bevonden dat sijn sculden meer waren vermeert, dan vermindert, bi quaden regimente sijnre ses voechden voorseyt. Alsdan dat bestant op Sinte Margrietendach uutgegaen was opten VIII dach daernae, is die biscop van Uutrecht mit een groot deel sijnre burgeren van der stat van Uutrecht ende van sine ondersaten mit ontwonden bannieren getogen op een groot, groen velt geheten Lapers, leggende bi dat dorp van Emenesse. Daertegen sijn gecomen die Hollanders, ende gingen hem vromeliken tegen met alle haer macht. Ende daer quamt tot enen strijde, mer die Hollanders verloren den strijt, ende here Melis van Minden, ridder, wert daer gevangen mit vele vrome wapentuers. Ende die biscop scattede den gevangen een grote somme van pennigen of. Ende mede bleven daer versleghen vele van den dorpluden van Emenesse. Ende van nootswegen mosten si doen laten varen haer nyewe naem als Oest-Hollant, ende worden gedwongen weder an te nemen haren ouden name Emenesse. Ende si stelden hem doe weder in onderdanicheit van haren biscop, ende bleven hem voertan getrou. In datselve jaer, tusschen Onser Liever Vrouwen dach ten Hemelvaert ende haerre geboerte, heeft hertoge Willem van Beyeren, voecht van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, vergadert een groot machtich heer van volc van wapenen, ende is mit heercracht gecomen int lant van Yselstein opten Nyen Dam, ende bleef daer leggen omtrent VIII dagen lang, ende verbarnde dat dorp van Jutphaes, omdat hy dye van Uutrecht verwecken soude uut te comen ende tegen hem te vechten. Mer dye biscop en was in geenre meninge dat te doen, ende is getogen mit IIII M gewapender mannen int lant van Woerden ende Aemsterlant, ende verbrande die naeste dorpen, ende nam een grooten roef wederom mit hem. Here Gijsbrecht van Aemstel, ridder, heeft op dieselve tijt desen biscop Jan van Uutrecht ontseyt, ende verbrande een groot deel des casteels van Ghoer. Dit gesciet wesende, sijn gecomen hertoech Jan van Brabant, grave Jan van Cleve, ende Jan van Beadmont, grave van Boloys, ende hebben wiselic desen [211v] twyst tusschen dat Stycht ende Hollant opghenomen, ende maecten een bestant tot Sinte Martijnsՠdach daeraen volghende in den winter.

Van de oorlogen en strijd tussen dat Sticht en Holland.
Dat VI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1348 omtrent Sint-Jan dag te midzomer zo dacht bisschop Jan van Arkel dat dat bestand Sint Margariet dag daaropvolgende tussen dat Sticht van Utrecht en de Hollanders uitgaan zou en is weer te lande gekomen en heeft bevonden dat zijn schulden meer waren vermeerderd, dan verminderd bij slecht regiment van zijn zes voogden. Alsdan dat bestand op Sint Margariet dag uitgegaan was op de 8^ste dag daarna is de bisschop van Utrecht met een groot deel van zijn burgers van de stad Utrecht en van zijn onderzaten met ontwonden banieren getrokken op een groot, groen veld geheten Lapers dat lag bij dat dorp Emmenes. Daartegen zijn gekomen de Hollanders en gingen hem dapper tegen met al hun macht. En daar kwam het tot een strijd, maar de Hollanders verloren de strijd en heer Melis van Minden, ridder, werd daar gevangen met vele dappere wapenaars. En de bisschop schatte de gevangen een grote som van penningen af. En mede bleven daar verslagen velen van dn dorslieden van Emmenes. En van vanwege de nood moesten ze laten gaan hun nieuwe naam als Oost-Holland en worden gedwongen weer aan te nemen hun oude naam Emenesse. En ze stelden zich toen weer in onderdanigheid van hun bisschop, en bleven hem voortaan getrouw. In hetzelfde jaar, tussen Onze Lieve Vrouwe dag te Hemelvaart en haar geboorte, heeft hertog Willem van Beieren, voogd van Holland, Zeeland en Friesland, verzameld een groot machtig leger van wapenvolk en is met legerkracht gekomen in het land IJsselstein op de Nieuwe Dam en bleef daar liggen omtrent 8 dagen lang en verbrandde dat dorp Jutphaas omdat hij die van Utrecht verwekken zou uit te komen en tegen hem te vechten. Maar de bisschop was in geen mening dat te doen en is getrokken met 4000 gewapende mannen in het land van Woerden en Amstelland en verbrandde de naaste dorpen en nam een grote roof wederom met hem. Heer Gijsbrecht van Amstel, ridder, heeft op dezelfde tijd deze bisschop Jan van Utrecht ontzegd, en verbrandde een groot deel van het kasteel van Goor. Toen dit gedaan was zijn gekomen hertog Jan van Brabant, graaf Jan van Kleef, en Jan van Beaumont, graaf van Bouillon, en hebben wijs deze [211v] twist tussen dat Sticht en Holland opgenomen en maakten een bestand tot Sint Martinus daaropvolgend in de winter.

Van den oerloghe tusschen den byscop ende den heere van Bronchorst ende dye Ghelres, ende van den rekeninghe der oncosten des oerloechs.
Dat VII capitel.

Die biscop Johan van Uutrecht staende dit bestant, is getogen Overijsel mit heercracht, om te wederstaen de rebelheit heren Gijsbrechts van Bronchorst ende te wreken dye scade ende smadenis die hi hem hadde gedaen. Dye biscop heeft alle sine heerlicheit verwoest, verbrant, ende nam enen groten roef uut dat dorp van Berkeloe, ende verbrande vele husen aldaer. Dit gedaen sijnde hebben hertoge Reinout van Ghelre ende Eduwaert zijn broeder biscop Johan mede ontseyt, doer versoeke hertoge Willems van Beyeren, voecht van Hollant, ende heer Gijsbrechts van Bronchorst. Die biscop van Uutrecht, niettegenstaende dat hi verladen ende beswaert was mit grote sware sculden, heeft hi in sijnre hulpe gecregen heer Sweer van Voerst ende den here van der Cuynre, ende heeft hem daertoe ghestelt om sine vianden vromelicken weder te staen. Ende heeft Vrederic van de Eze, een stout ridder, bevolen dat lant van Zallant, Twente ende dye heerlycheit van Diepenhem, om hem te verweren tegen den assaulte ende anvechten der Gelressen ende heren Gijsbrechts van Bronchorst. Mer des jaers daeraen, doer middele ende vriendelike composicie, sijn dese heeren verenicht gewest ende hebben hem een wijl tijts van oerlogen onthouden. Dese vrede gemaect wesende, heft here Sweer van Voerst den biscop ter rekeninge gebrocht, ende hi in dit oerloge tegen dat slot te Keppel uutgeleit hadde dye zomme van vijfdusent Oude Scilden. Ende here Vrederic van der Eze brocht den biscop te rekeninge ende hi int oerloge tegen die Gelresse uutgeleit ende hem gecost hadde die zomme van XLII dusent ende II C Oude Scilden. Die biscop was seer begaen van deser rekeningen, ende liet heer Vrederic van der Eze op die tijt bliven in sijn sloten ende diensten des lants van Overijsel. In datselve jaer so ontseyden den biscop van Uutrecht here Jan van Gemen, here Jan van Nahusen, die here van Steenvoerden, Ghijsbrecht Zobbe, ridderen. Dese vergaderden een groot deel volcs van wapenen van uutgelesen ridderen ende knechten, ende verwoesteden sere dat Sticht van Uutrecht. Ten lesten is dit oerloge gesoent geweest, nadattet volna een jaer lang hadde gestaen. Ende doe rekende here Vrederic den biscop weder verleyt te hebben in dit oerloge die zomme van XIII M Oude Scilden. Ende also die biscop hem niet voldoen en mochte van den twe voerseyde sommen van penningen, daerom allegeerde ende seyde die voerseide here Vrederic van der Eze dat hy dat gehele lant van Overijsel houden woude voer die eerste ende laetste zomme van penningen. [212r]

Van de oorlog tussen de bisschop en de heer van Bronkhorst en van Gelre en van de rekening der onkosten der oorlog.
Dat VII kapittel.

De bisschop Jan van Utrecht staande dit bestand is getrokken in Overijsel met legerkracht om te weerstaan de rebellie van heer Gijsbrecht van Bronkhorst en te wreken de schade en smaad die hij hem had gedaan. De bisschop heeft al zijn heerlijkheid verwoest, verbrand en nam een grote roof uit dat dorp Berkeloo en verbrandde vele huizen aldaar. Toen dit gedaan was hebben hertog Reinout van Gelre en Eduard, zijn broeder, bisschop Jan mede ontzegd door verzoek van hertog Willems van Beieren, voogd van Holland, en heer Gijsbrecht van Bronkhorst. De bisschop van Utrecht, niettegenstaande dat hij verladen en bezwaard was met grote zware schulden, heeft in zijn hulp gekregen heer Sweer van Voorst en de heer van Kuinre en heeft zich daartoe gesteld om zijn vijanden dapper te weerstaan. En heeft Frederik van de Eze, een dappere ridder, bevolen dat land van Salland, Twente en de heerlijkheid van Diepenheim om zich te verweren tegen de aanval en aanvechten van die van Gelre en heer Gijsbrecht van Bronkhorst. Maar het jaar daarop, door middel en vriendelijke compositie, zijn deze heren verenigd gew4est en hebben zich een tijdje van oorlogen onthouden. Toen deze vrede gemaakt was heeft heer Sweer van Voorst de bisschop ter rekening gebracht en hij in deze oorlog tegen dat slot te Keppel uitgegeven had de som van 5000 Oude Schilden. En heer Frederik van der Eze bracht den bisschop de rekening die hij in de oorlog tegen die van Gelre uitgegeven en hem gekost had de som van 42 200n Oude Schilden. De bisschop was zeer begaan van deze rekeningen en liet heer Frederik van der Eze op die tijd blijven in zijn burchten en diensten van het land Overijsel. In hetzelfde jaar zo ontzeiden de bisschop van Utrecht heer Jan van Gemert, heer Jan van Nahusen, de heer van Steenvoorden, Gijsbrecht Zobbe, ridders. Dezen verzamelden een groot deel wapenvolk van uitgelezen ridders en knechten en verwoestten zeer dat Sticht van Utrecht. Tenslotte is deze oorlog verzoend geweest, nadat het een vol jaar lang had gestaan. En toen rekende heer Frederik de bisschop weer geleend te hebben in deze oorlog de som van 13 000 Oude Schilden. En alzo de bisschop hem niet voldoen mocht van de twee vorige sommen van penningen, daarom voerde aan en zei heer Frederik van der Eze dat hij dat gehele land van Overijsel houden wilde voor de eerste en laatste som van penningen. [212r]

Hoe dat hertoge Willem weder overghaf sine moeder der keiserinne de graefscappe van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.
Dat VIII capitel.

Als Lodewijc van Beyeren, keiser van Romen, oflivich gheworden was, Margriete, die keyserinne, syn huysvrouwe, is uut Beyeren nedergecomen in Henegouwen. Ende alsoe hertoge Willem haer soen, palatijn ende graef van Oestervant, voecht van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, sijnre moeder noch nyet ghegeven en hadde noch betaelt van den regemente des lants van Hollant, als voer geseit is, soe is si mit een eerlike familie ende staet ghecomen in Hollant, ende quam in die stede van Dordrecht, ende sende boden tot hertoge Willem haren soen, dat hi bi haer quame. Hertoghe Willem heeft hem bereit met veel heren, ridderen ende edelen, ende is gecomen tot Dordrecht bi zijnre moeder der keyserinne, ende hy gaf ende resigneerde daer over sijnre moeder vrij ende al, voer allen heren ende vasallen, die administracie ende heerlichede der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Dit gedaen sijnde reysde hertoge Willem, grave van Oestervant, in Henegouwen, ende die keiserinne bestont alsdoe de landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant seer slappelick ende cranckelyc in haer selfs persoen te regieren.

Hoe dat hertog Willem weer overgaf zijn moeder de keizerin de graafschappen van Holland, Zeeland en Friesland.
Dat VIII kapittel.

Toen Lodewijk van Beieren, keizer van Rome, gestorven was is Margaretha, zijn huisvrouw de keizerin, uit Beieren neergekomen in Henegouwen. En alzo hertog Willem, haar zoon, paltsgraaf en graaf van Oostervant, voogd van Holland, Zeeland en Friesland, zijn moeder nog niet gegeven had nog betaald van het regiment van het land Holland zo is ze met een fatsoenlijke familie en staat gekomen in Holland en kwam in de stad Dordrecht en zond boden tot hertog Willem dat hij bij haar kwam. Hertog Willem heeft zich bereid met veel heren, ridders en edelen en is gekomen naar Dordrecht bij zijn moeder de keizerin en hij gaf legde neer daar voor zijn moeder vrij en al, voor alle heren en vazallen, die administratie en heerlijkheid der landen van Holland, Zeeland en Friesland. Toen dit gedaan was trok hertog Willem in Henegouwen en de keizerin bestond alstoen de landen van Holland, Zeeland en Friesland zeer slap en zwak in haar eigen persoon te regeren.

Hoe die biscop van Uutrecht wan die stede van Oudewater, ende van den strijt voer Scoenhoven.
Dat IX capitel.

Int selve jaer van XLIX, na Onser Liever Vrouwen Bootscapsdach, heeft dye biscop van Uutrecht vergadert uut sine stat van Uutrecht ende uut andere steden ende plaetsen sijns bisdoms een groten hoop volcs van wapenen, ende is mit heercracht gecomen in Hollant. Ende beleide die stede van Oudewater, ende hi wan de stede mit crachte, ende verbarnde se tmeeste deel, ende creech daer veel gevangen, ende nam een groten roof met hem. Nochtans bleven daer doot Jan van Risenburch; twe broeders van Lichtenburch; Jacop van Driel; Jan van Driel; Evert van Driel, mit veel burgheren ende vrome schiltknechten. Die Hollanders dit vernemende ende dat qualic verdragen mochten, dat die stede van Oudewater aldus gewonnen ende verdestrueert was, vergaderden alle die ridderscap, ende staken tesamen uut allen steden ende dorpen, een grote menychte van gewapende mannen; ende waren in die meninge wederom trecken int Sticht van Uutrecht of een strijt mitten biscop te vechten. Waerom die biscop heeft vergadert alle sijn volc uuter stat ende uuten bisdom, ende is mit heercracht gecomen bi Scoenhoven. Die Hollanders ende dye van Scoenhoven sijn mit blinckende bannieren stoutelicken den biscop ende sijn heer tegemote gegaen, daer langhe omme die overhant ghestreden worde; mer int leste worden die Hollanders verwonnen, ende die biscop mit sijn volc behylt dat velt ende hadde victorije. Ende daer worden gevangen Ghijsbrecht van Langheraeck; Herper van Liesvelt; Coenraet van Oesterwijc, ridderen, ende veel meer andere sciltknechten ende wapentuers, denwelken die biscop een groten zomme van penningen ofscatte. Daerna, omtrent Sinte Bertelmees, is daer by tuschenspreken van sommige heren een bestant gemaect tusschen den twe pertien, durende tot Sinte Martijnsdach tot int jaer van M III C ende vijftich.

Hoe de bisschop van Utrecht won de stad Oudewater en van de strijd voor Schoonhoven.
Dat IX kapittel.

In hetzelfde jaar 1349, na Onze Lieve Vrouwe Boodschap dag heeft de bisschop van Utrecht verzameld uit zijn stad Utrecht en uit andere steden en plaatsen van zijn bisdom een grote hoop wapenvolk en is met legerkracht gekomen in Holland. En belegerde de stad Oudewater en hij won de stad met kracht en verbrandde het grootste deel en kreeg daar gevangenen en nam een grote roof met hem. Nochtans bleven daar dood Jan van Rijsenburg; twee broeders van Lichtenburcht; Jacob van Driel; Jan van Driel; Evert van Driel, met veel burgers en dappere schildknechten. De Hollanders vernamen dit en verdroegen dat kwalijk dat de stad Oudewater aldus gewonnen en verwoest was en verzamelden al het ridderschap en staken tezamen uit alle steden en dorpen een grote menigte van gewapende mannen en waren in de mening wederom te trekken in het Sticht van Utrecht of een strijd met de bisschop te vechten. Waarom de bisschop heeft verzameld al zijn volk uit de stad en uit het bisdom en is met legerkracht gekomen bij Schoonhoven. De Hollanders en die van Schoonhoven zijn met blinkende banieren dapper de bisschop en zijn leger tegemoet gegaan waar lang om de overhand gestreden werd; maar in het einde werden de Hollanders overwonnen en de bisschop met zijn volk behield dat veld en had victorie. En daar werden gevangen Gijsbrecht van Langerak; Herper van Liesveld; Koenraad van Oosterwijk, ridders, en veel meer andere schildknechten en wapenaars die de bisschop een grote som van penningen afschatte. Daarna, omtrent Sint Bartholomeus is er bij tussenspreken van sommige heren een bestand gemaakt tussen de twee partijen die duurde tot Sint Martinus dag in het jaar 1350.

Van den geselbroeders.
Dat X capitel.

Int jaer M III C XLIX heeft God van hemelrijc alle de werlt gecastijt mit een grote, sware pestilencie, dat de helft van allen menschen nauwelic te live gebleven en is, also datter vele steden, dorpen ende sloten leech ende onbewoent bleven staen. Doer dese grote sware plaghe ende sterfte zijn in vele plaetsen opgestaen, sonder enige auctoriteit oft outheit van den paeus of der Heiliger Kerken, enige menschen annemende een openbaer penitencie dye ghenoemt waren de Geselbroeders. Dese deden voer hem dragen dat Heilige Cruys ende gingen alsoe mit crucen ende myt vanen twe mael dages in die kerke, ende maecten hem daer al naect, bedeckende haer scamelheden mit enen lindendoec, ende sloeghen hemselven, ende bisonder op die scouderen mit scarpen geesselen, daer knopen ende cleyne ijseren nagelkens in gehecht waren so seer ende wredelic, dat dat bloet tot elken slage daeruut gelopen quam, ende al slaende songen si mit deerliken stemmen, screyende ende suchtende: ԓlaet u seer doer Cristus eer; doer God soe laet die sonden meer.ՠEnde nijmmermeer en sliepen si den enen nacht, daer si den [212v] andere hadden geslagen. Ende nye en konde men vernemen van wien dese secte ende vergaderinge eerst begonnen was, ende van waen si quamen. Ende met dusdaniger penitencie gingen si van dene stede totter andere, ende van dene plaetse ende dorpe totter ander, omtrent XL dagen lanc. Ende vele luden dit siende worden beroert mit medeliden, ende gingen mede, ende deden als dandere; ende voldoende haer penitencie van XL dagen, gingen si weder thuys. Ende zommige begonnen weder van nyewes, ende volbrochten haer penitencie. Ende uut deser secten quamen oec vele goede dinghen, als quijtsceldynghe van dootslagen, van hat ende nijt ende viantscap, van wederkeringhe onrechtvaerdich goets, etcetera. Ende in desen geselscappe quamen vele diverse personen: biscoppen, prelaten, priesteren ende andere geestelike ende waerlike vrouwen ende mannen personen; men woude seggen, dat si eerst quamen uut Hoech-Duitslant, ende doe in Neder-Duitslant, ende soe voert in Vrancrijc. Dye paeus Clemens die VI versiende dat uut dese vergaderinge ende secte een quader comen mochte, heeft dese openbaer penitencye ende secte op dye pene van den ban ende der ewyger maledictie verboden die niet meer te doen. Ende mit desen is de vergaderinge der menscen ofgestelt geweest.

Van de geselbroeders.

Dat 10de kapittel.

In het jaar 1349 heeft God van hemelrijk de hele wereld gekastijd met een grote, zware pest zodat de helft van allen mensen nauwelijks in leven zijn gebleven, alzo dat er vele steden, dorpen en kastelen leeg en onbewoond bleven staan. Door deze grote zware plaag en sterfte zijn in vele plaatsen opgestaan zonder enige autoriteit of oudheid van de paus of de Heilige Kerk namen enige mensen aan een openbare penitentie die genoemd waren de Geselbroeders. Deze lieten voor zich dragen dat Heilige Kruis en gingen alzo met kruisen en vaandels van een twee maal daags in de kerk en maakten zich daar geheel naakt en bedekten hun schaamstreek met een linnen doek en sloegen zichzelf en vooral op de schouders met scherpe gesels waar knopen en kleine ijzeren nageltjes in gehecht waren zo zeer en wreed zodat het bloed te elke slag daaruit gelopen kwam en al slaande zongen ze met deerlijke stemmen, schreiende en zuchtende: ԓlaat u zeer door Christus eer; door God zo laat die zonden meer.ՠEn nimmermeer sliepen ze de ene nacht daar ze de [212v] andere hadden geslagen. En niet kon men vernemen van wie deze sekte en verzameling eerst begonnen was en waarvan ze kwamen. En met dusdanige penitentie gingen ze van de ene stede tot de andere en van de ene plaats en dorp tot de ander, omtrent 40 dagen lang. En vele lieden die dit zagen werden bewogen met medelijden en gingen mede en deden als de andere; ende voldeden hun penitentie van 40 dagen en gingen weer naar huis. En sommige begonnen weer opnieuw en volbrachten hun penitentie. En uit deze sekte kwamen ook vele goede dingen als kwijtschelden van doodslagen, van haat en nijd en vijandschap, van terug geven van onrechtvaardig goed etc.. En in dezen gezelschappen kwamen vele diverse personen: bisschoppen, prelaten, priesters en andere geestelijke en wereldlijke vrouwen en mannen personen; men wilde zeggen dat ze eerst kwamen uit Hoog-Duitsland en toen in Neder-Duitsland en zo voort in Frankrijk. De paus Clemens de VI voorzag dat uit deze verzameling en sekte een kwadere komen mocht en heeft deze openbaar penitentie en sekte op de boete van de ban en de eeuwige verdoemenis verboden die niet meer te doen. En hiermee is de verzameling der mensen afgesteld geworden.

Van den rekeninge ende der groter sculden des biscops van Uutrecht.
Dat XI capitel.

Als nu dat bestant tusschen dye van Uutrecht ende den Hollanders geordineert ende gemaect was, heer Sweer Uuterloe, vicarius des biscops, heer Jan van Culenburch, heer Henric van Vianen, heer Jan van Woudenburch, heere Gijsbrecht van Sterkenburch ende heer Jacob van Lichtenburch, ridderen, als voechden ende bewaerders des bisdoms, sijn gecomen tot here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, seggende: ‘Genadige here, wi en konnen noch en mogen niet langer dragen uwe sculden ende daervoer staen; ende daerom, soe verkyest een van tween: gheeft ons weder onse uutgeleide penningen, oft set ende geft ons in handen te pande dat gehele lant ende heerlicheit an dese sijde der IJselen.’Die biscop seer beladen wesende mitter saken, en wist niet wat te antwoerden; ende hi en besat int hele bisdom nyet dat in sijnre macht was, dan alleen dat slot tot Vollenhoe mit sinen toebehoren, want here Vrederic van der Eze hadde tot enen onderpande doer sine onredelicke rekeninge dat gehele lant van Overijsel. Doen seiden noch dese VI voechden voergenoemt: Ԃelieft het mijn here ons te geven tot enen onderpant dat lant an deser side der IJselen myttet casteel van Vollenhoe mit sinen toebehoeren, ende noch XXX jaer lang u segel of der kercken van Uutrecht zegel, wij sullen daermede te vreden wesen, ende wi sullen mijn here geven jaerlixs die zomme van twedusent ponden.’Dit soude die biscop alle wel hebben ghedaen, en hadden si dat slot van Vollenhoe niet begeert. Daerenboven so woude dat meere deel des capittels dese begeerten ende saken nyet admitteren ende toelaten. Die biscop merckende ende overleggende dat hi tot genen einde van sine sculden comen en mochte, ende dat hem niement niet meer lenen noch borgen en woude, ende dat dese VI, daer hi wilen eer sijn betrouwen op hadde geset, heren meenden te worden van sijn bisdom, heeft hi se absolveert ende verlaten van haer officie der voechdien also veel als in hem was. Ende heeft zijn zegel bevolen here Gerrit van Veen, canonic in den Dom, ende maecte hem sine vicarius. Ende die biscop van groter scaemten, is hi opghestaen alleen mit VI paerden, ende is gereden te Rome, latende dat bisdom dat geval der avonturen.

Van de rekening en de grote schulden van de bisschop van Utrecht.
Dat XI kapittel.

Toen nu dat bestand tussen die van Utrecht en de Hollanders geordineerd en gemaakt was en heer Sweer Uterlo, vicaris der bisschop, heer Jan van Culemborg, heer Hendrik van Vianen, heer Jan van Wildenburg, heer Gijsbrecht van Sterkenburg en heer Jacob van Lichtenburcht, ridders, als voogden en bewaarders van het bisdom en zijn gekomen tot heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, en zeiden: ‘Genadige heer, we kunnen nog mogen niet langer dragen uw schulden en daarvoor staan en daarom zo kies een van de twee: geef ons weer onze uitgeleende penningen of zet en geef ons in handen te pand dat gehele land en heerlijkheid aan deze zijde van de IJssel.’De bisschop was zeer beladen met deze zaak en wist niet wat te antwoordden; en hij bezat in het hele bisdom niets dat in zijn macht was, dan alleen dat slot te Vollenhove met zijn toebehoren, want heer Frederik van der Eze had tot een onderpand door zijn onredelijke rekening dat gehele land van Overijsel. Toen zeiden nog deze 6 voogden: Ԃelieft het mijn heer ons te geven tot een onderpand dat land aan deze zijde van de IJssel met het kasteel van Vollenhove met zijn toebehoren en nog 30 jaar lang uw zegel of de zegel van de kerk van Utrecht, wij zullen daarmee tevreden wezen en we zullen mijn heer geven jaarlijks de som van 2000 ponden.’ Dit zou de bisschop alles wel hebben gedaan hadden ze dat slot van Vollenhove niet begeerd. Daarboven zo wilde het grootste deel van het kapittel deze begeerten en zaken niet toestaan en toelaten. De bisschop merkte en overlegde dat hij tot geen einde van zijn schulden komen mocht en dat hem niemand niets meer lenen nog borgen wilde en dat deze 6, waar hij wijlen eerder zijn betrouwen op had gezet, heren meenden te worden van zijn bisdom, heeft hij ze geabsolveerd en verlaten van hun officie der voogdij alzo veel als in hem was. En heeft zijn zegel bevolen heer Gerrit van Veen, kanunnik van de Dom, en maakte hem zijn vicaris. En de bisschop is alleen van grote schaamte opgestaan met 6 paarden en is gereden te Rome en liet dat bisdom dat geval der avonturen.

Van den belegge van Iselstein.
Dat XII capitel.

Binnen desen tiden dat biscop Jan te Romen was, is dat bestant tusschen dat Sticht van Uutrecht ende heer Aernt van Iselstein uutgegaen, waerom de maerscalc van den Sticht is uutgegaen mit die van Uutrecht, mit heercracht, des manendages na Beloken Paesscen, ende hebben haer tenten opgeslegen, ende beleyden die stede van Iselstein; ende si anvochten ende bestormden die stede vijf weken lang, mit menigerleide instrumenten van oerloge. Ende ten lesten gaven si hem op mit here Aernt, haren here, op dusdaniger voerwaerden ende condicien: dat si hem enen eet doen souden, ende beloven dat si voertan dat bisdom hout ende trou wesen souden, dat si onlange hilden.

Van het beleg van IJsselstein.
Dat XII kapittel.

Ondertussen dat bisschop Jan te Rome was is dat bestand tussen dat Sticht van Utrecht en heer Arnold van IJsselstein uitgegaan, waarom de maarschalk van het Sticht is uitgegaan met legerkracht met die van Utrecht de mandag na Beloken Pasen en hebben hun tenten opgeslagen en belegerden de stad IJsselstein; en ze bevochten en bestormden die stad vijf weken lang, met menigerlei oorlogsinstrumenten. En tenslotte gaven zich op met heer Arnold op dusdanige voorwaarde en conditie: dat ze hem een eed zouden doen en beloven dat ze voortaan dat bisdom houw en trouw wezen zouden, dat ze kort hielden.

Hoe dat die pertien alreeerst in Hollant [213r] quamen.
Dat XIII capitel.

Int jaer M III C L, doen stonden op in Hollant twe partien, daer den lande van Hollant doen tertijt ende hier namaels over menich jaer groot ongeval, verdriet ende jammer of quam, tot destructie ende verdervinge des gehelen lants. Die luden van der eender partye namen haren naem van een zeevische, geheten een Cabbeljau, daerin te verstaen was, dat also dese vissche een verslinder is van andere visschen des sees, also souden de luden van deser partie ende sijde verslinden ende verdrucken die andere, haer adversanten, ende dese hieten Cabbeljau. Die andere luden van der partie hyeten hem Hoeken, nemende haren naem van enen hoec; want die hoec den vissche te vangen pleget. Van der Cabbeljauscher partie waren die overste here Jan van Arkel, des byscops van Uutrechts vader; here Jan van Egmont; here Gerrit van Eemskerc mit meer andere edelen heren ende knechten. Van der Hoecxs partie wareen die overste heren Dirc van Brederoede; here Phillips, burchgrave van Leiden ende here van Wassener; here Jan van der Lecke ende Polanen; here Jacop van Binchorst, mit meer andere heren ridderen ende sciltknechten. O verdoemlic venyn, ghesayet ende gespreyt van den duvel onder den inwoenres des lants van Hollant. Nu vloyen ende spreiden hem die partien, doer diewelcke dat gemeen goet alheel gedestrueert ende te nyete wert gemaect. Alle rechtvaerdicheit wert onder die voeten geworpen ende vertreden, want bi deser partien bi lancheit van tiden quamen in Hollant toerne, kivinghe, hat ende nijt, viantscap, logentalen, valscheit, blasphemie, dootslagen, verraderie, brantstichtinge, tirannicheden, twedracht, verdruckinge der onnoselen, verwoestinge der steden ende dorpen, afterclappinghe, quade anbrenginge, onrechtverdicheden, verpachtinge der diensten dye onbequaem waren, der maechden ende vrouwen vercrachtinge, der Sacramenten der Heiliger Kerken versmadinge, der kerken ende der heyligher plaetsen violeringe, ende ten einde berovynghe ende destructie des gehele provincie ende lants van Hollant. Want als ons Here seit ende sinte Lucas bescrijft in sijn XI capitel: Alle riken in hemselven gedeelt, sullen vergaen; ende dat een huys sal vallen opt ander. Ende Salustius scrijft int boec van den strijt, die die Romeinen hadden tegen Jugurtam aldus: Cleine dingen wassen mits eendrachticheyt; ende mits twedracht so vergaen grote dingen. Ende Tullius seit int Boec der vrientscappen: O, wat huys staet daer soe vast; wat stat so wel gefondeert, die niet met hat ende nijt ende mits twedracht mogen vergaen. Als men sien ende mercken mach in die destructie des stads van Romen, van Bovonien, van Genuen, ende meer ander; waerom sijn si destrueert ende vergaen, dan alleen doer twedracht ende partye, daer ons God of verlossen wil. Etcetera.

Hoe dat de partijen allereerst in Holland [213r] kwamen.
Dat XIII kapittel.

In het jaar 1350 toen stonden op in Holland twee partijen waar het land van Holland toentertijd en hier later over menig jaar groot ongeval, verdriet en droefheid van kwam, tot vernietiging en bederf van het gehele land. De lieden van de ene partij namen hun naam van een zeevis, geheten een kabeljauw waarin te verstaan was, dat alzo deze vis een verslinder is van andere vissen der zee, alzo zouden de lieden van deze partij en zijde verslinden en verdrukken de andere, hun tegenstanderd, en deze heten kabeljauw. De andere lieden van de partij noemden zich Hoek en namen hun naam van een hoek; want de hoe (haak) de vissen te vangen pleegt. Van de Kabeljauwse partij waren de oversten heer Jan van Arkel, de vader van de bisschop van Utrechts; heer Jan van Egmond; heer Gerrit van Eemskerk met meer andere edele heren en knechten. Van de Hoekse partij waren de overste heren Dirk van Brederode; heer Filips, burchtgraaf van Leiden en heer van Wassenaar; heer Jan van de Lek en Polanen; heer Jacob van Neer Binkhorst, met meer andere heren ridders en schildknechten. O verdoemd venijn, gezaaid en verspreid van de duivel onder de inwoners van het land Holland. Nu vloeien en spreiden zich de partijen waardoor dat algemene goed geheel verwoest en te niet werd gemaakt. Alle rechtvaardigheid werd onder de voeten geworpen en vertreden, want met deze twee partijen in lengte van tijd kwamen in Holland toorn verwijt, haat en nijd, vijandschap, leugen taal, valsheid, blasfemie, doodslagen, verraad, brandstichting, tirannie, tweedracht, verdrukking der onschuldigen, verwoesting der steden en dorpen, na praten, kwaad aanbrengen, onrechtvaardigheid, verpachten der diensten die onbekwaam waren, de maagden en vrouwen verkrachtingen, de Sacramenten der Heilige Kerken versmading, de kerken en de heilige plaatsen geweld en ten einde beroving en vernietiging der gehele provincie en land van Holland. Want zoals onze Heer zegt Sint Lucas beschrijft in zijn 11^de kapittel: Alle rijken in zichzelf verdeeld zullen vergaan en het ene huis zal vallen op de andere. En Salustius schrijft in het boek van de strijd die de Romeinen hadden tegen Jugurta aldus: Kleine dingen groeien mits eendracht; en mits tweedracht zo vergaan grote dingen. En Tullius zegt in het Boek van vriendschap: O, wat huis staat daar zo vast; wat stad zo goed gefundeerd die niet met haat en mits tweedracht mogen vergaan. Als men zien en merken mag in de vernietiging der stad Rome, van Bologna, van Genua en meer anderen; waarom zijn ze verwoest en vergaan, dan alleen door tweedracht en partij, daar ons God van verlossen wil. Etc.

Hoe dat hertoge Willem, grave van Oestervant, wederom quam in Hollant, ende van die wreetheit der partien.
Dat XIIII capitel.

Dese twe partien worden van dage te dage meerder in Hollant. Ende dat lant worde wredelic verdestrueert, vernijelt, verwoest ende verbrant; want dye ene roofde ende brande opten anderen, malcanderen vreselic slaende ende vangende, ende bedreven alsulke lelicke ende wrede feyten op malkanderen, des dyergeliken nye in Hollant te voren en was ghesien noch gehoert. Die Cabbeljaus senden boden ende brieven in Henegouwen an hertoge Willeem van Beyeren, grave van Ooestervant, die outste soen der keiserinnen, graefinne van Hollant, begerende ende versoekende dat hi vri in Hollant quame; ende name dat regiment der landen van Hollant an, want het was also geconcludeert ende gesloten, dat sij voertan in geenre manieren langer van der keiserinne, sijnre moeder, gheregeert en wouden wesen. Ende hoewel hy dat weygerde, nochtans en lieten si niet of, si informeerden ende onderwesen hem also, dat hi heimelic gecomen is tot Gorichom. Ende als de van Delft dat vernamen, togen si uut mit al hoer macht, ende brochten hem tot Delft, ende ordineerden hem te wesen haer capitein ende hoeftman; ende hi ghinc dicwils uut mit dye van Delft, ende verbrande vele dorpen, husen ende sloten, die de Hoecxs toebehoerden. Ende ten lesten hebben die steden van Hollant mitten Kermers ende West-Vriesen desen hertoge [213v] Willem ontfangen voer haren prince ende grave van Hollant, hem doende enen eedt hout ende trou te wesen tegen wille, consente ende danck der keiserinne zijnre moeder. Als dat die heren van der Hoecxs pertie sagen, versagen si haer husen, sloten ende castelen, myt volc van wapenen, mit vitaelge ende mit als dat hem van node was, ende vertelden der keiserinne, ende claechden haer, wat groter cracht ende gewelt dat hemluden was gesciet van den partyen der Cabbeljaus. Die heren van der Cabbeljaus pertie, mit de steden van Hollant, sijn terstont na den vertrecken van den anderen, bieengecomen, ende beleiden der Hoecxs castelen, sloten ende husen, ende die si wonnen staken si an brande ende beroefden se; ende dier wasser wel XVII binnen een jaer.

Hoe dat hertog Willem, graaf van Oostervant, wederom kwam in Holland en van de wreedheid der partijen.
Dat XIIII kapittel.

Deze twee partijen werden van dag tot dag meerder in Holland. En dat land werd wreed verwoest, vernield en verbrand; want de ene roofde en brandde op de andere en sloegen en vingen elkaar vreselijk en bedreven al zulke lelijke en wrede feiten op elkaar dat diergelijke niet in Holland tevoren was gezien nog gehoord. De Kabeljauwse zonden boden en brieven in Henegouwen aan hertog Willem van Beieren, graaf van Oostervant, de oudste zoon van de keizerin, gravin van Holland, en begeerden en verzochten dat hij vrij in Holland kwam en nam dat regiment der landen van Holland aan, want het was alzo geconcludeerd en besloten dat ze voortaan op geen manier langer van de keizerin geregeerd wilden wezen. En hoewel hij dat weigerde, nochtans lieten ze niet af, ze informeerden en onderwezen hem alzo dat hij heimelijk gekomen is te Gorinchem. En toen die van Delft dat vernamen trokken ze uit met al hun macht en brachten hem naar Delft en ordineerden hem te wezen hun kapitein en hoofdman; en hij ging vaak uit met die van Delft en verbrandde vele dorpen, huizen en burchten die de Hoekse toebehoorden. En tenslotte hebben de steden van Holland met de Kennemers en West-Friezen deze hertog [213v] Willem ontvangen voor hun prins en graaf van Holland en deden hem eed, houw en trouw te wezen tegen de wil, toestemming en dank der keizerin, zijn moeder. Toen nu de heren van de Hoekse partij dat zagen voorzagen ze hun huizen burchten en kastelen met wapenvolk, met voedsel en met alles dat hen van node was en vertelden de keizerin en klaagden haar wat grote kracht en geweld dat hen was geschied van de partij der Kabeljauwse. De heren van de Kabeljauwse partij, met de steden van Holland, zijn terstond na het vertrekken van de anderen bijeengekomen en belegerden de Hoekse kastelen, burchten en huizen, die ze wonnen en staken het in brand en beroofden ze; en van die waren er 17 binnen een jaar.

Van den strijt tusschen der keyserinnen ende haren soen.
Dat XV capitel.

Die keiserinne, als si dit verhoerde, was si uutermaten seer gram op haren zoen ende die heren ende steden van Hollant, ende si screef hem hoe hi soe koen ende vermetel was, dat hi hem onderwant haerre heerlycheit. Hy screef haer weder, dat si sine waer, want si had se hem ghegeven. Datwelke hi niet bewisen en mochte mit tugen, noch brieven; ende als si sach dat hi hem des niet ofstaen en woude, heeft si vergadert een uutgelesen hoop volcs van wapenen, om te strijden tegen haer eygen soen. Ende die coninginne van Engelant sende haer suster, der keyserinne, een scoen heer van volc, uutghesocht ende geleert in striden ende oerlogen. Als nu elc zijn volc hadde bereit om te striden, is de keyserinne mit een groten hoop van scepen, wl toegemaect om te vechten, mit blinckende bannieren, mit trompetten; ende gecomen in Walcheren bi der stede van der Vere. Hertoge willem heeft daertegen vergadert uut Hollant veel volcks, ende is tscepe gegaen, ende is mit heercracht gecomen in Zeelant om tegen sijn eygen moeder te striden. Dese twe an malkanderen comende, wart daer mit allen seer gevochten; ende an beyden siden bleven veel doden, ende daer verdrencter mit allen veel. Ende int teinde wan die keyserinne den strijt, ende hadde victorie van haer vianden; ende hertoge Willem die ontquam, ende hi vluchte in Hollant. Ende dit gesciede int jaer M III C LI.

Van de strijd tussen de keizerin en haar zoon.
Dat XV kapittel.

De keizerin toen ze dit hoorde was uitermate zeer gram op haar zoon en de heren en steden van Holland en ze schreef hem hoe hij zo koen en vermetel was dat hij zich onderwond van haar heerlijkheid. Hij schreef haar weer dat ze van hem was want ze had het hem gegeven. Dat hij niet bewijzen kon met getuigen, nog brieven; en toen ze zag dat hij hem het niet afstaan wilde heeft ze verzameld een uitgelezen hoop wapenvolk om te strijden tegen haar eigen zoon. En di koningin van Engeland zond haar zuster, de keizerin, een mooi leger van volk, uitgezocht en geleerd in strijden en oorlogen. Toen nu elk zijn volk had bereid om te strijden is de keizerin met een grote hoop van schepen, goed toegemaakt om te vechten, met blinkende banieren, met trompetten; en gekomen in Walcheren bij de stad Veere. Hertog Willem heeft daartegen verzameld uit Holland veel volk en is te scheep gegaan en is met legerkracht gekomen in Zeeland om tegen zijn eigen moeder te strijden. Toen deze twee aan elkaar kwamen werd daar zeer gevochten; en aan beide zijden bleven veel doden en daar verdronken zeer veel. En in het einde wond de keizerin de strijd en had victorie van har vijanden en hertog Willem die ontkwam en hij vluchtte in Holland. En dit geschiedde in het jaar 1351.

Van den strijt opter Masen tuschen de moeder ende tkint.
Dat XVI capitel.

Hertoge Willem, als hi in Hollant gecomen was, heeft hi seer gearbeit om weder volc van wapenen te vergaderen, ende heeft weder hulp ende bistant gecregen van versch volc, ende heeft sijn moeder plaets ende dach geleyt ende beteykent, om weder tegen malkanderen te vechten op die Mase, tusschen Den Briele ende tsGravensande. Die hertoge heeft vergadert een groot machtich heer van volck uut Hollant, Kermerlant ende West-Vrieslant, mit veel heren ridderen ende schiltknechten, als heer Jan van Arkel; vrouwe Machtelt van Voorne, wedue van den here van Valkenburch ende Montiauwen; heer Jan van Culenburch; heer Jan van Egmont; heer Gerrit van Heemskerc; heer Gerrit van Harlaer, myt veel andere heren ende vrome knechten uut den lande van Cleve, van Gelre ende uut Hoech-Duytslant. Ende mit alle desen hoop is hi tscepe gegaen mit ontwonden bannieren ende wimpele, myt trompetten ende basunen, ende is gevaren ten voerseiden plaetse, om mit groter crachte te wederstaen sine vianden, ende die tonder te brengen. Dese keyserinne heeft in haerre hulpe gecregen vele vrome wapentuers uut Engelant, Henegouwen, uut Zeelant ende uut Walcheren, met vele groter heren, baroenen, ridderen ende knechten, ende is als een onvervaert princesse, niet twifelende an der victorie te hebben tegen haer soen. Ende daer is ene grote, bitteren, swaren strijt begonnen; dat gecrij clam op ten hemel, ende si vielen stoutelic an malkanderen, vromelic vechtende om de victorie ende overhant. Daer worde ghehoert een vreselic geluyt in der luchten van den roepen ende gecrij, dat barsten der armborsten, tgeclanc der swaerden, tbreken der lancien, dat grijselic werpen der stenen, dat scoeren der scilden; want het was een dach des toernicheyts ende des wraecxs, want daer vele vrome wapentuers an beyde sijden gewont ende geslegen worden. Vele van hen die gewont ende gequest waren, hem segende mitten teiken des Heiligen Cruys, sprongen int water ende verdroncken. Ten lesten worde der keiserinne heer soe seer vermoeyt, ende gingen tonder. Dwelc siende die keyserinne is haestelyck [214r] getogen afterwaerts uuten strijde, ende voer in Engelant, tot haer suster de coninginne. Die overste capittein der keiserinnen, een Engels, worde daer geslegen mitten goeden here Costijn van Renesse; Floris van Haemstede, mit veel meer andere heren ende knechten. Ende daer worden gevangen van der keiserinnen sijde here Dyrc van Bredenroede, met vele ridderen ende knechten ende ander, de ontallyc waren. Dese slach ende bloetstortinge was so groot, dat dye Mase drie dagen lanc daernae ebbede ende vloiede root wesende, van den bloede datter ghestort was. Dese bloedige strijt gescyede op Sinte Martijnsdach te midsomer, int jaer M III C ende LI; ende ten lesten wort daer een compositie van paijs ende vrede gemaect tusschen de keiserinne ende haer zoen, als dat die keiserinne soude besitten haer leven lang dat graefscap van Henegouwen, ende hertoge Willem, haer soen, soude rustelic hebben ende houden die graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Ende dye keiserinne leefde hierna vijf jaer lang. Ende si starf in Henegouwen, ende leit te Valenchijn begraven.

Van de strijd op de Maas tussen de moeder en het kind.
Dat XVI kapittel.

Hertog Willem, toen als hij in Holland gekomen was, heeft zeer gewerkt om weer wapenvolk te verzamelen, en heeft weer hulp en bijstand gekregen van vers volk en heeft zijn moeder plaats en dag gesteld en getekend om weer tegen elkaar te vechten op de Maas tussen Den Briel en Gravenzande. De hertog heeft verzameld een groot machtig leger van volk uit Holland, Kennemerland en West-Friesland, met veel heren ridders en schildknechten, als heer Jan van Arkel; vrouwe Machtelt van Voorne, weduwe van heer van Valkenburg en Montiau; heer Jan van Culemborg; heer Jan van Egmond; heer Gerrit van Heemskerk; heer Gerrit van Herlaar met veel andere heren en dappere knechten uit het land van Kleef, van Gelre en uit Hoog-Duitsland. En met al deze hoop is hij te scheep gegaan met ontwonden banieren en wimpels, met trompetten en bazuinen en is gevaren naar die plaats om met grot kracht te weerstaan zijn vijanden en die te onder te brengen. De keizerin heeft in haar hulp gekregen vele dappere wapenaars uit Engeland, Henegouwen, uit Zeeland en uit Walcheren met vele groter heren, baronnen, ridders en knechten en is als een onvervaarde prinses die niet twijfelde om de victorie te hebben tegen haar zoon. En daar is een grote, bittere, zware strijd begonnen; dat gekrijs klom op ten hemel en ze vielen dapper op elkaar en vochten dapper om de victorie en overhand. Daar werd gehoord een vreselijk geluid in de lucht van roepen en gekrijs, dat barsten der harnassen, het klinken der zwaarden, het breken van lansen, dat afgrijselijk werpen der stenen, dat scheuren der schilden; want het was een dag der toorn en wraak, want daar werden vele dappere wapenaars aan beide zijden gewond en geslagen. Velen van hen die gewond en gekwetst waren zegende zich met het teken van het Heilige Kruis en sprongen in het water en verdronken. Tenslotte werd het leger van de keizerin zeer vermoeid en ging te tonder. Wat de keizerin zag en is haastig achteruit [214r] getrokken uit de strijd en voer in Engeland tot haar zuster de koningin. De overste kapitein der keizerin, een Engelman, werd daar geslagen met de goede heer Costijn van Renesse; Floris van Haamstede, met veel meer andere heren en knechten. En daar werden gevangen van de zijde der keizerin heer Dirk van Brederode, met vele ridders en knechten en anderen die ontelbaar waren. Deze slag en bloedstorting was zo groot dat de Maas drie dagen lang daarna ebde en vloeide rood en was rood van het bloed dat er gestort was. Deze bloedige strijd geschiedde op Sint Martinus dag te midzomer in het jaar 1351; en tenslotte werd daar een schikking van rust en vrede gemaakt tussen de keizerin en haar zoon, als dat die keizerin zou bezitten haar leven lang dat graafschap van Henegouwen en hertog Willem zou rustig hebben en houden het graafschap van Holland, Zeeland en Friesland. En de keizerin leefde hierna vijf jaar lang. En ze stierf in Henegouwen en ligt te Valenciennes begraven.

Wanneer die Nijewe Kerc te Delft begonnen wort.
Dat XVII capitel.

Int jaer M III C LI waren twe eerbare mannen in Delft, de ene geheten broeder Simon Col, ende dander Jan Aries soen, een pelsmakers knecht. Dese twe, staende op dat Martvelt te Delft, sagen in der lucht hangen boven die plaetse daer nu die kercke staet, enen groten sconen kercke. Ende dit duerde wel XXX jaer lang, dat men die kerke alle jaers omtrent Onser Vrouwen Lichmisse sach. Ten lesten worde daer een houten kercke getijmmert, ende dat beelde van Onser Liever Vrouwen wort daerin gheset.

Wanneer de Nieuwe Kerk te Delft begonnen werd.
Dat XVII kapittel.

In het jaar 1351waren twee eerbare mannen in Delft, de ene geheten broeder Simon Col, en de ander Jan Aries zoon, een pelsmakers knecht. Deze twee die stonden op het Marktveld te Delft zagen in de lucht hangen boven de plaats daar nu de kerk staat, een grote mooie kerk. En dit duurde wel 30 jaar lang dat men die kerke alle jaren omtrent Onzer Vrouwe Lichtmis zag. Tenslotte werd daar een houten kerk getimmerd, en dat beeld van Onze Lieve Vrouwe werd daarin gezet.

Van hertoghe Willem van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, die XXII.
Dat II capittel.

Na den strijt opter Masen gehat, ende dye keyserinne ende haer soen verenicht waren, is hertoge Willem van Beyeren, palatyn opten Rijn, van Heneghouwen, van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, geworden die XXII grave. Hy hadde te wive Machtelt, hertoge Henricxs dochter van Lancaster uut Engelant, mer si en hadden gheen kinder tesamen. In desen tiden, op der Apostelen Sceydinghen dach, was een grote brant tot Haerlem, daer bynae half die stede of verbrande.

Van hertog Willem van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en heer van Friesland de 22^ste graaf.
Dat II kapittel.

Nadat de strijd op de Maas geweest was en de keizerin en haar zoon verenigd waren is hertog Willem van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, van Henegouwen, van Holland, Zeeland en heer van Friesland, geworden de 22^ste graaf. Hij had tot wijd de dochter van hertog Hendrik van Lancaster uit Engeland, Machtelt, maar ze hadden tezamen geen kinderen. In deze tijd, op de Apostelen Scheiding dag, was een grote brand tet Haarlem waarvan bijna de halve stad verbrandde.

Hoe biscop Jan van Arkel uut Vrancrijc wederquam tot Uutrecht, ende hoe hi mit die VI voechden concoordeerde.
Dat III capittel.

Als nu here Jan van Arkel, byscop van Uutrecht, lange tijt te Romen hadde ghelegen, ende die VI voechden voerseit merkeden dat hi niet weder en quam, hebben sy een conspiracie ende een starc verbant gemaect mitten kerken van Uutrecht, opdat si hem mits dien souden wederroepen van Romen te comen tot sinen biscopliken stoel. Ende also si begeerden, gesciedet: want die biscop siende die brieven sijnre kercken, is uut Romen getogen ende is ghecomen tot Uutrecht op Sinte Gijelisdach int jaer M III C ende LI. Ende als hi wederghecomen was, is hi nochtans beswaert geweest mit uutermaten grote sculden, ende niet lichtelic en mocht hi daeruut comen; want hi van alle sine vrienden gelaten was, ende bisonder, dat hi hulp noch bistant en hadde an here Jan van Arkel sijn vader, noch an here Ot van Arkel sijn broeder, waerom uut groter noot heeft hi hem vromelic geset tegen dese ses voechden, betrouwen hebbende in God ende in sinen patroen, Sinte Martijn. Ende heeft eerst ingecregen dat casteel van Woerstein, ende heft hem geset te vechten ende te oerlogen tegen dese ses voechden. Ende des jaers daeran, in die Vasten, heeft hem heer Ot van Iselstein gedaen dat slot te Beverwaerde leggende, tusscen Uutrecht ende die stat van Wijc te Duersteden. Ende daer onthilt hem dye biscop, ende beghan aldaer [215r] daer selver in persoen sijn bisdom te berechten ende van hogen saken des bisdoms hem te onderwinden ende recht te doen. Ende hij bevacht die VI voechden an allen siden vromelic ende stoutelic. Ende in datselve jaer die kerck ende stadt van Uutrecht, die desen twedracht niet langer gehengen en wouden, hebben enen vrede gemaect tusschen heere Jan van Arkel, horen biscop, ende den VI voechden, in deser manieren: als dat si souden ontfangen van haren ouden uutgeleyden penningen een sekere somme gelts; ende des souden si den biscop overgheven vry ende al sijn landen te besitten ende selver te gebruyken. Datwelcke si alle deden, uutgeseyt heer Sweer Uuterloe, die en woude dat casteel tot Eembrugge niet overgeven.

Hoe bisschop Jan van Arkel uit Frankrijk wederkwam tot Utrecht en hoe hij met de 6 voogden overeenkwam.
Dat III kapittel.

Toen nu heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, lange tijd te Rome had gelegen en de 6 voogden merkten dat hij niet terugkwam hebben ze een samenzwering en een sterk verbond gemaakt met de kerk van Utrecht opdat ze hem mitsdien zouden terugroepen van Rome te komen tot zijn bisschoppelijke stoel. En alzo ze begeerden geschiedde: want de bisschop zag de brieven van zijn kerk en is uit Rome getrokken en is gekomen te Utrecht op Sint Gillis dag in het jaar 1351. En toen hij wedergekomen was, is hij nochtans bezwaard geweest met uitermate grote schulden en niet licht mocht hij daaruit komen; want hij was van al zijn vrienden verlaten en vooral dat hij hulp nog bijstand had aan heer Jan van Arkel, zijn vader, nog aan heer Otto van Arkel, zijn broeder, waarom uit grote nood heeft hij hem dapper gezet tegen deze zes voogden en had vertrouwen in God en in zijn patroon Sint Martinus. En heeft eerst gekregen dat kasteel van Vredestein en heeft zich gezet te vechten en te oorlogen tegen deze zes voogden. En het jaar daaraan, in de Vasten, heeft hem heer Otto van IJsselstein gedaan dat slot te Beverwaard dat ligt tussen Utrecht en de stad van Wijk bij Duurstede. En daar onthield zich de bisschop en begon aldaar [215r] zelf in persoon zijn bisdom te berechten en van hoge zaken van het bisdom zich te onderwinden en recht te doen. En hij bevocht de 6 voogden aan van allen zijden dapper en stout. En in hetzelfde jaar, de kerk en stad Utrecht die deze tweedracht niet langer toestaan wilden, hebben een vrede gemaakt tussen heer Jan van Arkel, hun bisschop, en de 6 voogden op deze manier: als dat ze zouden ontvangen van hun oude uitgeleende penningen een zekere som geld en dus zouden ze den bisschop overgeven vrij al zijn landen te bezitten en zelf te gebruiken. Wat ze allen deden, uitgezonderd heer Sweer Uterlo, die wilde dat kasteel te Eembrugge niet overgeven.

Hoe die sloten Woudenburch ende Ruweel destrueert worden ende van die rebelheyt des heren van Culenburch ende van Vianen.
Dat IIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LII, doen cofte here Ghijsbrecht van Abcoude ende Wijc van here Jan van Woudenburch, dat slot ende casteel te Woudenburch. Dese here Jan van Woudenburch, ridder, hadde enen soen, cloeck ende vroem, die overmits raets ende hulps heren Jans van Culenburch sijns neefs, ghecomen is mit een deel stoute wapentuers in der duyster nacht, ende beclam dat slot te Woudenburch, tegen wille ende consente sijns vaders; ende en woude niet toelaten die coop die daer was ghesciet. Waerom dat here Ghijsbrecht van Abcoude ende here Jan van Woudenburch sijn getogen totten bisscop, hem te kennen gevende ende claghende dat grote gewelt van desen jongen voerseyt. Die biscop heeft van stonden an dit slot van Woudenburch alomme belegen XVII weken lanck, datwelcke hi dicwils mit magnelen ende andere instrumenten so crachtelicken dede anvechten, dat hi dat mit werender ende stormender hant ghewonnen heeft opten eersten dach van der Vasten des tsjaers dair an. Ende alle die hi daer op vant, nam hi ghevangen. Ende si mosten hem copen mit groot, swaer scatghelt ende goet, ende dat slot van Woudenburch dede hi ter aerden toe nederwerpen ende slechten. Daerentusschen dat die biscop lach int belegge voer Woudenburch, soe bevacht ende bestormde die maerscalc van Uutrecht dat huys ende slot te Ruweel, omdat die borchsaten dicwils ofquamen van den huyse, ende bescadichden die dorpen ende luyden van den bisdom. Ende als hij daer een wijl tijts voer hadde gelegen wan hi dat mit crachte, ende brochtet onder dye subjectie van den biscop. Ende III jaer daerna cofte Wouter van Minden van den biscop datselve huys.

Op dieselve tijt als die biscop noch voer Woudenburch lach, so ontseiden den biscop here Jan van Culenburch ende here Ghijsbrecht van Vianen, ridderen, ende togen in dat Sticht, roevende ende brandende die dorpen ende lanthuysen, ende anvochten des biscops landt uut haer castelen als Culenburch, Vianen, Ghoreel ende Marckenburch.

Hoe de burchten Wildenburcht en Ruwiel verwoest werden en van de rebellie der heren van Culemborg en van Vianen.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1352 doen kocht heer Gijsbrecht van Abcoude en Wijk van heer Jan van Wildenburcht dat slot en kasteel te Wildenburcht. Deze heer Jan van Wildenburcht, ridder, had een zoon, kloek en dapper, die vanwege raad en hulp van heer Jan van Culemborg, zijns neef, gekomen is met een deel dappere wapenaars in de duistere nacht en beklom dat slot te Wildenburcht, tegen wil en toestemming van zijn vader en wilde niet toelaten de koop die daar was geschied. Waarom dat heer Gijsbrecht van Abcoude en heer Jan van Wildenburcht zijn getrokken tot de bisschop en gaven hem te kennen en klaagden dat grote geweld van deze jongen. De bisschop heeft van stonden aan dit slot van Wildenburcht alom belegerd 17 weken lang wat hij met werptuigen en andere instrumenten zo krachtig liet aanvechten zodat hij het met werende en stormende hand gewonnen heeft op de eerste dag van de Vasten het jaar daarop. En allen die hij daarop vond nam hij gevangen. En ze moesten zich loskopen met groot, zwaar schatgeld en goed en dat slot van Wildenburcht liet hij ter aarde toe neerwerpen en slechten. Ondertussen dat de bisschop lag in het beleg voer Wildenburcht zo bevocht en bestormde de maarschalk van Utrecht dat huis en slot te Ruwiel omdat de burgers ervan vaak afkwamen van het huis en beschadigden de dorpen en lieden van het bisdom. En toen hij daar een tijdje voor had gelegen won hij dat met kracht en bracht het onder de onderwerping van de bisschop. En 3 jaar daarna kocht Wouter van Minden van de bisschop hetzelfde huis.

Op dezelfde tijd toen de bisschop nog voor Wildenburcht lag zo ontzeiden de bisschop heer Jan van Culemborg en heer Gijsbrecht van Vianen, ridders, en trokken in het Sticht en roofden en verbrandde de dorpen en landhuizen en bevochten het land van de bisschop uit hun kastelen als Culemborg, Vianen, Ten Goye en Marckenburg.

Hoe dye sloten ende castelen van Montfoert, Marckenburch, Holenstein ende Ghoreel angevochten ende gewonnen worden.
Dat V capitel.

Here Jan, biscop van Uutrecht, dye hem vromelic sette tegen sine vianden om dye bescermenisse zijnre kercken, heeft int jaer Ons Heren M CCC ende LIII, vergadert vele vrome ende stoute wapentuers, ende is op Sinte Pancraes dach getogen voer die stede ende tslot te Montfoerde, mit hem brengende een groot uutermaten swaer instrument, om daermede here Sweer, burchgrave van Montfoert, an te vechten ende zijn stede ende slot te bestormen, omdat hi daer te voren mitten here van Culenburch ende mitten here van Vianen tegen hem hadde gerebelleert. Die biscop heeft sijn belegge daervoer ghemaect, ende was seer sorchvoudich ende naerstich mit dat instrument die stede ende dat slot te destrueren ende te vernyelen. Die burchgrave anmerkende die grootmoedicheyt ende volstandicheyt des biscops in den belegge, heeft vrede ende genade begeert, ende heeft enen vrientlicken pays ende dadinge mitten biscop gemaect. Ende hi moste den biscop geven enen grote somme van penningen, soude hi hem nemen in genaden; ende hi moste den biscop enen eet doen, dat hi hem ende den bisdom voertan hout ende trou [215v]wesen soude. Ende hiervan worden gemaect vaste ende goede besegelde brieven. Ende die biscop vercregen hebbende sinen wille ende victorie, is hi mit groter eren ende triumphen weder getogen in zijn stat.

In datselve jaer, alsoet een grote heete somer was, is die bisscop getogen uuter stat op des Heiligen Sacramentsdach, mit een groot swaer volc van wapenen, te paerde uut Uutrecht ende Amersfoert, ende heeft dat slot te Marckenburch belegen. Ende lach daervoer IX weken lang, dat bestormende ende anvechtende mit magenen ende andere diverse instrumenten, ende heeftet ten lesten stormenderhant gewonnen, ende nam alle die borchsaten gevangen, ende lieter een deel onthoefden, ende verwoeste dat casteel, ende bracket of ten gronde toe. Ende in datselve jaer, in den herst, heeft die biscop gesonden sinen mairscalc mit uutgelesen wapentuers uuter stat van Uutrecht, om te becrachtigen ende te winnen dat slot te Holenstein. Mer die borchsaten gaven hem op in des biscops handen, behouden hair lijf ende goet. Ende die biscop dede dat slot slechten ende nederwerpen totter aerden, omdattet een starcke burch was der roevers, ende dye borchsaten plagen daeruut te riden ende deden den Stichte van Uutrecht vele scaden van roeven ende branden. In dat jaer daerna heeft die biscop weder toegemaect ende vergadert een groot deel burgeren, ende is mit heercracht getogen ende beleyde dat casteel van Ghoreel; ende als hi dat mit cracht gewonnen hadde, liet hi dat ofbreken ende slechten totter aerden. Dairna, als die biscop lach voir dat huys te Nyevelt, doe worde die soen ende pays gemaect, ende daer wert gesloten ende uutgesproken ende oec toegelaten dat here Ghijsbrecht van Vianen mit hulpe des stats van Uutrecht op dieselve plaetse dat huys ende slot Ghoreel weder optimmeren ende maken soude, datwelcke hi volbrochte.

Hoe de burchten en kastelen van Montfoort, Marckenburg, Holenstein en Goye aangevochten en gewonnen werden.
Dat V kapittel.

Heer Jan, bisschop van Utrecht, die zich dapper zette tegen zijn vijanden om de bescherming van zijn kerk, heeft in het jaar Ons Heren 1353 verzameld vele dappere en stoute wapenaars en is op Sint Pancras dag getrokken voor de stad slot te Montfoort en bracht met hem een groot en uitermate zwaar instrument om daarmee heer Sweer, burchtgraaf van Montfoort, aan te vechten en zijn stad en slot te bestormen omdat hij daar tevoren met de heer van Culemborg en met de heer van Vianen tegen hem had gerebelleerd. De bisschop heeft zijn beleg daarvoor gemaakt en was zeer zorgvuldig en vlijtig met dat instrument die stad en dat slot te vernielen en te vernielen. De burchtgraaf merkte de grootmoedigheid en standvastigheid van de bisschop in het beleg en heeft vrede en genade begeert en heeft een vriendelijke vrede en dading met de bisschop gemaakt. En hij moest de bisschop geven een grote som van penningen zou hij hem in genaden nemen; en hij moest de bisschop een eed doen dat hij hem en het bisdom voortaan houw en trouw [215v] wezen zou. En hiervan werden gemaakt vaste en goede bezegelde brieven. En de bisschop heeft verkregen zijn wil en victorie en met grote eer en triomf weer getrokken in zijn stad.

In hetzelfde jaar, alzo het een grote hete zomer was, is de bisschop getrokken uit de stad op de Heilige Sacrament dag met een groot zwaar wapenvolk te paard uit Utrecht en Amersfoort en heeft dat slot te Marckenburg belegerd En lag daarvoor 9 weken lang en bestormde en vocht het aan met werptuigen en andere diverse instrumenten en heef het tenslotte stormenderhand gewonnen en nam alle burgers ervan gevangen en liet er een deel onthoofden en verwoestte dat kasteel en brak het tot de grond toe af. En in hetzelfde jaar heeft de bisschop in de herfst gezonden zijn maarschalk met uitgelezen wapenaars uit de stad Utrecht om te bekrachtigen en te winnen dat slot te Holenstein. Maar de burgers gaven zich over in de handen van de bisschop en behielden lijf en goed. En de bisschop liet dat slot slechten en neerwerpen tot de aarde omdat het een sterke burcht was van rovers en de burgers plagen daaruit te rijden en deden het Sticht van Utrecht vele schade van roven en branden. In dat jaar daarna heeft de bisschop weer toegemaakt en verzameld een groot deel burgers en is met legerkracht getrokken en belegerde dat kasteel van Goye en toen hij dat met kracht gewonnen had liet hij afbreken en slechten tot de aarde. Daarna toen de bisschop lach voor dat huis van Nieveld lag toen werd een verzoening en vrede gemaakt en daar werd gesloten en uitgesproken en ook toegelaten dat heer Gijsbrecht van Vianen met hulp van de stad Utrecht op dezelfde plaats dat huis en slot Goye weer optimmeren en maken zou, wat hij volbracht.

Hoe dat die biscop wedercreech tslot tot Eembrugge, Vredelant ende dat landt van Overysel.
Dat VI capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LIIII ontseide biscop Jan van Arckel here Sweer Uuterloe om die burch ende slot te Eembrugge, mer die stat van Uutrecht ende Montfoert maecten enen pays tusschen beyden partyen op sulcke condicien, als dat heer Sweer dat slot van den biscop te leen ontfangen soude. Ende voert en soude hi daer ghene castelein op mogen setten, dan enen burger van Uutrecht, opdat den Sticht van Uutrecht genen molestacye ende scade daeruut en soude gheschien. Ende die biscop creech oeck an hem dat casteel te Vredelant, datwelcke noch was onder dye heerlicheit der keiserinnen, graefinne van Henegouwen, ende loste dat, ende gaf dairvoir VII M ponden, dat welke here Jan van Diest, biscop van Uutrecht verset ende tonderpande gegeven hadde den goeden grave Willem van Henegouwen ende van Hollant, wiens dochter dese Margriet die keyserinne was, welcke somme ontfing here Floris van der Bochorst, ridder ende rentemeester der voerseyder keyserinne.

In datselve jaer quamen overeen ende dadingden mitten biscop heer Sweer van Voerst ende heer Vrederic van der Eze, van haren onmateliken eysche ende rekeninge der groter sommen van penningen als voer ghescreven staet, ende dair si dat gehele lant van Overysel te onderpanden hadden; ende si ontfingen van den biscop enen bequamen ende hoesschen somme van penningen. Ende alsdoe loste die biscop dat lant van Overysel an hem, want hi dat dair te voren eens hadde gelost van den hertoech van Gelre voer LX M goude Gelresse Ridders van goeder munten ende ghewichten.

Hoe dat de bisschop terugkreeg het slot te Eembrugge, Vredeland en dat land van Overijssel.
Dat VI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1354 ontzei bisschop Jan van Arkel heer Sweer Uterlo om de burcht en slot te Eembrugge, maar de stad Utrecht en Montfoort maakten een vrede tussen beide partijen op zoՠn conditie als dat heer Sweer dat slot van de bisschop te leen ontvangen zou. En voort zou jij daar geen kastelein op mogen zetten, dan een burger van Utrecht, opdat het Sticht van Utrecht geen mishandeling en schade daaruit zouden geschieden. En di bisschop kreeg ook van hem dat kasteel te Vredeland wat nog was onder de heerlijkheid der keizerin, gravin van Henegouwen, en loste dat af en gaf daarvoor 7000 Mark ponden wat heer Jan van Diest, bisschop van Utrecht, verzette en te onderpand gegeven had de goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland wiens dochter deze Margaret de keizerin was, welke som ontving heer Floris van der Buckhorst, ridder en rentemeester van de keizerin.

In hetzelfde jaar kwamen overeen en dadingen met de bisschop heer Sweer van Voorst en heer Frederik van der Eze van hun onmatige eis en rekening der grote sommen van penningen waar ze dat gehele land van Overijssel te onderpand hadden; en ze ontvingen van de bisschop een bekwame en heuse som van penningen. En alstoen loste de bisschop dat land van Overijssel aan hem, want hij dat daar tevoren eens had gelost van de hertog van Gelre voor 60 000 Gelre Ridders van goede munten en gewichten.

Nu mocht men hier vragen waerom dat dese here Otte van Arkel niet geworden is grave van Cleve, ghemerct dat sijn moeder vrouwe Ermgaert was een enige dochter des graven Otten van Cleve. Waerop men weten sal, dat dat graefscap van Cleve een quaet leen is, ende en is so vri van den keiser niet gegeven, dattet op een dochter of suster sterven mach, mer op een soen oft een broeder. Nu so hadde dese grave Otte van Cleve II broeders, als Dirc ende Jan, canonick tot Colen. Ende als grave Otte gestorven was, so worde Dirc sijn broeder grave van Cleve; ende dese Dirc gaf Ermgaert sijn nichte, grave Otte sijns broeders enige dochter, te man here Jan van Arkel, desen heren Otten vader, op sulker condicien, dat dese Dirc soude wesen ende bliven grave van Cleve na zijn broeders doot, also lange als hi leefde. Ende waert sake dat dese here Jan van Arkel ende vrouwe Ermgaert, zijn huysvrouwe, een soen tesamen cregen, die soude na desen grave Dircxs doot wesen ende besitten die graefscap van Cleve. Mer ten quam so niet; want grave Dirc, grave Otten broeder, nam een wijf geheten Maria, ende was grave Reinouts dochter van Ghelre, des eersten hertoge Reinouts suster van Gelre. Ende daer wan hi bi een enige dochter, gheheten Maria; dye te man hadde grave Adolf, den IX grave van der Marcke, dair si bi hadde III sonen, als Engbert, grave van der Marcke, Adolf, elect van Coelen ende van Munster, ende na grave van Cleve ende van der Marcke; vader des eersten hertoge Adolfs van Cleve ende Marcke. Die III soen, geheten Jan, was here van Dinslaken. Ende als grave Dirc van Cleve gestorven was, so quam Jan sijn broeder, canonick van Coelen, mit machte int graefscap van Cleve, en hilt here Otte van Arkel, sijnre suster soen, mit crachte daeruut, om redene voerseyt; wanttet een quaet leen was. Ende opdat dese here Otte hem niet hinderlic wesen en soude, soe nam hi te wive Margriet, hertoge Reynouts ende hertoge [216v] Eduwaerts outste suster van Ghelre, dye te man gehadt hadde Godevaert, graef van Loon, ende nam noch na te man grave Jan van Boloys; mer si en creech geen kinder. Ende als grave Jan van Cleve ghestorven was, so meende die heer Parwijs, grave van Cleve te worden, hoewel dat sijn moeder doot was. Hi was grave Jans van Cleve suster soen, ende hi creech heimelic in die stede van Cranenburch, die stede van Orzoy ende enige sloten. Grave Engbert van der Marcke, die meende hi soude grave van Cleve wesen, want zijn moeder leefde noch, ende was grave Dircxs enighe dochter van Cleve, daer grave Jan oem of was, ende was een broeders dochter van grave Jan, ende daer was hi een soen of; ende meende des broeders kinder souden gaen in der keiser rechte voer den suster kinder. Ende hi hadde veel vrienden te Cleve. Ende here Adolf, die elect van Coelen, zijn broeder, quam haestelic int lant van Cleve, ende hij worde te Cleve inghelaten, ende creech dat slot ende dye stede in. Here Otte van Arckel meende, hij soude grave van Cleve wesen; want zijn moeder, al was si doot, si was grave Otte enige dochter van Cleve, daer grave Jan oeck oem of was. Ende grave Otte was een ouder broeder dan grave Dirc was, mer zijn moeder was doot. Die van Cleve, mitten meesten deel van den ridderscap ende steden, die en wouden die van Parwijs niet hebben, noch oec die van Arkel; ende si en hadden oec grave Engbert nyet al te gaerne gehat, mer si hadden hem liever dan Parwijs of Arkel. Mer si begeerden te hebben ende te houden heere Adolf, den elect van Coelen ende van Munster; want hi noch niet gewijt was, ende een seer lief getal ende gemint man was, also verde, als hi zijn electie van den bisdom overgeven wilde. Ende als grave Engbert van der Marcke ende here Ot van Arkel dit vernamen, dat si niet hebben en souden, soe vielen si beide mit heer Adolf den elect toe, tegen Parwijs. Ende here Adolf creech dat gehele lant van Cleve, sloten ende steden, in, sonder dat Parwijs in hadde.

.

Ende heer Adolf gaf sijn electie van den bisdom van Coelen ende van Munster over bi des paeus consent ende des Gestichts, ende resigneerde over here Engbert van der Marcke, sinen oem, die bisscop tot Ludic was; ende heer Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, heer Otten broeder van Arkel, die worde biscop van Ludic. Ende heer Adolf, als hi sijn electien van den II bisdommen overgegeven hadde, so seynde hi terstont an keyser Kaerl van Romen, ende liet hem geven ende verliden dat graefscap van Cleve tot enen goeden onversterflic erfleen. Ende doe wort hi gehult ende ontfangen gheweldich heer ende grave van Cleve. Ende heer Otte van Arkel die hadde een somme van penningen, voerdat hi quijtscout sijn anseggen van den lande van Cleve. Ende vrouwe Johanna van Brabant die dadingde daerna tusschen desen graef Adolf ende den here van Parwijs, als dat die here van Parwijs hadde oeck een somme van penningen, ende hi gaf weder over Cranenburch, Orzoy ende al dat hij in hadde. Ende hij gaf mede over alle recht ende toesegghen, dat hi totten lande van Cleve mochte hebben. Ende aldus werdt grave Adolf grave van Cleve; ende daerna starf grave Engbert van der Marcke, sijn broeder, sonder kinder, ende hij worde mede grave van der Marcke. Ende dese grave Adolf van Cleve nam te wive Margriet, grave Gerrits dochter van den Berge, die een canonisse was tot Sinte Cecilien binnen Coelen, daer hi an wan VII sonen ende IX dochteren: Adolf, den eersten hertoge van Cleve; Dirc, here van Dinslaken, ende Gherrit, grave van der Marcke; ende dese twe storven beide sonder kinderen. Ende dye heerlicheden quamen weder an dat huys te Cleve. Van dye ander IIII sonen en hebbe ic niet of bevonden gescreven. Die eerste dochter hiet Margriet, ende hadde te man hertoghe Aelbrecht van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant, keyser Lodewijcs soen van Romen. Die ander dochter hadde coninck Kaerls soen van Bemen, keyser van Romen. Dye derde dochter hiet Beatris, ende hadde den grave van Nyvers; die IIII dochter Katerine was joncfrouwe van Moenreberch; ende noch V dochteren, mer daer en vinde ic niet of bescreven. Die eerste soen Adolf ende die eerste hertoge [217r] van Cleve hadde te wijf des palsgraven dochter, hertoghe Robbrecht van Beyeren, coninc van Romen, gheheten Agnies; mer hij en hadde daer geen kinder bi. Doe nam hi te wive hertoge Jans dochter van Bourgongen, daer hi an wan III sonen ende VII dochteren, als hertoge Jan van Cleve ende van der Marcke; die ander soen hiete Adolf, here van Ravenstein. Ende dye hadde te wive des conincs broeder dochter van Poortegael, dair hi an wan here Phillips van Ravensteyn, die te wijf hadde des graven dochter van Simpol, conincstabel van Vrancrijck, die tot Parijs onthoeft worde. Die eerste dochter van hertoge Adolf van Cleve hadde te man hertoge Willem van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, van Zeelant ende van Vrieslant. Die ander dochter Katerine hadde te man hertoge Aernt van Gelre. Dye III dochter, Elizabeth, hadde te man den grave van Swartsenburch. Die IIII dochter, Agnies, hadde te man den jongen coninc van Navaern. Die V dochter Helena hadde te man den hertoge van Bruynswijc. Die VI dochter hadde te man hertoghe Kaerl van Orlyens, coninc Lodewijcs vader van Vrancrijc dye XII. Die VII dochter starf jong, ende die joncste soen starf oec jong. Hertoge Jan van Cleve, hertoge Adolfs outste soen, hadde te wive grave Jans dochter van Stampus van Nyevers ende van Ryters, daer hi an wan IIII sonen ende een dochter, als Jan, dye hertoge van Cleve ende van der Marcke worde; die II soen hiete Engbert, grave van Stampus, van Nivers ende van Ryters; die III hiete Phillips, die IIII Gerrit: dese storven ongehijlict. Die dochter is noch onbestaet. Johan, hertoghe Jans soen, hadde te wive des lantgraven dochter van Hessen ende van Duringen; daer hi een soen an wan, die te wive nam hertoge Willems enige dochter van Gulic ende van den Berge, wiens moeder was des marcgraven dochter van Brandenburch.

,

Van den oerloge tusschen den biscop van Uutrecht ende Harman van Meervelt, ende van den voerspoedicheden des biscops.
Dat VIII capitel.

Een hoeftman, geheten Harman van Meervelt, ontseide in datselve jaer here Jan van Arckel biscop van Uutrecht, mit dat gehele Sticht, ende is gecomen int lant van Overysel mit veel gewapents volcxs; ende verwoeste dat met roven, mit branden, mit hem nemende vele gevangen ende enen groten roef. Die bisscop, dye desen overdaet wreken wilde, heeft terstont vergadert een uutgelesen hoop volcxs van sijn selfs dienres ende andere, ende is ghereden mit II M paerden int bisdom van Munster, ende heeft verdestrueert ende verwoest sijn watertochten, molens ende bruggen, ende sijn dorpen an brande gesteken, ende heeft enen groten rijcken roof weder vandaen ghebrocht. Ende ten lesten worter een vrede ende pays gemaect tusschen hen beyden. Omtrent dese selver tijt heeft biscop Jan van Uutrecht vergadert enen groten hoop wapentuers, ende is gereden om te bedwinghen die rebelheit van die van Yselham; want si ongehoersaem sijnde sijnre geboden, hem verbonden hadden mitten Vriesen; ende heeft se mede met groter cracht gebrocht onder sine heerlicheyt, ende mosten hem loven mit ede ende mit besegelde brieven, dat si hem voertan ende sine nacomelingen onderdanich ende subject wesen souden. Dese biscop Johan is dan voertghegaen als een glorioes prins, ende is seer victorioes ende voerspoedich geworden, betalende die sculden sijnre kercken, ende lossende alle die goeden, steden, sloten, landen ende al datter verset was, van hem, oft van sine voersaten, ende brocht die weder tot den eygendomme sijnre kercken, daer si van rechts wegen behoerden te wesen. Hi bedwanc vromelicken die anvechtinge der roevers ende der heren, ende wan ende destrueerde veel van haer sloten ende werp se ter neder; ende sommige, die grote beterscap beloefden, nam hi in genaden. Dye vervallen kercken dede hi repareren ende vermaken, ende dede se versien mit scone, costelike boeken ende ornamenten, mit kelcken ende anders, des hem van node was. In dye hoeftkercke van Uutrecht, als in den Dom, lyet hij maken op sijn eyghen kosten uut sine propere eygelicke goeden een uutermaten costelijcke myter, mit eenen silveren ende vergulden stave, daer men enen biscop van Uutrecht [217v] altijt eerst in sine intronisacye ende inleydinghe mede cronen ende cleden soude, want hij was een man van groter eren ende fame.

Van de oorlog tussen de bisschop van Utrecht en Harman van Meerveld en van de voorspoed der bisschop.
Dat VIII kapittel.

Een hoofdman, geheten Harman van Meerveld, ontzei in hetzelfde jaar heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, met dat gehele Sticht en is gekomen in het land Overijssel met veel gewapend volk en verwoestte dat met roven, met branden en nam met hem vele gevangenen en een grote roof. De bisschop, die deze overdaad wreken wilde, heeft terstond verzameld een uitgelezen hoop volk van zijn eigen dienaars en anderen en is gereden met 2000 paarden in het bisdom van Munster en heeft verwoest en vernield zijn watertochten, molens en bruggen en zijn dorpen in brand gestoken en heeft een groten rijke roof weder vandaan gebracht. En tenslotte werd er een vrede en rust gemaakt tussen hen beiden. Omtrent dezelfde tijd heeft bisschop Jan van Utrecht verzameld een grote hoop wapenaars en is gereden om te bedwingen de rebellie van die van IJsselham want ze waren ongehoorzaam aan zijn geboden en hadden zich verbonden met de Friezen en heeft ze mede met grote kracht gebracht onder zijn heerlijkheid en moesten hem beloven met eed en met bezegelde brieven dat ze hem voortaan en zijn nakomelingen onderdanig en onderworpen zouden wezen. Deze bisschop Jan is dan voortgegaan als een glorieuze prins en is zeer victorieus en voorspoedig geworden en betaalde de schulden van zijn kerk en loste in alle goederen, steden, burchten, landen en alles dat er verzet was van hem of van zijn voorzaten en bracht die weer tot het eigendom van zijn kerk waar ze van rechtswege behoorden te wezen. Hij bedwong dapper het aanvechten der rovers en de heren en won en vernielde veel van hun burchten en wierp ze te neer; en sommige, die grote beterschap beloofden, nam hij in genade. De vervallen kerken liet hij repareren en vermaken en liet ze voorzien met mooie kostbare boeken en ornamenten, met kelken en anders, wat hen van node was. In de hoofdkerk van Utrecht, als in den Dom, liet hij maken op zijn eigen kosten uit zijn goede eigen goederen een uitermate kostbare mijter met een zilveren en vergulden staaf waar men een bisschop van Utrecht [217v] altijd eerst in zijn installatie en inleiding mee kronen en kleden zou, want hij was een man van grote eer en faam.

Van dye oerloghen ende strijden dye hertoge Willem hadde teghen dat Sticht van Uutrecht.
Dat IX capitel.

Hertoge Willem van Beyeren, palensgrave opten Rijn, grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, heeft doer quade informacie ende inghevinge van sommige heren Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, ontseit; ende dit was omtrent Sinte Martijns dach in den winter, int jaer Ons Heren M CCC ende LV. Ende noch daerenboven vele heren ende edelen in den Stichte ende omtrent den Stichte geseten, ontseiden den biscop mede, doer begheerte des hertoghen voerseyt, als heer Aernt van Yselstein; heer Jan van Culenburch; heer Ghijsbrecht van Vianen; Jan van Culenburch, Janssoen van Woudenburch; Jan van Haerlaer; Jan van Langeraeck; Ghijsbrecht van Nyenroen; Jan van Blomestein; Zoudijn uuten Rijn; Hubrecht van Sconauwen; Sweer van Nesse; Gherrit van Vliet, ende noch die here van Sleyde ende die here van Dicle, in verren landen geseten, doer gonst des hertoghen ontseiden si mede den biscop. Die welke comende int bisdom mit omtrent XL paerden, wel gewapent, namen horen wech na Oudewater. Ende also si die wech niet wel en kenden, sijn si verdwaelt gheweest ende quamen onder haer vianden bi die stede van Montfoert; want die van Montfoert waren op die tijt grote vrienden ende ghetrouwe medevechters des bisscops. Ende als dye poorters van Montfoert vernamen dat dese heren daer waren, ende nochtans heer Sweer van Montfoert, haer heer, op dye tijt binnen Uutrecht was, sijn si mit alle haer macht uutgegaen om tegen hen te vechten. Ende si sijn handtsghemeen gheworden mit malcanderen ende si verwonnen se, ende namen den here van Sleyd ende den here van Dicle mit alle haer zoudenieren ghevangen. So heeft dan hertoge Willem een groot machtich heer vergadert, ende is mit alle sine heren, princen ende mit veel volcx van wapenen, mit ontwonden bannieren ende wimpelen ende clinckende basunen, stoutelicken ghecomen int Sticht van Uutrecht, opdat hi dat mit ghewapenderhant verwoesten ende destrueren soude. Ende comende bi dat dorp Koten, gheleghen bi Wijck te Duersteden, heeft een groot deel des lants aldaer an brande ghesteken, dye dorpen verwoest, ende heeft enen groten roef vandaen met hem ghenomen. Ende die hertoghe bleef daer legghen achte daghen lang, verbeidende dat hij uutcomen soude om mit hem te striden. Dye bisscop dit anmerckende, dien dit sere moyede dat sijn landt aldus verdorven wort, heeft ghedocht dat hi den hertoghe ende die mit hem daer gecomen waren vergelden soude. Ende hi heeft vergadert een deel zoudenyers ende wapentuers, ende is ghecomen tot Uutrecht, ende hadde dye van Uutrecht daertoe gaerne gebrocht, dat si mit groter macht mit hem uutghegaen hadden om te bevechten dye Hollanders die tot Koten lagen. Mer heer Aernt van Yselstein, heer Jan van Culenburch ende heer Ghijsbrecht van Vianen hadden sodanigen vasten conspiracy ende verbant met haer vrienden in der stadt van Uutrecht ghemaect, dat hi dye burgheren in gheenre manieren uuter stat brengen en mochte om te striden tegen den hertoge ende sine hulperen. Ende die van Emenesse stelden hem nu anderwerf in rebelheit tegen haren bisscop, ende si vielen mitten hertoge toe, ende deden hem toescriven der graefscappe van Hollant. Ende terwijlen dat hertoghe Willem dese VIII dagen lach tot Koten mit alle zijn heer, so is here Jan van Egmont mitten Hollanders gecomen op Sinte Catrinen dach tot Bonscoten. Die van Bonscoten dit siende, maecten hem terstont int harnas, ende quamen den Hollanders vromelic teghen te striden. Ende daer wort sere hertelicken gevochten, also dat die van Bonscoten verloren in den eersten anganc LXX cloeke mannen. Ende die ander dit siende, worden vluchtich, ende liepen mit groter haesticheit na Bonschoten toe om dat te bewaren. Dit ghedaen sijnde is hertoge [218r] Willem mit al sijn heer wederghekeert in Hollandt.

Van de oorlogen en strijden die hertog Willem had tegen dat Sticht van Utrecht.
Dat IX kapittel.

Hertog Willem van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, graaf van Holland, Zeeland en Friesland, heeft door kwade informatie en ingeven van sommige heren Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, ontzegd; en dit was omtrent Sint Martinus dag in de winter in het jaar Ons Heren 1355. En nog daarboven vele heren en edelen in het Sticht en omtrent het Sticht gezeten, ontzeiden de bisschop mede door begeerte van die hertog, als heer Arnold van IJsselstein; heer Jan van Culemborg; heer Gijsbrecht van Vianen; Jan van Culemborg, Janssoen van Wildenburcht; Jan van Herlaar; Jan van Langerak; Gijsbrecht van Nyenrode; Jan van Blommesteijn; uit de Rijn; Hubrecht van Schonauwen; Sweer van Nesse; Gerrit van Vliet, en nog de heer van Sleyde en de heer van Dicle, in verre landen gezeten, door gunst van de hertog ontzeiden ze mede de bisschop. Die kwam in het bisdom met omtrent 40 paarden, goed gewapend en namen hun weg naar Oudewater. En alzo ze de weg niet goed kenden zijn ze verdwaald geweest en kwamen onder hun vijanden bij de stad Montfoort; want die van Montfoort waren op die tijd grote vrienden en getrouwe medevechters der bisschop. En toen de poorters van Montfoort vernamen dat deze heren daar waren en nochtans heer Sweer van Montfoort, hun heer, op die tijd binnen Utrecht was zijn ze met al hun macht uitgegaan om tegen hen te vechten. En ze zijn handsgemeen geworden met elkaar en ze overwonnen ze en namen de heer van Sleyde en den heer van Dicle met alle hun soldaten gevangen. Zo heeft dan hertog Willem een groot machtig leger verzameld en is met al zijn heren, prinsen en met veel wapenvolk, met ontwonden banieren en wimpels en klinkende bazuinen dapper gekomen in het Sticht van Utrecht opdat hij dat met gewapenderhand verwoesten en vernielen zou. En toen hij kwam bij het dorp Koten, gelegen bij Wijk bij Duurstede, heeft hij een groot deel van het land aldaar in brand gestoken en de dorpen verwoest en heeft een grote roof vandaan met hem genomen. En de hertog bleef daar liggen acht dagen lang en wachtte dat hij uitkomen zou om met hem te strijden. De bisschop merkte dit die het zeer vermoede dat zijn land aldus verdorven werd en heeft gedacht dat hij dn hertog en die met hem daar gekomen waren het zou vergelden. En hij heeft verzameld een deel soldaten en wapenaars en is gekomen te Utrecht en had die van Utrecht graag daartoe gebracht dat ze met grote macht met hem uitgegaan hadden om te bevechten de Hollanders die te Koten lagen. Maar heer Arnold van IJsselstein, heer Jan van Culemborg en heer Gijsbrecht van Vianen hadden zodanige vaste samenzwering en verbond met hun vrienden in de stad Utrecht gemaakt zodat hij de burgers op geen manier uit de stad brengen mocht om te strijden tegen de hertog en zijn helpers. En die van Emmenes stelden zich nu andermaal in rebellie tegen hun bisschop en ze vielen met de hertog toe en lieten zich toeschrijven de graafschappen van Holland. En terwijl dat hertog Willem deze 8 dagen lag te Koten met al zijn leger zo is heer Jan van Egmond met de Hollanders gekomen op Sint Catharina dag naar Bunschoten. Die van Bunschoten die dit zagen maakten zich terstond in het harnas en kwamen de Hollanders dapper tegen te strijden. En daar werd zeer hartelijk gevochten, alzo dat die van Bunschoten verloren in de eerste aanval 70 kloeke mannen. En de anderen die dit zagen vluchtten en liepen met grote haast naar Bunschoten toe om dat te bewaren. Toen dit gedaan was is hertog [218r] Willem met al zijn leger terug gekeerd in Holland. Hier laat ik een stukje vallen.

Phillippus van Leyden, int boec De cura rei publice et sorte principantis seyt: Het maect priselic den voerscreven vorst, dat hi om tfavoer dat hi hadde tot die Heilige Kercke geboet verbrant te werden sinen secretarium in doerloge tsegen die van Uutrecht, omdat dieselfde secretarijs die vryheit van een kercke bi Coten geseyt wert ghevioleert ende onwaerdelick ghehandelt te hebben twaerde Heylige Sacrament. Denwelken recommendeert dopinie van allen wetenden menschen, want hi favorabel ende barmhertich was omtrent die eere der vrouwen ende haerrer suverheit een naerstich conservatoer. Waeromme behoert hi gepresen te wesen van die vroeden ende goede menschen voer hem te bidden God doer Sijn barmherticheit wil hem dit waerdeliken compenseren. Want waerdich loen en ontbrack nye denghenen die wettelic dienen. Dit is die hertoge Willem, denwelcken tboec De cura rei publice et regimine principantis wert gesonden. Denwelcken ic, also veel als mijn crancheit vermach, make groot uut sinen gesten, opdat hi stervende niet en sterve, mer dat hi doer mijn scriven stervende leve, opdat hi doot wesende, gheve denghenen die dit lesen tselfde verwecsel des goetheits ende oepenbaer doechts, dat die levende is geeft denghenen diet sien. Dit is hi, die mi eerst geroepen heeft tot ghemenen arbeyt, wiens broot ic lange tijt hebbe gegeten. Hieromme en luyt het niet quaelic dat ic sijn loven offer na dye wortel des waerheyts, want men sal des ontfangen weldaets gedachtich wesen, ende wi ghehogen tsout dat wi int hof ghegheten hebben. I Esdre IIII. Dese mogende prince plach te hebben voer een gewoente, op wat plaetse dat hi was, siende enen Vries, dede hij dien roepen tot hem. Ende gehoirt hebbende, screef snelliken op die emendacien van die injurie die hem gedaen was. Ende leefde op dye tijt in goede vrede, ende was rijck. Dit siende dat volck, dancten God den Heer. Ende also ic verstaen hebbe seyt die selfde Phillips van Leyden int voerseide tractaet, casu Agricolarum, notabili finali verbo per premissa, van denghenen diet weten, als hem gevraecht werde van sinen edelen wat hem porrede dat verworpen volc uut sijn eygen wil tot hem te roepen ende alsoe snelle expeditie te doen, wijs ende expert wesende antwoerde hi: Ԅit volc ist sonderlange scat mijns heerscappies, vercregen met den bloedigen arbeit mijnre voervaderen, hebbende daerover allen domini ende heerscappie. Ende en henge niet, dat si van yemanden verdruct werden, ofte dat yemant aldair hebben portie met mi.ռ/span>

m

Het is te weten dat dese hoechgeboren vorst inhererende die voetstappen sijns oems sijnre moeder broeder Willems, grave van Hollant, Zeeland, etcetera, die twintichste, geweest is een sonderlang liefhebber ende promotoer van allen geleerden mannen, gemerct dat die nutscap des gehele wijsheyts gheleghen is in letteren, ende dat die boeken volmaectelic leren gemeenten regeren, oerlogen ende heeren disponeren, blien ende ander instrumenten van oerlogen rechten, dijcken repareren, wijckhuysen maken; ten lesten vrede, des vruchtbaerheyts, des justicijs, cyerheit, der wetten reverencie, ende derby gheleghen landen vrientscappen onderhoudinghe, ende want gunst betaemt gheconpenseert te werden met gunst. Hieromme heeft die moeder ende schole der wetten, dye almoghende Universiteyt van Orlyens, gheapprobeert ende ghesonden desen hoechgheboren vorst een tractaet van dye anxt ende sorchvoudicheyt, dye tot het ghemeen behoert ghedaen werden, ende vant deel desgeens dier principerende is; ghemaect van den hoochgeleerden ende uut ridderlicke stamme geboren doctoer, in den geestelicken rechten tot Parijs gepromoveert, een van den fondatoren des capitels van Sinte Pancraes kerck binnen Leyden, ende fondatoer van II canonicks proevenen in dyeselfde kercke, ende meer ander benefitien ende edel proevenen, meester Phillips van Leyden voerscreven. In denwelcken vruchtbaerlick met veel redenen getoent wert dat den coningen [218v] ende vorsten betaemt, also tgemeen welvarens oerbaer, sorge ende last te dragen, ende der ondersaten welvaren tondersoeken, dat het rijcs integritee ongecorrumpeert, ende eens yegelic staet tot allen tiden ongequest blive. Ende dat geen rescript, mandaet, gracie, gunst, waerdicheit, privilegij, tgemeen goet en mach prejudiceren. Dat het ghebreck van clercken, die wetenscap van die leges hebben ende van die rechten der voervaderen, is geweest ende is oersake van veel quaets. Rechters ende vierders van justicie, oversten, baeljuwen, scouten, scepen, hiemraden ende allen ander die oerdelende sijn onder enen prince, ist dat si wettelic disponeren, abstinerende hem van dat in rechten verboden is, so supporteren si den prince in veel dingen, ende procureren den ondersaten glorie. Gheen staten noch condicien van menschen en vint men, denwelken in desen tractaet niet genoech voersien ende gheraden is. Die ridderlike strengheit restaureert die onbescermde leden des gemeents, doet uut rebelheit ende wrijft tesamen met cracht van wapenen den oploep der boeven ende moerdenaren. In desen tractaet wert ghepresen die echtlicke suverheit, opdat die menschen latende sotte omhalsingen, hem haesten tot hylicken, doer denwelcken schijnt het menschlike gheslachte seer constelic vercregen te werden onsterflicheit, welke suverheit is machtich te representeren onse sielen Goede tot den paradise. Als die bouwers der ackeren gebruyken hoer behoerlike vriheit; die ridderen dicwil annemen die wapenen des gemeen defentijs; der vrouwen violeerders gecorrigeert wesende suspireren; ende die steden mit blinckende ordinancien schijnen; die exerceerders van justicie vliende werden genoet; des princen verstant schijnt als die dageraet; religie ofte devocie meerdert; ende die vriheit des gemeen goets ongequest wert geconserveert, dair is eerlicheit, eer ende cierheit, gewijn, vrede, eendrachticheit des gemeen volcs; ende dye daer is wel levende in desen tsegenwoerdigen overgang, haest hem tot die glorie Desgeens Diet gemeen welvaren waerachteliken is gubernerende.

Hiermede genoech op dit passe van desen tractate; want mijn eloquentie veel te clein is int uutspreken van sinen loven, utiliteiten, ende hoe noetlick dat het is princen ende hoeren dienren, ende dengenen diet gemeen welvaren regeren ende beminnen, ende soude also doende overtreden die screve van dese voergenomen historie. Dit voerseide tractaet lange tijt in pulver ende stof vergheten heeft, Jan Severszoen, boekeprinter tot Leyden, int jaer van vijftienhondert ende sestien, op die XIIII septembris int licht gebrocht, ende wordt by hem ende sinen librieren te coep ghevonden.

m

Hoe dat die biscop Wesep ende Muyden wan.
Dat X capitel.

Daerna, int jaer M CCC ende LVI, na Sinte Pouwels dach Bekeringe, here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, seer swaerlic nemende dat grote ongelijc ende injurye, hinder ende scade die hem in sine landen van den Hollanders was gedaen, heeft hem toegestelt om dat te wreken, ende heeft vele soudeniers ende alle die macht sijns ridderscaps ende ondersaten tesamen vergadert, mitten welcken hi crachtelicken beseten ende belegen heeft die stede van Wesop ende dat huys te Muden. Ende als hij sonder aflaten dye stede ende poorteren met schieten ende mit assaulte, mit slingeren ende stormen sere hadde gemolesteert ende ghequelt, ende hadde een groot deel der muren ter neder ofgeworpen, opten IIII dach als hi daervoer quam, heeft hi die stede ende dat huys mit vechtenderhant ghewonnen ende an brande gesteken ende verbrant. Die poorters vielen in die graften ende swommen over die vesten, ende namen also dye vlucht. Ende die knechten ende soudenyers vercregen daer enen groten swaren roof van goet, ende namen vele gevangen mit hem. Dit geschiet wesende reysde die biscop weder tot sinen lande.

Hoe dat de bisschop Weesp en Muiden won.
Dat X kapittel.

Daarna in het jaar 1356, na Sint Paulus dag Bekering, heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, nam zeer zwaar dat grote ongelijk en belediging, hinder en schade die hem in zijn landen van de Hollanders was gedaan heeft zich gesteld om dat te wreken en heeft vele soldaten en alle macht van zijn ridderschap en onderzaten tezamen verzameld waarmee hij krachtig belegerd heeft de stad Weesp en dat huis te Muiden. En toen hij zonder aflaten de stad en poorters met schieten en met aanvallen, met slingers en bestormen zeer had gemolesteerd en gekweld en had een groot deel der muren ter neer afgeworpen op de 4^de dag toen hij daarvoor kwam en heeft de stad en dat huis met vechtenderhand gewonnen en in brand gestoken en verbrand. De poorters vielen in de grachten en zwommen over de vesten en namen alzo de vlucht. En de knechten en soldaten kregen daar een grote zware roof van goed en namen vele gevangen met hen. Toen dit geschied was trok de die bisschop weer tot zijn land.

Hoe die heren van Sleyd ende Dycle uuter vangenisse quamen.
Dat XI capitel.

Here Aernt van Yselsteyn heeft int selve jaer, in die Vasten, enen vasten pays ende vrede gemaect tusschen hertoge Willem van Beyeren, grave van Hollant, ende heer Sweer, burchgrave van Montfoert, sinen neve, doentertijt [219r] des biscops maerscalc. Ende als die burchgrave verenicht was mitten hertoge, terstont so rebelleerde hij doer gonst van hertoge Willem tegen den bisscop, sinen here. Ende heeft die heren van Sleyd ende van Dicle ontbonden ende vryghelaten van der vangenissen, mit haren XL sciltknechten, ende hi sende se vry ende los totten hertoge. Datwelcke die biscop seer oevel ende qualicken van hem nam, allegerende ende seggende dat die gevangen hem toebehoerden, ende dat alremeest, want heere Sweer sijn maerscalck was, ende en hadde hem tot nochtoe gene reckeninghe ghedaen.

Hoe de heren van Sleyde en Dycle uit de gevangenis kwamen.
Dat XI kapittel.

Heer Arnold van IJsselstein heeft in hetzelfde jaar, in de Vasten, een vaste rust en vrede gemaakt tussen hertog Willem van Beieren, graaf van Holland, en heer Sweer, burchtgraaf van Montfoort, zijn neef, toentertijd [219r] de maarschalk van de bisschop. En toen de burchtgraaf verenigd was met de hertog, terstond zo rebelleerde hij door gunst van hertog Willem tegen de bisschop, zijn heer. En heeft de heer van Sleyd en van Dicle ontbonden en vrijgelaten van de gevangenis, met hun 40 schildknechten, en hij zond ze vrij en los naar de hertog. Dat de bisschop zeer euvel en kwalijk van hem nam, voorde aan en zei dat de gevangen hem toebehoorden en dat allermeest, want heer Sweer was zijn maarschalk, had hem tot nog toe geen rekening gedaan.

Van den strijt die geschiede tusschen den Hollanders ende die van Amersfoert bi Zoest.
Dat XII capitel.

In datselfde jaer, opten XIIII dach van maert, heeft here Ghijsbrecht van Nyenrode, ridder, die een vroem strijtber man was, mit vele gewapende uut Hollant, ridderen ende sciltknechten, ende mit vele vrome wapentuers, uut beveel hertogen Willems uut die graefscap van Hollant vergadert, ende is ghecomen binnen Naerden. Ende zijn heer aldaer in ordinancie geset hebbende, is hij mit al sijn heere uutgereyst, ende in wrake der stede van Wesop ende Muden heeft hi dat dorp van Zoest verbrant ende gepilgeert. Daertegen is ghecomen Otte van Laer, op dye tijt des bisscops maerscalc, ende is getogen mit die van Amersfoert in Emelant, opdat hij eenen strijt soude vechten tegen heere Ghijsbrecht van Nyenroede ende den Hollanderen. Ende als si tesamen in enen strijt vergadert waren, worde here Ghijsbrecht seer ghequetst ende gewont totter doot ende uuten strijde ghebrocht. Die van Amersfoert begonnen te met uuten stride te wiken, ende togen terugge, ende here Otte, die maerscalc, worde dair geslegen mit XXXVI poorters van Amersfoert. Ende die Hollanders behilden dat velt ende hadden victorie. Die Hollanders namen heren Ghijsbrecht op haer pieken, die volna doot was, ende liepen snellicken mit hem, ende berchden hem. Ende als si doer weyden ende broeken ende andere onwegen die vlucht genomen hadden, soe quam dye biscop mit een versch heer van poorters te paerde ende te voet, om dye sinen te hulp te comen. Ende als hi hoerde dat si doer onwegen dye vlucht hadden genomen, is hi ter siden uutgereden om hemluyden te bevechten, mer hi quam te laet. Ende reet droeflijcken wederom binnen Uutrecht, ende die Hollanders quamen blidelicken weder binnen Naerden.

Van de strijd die geschiedde tussen den Hollanders en die van Amersfoort bij Soest.
Dat XII kapittel.

In datzelfde jaar op de 14^de dag van maart heeft heer Gijsbrecht van Nyenrode, ridder, die een dappere strijdbare man was, met vele gewapenden uit Holland, ridders en schildknechten, en met vele dappere wapenaars op bevel van hertog Willem uit het graafschap van Holland verzameld en is gekomen binnen Naarden. En heeft zijn leger aldaar in ordinantie gezet en is hij met al zijn leger vertrokken en als wraak van de stad Weesp en Muiden heeft hij dat dorp van Soest verbrand en geplunderd. Daartegen is gekomen Otto van Laar op die tijd de maarschalk van de bisschop en is getrokken met die van Amersfoort in Eemland opdat hij een strijd zou vechten tegen heer Gijsbrecht van Nyenrode en de Hollanders. En toen ze tezamen in een strijd verzameld waren werd heer Gijsbrecht zeer gekwetst en tot de dood toe gewond en uit de strijd gebracht. Die van Amersfoort begonnen te met uit de strijd te wijken en trokken terug en heer Otto, de maarschalk, werd daar geslagen met 36 poorters van Amersfoort. En de Hollanders behielden dat veld en hadden victorie. De Hollanders namen heren Gijsbrecht op hun pieken, die vrijwel dood was, en liepen snel met hem en borgen hem. En toen ze door weiden en broeken en andere omwegen de vlucht genomen hadden zo kwam de bisschop met een vers leger van poorters te paard en te voet om de zijnen te hulp te komen. En toen hij hoorde dat ze door omwegen de vlucht hadden genomen is hij ter zijden uitgereden om hen te bevechten, maar hij kwam te laat. En reed droevig wederom binnen Utrecht en de Hollanders kwamen blijde weer binnen Naarden.

Hoe dat slot te Nyevelt gewonnen ende verbrant worde.
Dat XIII capitel.

Daerna, opten XII dach van mey, hertoge Willem, die sere verblijt ende ghemoet was van deser victorie, is mit groten heercracht getogen int Sticht van Uutrecht, ende sette sijn tenten ende pauweljoenen op een plaetse geheten Die Hogewoert, ende heeftet al verwoest ende vernyelt dat daer omtrent was. Ende hij heeft gesonnen here Jan van Egmondt, mit vele gewapents volcxs, om te beleggen heren Stevens casteel van Nyevelt. Ende als hi sijn belegge voer dat slot van Nyevelt hadde gemaect, so rechte hi daervoer IIII magnelen, daer hi dat slot sere mede anvacht, ende die muren brac. Here steven van Nyevelt, ridder, die hem van als wel voersien hadde, was seer naerstich om hem vromelicken te weren ende te bescermen, mer ten bate hem niet vele. Mer die here van Egmont bleef daervoer leggen VII weken lang, ende hadde doen maken een groot werc van groter hoechten, dair hi dat slot sere mede destrueerde. Ende ten lesten gaf hem heere Steven op mit alle die daerop waren, ende ghingen in genaden hertoge Willems. Die Hollanders, als si dit slot hadden gewonnen, stieten si dat vier daerin, ende brakent of ter aerden, sonder consent ende wille van hertoge Willem.

Hoe dat slot te Nijveld gewonnen en verbrand werd.
Dat XIII kapittel.

Daarna op de 12 dag van mei is hertog Willem, die zeer verblijd en goed gemoed was van deze victorie met grote legerkracht getrokken in het Sticht van Utrecht en zette zijn tenten en paviljoenen op een plaats geheten De Hogewoerd, en heeft het geheel verwoest en vernield wat daar omtrent was. En hij heeft gezonden heer Jan van Egmond, met vele gewapend volk, om te belegeren heer Stevens kasteel van Nijveld. En toen hij zijn beleg voor dat slot van Nijveld had gemaakt zo richtte hij daarvoor 4 werptuigen op waar hij dat slot zeer mee aanvocht en de muren brak. Heer Steven van Nijveld, ridder, die hem van alles goed voorzien had was zeer vlijtig om zich dapper te verweren en te beschermen, maar het baatte hem niet veel. Mar de heer van Egmond bleef daarvoor liggen 7 weken lang en had laten maken een groot werk van grote hoogte waar hij dat slot zeer mede vernielde. En tenslotte gaf zich heer Steven op met allen die daarop waren en gingen in genade van hertog Willem. De Hollanders, toen ze dit slot hadden gewonnen stootten het vuur daarin en braken het ter aarde toe af zonder toestemming en wil van hertog Willem.

Van den pays ende vrede tusschen die Hollanders ende die van Uutrecht.
Dat XIIII capitel.

Dese dinghen aldus ghesciet wesende doer middele ende tusschenspreken van enighe heren, is dair weder enen volcomen vasten pays ghemaect tusschen hertoghe Willem van Beyeren, grave van Hollandt, ende heere Jan van Arckel, bisscop van Uutrecht, in deser manieren: als dat si elck trecken souden in [219v] haer eyghen landen, waeruut dat dye van Emenesse weder gecomen sijn ter obediencien van haren biscop. Voert, so worde geseit ende geconsenteert heren Ghijsbrecht van Vianen sine slot ende huys te Ghoreel weder op te mogen doen maken mit hulp ende bystant der stat van Uutrecht. Noch so worde geseit, dat alle die gevangen an beyden siden souden vry ende quijt zijn; ende bisonder die VII Gonterlingen die uuter stat van Uutrecht ghebannen waren souden vry wedercomen in der sat, als here Henric van den Rijn, proest van Sint Jans tUytrecht; here Pelgrom, zijn broeder; Jan van Woerden; Ghijsbrecht Gunter van den Hogen Lande, mit meer ander. Ende aldus soe bleef here Jan van Arkel biscop van Uutrecht dairna II jaer sonder oerloge, ende leefde mit vreden. Ende in datselve jaer quamen alle die gebannen Gunterlingen weder in des biscops genade, ende quamen weder in der stat, elc op die sine, als Gerrit Bole ende Dirc Bole, gebroeders; Jan Witte Roelofszoen; Pieter Kannemaker. Diewelke int belegge des slots van Ghoreel here Ghijsbrecht van Vianen te hulpe quamen mit IIII M ponden.

Van de rust en vrede tussen de Hollanders en die van Utrecht.
Dat XIIII kapittel.

Toen deze dingen aldus geschiede waren is door middel en tussen spreken van enige heren daar weer een volkomen vaste vrede gemaakt tussen hertog Willem van Beieren, graaf van Holland, en heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, op deze manier: als dat ze elk weer trekken zouden in [219v] hun eigen landen, waaruit dat die van Emmenes wedergekomen zijn ter gehoorzaamheid van hun bisschop. Voort ze werd gezegd en toegestemd van heer Gijsbrecht van Vianen zijn slot en huis te Goreel weer op te mogen te maken met hulp en bijstand der stad Utrecht. Nog zo werd gezegd dat alle gevangen aan beiden zijden zouden vrij en kwijt zijn; en vooral de 7 Gonterlingen die uit de stad Utrecht gebannen waren zouden vrij terugkomen in de stad, als heer Hendrik van de Rijn, proost van Sint Jan te Utrecht; heer Pelgrim, zijn broeder; Jan van Woerden; Gijsbrecht Gunter van het Hoge Land, met meer anderen. En aldus zo bleef heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, daarna 2 jaar zonder oorlog en leefde met vrede. En in hetzelfde jaar kwamen alle gebannen Gunterlingen weer in de genade van de bisschop en kwamen weer in de stad, elk op de zijne, als Gerrit Bole en Dirk Bole, gebroeders; Jan Witte Roelofszoon; Pieter Kannemaker. Die in het beleg van het slot van Goye heer Gijsbrecht van Vianen te hulp kwamen met 400 ponden.

Van den doot der keiserinnen ende grave Jans van Boloys.
Dat XV capitel.

Int voerseyde jaer worde oflivich dye doerluchtige vorstinne vrouwe Margriete, keyserinne van Romen, graefinne van Henegouwen, des goeden grave Willems dochter, moeder hertoghe Willems van Beyeren, palensgrave opten Rijn, grave van Hollant, Zeelant ende here van Vrieslant. Ende si worde mit betameliker uutvaert begraven tot Valenchijn in Henegouwen, nadat si die graefscap van Henegouwen na haers broeders doot regiert hadde X jaer, ende dye graefscap van Hollant, Zeelant ende Vrieslant omtrent V jaer. Ende doe quam die graefschap van Henegouwen ende van Hollant weder an enen heer, als hertoge Willem van Beyeren, haer soen. Ende in datselve jaer starf doe mede graef Jan Beamont, grave van Boloys ende Swessen, des goeden graven Willems broeder van Henegouwen ende van Hollant, ende der voerseider keiserinnen oem. Ende na hem worde grave sijn soen Johan, diewelke daerna mitten heren van Prusen van der Duytscher oerden reysde op die ongelovige heidenen, daer hi ridder geslagen worde. Hi hadde II sonen, als Jan ende Ghye, graven van Boloys ende Swessen.

Van de dood der keizerin en graaf Jan van Bouillon.
Dat XV kapittel.

Int dat jaar stierf de doorluchtige vorstin, vrouwe Margarita, keizerin van Rome, gravin van Henegouwen, de dochter van de goede graaf Willem, moeder van hertog Willem van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. En si worde met betamelijke uitvaart begraven tot Valenciennes in Henegouwen nadat ze het graafschap van Henegouwen na de dood van haar broeder 10 jaar geregeerd had en het graafschap van Holland, Zeeland en Friesland omtrent 5 jaar. En toen kwam het graafschap van Henegouwen en van Holland weer aan een heer, als hertog Willem van Beieren, haar zoon. En in hetzelfde jaar stierf toen mede graaf Jan Beaumont, graaf van Bouillon en Soissons, de broeder van de goede graaf Willem van Henegouwen en van Holland en de oom van de keizerin. En na hem werd graaf zijn zoon Johan, die daarna met de heren van Pruisen van de Duitser orde reisde op de ongelovige heidenen, waar hij ridder geslagen werd. Hij had 2 zonen, als Jan en Gwijde, graven van Bouillon en Soissons.

Hoe hertoge Willem zijnre sinnen bijster worde, ende hoe die biscop van Uutrecht dye stede van Hardenberch dede bemueren.
Dat XVI capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LVIII, op Sinte Jorijs dach, doe hadde Eduwaert die III van dier name, coninc van Engelant, een groot ende feestelick hof beroepen, ende gaf alle sine princen, heren ende baroenen van den lande enen costeliken maeltijt. Tot welken hove hertoge Willem van Beyeren, palensgrave opten Rijn, grave van Henegouwen, van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant mede gheroepen ende ontboden was, ende worde mit groter eren ende triumphen van den coninc ende die coninghinne zijnre moyen ontfangen. Welcke feest voleynt wesende, is hi weder gereyst in Hollant, ende worde corts daerna zijnre sinnen bijster, ende is rasende geworden. Ende also hij alle sine dagen een streng heer ende graef hadde geweest, so dode hij ende sloechter mit sijn eygen hant ter doot enen vromen edelen ridder, geheten here Gerrit van Wateringen. Ende hertoge Willem worde geset in vaste sekere hoeden ende bewaernissen, ende sat dairin omtrent XIX jaer lanc, totdat hi starf, als hi die graefscappen hadde gheregeert omtrent VII jaer. Ende IIII jaer hierna starf vrouwe Machtelt zijn huysvrouwe, die graefinne, ende leit tot Reinsburch int cloester begraven. In ditselve jaer dede here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, omgraven ende bemuren mit toirnen ende blochusen dat stedeken van Herdenberch, gelegen int Oversticht. Ende hi liet ofbreken ende te niete doen enen groten berch die omtrent die stede lach; ende als men seit, so plach op desen berch hier voirmaels een scoen coninclic pallaes te staen, datwelke die heiden ende ongelovigen gedestrueert ende vernyelt hadden.

Hoe hertog Willem van zijn zinnen bijster werd en hoe de bisschop van Utrecht de stad van Hardenberg liet ommuren.
Dat XVI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1358 op Sint-Joris dag, toen had Eduard de 3^de, koning van Engeland, een groot en feestelijk hof beroepen en gaf alle zijn prinsen, heren en baronnen van het land een kostbare maaltijd. Tot welk hof hertog Willem van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland mede geroepen en ontboden was en werd met grote eer en triomf van de koning en de koningin, zijn tante, ontvangen. Toen dat feest gedaan was in hij weer naar Holland getrokken werd kort daarna van zijn zinnen bijster en is razend geworden. En alzo hij al zijn dagen een strenge heer en graaf was geweest zo doodde en sloeg met zijn eigen hand dood een dappere edele ridder, geheten heer Gerrit van Wateringen. En hertog Willem werd gezet in vaste zekere hoede en bewaring en zat daarin omtrent 19 jaar lang totdat hij stierf, toen hij die graafschappen had geregeerd omtrent 7 jaar. En 4 jaar hierna stierf vrouwe Machtelt, zijn huisvrouw de gravin, en ligt te Rijnsburg in het klooster begraven. In hetzelfde jaar liet heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, omgraven en bemuren met torens en blokhuizen dat stadje Hardenberg, gelegen int Oversticht. En hij liet afbreken en te niet doen een grote berg die omtrent die stad lag; en zoals men zegt, zo plaag hier voormaals op deze berg een mooi koninklijk paleis te staan wat de heiden en ongelovigen verwoest en vernield hadden.

Van die edelen schiltboertige mannen die in dese tijt in Hollant waren.
Dat XVII capitel.

Omtrent dese tijt waren in den lande van Hollant ende Zeelant vele vrome edele ende sciltboertige mannen, als Johan, [220r] grave van Boloys ende van Swessen; Dirc, here van Bredenroede, ende Reinout, Dirc, Willem, ridderen, ende joncheer Walraven, des voerseiden heren Dircxs IIII sonen van Bredenroeden; Otte, here van Arkel; Arent, here van Avesaet, Zolen ende Noordeloes; Robbrecht, here van Asperen; Herbern, here van Slingelant, des voerscreven heren Otten broeders van Arkel; Machtelt, vrouwe van Voerne; Ghijsbrecht, here van Abcoude, van Wijc te Duersteden, van Gaesbeeck, van Putten ende Strenen; ende zijn sonen waren Willem, here van Abcoude, van Wijck te Duersteden, Sweer, heer van Gaesbeeck, van Putten ende Strenen; Johan, here van der Leck ende Polanen, namaels heer van Asperen; Dirck, burchgrave van Leyden, here van Wassenaer; Johan Persijn, here van Waterlant; Johan, here van Egmont; Aernt, here van Egmont ende van Yselstein; joncheer Jan van Egmont; Gherrit, die te wive hadde vrouwe Willem van Wateringen; Willem, heer van Soetermeer. Ende dese IIII voerscreven waren des heren van Egmonts sonen. Arent, here van Yselstein; Ghijsbrecht, heer van Vianen; die heer van Sevenbergen; die heer van der Vere; Floris, heer van Haemstede; Costijn die goede, heer van Renesse; Johan, heer van Cruningen; Willem, heer van Naeldwijc, maerscalc van Hollant; Gherrit van Heemskerc; Gherrit van Poelgeest; Jan, sijn broeder; Johan, here van Drongelen, mit sijn broeders; Jacob van Binchorst; Jacob van den Woude ende van Warmont; Gherrit van Wateringen; Gerrit van Heemstede; Gerrit van Vliet; Jan van Blomestein, baelju van Kermerlant; Dirc van Sassenem; Willem van Outshorne; Dirck van Raephorst; Floris van Bochorst; Ysbrant van Alkemade; Ghijsbrecht van Langeraeck; Jan van Langeraec; Melis van Minden; Coenraet van Oesterwijc; Herpert van Liesvelt; Huybrecht van Scoennouwen; Danel van Matenesse; Matheus van der Burch; Jan van Merenstein; Gherrit Wis; Floris van Adrichom, alle dese vrome ridderen. Herpert van Foreest; Wouter van Minden; Jan van Zijl; Coenraet Kuser; Vrederic van Seventer; Floris van Tolle; Dirc van Assendelf; Goeswijn die Rode; Jacob van Bakenes; Ysbrant Naghel; Gherrit van Schotan, alle schiltknechten. Ende noch vele meer ridderen ende geboertige mannen, die ick niet al bevonden en hebbe in gescrifte.

Van de edele geboren mannen die in deze tijd in Holland waren.
Dat XVII kapittel.

Omtrent deze tijd waren in het land van Holland en Zeeland vele dappere edele en schild geboren mannen als Johan, [220r] graaf van Bouillon en van Soissons; Dirk, heer van Brederode, en Reinout, Dirk, Willem, ridders, en jonkheer Walraven, de zonen van de net genoemde Dirk de 4^de van Brederode; Otte, heer van Arkel; Arent, heer van Avezaath, Zolen en Noordeloos; Robrecht, heer van Asperen; Herbern, heer van Slingeland, de broedere van heer Otto van Arkel; Machtelt, vrouwe van Voorne; Gijsbrecht, heer van Abcoude, van Wijk te Duurstede, van Gaasbeek, van Putten en Strijen; en zijn zonen waren Willem, heer van Abcoude, van Wijk bij Duurstede, Sweer, heer van Gaasbeek, van Putten en Strijen; Johan, heer van de Lek en Polanen, later heer van Asperen; Dirk, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar; Johan Perzijn, heer van Waterland; Johan, heer van Egmond; Arnold, heer van Egmond en van IJsselstein; jonkheer Jan van Egmond; Gerrit, die tot wijf had vrouwe Willem van Wateringen; Willem, heer van Zoetermeer. En deze 4 waren zonen van de heer van Egmond. Arent, heer van IJsselstein; Gijsbrecht, heer van Vianen; de heer van Zevenbergen; de heer van der Veere; Floris, heer van Hasmstede; Costijn die goede, heer van Renesse; Johan, heer van Kruiningen; Willem, heer van Naaldwijk, maarschalk van Holland; Gerrit van Heemskerk; Gerrit van Poelgeest; Jan, zijn broeder; Johan, heer van Drongelen, met zijn broeders; Jacob van Neer Binckhorst; Jacob van den Wilde en van Warmond; Gerrit van Wateringen; Gerrit van Heemstede; Gerrit van Vliet; Jan van Bloemstein, baljuw van Kennemerland; Dirk van Saksenem; Willem van Oudshoorn; Dirk van Raaphorst; Floris van Buckhorst; Ysbrant van Alkemade; Gijsbrecht van Langerak; Jan van Langerak; Melis van Minden; Koenraad van Oosterwijk; Herpert van Liesveld; Huybrecht van Schonauwen; Danel van Mathenesse; Matheus van der Burcht; Jan van Merenstein; Gerrit Wis; Floris van Adrichem, allen dappere ridders. Herpert van Foreest; Wouter van Minden; Jan van Zijl; Koenraad Kuser; Frederik van Seventer; Floris van Tolle; Dirk van Assendelf; Gozewijn de Rode; Jacob van Bakenes; Ysbrant Nagel; Gerrit van Schotan, allen schildknechten. En nog veel meer ridders en goed geboren mannen die ik niet allen gevonden heb in geschrifte.

Van hertoge Aelbrecht van Beyeren, palensgrave opten Rijn, grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, die XXIII.
Dat II capitel. [221v]

Ende als hertoge Willem sijnre sinnen dus byster geworden was, ende in sekere vaste hoeden was geset, so is daer weder van nyewes onder den twe partyen een grote twedracht ende discoorde opgestaen; want die Cabbeljaus begeerden tot eenen voecht te setten ende te regieren die landen van Zelant ende Vrieslandt vrouwe Machtelt, dye hertoechinne hertoge Willems huysvrouwe. Ende also die voerseide hertoechinne geen kinder en hadde bi horen man, daerom die edele van der Hoecxs partye gebruykende betere redene, elegierden ende koren tot enen voecht der voirseide landen Aelbrecht, hertoge in Beyeren, palensgrave opten Rijn, here van Nubingen, broeder des voerseide hertoge Willems die dolle grave, van enen vader ende moeder. Ende die heren ende steden van Henegouwen bleven mede bi deser opinie ende electye. Ende si senden uut notabele legaten ende commissarien totten voerseide Aelbrecht, hertoge in Beyeren, biddende ende begerende dat hi uut die name sijns broeders annemen wilde die momberscap ende voechdye der landen van Henegouwen, Hollant, Zelant ende Vrieslant. Ende als hi haer brieven hadde gelesen ende haer woerden ende commissie verstaen, bedroefde hi hem van der siecten ende misvalle sijns broeders. Ende hi heeft hem bereyt, ende is nedergecomen mit een scoen geselscap van baroenen, ridderen ende knechten in Hollant. Ende die heren van beyden partien sijn bi hem gecomen, ende ontfingen hem voer enen rechten voecht ende mombaer der landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Ende daer wort determineeert ende gedadinct, als dat hertoge Aelbrecht uutreyken ende betalen soude vrouwe Machtelt, die hertoghinne, des dollen graven huysvrouwe, haer leven lang gedurende ende nyet langer, die somme van XII M Vrancrijcse Schilden. Ende mits deser composicie ende dadinge worden beide die partien verenicht, ende bleven een weinich tijts in vreden; mer niet lange

Van hertog Albrecht van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en heer van Friesland, de 22^ste.
Dat II kapittel. [221v]

En toen hertog Willem zijn zinnen dus bijster geworden was en in zekere vaste hoede was gezet zo is daar weer opnieuw onder de twee partijen een grote tweedracht opgestaan; want de Kabeljauwse begeerden tot een voogd te zetten en te regeren de landen van Zeeland en Friesland vrouwe Machtelt, de huisvrouw van hertog Willems. En alzo die hertogin geen kinderen had bij haar man, daarom gebruikten de edelen van de Hoekse partij betere reden, verzochten en koren tot een voogd van het land Albrecht, hertog in Beieren, paltsgraaf op de Rijn, heer van Straubing, broeder van hertog Willem, de dolle graaf, van een vader en moeder. En de heren en steden van Henegouwen bleven mede bij deze opinie en electie. En ze zonden uit notabele legaten en commissarissen naar Albrecht, hertog in Beieren en baden en begeerden dat hij uit de naam van zijn broeders aannemen wilde om momboor en voogd te zijn van de landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland. En toen hij hun brieven gelezen en hun woorden en commissie verstaan had bedroefde hij zich van de ziekte en misval van zijn broeder. En hij heeft zich bereid en is neergekomen met een mooi gezelschap van baronnen, ridders en knechten in Holland. En de heren van beide partijen zijn bij hem gekomen en ontvingen hem voor een rechte voogd en momboor der landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland. En daar werd besloten en gedaagd dat hertog Albrecht uitreiken en betalen zou vrouwe Machtelt, de hertogin en huisvrouw van de dolle graaf, haar leven lang gedurende en niet langer die som van 12 000 Franse Schilden. En mits deze compositie en dading werden beide partijen verenigd en bleven een tijdje tijd in vrede; maar niet lang.

Van die eerste huysvrouwe hertoghe Aelbrechts ende sine kinderen.
Dat III capitel.

Dese hertoge Aelbrecht in Beyeren, palatijn opten Rijn, here van Nubingen, voecht van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant, keiser Lodewijcs soen van Romen ende vrouwe Margriete, der keiserinnen, graefinne van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslandt, hadde sine ridderlicke oerde ontfangen int Conincrijc van Granaten, daer hi vromelicken vechtende was tegen den ongelovigen heidenen ende Moeren voir die beschermenisse des Heiligen Kerstengheloves. Hi hadde eerst te wive Margriet, des doerluchtigen hertogen dochter van Brigen uut Polen, daer hi an wan III sonen ende IIII dochteren. Die eerste was geheten Willem, grave van Oestervant, ende worde gheboren int jaer M CCC ende LXV, des saterdages voer Palm Sonnendach. Die II soen, geheten Aelbrecht, here van Nubingen, starf jonck. Die III soen, gheheten Jan, ende was gecoren te wesen biscop van Ludic; dese was geboren int jaer M CCC ende LXXIIII. Sine ghevaders waren here Jan van Arkel, biscop van Ludic; here Jan van Hillegom, regael abt van Egmont; die vrouwe van der Lecke, van Putten ende Strenen. Die eerste dochter was geheten Katrijn, die eerst te man hadde hertoge Eduwaert van Gelre, grave van Zutphen. Ende als die ghestorven was, nam si te man also si noch maegt ende wedue was, hertoge Willem van Gulic ende van Ghelre, grave van Zutphen; mer si en creech geen kinder. Die ander dochter, Johanna, nam tot enen man int jaer M CCC ende LXX, Wentzelijn, coninc Kaerls zoen van Bemen, keiser van Romen, dye na oec gecoren worde te wesen coninc van Romen. Mer si en hadden geen kinder te samen. Die III dochter, Margriet, hadde te man hertoge Jan van Bourgongen, Phillips Delehardie soen; dair had si by Phillips, hertoge van Bourgongen ende namaels hertoge van Lotrijc, van Brabant, van Limburch, grave van Vlaenderen, van Artoys, van Bourgongen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant; ende Margriet, dalphinne van Vrancrijck, na grafinne van Ritsmont; Katrijn; Maria, hertoge Adolfs wijf van Cleve, deerste Jolent, graefinne van Poutiers; Anna, graefinne van Betvoert; ende Agnies, hertoechinne van Bourbon. Die IIII dochter van hertoge Aelbrecht, Johanna, hadde te man hertoge Aelbrecht van Oestenrijck, daer si enen soen bi hadde, geheten Aelbrecht; ende dese soen Aelbrecht [222r] hadde te wijf coninc Segemonts enige dochter van Ungarien, van Bemen, Dalmatien, Croatien, Stirien, Bulgarien, Walachrien ende Comanen, ende was mede keyser van Romen. Ende na keiser Segemonts doot, so nam dese hertoge Aelbrecht alle dese conincrijcken te erven van sijnre huysvrouwen wegen, ende worde oec na gecoren tot enen Roemschen coninck. Mer hi starf corts daerna, ende sijn coninghinne baerde na zijnre doot enen soen, geheten Lansloet, die tot sinen XXII jaren sonder kinder starf. Ende dese Aelbrecht hadde enen neef, sijns vaders broeder soen, geheten Frederijck, hertoge van Oestenrijc, ende worde nae gecoren tot enen Roemschen keiser, geheten Frederic die III van dier namen, ende hadde te wijf des conincs dochter van Portegael; dair hi an wan Maximiliaen, hertoge van Oestenrijck, na Roemsche keiser, die te wive hadde Maria, hertoge Kaerls enige dochter van Bourgongen, daer si bi wan Phillips, aertshertoge van Oestenrijck, hertoge van Bourgongen, etcetera. Ende namaels coninc van Castilgen, van Leons, van Granaten, van sijnre huysvrouwen wegen, vrouwe Johanna, dochter van Coninc Fernant van Arragon ende sijnre huysvrouwe coninghinne van Spangen. Dair hi bi wan Kaerle, aertshertoge van Oestenrijck, etcetera, ende noch enen soen geheten Fernant; ende IIII dochteren, als Alienora, Johanna, Maria ende Elizabeth, etcetera. Van dat ander wijf hertoghe Aelbrechts sal na ghescreven worden.

Van de eerste huisvrouw van hertog Albrecht en zijn kinderen.
Dat III kapittel.

Deze hertog Albrecht in Beieren, paltsgraaf op de Rijn, heer van Straubing, voogd van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland, zoon van keizer Lodewijks van Rome en vrouwe Margriet, de keizerin, gravin van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland, had zijn ridderlijke orde ontvangen in het Koninkrijk Granada waar hij dapper vocht tegen de ongelovigen heidenen en Moren voor di bescherming van het Heilige Christen geloof. Hij had eerst tot wijf Margriet, de doorluchtige dochter van de hertog Brieg uit Polen waar hij aan wond 3 zonen en 4 dochters. De eerste was geheten Willem, graaf van Oostervant, en werd geboren in het jaar 1365 de zaterdag voor Palmzondag. De 2^de zoon, geheten Albrecht, heer van Straubing, stierf jong. De 3^de zoon, geheten Jan, was gekozen te wezen bisschop van Luik; deze was geboren in het jaar 1374. Zijn doopvaders waren heer Jan van Arkel, bisschop van Luik; heer Jan van Hillegom, regaal abt van Egmond; de vrouwe van de Lek, van Putten en Strijen. De eerste dochter was geheten Catharina die eerst tot man had hertog Eduard van Gelre, graaf van Zutphen. En toen die gestorven was nam ze tot man alzo ze nog maagd en weduwe was, hertog Willem van Gulik en van Gelre, graaf van Zutphen; maar ze kreeg geen kinderen. De andere dochter, Johanna, nam tot een man in het jaar 1370 Wenceslaus, de zoon van koning Karel van Bohemen, keizer van Rome die daarna ook gekozen werd te wezen koning van Rome. Maar ze hadden geen kinderen tezamen. De 3^de dochter, Margriet, had tot man hertog Jan van Bourgondi, de zoon van Filips de Stoute; daar had ze bij Filips, hertog van Bourgondi en later hertog van Lotharingen, van Brabant, van Limburg, graaf van Vlaanderen, van Artois, van Bourgondi, van Holland, Zeeland en Friesland; en Margriet, dauphin van Frankrijk, daarna gravin van Richmond; Katrijn; Maria, het wijf van hertog Adolf van Kleef, de eerste Jolent, gravin van Poitiers; Anna, gravin van Bedford; en Agnies, hertogin van Bourbon. Die 4^de dochter van hertog Albrecht, Johanna, had tot man hertog Albrecht van Oostenrijk waar ze een zoon bij had, geheten Albrecht; en deze Albrecht [222r] had tot wijf de enige dochter van koning Sigismund van Hongarije, van Bohemen, Dalmati, Kroati, Stirie, Bulgarije, Walachrien en Comanen, en was mede keizer van Rome. En na keizer Sigismunds dood zo nam deze hertog Albrecht alle deze koninkrijken te erven vanwege zijn huisvrouw en werd daarna ook gekozen tot een Roomse koning. Maar hij stierf kort daarna en zijn koningg baarde na zijn dood een zoon, geheten Lancelot die op zijn 22^ste jaar zonder kinderen stierf. En deze Albrecht had een neef, de zoon van de broeder van zijn vader, geheten Frederik, hertog van Oostenrijk, en werd daarna gekozen tot een Roomse keizer, geheten Frederik de 3^de en had tot wijf d dochter van de koning van Portugal; waar hij aan won Maximiliaan, hertog van Oostenrijk, daarna Roomse keizer, die tot wijf had Maria, de enige dochter hertog van Karel van Bourgondi, daar ze bij won Filips, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondi etc. En later koning van Castili, van Leon, van Granada, vanwege zijn huisvrouw, vrouwe Johanna, dochter van Koning Ferdinand van Aragon en zijn huisvrouw koningin van Spanje. Waar hij bij won Karel, aartshertog van Oostenrijk, etc., en nog een zoon geheten Ferdinand; en 4 dochters, als Alienora, Johanna, Maria en Elizabeth, etc. Van dat andere wijf hertog van Albrechts zal hierna geschreven worden.

Hoe des heren soen van Bredenroede lagen geleyt worden om te slaen.
Dat IIII capitel.

Omtrent Bamis int jaer M CCC ende LVIII, so absolveerde ende wederseide hertoge Aelbrecht, Jan van Blomestein, die baeljuscap van Kermerlant, ende sette weder in die stede van hem Reinout, des heren van Bredenroede outsten sone. Datwelke die Hoexs partye sere qualicken ende ovel namen, ende leyden hem lagen in die dunen omtrent Castrichom, daer hi soude comen riden. Ende als die jonghe Reinout, die van desen lagen niet en wiste, gereden quam mit sinen paerden omtrent Castrichom, so sprongen si op uut haren lagen om hem doot te slaen. Ende hi stack sijn paert mit sporen, ende reet snellicken mitten sinen tot Castrichom op dat kerchof, mer si volchden hem so haestelicken dat si III mannen van den aftersten doot sloeghen. Ende als dye van Castrichom dit sagen, grepen si haer wapen, ende quamen haren nyewen baelju te baten; ende die ander reden wech, ende lieten doe den baelju mit vreden. Dit aldus gesciet sijnde, reden een deel van desen dootslagers op heren Wouters huys van Heemskerc, ende een deel quamen tot Delft, die daer ontfangen ende onthouden worden om die gonstelike conspiracie ende verbant dat si te samen hadden ghemaect.

Hoe de zoon van de heer van Brederode lagen geleid werden om te slaan.
Dat IIII kapittel.

Omtrent Bamis in het jaar 1357 zo ontsloeg en weer zei hertog Albrecht, Jan van Bloemestein, het baljuwschap van Kennemerland en zette weer in de plaats van hem Reinout, de oudste zoon van heer van Brederode. Wat de Hoekse partij zeer kwalijk en euvel namen en legden hem hinderlagen in de duinen omtrent Castricum waar hij zou komen rijden. En toen de jonge Reinout, die van deze hinderlagen niets wist, gereden kwam met zijn paarden omtrent Castricum zo sprongen ze op uit hun hinderlagen om hem dood te slaan. En hij stak zijn paard met sporen en reed snel met de zijnen naar Castricum op dat kerkhof, maar ze volgden hem zo haastig zodat ze 2 mannen van de achtersten doodsloegen. En toen die van Castricum dit zagen grepen ze hun wapen en kwamen hun nieuwe baljuw te baten; en de anderen reden weg, en lieten toen de baljuw met vrede. Toen dit geschied was reed een deel van deze touwslagers op het huis van heer Wouter te Heemskerk en een deel kwam tot Delft die dar ontvangen en onthouden worden om de gunstige samenzwering en verbond dat ze tezamen hadden gemaakt.

Hoe dat huys tot Heemskerc gewonnen worde.
Dat V capitel.

Ende als hertoghe Aelbrecht dit verhoerde, was hi seer gestoert, ende vergaerde van stonden an vele vrome wapentuers ende schiltknechten, ende is getogen op Sinte Martijns avont in den winter daeran int baeljuscap van Kermerlant, ende heeft heeren Wouters huys van Heemskerc al omme starckelic belegen, omdat hi die voerseide quaet dadinge daerop onthouden hadde. Ende hij stelde daer enen vromen cappetein ende stedehouder van dat heer, den heer van Polanen, dye na worde here van Asperen; ende hi toech in Zeelant om sonderlinge saken, die hi dair te expedieren hadde. Ende here Wouter van Heemskerck, ridder, die van als dat hij opt huys behoefde versien was, heeft hem vromelicken vermeten te wederstaen den voerseiden heer van Polanen, ende bescermde zijn huys, lijf ende goet cloeckelicken. Mer here Dirc van Polanen bleef daervoer leggen XI weken lang, ende stormder dagelicxs sonder ophouden an dat huys mit menigerhande instrumenten, dat here Wouter niet alleen zijn huys opgaf in des hertogen handen, mer hij most oec selver in persone trecken mit die daer opt huys waren, ende gaven hem in des hertogen gevangenisse, ende seggen te voldoen van alle sine misdaden, dairof sentencie verwachtende. Ende daerna geleden sommighe jaren worde hi teghen den hertoge versoent, ende hi creech sijn huys tot Heemskerck weder. Ende als hi starf en liet hi geen kinder after, ende dat [222v] huys van Heemskerck quam an die graeflicheit. Nochtans bleven daer enige van sine gheslachten die dat huys behouden hebben ende beseten ende den eygendom van die dunen mitten coninen daer om leggende.

Hoe dat huis te Heemskerk gewonnen werd.
Dat V kapittel.

En toen hertog Albrecht dit hoorde was hij zeer verstoord en verzamelde van stonden aan vele dappere wapenaars en schildknechten en is getrokken op Sint Martinus avond in de winter daarna in het baljuwschap van Kennemerland en heeft het huis van heer Wouter van Heemskerk alom sterk belegerd omdat hij die kwade daders daarop onthouden had. En hij stelde daar een dappere kapitein en stadhouder van dat leger, de heer van Polanen, die daarna heer werd van Asperen; en hij trok in Zeeland om bijzondere zaken die hij daar te doen had. En heer Wouter van Heemskerk, ridder, die van alles dat hij op het huis behoefde voorzien was heeft zich dapper vermeten te weerstaan de heer van Polanen en beschermde zijn huis, lijf en goed kloek. Maar heer Dirk van Polanen bleef daarvoor leggen 11 weken lang en bestormde dagelijks zonder ophouden dat huis met menigerhande instrumenten, zodat heer Wouter niet alleen zijn huis opgaf in de hertog handen, maar hij moest ook zelf in persoon vertrekken met die daar op het huis waren en gaven zich in de gevangenis van de hertog en zeiden te voldoen van al zijn misdaden en daarvan vonnis te verwachten. En daarna geleden sommige jaren werd hij tegen de hertog verzoend en hij kreeg zijn huis te Heemskerk weer. En toen hij stierf liet hij geen kinderen achter en dat [222v] huis van Heemskerk kwam aan de graaflijkheid. Nochtans bleven er enige van zijn geslacht die dat huis behouden hebben en bezet en het eigendom van de duinen met de konijnen die daarom liggen.

Hoe dat die van Delft destrueerde dye sloten van Polanen ende Binchorst ende van den ghewelde dat si in Den Hage bedreven.
Dat VI capitel.

Int jaer M CCC ende LIX, die van Delft, die goetgonnerts ende vrienden waren der geenre die opt huys van Heemskerck waren belegen, siende dat dat belegge seer benaude haer vrienden, hebben si hem gheset in rebelheit tegen hertoge Aelbrecht, haren rechten voecht, die si geloeft ende gesworen hadden hout ende trou te wesen. Ende si hebben gesonden om cappeteinen ende vrome knechten, dat si soude comen tot Delft, ende dat si hem wilden helpen dragen den last van den oerloge. Ende daer zijn ghecomen IIII vrome edele mannen, als Ghijsbrecht van Nyenroed, Jan, heer van Kervene, bastert van Arkel, ridderen, Henric van Woerd ende Gerrit Wis, sciltknechten; dese quamen binnen Delft mit haer soudenyers, ende deden die stede enen eedt hout ende trou te wesen. Doen deden die van Delft vergaren haer poorteren ende soudenyers, ende togen mit die cappeteinen, mit vele gewapents volcs, ende beleiden dat slot te Polanen ende te Binchorst, ende wonnen die ende verdestrueerdeen se, ende stieten dat vier daerin, ende verbrande se tot in den gront of. Ende togen doe voirt, mit groter cracht, in des tsGravenhaghe, hertoge Aelbrecht noch in Zeelant wesende; ende sloegen des graven vangenisse op, ende braken stocken ende banden van den gevangen ende prysonyers, ende brochten die mit groter bliscap weder binnen Delft.

Hoe dat die van Delft vernielden de burchten van Polanen en Neer Binkhorst en van het geweld dat ze in Den-Haag bedreven.
Dat VI kapittel.

In het jaar 1359 hebben die van Delft die begunstigers en vrienden waren van diegene die op het huis van Heemskerk waren belegerd en zagen dat het beleg zeer benauwde hun vrienden hebben ze zich in rebellie gezet hertog Albrecht, hun rechte voogd, die ze beloofd en gezworen hadden houw en trouw te wezen. En ze hebben gezonden om kapiteins en dappere knechten dat ze zouden komen tot Delft en dat ze hen wilden helpen dragen de last van de oorlog. En daar zijn gekomen 4 dappere edele mannen als Gijsbrecht van Nyenrode, Jan, heer van Kervene, basterd van Arkel, ridders, Hendrik van Woerd en Gerrit Wis, schildknechten; deze kwamen binnen Delft met hun soldaten en deden de stad een eed houw en trouw te wezen. Toen lieten die van Delft verzamelen hun poorters en soldaten en trokken met die kapiteins, met veel gewapend volk, en belegerden dat slot te Polanen en te Neer Binkhorst en wonnen die en vernielden het en staken het vuur daarin en verbrandde ze tot in de grond af. En trokken voort met grote kracht in Gravenhage, hertog Albrecht die nog in Zeeland was; en sloegen de gevangenis van de graaf open en braken stokken en banden van de gevangen en brachten die met grote blijdschap weer binnen Delft.

Hoe die stede van Delft beleyt worde van den hertoge.
Dat VII capitel.

Die hertoge, dese nyemaren verhorende, is mit allen sere toernich geweest, ende moeyde seer desen hoemoet van die van Delft; ende is haestelicken gecomen uut Zeelant in Den Hage, in meninge wesende te wreken dese injurie ende rebelheit die hem was geschiet. Ende heeft van stonden an haestelicken bi hem doen comen alle sine baroenen, ridderen, heren, vasallen, schiltknechten, ende die steden van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant, mit alle horen poorteren, ende mit sine soudenyers ende knechten heeft hi die stede van Delft swaerlicken al om belegen, ende quam daervoer des manendaghes na midvasten, ende lach daer voer X weken ende II dagen. Oec mede, so quamen daer den prince ten dienste vele vrome soudenyers ende wapentuers uut allen natyen, om haer soudye, also dat daer een groot, swaer, machtich volc vergadert was. Die hertoghe dede die stede anstormen tot vele plaetsen, mit bogen, mit slingeren ende mit menigerley instrumenten, daer hi vele luyden mede quetste binnen der stede. Ende here Ghijsbrecht van Nyenroede, here Jan van Karvene, ridderen, Henric van Woert ende Gerrit Wis, mit haren poorteren ende soudenyers, bescermden die ombelegen stede vromelicken lange tijt, ende verdreven die vianden van haer muren mit schieten ende worpen, ende sodatter bi wilen vele doden bleven an beiden siden. Mer dat en bate hem luyden niet vele. Want die hertoge volherdende in den belegge, dede oprechten IIII grote magnelen ende andere vreselicke instrumenten, dair hi die van binnen uutermaten sere mede vervaerde ende bedwanc, ende vele scade mede binnen der stede dede; waerom tusschen Paesschen ende Pijnxster, die poorters siende dat die hertoge persevereerde ende stadeliken leggen bleef, cregen verdriet, ende worden mistroestich overmits den lange beleggen, worden te rade pays mitten hertoge te maken dan langer belegen te wesen, ende dan noch pays te maken mit scande ende scade. Die IIII cappeteinen dit vernemende, vergaerden die opperste van der stede in die Oude Kercke, ende spraken aldus: ԅerbare wise mannen, wilt ons horen ende doen na onsen raet, ende en wilt niet haesten om u stede op te geven; wi raden u, indient u goet dunct, dat wi eerst uutgaen mit allen macht ende vechten enen staende strijt tegen onse vianden, ende besien of wi die mit cracht van den belegge souden mogen slaen; ende ist dat wi die overhant houden, goet ist, ende ist niet, so comen wi altijt vroech genoech mitten hertoge te dadingen. [223r]

Waerop si antwoerden: ‘wi en hebben geen sekerheit van der avonturen des victorijs van den stride; ende daerom hebben wi liever vrede te maken sonder strijt, dan of wi verwonnen worden souden in handen moeten gaen.’ Daer die IIII cappeteinen op seyden: ‘ons Here God gheve u wisen raet. Mer besiet hier eerst dese openbaer brieven, die ghi ons hebt gegeven, diewelcken inhouden, wanneer ghi wilt buten ons consent vrede maken, dat wi alsdan VIII dagen te voren uuter stede sullen mogen trecken om ons te bescermen ende te versien.ՠDaer die poorters niet tegen en seiden, mer begeerden vrede mitten hertoge te hebben; so sijn die II ridderen, heere Ghijsbrecht ende heere Jan mit haer soudenyers uuter stede al heimelicken getogen. Ende bi middele ende tusschen spreken here Walraven van Borne, ridder, gaven hem die van Delft op in des hertogen handen, behouden haer lijf ende goet, op dese condicie: Als dat die van Delft souden den hertoge oetmoedelic om verghiffenisse bidden, ende si souden voer haer misdaet den hertoge geven die somme van XL M Oude Schilden, ende dairtoe souden si haer muren van der stede moeten opbreken ende nederleggen. Ende in deser compositie ende dadinge en waren die vreemde gasten ende knechten niet begrepen, mer bleven buten der zoenen. Ende hertoge Aelbrecht worde binnen Delft mit groter triumphen ontfanghen, ende dede terstont alle die muren, poorten ende toornen opbreken ende ter aerden toe slechten. Ende Henrick van Woerd, een van den cappeteynen dye opten kecktoerne gevloden was, worde mit behendicheit van den toren gecregen, ende hij wort onthoeft. Ende die ander, als heere Ghijsbrecht ende here Jan mit haren knechten ende soudenyers namen die vlucht, ende quamen op dat starcke huys te Hoesden, daer si een heel jaer lang op belegen worden. Mer bi middele heren Otte van Arkel wortet gedadinct, ende quamen in des hertogen genade op deser condicien, dat si den hertoge dat slot weder overgeven souden, ende souden noch binnen LI jaren gehouden wesen te trecken tot Jherusalem, ende versoecken aldaer dat Heylige Graf ons Heren. Ende midts deser dadinghe worde alle twist ende gescille van stride nedergeleyt. Ende dese II ridders togen niet alleen ten Heiligen Lande, mer oec mede ten Berge van Syon, totter heyligher maghet Sinte Katrinen.

Hoe de stad Delft belegerd werd van de hertog.
Dat VII kapittel.

De hertog die dit bericht horde werd zeer vertoornd en vermoeide zeer deze hoogmoed van die van Delft en is haastig gekomen uit Zeeland in Den-Haag en was in de mening deze rebellie en belediging te wreken die hem was geschied. En heeft van stonden aan haastig bij hem laten komen al zijn baronnen, ridders, heren, vazallen, schildknechten en de steden van Holland, Zeeland en Friesland met al hun poorters en met zijn soldaten en knechten heeft hij de stad Delft zwaar alom belegerd en kwam daarvoor de maandag na midden vasten en lag daarvoor 10 weken en 2 dagen. Ook mede zo kwamen daar de prins ten dienste vele dappere soldaten en wapenaars uit alle naties om hun soldij, alzo dat daar een groot, zwaar, machtig volk verzameld was. De hertog liet de stad aanstormen op vele plaatsen met bogen, met slingers en met menigerlei instrumenten war hij vele lieden mee kwetste binnen de stad. En heer Gijsbrecht van Nyenrode, heer Jan van Kervene, ridders, Hendrik van Woerd en Gerrit Wis met hun poorters en soldaten beschermden de om belegerde stad dapper lange tijd en verdreven de vijanden van hun muren met schieten en werpen zodat er soms vele doden bleven aan beide zijden. Maar dat baatte hen niet veel. Want de hertog volhardde in het beleg en liet oprichten 4 grote werptuigen en andere vreselijke instrumenten waar hij die van binnen uitermate zeer bang maakte en bedwong en deed veel schade mede binnen de stad; waarom tussen Pasen en Pinksteren de poorters zagen dat die hertog aandrong en steeds bleef liggen en kregen verdriet en werden mistroostig vanwege het lange beleg en werden te raad vrede met de hertog te maken dan langer belegerd te wezen dan nog vrede te maken met schande en schade. De 4 kapiteins vernamen dit en verzamelden de opperste van de stad in de Oude Kerk en spraken aldus: ԅerbare wijze mannen, wilt ons horen en doen naar onze raad en wil u niet haasten om uw stad op te geven; we raden u, indien het u goed dunkt, dat wij eerst uitgaan met alle macht en vechten een staande strijd tegen onze vijanden en bezien of we die met kracht van het beleg zouden mogen afslaan; en is het dat we de overhand houden goed is en is het niet zo komen we altijd vroeg genoeg met de hertog te dadingen.ՠ[223r]

Waarop ze antwoordden: ‘We hebben geen zekerheid van het avontuur der victorie van de strijd en daarom hebben we liever vrede te maken zonder strijd dan of we overwonnen worden zouden en in hun handen moeten gaan.’ Waar de 4 kapiteins op zeiden: ‘Onze Heer God geeft u wijze raad. Maar beziet hier eerst deze openbare brieven die gij ons hebt gegeven die inhouden wanneer gij buiten ons toestemming vrede wil maken dat we alsdan 8 dagen tevoren uit de stad zullen mogen trekken om ons te beschermen en te voorzien.’Waar de poorters niets tegen zeiden, maar begeerden vrede met de hertog te hebben; zo zijn de 2 ridders, heer Gijsbrecht en heer Jan met hun soldaten al heimelijk uit de stad getrokken. En bij bemiddeling en tussen spreken van heer Walraven van Borne, ridder, gaven hen die van Delft op in de handen van de hertog en behielden hun lijf en goed op deze conditie: Als dat die van Delft zouden den hertog ootmoedig om vergiffenis bidden en ze zouden voor hun misdaad de hertog geven de som van 40 000 Oude Schilden en daartoe zouden ze hun muren van de stad moeten opbreken en neerleggen. En in deze schikking en dadingen waren de vreemde gasten en knechten niet begrepen, maar bleven buiten de verzoening. En hertog Albrecht werd binnen Delft met grote triomf ontvangen en liet terstond alle muren, poorten en torens opbreken en ter aarde toe slechten. En Hendrik van Woerd, een van de kapiteins die op de kerktoren gevlogen was werd met handigheid van de toren gekregen en hij werd onthoofd. En de anderen, als heer Gijsbrecht en heer Jan met hun knechten en soldaten de vlucht en kwamen op dat sterke huis te Heusden waar ze een heel jaar lang op belegerd werden. Maar door bemiddeling van heer Otto van Arkel werd het gedaagd en kwamen in de hertog genade op deze conditie dat ze de hertog dat slot weer overgeven zouden en zouden nog binnen 51 jaren gehouden wezen te trekken naar Jeruzalem en bezoeken aldaar dat Heilige Graf ons Heren. En mits deze dadingen werd alle twist en geschil van de strijd neergelegd. En deze 2 ridders trokken niet alleen te Heilige Land, maar ook mede te Berg Sion tot de heilige maagd Sint Catharina.

Hoe die biscop Jan van Uutrecht enen strijt hadde teghen sine vianden ende ondersaten, ende van enen groten winde.
Dat VIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXI, so heeft here Jan van Arckel, biscop van Uutrecht, een groot heer van volc vergadert, ende is getogen teghen dye van Stellingwerf, Steenwikerwout ende Ommelant, omdat si tegen hem menige tijt hadden gerebelleert. Ende daertegen quamen dese voerseide rebelle ondersaten ten stride, ende vochten vromeliken om die sege ende overhant te houden. Mer int eynde worden si vluchtich, ende daer bleeffer mit allen veel doot. Die biscop heeft se starckelick vervolcht, ende vele worter gevangen, ende dede alle haer dorpen ende huysen verbarnen, ende nam enen groten roef mit hem. Ende si gaven hem ten lesten onder des biscops subjectie ende heerlicheit, ende gaven den biscop voer haer misdaet X M Oude Schilden. Mer als die bisscop wech was, so staken hem die van Stellingwerf weder tegen haren biscop, waerom die biscop is omtrent Onser Vrouwen Lichtmisse mit groot volc van wapene weder tegen hem gecomen, ende daer wesende heeft hij haer fortressen ende bolwercken destrueert ende doerreden, ende gaf oerlof den knechten te roven, te vangen, ende staken dat dorp an brande, mit hem nemende vele gevangen ende beesten, gelt ende goet, dat ontellic was. Waerom alle die rebellen daer omtrent geseten horende die victorie des biscops, ghingen in genaden, ende begeerden mitten biscop niet dan vrede ende pays. In datselve jaer, omtrent Sinte Marcellus dach, is alten groten swaren storm van winde opgestaen, ende dat zeewater ghing so hoge, dattet ghenen mensche en gedochte sodanigen storm te wesen. Overmits welcke cracht van winde vele kercktoornen ende kercken, molens ende huysen terneder gevallen sijn. Ende vele dyken omtrent die zee, overmits den starcken ende hogen [223v] vloeden der wateren, sijn gescoert ende gebroken geworden also datter vele beesten ende menschen sonder ghetal verdroncken.

Hoe de bisschop Jan van Utrecht een strijd had tegen zijn vijanden en onderzaten en van een grote wind.
Dat VIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1361 zo heeft heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, een groot leger van volk verzameld en is getrokken tegen die van Stellingwerf, Steenwijk-woud en Ommeland omdat ze tegen hem menige tijd hadden gerebelleerd. En daartegen kwamen deze rebellen en onderzaten ten strijde en vochten dappere om de zege en overhand te houden. Maar in het eind werden ze vluchtend en daar bleven er zeer veel dood. De bisschop heeft ze sterk gevolgd en velen werden er gevangen en liet al hun dorpen en huizen verbrandden en nam een grote roof met hem. En ze gaven zich tenslotte onder de bisschop onderwerping en heerlijkheid en gaven de bisschop voor hun misdaad 10 000 Oude Schilden. Maar toen de bisschop weg was zo staken zich die van Stellingwerf weer tegen hun bisschop, waarom de bisschop omtrent Onze Vrouwe Lichtmisse met groot wapenvolk weer tegen hen is gekomen en toen hij daar was heeft hij hun forten en bolwerken verwoest en doorreden en gaf verlof de knechten te roven, te vangen en staken dat dorp in brand en nam met hem vele gevangenen en beesten, geld en goed dat ontelbaar was. Waarom alle rebellen daar omtrent gezeten hoorden de victorie der bisschop en gingen in genade en begeerden met de bisschop niet dan vrede en rust. In hetzelfde jaar, omtrent Sint Marcellus dag, is al te grote zware storm van wind opgestaan en dat zeewater ging zo hoog zodat geen mens dacht zodanige storm ooit te wezen. Vanwege die kracht van de wind zijn vele kerktorens en kerken, molens en huizen te neer gevallen. En vele dijken omtrent de zee, vanwege de sterken en hoge [223v] vloed der water, zijn gescheurd en gebroken geworden alzo dat er vele beesten en mensen zonder getal verdronken.

Van den oerloge ende twist tusschen hertoge Aelbrecht ende den hertoge van Ghelre, ende hoe si verenicht worden.
Dat IX capitel.

Hertoge Eduwaert van Ghelre, als hi sinen broeder, hertoghe Reynout, in der vangenisse hadde gheset, soe verdreef hi alle dieghene uuten lande van Ghelre dye mit sinen broeder hem tegen hadden gheweest, verwoestende ende vernyelende haer castelen. Diewelcke haer toevlucht namen in Hollant, tot hertoge Aelbrecht van Beyeren, grave van Hollant, ende onthilt se bi hem; waerom dat hertoge Eduwaert van Ghelre toernich was, ende ontseyde hertoge Aelbrecht, ende leyde hem dach ende velt op Heimans Berge mit hem te striden. Doen dede hertoge Aelbrecht vergaderen een scoen uutgelesen ridderscap van vrome wapentuers ende schiltknechten, ende is mit blinckende bannyeren, mit trompetten ende basunen getogen op Heymans Berge, verwachtende aldaer den hertoge van Ghelre, die belooft hadde daer te comen. Ende als die Hollanders saghen dat hi niet en quam, togen si mit al hoer macht int lant van Gelre, ende staken vele dorpen an brande, ende namen enen groten roof mit hem, ende togen weder mitten hertoge Aelbrecht, horen here, mit groten roof ende rijcdom, ende mit vele gevangen in Hollant, mit groten victorien ende triumphen. Daerna worde een vrede tusschen hem beiden gemaect, als dat hertoge Eduwaert van Ghelre te wive hebben soude Katrine, hertoge Aelbrechts dochter, als si tot haren jaren ghecomen soude wesen. Ende dit was int jaer M CCC ende LXII.

Van de oorlog en twist tussen hertog Albrecht en de hertog van Gelre en hoe ze verenigd werden.
Dat IX kapittel.

Hertog Eduard van Gelre, toen hij zijn broeder, hertog Reinout, in de gevangenis had gezet zo verdreef hij al diegene uit het land van Gelre die met zijn broeder hem tegen hadden geweest, verwoestte en vernielde hun kastelen. Die hun toevlucht namen in Holland tot hertog Albrecht van Beieren, graaf van Holland, en onthield ze bij hem; waarom dat hertog Eduard van Gelre vertoornd was en ontzei hertog Albrecht en zette hem dag en veld op Heimans Berg met hem te strijden. Toen liet hertog Albrecht verzamelen een mooi uitgelezen ridderschap van dappere wapenaars en schildknechten en is met blinkende banieren, met trompetten en bazuinen getrokken op Heimans Berg en wachtte aldaar op de hertog van Gelre die beloofd had daar te komen. En toen de Hollanders zagen dat hij niet kwam trokken ze met al hun macht in het land van Gelre en staken vele dorpen in brand en namen een grote roof met hen en trokken weer met hertog Albrecht, hun heer, met grote roof en rijkdom en met vele gevangenen in Holland, met grote victorie en triomf. Daarna werd een vrede tussen hen beiden gemaakt als dat hertog Eduard van Gelre tot wijf hebben zou Catharina, hertog Albrechts dochter, als ze tot haar jaren gekomen zou wezen. En dit was in het jaar 1362.

Hoe dat casteel van Voerst gedestrueert worde.
Dat X capitel.

Daerna, int selfde jaer heeft heer Sweer van Voerst ontseyt here Jan van Arkel, biscop van Uutrecht, ende dede uut sine casteel van Keppel vele gewelden van roven ende branden in den lande van Overysel. Waerom dat here Jan van Arckel, biscop van Uutrecht, mit hulpe here Otte, sijns broeders, here van Arckel, ende andere sijnre vrienden heeft vergadert een scoen menichte van ridderscap ende vrome wapentuers, te paerde ende te voet, ende is mit groter heercracht omtrent Sint Jacob getogen, ende heeft crachtelicken beleghen dat slot te Voerst. Ende terstont dede hi daer voer oprechten III grote instrumenten, daer hi den borchsaten sere mede quelde ende molesteerde, ende noch mit bossen, armborsten ende slingeren heeft hi daghelicxs dat huys sere mede bestormt ende benaut. Ende die biscop hadde sere tot sijnre hulpe den hertoghe Eduwaert van Gelre. Dat casteel van Voerst was dat alrestarcste ende onwinlicste casteel dat in alle den hele Ghesticht staende was, want het hadde dubbelde graften ende dye muren waren hoech LXXX voet, ende dicke XII voet. Ende daerenboven haddet noch enen viercanten muer ofte voerbaelge. Ende als die biscop dit voergeburchte hadde ghewonnen stormenderhant, so dede hij daer terstont voer oprechten magnelen ende andere instrumenten, daer hi dat slot mede meende te becrachtigen. Ende heeft mit dese instrumenten die grote sware toornen ghedestrueert ende terneder geworpen, van welke nedervallen die grote sale ende andere timmerraetsen gedestrueert, gebroken ende terneder gevallen sijn geweest. Ende die opten burge lagen hebben hem mit schieten ende mit worpen XV weken lanc vromelic geweert, want si van als te voren wel voersien ende bescermt waren, ende si achten seer clein die destrueringe der toornen ende der muren; ende oprechteden terstont weder andere instrumenten ende starcheden, dair si des biscops grote instrumenten crachtelicken op haer casteel togen, ende haelden ende bestormden die van buten dicwils mit schieten ende werpen. Mer ten lesten, als die borchsaten sagen dat die biscop volherde int belegge, ende dat zijn heer ende macht alle dage groter worde, ende dat si seer vermoeyt worden mit waken ende mit stormen van buten, hebben si den biscop dat slot opgegeven behouden haer lijf, als hi XV weken daervoir hadde gelegen. Ende die biscop dede dat slot ter aerden toe ofbreken ende verwoesten, ende hi is mit groter eren, zege ende victorie weder [224r] totten sinen gereyst. Ende des jaers daeran, corts na Sinte Agnietendach, starf heere Sweer van Voerst, afterlatende sinen outsten soen ende andere kinderen dese viantscap ende oerloge van den biscop. Mer sine sonen worden anders informeert ende onderwesen, ende quamen tot Renen bi den biscop des sonnendaghes voer Sinte Olofsdach, ende daer worden si mit vrientscap verenicht. In ditselve jaer als men voer dat slot van Voerst lach, so worde geboren here Jan, die leste here van Arkel, enige soen heren Ots van Ghelre.

Hoe dat kasteel van Voorst verwoest werd.
Dat X kapittel.

Daarna, in hetzelfde jaar, heeft heer Sweer van Voorst ontzegd heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, en deed uit zijn kasteel van Keppel veel geweld van roven en branden in het land van Overijssel. Waarom dat heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, met hulp van heer Otto, zijn broeder, heer van Arkel en andere vrienden van hem heeft verzameld een mooie menigte van ridderschap en dappere wapenaars, te paard en te voet, en is met grote legerkracht omtrent Sint Jacob getrokken en heeft krachtig belegerd dat slot te Voorst. En terstond liet hij daarvoor oprichten 3 grote instrumenten waar hij die burgers zeer mee kwelde en molesteerde en nog met bussen, pijlen en slingers heeft hij dagelijks dat huis zee mee bestormd en benauwd. En de bisschop had zeer tot zijn hulp de hertog Eduard van Gelre. Dat kasteel van Voorst was dat allersterkste en onoverwinbare kasteel dat in al het Gesticht stond, want het had dubbele grachten en de muren waren hoog 80 voet en dik 12 voet. En daarboven had het nog een vierkanten muur of voor verdediging. En toen de bisschop dit voorgeburchte had gewonnen stormenderhand zo liet hij daar terstond voor oprichten werptuigen en andere instrumenten waar hij dat slot mede meende te bekrachtigen. En heeft met deze instrumenten die grote zware toren verwoest en te neer geworpen, van welk neervallen de grote zaal en andere timmerwerken verwoest, gebroken en ternedergevallen zijn geweest. En die op de burcht lagen hebben zich met schieten en met werpen 15 weken lang dapper geweerd, want ze hadden van tevoren alles goed voorzien en beschermd en ze achten zeer weinig de vernieling van de toren en de muren; en richtten terstond weer op andere instrumenten en sterktes, waar ze de grote instrumenten van de bisschop krachtig op hun kasteel trokken en haalden en bestormden die van buiten vaak met schieten en werpen. Maar tenslotte, toen de burgers zagen dat di bisschop volhardde in het beleg en dat zijn leger en macht alle dagen groter werd en dat ze zeer vermoeid werden met waken en met bestormen van buiten, hebben ze de bisschop dat slot opgegeven behielden hun toen hij 15 weken daarvoor had gelegen. En de bisschop liet dat slot ter aarde toe afbreken en verwoesten en hij is met grot eer, zege en victorie weer [224r] tot de zijne getrokken. En het jaar daarna, kort na Sint Agnes dag, stierf heer Sweer van Voorst en liet achter zijn oudste zoon en andere kinderen van deze vijandschap van oorlog van de bisschop. Maar zijn zonen werden anders genformeerd en onderwezen en kwamen te Rhenen bij de bisschop de zondag voor Sint Olof dag en daar werden ze met vriendschap verenigd. In hetzelfde jaar toen men voor dat slot van Voorst lag zo werd geboren heer Jan, de laatste heer van Arkel, enige zoon van heer Otto van Gelre.

Van die oerlogen des heren van Arckel tegen die van Dordrecht, ende hoe dye castelen Everstein, Gaspaern ende Hagesteyn ghetimmert ende gemaect worden.
Dat XI capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXIII, doe worde hertoge Aelbrecht van Beyeren mit groter eren ende triumphen ontfangen van here Otte van Arkel binnen der stede van Gorichom; ende hi onthaelde den hertoge sere feestelic, ende dede een grote maeltijt bereiden daer vele heren ende ridderen, vrouwen ende joncfrouwen geroepen ende genoot waren omme den hertoge te festiveren ende goede chyere te doen. Ende mits desen quam here Otte seer grotelic in des hertogen gracie, ende was seer van den hertoge ghemint ende gheacht, ende hadde veel gehoors. Ende mit deser vrientscappen worden die partyen in Hollant sere ter neder geleyt, want here Otte was een vreetsaem ende een wijs, voersichtich man van groten besceyde, ende die sine ondersaten sere beminde ende bescermde in haren privilegien ende vriheden. Ende in dien tijden was een tolnaer gheseten in Metkenshoeck, bi Dordrecht, die den ondersaten van desen heren Otte mit dagelicxse exactien ende ongewoenlike scattingen sere belaste ende beswaerde. Here Otte dit vernemende was des niet wel tevreden, ende vermaende desen tolnaer II ofte III mael mit brieven, dat hi ofliete sine ondersaten also te bescatten. Die tolnaer achte clein die vermaningen ende brieven van alsulken machtigen here, ende beswaerde soe veel te meer des heren van Arkels ondersaten in der tollen, boven hair privilegien ende vriheden. Waerom here Otte sende een deel zijnre dienres, ende sloegen den voerseiden tolnaer doot. Ende here Otte quam mit sine ridderscap ende knechten in Den Hage tot hertoge Aelbrecht, begerende remissie van sijnre misdaet. Dye hertoge nam den here van Arkel op van der aerden, ende vergaf hem dye misdaet, ende gaf hem noch daerenboven vele scoenre ende meerre privilegien dan hi te voren hadde, ende hi reysde mit groter eren weder na Gorichom. Daerna, op een ander tijt, als dye van Dordrecht dwingen wouden die Arckelse boven haer vriheden die si van den hertoge hadden, dat si tot Dordrecht souden moeten verstapelen, so beval hem heer Otte, haer here, dat si dat in geenre manieren toe en lieten, want het ware in prejudicie ende achterdeel van haerre vriheden. So ist geboert dat een schipper, geheten Boninc, is comen zeylen uut Zeelant, mit een groot geladen schip, na Gorichom toe. Die van Dordrecht quamen uut, ende deden dat schip besetten. Ende als si dit drie mael hadden gedaen, was here Otte sere verstoirt op die van Dordrecht, mer hi simuleerde ende veynsde hem een wijl tijts, sodat die van Dordrecht quamen den Rijn neder gevaren met veel scepen, geladen mit winen. Ende als si quamen bi Gorichom, menende voert neder te varen tot Dordrecht, so quam here Otte van Arkel, ende dede die winen opslaen, ende deelde ende gaf die sine ondersaten, ridderen, heren ende edelen tot een wraeck van dat sine ondersaten van die van Dordrecht was gheschiet. Ende doe voertan lieten die van Dordrecht bi groten bedwange die Arkelse mit vreden varen ende keren, nae inhout haerre privilegien ende vriheden. Dese vrome here Otte van Arkel liet van nyewes opmaken uut die gronde in sijn heerlicheit van Arkel bi teynde van der Lecke een schoen, heerlick casteel, geheten Eversteyn. Ende hi dede die stede van Gaspaerne ende tslot te Hagensteyn mit hogen muren ende toornen ende mit diepe graften ombevesten ende starck maken.

Van de oorlogen der heer van Arkel tegen die van Dordrecht en hoe de kastelen Everstein, Gasperden en Hagestein getimmerd en gemaakt werden.
Dat XI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1363 toen werd hertog Albrecht van Beieren met grote eer en triomf ontvangen van heer Otto van Arkel binnen de stad Gorinchem; en hij onthaalde de hertog zeer feestelijk en hij liet een grote maaltijd bereiden waar vele heren en ridders, vrouwen en jonkvrouwen geroepen en genodigd waren om de hertog te feliciteren en goede sier te doen. En mits deze kwam heer Otto zeer hoog in de gratie van de hertog en was zeer van dn hertog bemind en geacht en had veel gehoor. En met deze vriendschap werden de partijen in Holland zeer neergelegd, wat heer Otto was een vreedzaam en een wijs, voorzichtig man van groot bescheid en die zijn onderzaten zeer beminde en beschermde in hun privilegies en vrjiheden. En in die tijden was een tollenaar gezeten in Metkenshoek, bij Dordrecht, die de onderzaten van deze heren Otto met dagelijks e afpersing en ongewone schattingen zeer belastte en bezwaarde. Heer Otte die dit vernam was niet goed tevreden en vermaande deze tollenaar 2 of 3 maal met brieven dat hij afliet zijn onderzaten alzo te schatten. De tollenaar achtte weinig de vermaningen en brieven van al zulke machtigen heer en bezwaarde zo veel te meer de onderzaten van de heer van Arkel in de tollen, boven hun privilegies en vrijheden. Waarom heer Otto zond een deel van zijn dienaars en sloegen de tollenaar dood. En heer Otto kwam met zijn ridderschap en knechten in Den-Haag tot hertog Albrecht en begeerde vermindering van zijn misdaad. De hertog nam de heer van Arkel op van de aarde en vergaf hem de misdaad en gaf hem nog daarboven vele mooie en meer privilegies dan hij tevoren had en hij reisde met grote eer weer naar Gorinchem. Daarna, op een andere tijd, toen die van Dordrecht dwingen wilden die van Arkel boven hun vrijheden die ze van den hertog hadden dat ze tot Dordrecht zouden moeten verstapelen, zo beval hun heer Otto, hun heer, dat ze dat op geen manieren toe lieten, want het was in vooroordeel en nadeel van hun vrijheden. Zo is het gebeurd dat een schipper, geheten Boninc, is komen zeilen uit Zeeland met een groot geladen schip naar Gorinchem toe. Die van Dordrecht kwamen uit en lieten dat schip bezetten. En toen ze dit driemaal hadden gedaan was heer Otte zeer verstoord op die van Dordrecht, maar hij simuleerde en veinsde hem een tijdje zodat die van Dordrecht kwamen de Rijn neer gevaren met veel schepen, geladen met wijn. En toen ze kwamen bij Gorinchem en meende voort neder te varen tot Dordrecht, zo kwam heer Otte van Arkel en liet de wijn opslaan en verdeelde het en gaf het zijn onderzaten, ridders, heren en edelen tot een wraak van dat zijn onderzaten van die van Dordrecht was geschied. En toen voortaan lieten die van Dordrecht bij groot bedwang die van Arkel met vrede varen en keren, naar inhoud van hun privilegies en vrijheden. Deze dappere heer Otto van Arkel liet opnieuw maken uit de grond in zijn heerlijkheid van Arkel bij het eind van de Lek een mooi heerlijk kasteel, geheten Everstein. En hij liet de stad Gasperden en het slot te Hagestein met hoge muren en torens en met diepe grachten omzetten en sterk maken.

Van here Jan van Vernenburch die XLVIII biscop van Uutrecht.
Dat XII capitel. [224v]

Daerna, int jaer M CCC ende LXIIII, so heeft Urbanus, die paeus, die V, genomen heere Engbrecht van der Marck, biscop van Ludick, ende sette hem te wesen bisscop van Coellen; ende hi nam here Jan van Arckel, bischop van Uutrecht, ende setten hem weder bischop tot Ludick, als hi dat bisdom strengelic mit groten oerlogen XXII jaer lanc had berecht; ende hi nam weder here Jan, des graven soen van Vernenburch, die biscop tot Munster was, ende setten tot Uutrecht. Ende here Jan van Vernenburch is ghecomen tot Uutrecht opten VIII dach van september, ende is mit groter eren ende solemniteiten geset ende gemaect die XLVIII biscop van Uutrecht. Dese eerwaerdighe biscop vant alle sine steden, sloten ende castelen vervolt van allen dingen die hem van node waren, die welke sine voirsaet mit groter nairstichheit ende voersichticheyt overvloedelijck hadde doen versien tegen alle sine omgelegen vianden ende rebellen

Van heer Jan van Virneburg, de 48^ste bisschop van Utrecht.
Dat XII kapittel. [224v]

Daarna het jaar 1364 zo heeft paus Urbanus de 5^de genomen heer Engbrecht van der Marck, bisschop van Luik, en zette hem te wezen bisschop van Keulen; en hij nam heer Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, en zette hem weer bisschop te Luik, toen hij dat bisdom streng met grote oorlogen 22 jaar lang had berecht; en hij nam weer heer Jan, de zoon van de graaf van Virneburg die bisschop te Munster was, en zette die te Utrecht. En heer Jan van Virneburg is gekomen te Utrecht op de 8^ste dag van september en is met grote eer en ceremonie gezet en gemaakt de 48^ste bisschop van Utrecht. Deze eerwaardige bisschop vond al zijn steden, burchten en kastelen vervuld van alle dingen die hen van node waren die zijn voorganger met grote vlijt en voorzichtigheid overvloedig had laten voorzien tegen al zijn omgelegen vijanden en rebellen.

Wanneer Onser Liever Vrouwenkercke binnen Leiden eerst gewijt worde, ende van enen oncuysschen man die onthoeft worde.
Dat XIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXV, des eersten sonnendages na Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsdach, worde die eerste kermisse van Onser Liever Vrouwenkercke binnen Leyden gehouden. Omtrent dese tijt was een rijck poorter binnen Gorichom, geheten Henrick Kannemaker, dye seer oncuysch ende luxurioes van leven was. Dese ghinc al heimelic daer hi scone maechden ende jonge weduwen sach, ende sprack daer also mede, hair gevende sine trouwe, op condicien ende voerwaerden dat si binnen een jaer dese heymelicke trouwe nyet openbaren en souden. Ende onder aldusdaniger heymeliker trouwe ende gedaente van warachtiger Sacramente des hijlics ende trouwe, so besliep hi vele maechden ende jonghe weduen. Ende den tijt omme gecomen wesende warender vele geworden mit vruchte, ende dat mitsdien sijn boeverye ende scalcheit openbaer worde. Ende als hi van enige van desen vrouwen voer den geestelicken rechter was gedaecht, so hilt hi daer sijn spot mede, ende en wiste van ghenen trouwe te segghen. Ende als here Otte van Arckel dit vernam, woude hi hem doen vangen, ende swoer bi sine ridderscap, hij souden doen onthoefden. Ende als hi dit vernam, so vloet hi op dat kerchof; mer also dese scalc die Sacramenten der Heyliger Kercken veracht ende bespot hadde, ende hem seer onwiselic daertegen hadde gehat, so worde hi overmits groten honger ende versmachtinge van den kerchove gedwongen te comen, ende hij deden onthoefden, een ander tot een exempel ende leere die Sacramenten der kercken te onderhouden.

Wanneer Onze Lieve Vrouwenkerk binnen Leiden eerst gewijd werd en van een onkuise man die onthoofd werd.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1365, de eerste zondag na Onze Lieve Vrouwe Hemelvaartsdag, werd de eerste kermis van Onze Lieve Vrouwenkerk binnen Leiden gehouden. Omtrent deze tijd was een rijke poorter binnen Gorinchem, geheten Hendrik Kannemaker, die zeer onkuis en wulps van leven was. Deze ging al heimelijk waar hij schone maagden en jonge weduwen zag en sprak daar alzo me en gaf hun zijn trouw op conditie en voorwaarden dat ze binnen een jaar deze heimelijke trouw niet openbaren en zouden. En onder al dusdanige heimelijke trouwe van het ware Sacrament der huwelijk en trouw zo besliep hij vele maagden en jonge weduwen. En toen de tijd gekomen was en er velen zwanger waren en dat mitsdien zijn boeverij en schalksheid bekend werd. En toen hij van enige van deze vrouwen voor de geestelijke rechter was gedaagd zo hield hij daar zijn spot mee en wist van geen trouwe te zeggen. En toen heer Otto van Arkel dit vernam wilde hij hem laten vangen en zwoer bij zijn ridderschap, hij zou hem laten onthoofden. En toen hij dit vernam zo vloog hij op het kerkhof; maar alzo deze schalk de Sacramenten der Heilige Kerk veracht en bespot had en zijn zeer dom daartegen had gehad zo werd hij vanwege grote honger en versmachting van het kerkhof gedwongen te komen en hij liet hem onthoofden, een ander tot een voorbeeld en leer de Sacramenten der kerk te onderhouden.

Hoe hertoghe Aelbrecht in Vrancrijck reysde totten coninck, ende hoe Amersfoert belegen worde.
Dat XIIII capitel.

Des tsjaers daeran heeft hertoghe Aelbrecht van Beyeren, palatijn opten Rijn, voecht der graefscappen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, vergadert eenen uutgelesen hoop sijnre baenreheren, ridderen, edelen ende sciltknechten, ende is mit een scoen geselscap gereden tot Parijs, totten coninc Kaerle, coninc van Vrancrijc, die men hiete die Wise. Die coninc heeften ontfangen mit groter eren, ende behilt hem een wijl tijts bi hem mit grooter triumphen ende solemniteyten, hem festiverende. Ende als hi sijn bootscap hadde volbrocht, reysde hi mit groter eeren weder thuys, ende quam in Henegouwen. In ditselve jaer so rebelleerden die van Amersfoert tegen heren Jan van Vernenburch, horen heer ende biscop, sodat si niet alleen [225r] den biscop weygerden te betalen sine tollen ende chysen van den grute ende anders thijnsen ende bisscoppelicke renten, mer waren sine openbaer vianden ende rebellen, ende en wouden niet kennen voer haren here. Die biscop dede vergaderen vele vrome wapentuers ende knechten, opdat hi midts deser hulpe die van Amersfoert weder soude brengen tot sijnre obediencie ende onderdanicheit. Ende is gecomen op Sinte Margrietendach, ende beleide die stede van Amersfoert, ende sloech dairop sine tenten ende pauweljoenen, ende heefter vele van hemluyden gevangen genomen, als si tegen hem uutquamen te striden. Ende als hi VIII dagen daervoir hadde gelegen, sijn si bi middele van tusschenspreken rustelic tsamen verenicht op sulker voerwaerden, dat die van Amersfoert voertan den biscop, haren here, souden hout ende trou wesen, ende dat si hem ende sine nacomelinghers geven ende betalen souden als si sine voersaten hadden gedaen. Ende die biscop brac op van den belegghe, ende toech binnen Uutrecht.

Hoe hertog Albrecht in Frankrijk trok tot de koning en hoe Amersfoort belegerd werd.
Dat XIIII kapittel.

Het jaar daarop heeft hertog Albrecht van Beieren, paltsgraaf op de Rijn, voogd der graafschappen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland, verzameld een uitgelezen hoop van zijn baanderheren, ridders, edelen en schildknechten en is met een mooi gezelschap gereden naar Parijs tot koning Karel, koning van Frankrijk, die men noemt de Wijze. De koning heeft hem ontvangen met grote een en hield hem een tijdje bij hem met grote triomf en feestelijkheid en feliciteerde hem. En toen hij zijn boodschap had volbracht reisde hij met grote eer weder thuis en kwam in Henegouwen. In hetzelfde jaar zo rebelleerden die van Amersfoort tegen heer Jan van Virneburg, hun heer en bisschop, zodat ze niet alleen [225r] de bisschop weigerden te betalen zijn tollen en cijns van de gruit en anders cijnzen en bisschoppelijke renten, maar waren zijn openbare vijanden en rebellen en wilden hem niet kennen voor hun heer. De bisschop liet verzamelen vele dappere wapenaars en knechten opdat hij mits deze hulp die van Amersfoort weer zou brengen tot zijn gehoorzaamheid en onderdanigheid. En is gekomen op Sint Margaretha dag en belegerde de stad Amersfoort en sloeg daarvoor zijn tenten en paviljoenen en heeft er veel van hen gevangengenomen toen ze tegen hem uitkwamen te strijden. En toen hij 8 dagen daarvoor had gelegen zijn ze door bemiddeling van tussen spreken rustig tezamen verenigd op zulke voorwaarde dat die van Amersfoort voortaan de bisschop houw en trouw zouden wezen en dat ze hem en zijn nakomelingen geven en betalen zouden zoals ze zijn voorzaten hadden gedaan. En de bisschop brak op van het beleg en trok binnen Utrecht.

Wanneer die collegie van Sinte Pancraes tot Leiden worde gefondeert.
Dat XV capitel.

Omtrent dese tijt, int selfde jaer van LXVI, worde gefondeert ende gesticht dat collegie ende canosie in Sinte Pancraes prochikercke binnen Leiden, daer een groter hulper in was een eersaem ende geleert doctoer, gheheten meester Phillips van Leiden; ende daer worden geinstitueert ende geset totter eren Goeds, Sijnre liever Moeder ende des heiligen martelaers Sinte Pancraes XXIIII canonicken van vele diversse personen gefondeert, gedoteert ende begaeft, daer dese die princepaelste of zijn: Here Ghijsbrecht van Walenborch, pastoer van Leyderdorp, ende deerste proest van desen collegie; meester Phillips van Leiden, doctoer voerseyt; heere Volpert van den Woude; heer Claes van Bleyswijck; here Huge van der Hant; here Phillips Gerritssoen; heer Rutgher van den Poel; heer Gerrit Jacobssoen; heer Willem Heerman; heer Pieter Hoesch; here Huge, cureit van Scorel; here Jan Willems soen; heere Vranc Siverssoen; here Jan Ghoet; here Dirc Robbrechtssoen; here Vranc Gherritszoen, priesteren; Willem van Naeldwijc, maerscalc van Hollant; Jan Aerntssoen; Willem Willemssoen; Michiel Gherritssoen; Dirc Tyerloet ende Katrijn Gherrits dochter, waerlicke personen.

Wanneer het college van Sint Pancras te Leiden werd gefundeerd.
Dat XV kapittel.

Omtrent deze tijd in hetzelfde jaar 1366 werd gefundeerd en gesticht dat college en geestelijkheid in Sint Pancras parochiekerk binnen Leiden, waar een grote hulp in was een eerzame en geleerde doctor, geheten meester Filips van Leiden; en daar werden ingesteld en gezet tot de eer God, Zijn lieve Moeder en de heiligen martelaar Sint Pancras 24 kanunniken die van vele diverse personen gefundeerd, begiftigd en begaafd werden waar de belangrijkste van zijn: Heere Gijsbrecht van Walenburcht, pastoor van Leiderdorp, en de eerste proost van dit college; meester Filips van Leiden, die doctor; heer Volpert van den Wilde; heer Claes van Bleiswijk; heer Huge van der Hant; heer Filips Gerritsszoon heer Rutgher van den Poel; heer Gerrit Jacobszoon; heer Willem Heerman; heer Pieter Hoesch; heer Huge, curator van Schoorl; heer Jan Willemszoon; heer Frank Siverszoon; heer Jan Ghoet; here Dirk Robrechtszoon; heer Frank Gerritszoon, priesters; Willem van Naaldwijk, maarschalk van Holland; Jan Arnoldszoon; Willem Willemszoon; Michiel Gerritszoon; Dirk Tyerloet en Katrijn Gerrits dochter, wereldlijke personen.

Hoe die here van Adingen worde onthoeft in Henegouwen, ende van der fondacie des collegye in den Hage opt hof in der capelle.
Dat XVI capitel.

Des tsjaers daerna van LXVII was groot oerloge in Henegouwen; ende die sake was dese: hertoghe Aelbrecht doer quaden anbrengen ende ingeven van enige valschen tongen hadde des tsjaers te voren doen vangen een banreheer, geheten den here van Adingen in Henegouwen, ende hadde hem doen rechten mitten swaerde tot Keynout in Henegouwen; want hem was angebrocht, dat die here van Adingen hadde in zijn stede ende slot van Adingen sekere instrumenten van ladderen ende andere gereetscappen om steden ende sloten in Henegouwen mede te winnen ende te beclimmen. Ende als die here van Adingen onthoeft was, is daer een groot rumoer ende opstal in den lande opgeresen, want die here van Adingen liet after VI vrome broeders, alle ridderen, die dat lant van Henegouwen mit rove ende mit brande sere verwoesten. Waerom dat hertoge Aelbrecht heeft doen vergaderen vele volcxs van sine ridderscappe ende edelen, ende is mit groter heercracht gecomen in Henegouwen, ende beleide die stede van Adingen. In desen belegge maecte hi vele ridderen, daer uut desen landen van Hollant of waren Dirc van der Lecke ende Bertelmeeus van Raephorst. Ende ten lesten worde dit oerloge opgenomen bi middele grave Lodewijcs van Vlaenderen. Ende daer worde een vrede ghemaect, ende die hertoge nam dese VI broeders in ghenaden, ende si vergaven den hertoghe den doot van haren broeder. Ende des tsjaers daeran, als int jaer van LXVIII, dede hertoghe Aelbrecht fonderen ende stichten tot sijnre ewigher memorien dye canosye ende collegye in Den Haghe. [225v]

Hoe de heer van Adingen werd onthoofd in Henegouwen en van de fundatie van het college in Den-Haag op de hof in de kapel.
Dat XVI kapittel.

Het jaar daarna 1367 was een grote oorlog in Henegouwen; en de zaak was deze: hertog Albrecht, door kwaad aanbrengen en ingeven van enige valse tongen had het jaar tevoren laten vangen een baanderheer, geheten de heer van Adingen in Henegouwen, en had hem laten berechten met het zwaard tot Hainaut in Henegouwen; want hem was aangebracht dat de heer van Adingen had in zijn stad en slot van Adingen zekere instrumenten van ladders en andere gereedschappen om steden en burchten in Henegouwen mee te winnen en te beklimmen. En toe de heer van Adingen onthoofd was is er een groot rumoer en opstand in het land opgestaan, want de heer van Adingen liet achter 6 dappere broeders, allen ridders, die dat land van Henegouwen met roof en met brand zeer verwoesten. Waarom dat hertog Albrecht heeft laten verzamelen veel volk van zijn ridderschap en edelen en is met grote legerkracht gekomen in Henegouwen en belegerde de stad Adingen. In dit beleg maakte hij vele ridders waarvan uit dit land van Holland waren Dirk van de Lek en Bartholomeus van Raaphorst. En tenslotte werd deze oorlog opgenomen door middel van graaf Lodewijk van Vlaanderen. En er werd een vrede gemaakt en de hertog nam deze 6 broeders in genade en e vergaven de hertog de dor van hun broeder. En het haar daarna, 1368, liet hertog Albrecht funderen en stichten tot zijn eeuwige memorie de geestelijkheid en college in Den-Haag. [225v]

Hoe here Jan van Vernenburch, bisscop van Uutrecht, gevangen worde, ende van die grote pestilencie die doe was.
Dat XVII capitel.

Op der Apostelen Avont Sinte Simon ende Jude, int jaer van LXVIII, als here Jan van Vernenburch mit zijn familie ende huysgesin hem houdende was in die stede van Ghoer, int Oversticht, ende die wakers van der stede geen scarpe wake en hilden, so zijn in der nacht gecomen mit gewapender hant des biscops openbaer vianden, als Jan van Swolvis, Simon van Swolvis, Engbert van Zal, Otte van Kenemade, Henric van Homborch; Harman van Twickel, mit meer andere, ende quamen over die mueren in die stede, ende vingen den biscop onversienlic mit XIII van sine knechten, ende Henric van Enthenicht worde daer geslegen, mit noch III ander. Ende niet lange daerna, die biscop worde gecoft mit middele van sine vrienden, ende quam uuter vangenissen voer die somme van XVI M Ouder Schilden, voer welcke somme here Jacob Soudenbalch, abt tot Oestbroeck, Ghijsbrecht, here van Vianen, Sweer van Vianen ende Steven van Nyevelt, ridderen, borge geworden sijn, voer welcke borchtochte ende somme van penningen die biscop wederom versette ende in handen gaf desen voerseiden personen alle dye sloten, diensten ende goeden van den Nederstichte van Uutrecht, ende daerenboven dat slot van Vollenhoe mit sinen toebehoren, ter tijt toe dat die somme van den penningen betaelt ware. In ditselve jaer was een grote pestilencie, want daer storven binnen der stat van Uutrecht omtrent XI M menschen.

Hoe heer Jan van Virneburg, bisschop van Utrecht, gevangen werd en van de grote pest die toen was.
Dat XVII kapittel.

Op de Apostelen Avond Sint Simon en Jude, in het jaar van1368, toen heer Jan van Virneburg met zijn familie en huisgezin zich ophield in de stad Goor, in het Oversticht, en de wakers van de stad geen scherpe waak hielden, zo zijn in de nacht gekomen met gewapenderhand de bisschop openbare vijanden, als Jan van Swolvis, Simon van Swolvis, Engbert van Zal, Otto van Kemenade, Hendrik van Hamburg; Harman van Twickel, met meer andereen en kwamen over de muren in de stad en vingen de bisschop onvoorzien met 13 van zijn knechten en Hendrik van Enthenicht werd daar geslagen met nog 3 ander. En niet lang daarna werd de bisschop werd vrij gekocht door middel van zijn vrienden en kwam uit de gevangenis voor de soms van 16 000 Oude Schilden, voor welke som heer Jacob Soudenbalch, abt te Oostbroek, Gijsbrecht, heer van Vianen, Sweer van Vianen en Steven van Nieuwveld, ridders, borg geworden zijn, voer welke borgtocht en som van penningen de bisschop wederom verzette en in handen gaf deze personen alle burchten, diensten en goederen van den Nedersticht van Utrecht en daarboven dat slot van Vollenhove met zijn toebehoren ter tijd toe dat de som van de penningen betaald was. In hetzelfde jaar was een grote pest, want er stierven binnen de stad Utrecht omtrent 11 000 mensen.

Van den hijlicke hertoge Phillips van Bourgongen Lehardi.
Dat XVIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXIX starf, sonder blikende geboerte after te laten, Odo, hertoge van Bourgongen, die te wive getrout hadde Margriet, grave Lodewijcs enige dochter van Vlaenderen. Ende also hi sonder kinder gestorven was, so devolveerde ende quam dat hertoechdom van Bourgongen an die crone van Vrancrijc. Ende die coninc Kaerle van Vrancrijc, geheten die Wise, dede terstont dese vrouwe Margriete, hertoechinne van Bourgongen, trouwen sinen joncsten broeder, Phillips Lehardy, ende gaf hem daermede te hijlic dat hertoechdom van Bourgongen. Ende aldus hadde dese vrouwe Margriet II hertogen van Bourgongen te manne. Dese hertoghe Phillips Lehardy wan bi sinen wive III sonen ende III dochteren. Die eerste soen was geheten Jan, ende worde gheboren int jaer van M CCC ende LXX in die stede van Dygon in Bourgongen; aldus hiete hi Jan van Dygon, ende hadde te wive hertoge Aelbrechts dochter van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Die ander soen hiete Anthonis, ende worde na vrouwe Johanne doot, hertoechinne van Brabant, sijnre moeders moye, hertoge van Brabant, van Lottringhen ende Limburch, ende hadde te wive grave Walravens dochter van Simpol. Die derde soen, gheheten Phillips, was grave van Nyevers, ende hadde te wive Glande, des graven dochter van Deu. Die eerste dochter hadde te man hertoech Lupolt van Oestenrijc. Dye II hadde te man hertoghe Willem van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Die III dochter hadde te man Amedens, grave van Savoyen, ende worde na gemaect hertoech van Savoyen. Dese begaf de werlt, ende leide een eenvoudich leven in abstinencie, ende worde namaels int consili van Basel gecoren tot enen paeus van Romen, ende was geheten Felix die V, dwelc hi na resigneerde, ende bleef cardinael ende legaet.

Van het huwelijk van hertog Filips van Bourgondi de Stoute.
Dat XVIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1369 stierf zonder duidelijke geboorte na te laten Odo, hertog van Bourgondi die tot wijf had getrouwd Margaretha, de enige dochter van graaf Lodewijk van Vlaanderen. En alzo hij zonder kinderen gestorven was zo ging over en kwam dat hertogdom van Bourgondië aan de kroon van Frankrijk. En koning Karel van Frankrijk, geheten de Wijze, liet terstond deze vrouwe Margaretha, hertogin van Bourgondi, trouwen zijn jongste broeder, Filips De Stoute, en gaf hem daarmee ten huwelijk dat hertogdom van Bourgondi. En aldus had deze vrouwe Margaretha 2 hertogen van Bourgondi tot man. Deze hertog Filips De Stoute won bij zijn wijf 3 zonen en 3 dochters. De eerste zoon was geheten Jan en werd geboren in het jaar van 1370 in de stad Dijon in Bourgondi; aldus heette hij Jan van Dijon en had tot wijf de dochter van hertog Albrecht van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland. De andere zoon heette Anthonis en werd na de dood van vrouwe Johanna en hertogin van Brabant, zijn moeders tante, hertog van Brabant, van Lottharingen en Limburg en had tot wijf de dochter van graaf Walraven van Saint-Pol. De derde zoon, geheten Filips, was graaf van Nijvers en had tot wijf Glande, de dochter van graaf van Deu. Die eerste dochter had tot man hertog Lupolt van Oostenrijk. De 2^de had tot man hertog Willem van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland. De 3^de dochter had tot man Amedens, graaf van Savoie en werd later gemaakt hertog van Savoie. Deze begaf de wereld en leidde een eenvoudig leven in onthouding, en werd later in het concilie van Bazel gekozen tot een paus van Rome en was geheten Felix de 5^de, wat hij daarna neer lag en bleef kardinaal en legaat.

Hoe hertoge Aelbrecht creech thuys te Vredelant.
Dat XIX capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXX, so vant hertoge Aelbrecht onder sine andere registeren die oude ende princepale brieven, mits diewelke die goede graef Willem van Henegouwen ende Hollant sijn oude vader dat casteel van Vredelant mit sinen toebehoren beleent ende in onderpant hadde, voer die somme van III M ende CC ponden, die here Jan van Diest, biscop van Uutrecht, daerop ontfangen hadde. Waerom dat hertoghe Aelbrecht begeerde te hebben die heerlicheyt ende tslot te Vredelant of sine somme van penninghen. Op diewelcks eyssche die raet des [226r] Stichts van Uutrecht antwoerden ende seyden, als dat here Jan van Arkel, biscop tUytrecht dat slot te Vredelant mit sinen toebehoren ghelost ende ghevrijt hadde, ende hadde daervoer betaelt vrouwe Margriete, keyserinne van Romen, des goeden grave Willems dochter, sijnre moeder, die somme van VII M ponden, als men hiervoer bescreven vint, int jaer M CCC ende LIIII. Mer hertoge Aelbrecht allegeerde contrarie, seggende dat die princepale brieven van der beleninge onder hem lagen; aldus woude hi dat huys hebben, oft die somme van penningen; van welcker twist hierna grote rumoer ende tweedracht opgeresen is tusschen dat Sticht ende Hollant. Mer hertoge Eduwaert van Gelre, die hertoghe Aelbrechts dochter was versekert ende trouwen soude, die nam dese sake op, ende dede daerof een uutspraec, als dat die biscop van Uutrecht oft die III staten van den lande gheven ende betalen souden hertoge Aelbrecht tot sekere daghen ende terminen die voerseide somme van penningen, oft dat slot van Vredelant mit sinen toebehoren soude bliven ende comen tot ewigen dagen an die graeflicheit van Hollant.

Hoe hertog Albrecht het huis Vredeland kreeg.
Dat XIX kapittel.

In het jaar Ons Heren 1370 zo vond hertog Albrecht onder zijn andere registers de oude en belangrijke brieven, mits welke de goede graaf Willem van Henegouwen en Holland zijn grootvader dat kasteel van Vredeland met zijn toebehoren beleend en in onderpand had voor de som van 30200 ponden, die heer Jan van Diest, bisschop van Utrecht, daarop ontvangen had. Waarom dat hertog Albrecht begeerde te hebben die heerlijkheid en het slot te Vredeland of zijn som van penningen. Op welke eis de raad van het [226r] Sticht van Utrecht antwoordden zeiden als dat heer Jan van Arkel, bisschop te Utrecht dat slot te Vredeland met zijn toebehoren ingelost en berijd had en had daarvoor vrouw Margaretha, de keizerin van Rome, betaald de dochter van de goede graaf Willem, zijn moeder, de som van 7000 ponden, in het jaar 1354. Maar hertog Albrecht voerde contrarie aan en zei dat de belangrijke brieven van de belening onder hem lagen; aldus wilde hij dat huis hebben of de som van penningen; van welke twist hierna groot rumoer en tweedracht opgerezen is tussen dat Sticht en Holland. Maar hertog Eduard van Gelre, die van hertog Albrechts dochter was verzekerd en trouwen zou, die nam deze zaak op en deed daarvan een uitspraak als dat de bisschop van Utrecht of de 3 staten van de landen heven en betalen zouden hertog Albrecht tot zekere dagen en termijnen die som van penningen of dat slot van Vredeland zijn toebehoren zou blijven en komen te eeuwige dagen aan de graaflijkheid van Holland.

Van here Aernt van Hoern, dye XLIX biscop van Uutrecht.
Dat XX capitel.

Op Sinte Jans dach Gheboirtenis, te midsomer, int jaer Ons Heren M CCC ende LXXI, doe worde oflivich here Jan van Vernenburch, biscop van Uutrecht, als hi dat bisdom mit grooter eeren VII jaer hadde berecht; ende worde mit betamelicker uutvaert begraven in die Domkercke. Ende also hi haestelicken starf, meent men dat hi vergeven was. Ende als hi begraven was, vergaderden die capitelaers omme te kiesen enen anderen biscop in sinen stede. Dat ene deel van den capittelaers coren Sweer Uuterloe, proest in den Dom tUytrecht, een ongeleert ende waerlic man; waerom dat dat meerre deel van den capitelaers desen niet kyesen en wouden, ende refuteerden hem; ende nochtans dat capittel van Deventer hebben hem mede gecoren. Ende als dese tidinge quam te Romen, ende Urbanus, paeus, die V, dat verhoerde, als datter dissencie ende twedracht was onder den capitelaers, ende dat die kercke van Uutrecht stont ende vaceerde sonder harder ende biscop, so heeft hi een doirluchtigen ende notabelen clerck ende edelen man, heren Aernt, des heren soen van Hoern, gheordineert ende geset te wesen biscop van Uutrecht, die doentertijt te Rome was, ende worde dair tot enen biscop gewijt. Ende doe quam hi neder, ende worde op Sinte Michielsdach daerna in des biscops stoel geset, ende worde gemaect die XLIX biscop van Uutrecht. Dese here Aernt van Hoern biscop van Uutrecht, bloeyende in sine jonge joecht, heeft dat bisdom beswaert ende belast bevonden mit menigerley schulden mits dye XVI duysent Oude Schilden die gegeven worden voer die ghevangenisse sijns voersaet, heren Jans bisscop van Uutrecht; waerom dat met gemenen raet gheordineert worde dat here Aernt, die biscop, soude dat bisdom vry ontfangen ende soude ordineren sekere ende bequame borghen om die voerseyde somme mitten anderen sculden te betalen. Datwelcke also is gheschiet; want die biscop nam tot eenen borghe Sweer, heer van Gaesbeeck, die jonger soen van here Ghijsbrecht van Abcoude; ende hi sette den voerseyde Sweer sinen neef, bi consent ende wille der staten des lants van Uutrecht tot enen rechter ende bewarer des casteels van Vredelant ende der dorpen daeronder gheleghen, met sulcker condycien ende voerwaerden, dat hij dat slot te Vredelant tot ghenen tiden van den Stichte en soude vervreemden, noch dat hij den Stichte daeruut soude [226v] doen, ofte laten doen ende geschien, ofte enige hinder, last of scade. Ende dit worde wel bebrieft ende bezegelt van beiden siden, dwelc nochtans qualick ghehouden worde.

Van heer Arnold van Horne, de 49^ste bisschop van Utrecht.
Dat XX kapittel.

Op Sint Jan dag Geboorte te midzomer in het jaar Ons Heren 1371 toen stierf heer Jan van Virneburg, bisschop van Utrecht, toen hij dat bisdom met grote eer 7 jaar had berecht; en woerd met betamelijke uitvaart begraven in de Domkerk. En alzo hij haastig stierf, meent men dat hij vergeven was. En toen hij begraven was vergaderden de kapittelen om te kiezen een andere bisschop in zijn plaats. Dat ene deel van de kapittelen kozen Sweer Uterlo, proost in de Dom te Utrecht, een ongeleerde en wereldlijke man; waarom dat dat het grootste deel van de kapittelen deze niet kiezen wilden, en weigerden hem; en nochtans dat kapittel van Deventer hebben hem mede gekozen. En toen deze tijding te Rome kwam en pas Urbanus de 5^de dat hoorde als dat er tweedracht was onder den kapittelen en dat de kerk van Utrecht stond en vaceerde zonder herder en bisschop zo heeft hij een door luchtige en notabelen klerk en edele man, heer Arnold, de zoon van de heer van Horne, geordineerd en gezet te wezen bisschop van Utrecht die toentertijd te Rome was en werd daar tot een bisschop gewijd. En toen kwam hij neder en werd op Sint Michiels dag daarna in de bisschopstoel gezet en werd gemaakt de 49^ste bisschop van Utrecht. Deze heer Arnold van Horne, bisschop van Utrecht, bloeide in zijn jonge jeugd en heeft dat bisdom bezwaard en belast bevonden met menigerlei schulden mits de 16 000 Oude Schilden die gegeven werden voor de gevangenis van zijn voorganger, heer Jan, bisschop van Utrecht; waarom dat met algemene raad geordineerd werd dat heer Arnold, dat bisdom vrij zou ontvangen en zou ordineren zekere en bekwame borgen om die som met de andere schulden te betalen. Wat alzo is geschied; want de bisschop nam tot een borg Sweer, heer van Gaasbeek, de jongere zoon van heer Gijsbrecht van Abcoude; en hij zette zijn neef Sweer, met toestemming en wil der staten van het land van Utrecht, tot een rechter en bewaarder van het kasteel Vredeland en de dorpen daaronder gelegen met zulke conditie en voorwaarden dat hij dat slot te Vredeland tot geen tijden van het Sticht zou vervreemden, nog dat hij het Sticht daaruit zou [226v] doen of laten doen en geschiede of enige hinder, last of schade. En dit werd met brieven bezegeld van beiden zijden, wat nochtans kwalijk gehouden werd.

Hoe dat huys Ghildenburch getimmert worde.
Dat XXI capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXXIII, doe dede dye stat van Uutrecht schieten ende graven enen vaert, die men hiet die Nyen Vaert, tot Groter Wade toe, ende ordineerden bi teinde van der Lecke II grote houten slusen int dorp van Nyevaert, ende lieten daerbi timmeren opten oever van der Lecke in Uuterdijck enen groten stenen toren, mit vele anginen, mit andere starcten ende bolwercken wel bewaert, in manieren van een casteel, opdat die II slusen van hair vianden niet verdestrueert noch verwoest en souden worden. Ende dese toern ofte casteel deden si hieten Ghildenburch, wanttet die ghilden tot haren costen hadden doen timmeren. Ende here Ghijsbrecht van Vianen, die dat swaerlic nam, dochte in hemselven oft die van Uutrecht hierna tot enigen tiden sine vianden worden, dat si heimelicken mit gewapender hant mochten comen doer die slusen ende verwoesten zijn heerlicheden. Ende hi beriet hem cloeckelick, ende is gereyst tot hertoge Aelbrecht, graef van Hollant, ende gaf hem te kennen ende informeerden, dat dat casteel van Ghildenburch ware ghetimmert in prejudicie ende achterdeel des graefscaps van Hollant, angesien dat si dat geset hadden in den ban ende ambocht van Vreeswijck, dat welke gheen Stichts, noch den biscop toe en behoerde, mer het was der graeflicheit van Hollant. Daerenboven meenden die van Dordrecht mede dat dese slusen waren in achterdeel van horen stede geset, ende adhereerden ende vielen mitten here van Vianen toe, opnemende dat si tesamen souden trecken ende destrueren dese slusen, als hierna gheschiede ende geseit sal worden.

In dit selve jaer, doe toech Willem van Naeldwijc, maerscalc van Hollant, uut beveel hertoghe Aelbrechts mit veel scepen ende ghewapents volcs in Oest-Vrieslant, ende quam op Sinte Lourensdach ant eylant gheheten Schellinck, ende verbrande dat, ende nam mit hem enen groten roef ende vele gevangen, ende quam weder ongeschent in Hollant.

Hoe dat huis Gildenburg getimmerd werd.
Dat XXI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1373 toen liet de stad Utrecht schieten en graven een vaart die men heette die Nieuwe Vaart, tot Groter Wade toe, en ordineerden bij het einde van de Lek 2 grote houten sluizen in het dorp van Nieuwe vaart en lieten daarbij timmeren op de oever van de Lek in Uiterdijk een grote stenen toren met vele machines en met andere sterkten en bolwerken goed bewaard, in de manier van een kasteel, opdat de 2 sluizen van hun vijanden niet verwoest nog vernield zou worden. En deze toren of kasteel lieten ze noem Gildenburg, want de gilden hadden het op hun kosten laten timmeren. En heer Gijsbrecht van Vianen, die dat zwaar nam, dacht in zichzelf als die van Utrecht hierna te enige tijden zijn vijanden werden dat ze heimelijk met gewapenderhand mochten komen door die sluizen en verwoesten zijn heerlijkheden. En hij beraadde zich kloek en is getrokken tot hertog Albrecht, graaf van Holland en gaf hem te kennen en informeerde dat het kasteel van Gildenburg was getimmerd in vooroordeel en nadeel der graafschap van Holland, aangezien dat ze dat gezet hadden in de ban en ambacht van Vreeswijk, dat geen Sticht, nog de bisschop toebehoorde, maar het was van de grafelijkheid van Holland. Daarboven meenden die van Dordrecht mede dat deze sluizen waren in nadeel van hun stad gezet hingen aan en vielen de heer van Vianen toe, en namen op dat ze tezamen zouden trekken en vernielen deze sluizen, zoals hierna geschiedde en gezegd zal worden.

In hetzelfde jaar toen trok Willem van Naaldwijk, maarschalk van Holland, op beveel van hertog Albrecht met veel schepen en gewapend volk in Oost-Friesland en kwam op Sint Laurentius dag te eiland, geheten Terschelling en verbrandde dat en nam met hem een grote roof en vele gevangenen en kwam weer ongeschonden in Holland.

Van den oerloghe tusschen dye van Uutrecht ende Hollant.
Dat XXII capitel.

Omtrent XIII dach int jaer M CCC ende LXXIIII, doen wast een grote vloet ende opwater, comende van boven uuten gheberchten ende rivieren, datwelcke in vele landen, vele steden ende dorpen destrueerde ende te nyete brocht. Ende dat eylant in Hollant, geheten Ryederwaert, brack in bi Dordrecht, ende die dyken van der Lecke, overmits groten last van den wateren, braken mede in; ende dat water vloeyde over al Hollant. Op dieselve tijt voeren die raden van Uutrecht uuter stat mit scepen overlant, wanttet al onder was, ende quamen in Den Hage om te voldoen hertoge Aelbrecht die somme van penningen vant huys te Vredelant, als voersproken ende determineert was. In welker betalinge die hertoge sere began te discorderen ende te twisten teghen die van Uutrecht om der munten willen van den penningen die hem quamen. Ende die raden van der stat togen mit toernigen moede weder tUytrecht, vertellende haren burgeren dat si gesien ende gehoert hadden; waerom die III staten van den landen concludeerden ende sloten eendrachteliken mit malcander dat si also veel ghelts als men nu van hen meer eyschende was van den Hollanders mit cracht weder souden crigen ende verhalen. Ende sijn toegegaen, ende maecten hem rede int harnas, ende togen uuter stat, in der Vasten des selven jaers, ende ghingen leggen voer die stede van Woerden, ende meenden dat te bedwingen, dat si hem souden moeten opgeven. Ende als si dat niet crigen en mochten, verbranden si die voerstede ende enige bolwercken ende starcten, ende namen sommige scamele luyden gevangen die daer omtrent woenden; ende vandaen togen si voer thuys te Cronenburch. Ende also die burchsaten niet versien en waren van enigen dingen, gaven si hem op, ende si worpent ter neder ende brakent of, ende toghen doe voert mit heercracht voer die stede van Wesop, Muden, Uutermeer ende Loesdrecht, daer si borgen [227r] cregen, ende scatteden die, ende cregen een grote somme van penningen. Ende als si aldus reisden voerbi thuys te Vredelant, so ontseide heere Sweer van Gaesbeeck dye van Uutrecht, ende hadde daer op doen comen enige Hollanders, die mit bossen ende bogen mit allen vreselic op die van Uutrecht, dye dair verbi passeerden, scoten, niet anmerckende die brieven die hi weinich tijts daer te voren den biscop hadde gegeven, als voer geseyt is. Ende diergelijcken feyten bedreven die Stichtse in Bodegraven, Ter Meyde, Lexmonde ende tot Jaersvelt.

Van de oorlog tussen die van Utrecht en Holland.
Dat XXII kapittel.

Omtrent de 14^de dag in het jaar 1374 toen was er een grote vloed en hoog water die kwam van bovenuit de bergen en rivieren wat vele landen, vele steden en dorpen vernielde en te niet bracht. En dat te eiland in Holland, geheten Riederwaard, brak in bij Dordrecht, en die dijken van de Lek, vanwege grote last van het water, brak mede in en dat water vloeide over heel Holland. Op dezelfde tijd voeren de raden van Utrecht uit de stad met schepen over land want alles stond eronder en kwamen in Den-Haag om te voldoen hertog Albrecht de som van penningen van het huis te Vredeland. In welke betaling de hertog zeer begon te twisten tegen die van Utrecht vanwege de munten van de penningen die hem kwamen. En de raden van de stad trokken met vertoornd gemoed weer te Utrecht en vertelde hun burgers wat ze gezien en gehoord hadden; waarom de 3 staten van de landen concludeerden en besloten eendrachtig met elkaar dat ze alzo veel geld als men nu van hen meer eiste van de Hollanders met kracht weer zou krijgen en verhalen. En zijn toegegaan en maakten hem gereed in het harnas en trokken uit de stad in der Vasten van hetzelfde jaar en gingen liggen voor de stad Woerden en meenden dat te bedwingen zodat ze zich zouden moeten opgeven. En toen ze dat niet krijgen konden verbrandden ze de voorstad en enige bolwerken en sterkten en namen sommige schamele lieden gevangen die daar omtrent woonden; en vandaar trokken ze voor het huis te Kronenburg. En alzo de burgers niet voorzien waren van enigen dingen ze zich op en ze wierpen het neer en braken het af en trokken toen voort met legerkracht voor die stad Weesp, Muiden, Uitermeer en Loosdrecht waar ze borgen [227r] kregen en schatten die en kregen een grote som van penningen. En toen ze aldus reisden voorbij het huis Vredeland zo ontzei heer Sweer van Gaasbeek die van Utrecht en had daarop laten komen enige Hollanders die met bussen en bogen zeer vreselijk schoten op die van Utrecht die daar voorbij passeerden en niet letten op de brieven die hij een tijdje daar tevoren de bisschop had gegeven. En diergelijke feiten bedreven de Stichtse in Bodegraven, Ter Meide, Lexmond en te Jaarsveld.

Hoe Ghildenburch beleghen worde.
Dat XXIII capitel.

Des daghes na Meydach int selve jaer, hertoge Aelbrecht verhorende die grote hoemoet ende scade die die Stichtse in sine landen hadden gedaen, namt sere qualicken, ende vergaerde veel volcxs van wapenen, ende toech die Lecke op. Hi hadde bi hem vergadert groot machtich volck, ende hadde bi hem grave Jan van Boloys, grave Adolf van Cleve, mit meest die baenreheren, ridderen ende edelen der landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant, Gelre ende van Cleve. Ende comende voer dat huys te Ghildenburch, beleyde hij dat mit heercracht, ende sijn heer ende leger gheordineert wesende, dede hij oprechten een groot swaer ende hoech instrument voir Ghildenburch an die oestside, ende een clein an die westsyde. Die opten burch waren, dye waren te voren van als overvloedich wel versien van dat hem van node was, ende schoten mit eenre bussen op dat cleine werck also crachtelicken daert op gerecht stont, dattet hemluyden niet meer hinderen en mochte. Ende VIII dagen daerna, so sijn here Ghijsbrecht van Vianen, here Henric van der Ameyde, Ghijsbrecht van Nyenroede, ridderen, mit vele ridderen ende schiltknechten al seer na gecomen dat casteel van Ghildenburch, omme een scermutsinge te maken mitten borchsaten voer dat huys. Die capiteinen dit siende, als Pieter Dool ende Aernt Preeus, deden dye poorten op, ende si ghingen in een grote menichte van den huyse, wel gewapent ende besprongen die Hollanders voerseit, ende schermutsten sere lange daertegen, ende si namen ten lesten gevangen here Ghijsbrecht van Nyenroede; Willem van Naeldwijc, maerscalck van Hollant; Willem van Gheervlyet, ende een edel ridderman uut Henegouwen, met noch XXVIII soudenyers. Doen dede dye hertoge noch oprechten II grote magnelen, van denwelcke hi den eenen dede setten opten oever van der Lecke bi Vianen, ende dander beneden den dijck van der stede van Vianen, daer hi dat casteel Ghildenburch sere mede quetste ende destrueerde. Ende als hij dat voergeburcht van den castele sere hadde te broken, so worde here Ghijsbrecht ghenesen van den slagen ende wonden die hi hadde ontfangen, ende heeft enen vasten pays ende vrede tusschen beyden ghemaect, als dat die borchsaten souden den hertoge geven ende leveren Ghildenburch, behouden hoer lijf, dwelcke also geschiede opten eersten dach van junio. Ende si souden ongelet trecken op goeder geloven binnen der stat, ende namen mit hem IX doden die si opten huyse gecregen hadden, ende begroeven die tUytrecht opten kerchove. Des anderen dages, als die sonne was opgegaen, so heeft die hertoghe dat huys in sijne handen gecregen, ende hi gaf dat te bewaren op goed ende vaster trouwen ende sekerheyt heere Ghijsbrecht van Vianen. Ende doen toech dye hertoghe wederom mit groter eren ende victorien na Hollant toe.

Hoe Gildenburg belegerd werd.
Dat XXIII kapittel.

Dede dag na mei dat in hetzelfde jaar toen hertog Albrecht hoorde de grote hoogmoed en schade die de Stichtse in zijn landen hadden gedaan nam het zeer kwalijk en verzamelde veel wapenvolk en trok de Lek op. Hij had bij hem verzameld groot en machtig volk en had bij zich graaf Jan van Bouillon, graaf Adolf van Kleef met meeste baanderheren, ridders en edelen der landen van Henegouwen, Holland, Zeeland, Gelre en van Kleef. En toen hij voor dat huis Gildenburg kwam belegerde hij dat met legerkracht en toen zijn leger geordend was liet hij oprichten een groot zwaar en hoog instrument voor Gildenburg aan de oostzijde en een kleine aan de westzijde. Die op de burcht waren tevoren van alles overvloedig goed voorzien van dat hen van node was en schoten met een bus op dat kleine werk alzo krachtig daar het opgericht stond zodat het hen niet meer hinderen mocht. En 8 dagen daarna zo zijn heer Gijsbrecht van Vianen, heer Hendrik van de Ameide, Gijsbrecht van Nyenrode, ridders, met vele ridders en schildknechten zeer nabijgekomen dat kasteel van Gildenburg om een schermutseling te maken met de burgers voor dat huis. De kapiteins die dit zagen, als Pieter Dool en Arnold Preeus, deden de poorten open en gingen in een grote menigte van het huis, goed gewapend, en besprongen de Hollanders en hadden een lange schermutseling daartegen en namen tenslotte gevangen heer Gijsbrecht van Nyenrode; Willem van Naaldwijk, maarschalk van Holland; Willem van Geervliet en een edel ridderman uit Henegouwen met nog 28 soldaten. Toen liet de hertog nog oprichten 2 grote werptuigen waarvan hij de ene liet zetten op de oever van de Lek bij Vianen en de ander beneden de dijk van de stad Vianen waar hij dat kasteel Gildenburg zeer mee kwetste en vernielde. En toen hij het voorgeburchte van het kasteel zeer had gebroken zo werd heer Gijsbrecht genezen van de slagen en wonden die hij had ontvangen en heeft een vaste rust en vrede tussen beiden gemaakt als dat de burgers zouden de hertog geven en leveren Gildenburg behouden hun lijf, wat alzo geschiedde op de eerste dag van juni. En ze zouden zonder letten vertrekken op goed geloof binnen de stad en namen met hen 9 doden die ze op het huis gekregen hadden en begroeven die te Utrecht op het kerkhof. De volgende dag toen de zon was opgegaan zo heeft de hertog dat huis in zijn handen gekregen en hij gaf dat te bewaren op goed en vast vertrouwen en zekerheid heer Gijsbrecht van Vianen. En toen trok de hertog wederom met grote eer en victorie naar Holland toe.

Daerna, int selve jaer, op Sinte Thimotheus ende Simphorianus nacht, die van Uutrecht sere swaerlick nemende dat si Ghildenburch dus overghegeven hadden, sijn gecomen in der doncker nacht al stillicken mit enen groten gewapende hope volcxs ant casteel Ghildenburch, ende bestormden dat mit bussen ende bogen enen gehelen dach ende nacht, ende si scoten ten lesten dat vier daerin op dene side, dwelc si niet uutdoen en mochten, ende worden mitsdien gedwongen dat casteel over te geven in des bisscops handen ende der stadt van Uutrecht. Want opten huyse en waren niet meer dan XXIII ghewapende mannen, ende noch twe, die in den stormen doot gebleven [227v] waren.

Daerna XIIII dagen, quam die hertoge weder al heimelicken die Lecke opgevaren, opnemende dat hi dat casteel Ghildenburch soude bestormen ende te gronde doen ofwerpen. Dit vernemende die van Uutrecht sijn van stonden an gevaren met veel scepen geladen mit vitaelge, ende brochtent die borchsaten, ende versagen hen van als des hem van node was. Ende si lieten daerop vele vrome wapentuers, als Otte van Sconouwen, Willem van Ceets, ende Goeswijn van Vauderic. Ende als si alle ding wiselicken hadden beschict, togen si weder in der stat van Uutrecht. Ende als si vertogen waren, quam die hertoge die Lecke over gevaren mit sijn heer, ende siende dat hi niet vele voerspoets voer Ghildenburch soude bedriven om die voirsichticheits willen die hem was ghedaen, is hi mit al sijn heer ghetoghen voer tslot van Wuelvenhorst; ende als hij dat mit crachte hadde gewonnen, is hi ghetogen voer tslot te Holenstein. Die borchsaten ontsiende des hertogen mogentheit, gaven hem op behouden haer lijf; ende doen toech hij voert voer dat huys te Heermalen, dwelcke hi verbarnde. Ten leste worde daer enen pays ende vrede ghemaect tusschen dat Sticht ende den hertoge in deser manieren: Als dat die van Uutrecht souden den hertoge gheven voir sine schaden ende voer haer misdaet IIII M Oude Schilden. Ende angaende die heerlicheit van Vreeswijck worde geseit ende uutgesproken, waert sake dat die bisscop ende noch VII notabele mannen sweren wouden dat die heerlicheyt van Vreeswijck toebehoerde Sinte Martijn ende der kercken van Uutrecht, dat voertan hertoge Aelbrecht ende sine nacomelingen hem des niet en souden onderwinden. Ende als die biscop mitten VII personen daer bereyt stonden om te sweren, doen was die hertoge tevreden, ende en woude den eedt nyet hebben, ende hij gaf den bisscop ende der ecclesie goede beseghelde brieven van den heerlicheyt van Vreeswijck, ende resigneerdet, ende gaft den biscop over. Ende mits desen souden alle twisten ende geschillen tusschen hen beiden nedergheleyt wesen.

Daarna in hetzelfde jaar in de nacht van Sint Timothes en Symphorianus toen die van Utrecht het zeer zwaar namen dat ze Gildenburg dus overgegeven hadden zijn gekomen in de donkere nacht geheel stil met een groot gewapende hoop van volk aan het kasteel Gildenbug, en bestormden dat met bussen en bogen een gehele dag en nacht en ze schoten tenslotte dat vuur er in aan de ene zijde wat ze niet uitdoen konden en werden mitsdien gedwongen dat kasteel over te geven in de handen van de bisschop en de stad Utrecht. Want op het huis waren niet meer dan 23 gewapende mannen en nog twee die in de bestorming doodgebleven [227v] waren.

Daarna 14 dagen kwam de hertog weer al heimelijk de Lek opgevaren en nam op dat hij dat kasteel Gildenburg zou bestormen en te gronde laten afwerpen. Dit vernamen die van Utrecht en zijn van stonden aan gevaren met veel schepen geladen met voedsel en brachten het de burgers en voorzagen hen van alles dat hen van node was. En ze lieten daarop vele dappere wapenaars, als Otte van Schonauwen, Willem van Ceets, en Gozewijn van Varik. En toen ze alle dingen wijs hadden beschikt trokken ze weer in de stad Utrecht. En toen ze vertrokken waren kwam de hertog de Lek over gevaren met zijn leger en zag dat hij niet veel voorspoed voor Gildenburg zou bedrijven vanwege de voorzichtigheid die hem was gedaan is hij met al zijn leger getrokken voor het slot van Wulvenhorst en toen hij dat met kracht had gewonnen is hij getrokken voer het slot Holenstein. De burgers ontzagen de mogendheid van de hertog en gaven zich op behouden hun lijf en toen trok hij voort voor dat huis te Heermalen wat hij verbrandde. Tenslotte werd er een rust en vrede gemaakt tussen dat Sticht en de hertog op deze manier: Als dat die van Utrecht zouden de hertog geven voor zijn schaden en voor hun misdaad 4000 Oude Schilden. En aangaande de heerlijkheid van Vreeswijk werd gezegd en uitgesproken, was het zaak dat de bisschop en nog 7 notabele mannen zweren wilden dat de heerlijkheid van Vreeswijk toebehoorde aan Sint Martinus en de kerk van Utrecht dat voortaan hertog Albrecht en zijn nakomelingen hem dus niet zouden onderwinden. En toen de bisschop met de 7 personen daar bereid stonden om te zweren, toen was de hertog tevreden en wilde de eed niet hebben en hij gaf de bisschop en de kerkgemeenschap goede bezegelde brieven van de heerlijkheid van Vreeswijk en legde het neer en gaf het de bisschop over. En mits deze zouden alle twisten en geschillen tussen hen beiden neergelegd wezen.

Van enen groten plaghe van den dansers, ende hoe dat lichaem van Seth, Adams sone, gevonden worde.
Dat XXIIII capitel.

Int selve jaer, so stont op een wonderlijke ende een grote clagelicke misvalle in der stadt van Coelen, Aken ende in anderen steden gelegen omtrent den Rijn. Daer stonden op enige mannen ende vrouwen, ende begonnen te dansen, ende hilden die manieren ende den naem van den dansers. Ende als si lange tijt hadden gedanst, vyelen si als verbaesde ende dulle luyden neder opter aerden. Dese dansers openbaerden alreeerst tot Aken opter kerckwiinghe dach van Onser Liever Vrouwenkercke; daer dansten sy voer dat outaer, ende spronghen also hoghe alst outaer hoghe was; ende dan vielen si neder op dye setelen ende stoelen. Ende dit volherden si menigen tijt, dat hoerre sommige te bersten sprongen ende bleven doot. Enighe worden mit dwalen om haer lichaem gebonden, dat si niet bersten souden. Ende si quamen tot Maestricht ende tot Ludic ende in anderen steden, ende waren bloetshoefs, hebbende groene cransen op haer hoefden, ende dus springende ende dansende, spraken si malcanderen moet toe, segghende: ‘Frijsch, frijsch, ende anders niet. Ende ghinghen aldus in der kercken voer dye outaeren, ende voer tbeelde van Onser Liever Vrouwen, springende ende dansende; ende vele mannen ende vrouwen dye se ansaghen, worden mit deser passien mede beroert, ende dansten mede. Ende ten lesten wordet van den wijsen meesters ondervonden dat dese menschen mitten duvelen waren beseten ende vele van hemluyden tot diversse plaetsen ende steden worden belesen by exorcyse van conjuracien, besweringhen ende ghebeden ende mit Sint Jans Evangelye, ende worden sommighe lichtelic ende sommige swaerlick verlost ende ghenesen, wel tot III M toe. Ende daerna cesseerde ende verghinc die plaghe. Ende wanneer die duvel quam in haer senen, so en mochten si hem nyet ophouden van dansen; ende als hij in haer buyck quam, worden si swaerlic gepinicht, [228r] ende hadden dan een vervaerlick ghesicht; ende die ene clam op des anders schoer, ende seyde dat hi wonderlicke dinghen in dye lucht sach. Ende si hadden ghelijck opgheset, dat si op enen marghenstont op Alre Heiligendach comen souden, alle ghelijck vergadert wesende tot Sinte Lambrechts kercke in den Dom, ende souden alle dye priesters dootgeslegen hebben. Mer God, die alle ding ten besten disponeert ende set, heeftet behindert, dattet ghenen voertghanck en hadde. En van den duvelen, als hi besworen worde, was hem gevraecht waerom dat si besaten die lichamen der armer ende ellendiger, ende niet der rijcker noch der priesteren. Doen seide die duvel: ‘Die clercken ende priesteren spreken dagelixs also vele scone ende devote woerden ende oratien dye ons contrary sijn ende verdrietlic om horen, dat wi selden comen in haer lichamen; ende bi avonturen, wi souden noch binnen enen maent gecomen hebben in der rijcker luyden lichamen, ende doer hen souden wi alle dye gheestelicheit te nyete hebben ghebrocht ende versleghen.’

Van een grote plaag van dansers en hoe dat lichaam van Seth, de zoon van Adam, gevonden werd.
Dat XXIIII kapittel.

In hetzelfde jaar zo stond op een wonderlijke en een grote beklagende misval in de stad Keulen, Aken en in andere steden gelegen omtrent de Rijn. Daar stonden op enige mannen en vrouwen en begonnen te dansen en hielden de manieren en de naam van de dansers. En toen ze lange tijd hadden gedanst vielen ze als verbaasde en dolle lieden neer op de aarde. Deze dansers openbaarden allereerst te Aken op de kerkwijding dag van Onze Lieve Vrouwe kerk; daar dansten ze voor dat altaar en sprongen alzo hoog als het altaar hoog was en dan vielen ze neder op de zetels en stoelen. En dit volhardden ze menige tijd dat sommigen van hen zich te barsten sprongen en bleven dood. Enige werden met doeken om hun lichaam gebonden zodat ze niet barsten zouden. En ze kwamen tot Maastricht en tot Luik en in andere steden en waren blootshoofds en hadden groene kransen op hun hoofden en aldus springend en dansend spraken ze elkaar moed toe en zeiden:’Frijsch, frijsch’ en anders niet. En gingen aldus in de kerken voor de altaren en voor het beeld van Onze Lieve Vrouwe springend en dansend en vele mannen en vrouwen die hen aanzagen werden met deze passie mede beroerd en dansten mede. En tenslotte werd het van de wijze meesters ondervonden dat deze mensen met de duivels waren bezeten en vele van hen te diverse plaatsen en steden werden belezen bij exorcisme van samenzwering, bezweringen en gebeden en met Sint-Jan Evangelie en sommige werden licht en sommigen zwaar verlost en genezen, wel tot 3000 toe. En daarna verging die plaag. En wanneer de duivel in hun zijn kwam zo konden ze zich niet ophouden van dansen; en als hij in hun buik kwam werden ze zwaar gepijnigd [228r] en hadden dan een vervaarlijk gezicht; en de ene klom op de schoot van de ander en zei dat hij wonderlijke dingen in de lucht zag. En ze hadden gelijk opgezet dat ze op een morgenstond op Aller Heiligendag komen zouden en allen verzameld te wezen in Sint Lambrechts kerk in de Dom en zouden alle priesters doodgeslagen hebben. Maar God, die alle ding ten beste beschikt en zet, heeft het verhinderd zodat het geen voortgang had. En van de duivels, toen hij bezworen werd was hem gevraagd waarom dat ze bezaten de lichamen der arme en ellendige en niet de rijke nog der priesters. Toen zei die duivel: ‘De klerken en priesters spreken dagelijks alzo vele mooie en devote woorden en oratie die ons tegen zijn en verdrietig om horen zodat we zelden komen in hun lichamen; en bij avonturen we zouden nog binnen een maand gekomen hebben in de lichamen van de rijke lieden en door hen zouden we alle geestelijkheid te niet hebben gebracht en verslagen.’

In ditselve jaer is gheschiet dat enige Saracenen ende kersten doert ghebot des coninghinne van Ungarien geheten Sibille, ende bi consent des soudaens van Babilonien, hebben bestaen te graven in den dalle van Josaphat, in een cloester dat dair gesticht was, om noch te fonderen ende maken een ander huys. Ende als si een man lang in der aerden hadden gegraven, so hoerden si als hem dochte dat gheluyt van een cudde verkens, dye onder malkander gnorren. Doe seyden die Saracenen ende onghelovigen: Nu geloven wi dat die duvelen tegen ons murmureren, omdat wi hier willen timmeren den kersten een huys ende woninge.’ Ende die kersten seyden: ‘Neen, neen, ten is also niet. Mer die aerde gheeft een soeten geluyt teghen den toecoemst des Ghesontmakers.ՠEnde als si dieper groeven, vonden si een graf van stenen ghemaect, ende dat opdoende, vonden si daerin een lichaem van uutermaten groter formen, gans ende heel, mit enen langhen baerde, ende veel haers opt hoeft, leggende also begraven in een scapenvacht, dat gans ende gave was. Ende onder sijn hoeft lach een scapenvacht dat heel was, in der lancte van XXX voeten, met welcken men vermoet dat Adam ghecleet hadde geweest ter wijlen dat hi hier opter aerden leefde. Ende bovenop sijn hoeft vonden si enen stenen tafel, daer Griecxse letteren in stonden ghegraveert, aldus: ‘Ick, Seth, die derde soen van Adam, ghelove in Jhesum Cristum, des levende Goeds Sone, ende in Mariam, die reine Maget, sine Moeder; dat si van minen lichaem toecomende sijn.’ Dese dingen heeft met sijn ogen gesien een eerbaer ende warachtich man, geheten here Jan van den Huyse Villarij, doctoer in der Heyliger Scriften, ende heeftet overgescreven sinen medegeselle here Jan de Solencia, oec doctoer in der Heiliger Scriften, dat dit was ghevallen in den jare voerseyt.

In hetzelfde jaar is geschied dat enige Saracenen en christenen door het gebod der koningin van Hongarije, geheten Sibille, en met toestemming van de sultan van Karo hebben bestaan te graven in het dal van Josaphat, in een klooster dat daar gesticht was om nog te funderen en maken een ander huis. En toen ze een maand lang in de aarde hadden gegraven zo hoorden ze zoals ze dachten het geluid van een kudde varkens die onder malkander knorren. Toen zeiden de Saracenen en ongelovigen: ‘Nu geloven we dat de duivels tegen ons murmureren omdat we hier willen timmeren de christenen een huis en woning.’ En de christenen zeiden: ‘Neen, neen, het is alzo niet. Maar de aarde geeft een lief geluid tegen de toekomst der Gezondmaker.’ En toen ze dieper groeven vonden ze een graf van stenen gemaakt en opende dat en vonden daarin een lichaam van uitermate grote vorm, gans en heel, met een lange baard en veel haren op het hoofd dat lag alzo begraven in een schapenvacht dat gans en gaaf was. En onder zijn hoofd lag een schapenvacht dat heel was, in de lengte van 30 voeten waarvan men vermoedt dat Adam gekleed was geweest ter wijl dat hij hier op de aarde leefde. En bovenop zijn hoofd vonden ze een stenen tafel waar Griekse letters in stonden gegraveerd, aldus: ‘Ik, Seth, de derde zoon van Adam, geloof in Jezus Christus de levende Zoon van God en in Maria de reine Maagd, zijn Moeder; dat ze van mijn lichaam toekomende zijn.’ Deze dingen heeft met zijn ogen gezien een eerbaar en waarachtige man, geheten heer Jan van het Huis Villarij, doctor in de Heilige Schrift, en heef het overgeschreven zijn medegezel heer Jan de Solencia, ook doctor in de Heilige Schrift, dat dit was gebeurd in het voor genoemde jaar.

Hoe dat casteel Puttenstein gedestrueert worde.
Dat XXV capitel.

Op Sinte Vitus ende Modestus dach, int jaer M CCC ende LXXV, heeft heere Aernt van Hoern, bisscop van Uutrecht, mit die steden van Overysel mit heercracht beleyt dat slot van Puttensteyn, omdat Herbern van Puttenstein die van Campen ende andere luyden geseten int Oversticht grote injurie van roven ende vanghen hadde ghedaen. Die bisscop hadde doen oprechten een grote magnele, dair hi die toernen ende muren vant castele sere mede quetste ende destrueerde. Daerentusschen so hebben hem die vrienden ende magen van den voerseyden Herbern tesamen ghesteken, ende vergaerden vele volcxs om den biscop van den belegghe te slaen oft eenen strijt mit hem te vechten. Datwelcke als dye van Uutrecht vernemende doer brieven ende boden des biscops, senden hem terstont in sinen hulpe CC scutten ende CC andere ghewapende. Die ander dit vernemende, en quamen si niet dat huys te ontsetten, waerom Herbern, die sere opten huyse benaut worde, presenteerde ende boet dat huys op te gheven in des biscops handen, [228v] datwelcke also gesciede op Sinte Pieters dach, den eersten van den Oest. Dye bisscop dat slot inghecreghen hebbende, dede dat ter aerden toe neder werpen ende slechten totten gronde toe. Ende Herbern sende hi gevangen binnen Campen, want hi hadde gheloeft te onderhouden voer hem ende sinen vrienden des biscops seggen ende uutsprake. In ditselve jaer verbrande die stede van Scoenhoven mit dat cloester van Onser Liever Vrouwenbroeders.

Hoe dat kasteel Puttenstein verwoest werd.
Dat XXV kapittel.

Op Sint-Vitus en Modestus dag in het jaar 1375 heeft heer Arnold van Horne, bisschop van Utrecht, met de steden van Overijssel met legerkracht belegerd dat slot van Puttenstein, omdat Herbern van Puttenstein die van Kampen en andere lieden gezeten int Oversticht grote belediging van roven en vangen had gedaan. De bisschop had laten oprichten een groot werptuig waar hij de toren en muren van het kasteel zeer mee kwetste en vernielde. Ondertussen zo zijn de vrienden en verwanten van Herbern tezamen getrokken en verzamelden veel volk om de bisschop van het beleg te slaan of een strijd met hen te vechten. Toen die van Utrecht dat vernamen door brieven en boden der bisschop zonden ze hem terstond in zijn hulp 200 schutters en 200 andere gewapende. De ander die dit vernamen kwamen niet dat huis te ontzetten, waarom Herbern, die zeer benauwd werd op het huis, presenteerde en bood aan dat huis op te geven in de bisschop handen, [228v] wat alzo geschiedde op Sint Petrus dag, de eerste van augustus. De bisschop die dat slot gekregen heeft liet het ter aarde toe neder werpen en slechten tot de grond toe. En Herbern zond hij gevangen binnen Kampen, want hij had beloofd te onderhouden voor hem en zijn vrienden het zeggen en uitspraak van de bisschop. In hetzelfde jaar verbrandde de stad Schoonhoven met dat klooster van Onze Lieve Vrouwenbroeders.

Hoe die grave van Ghennip quam voer Wagheninghen, ende van sine sonen ende gheslachten.
Dat XXVI capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXXXI, omtrent Meydach, quam grave Reinout van Ghennip, here Dircxs zoen van Bredenroede mit veel gewapents volcx ghereden in die Velue bi Wagheningen, daer hi ving here Henrick van Hoemoet, ridder, ende den joncheer van Borchlo, mit meer andere edele ende vrome sciltknechten. Ende des tsjaers daeran, als here Dirc van Bredenroede, sijn vader, gestorven was, soe is dese grave Reinout, sijn outste soen, gheworden heere van Bredenroede. Dese grave Reinout van Ghennip ende heere van Bredenroede wan an sine huysvrouwe des graven van Ghennip enighe dochter IIII sonen, als Dirc, Jan, Walraven ende Willem. Dirck die heeft die werelt ghelaten ende worde een Carthuser te Diest, dair hi devotelic in leefde alle die dagen sijns levens. Jan, die ander soen, is den vader na ghevolcht in der heerlicheyt, ende hadde te wive Johanna, des heren dochter van Abcoude ende van Wijck te Duersteden; mer si en hadden gheen kinder tsamen. Dese begaf oec die werlt, ende ghinck in dat Carthuser cloester by Uutrecht int jaer M CCCC ende II, mer hij en volherde daer niet in. Na desen quam die derde soen Walraven, dye bi sinen wive Johanna, heren Henricxs enighe dochter van Vianen, hadde Reynout, here van Bredenroede, Vianen ende Ameyde, burchgrave van Uutrecht; ende here Ghijsbrecht, domproest in den Dom tUytrecht, ende nae elect van Uutrecht, dat hi biscop David overgaf; ende een dochter, vrouwe van Waerdenburch, Ameroyen ende Broechusen. Die IIII soen, joncheer Willem en hadde bi sinen wive gheen kinder. Here Reynout van Bredenroede hadde te wive eens heren dochter uut Henegouwen, daer hij an wan heere Walraven van Bredenroede, Vianen ende Ameyde. Dese here Walraven hadde eerst te wive des heren dochter van der Vere; daerna nam hi te wive des graven dochter van Nyenraer uuten Stichte van Coelen.

Hoe de graaf van Gennep kwam voor Wageningen en van zijn zonen en geslacht.
Dat XXVI kapittel.

In het jaar Ons Heren 1381 omtrent mei dag kwam graaf Reinout van Gennep, de zoon van heer Dirk van Brederode, met veel gewapend volk gereden in de Veluwe bij Wageningen waar hij ving heer Hendrik van Hoogmoed, ridder, en de jonkheer van Borculo, met meer andere edele en dappere schildknechten. En het jaar daarop toen heer zijn vader heer Dirk van Brederode, gestorven was zo is deze graaf Reinout, zijn oudste zoon, geworden heer van Brederode. Deze graaf Reinout van Gennep en heer van Brederode won aan zijn huisvrouw de enige dochter van de graaf van Gennep 4 zonen, als Dirk, Jan, Walraven en Willem. Dirk die heeft die wereld gelaten en werd een Kartuizer te Diest waar hij devoot in leefde alle dagen van zijn levens. Jan, de andere zoon, is de vader opgevolgd in de heerlijkheid en had tot wijf Johanna, de dochter van de heer Abcoude en van Wijk bij Duurstede; maar ze hadden geen kinderen tezamen. Deze begaf ook de wereld en ging in dat Kartuizerklooster bij Utrecht in het jaar 1402, maar hij volhardde daar niet in. Hierna kwam de der zoon, Walraven, die bij zijn wijf Johanna, de enige dochter van heer Hendrik van Vianen, had Reinout, heer van Brederode, Vianen en Ameide, burchtgraaf van Utrecht; en heer Gijsbrecht, domproost in den Dom te Utrecht en daarna elect van Utrecht dat hij bisschop David overgaf; en een dochter, vrouwe van Waardenburg, Ammerzoden en Broekhuizen. De 4^de zoon, jonkheer Willem, had bij zijn wijf geen kinderen. Heer Reinout van Brederode had tot wijd een dochter van de heer van Henegouwen waar hij aan wond heer Walraven van Brederode, Vianen en Ameide. Deze heer Walraven had eerst tot wijd de dochter van de heer van der Veere; daarna nam hij tot wijf de dochter van de graaf van Nyenraer uit het Sticht van Keulen.

Hoe dat hertoghe Willem van Beyeren, die men hiet die Dolle Grave, oflivich worde, ende hoe hertoghe Aelbrecht ghehult worde.
Dat XXVII capitel.

Daerna, int jaer M CCC ende LXXVII, so starf te Kenout in Henegouwen hertoge Willem in Beyeren, keiser Lodewijcs soen van Romen, grave van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, wiens lichaem gevoert worde te Valenchijn in Henegouwen, ende worde dair mit groter eerlicheit begraven; ende hi en liet gheen kinder achter. Ende die begraven wesende, so namen die baroenen, ridderen ende edele van den landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant hertoge Aelbrecht in Beyeren, palensgrave opten Rijn, des voerseyden hertoge Willems broeder, tot enen rechten here van den lande. Ende worde nu weder van nyewes ghenomen ende ghemaect die XXIII grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ende grave van Henegouwen, ende hi worde gehult in allen steden, ende dede sinen eedt ende nam weder van sinen vasallen ende leenmannen trouwe ende eet, alst gewoenlic is. Dese hertoge Aelbrecht, willende vermeren den dienst Goeds, gaf Onser Liever Vrouwenbroeders tot Haerlem een scoen wonderlic glas, dwelck gheset worde int oesteynde vant choer, boven tHoghe Outaer. Ende hi hadde uuten selven convente genomen eenen notabelen ende gheleerden man, doctoer in der Heyliger Scriften, tot eenen biechtvader, gheheten broeder Willem van tsGravensande, doer [229r] wiens instancie ende ingheven dye vernoemde doerluchtige prins om dat loen des ewigen salicheits gheoffert heeft Onse Lieve Vrouwe een casuffel van een root gulden stuck, ende die yseren doerre voer den sacristye, ende een graduael van den gehelen jare, ende meer andere gaven die hi den voirscreven convente gaf.

Hoe dat hertog Willem van Beieren, die men de Dolle Graaf noemde, stierf en hoe hertog Albrecht gehuldigd werd.
Dat XXVII kapittel.

Daarna in het jaar 1377 zo stierf te Valenciennes in Henegouwen hertog Willem in Beieren, de zoon van keizer Lodewijk van Rome, graaf van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland, wiens lichaam gevoerd werd te Valenciennes in Henegouwen en werd daar met grote fatsoenlijkheid begraven; en hij liet heen kinderen achter. En toen hij begraven was zo namen de baronnen, ridders en edelen van de landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland hertog Albrecht in Beieren, paltsgraaf op de Rijn, de broeder van hertog Willem, tot een rechte heer van het land. En werd nu weer opnieuw genomen en gemaakt de 23^ste graaf van Holland, Zeeland en Friesland en graaf van Henegouwen en hij werd gehuldigd in alle steden en deed zijn eed en nam weer van zijn vazallen en leenmannen trouw en eed, zoals het gewoon is. Deze hertog Albrecht wilde vermeerderen de dienst Gods en gaf Onze Lieve Vrouwenbroeders et Haarlem een mooi wonderlijk glas wat gezet werd in het oosteinde van het koor boven het Hoge Altaar. En hij had uit hetzelfde convent genomen een notabele en geleerde man, doctor in de Heilige Schrift, tot een biechtvader, geheten broeder Willem van Gravenzande, door [229r] wiens instantie en ingeven de doorluchtige prins om dat loon der eeuwige zaligheid geofferd heeft Onze Lieve Vrouwe een kazuifel van een rood gouden stuk en de ijzeren deur van de sacristie en een gezang van het gehele jaar en meer andere gaven die hij het convent gaf.

Hoe die biscop dat casteel Loenresloot bevacht, ende van een monster dat binnen Uutrecht geboren worde.
Dat XXVIII capitel.

Int jaer M CCC ende LXXVIII, doe quam heere Aernt van Hoern, bisscop van Uutrecht, mit heer Willem van Abcoude, here Sweer van Gaesbeeck, sijn broeder ende here Ghijsbrecht van Vianen, mit meer andere ridderen, edelen ende schiltknechten, ende beleyde dat slot te Loenresloet, omdat heere Splinter van Loenresloet, ridder, uut sijn casteel voerseyt die van Uutrecht grote scade ende hinder daghelicxs dede. Ende dye bisschop hadde daervoer gebrocht vele diversse instrumenten ende ghereetscappe om dat slot mede te winnen ende te becrachtigen. Mer het worde gedadinct, als dat here Splinter dat huys ende slot soude setten in des biscops handen; ende voert soude hi staen tot declaracy ende segghen der ecclesie van Uutrecht, ende des ridderschaps des Stichts van Uutrecht. In ditselve jaer, omtrent Sinte Martijnsdach te midsomer, worde in der stat van Uutrecht geboren een kint, ende was een knechtken, datwelcke perfecte ende besceyden woerden sprac alst XL daghen out was, ende seyde tot eenre tijt: ‘Doet op dye doerre, mijn vader is hier,’ ende meer andere woerden. Mer anders en seydet niet, dat den bueren kenlic was, of bi avontueren die ouders en woudens niet openbaren. Dair die ouders sere of verwonderden. Tot eenre tijt baden si enen priester dat hi heimeliken comen woude ende besweren dit kint. Ende als hi misse hadde gedaen, hilt hi sijn ornamenten an, ende toech daerover enen langhen heuck, dat mens niet mercken en soude, ende quam ende beswoer dat kint met vele conjuracien ende besweringen. Mer dat kint en antwoerde niet. Ende ten lesten keerde dat kint sijn hoeft omme, ende sach den priester mit enen gryselicken gesichte an, daer die priester sere of vervaerde. Ende als hi sach dat hi niet en vorderde mit besweringe ende devote gebeden te spreken, ghinc hi weder sinen ghanck. Dit vertelde dye priester vele luyden, hoe hi gevaren hadde. Dit kint leefde XIII jaren lang, mer oft langer leefde en weet ic niet. Bi avontueren so was dit kint een voerbode van een quaet avontuer hierna volgende.

Hoe de bisschop dat kasteel Loenersloot bevocht en van een monster dat binnen Utrecht geboren werd.
Dat XXVIII kapittel.

In het jaar 1378 kwam heer Arnold van Horne, bisschop van Utrecht, met heer Willem van Abcoude, heer Sweer van Gaasbeek, zijn broeder, en heer Gijsbrecht van Vianen, met meer andere ridders, edelen en schildknechten en belegerde dat slot te Loenersloot omdat heer Splinter van Loenersloot, ridder, uit zijn kasteel die van Utrecht grote schade en hinder dagelijks deed. En de bisschop had daarvoor gebracht vele diverse instrumenten en gereedschap om dat slot mede te winnen en te bekrachtigen. Maar het werd gedaagd als dat heer Splinter dat huis en slot in de handen van de bisschop zou zetten en voort zou hij staan tot de uitspraak en zeggen der kerkgemeenschap van Utrecht, en het ridderschap der Sticht van Utrecht. In hetzelfde jaar, omtrent Sint Martinus dag te midzomer, werd in de stad Utrecht geboren een kind en was een knechtje wat perfecte en bescheiden woorden sprak toen het 40 dagen oud was zei op een tijd: ‘Doe open de deur, mijn vader is hier,’en meer andere woorden. Maar anders zei het niets dat de buren bekend was of bij avonturen de ouders wilden het niet openbaren. Waar de ouders zich zeer van verwonderden. Tot een tijd baden ze een priester dat hij heimelijk komen wilde en bezweren dit kind. En toen hij mis had gedaan hield hij zijn ornamenten aan en trok daarover een lang slobberpak zodat men het niet merken zou en kwam en bezwoer dat kind met vele samenzwering en bezweringen. Maar dat kind antwoordde niet. En tenslotte keerde dat kind zijn hoofd om en keek de priester met een afgrijselijk gezicht aan waar de priester zeer bang van werd. En toen hij zag dat hij niet vorderde met bezwering en devote gebeden te spreken ging hij weer zijn gang. Dit vertelde de priester vele lieden hoe hij gevaren had. Dit kind leefde 13 jaren lang, maar of het langer leefde weet ik niet. Bij avonturen zo was dit kind een voorbode van een kwaad avontuur dat hierna volgt.

Hoe here Aernt van Hoerne, bisscop van Uutrecht, gheset worde tot Ludick, ende van Floris van Wevelichoven.
Dat XXIX capitel.

Nadat here Jan van Arkel als een mogende biscop dat Sticht ende die kercke van Ludick strenghelicken hadde berecht XIIII jaer lang, is hi ghestorven in den Here opten eersten dach van julio, int jaer Ons Heren M CCC ende LXXVIII. Die in sine Stichte dat hi wilen eer hadde geregiert worde ghebrocht, ende wert mit betamelicker uutvaert begraven tot Uutrecht in den Dom. Ende alsdoe koren die ecclesie der kercken van Ludick heere Aernt van Hoern, bisscop tot Uutrecht, ende deden grote supplicacien ende beden an den paeus Urbanus dye VI, dat si vercregen die confirmacie van hem, naedat hij dat Sticht van Uutrecht omtrent seven jaer eerlick hadde berecht. Ende dye paeus versette desen heere Aernt van Hoern, bisscop van Uutrecht, te wesen biscop van Ludick, ende hi sette here Floris van Wevelichoven, biscop van Munster, te wesen biscop van Uutrecht. Mer biscop Aernt, die gaerne dat bisdom van Uutrecht mede hadde gehouden in commendis, en woude hi dat bisdom van Uutrecht niet resigneren, of men moste hem ten minsten assigneren ende gheven een jaer renten tot sijnre behoef. Ende aldus, mits hulpe here Willems van Abcoude, here Ghijsbrecht van Vianen ende meer andere ridderen ende edelen van den Stichte, hilt hi desen heere Florijs van Wevelichoven, die sijn bisdom goedertierlick ende simpelic hadde overgegeven ende [229v] ghelaten, volna een gans jaer crachtelic uut sinen Stichte ende bisdom verdreven. Ten lesten des tsjaers daeran, bi hulpe ende bystant des heren van Arkel ende des heren van Yselstein ende meer andere, worde dese here Floris van Wevelichoven op Sinte Willeboertsdach, als een goet harder ende pastoer van sine onderstaten in sijn stat van Uutrecht mit groter eren ende feesten gheleyt ende geset in sinen biscoplicken cathedraelsetel mit groter solemniteyten, ende worde na ouder manieren introniseert ende geordineert die vijftichste bisscop van Uutrecht. Dese here Florijs regeerde langen tijt dat Sticht tUtrecht wijslijck ende strengelic. Hij was een out, ghedaecht man, van veel jaren, eerbaer ende in die Heylighe Scriften seer wel gheleert, ende wijs in rade, ende devoet in den diensten Goeds. Men seyt dat dese biscop Floris leefde sere heilichlic, ende plach alle dage te lesen een vighelye van IX lessen voer die sielen sijnre ondersaten, die hem bevolen waren. Ende als hem worde gevraecht waerom dat hi hemselven so moeylic was, mit soe veel dagelicxs te lesen, antwoerde hi, ende seyde: ‘Ist nyet van node dat een goet harder, dien veel schapen bevolen sijn, dat hij sorchvoudich is voer sijn scapen; is die nu sorchvoudich voir sijn scapen, dunct u dan onghelijc te wesen dat ick naerstich ende sorchvoudich bin om mijne scapen ende ondersaten hulp ende troest te gheven mit ynnighe ghebeden ende oratien dye mij bevolen sijn?’

Hoe heer Arnold van Horne, bisschop van Utrecht, gezet werd te Luik en van Floris van Wevelinkhoven.
Dat XXIX kapittel.

Nadat heer Jan van Arkel als een vermogende bisschop dat Sticht en de kerk van Luik streng had berecht 14 jaar lang is hij gestorven in de Heer op de eerste dag van juli in het jaar Ons Heren 1378. Die in zijn Sticht dat hij wijlen eerder had geregeerd werd gebracht en met betamelijke uitvaart begraven te Utrecht in de Dom. En alstoen koos de kerkgemeenschap der kerk van Luik heer Arnold van Horne, bisschop te Utrecht, en deden groot verzoekschrift en beden aan paus Urbanus de 6^de zodat ze van hem bevestiging kregen nadat hij dat Sticht van Utrecht omtrent zeven jaar fatsoenlijk had berecht. En de paus verzette deze heer Arnold van Horne, bisschop van Utrecht, te wezen bisschop van Luik en hij zette heer Floris van Wevelinkhoven, bisschop van Munster, te wezen bisschop van Utrecht. Maar bisschop Arnold, die graag dat bisdom van Utrecht mede had gehouden in beheer wilde dat bisdom van Utrecht niet neer leggen of men moest hem ten minsten aanwijzen en geven een jaar rente tot zijn behoefte. En aldus, mits hulp van heer Willems van Abcoude, heer Gijsbrecht van Vianen en meer andere ridders en edelen van het Sticht hield hij deze heer Floris van Wevelinkhoven, die zijn bisdom goedertieren en eenvoudig had overgegeven en [229v] gelaten, bijna een gans jaar krachtig uit zijn Sticht en bisdom verdreven. Tenslotte het jaar daarna met hulp en bijstand van de heer van Arkel en de heer van IJsselstein en meer anderen werd deze heer Floris van Wevelinkhoven op Sint Willibrord dag als een goede herder en pastoor van zijn onderstaken in zijn stad Utrecht met grote eer en feesten gelegd en gezet in zijn bisschoppelijke zetel met grote feesten en werd naar de oude manier ingehaald en geordend de 50^ste bisschop van Utrecht. Deze heer Floris regeerde lange tijd dat Sticht Utrecht wijs en streng. Hij was een oud bedaagde man van veel jaren, eerbaar en in de Heilige Schrift zeer goed geleerd en wijs in raad, devoot in de diensten Gods. Men zegt dat deze bisschop Floris zeer heilig leefde en plag alle dage te lezen een vigilie van 9 lessen voor de zielen van zijn onderzaten die hem bevolen waren. En toen hem gevraagd werd waarom dat hij zichzelf zo moeilijk was met zoveel dagelijks te lezen, antwoordde hij en zei: ‘Is het het niet nodig dat een goede herder, die veel schapen bevolen zijn, dat hij zorgvuldig is voor zijn schapen; is die nu zorgvuldig voor zijn schapen, lijkt het u dan ongelijk te wezen dat ik vlijtig en zorgvuldig ben om mijn schapen en onderzaten hulp en troost te geven met innige gebeden en preken die mij bevolen zijn?’

Hoe die castelen Eerden, Azoelen ende Laghe worden ghedestrueert, ende hoe dat cloester Eemstein worde ghefondeert.
Dat XXX capitel.

Int jaer des Heren M CCC ende LXXX, was een edelman gheheten Evert van Esse; dese hadde doen timmeren een uutermaten starck casteel, van stien ende hout, int lant van Overysel, dwelc Eerden was ghenoemt, daer hi den Overyselschen sere mede quelde ende groten scade uut dede, ende bysonder vele uut Zallant. Ende daerenboven hadde hi mit ghewelt onder sine subjectie ende onderdanicheyt ghebrocht een deel van den bosschagye, ende sommige ampten ende dorpen des Stichts van Uutrecht, clein achtende ende versmaende niet allene des bisscops mogentheyt ende macht, mer oec aller dergheenre die hem toecomen mochten. Ende dat om die starcheit ende onwinlicheyt sijns casteels van Eerden. Waerom dye biscop van Uutrecht mit joncheer Jan van Arkel, out wesende XVIII jaren, here Aernt van Egmont ende Yselstein, mit meer andere vrome ridderen, edelen ende schiltknechten ende mit een grote vergaderinge van ghewapende knechten ende soudenyers is gereyst int lant van Overysel, ende heeft mit groter macht belegen dat casteel van Eerden, hebbende mit hem grote sware bussen ende instrumenten om dat huys mede te bestormen. Ende als nu die biscop dit casteel V weken lang hadde doen beschieten mit dese grote bussen ende magnelen, ende haddet mit allen sere gequetst ende gebroken, so versochten die borchsaten an den biscop om henluden in genaden te nemen, ende wouden hem dat huys mit allen sinen toebehoren vry op- ende overgeven. Die biscop consenteerde, ende liet dat slot tot allen canten ansteken, ende verbrande ende destrueerde dat totten gronde toe. Dat houtwerck, dat an dat casteel was, brande ene hele maent lange eer dattet verbarnt worde. Evert van Esse, die in sijn casteel niet en was doet ghewonnen worde van den biscop, is daerna bi middele van enighe heren gecomen tot genade, ende hi versoende hem mitten biscop.

Int selve jaer belach [230r]die biscop dat slot te Azoelen, mer si gaven hem op eert die biscop bestormde. Daerna beleyde hij dat casteel te Lage, mer dye borchsaten ontsiende des biscops mogentheit gaven hem op in des biscops handen. Ende die biscop dede dese sloten ende castelen dat vier insteken, ende verbrande se ende destrueerde se totten gronde toe. Dese biscop verdreef oec uut sinen Stichte doert onsich sijns naems alle quaden wikelers ende toeverssen.

Int selve jaer worde gefondeert dat cloester te Eemstein van den Reguliers Oerden. Ende in datselve jaer op Sinte Benedictus dach Translacy worden die Gunterlingen uuter stat van Uutrecht verdreven, wel tot X C toe, behalven die wiven ende kinderen. In denselven jaer quam joncheer Reinout, des heren jongsten broeder van Vianen, die vercregen hadde van den paeus Clemens die VII bi provisie dat bisdom van Uutrecht, ende hi meende mit hulpe van sinen vrienden ende magen die hij in den Stichte hadde den bisscop Florijs uuten bisdom te verjagen ende verdriven. Waerom die here van Vianen dede den biscop benemen sine thienden ende alle dat hem ghenoechde, ende dede se voeren in Goylant, ende woude sinen broeder mit crachte int bisdom brenghen, ende hi behalp hem mitten paeus Clement den VII, dat ghene princen, heren oft nacien van kerstenheit en deden, dan alleen die coninc van Vrancrijck. Daerna, als dye biscop quam uut Overysel, wortter enen dach determineert ende geset tot Jutphaes in der kercken, ende dair worden die biscop mitten here van Vianen ende mit joncheer Reynout, sinen broeder, tesamen bi toedoen des raets van Uutrecht verenicht ende versoent. Ende sy beloefden daer, dat si voertan teghen den paeus Urbanus die VI, noch teghens den bisschop Florijs hem niet setten noch rebelleren en souden, mer souden altijt goede getrouwe Stichts mannen bliven.

Hoe de kastelen Eerde, Azoelen en Lage werden verwoest en hoe dat klooster Eemstein werd gefundeerd.
Dat XXX kapittel.

In het jaar des Heren1380 was een edelman geheten Evert van Esse; deze had laten timmeren een uitermate sterk kasteel, van steen en hout i het land Overijssel, wat Eerde was genoemd waar hij de Overijsselsen zeer mee kwelde en grote schade deed en vooral veel in Salland. En daarboven had hij met geweld onder zijn onderwerping en onderdanigheid gebracht een deel van de bossen en sommige ambten en dorpen van het Sticht van Utrecht en achtte weinig en versmaadde niet alleen de mogendheid en macht van de bisschop, maar ook al diegene die hem toekomen mochten. En dat om de sterkte en onoverwinnelijkheid van zijn kasteel van Eerde. Waarom de bisschop van Utrecht met jonkheer Jan van Arkel, die oud was 18 jaar, heer Arnold van Egmond en IJsselstein, met meer andere dappere ridders, edelen en schildknechten en met een grote verzameling van gewapende knechten en soldaten getrokken is in het land Overijssel en heeft met grote macht belegerd dat kasteel van Eerde en heeft met hem genomen grote zware bussen en instrumenten om dat huis mede te bestormen. En toen nu de bisschop dit kasteel 5 weken lang had laten beschieten met deze grote bussen en werptuigen en had het zeer gekwetst en gebroken zo verzochten de burgers aan de bisschop om hen in genade te nemen en wilden hem dat huis met al zijn toebehoren vrij op- en overgeven. De bisschop stemde toe en liet dat slot aan alle kanten aansteken en verbranden en vernielde het tot de grond toe. Dat houtwerk dat aan dat kasteel was brandde een hele maand lange eer dat het verbrand was. Evert van Esse, die in zijn kasteel niet was toen het gewonnen werd van de bisschop, is daarna door middel van enige heren gekomen tot genade en hij verzoende zich met de bisschop.

In hetzelfde jaar belegerde [230r]de bisschop dat slot te Azoelen, maar ze gaven zich op eer de bisschop het bestormde. Daarna belegerde hij dat kasteel te Lage, maar de burgers ontzagen de mogendheid van de bisschop en gaven zich op in de handen van de bisschop. En de bisschop liet in deze burchten en kastelen het vuur insteken en verbrandde ze en vernielden ze tot de grond toe. Deze bisschop verdreef ook uit zijn Sticht door het ontzag van zijn naam alle kwade wichelaars en tovenaars.

In hetzelfde jaar werd gefundeerd dat klooster te Eemstein van de Regulieren Orde. En in hetzelfde jaar op Sint Benedictus dag verheffing werden de Gunterlingen uit de stad Utrecht verdreven, wel tot 1000 toe, behalve de wijven en kinderen. In hetzelfde jaar kwam jonkheer Reinout, de jongste broeder van de heer van Vianen, die verkregen had van paus Clemens de 7^de bij provisie dat bisdom van Utrecht en hij meende met hulp van zijn vrienden en verwanten die hij in het Sticht had bisschop Floris uit het bisdom te verjagen en verdrijven. Waarom de heer van Vianen de bisschop liet benemen zijn tienden en alles dat hem vergenoegde en liet het voeren in Gooiland en wilde zijn broeder met kracht in het bisdom brengen en hij behielp hem met de paus Clemens de 7^de dat geen prinsen, heren of naties van christenheid deden, dan alleen de koning van Frankrijk. Daarna toen de bisschop Overijssel kwam werd er een dag bepaald en gezet te Jutphaas in de kerk en daar werd de bisschop met de heer van Vianen en met jonkheer Reinout, zijn broeder, tezamen door toedoen en raad van Utrecht verenigd en verzoend. En ze beloofden daar dat ze voortaan tegen paus Urbanus de 6^de, nog tegen bisschop Floris zich niet zetten nog rebelleren zouden, maar zouden altijd goede getrouwe Stichts mannen blijven.

Hoe hertoge Aelbrecht troude sijn anderde wijf.
Dat XXXI capitel.

Int jaer M CCC ende LXXXVI, omtrent Vastelavont, versceyde van deser werlt die doerluchtighe vrouwe Margriete van Bryge, hertoge Aelbrechts geechte huysvrouwe. Ende si worde mit betamelicker eeren ende costen begraven in dye capelle opt hof in Den Hage, ende leit in een costeliken tombe an die noertsiden van dat Hoghe Outaer. Ende na haer doot bleef hertoge Aelbrecht vijf jaer lang onghehijlict, ende hadde een boele geheten joncfrou Alijt van Poelgheest, daer na of gheseyt sal worden, na welken doot hertoge Aelbrecht tot sinen anderden gheechte wive nam Margriet, des graven Adolfs dochter van Cleve; mer si en hadden geen kinder te samen. Dese vrouwe Margriet van Cleve stichte ende fondeerde een cloester van der Predicaers Oerde in tsGravenhaghe, ende daer worde sy begraven an dye noertsyde des Hoghen Outaers, onder eene costelicke ende ghecyerde tombe.

Hoe hertog Albrecht trouwde zijn volgende wijf.
Dat XXXI kapittel.

In het jaar 1386, omtrent Vastenavond verscheidde van deze wereld de doorluchtige vrouwe Margaretha van Brieg, hertog Albrechts gehuwde huisvrouw. En ze werd met betamelijke eer en kosten begraven in de kapel in de hof in Den-Haag en ligt in een kostbare tombe aan de noordzijde van het Hoge Altaar. En na haar dood bleef hertog Albrecht vijf jaar lang ongetrouwd en had een boel geheten jonkvrouw Adela van Poelgeest, waar hierna van gezegd zal worden, na diens dood nam hertog Albrecht tot zijn volgende echte wijf Margaretha, de dochter van graaf Adolf van Kleef; maar ze hadden geen kinderen tezamen. Deze vrouwe Margaretha van Kleef stichtte en fundeerde een klooster van de Predikanten orde in Gravenhage en daar werd ze begraven aan de noordzijde van het Hoge Altaar onder een kostbare en versierde tombe.

Van den twist here Ghijsbrechts van Abcoude tegen den biscop.
Dat XXXII capitel.

In denselven jaer vermat hem here Ghijsbrecht van Abcoude dat alle hoge gherechten van sine heerlicheden ende dorpen in den Stichte sine waren, ende dat die biscop daer gheen seggen in en hadde. Waerom dat dye biscop hem ontboet te comen binnen Uutrecht, daer hi alsoe informeert ende onderwesen wort, dat hi bekende dat alle hoghe gherechten van sine heerlicheden in den Stichte gelegen den biscop toebehoerden, ende den clockeslach, sine panders te riden, sine dagebrieven dair te gaen, ende noch veel meer andere ponten, die here Ghijsbrecht beleet des biscops te wesen. Hierover waren vele goede ridderen, edelen, geboertige mannen ende die ecclesie van den Dom, ende vele eerbare burgers. Dit gesciede in die Oestmaent op des bisscops winterhuys binnen Uutrecht.

Van de twist van heer Gijsbrecht van Abcoude tegen de bisschop.
Dat XXXII kapittel.

In hetzelfde jaar vermat zich heer Gijsbrecht van Abcoude dat alle hoge rechten van zijn heerlijkheden en dorpen in het Sticht de zijne waren en dat de bisschop daar geen zeggen in had. Waarom dat de bisschop hem ontbood te komen binnen Utrecht waar hij alzo genformeerd en onderwezen werd dat hij bekende dat alle hoge rechten van zijn heerlijkheden in de Sticht gelegen de bisschop toebehoorden en de klokslag van zijn panders te rijden, zijn dag brieven daar te gaan en nog veel meer andere punten, de heer Gijsbrecht beleed van de bisschop te wezen. Hierover waren vele goede ridders, edelen, goed geboren mannen en de kerkgemeenschap van de Dom en vele eerbare burgers. Dit geschiedde in augustus op het winterhuis van de bisschop binnen Utrecht.

Hoe die stede ende tslot te Montfoerde beleghen worde.
Dat XXXIII capitel.

Daerna, als in den jare M CCC ende LXXXVII, des dages na Sinte Gregoriusdach, toech biscop Floris van Uutrecht, ende [230v] beleyde mit groter heercracht dye stede van Montfoerde, want die burchgrave, here Henrick van Montfoerde, onderwant hem des biscops hoge gerechten binnen den lande, stede ende dorpen des heerlicheits van Montfoerde, ende hi benam der ecclesien thienden ende goeden ende der burgeren erve, goeden ende landen, ende andere vele onredelicke saken, die hi hem in den Stichte onderwant angaende den biscop ende der stadt van Uutrecht. Ende die biscop hadde daervoer doen oprechten een grote blide, die stenen werp van XIII C ponden swaerts, ende noch XVI grote steenbussen, daer dye minste off werp stenen wegende CC pont swaers, behalven alle die andere cleine steenbussen ende cloeveren, daer si dagelicxs die stede mede bescoten ende anstormden; ende deden den poerters van binnen vele verdriets ende molestacie, ende hadden noch gemaect instrumenten van thienden, mit aerde ghevolt, dye men Tumelaers hiet, die si stelden op die canten van der stedegraften, daer si hem achter stelden, dat men se uut die stede niet beschieten en mochte. Ende hadden noch doen maken II grote houten wercken, mer dair en bedreven si nyet mede. Die burchgrave mitten sinen scoten mit allen vreselicken weder uuter stede mit grote bussen, mit cleyne gescutten van cloeveren ende armborsten, daer si vele luden mede quetsten, die onbehoet int heer ghinghen. Ende die biscop lach daervoer omtrent XVI weken ende hadde die stede ende dat huys sere gequetst ende gebroken mittet worpen van den stenen. Ende binnen deser tijt quam biscop Aernt van Ludick, dye der burchgraefinne van Montfoerden oem was, ende nam dese sake ende twist op, ende determineerde die sake in aldusdaniger manieren: Also die burchgrave van Montfoerde noch sine voervaders nye gheen hoghe gherecht gehat noch gebruyct en hadden, noch voirtan hebben noch gebruyken en sullen. Mer die biscop van Uutrecht, die nu is oft namaels wesen sal, die sal gebruyken alle hoge gherechten in den kerspel, ban ende ambochten des lants ende heerlicheits van Montfoert, ende tot allen wegen ende plecken daer die burchgrave gerecht heeft binnen den Stichte van Uutrecht te gaen sine clockeslach, sine panders te riden, sine daechbrieven te senden, van maechgelde te rechten, ende voirt alle saken te berechten die der hogher heerlicheyt toebehoren. Ende die burchgrave ende sine luyden ende ondersaten sullen voertan goede ghetrouwe Stichtsluyden bliven tot ewighe daghen. Ende die stede ende die burch van Montfoerde sullen altijt den biscop open wesen, hem mede te behelpen als hij des te doen heeft, ende noch veel meer ander ponten, dye daer uutgesproken ende geseyt worden, also die dadingsbrief dat breder inhout ende begrijpt, besegelt mit des biscops zegel ende des abts van Sint Truyen ende des burchgrave van Montfoerde mit noch X edele mannen segelen, sijnre vrienden ende magen ende swaghers. Daernae, int selve jaer, sloech Bomel Janssoen enen man ter doot, geheten Aernt die Schermer, binnen der stede van Montfoerde. Doe quam des biscops maerscalck ende haelde desen hantdadigen dootslagher uut Montfoerde, ende brochten tot Uutrecht; ende setten ter justicie, ende hi werdt verwijst dat men onthoefden soude, dat also gheschiede.

Hoe de stad en het slot te Montfoort belegerd werd.
Dat XXXIII kapittel.

Daarna in het jaar 1387, de dag na Sint Gregorius dag, trok bisschop Floris van Utrecht en [230v] belegerde met grote legerkracht de stad Montfoort, want de burchtgraaf, heer Hendrik van Montfoort, onderwond zich de bisschop hoge rechten binnen het land, steden en dorpen de heerlijkheid van Montfoort, en hij benam de kerkgemeenschap tienden en goederen en de burgers erve, goederen en landen en andere vele onredelijke zaken die hij hem in het Sticht onderwond aangaande de bisschop en de stad Utrecht. En de bisschop had daarvoor laten oprichten een grote blijde die stenen wierp van 1300 ponden zwaar en nog 16 grote steenbussen waar de minste van wierpen stenen die 200 pond zwaar wogen, behalve alle andere kleine steenbussen en klevers waar ze dagelijks die stede mee beschoten en bestormden; en deden de poorters van binnen veel verdriet en mishandeling en hadden nog gemaakt instrumenten van tienden, met aarde gevuld die men Tuimelaars noemde die ze stelden op de kanten van de stadsgrachten waar ze zich achter stelden zodat men ze uit de stad niet beschieten mocht. En hadden nog laten maken 2 grote houten werken, maar daar bedreven ze niets mee. De burchtgraaf met de zijnen schoten zeer vreselijk weer uit de stad met grote bussen, met klein geschut van klevers en pijlen waar ze veel lieden mee kwetsten die zonder hoede in het leger gingen. En de bisschop lag daarvoor omtrent 16 weken en had die stad en dat huis zeer gekwetst en gebroken met het werpen van de stenen. En binnen deze tijd kwam bisschop Arnold van Luik, die de oom was van de burggravin van Montfoort, en nam deze zaak en twist op en eindigde de zaak in deze dusdanige manier: Alzo de burchtgraaf van Montfoort nog zijn voorvaders geen hoog gerecht hadden nog gebruikt, nog voortaan hebben nog gebruiken zullen. Maar ie bisschop van Utrecht, die nu is of later wezen zal, die zal gebruiken alle hoge rechten in het kerspel, ban en ambachten van het land en heerlijkheid van Montfoort en te alle wegen en plekken waar de burchtgraaf recht heeft binnen het Sticht van Utrecht te gaan zijn klokslag, zijn panders te rijden, zijn dagelijkse brieven te zenden, van verwantgelden te rechten en voort alle zaken te berechten die de hoge heerlijkheid toebehoren. En die burchtgraaf en zijn lieden en onderzaten zullen voortaan goede getrouwe Sticht lieden blijven te eeuwige dagen. En de stad en de burcht van Montfoort zullen altijd de bisschop open wezen en zich ermee te behelpen als hij het dus te doen heeft en nog veel meer andere punten die daar uitgesproken en gezegd werden, alzo de dadingsbrief dat breder bevat en begrijpt, bezegelt met de zegel van de bisschop en de abt van Sint-Truiden en de burchtgraaf van Montfoort met nog 10 edele mannen zegels, zijn vrienden en verwanten en zwagers. Daarna in hetzelfde jaar sloeg Bomel Janssoen een man ter dood, geheten Arnold de Schermer, binnen de stad Montfoort. Toen kwam de maarschalk van de bisschop en haalde deze handdadige doodslager uit Montfoort en bracht men naar Utrecht en zette hem ter justitie en hij werd verwezen dat men onthoofden zou, dat alzo geschiedde.

Van den oerloghe tusschen die Arkelse ende die van Vianen.
Dat XXXIIII capitel.

In den jare daerna, M CCC ende LXXXVIII, stont een quaet fel oerloghe op tusschen joncheer Jan van Arkel, heren Ots soen van Arkel an dene side, ende here Henricxs van Vianen, erfgenaem des heerlicheits van der Ameyden an dander side. Dese II partyen deden malcanderen grote sware molestacie ende verdriets, mit roven, branden, vangen, ende malcander doot te slaen, elcx dene des anders ondersaten, sonder ghenade. Here Otte van Arkel hadde vergadert vele cloeke vrome mannen ende soudenyers, daer hij dat casteel ter Ameyde starckelic mede beleide, ende verbrande dat dorp ter Ameyde te pulver. Die burchsaten weerden ende onthilden hem vromelic een lange tijt. Doen quam ten lesten hertoge Willem, grave van Oestervant, hertoge Aelbrechts soen int belegge, ende [231r] maecte een bystant tusschen hem beyden, II jaer lang durende op deser condicien ende voerwaerden: Als dat die here van Vianen soude resigneren ende overgeven here Ot van Arkel dat slot ter Ameyde, mit alle sine toebehoren ende rechten, behoudelic dat die here van Arkel soude lenen den here van der Ameyde die somme van XVI M Rijnsce Gulden. Ende waert sake dat hi hem dese penningen wedergave binnen II jaren, so soude die heere van der Ameyde sijn slot mit alle sine heerlicheden ende jurisdictien wederhebben, dat welke also is geschiet. Ende als dit bestant van II jaren uut was ghegaen, togen die poorters van Gorichom uut int lant van Vianen mit vele gewapents volcx, verbrandende ende verwoestende alle dat si vonden. Die here van Vianen is uutghegaen met alle sine macht, ende ghing hem te ghemoet in Lakervelt, mit bannieren, trompetten ende basunen; ende dat meeste deel van den poorters van Gorichom worden gheslegen, ende dander namen die vlucht. Ende daer worter also vele gevangen, dat die here van der Ameyde hem alsoe veel ghelts ende goets ofscatte, dat hi daermede loste sijn versette casteel ende heerlicheyt van der Ameyde. Ende dit oerloge worde namaels opgenomen ende gesoent. In datselve jaer op des Heylich Cruysnacht Verheffinge, doen verbrande bina, van haer selfs vier, dye stede van Gorichom. Ende des tsjaers daeran doen sette hertoge Aelbrecht in sinen name ende stede joncheer Jan van Arkel te wesen sine stedehouder van Hollandt, Zelandt ende Vrieslandt.

Van de oorlog tussen die van Arkel en die van Vianen.
Dat XXXIIII kapittel.

In het jaar daarna, 1388I, ontstond een kwade felle oorlog tussen jonkheer Jan van Arkel, de zoon van heer Otto van Arkel aan de ene zijde en heer Hendrik van Vianen, erfgenaam van de heerlijkheid van der Ameide aan de andere zijde. Deze 2 partijen deden elkaar grote zware mishandeling en verdriet met roven, branden, vangen en elkaar dood te slaan, elke de ene van de ander zijn onderzaten, zonder genade. Heer Otto van Arkel had verzameld vele kloeke dappere mannen en soldaten waar hij dat kasteel ter Ameide sterk mee belegerde en verbrandde dat dorp Ameide tot poeder. De burgers verweerden en onthielden zich dapper een lange tijd. Toen kwam tenslotte hertog Willem, graaf van Oostervant, de zoon van hertog Albrecht, in het beleg en [231r] maakte een bestand tussen hen beiden die 2 jaar lang zou duren op deze conditie en voorwaarde: Als dat de heer van Vianen zoude neer leggen en overgeven heer Otto van Arkel dat slot te Ameide met al zijn toebehoren en rechten, behalve dat de heer van Arkel zou lenen de heer van Ameide de som van 16 000 Rijnse Guldens. En was het zaak dat hij hem deze penningen teruggaf binnen 2 jaren zo zou de heer van Ameide zijn slot met al zijn heerlijkheden en jurisdictie weerhebben, dat alzo is geschied. En toen dit bestand van 2 jaren uit was gegaan trokken de poorters van Gorinchem uit in het land van Vianen met veel gewapend volk, verbrandde en verwoestte alles dat ze vonden. De heer van Vianen is uitgegaan met al zijn macht en ging hun tegemoet in Lakerveld, met banieren, trompetten en bazuinen en dat grootste deel van de poorters van Gorinchem werden geslagen en de anderen namen de vlucht. En daar werden er alzo veel gevangen dat de heer van Ameide hem alzo veel geld en goed afschatte zodat hij daarmee loste zijn verzette kasteel en heerlijkheid van Ameide. En deze oorlog werd later opgenomen en verzoend. In hetzelfde jaar op de Heilig Kruisnacht Verheffing toen verbrandde bijna van zijn eigen vuur de stad Gorinchem. En het jaar daarop toen zette hertog Albrecht in zijn naam en plaats jonkheer Jan van Arkel te wezen zijn stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland.

Van hertoghe Jan van Beyeren, elect tot Ludick.
Dat XXXV capitel.

Int jaer Ons Heren M CCC ende LXXXIX, opten VIII dach van maert, omtrent den middernacht, starf heer Aernt van Hoern, bisscop tot Ludick, in sijn palays tot Ludic, ende sijn lichaem wort gevoert te Hoern, ende wert begraven in sijn ouders graf. Ende doen coren die heren van den capitel Dirc van der Marck. Ende als hi dese electie niet ontfanghen en wilde, doen worde bi consent ende wille des paeus Urbanus die VI, hertoge Jan van Beyeren ghenomen van der kercken van Camericken, ende wort gecoren tot enen biscop van Ludick, out wesende omtrent XVI jaer. Sijn vader was hertoghe Aelbrecht in Beyeren, grave van Henegouwen, Hollandt, Zeelant ende Vrieslant. Ende int jaer Ons Heren M CCC XC, den X dach van der maent julio, doen quam binnen Ludick riden die elect, here Jan van Beyeren, mit sijn vader hertoge Aelbrecht voerscreven, ende mit sinen broeder hertoge Willem, grave van Oestervant, mit meer ander princen ende edelen, mit M paerden. Ende hi worde sere eerlicken van dat capitel ende burgeren van Ludic ontfangen, als dat ghewoenlick is.

Van hertog Jan van Beieren, elect te Luik.
Dat XXXV kapittel.

In het jaar Ons Heren 1389, op de 8^ste dag van maart omtrent den middernacht, stierf heer Arnold van Horne, bisschop te Luik, in zijn paleis te Luik en zijn lichaam werd gevoerd te Horne en werd begraven in zijn ouders graf. En toen kozen de heren van het kapittel Dirk van der Marck. En toen hij deze electie niet ontvangen wilde, toen werd met toestemming en wil van paus Urbanus de 6^de hertog Jan van Beieren genomen van de kerk van Kamerijk en werd gekozen tot een bisschop van Luik die oud was omtrent 16 jaar. Zijn vader was hertog Albrecht in Beieren, graaf van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland. En in het jaar Ons Heren1390, de 10^de dag van juli toen kwam binnen Luik rijden de elect, heer Jan van Beieren, met zijn vader hertog Albrecht en met zijn broeder hertog Willem, graaf van Oostervant, met meer ander prinsen en edelen met 1000 paarden. En hij werd zeer fatsoenlijk van dat kapittel en burgers van Luik ontvangen, zoals dat gewoonlijk is.

Hoe joncfrou Alijt van Poelgheest dootghesleghen worde.
Dat XXXVI capitel.

Daerne, in den jare M CCC ende XCII, op Sinte Mauricius nacht, doen worde in Den Hage dootgeslagen joncfrou Alijt van Poelgeest, hertoge Aelbrechts boel; ende was Jan van Poelgeest dochter, schiltknape. Ende doen Willem Kuser, des hertoghen hofmeester, haer bescermen woude, worde hij op haer lijf dootgeslegen van denselfden dye dese moort deden. Ende die die feyt deden ruymden terstont dat lant, ende liepen wech. Ende van desen dootslach quam noch na een grote oploep ende rumoer in den lande, als men na horen sal. In dit selve jaer worde den eersten steen gheleyt van den Carthuser cloester buyten Uutrecht, an die noortsyde van der stat. Ende dit, doer toedoen heren Sweer, heer van Gaesbeeck, Putten ende Strenen, dat welke cloester hi fondeerde, doteerde ende begaefde mit behoerlicke goede renten, bi raet heren Tyelman Graeuwert, deerste prior desselven convents.

Hoe jonkvrouw Adela van Poelgeest doodgeslagen werd.
Dat XXXVI kapittel.

Daarna in het jaar 1392 op Sint Mauritius nacht toen werd in Den-Haag doodgeslagen jonkvrouw Adela van Poelgeest, hertog Albrechts boel; en was de dochter van Jan van Poelgeest, schildknaap. En toen Willem Kuser, de hertog hofmeester, haar beschermen wilde werd hij op haar lijf doodgeslagen van dezelfde die de moord deden. En die dit feit deden ruimden terstond dat land en liepen weg. En van deze doodslag kwam nog daarna een grote oploop en rumoer in het land, zoals men hierna horen zal. In hetzelfde jaar werd de eerste steen gelegd van het Kartuizerklooster buiten Utrecht, aan de noordzijde van de stad. En dit, door toedoen van de heer Sweer, heer van Gaasbeek, Putten en Strijen, dat klooster hij fundeerde, doteerde en begiftigde met behoorlijke goede renten, bij raad van de heer Tyelman Graeuwert, de eerste prior van dat convent.

Hoe dat slot Ter Horst weder an den bisscop quam.
Dat XXXVII capitel.

In datselve jaer quamen twee ghesellen al vast by Renen, ende dwonghen eenen burgher van Renen, gheheten Borre van Pluyderen, sekerheyt te doen, tot hoerren vermanen te comen [231v] daert haer beliefde; ende als dit binnen Renen openbaer worde, soud men die ghesellen gevangen hebben; mer si weken opt huys ter Horst, dat die here van Vianen onder hadde voer een somme van penningen, ende Maes Mulaert was op die tijt casteleyn van den huse. Die biscop dit vernemende, quam voir dat huys op Sinte Odulphus avont, ende eyschede dese II gesellen, die dit feyt hadden bedreven. Mer die castelein en woude se hem niet geven. Die biscop bleef daervoir leggen, ende woude dat huys bestormen, ende woude die II ghesellen mit cracht daerof winnen, want daer en waren nyet meer dan IIII mannen ende IIII vrouwen opten huyse. Waerom dat si dadingden mitten biscop, also dat Maes Mulaert soude hebben sijn ghelt dat hi daer op staende hadde, ende die II gesellen ghingen in des biscops gevangenisse ten lant rechte; mer si braken uut ende liepen wech. Ende aldus quam die bisscop opt huys ter Horst op Sinte Jans dach te midsomer.

Hoe dat slot Ter Horst weer aan de bisschop kwam.
Dat XXXVII kapittel.

In hetzelfde jaar kwamen twee gezellen al vast bij Rhenen en dwongen een burger van Rhenen, geheten Borre van Pluyderen, zekerheid te doen op hun vermanen te komen [231v] waar het hen beliefde en toen dit binnen Rhenen openbaar werd zou men die gezellen gevangen hebben; maar ze weken op het huis ter Horst dat de heer van Vianen onder zich had voor een som van penningen en Maes Mulaert was op die tijd kastelein van het huis. De bisschop die dit vernam kwam voor het huis op Sint Odulphus avond en eiste deze 2 gezellen die dit feit hadden bedreven. Maar de kastelein wilde ze hem niet geven. De bisschop bleef daarvoor liggen en wilde dat huis bestormen en wilde de 2 gezellen met kracht daarvan winnen, want daar waren niet meer dan 4 mannen en 4 vrouwen op het huis. Waarom dat ze dadingen met de bisschop, alzo dat Maes Mulaert zou hebben zijn geld dat hij daarop had staan en de 2 gezellen gingen in de gevangenis van de bisschop te recht; ar ze braken uit en liepen weg. En aldus kwam di bisschop op het huis ter Horst op Sint Jan dag te midzomer.

Van den edelen geboertigen mannen, dye doe in Hollant waren.
Dat XXXIX. capitel.

Omtrent dese tijt bloeyden ende waren in Hollant dese vermaerde heren, ridderen, edelen ende schiltknechten, behalven des hertogen kinderen. Ghye, graef van Boloys, heer van der Goude ende Scoenhoven. Reynout, grave van Ghennip ende heer van Bredenroede; Jan Walraven ende Willem, sijn sonen; Otte, heer van Arkel, ende Jan, stedehouder van Hollant, sijn soen; Sweer, heer van Gaesbeec, Putten ende Strenen, heren Willems broeder, here van Abcoude ende Wijck te Duersteden; Dirck van Polanen, heer van Asperen; Jan, here van der Lecke ende Polanen; Phillips van Polanen; Gerrit van Polanen; Dirc, burchgrave van Leyden, heere van Wassenaer; Phillips, sijn soen; Aernt, heer van Egmont ende Yselstein; Wolfaert, here van der Veer; Henric, heer van Vianen, die heer van Sevenbergen; Claes van Borselen; Floris van Borselen, Zulen ende van Sinte Martijns dijck; die heren Vranc van Borselens vader was grave van Oestervant; Costijn van Haemstede ende Raes van Haemstede in Zeelandt; Jan, here van Cruninghen; Jan van Renesse; Henric, heere van der Ameyde; Danel van der Merwen; Willem, heer van Naeldwijc, maerscalc van Hollant, ende Henric sijn soen; Dirc van der Lecke; Jan van Hodenpijl; Aernt van Leyenburch; Gerrit Boel van Heemskerc; Aelbrecht van Wateringhen; Jan van den Woude, deerste here van Warmont; Jacob van den Woude, sijn soen; Dirc van Poelgeest, here Gherrits van Poelgeest, ridder, ende here Jacobs van Poelgheest, regael abt van Egmondts vader; Jan van Poelgheest; Gerrit van Poelgheest, sijn soen; Jan, here van Heemstede bi Haerlem; Gherrit van Vliet ende Jan sijn soen; Phillips van Dorp; Bertelmeeus van Raephorst; Jan van Langeraec; Ghijsbrecht van Langeraec; Floris van Alkemade; Jan van Cronenburch; Gerrit van Liesvelt; Gerrit van der Woert; Willem van Geervliet; Danel van Matenesse; Freric van Seventer; Dirc dye Beets, alle ridderen, uutgeseyt joncheer Willem van Bredenroede ende Jan van Poelgheest, joncfrou Alijts vader; Jan van Egmont, heer van Soetermeer; Claes van Waterlant; Simon van der Burch; Jan van Zijl; Coenraet Kuser; Willem Kuser, sijn soen, dye op joncfrou Alijt gheslegen worde, hofmeester hertoghe Aelbrechts; Aelbrecht van Merensteyn; Florijs van Adrichom; Dirc van Swieten; Floris van Tol; Simon van Zanen, alle vrome sciltknapen ende meer andere die hier niet en staen gescreven.

Van de edele geboren mannen die toen in Holland waren.
Dat XXXIX kapittel.

Omtrent deze tijd bloede en waren in Holland deze vermaarde heren, ridders, edelen en schildknechten, behalve de hertog kinderen. Gwijde, graaf van Bouillon, heer van Gouda en Schoonhoven. Reinout, graaf van Gennep en heer van Brederode; Jan Walraven en Willem, zijn zonen; Otto, heer van Arkel, en Jan, stadhouder van Holland, zijn zoon; Sweer, heer van Gaasbeek, Putten en Strijen, de broeder van heer Willem, heer van Abcoude en Wijk bij Duurstede; Dirk van Polanen, heer van Asperen; Jan, heer van de Lek en Polanen; Filips van Polanen; Gerrit van Polanen; Dirk, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar; Filips, zijn zoon; Arnold, heer van Egmond en IJsselstein; Wolfaert, heer van der Veere; Hendrik, heer van Vianen, de heer van Zevenbergen; Claes van Borsele; Floris van Borsele, Zuilen en van Sint Martinus dijk; de heer Frank Borsele vader was graaf van Oostervant; Costijn van Haamstede en Raes van Haamstede in Zeeland; Jan, heer van Kruningen; Jan van Renesse; Hendrik, heer van Ameide; Danel van der Merwe; Willem, heer van Naaldwijk, maarschalk van Holland, en Hendrik zijn zoon; Dirk van der Lek; Jan van Hodenpijl; Arnold van Leienburcht; Gerrit Boel van Heemskerk; Albrecht van Wateringen; Jan van de Wilde, de eerste heer van Warmond; Jacob van de Wilde, zijn zoon; Dirk van Poelgeest, heer Gerrit van Poelgeest, ridder, en heer Jacobs van Poelgeest, regaal abt van Egmond vader; Jan van Poelgeest; Gerrit van Poelgeest, zijn zoon; Jan, heer van Heemstede bij Haarlem; Gerrit van Vliet en Jan zijn zoon; Filips van Dorp; Bartholomeus van Raaphorst; Jan van Langerak; Gijsbrecht van Langerak; Floris van Alkemade; Jan van Kronenburcht; Gerrit van Liesveld; Gerrit van der Woerd; Willem van Geervliet; Daniel van Mathenesse; Frederik van Seventer; Dirk de Beets, allen ridders, uitgezonderd jonkheer Willem van Brederode en Jan van Poelgeest, de vader van jonkvrouw Adela; Jan van Egmond, heer van Zoetermeer; Claes van Waterland; Simon van der Burcht; Jan van Zijl; Koenraad Kuser; Willem Kuser, zijn zoon, de op jonkvrouw Adela geslagen werd, hofmeester hertog Albrechts; Albrecht van Merenstein; Floris van Adrichem; Dirc van Swieten; Floris van Tol; Simon van Zanen, allen dappere schildknapen en meer anderen die hier niet geschreven staan.

Hoe dat here Floris, biscop van Uutrecht, oflivich worde.
Dat XL capitel.

In den jare Ons Heren M CCC ende XCIII, opten IIII dach van Aprille, ende was doe die Heilige Goede Vridach, ter wilen dat men dat Heilige Ambocht in der kercken dede, omtrent IX uren, doen sceide van deser werlt ende ruste in den Here here Floris van Wevelichoven, biscop van Uutrecht, in de stede van Hardenberch, gelegen int lant van Overysel, als hy dat bisdom van Uutrecht mit groter eren XIII jaer lang ende V maenden hadde berecht. Dat welcke bisdom hi verladen vant mit vele sculden, ende was mit allen seere verarmt; mer hi heeftet sine nacomelinghe [232r] gelaten overvloedich van rijcdomme. Ende als dese eerwaerdige biscop in zijn bedde sieck lach, quamen tot hem sine vrienden ende magen van sinen bloede, ende begeerden van den biscop versien te worden mit tijtlike goeden ende gaven. Denwelcken die goedertieren vader antwoerde ende seide: ԍijn alreliefste kinderen ende vrienden, datgheen dat ghi overmits u diensten van mij hebt verdient, dat heb ic u doechdelic ende wel gheloont ende betaelt, ende dat ick u behouden mijne consciencie gedocht hebbe te geven, dat hebbe ic u te voren gegeven.ՠEnde hi dede terstont bi hem comen sine offiecieren ende dienres, ende bewees hem den scat dair si sine sculden mede souden betalen; ende seide voirt dat alsulcke goeden als hi meer hadde, die waren hem angecomen van Sinte Martijns goeden. Ende daerom nam hi voir hem, dat hi dieselfde goeden Sinte Martijn ende sinen successoer ende navolger laten wilde. Dit geseit wesende dede hi sine vrienden ende magen van den huyse gaen, ende beval sinen casteleyn dat hi die niet en liet weder opten huyse comen, opdat si hem niet meer bidden en souden; want hi en woude sijn bisdom niet beswaren om sine vrienden ende magen wille. Daerna sende hi tot Henric van Zueren, castelein opt huys te Vollenhoef, ende an Evert van Esse, castelein van der Horst, ende tot andere casteleynen, officieren ende dienres, dat si haer sloten ende huysen des Stichts wel bewaren souden tot behoef des toecomenden biscops. Dese eerbare here heeft vele goede dingen gedaen in den Stichte ende lande van Uutrecht, want in die stede van Hardenberch dede hi een scoen casteel maken mit enen groten stenen toorne, mit een coninclike saele ende slaepcamer, ende mit een stallage van CC paerden. Hi dede oec repareren ende vermaken alle die sloten ende huysen in den Oversticht ende Nedersticht, als Vollenhoef, Horst, Stoutenburch, Vredelant ende Eembrugge, die mit allen sere vervallen waren, want si in menigen jaren nyet versien en waren. Hi liet alle sine sloten des Stichts sinen nacomelingen vry ende ombecommert, wel bewaert mit provande ende van als des men daerop behoeflijc was; ende dat ghemeen Sticht liet hi bisonder in goeden vrede. Sijn lichaem wort gevoert van Hardenberch tot in der stat van Uutrecht, ende worde aldaer begraven in dye Cathedrael hoeftkercke voer dat Hoge Outaer, mit groten wenen ende suchten sijnre vrienden.

Hoe dat heer Floris, bisschop van Utrecht, stierf.
Dat XL kapittel.

In het jaar Ons Heren 1393 op de 4^de dag van april en was toen de Heilige Goede Vrijdag terwijl dat dat men dat Heilige Ambacht in de kerk deed omtrent 9 uur toen scheidde van deze wereld en rust in de Heer de heer Floris van Wevelinkhoven, bisschop van Utrecht, in de stad Hardenberg gelegen in het land van Overijssel toen hij dat bisdom van Utrecht met grote eer 13 jaar lang en 5 maanden had berecht. Dat bisdom hij verladen vond met vele schulden en was met geheel zeer verarmd; maar hij heeft zijn nakomeling [232r] gelaten overvloedig van rijkdom. En toen deze eerwaardige bisschop in zijn bed ziek lag kwamen tot hem zijn vrienden en verwanten van zijn bloed en begeerden van de bisschop voorzien te worden met tijdelijke goederen en gaven. Waarop de goedertieren vader antwoordde en zei: ԍijn allerliefste kinderen en vrienden, datgene dat gij vanwege uw diensten van mij hebt verdiend, dat heb ik u deugdelijk en goed beloond en betaald en dat ik u behouden mijn geweten gedacht heb te geven, dat heb ik u tevoren gegeven.ՠEn hij liet terstond bik hem zijn officieren en dienaars en bewees hen de schat daar ze zijn schulden mee zouden betalen; en zei voorts dat al zulke goederen als hij meer had, die waren hem aangekomen van Sint Martinus goederen. En daarom nam hij voor hem dat hij diezelfde goederen Sint Martinus en zijn opvolger en navolger laten wilde. Toen dit gezegd was liet hij zijn vrienden en verwanten van het huis gaan en beval zijn kastelein dat hij die niet liet terug op het huis komen opdat ze hem niet meer bidden zouden; want hij wilde zijn bisdom niet bezwaren vanwege zijn vrienden en verwanten. Daarna zond hij tot Hendrik van Zuren, kastelein op het huis te Vollenhove en aan Evert van Esse, kastelein van der Horst, en tot andere kasteleind, officieren en dienaars dat ze hun burchten en huizen van het Sticht goed bewaren zouden tot behoefte der toekomende bisschop. Deze eerbare heer heeft vele goede dingen gedaan in het Sticht en land van Utrecht, want in de stad Hardenberg liet hij een mooi kasteel maken met een grote stenen toren, met een koninklijke zaal en slaapkamer en met een stal van 200 paarden. Hij liet ook repareren en vermaken alle burchten en huizen in het Oversticht en Nedersticht als Vollenhove, Horst, Stoutenburg, Vredeland en Eembrugge die allen zeer vervallen waren want ze waren menige daar niet van voorzien. Hij liet al zijn burchten der Stichts zijn nakomelingen vrij en onbekommerd, goed bewaard met proviand en van alles dat men daarop behoeft en dat Sticht liet hij vooral in goede vrede. Zijn lichaam werd gevoerd van Hardenberg tot in de stad Utrecht en werd aldaar begraven in de Kathedraal Hoofdkers voor dat Hoge Altaar met grote wenen en zuchten van zijn vrienden.

Van here Vrederic van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, die LI.
Dat XLI capitel.

Here Floris van Wevelichoven, bisscop van Uutrecht, begraven wesende, opten XVIII dach dairna, quamen binnen der stat van Uutrecht dye grote mogende princen, hertoge Aelbrecht van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant, hertoge Willem van Gulick ende van Ghelre, grave van Zutphen, die hertoge Aelbrechts dochter te wive hadde. Dye capitelaers vergadert wesende, so bat hertoge Aelbrecht voir here Rogier van Bronchorst, thesaurier der kercken van Colen. Hertoge Willem die bat dat si wilden kiesen here Vrederic van Blanckenhem, biscop van Straetsburch, sinen neve. Die capitelaers anhorende die supplicacien der beyder princen, baden hen dat si wilden accorderen ende refereren hen tot enen bequamen persoen om te kyesen: si wilden gaern haer supplicacien ende begeerten volbrenghen. Die princen en wouden dat nyet doen, mer elck begheerde te hebben tot enen postulaet ende bisschop daer si voer baden, uuten welcken een grote tweedracht onder den capittelaers [232v] ghecomen is, want dat meerredeel tot LV toe coren eendrachtelijcken tot begeerten hertogen Willems heere Vrederick van Blanckenhem, biscop tot Straetsburch, ende dat minre deel tot XXVII, coren tot begeerten hertoge Aelbrechts Rogier van Bronchorst voerseit. Ende terstont so sende elc van dien horen ambassiaten ende boden in den hof van Romen om te hebben die confirmacie. Mer Bonifacius, die IX paeus van Romen, gaf here Vrederick van Blanckenhem dye confirmacie, omdat hi dye meeste stemmen hadde. Dese here Vrederic was een wijs ende geleert man, ende hi quam mit een betamelicken ende sconen staet tot Uutrecht, ende worde aldaer na ouder manieren geordineert ende ghewijt die LI biscop van Uutrecht. Hij vant alle die sloten sijns Stichts vol ende wel versien van als des hem van node was, die zijn voersaet tegen sine ombelegen vianden wijslic wel defendeert ende bescermt gelaten hadde. Hi regeerde sijn Sticht ende landen lange tijt rustelic ende vrelic, sonder enige oerloge. Alle die burgers ontfingen van hem haer statrechten, ende sine vasallen ende leenmannen haer leengoeden. Dese eerwaerdige biscop was een grootmoedich man, wijs ende stout, seer discreet ende besceyden in rechtelicke saken, ghelt ende goet versmaende, ende in alle saken den ghemenen oerbaer ende profiten van den landen angaende was hi seer voersichtich.

Van heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, de 51^ste.
Dat XLI kapittel.

Toen heer Floris van Wevelinkhoven, bisschop van Utrecht, begraven was kwamen op de 18^de dag daarna binnen de stad Utrecht de grote mogende prinsen, hertog Albrecht van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland, hertog Willem van Gulik en van Gelre, graaf van Zutphen, die de dochter van hertog Albrechts tot wijf had. Toen de kapittelen verzameld waren zo bad bat hertog Albrecht voor heer Rogier van Bronkhorst, penningmeester van de kerk in Keulen. Hertog Willem die bad dat ze wilden kiezen zijn neef heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Straatsburg. De kapittelen hoorden aan het verzoekschrift der beide prinsen en baden dat ze wilden toestemmen en refereren hen tot een bekwaam persoon om te kiezen: ze wilden graag hun verzoekschrift en begeerte volbrengen. De prinsen wilden dat niet doen, maar elk begeerde te hebben tot een postulaat en bisschop daar ze voor baden, waaruit een grote tweedracht onder de kapittelen [232v] gekomen is, want het grootst deel tot 40 toe kozen eendrachtig tot begeerte van hertog Willem heer Frederik van Blankenheim en dat kleinste tot 27 kozen tot begeerte van hertog Albrecht Rogier van Bronkhorst. En terstond zo zond elk van die hun ambassadeurs en boden in de hof van Rome om de bevestiging te hebben. Maar paus Bonifatius de 9^de gaf heer Frederik van Blankenheim de bevestiging omdat hij de meeste stemmen had. Deze heer Frederik was een wijs en geleerd man en hij kwam met een betamelijke en mooie staat te Utrecht en werd aldaar naar oude manieren geordineerd en gewijd als de 51^ste bisschop van Utrecht. Hij vond alle burchten van zijn Sticht vol en goed voorzien van alles dat hen van node was die zijn voorganger tegen zijn omgelegen vijanden wijs en goed beschermd gelaten had. Hij regeerde zijn Sticht en landen lange tijd rustig en vredig zonder enige oorlog. Alle burgers ontvingen van hem hun stadsrechten en zijn vazallen en leenmannen hun leengoederen. Deze eerwaardige bisschop was een grootmoedig man, wijs en dapper, zeer discreet en bescheiden, in rechtszaken, versmaadde geld en goed en was in alle zaken het algemene goed nuttig en in profijt die het land aangingen was hij zeer voorzichtig.

Van den twist tusschen hertoghe Aelbrecht ende grave Willem van Oestervant sinen soen.
Dat XLII capitel.

Ter wilen dat dese dingen van der electyen van enen biscop te kiesen tot Uutrecht gheschieden, so is onversienlic in den lande van Hollant opgestaen een grote twedracht ende twist; want Coenraet Kuser die vervolchde seer starckelic mit sine vrienden an hertoge Aelbrecht omme recht ende justicie te geschien tegen denghenen die sinen soen Willem Kuser dootgeslagen hadden, allegerende ende seggende dat hi bedriechlic ende sonder actye ofte sculde bi nachte wesende in den dienst sijns heren ende op des heren hof ende plaetse, mit joncfrou Alijt van Poelgheest vermoert ende geslagen ware. In denwelken moort ende dootslach hij accuseerde ende besculdichde als hantdadige ende raetgevers Phillips burchgrave van Leyden; Dirc, heer van Asperen, mit sijn soen; II jonger broeders van der Leck; Henric, burchgrave van Montfoert; Jan, here van Heemstede; Jan van Vliet; Phillips van Polanen, ende den here van Duvenvoerde; heren Jan van Woude, here van Warmondt, mit meer machtige ende edele heren, tot LIIII toe. Waeromme dat hertoge Aelbrecht te recht ghinc sitten in zijn palays, ende gaf een sentencie bi assistencie ende vonnisse sijnre mannen van rade, also dese voerghenoemde personen ghecyteert ende ghedaecht waren ende niet en compareerden, noch te recht en quamen, dat si des feyts sculdich souden wesen, ende dat si daeran verboert hadden lijf ende goet; ende dede se altesamen bannen uuten lande van Hollant. Hertoghe Willem, grave van Oestervant, outste soen des hertogen Aelbrechts voerseit, die seer lief hadde dese voernoemde edele mannen, solliciteerde ende versochte an sinen vader dat hi dese edele mannen des feyts ende moerts ontsculdich woude houden. Mer die hertoge en wouts nyet horen, in geenre manieren; waerom dye grave van Oestervant toernich worde, ende sceyde mit enen erren moede van sinen vader; ende als hi vernam dat sijn vader hem mede lagen dede leggen, so reysde hi uuter Hage ende toech mitten voirnoemden edelen opt huys te Outhena in Zuyt-Hollant. Welck casteel hertoghe Aelbrecht wilen eer vercregen hadde van den here van Hoern, ende hadt ghegheven sinen outsten soen Willem, den grave van Oestervant. Dieghene die nu by den hertoge gebleven waren, saeyden alle haet ende nijt, ende deden alle quaet dat si mochten tusschen den vader ende dat kint, daer die princepaelste of was Joncheer Jan van Arkel, heren Ots soen, stedehouder ende tresorier van Hollant.

Van de twist tussen hertog Albrecht en zijn zoon graaf Willem van Oostervant.
Dat XLII kapittel.

Ondertussen dat deze dingen van de electie van een bisschop te kiezen te Utrecht geschiedde zo is onvoorziens in het land Holland opgestaan een grote tweedracht en twist; want Koenraad Kuser die vervolgde zeer sterk met zijn vrienden aan hertog Albrecht om recht en justitie te geschieden tegen diegene die zijn zoon Willem Kuser doodgeslagen hadden, voerde aan en zei dat hij bedrieglijk en zonder actie of schuld bij nacht was in de dienst van zijn heer en op de hof en plaats van zijn heer met jonkvrouw Adela van Poelgeest vermoord en geslagen was. Waarom moord en doodslag hij aanvoerde en beschuldigde als handdadige en raadgevers Filips burchtgraaf van Leiden; Dirk, heer van Asperen, met zijn zoon; 2 jongere broeders van de Lek; Hendrik, burchtgraaf van Montfoort; Jan, heer van Heemstede; Jan van Vliet; Filips van Polanen en de heer van Duivenvoorde; heer Jan van Wilde, heer van Warmond, met meer machtige en edele heren, tot 54 toe. Waarom dat hertog Albrecht te recht ging zitten in zijn paleis en gaf een vonnis met assistentie en vonnis van zijn mannen van raad, alzo deze personen gedaagd waren niet verschenen, nog te recht kwamen dat ze van het feit schuldig zouden wezen en ze daarom verbeurd hadden lijf en goed; en liet ze alle tezamen bannen uit het land van Holland. Hertog Willem, graaf van Oostervant, de oudste zoon van hertog Albrechts, die zeer lief had deze edele mannen verzocht aan zijn vader dat hij deze edele mannen van het feit en moord onschuldig wilde houden. Maar de hertog wilde het niet horen, op geen manier; waarom de graaf van Oostervant vertoornd werd en scheidde met een gergerd gemoed van zijn en toen hij vernam dat zijn vader hem mede hinderlagen liet leggen zo vertrok hij uit Den-Haag en trok met die edelen op het huis Altena in Zuid-Holland. Welk kasteel hertog Albrecht wijlen eerder verkregen had van de heer van Horne en had het gegeven zijn oudste zoon Willem, graaf van Oostervant. Diegene die nu bij de hertog gebleven waren zaaiden allen haat en nijd en deden alle kwaad dat ze mochten tussen de vader en dat kid waarvan de belangrijkste was Jonkheer Jan van Arkel, de zoon van heer Otto, stadhouder en penningmeester van Holland.

Hoe Outhena belegen worde ende sommige castelen gedestrueert.
Dat XLIII capitel.

Hertoge Aelbrechts, dye in meninge was sinen soen mitten anderen gebannen [233r] edelen uut sine landen ende heerlicheden te verdriven, dede van stonden an vergaderen uut Hollant, Zeelant ende Vrieslant een groot machtich volc van edelen ende andere gemeen luden der steden ende dorpen, ende sende Conraet Kuser met desen hoepe om te destrueren ende verwoesten die castelen ende sloten der gebannen heren. Conraet Kusert macht hebbende, is met al dit volc ghetogen, ende destrueerde in den eersten dat huys te Hodenpijl, Duvenvoerde, Santhorst, Heemstede, Warmont ende Paddenpoel, den burchgrave van Leyden toebehoerende buten Leyden, dat men nu hyet dat cloester te Nonnenpoel. Hertoghe Aelbrecht is die Merwen opgetogen mit heercracht van volc, ende quaem des dages nae Sinte Peter ende Pouwelsdach tot Gorichom int jaer M III C XCIII, daer hi van here Ot van Arkel vriendelic ende eerlic worde ontfangen. Des anderen dages is hi getogen na Woudrichom, ende vandaen tot Outena, datwelcke hy alom mit zijn volc crachteliken beleide. Hertoghe Willem, grave van Oestervant, hadde dat slot bevolen eer dat sijn vader daer voren quam sinen getrouwe vrienden, om dat te bescermen, ende hadde daerop gelaten alle instrumenten ende gereetscappen van oerloghe ende alle des hem van node soude mogen wesen, ende was ghetogen binnen tsHertogen Bossce. Die borchsaten, die opten huse waren, setten hem vromelic ter were tegen den hertoghe, ende dye hertoge hadde dat slot an allen sijden mit bussen ende andere grote instrumenten die muren ende toernen mit daghelixen assaulten ende stormen sere mede doen quetsen ende vernijelen. Ende als dit aldus gesciede in Zuyt-Hollant, quam hertoge Jan van Beyeren, elect van Ludic, des hertogen Aelbrechts soen, mit sinen raet ende mitten raet des lants van Henegouwen, ende maecten een compositie ende dadinge tuschen sinen vader ende sinen broeder, mitten heren die belegen waren, alsdat diegene die opten huse waren souden hem opgheven behouden lijf ende goet, ende souden dat slot leveren in des hertoghen handen. Ende dat ghedaen wesende, worden die heren geleyt ende gebrocht mit sekerheit tot sHertoghen Bossche bi den grave van Oestervant, die se daer verbeide. Ende dit was op Sinte Margritendach. Dye hertoge dit slot in hebbende, dede dat destrueren, uutgeseyt die twe grote toornen; ende hertoge Willem, grave van Oestervant, gaf die toornicheit een stede, ende is getogen in Vrancrijck, bi coninck Kaerle, de seste van dier naem.

Des tsjaers daeraen, M III C ende XCIIII, doen dede heer Aernt van Egmont ende IJselstein in timmeren ende fonderen dat cloester buten Yselsteyn, van der Barnerditen Oerde, ende begaefde dat mit scone renten.

Hoe Altena belegerd werd en sommige kastelen verwoest.
Dat XLIII kapittel.

Hertog Albrecht die in de mening was zijn zoon met de anderen gebannen [233r] edelen uit zijn landen en heerlijkheden te verdrijven liet van stonden aan verzamelen uit Holland, Zeeland en Friesland een groot machtig volk van edelen en andere gewone lieden van de steden en dorpen en zond Koenraad Kuser met deze hoop om te vernielen en verwoesten de kastelen en burchten der gebannen heren. Toen Koenraad Kuser macht had is hij met al dit volk getrokken en vernielde als eerste het huis te Hodenpijl, Duivenvoorde, Zandhorst, Heemstede, Warmond en Paddenpoel, dat de burchtgraaf van Leiden toebehoorde buiten Leiden dat men nu heet dat klooster te Nonnenpoel. Hertog Albrecht is de Merwede opgetrokken met legerkracht van volk en kwam de dag na Sint Petrus en Paulus dag te Gorinchem in het jaar 1393 waar hij van heer Otto van Arkel vriendelijk en fatsoenlijk werd ontvangen. D volgende dag is hij getrokken naar Woudrichem en vandaar naar Altena wat hij alom met zijn volk krachtig belegerde. Hertog Willem, graaf van Oostervant, had dat slot bevolen eer dat zijn vader daarvoor kwam zijn getrouwe vrienden om dat te beschermen en had daarop gelaten alle instrumenten en gereedschappen van oorlog en alle dat hen van node zou mogen wezen en was getrokken binnen Hertogenbos. De burgers die op het huis waren zetten zich dapper te verweer tegen de hertog en de hertog had dat slot aan allen zijden met bussen en andere grote instrumenten de muren en toren met dagelijkse aanvallen en bestorming zeer laten kwetsen en vernielen. En toen dit aldus geschiedde in Zuid-Holland kwam hertog Jan van Beieren, elect van Luik, de zoon van hertog Albrecht met zijn raad en met de raad van het land van Henegouwen en maakten een schikking en dadingen tussen zijn vader en zijn broeder, met de heren die belegerd waren als dat diegene die op het huis waren zouden zich opgeven en behouden lijf en goed en zouden dat slot leveren in de handen van de hertog. En toen dat gedaan was werden de heren geleid en gebracht met zekerheid naar Hertogenbos bij de graaf van Oostervant die ze daar opwachtte. En dit was op de dag Sint Margaretha. De hertog die dit slot had liet het vernielen, uitgezonderd de twee grote torens; en hertog Willem, graaf van Oostervant, gaf die toorn een plaats en is getrokken in Frankrijk bij koning Karel de 6^de.

Het jaar daarop, 1394 toen liet heer Arnold van Egmond en IJsselstein timmeren en funderen dat klooster buiten IJsselstein van der Bernardijn Orde en begiftigde dat met mooie renten.

Van den reyse des biscops van Uutrecht tegen heer Jan van Raesvelt, ridder, ende hoe hi die graefscap van Trenten ende stede ende tslot van Koeverden weder aen hem creech.
Dat XLIIII capitel.

Int jaer Ons Heren M III C ende XCIIII, als die grootmoedige heer Vrederic van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, uut warachtighe relatien ende tidinghe hoerde die grote scade ende laster die heer Jan van Raesvelt, ridder, heer Bitters zoen, ingeseten des Stichts van Munster, sine luden ende ondersaten aendede in den Stichte ende sine landen van Uutrecht geseten, was hi des seer gestoert; ende is ghetogen mit sine scutten ende ander wapentuers tegen den voerseiden heren Jan ende sinen vader, heer Bitter van Raesvelt, wonende in den Stichte van Munster, over die riviere van der Lippe; ende verbrande dat dorp te Oestdorp, heer Bitter toebehorende. Ende al dat hi wiste hem toebehorende, gaf hy den scutten ende knechten te voren ende te roven, rovende ende pilgerende onsprekelike veel beesten ende alle andere tijtlicke ende rikelicke goeden, ende toech weder mit groter eren in sine landen.

Des tsjaers daeran, van XCV, dese biscop Vrederijc overdenckende hoe dat hi zijn bisdom soude moghen verbeteren ende verheffen in tijtlike goeden ende voerspoedicheden, heft hi vernomen uut sekere waerachtyge oude besegelde brieven, als dat die graefscap van tlant van Trenten mitter stede ende slot te Koeverden, toe plach te horen Sinte Martijn. Ende dat die ouders ende voersaten dergheenre diet nu besaten, dye voerseide heerlicheden in voerleden tijden voer een seker [233v] zomme van penningen op aldusdaniger condicien ende voerwaerden hadden beleent, als dat die biscop van Uutrecht altijt tot sinen belieften ende tot allen tijden ende stonden dese voerseyde heerlicheden soude mogen lossen met alsulken somme van penningen als daer op stonden; ende die biscop dede sine penningen presenteren dairt voir verset was, mer die casteleyn en woude se niet ontfangen; mer hi wilde op dat slot bliven ende behiltet voer hem. Waerom dat die biscop dede vergaderen vele uutgelesen vrome mannen van wapenen, van ridderen, knechten ende sciltknapen, ende is gecomen mit heer Willem van Abcoude, heere te Wijc te Duersteden, heer Jan van Brederoede, sijn swagher, heer Henric van Vianen, heer Jan van Renesse, van Reinouwen, mit groter heercracht int lant van Trenten, ende stelde sijn belegge met ontwonden bannieren voer de stede ende tslot van Coeverden. Dwelc siende heer Gijsbrecht van Bronchorst, heer van Burckel, ende Ghijsbrecht van Bronchorst, outste soen des heren van Batenburch, ende noch veel meer andere vrienden ende magen des casteleins van Koeverden, deden den biscop ontseggen, menende dat hi uut vresen des ontseggens van den belegge opbreken soude, hebbende speciael ende groot betrouwen opten hertoge Willem van Gulic ende van Gelre. Mer dit en vorderde hemluden niet, want van die tijt dye biscop dragende ende hebbende goeden moet dat hi noch victorie van den belegge crigen soude, dede hy dat slot ende die stede strengelicker ende harder beleggen, ende benaude se alsoe, dat si hem boden op te geven in des biscops handen ende genaden. Ende dese twist worde gedadinct, als dat die joncheren van Koeverden souden hebben ende ontfanghen van den biscop van Uutrecht alsulke penningen als haer ouders ende voervaders daerop beleent ende staende hadden, ende dye biscop soude weder hebben dat graefscap van Trenten mitter stede ende tslot te Koeverden.

Van de reis van de bisschop van Utrecht tegen heer Jan van Raasveld, ridder, en hoe hij het graafschap van Twente en stad en het slot van Coevorden weer aan hem kreeg.
Dat XLIIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1394 toen die grootmoedige heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, ut ware relatie en tijding hoorde de grote schade en laster die heer Jan van Raasveld, ridder, en zoon van heer Bitter, de ingezeten der Sticht van Munster, zijn lieden aandeed in het Sticht en zijn landen van Utrecht gezeten was hij dus zeer verstoord en is getrokken met zijn schutters en ander wapenaars tegen d heer Jan en zijn vader, heer Bitter van Raasveld die woonde in het Sticht van Munster over de rivier de Lippe; en verbrandde dat dorp Oostdorp dat heer Bitter toebehoorde. En alles dat hij wist dat hem toebehoorde gaf hij de schutters en knechten tevoren en te roven en ze roofden en plunderde onuitsprekelijk veel beesten en alle andere tijdelijke en rijke goederen en trok weer met grote eer in zijn landen.

Het jaar daaraan, 1395 overdacht deze bisschop Frederik hoe dat hij zijn bisdom zou mogen verbeteren en verheffen in tijdelijke goederen en voorspoed en heeft vernomen uit zekere ware oude bezegelde brieven als dat het graafschap van het land van Twente met de stad en slot te Coevorden toe plag te horen aan Sint Martinus. En dat de ouders en voorzaten diegene die het nu bezaten die heerlijkheid in voorleden tijden voer een zekere [233v] som van penningen op al dusdanige conditie en voorwaarden hadden beleend, als dat de bisschop van Utrecht altijd tot zijn believen en te alle allen tijden en stonden deze heerlijkheid zou mogen inlossen met al zulke som van penningen als er op stonden; en de bisschop liet zijn penningen presenteren waar het voor verzet was, maar de kastelein wilde ze niet ontvangen; maar hij wilde op dat slot blijven en behield het voor hem. Waarom dat de bisschop liet verzamelen vele uitgelezen dappere mannen van wapens, van ridders, knechten en schildknapen en is gekomen met heer Willem van Abcoude, heer te Wijk bij Duurstede, heer Jan van Brederode, zijn zwager, heer Hendrik van Vianen, heer Jan van Renesse, van Rhijnouwen, met grote legerkracht in het land Twente en stelde zijn beleg met ontwonden banieren voor de stad en slot van Coevorden. Wat zag heer Gijsbrecht van Bronkhorst, heer van Berckel en Gijsbrecht van Bronkhorst, de oudste zoon van de heer van Batenburg, en nog veel meer andere vrienden en verwanten van de kastelein van Coevorden en lieten den bisschop ontzeggen en meenden dat hij vanwege de vrees van ontzeggen van het beleg opbreken zou en hadden speciaal een groot vertrouwen op hertog Willem van Gulik en van Gelre. Maar dit vorderde hen niet, want van die tijd droeg de bisschop en had goed gemoed dat hij nog victorie van het beleg zou krijgen en liet dat slot en de stad sterker en harder belegeren en benauwde ze alzo dat ze zich aanboden op te geven in de bisschop handen en genaden. En deze twist werd gedaagd als dat de jonkheren van Coevorden zouden hebben en ontvangen van de bisschop van Utrecht al zulke penningen als hun ouders en voorvaders daarop beleend en staan hadden en de bisschop zou weer hebben dat graafschap van Twente met de stad en het slot te Coevorden.

Van den scoffieringe die den grave van Oestervant worde gedaen an des conincs tafel van Vrancrijc, ende hoe hy mit sinen vader worde verenicht.
Dat XLV capitel.

Opten heiligen XIII dach, int jaer M III C ende XCV, ist geboert, dat die doirluchtige hertoge Willem van Beyeren, grave van Oestervant, sittende an des conincks tafel van Vrancrijc mit andere princen heren ende edelen, gecomen is des conincs herault, ende sneet des hertogen Willems tafelaken, voer hem leggende, an stucken, seggende het en betaemt niet, dat enich prince of here sitten sal an des conincs tafel, die scilde noch wapen heeft. Ende als hertoghe Willem seyde, dat hi scilt ende wapen hadde, seyde een out heraut daerop: ‘mijn here, ghi en hebt niet, want wilen grave Willem van Hollant, u outoom, niet alleen verslagen is van den Vriesen, mer leyt noch begraven ongewroken in sijnre vianden lant, als in Vrieslant.’Ende van dien dach voert began hertoge Willem te denken hoe ende in wat manieren hy alsulken confuys ende schande van hem mochte doen ende verdriven. Hertoghe Willem toech mit groter confuse ende scaemte uut Vrancrijc, ende quam in Henegouwen; ende omdat hi noch vreesde te comen in sijns vaders presentie, heeft hi heimelike brieven gescreven ende gesonden aen sinen vader, beteikenende ende bewisende die grote scaemte ende blammatie die hem in Vrancrijck an des conincs tafel ware gedaen ende ghesciet, versoekende ende biddende sinen vader oetmoedeliken dat hi alsulken scande ende laster van hem ende sine geslachte wilde laten wechdoen. Als hertoge Aelbrecht dit verhoerde, sprac hi: ‘Dese blammatie ende onere en sal mijn kinderen voertaen nyet meer verweten worden, want ic wil selver trecken in Vrieslant ende wil recupereren ende wederhalen mijnen oem, grave Willem, met sinen wapen, ende ick wil wrake doen over sinen doot ende mi God spaert dit naestcomende jaer.’ Ende corts dairna, doer minlicke tusschenspreken, is dair een vriendelyc pays ende vrede gemaect tuschen den vader ende tkint. Ende hertoghe Aelbrecht heeft sinen soen mit alle die gebannen heren in genaden genomen, ende quam in Den Hage, ende worde met groter eren ende feeste van sinen vader ontfangen.

Van de schoffering die de graaf van Oostervant werd gedaan aan de konings tafel van Frankrijk en hoe hij met zijn vader werd verenigd.
Dat XLV kapittel.

Op de heilige 13^de dag in het jaar 1395 is het gebeurd dat de doorluchtige hertog Willem van Beieren, graaf van Oostervant, zittend aan de konings tafel van Frankrijk met andere prinsen, heren en edelen gekomen is de konings heraut en sneed de hertog Willem tafelaken, die voor hem lag, in stukken en zei het betaamt niet dat enige prins of heer zitten zal aan de konings tafel die schild nog wapen heeft. En toen hertog Willem zei dat hij schild en wapen had zei een oude heraut daarop: ‘Mijn heer, gij hebt het niet, want wijlen graaf Willem van Holland, uw oudoom, is niet alleen verslagen van den Friezen, maar ligt nog begraven en ongewroken in het land van zijn vijand, als in Friesland.’En van die dag voort begon hertog Willem te denken hoe en in wat manieren hij al zulke verwarring en schande van hem mocht doen en verdrijven. Hertog Willem trok met grote verwarring en schaamte uit Frankrijk en kwam in Henegouwen; en omdat hij nog vreesde te komen in zijn vaders presentie heeft hij heimelijk brieven geschreven en gezonden aan zijn vader, betekende en bewees de grote schaamte en blamage die hem in Frankrijk aan de konings tafel was gedaan en geschied, verzocht en bad zijn vader ootmoedig dat hij al zulke schande en laster van hem en zijn geslacht wilde laten wegdoen. Toen hertog Albrecht dit hoorde sprak hij: ‘Deze blamage en oneer zal mijn kinderen voortaan niet meer verweten worden, want ik wil zelf trekken in Friesland en wil terugkrijgen en weerhalen mijn oom, graaf Willem, met zijn wapen en ik wil wraak doen over zijn dood als God me spaart dit volgende jaar.’ En kort daarna, door minnelijk tussen spreken, is er een vriendelijke rust en vrede gemaakt tussen de vader en het kind. En hertog Albrecht heeft zijn zoon met alle gebannen heren in genade genomen en kwam in Den-Haag en werd met grote eer en feest van zijn vader ontvangen.

Van die strijden die in Oest-Vrieslant gevyelen, ende van dye overvoeringhe grave [234r] Willems van Henegouwen, Hollant, etcetera.
Dat XLVI capitel.

Des jaers daerna, van XCVI, heeft die doerluchtige prince hertoge Aelbrecht opghenomen mit alle sine macht Oest-Vrieslant te bevechten, ende heeft vergadert uut alle sine landen ende provincien, uut Vrancrijc, uut Enghelant, een groot ende ontellijc heer van graven, baroenen, ridderen, heren ende sciltknechten. Van denwelken die principaelste capiteynen ende hoeftluden waren: hertoghe Willem, grave van Oestervant; hertoge Jan, elect van Ludic; hertoghe Aelbrecht, heer van Nubingen des voerseyden hertoge Aelbrechts drie sonen. Onder die Fransche heren waren cappiteinen die grave van Simpol; die grave van Namen; heer Kaerl, ammirael des conincs van Vrancrijc, mit vele edelen ende baroenen. Van der Enghelscher natie was hoeftman die grave van Schallien. Der Hoech-Duytscher capiteinen ende hoeftmannen waren die grave van Solms, mit meer andere graven, baroenen ende heren. Uut sinen eyghen landen hadde hertoge Aelbrecht vergadert den grave van Boloijs; Jan, heer van Arkel, heer Otten soen, die corts ghestorven was; Jan, heer van Bredenroede; Phillips, burchgrave van Leyden ende heer van Wassenner; den heer van Asperen; den heer van Sevenbergen; den here van Drongelen; den heer van Hoekelom; den heer van Leyenburch; den heer van Waerdenburch. Mit andere ontellicke princen baroenen, ridderen, heren ende sciltknapen van allen landen, quamen dye edelen ende vrome mannen, ende ontellike soudenijeren quamen om die wapen te hantieren ende die grote menichte des volcx te scouwen. In Den Hage ende in anderen steden ende dorpen lagen dye heren ende ridderen exercerende ende gebrukende dye wapenen mit steken ende tornoyen, die een tegen den ander. Daerna, des sonnendages na Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsdach, quam hertoge Aelbrecht mit alle sine macht tot Enchusen om vandane over te varen in Oest-Vrieslant. Daer lagen in der zee bereyt III M grote scepen ende IIII C cleine scepen, dair alle dat heer mede over gevaren wort in Vrieslant. In desen heervaert worden vele ridderen van hertoge Aelbrecht gemaect, als Floris van Alkemade, ende Gerrit van der Woert. In desen heervaert hadde hertoge Aelbrecht C ende LXXX dusent ghewapender mannen; ende hi is angecomen met al dit volc in Oest-Vrieslant, in die Cuijnre. Die Vriesen van Stellingwerf namen dit seer qualicken, ende vergaderden een ontellijcke menichte uut allen dorpen ende plaetsen daer omtrent, ende ghinghen met groter vromicheyt den hertoge tegemoet om een strijt met hem te vechten. Ende dit was op Sint Jans dach Onthoefdinge. Daertegen quam hertoge Aelbrecht mit onwonden bannieren, mit trompetten ende basunen, ende die Engelschen ende Henewiers scoten mit allen seer op dye Vriesen. Mer dat en duerde niet langhe, want si malkander angingen mit lancien, glavien ende swaerden; ende het quam daer tot enen groten bitteren stride. Mer die Vriesen namen ten lesten die vlucht, ende keerden den rugghe, liepen snellijcken uuten stryde in poelgen ende marasschen ende versmoerden. Andere, dwalende in onweghen, van groten vermoetheyt bleven si doot. Dye andere worden vervolcht, ende in groter menichten ghevangen ende geslegen; ende dijer wasser wel op dyen dach XIIII C. Op deselve tijt, doer beveel hertoge Aelbrechts, soe voer Peter Beets, heer Dircks soen van Beets, ridder, mit dye van Amsterdam, West-Vriesen, Kermers ende Waterlanders die rivier van der Lauwerts op, om daer die Vriesen mede van nijewes een strijt te leveren. Die Vriesen dit verhorende, sijn in groter menichte opten dijc vergadert, der Hollanderen toecoemst verwachtende, dat niemant uuten scepe treden dorste ende den dijck opclimmen. Waerom dat si in haer scepen bleven, benemende den Vriesen haren ingang ende uutgang ter zeewert. Daerentusschen is hertoge Aelbrecht mit alle sijn heer ghezeylt nae Staveren, ende vandaen tot Sinte Odulphus cloester doir Gheesterlant bi Staveren, om hem daer te beraden ende raet te nemen hoe hy insetten soude om Vrieslant te bevechten ende in te winnen. Dye Vriesen beclaeghende dat quade avontuijr dat si hadden gehat, [234v] hebben weder van nijewes vergadert vrome wapentuers, opdat si weder een slach wouden slaen tegen den Hollanderen. Dye hertoge ansiende datter weder een strijt anstaende was, heeft sijn volc doen stellen in ordinancien ende is se teghens gegaen mit ontwonden bannieren, myt basunen ende trompetten vreselijc ludende. Ende daer is weder een scarpen bitteren strijt gevallen. Mer int eynde keerden die Vriesen den rugge, ende namen die vlucht, ende worden verwonnen, nu ten anderden male, ende die hertoge behilt mit groter eren dat velt ende hadde den prijs van der victorien. Ende die hertoghe loofde ende dancte God van der victorien, ende bleef aldaer op datselve velt leggen by Sinte Odulphus cloester, ende dede daer sine tenten ende pauweljonen opslaen ende oprechten, ende verwachte daer X dagen lang alle dat hem opcomen mochte, mer daer en quam niemant. Want si alle vreesden ende ontsaghen den moghenden prince hertoghe Aelbrecht ende sinen soen hertoge Willem, grave van Oestervant.

Van de strijd die in Oost-Friesland viel en van het overvoeren van graaf [234r] Willem van Henegouwen, Holland, etc.
Dat XLVI kapittel.

Het jaar daarna, 1396, heeft de doorluchtige prins hertog Albrecht opgenomen met al zijn macht Oost-Friesland te bevechten en heeft verzameld uit al zijn landen en provincies, uit Frankrijk, uit Engeland, een groot en ontelbaar leger van graven, baronnen, ridders, heren en schildknechten. Waarvan de belangrijkste kapiteins en hoofdlieden waren: hertog Willem, grave van Oostervant; hertog Jan, elect van Luik; hertog Albrecht, heer van Straubing, de drie zonen van hertog Albrechts. Onder de Franse heren waren kapiteins de graaf van Saint-Pol; de graaf van Namen; heer Karel, admiraal der koning van Frankrijk, met vele edelen en baronnen. Van der Engelse natie was hoofdman de graaf van Schallien. De Hoogduitse kapiteins en hoofdmannen waren de graaf van Solms, met meer andere graven, baronnen en heren. Uit zijn eigen landen had hertog Albrecht verzameld de graaf van Blois; Jan, heer van Arkel, de zoon van heer Otto die net gestorven was; Jan, heer van Brederode; Filips, burchtgraaf van Leiden en heer van Wassenaar; de heer van Asperen; de heer van Zevenbergen; de heer van Drongelen; de heer van Heukelom; den heer van Leyenburg; de heer van Waardenburg. Met andere ontelbaar prinsen baronnen, ridders, heren en schildknapen van alle landen kwamen de edelen en dappere mannen en ontelbare soldaten om de wapens te hanteren en de grote menigte van volk te aanschouwen. In Den-Haag en in andere steden en dorpen lagen de heren en ridders exercerende en gebruikten de wapens met steken en toernooien, de een tegen de ander. Daarna, de zondag na Onze Lieve Vrouwe Hemelvaartsdag, kwam hertog Albrecht met al zijn macht tot Enkhuizen om vandaar over te varen in Oost-Friesland. Daar lagen in de zee bereid 3000 grote schepen en 400 kleine schepen, waar dat hele leger me over gevaren werd in Friesland. In deze legertocht werden velen van hertog Albrecht ridder gemaakt, als Floris van Alkemade en Gerrit van der Woerd. In deze legertocht had hertog Albrecht 180 000 gewapende mannen; en hij is aangekomen met al dit volk in Oost-Friesland, in Kuinre. De Friezen van Stellingwerf namen dit zeer kwalijk en verzamelden een ontelbare menigte uit alle dorpen en plaatsen daar omtrent en gingen met grot dapperheid de hertog tegemoet om een strijd met hem te vechten. En dit was op Sint Jan dag Onthoofding. Daartegen kwam hertog Albrecht met ontwonden banieren, met trompetten en bazuinen en die Engelse en die van Henegouwen schoten met allen zeer op de Friezen. Maar dat duurde niet lang want ze gingen elkaar aan met lansen en lansspitsen en zwaarden; en het kwam daar tot een grote bittere strijd. Maar de Friezen namen tenslotte de vlucht en keerden de rug en, liepen snel uit de strijd in poelen en moerassen en versmoorden. Anderen die dwaalden in omwegen bleven van grote vermoeidheid dood. De anderen werden vervolgd en in grote menigte gevangen en geslagen en van die waren er op die dag 14 000. Op dezelfde tijd op bevel van hertog Albrechts zo voer Peter Beets, de zoon van heer Dirk van Beets, ridder, met die van Amsterdam, West-Friezen, Kennemers en Waterlanders de rivier Lauwers op om daar de Friezen mede opnieuw een strijd te leveren. De Friezen die dit hoorden zijn in grote menigte op de dijk verzameld en wachtte op de komst van de Hollanders zodat niemand uit de schepen treden durfde en de dijk opklimmen. Waarom dat ze in hun schepen bleven en benamen de Friezen hun ingang en uitgang ter zee waart. Ondertussen is hertog Albrecht met al zijn leger gezeild naar Stavoren en vandaar naar Sint Odulphus klooster door Gaasterland bij Stavoren om zich daar te beraden en raad te nemen hoe hij het zetten zou om Friesland te bevechten en te winnen. De Friezen beklaagden het kwade avontuur dat ze gehad hadden en [234v] hebben weer opnieuw verzameld dappere wapenaars opdat ze weer een slag wilden slaan tegen dn Hollanders. De hertog zag dat er weer een strijd aanstaande was en heeft zijn volk laten stellen in ordinantie en is ze tegemoet gegaan met ontwonden banieren, met bazuinen en trompetten vreselijk luid. En daar is weer een scherpe bittere strijd gevallen. Maar in het eind keerden de Friezen de rug en namen de vlucht en werden overwonnen, nu ten tweede male en de hertog behield met grote eer het veld en had de prijs van de victorie. En de hertog loofde en dankte God van de victorie en bleef aldaar op hetzelfde veld liggen bij Sint Odulphus klooster en liet daar zijn tenten en paviljoenen opslaan en oprichten en wachtte daar 10 dagen lang op alles dat hem opkomen mocht, maar er kwam niemand. Want ze allen vreesden en ontzagen de vermogende prins hertog Albrecht en zijn zoon hertog Willem, graaf van Oostervant.

Het is gesciet dat binnen dese X dagen die Enghelschen in een vergadert sijnde, wouden gaen besien dat lant, niettegenstaende dattet die hertoghe hen ontriet; ende sijn ghetoghen omtrent II milen verde int lant, ende begonnen vele dorpen ende husen te verbarnen, ende namen een groten roef, ende meenden doen weder mit eren na theer te trecken. Ende siet, die Vriesen sijn onversiens uut haren lagen op ghebroken, ende besingelden die Enghelschen al omme, ende besprongen se an allen sijden mit groter craften, mit kusen, pijeken ende andere instrumenten. Dye Enghelsche stelden hem wijselijc in ordinantie ende wederstonden dye Vriesen mit scutten ende slingheren vromelijcken. Ende als der Vriesen hoop meerder ende groter worde, creghent die Enghelschen te quaet, ende dronghen se achterwaert te wiken op een fortresse ende stercke plaetse, ende verweerden hem heerlijck teghen die Vriesen, ende verdreven ende hilden die Vriesen van hem mit scutten ende slingheren, ende bleven nochtans die Enghelschen aldus beleghen dien dach ende nacht. Die hertoghe, die dit gherucht haest hadde vernomen, bat den steden van Hollant, dat si wilden gaen ende ontsetten die Enghelschen, dye in lasten ende node waren; diewelcke antwoerden ende seyden: ԓoe waer dat onse prins ende here ons voergaet, daer sullen wi hem sonder twijfel navolghen.’ Dit horende, badt hy dye stede van Delft, dat si desen last van den ontsettinghe der Enghelschen annemen wilden. Daer dye van Delft op antwoerden ende seyden: ‘Ghenadighe here, hoewel wy tot anderen tiden van u sijn ghedestrueert, niettemin, soe willen wy nochtans gaerne doer uwe liefte ende begheren ons daertoe voeghen om dye Enghelschen te ontsetten of doot daerbi te bliven. Mer wy bidden, dat uwe groetheyt dese trouwen dienst niet vergheten en wille, alst wederom tijt gheven sal.’Die van Delft stelde hem op die weghe mit haren ontwonden bannijere, ende sijn mit groter macht gecomen ter plaetsen voerseyt. Dye Enghelschen siende dat hem succours ende ontset quam, begonnen si die Vriesen vromelic te bevechten an die ene sijde, ende dye van Delft quamen totten Vriesen stoutelijc intreden an die ander syde; ende worden aldus bevochten, tot allen canten, ende tvelt worde vervolt mit dode lichamen. Daer bleven meer dan IIII C Vriesen verslaghen, ende dye ander lyepen wech. Want dye anxt ende vrese quam op hem ghevallen, sorghende dat dat ganse heer teghen hem quam te stride. Doen toghen die Enghelschen ende dye van Delft in tlant, ende staken alle de dorpen ende husen an brande, ende verwoesten dat lant myt allen seer mit roven ende slaen. Ende dye hertoghe verhorende van dese victorie, nam hi dat seer wel van dye van Delft; dye brant ende roeck van den viere waren teykenen van victorye. Dye hertoghe dede maken een groot starck blochuys binnen Staveren, ende dede dat versien mit provande ende mit andere instrumenten van oerloghe die hem van node waren, ende sette daerin vrome, cloecke mannen van wapenen om dat te bewaren. Ende hy sende een groot deel van sinen heer tot diverse [235r] plaetsen in Vrieslant, ende bedwanc dairmede alsoe dye Vriesen, dat si ghenade begheerden, belovende den hertoghe te nemen tot horen eyghen warachtyghen here. Ende als dye Vriesen alle dese ponten ende beloeften mit zegel ende brieven, ende myt ede hadden geconfirmeert, gevesticht ende ghesworen, doen sende die hertoghe enen notabelen ridder myt meer ander heren ende edelen totten cloester Florencampe, geheten Oude Cloester. Diewelke grave Willem dede opgraven wilen eer grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, des voerseyden hertoghe Aelbrechts oem. Ende brochte hem mit sinen schilt ende wapen tot hertoge Aelbrecht. Dyt aldus ghesciet wesende is hertoghe Aelbrecht weder ghereist in Hollant mit groter eren ende love, mit hem brenghende sijns oems ghebeenten. Dwelcke hy dede voeren in Henegouwen, ende worde mit betamelicker uutvaert begraven tot Valenchijn by sine voervaderen.

Het is geschied dat binnen deze 10 dagen de Engelsen die ineen verzameld waren dat land wilden gaan bezien, niettegenstaande dat de hertog het hen ontraadde, en zijn getrokken omtrent 2 mijlen ver in het land en begonnen vele dorpen en huizen te verbranden en namen een grote roof en meenden toen weer met eer naar het leger te trekken. En ziet, de Friezen zijn onvoorziens uit hun hinderlagen opgebroken en omsingelde de Engelsen alom en besprongen ze aan alle zijden met grote kracht, met knotsen, pieken en andere instrumenten. De Engelsen stelden zich wijs in ordinantie en weerstonden de Friezen met schieten en slingers dapper. En toen de hoop der Friezen groter en groter werd kregen de Engelsen het te kwaad en drongen achteruit om te wijken op een fort en sterke plaats en verweerden zich heerlijk tegen de Friezen en verdreven en hielden de Friezen van zich met schieten en slingers en nochtans bleven de Engelsen aldus belegerd die dag en nacht. De hertog, die dit gerucht gauw had vernomen, bad de steden van Holland dat ze wilden gaan en ontzetten de Engelsen die in last en nood waren; die antwoordden en zeiden: Zo waar dat onze prins en heer ons voor gaat daar zullen we hem zonder twijfel navolgen.’ Die dit hoorde en bad de stad Delft dat ze deze last van het ontzet der Engelse aannemen wilden. Daar die van Delft op antwoordden en zeiden: ‘Genadige heer, hoewel we in anderen tijden van u zijn verwoest, niettemin zo willen we nochtans graag door uw liefde en begeren ons daartoe voegen om de Engelsen te ontzetten of dood te blijven. Maar we bidden dat uw grootheid deze trouwe dienst niet vergeten zal als het wederom tijd geven zal.’Die van Delft stelden zich op de weg met hun ontwonden banier en zijn met grote macht gekomen ter plaatse. De Engelsen zagen dat hen hulp en ontzet kwam en begonnen de Friezen dapper te bevechten aan de ene zijde en die van Delft kwamen dapper tot de Friezen aan de andere zijde en werden aldus bevochten aan alle kanten en het veld werd gevuld met dode lichamen. Daar bleven meer dan 400 Friezen verslagen en de anderen liepen weg. Want de angst en vrees kwam op hem gevallen en bezorgden dat het ganse leger tegen hen kwamen te strijden. Toen trokken de Engelsen en die van Delft in het land en staken alle dorpen en huizen in brand en verwoesten dat land zeer met roven en slaan. En de hertog hoorde van deze victorie en nam dat zeer goed van die van Delft; de brand en rook van het vuur waren tekens van victorie. De hertog liet maken een groot sterk blokhuis binnen Stavoren en liet dat voorzien met proviand en met andere instrumenten van oorlog die hen van node waren en zette daarin dappere, kloeke mannen van wapens om dat te bewaren. En hij zond een groot deel van zijn leger in diverse [235r] plaatsen in Friesland en bedwong daarmee alzo de Friezen dat ze genade begeerden en beloofden de hertog te nemen tot hun eigen ware heer. En toen de Friezen al deze punten en beloftes met zegels en brieven en et eed hadden bevestigd en gezworen toen zond de hertog een notabele ridder met meer ander heren en edelen tot het klooster Florenkamp, geheten Oude Klooster. Dien voor graaf grave Willem liet opgraven wijlen eerder graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland, d oom van hertog Albrechts. En bracht hem met zijn schild en wapen tot hertog Albrecht. Toen dit aldus geschied was is hertog Albrecht weer getrokken in Holland met grote eer en lof en bracht met hem het gebeente van zijn oom. Wat hij liet voeren in Henegouwen en werd met betamelijke uitvaart begraven te Valenciennes bij zijn voorvaders.

Hoe heer Ot van Arkel oflivich worde ende van Jan sijn zoen.
Dat XLVII capitel.

In ditselve jaer starf heer Otte van Arkel, heer van Pijerlepont ende der landen van Mechelen. Ende worde mit groter eren begraven in die stede van Gorichom in sijn ouders graf. Ende hem volchde in sine heerlicheden sijn enighe zoen gheheten joncheer Jan, dye te wyve hadde des eersten hertoghe Willems dochter van Gulijck. Wiens broeders waren: hertoghe Willem ende hertoghe Reynout van Gulijck ende van Ghelre, daer hy niet dan een enighe soen an wan, gheheten Joncheer Willem, die in Gorichom gheslaghen worde int jaer dusent IIII C ende XVII, ende starf sonder kinder, als voer gheseyt is. Dese jonckheer Jan van Arkel was een opgheblasen, hovaerdich ende ongenadich mensche, nyet hebbende van sine vaderlijcke doechden; want hi sijn eygen moeder, des graven dochter van Baer, dede ofsluten van den huyse van Arkel, ende uut alle sine heerlijckheden verdriven. Ende als si vele molestacien ende vervolginghe van haren soen hadde gheleden, most si van noots weghen trecken in haren eyghen vaders lant. Ende als si in dat casteel van Pyerlepont nyet comen en mochte, was sy des qualijcken te vreden, ende verclede haer gelijck een malaetsche vrouwe ende dede laghen legghen omtrent dat casteel; ende quam also ombekent op dat slot. Ende op dye brugghe wesende, dede si een teyken, ende begreep manlijcken dat slot van Pierlepont, ende behilt dat mit alle sine heerlicheden, daer si ten lesten oflivich worde.

Hoe heer Otto van Arkel stierf en van Jan zijn zoon.
Dat XLVII kapittel.

In hetzelfde jaar stierf heer Otto van Arkel, heer van Pierlapont en het land van Mechelen. En werd met grote eer begraven in de stad Gorinchem in zijn ouders graf. En hem volgde op in zijn heerlijkheden zijn enige zoon, geheten jonkheer Jan, die tot wijf had de dochter van hertog Willem van Gulik. Wiens broeders waren: hertog Willem en hertog Reinout van Gulik en van Gelre, waar hij niet dan een enige zoon aan wond, geheten jonkheer Willem, die in Gorinchem geslagen werd in het jaar 4017 en stierf zonder kinderen. Deze jonkheer Jan van Arkel was een opgeblazen, hovaardig en ongenadig mens en had niets van zijn vaderlijke deugden; want hij zijn eigen moeder, de dochter van de graaf van Baar, liet afsluiten van het huis van Arkel en uit al zijn heerlijkheden verdrijven. En toen ze vele mishandelingen en vervolging van haar zoon had geleden moest van vanwege de nood trekken in het land van haar vader. En toen ze in dat kasteel van Pierlapont niet komen mocht was ze dus kwalijk tevreden en verkleedde zich gelijk een melaatse vrouw en liet hinderlagen leggen omtrent dat kasteel en kwam alzo onbekend op dat slot. En toen ze op de brug was deed ze een teken en greep mannelijk dat slot van Pierlapont en behield dat met alle zijn heerlijkheden waar ze tenslotte stierf.

Hoe dat casteel te Rinensteyn destrueert worde.
Dat XLVIII capitel.

Omtrent dese tijt was een bastert van Arkel, gheheten Jan, ende was heren Jans van Arkels, biscop van Uutrecht, bastaertzoen. Dese here Jan, die bastaert van Arkel, ridder, heeft op sijn huys te Rinensteyn vergadert vele zoudeniers ende knechten, als Brabanders, Gelresse ende Lukenaers, ende dede ontseggen here Henric van Vianen ende van der Ameynde. Ende quam mit desen vergaderden hoep mit ghewapender hant int lant van Vianen, ende nam daeruut enen groten roef, ende brocht se op sijn huys te Rinensteyn. Daerteghens heeft heer Henrick van Vianen enen snellen bode ghesent an der stat van Uutrecht, ende creech van stonden aen in sijnre hulpen volnae dye gehele stat ende burgers van Uutrecht. Ende quamen mit alle hair macht teghen desen heren Jan dye bastert, ende sloghen so crachtelijcken op hem ende sine hulperen, dat sij se afterwaerts dreven, tot op sijn huys; ende si vervolchden hem soe starckelijck, dat sij hem ende alle dye sijn opten huyse beleyden ende daerop besloet. Biscop Vrederijck van Blanckenhem dit verhorende, dat sine vianden dus besloten ende beleghen waren, is hy seer verblijt gheweest. Ende quam haestelijcken uut dat Overstichte, daer hy doe was als hem dese tidinghe quam; ende vergaderde alle sine heren ende vrienden ende alle dat hy crighen mochte, ende quam mede leggen voer [235v] dat huys te Rinenstein, ende dede daer sijn bannier ontwinden voer dat casteel; ende sende terstont boden an heer Willem, heer van Abcoude; heer Henric, burchgrave van Montfoert; heer Jan van Renesse van Rijnouwen; heer Sweer van Vianen; heer Steven van Nievelt ende Zulen, ende noch veel meer edelen, ridderen ende knechten, dat sine vrienden waren, dat si comen souden bi hem voer Rinenstein, ende doen assistentye ende bistant; datwelcke si allegader terstont deden. Die borchsaten siende die grootmoedicheit des biscops ende die macht dergeenre die hem te hulpen waren gecomen, hebben si hem gheboden op te geven in des biscops handen. Ende daer wort in den tractaet uutgesproken ende gheseyt, als dat alle die borchsaten souden gaen in des bisscops vangenisse, ende dat casteel soude staen tot des biscops seggen. Datwelke alsoe is gesciet, want daer worden III C gevangen gesonden tot Uutrecht, onder dyewelke dat waren Ghijsbrecht van Bronckhorst, des heren zoen van Batenburch; Goddaert van Elderen, ende Jan van Rinensteyn, ridder, mit meer andere ridderen, heren ende edele sciltknapen; ende dat slot te Rinensteyn worde te gronde toe ofghebroken ende gheslecht, ende die gevanghen mosten hem lossen tegen den biscop myt een grote zomme van penningen, die si hem gaven, ende mosten noch loven ende sweren hem nymmermeer teghen dat Sticht noch tegen den biscop te setten of te bescadigen, daer si goede beseghelde brieven of gaven.

Hoe dat kasteel te Rhijnestein verwoest werd.
Dat XLVIII kapittel.

Omtrent deze tijd was een basterd van Arkel, geheten Jan, en was de bastaardzoon van heer Jan van Arkels, bisschop van Utrecht. Deze heer Jan, de bastaard van Arkel, ridder, heeft op zijn huis te Rhijnestein verzameld vele soldaten en knechten, als Brabanders, van Gelre en van Luik en liet ontzeggen heer Hendrik van Vianen en van Ameide. En kwam met deze verzamelde hoop met gewapenderhand in het land Vianen en nam daaruit een grote roof en bracht het op zijn huis te Rhijnestein. Daartegen heeft heer Hendrik van Vianen een snellenbode gezonden aan de stad Utrecht en kreeg van stonden aan in zijn hulp bijna de gehele stad en burgers van Utrecht. En kwamen met al hun macht tegen deze heer Jan de basterd en sloegen zo krachtig op hem en zijn helpers zodat ze hen achteruitdreven tot op zijn huis en ze vervolgden hem zo sterk zodat ze hem en allen die op zijn huis waren belegerden en daarin opsloot. Bisschop Frederik van hoorde dat zijn vijand dus besloten en belegerd waren werd zeer blijde. En kwam haastig uit het Oversticht, waar hij toen was toen hem deze tijding kwam; en verzamelde al zijn heren en vrienden en alles dat hij krijgen kon en kwam mede liggen voor [235v] dat huis te Rhijnestein en liet daar zijn banier ontwinden voor dat kasteel en zond terstond boden aan heer Willem, heer van Abcoude; heer Hendrik, burchtgraaf van Montfoort; heer Jan van Renesse van Rijnouwen; heer Sweer van Vianen; heer Steven van Nieveld en Zuilen, en nog veel meer edelen, ridders en knechten dat zijn vrienden waren dat ze komen zouden bij hem voor Rhijnestein en assistentie en bijstand doen; wat ze allemaal terstond deden. De burgers van dat kasteel zagen de grootmoedigheid van de bisschop en di macht van diegene die hem te hulp waren gekomen en hebben zich geboden op te geven in de handen van de bisschop. En er werd in een traktaat uitgesproken en gezegd als dat alle die burgers zouden gaan in de gevangenis van de bisschop en dat kasteel zou staan tot het zeggen van de bisschop. Wat alzo is geschied, want er worden 300 gevangen gezonden tot Utrecht waaronder waren Gijsbrecht van Bronckhorst, de zoon van de heer van Batenburg; Goddaert van Elderen en Jan van Rhijnestein, ridder, met meer andere ridders, heren en edele schildknapen en dat slot Rhijnestein werd tot de grond toe afgebroken en geslecht en de gevangenen moesten zich verlossen tegen de bisschop met een grote som van penningen, die ze hem gaven en moesten nog beloven en zweren zich nimmermeer tegen dat Sticht nog tegen den bisschop te zetten of te beschadigen, waar ze goede bezegelde brieven van gaven.

Hoe dat slot te Loevenstein gewonnen wort, ende hoe dye grave van Cleve enige gevangen creech, daer hi groot goet of scatte.
Dat XLIX capitel.

Int jaer M III C ende XCVII hadde hertoghe Aelbrecht een trisorier ende rentemeester van Hollant, geheten heer Bruytstone van Heerwijnde, ridder, van denwelken hi begeerde te hebben rekeninge van den ontfangen ende uutgeven; tot welken heer Bruijtstone hemselven niet wel bereyt en hadde. Waerom die hertoge hem dede besetten in dye stede van Aemstelredam, ende daer bliven ter tijt toe dat hy sine rekeninge hadde ghedaen. Mer hi en bleef daer niet lange; want doen hij sijn open sach ende den tijt, reysde hi scielijken vandaen, ende toech op dat huys te Loevensteyn bi Gorichom, want hy dat slot enige jaren doer des hertogen beveel onder sine subjectye hadde gehadt. Ende hi dede dat slot versien van vele provanden ende ander gereetscap, tot die bescermenisse des huys, daerop settende ontrent X C vrome mannen, mit IIII cappeteinen; ende hi toech in den lande van Gelre. Dit verhorende hertoge Aelbrecht, dede vergaderen een groot volc van wapenen, ende sende hertoge Willem, sinen soen, den grave van Oestervant, mit al dat volc voer dat slot te Lovenstein. Ende die grave van Oestervant quam daervoer des donredages na Midvasten, ende beleydet tot allen siden. Alle ding bereyt wesende om te stormen, heeft hi dat slot so vreseliken angestormt mit grote sware stenen van den bossen dairop te werpen, dat hi dat voirgeburcht met allen seer dairmede quetste ende brac, ende dat ten lesten dye grote torn des voerburchs nederviel, met hem ter neder treckende een groot stuc van der muren, dat men lichteliken sien mochte wat men int voerburch dede ende geschiede. Ten lesten scoten dye van Dordrecht enen groten swaren steen uut eenre bussen, ende viel in dat voerburch op een huys staende mit hoy. In welken huys bi den viere saten Otte van Driel mit noch IIII ander gewonde knechten. Ende dat huys viel neder op dese knechten, ende verbranden mit huys ende mit hoy, ende al datter in was. Ende terwylen dat dese brant geduerde, soe liepen die Hollanders an ende wonnen dat voerburch. Ende als diegene dat sagen dye int voerburch waren, dat si soe overvallen worden, lyepen si mit haesten op dat slot om dat te bescermen. Mer die Hollanders scoten soe vervaerlicken ende stadelicken met clovers ende mit armborsten opt slot, dat si nauweliken een veinster opdoen en mochten. Ende als dit stormen enen dach ende nacht hadde gheduert, presenteerden si hem op te gheven in ghenaden van den hertoghe. Ende si gaven hem gevangen in des graven handen van Oestervant opten heilighe Ghoeden Vridach tsnachts. Die grave van Oestervant beval zijn [236r] getrouden vrienden dat huys, ende hi reisde mitten gevangen tot sinen vader mit groten prise ende triumphe, ende worde blydelic ontfangen opten Heiligen Paeschavont, onder welcken dat waren drie sonen van den voerseyden heren Bruystone, ridder. In datselve jaer, op Sinte Petronellen dach, hadde dye grave Adolf enen strijt, daer hy in ving onversiens Willem, den eersten hertoge van den Berghe, ende Reinout, hertoge Willems broeder van Gulic ende van Gelre, mit vele edelen princen ende heren, denwelken hi groot ghelt ende goet ofscatte, want van hertoge Willem creech hi Keyserswaert met sinen toebehoren, ende van des hertogen broeder creech hy Emmerijck mit sinen toebehoeren.

Hoe dat slot te Loevestein gewonnen werd en hoe de graaf van Kleef enige gevangen kreeg waar hij groot goed van afschatte.
Dat XLIX kapittel.

In het jaar1397 had hertog Albrecht een penningmeester en rentmeester van Holland, geheten heer Bruijtstone van Heerwinde, ridder, waarvan hij begeerde te hebben rekening van de ontvangsten en uitgaven; waartoe heer Bruijtstone zich niet goed bereid had. Waarom de hertog hem liet zetten in de stad Amsterdam en daar blijven ter tijd toe dat hij zijn rekening had gedaan. Maar hij bleef der niet lang; want toen hij het open zag en de tijd trok hij er snel vandaan en trok op dat huis Loevestein bij Gorinchem, want hij had dat slot enige jaren door bevel van de hertog onder zijn onderwerping gehad. En hij liet dat slot voorzien van veel proviand en ander gereedschap tot bescherming van het huis en zette daarop omtrent 11000 dappere mannen met 4 kapiteins; en hij trok in het land van Gelre. Dit hoorde hertog Albrecht en liet verzamelen een groot wapenvolk en zond zijn zoon, hertog Willem graaf van Oostervant, met al dat volk voor dat slot te Loevestein. En de graaf van Oostervant kwam daarvoor de donderdag na midden Vasten en belegerde het aan allen zijden. Toen alle dingen bereid waren om het te bestormen heeft hij dat slot ze vreselijk bestormd met grote zware stenen van de bussen daarop te werpen dat hij dat voorgeburchte daarmee zeer kwetste en brak en dat tenslotte de grote toren van het voorgeburchte neerviel en trok met zich een groot stuk van de muren zodat men licht kon zien wat men daar deed. Tenslotte schoten die van Dordrecht een grote zware steen uit een bus en viel in dat voorgeburchte op een huis met hooi. In dat huis zaten bij het vuur Otto van Driel met nog 4 ander gewonde knechten. En dat huis viel neer op deze knechten en verbrandden met huis en met hooi en alles dat erin was. En terwijl dat deze brand duurde zo liepen die Hollanders aan en wonnen die voorgeburchte. En toen diegene dat zagen die in het voorgeburchte waren dat ze overvallen werden liepen ze met haast op dat slot om dat te beschermen. Maar de Hollanders schoten zo vervaarlijk en gestadig met klevers en met pijlen op het slot zodat ze nauwelijks een venster opendoen mochten. En toen dit bestormen een dag en nacht had geduurd presenteerden ze zich op te geven in de genade van de hertog. En ze gaven zich gevangen in de graven handen van Oostervant op de heilige Goede Vrijdag ‘s nachts. De graaf van Oostervant beval zijn [236r] trouwe vrienden dat huis en hij reisde met de gevangenen tot zijn vader met grote prijs en triomf en werd blijde ontvangen op de Heilige Paasavond, waaronder waren drie zonen van de heer van Bruijtstonen. In hetzelfde jaar, op Sint Petronella dag, had graaf Adolf een strijd waarin hij ving onvoorziens Willem, de eersten hertog van de Berghe, en Reinout, hertog Willems broeder van Gulik en van Gelre, met vele edelen prinsen en heren, die hij groot geld en goed afschatte want van hertog Willem kreeg hij Kaiserswerth met zijn toebehoren en van de broeder van de hertog kreeg hij Emmerik met zijn toebehoren.

Hoe die Oest-Vriesen rebelleerden ende si bedwonghen worden.
Dat L capitel.

Die Oest-Vriesen hebben weder gebroken den vrede ende bestant datter gemaect was tusschen hertoge Aelbrecht ende den Vriesen, ende setten hem weder in rebelheit, verdrivende uut Staveren ende andere plecken alle dye Hollanders; ende dit was int jaer M III C ende XCVIII. Waerom dat die hertoge dede weder vergaderen een groot machtich volc van wapenen, ende is daermede getogen tot Hoern ende Enchusen, ende woude vandaen overvaren in Oest-Vrieslant; ende hy was in meninge daer te bliven. Mer hi sant den grave van Oestervant, sinen soen, mit al dit volc in Vrieslant, ende sette onder hem te wesen cappeteinen heer Jan van Arkel; heer Jan van Bredenroe; heer Aernt van Egmont ende Yselsteyn, mit meer andere baroenen, ridderen ende edelen sijnre landen. Die grave van Oestervant comende in Vrieslant bi Lemmers, toech doer Geesterlant ende comende bi Hindelopen, quam hem te moete een groot heer van Vriesen om tegen hem te striden. Die grave liet sijn bannieren ontwinden, ende dede sine trompetten opsteken, ende ging den Vriesen vromelic te ghemoete. Die Hollanders ancomende ende starckelic op die Vriesen dringende, worden daer in den eersten angange driehondert Vriesen verslegen; ende dye ander keerden terstont den rugge, ende liepen wech. Doe staken die Hollanders die naeste dorpen ende lanthusen an brande, ende verwoesten mit allen seer dat lant. Ende si slogen haer tenten ende pauweljonen voer die stede van Staveren, ende beleiden die al om mit al haer macht, dat daer nyemant in noch uut en mochte, te lande noch te water. Ende als si dus strengelic waren belegen ende dagelixs mit groten assaulte ende stormen vreselic anbevochten worden, ghaven si hem ten lesten in des graven genaden, ende si ghaven hem in ostage ende stelden te onderpande die machtichste ende rijcste van der stede. Dit aldus gesciet wesende, zijn alle die Vriesen van den steden ende dorpen, overmits vrese sijns naems, seer vervaert gheworden, ende quamen tot Staveren biddende genade, ende beloefden den grave beteringe te doen van haerre rebelheit. Dye grave beriet hem met sine baroenen ende edelen, ende daer worde een vrede ende pays geordineert tusschen beiden partien in deser formen ende manieren: als dat die Vriesen souden hertoge Aelbrecht ontfangen voer haeren rechten warachtigen heer of hertoge; Willem, sinen zoen, in den naem van hem; ende dat elck huys ende hoefstede soude gehouden wesen te betalen ten ewigen dagen hertoge Aelbrecht ende sine naecomelingen, graven van Hollant, Zeelant ende heren van Vrieslant die zomme van VI stuvers tsjaers tot enen tribuyt ende kennisse dat dye grave van Hollant haer erfheer waer. Ende dit worde aldus besworen ende mit brieven vast gemaect. Ende als dit aldus was gesciet, soe sette hi den Vriesen baeljuwen, scouten ende regeerders, die uut sinen name dat lant souden regeren, recht ende justicye doen. Ende dye grave quam weder over mit groter eren ende triumphen, ende worde blidelic van sinen vader ontfangen. Int selver jaer starf sonder kinder after te laten Gwije, grave van Boloys, heer van der Goude ende van Schoenhoven, die leste heer ende grave descenderende ende dalende van der rechter linien ende grade heer Jans Beadmont. Na wiens oflivicheit de heerlicheden van der Goude ende Scoenhoven weder ghecoemen sijn an dye graeflicheit van Hollant. Ende hi liet enen bastaert soen after, geheten heer Jan van Boloys, ridder, ende was heere van Treslongen [236v] in Henegouwen. Dese hadde bi sinen wive VI sonen, als heer Aernt van Treslongen, ridder; Jan van Boloys, canonic tot Sinte Salvatoers tUtrecht; Gwije van Boloys; heer Lodewijc van Treslongen, ridder; Gerrit van Treslongen ende Jan van Treslonghen.

Hoe de Oost-Friezen rebelleerden en ze bedwongen werden.
Dat L kapittel.

De Oost-Friezen hebben weer gebroken de vrede en bestand dat er gemaakt was tussen hertog Albrecht en de Friezen en zetten zich weer in rebellie en verdreven uit Stavoren en andere plekken alle Hollanders; en dit was in het jaar 1398. Waarom dat de hertog liet weer verzamelen een groot machtig wapenvolk en is daarmee getrokken tot Hoorn en Enkhuizen en wilde vandaar overvaren in Oost-Friesland was in mening daar te blijven. Maar hij zond zijn zoon de graaf van Oostervant met al dit volk in Friesland en zette onder hem te wezen kapiteins als heer Jan van Arkel; heer Jan van Brederode; heer Arnold van Egmond en IJsselstein en meer andere baronnen, ridders en edelen van zijn landen. De graaf van Oostervant kwam in Friesland bij Lemmer en trok door Gaasterland en kwam bij Hindelopen waar hem tegemoetkwam een groot leger van Friezen om tegen hem te strijden. De graaf liet zijn banieren ontwinden en liet zijn trompetten opsteken en ging den Friezen dapper tegemoet. De Hollanders die aankwamen en sterk op de Friezen drongen werden daar in de eerste aanval 300 Friezen verslagen en de anderen keerden terstond de rug en liepen weg. Toen staken de Hollanders de naaste dorpen en landhuizen in brand en verwoesten het zeer dat land. En ze sloegen hun tenten en paviljoenen voor de stad Stavoren en belegerden het alom met al hun macht zodat daar niemand in nog uit mocht, te land nog te water. En toen ze aldus sterk waren belegerd en dagelijks met grote aanvallen en bestorming vreselijk aangevochten werden gaven ze zich tenslotte in de genade van de graaf en ze gaven zich in gijzeling en stelden te onderpand de machtigste en rijkste van de stad. Toen dit aldus geschied was zijn alle Friezen van de steden en dorpen, vanwege vrees van zijn naam, zeer bang geworden en kwamen tot Stavoren en baden genade en beloofden de graaf verbetering te doen van hun rebellie. De graaf beraadde zich met zijn baronnen en edelen en daar werd een vrede en rust geordend tussen beiden partijen in deze vorm en manier: als dat die Friezen zouden hertog Albrecht ontvangen voor hun rechte heer of hertog; Willem, zijn zoon, in de naam van hem; en dat elk huis en hofstede zou gehouden wezen te betalen te eeuwige dagen hertog Albrecht en zijn nakomelingen, graven van Holland, Zeeland en heer van Friesland de som van 6 stuivers tot een tribuut en kennis dat de graaf van Holland hun erfelijke heer was. En dit werd aldus bezworen en met brieven vastgemaakt. En toen dit aldus was geschied zo zette hij de Friezen baljuws, schouten en regeerders, die uit zijn naam dat land zouden regeren, recht en justitie doen. En de graaf kwam weer over met grote eer en triomf en werd blijde van zijn vader ontvangen. In hetzelfde jaar stierf zonder kinderen achter te laten Gwijde, graaf van Bouillon, heer van Gouda en van Schoonhoven, de laatste heer en graaf die afdaalde van de rechte linie en graad van heer Jans Beaumont. Na wiens dood de heerlijkheden van Gouda en Schoonhoven weer gekomen zijn aan de grafelijkheid van Holland. En hij liet een bastaardzoon achter, geheten heer Jan van Bouillon, ridder, en was heer van Treslong [236v] in Henegouwen. Deze had bij zijn wijf 6 zonen, als heer Arnold van Treslong, ridder; Jan van Bouillon, kanunnik te Sint Salvator te Utrecht; Gwijde van Bouillon; heer Lodewijk van Treslong, ridder; Gerrit van Treslong en Jan van Treslong.

Hoe die Vriesen anderwerf rebelleerden ende weder tot onderdanicheit worden ghebrocht.
Dat LI capitel.

Des tsjaers daeran, van XCIX, bestonden die Vriesen weder te rebelleren, ende en wouden dat tractaet van den payse niet onderhouden, mer verdreven die officijers de daer waren geordineert, ende setteden hem weder tegen hertoge Aelbrecht ende den grave van Oestervant, sinen zone. Ende hebben seer ghearbeit om die stede van Staveren weder te hebben, ende maecten mit allen starck dat dorp van Molkenhusen, dat nu Molcweer hiet, daer opslaende een starc bolwerck, ende besetten dat mit vrome wapentuers tegen dye van Staveren, de volstandich int gelove ende tractaet van den payse tegen haren here hertoghe Aelbrecht bliven wouden. Andere van den Oest-Vriesen hadden met macht ombeleghen die stede van Dockem, opdat si den Hollanderen daeruut souden mogen verdriven. Als dit rumoir van deser rebellicheit der Vriesen hertoge Aelbrecht vernam, heeft hi van stonden an doen vergaderen een groot machtich heer van volck uut Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Engelant, ende heeft al dyt volc gesonden mit hertoge Willem, grave van Oestervant, ende heer Jan van Beyeren, elec van Ludic, sine sonen; heer Jan van Arkel; here Aernt van Egmont ende Yselsteyn; heer Phillips, burchgrave van Leyden, heer van Wassenaer; joncheer Walraven van Bredenroede; heer Floris van Alkemade; heer Gerrit Boel van Heemskerc, mit meer andere heren, ridderen ende sciltknechten. Alle dese voergenoemde princen ende heren sijn omtrent Meijedach int jaer M III C XCIX tot Amsterdam te schepe gegaen, ende sijn gecomen in Oest-Vrieslant tot Staveren. Ende gingen binnen Staveren mit trompetten ende mit groten gelude, ende bleven daerin leggen omtrent VI weken lang. Ende als dit die Vriesen hadden verhoert, worden si mit groter anxt ende vrese bevanghen, ende quamen oetmoedeliken totten grave van Oestervant, begerende genade, doende weder den grave in den name van sinen vader enen eet, belovende ende swerende hem voirtan getrouwe ende subjecte dienres ende ondersaten te bliven. Daernae sijn dese voerseide princen ende heren gepasseert over een water geheten Op tWat, ende voeren also van Staveren met scepen ende scuten ende quamen tot Sesbierim; ende voeren noch van dien avont tot Bolswerden, daer si hem dien nacht nederslogen, etende ende drinckende, ende rusten hem daer. In dyeselver nacht isser een twist opgestaen tuschen here Floris van Alkemade, ridder, ende heer Gerrit Boel van Heemskerke, ridder. Ende heer Floris stac den voerseiden heer Gerrit een wonde in sijn voerhoeft, in presentie van alle dye grote heren. Niettemin, om te verhoeden alle quaet datter uut comen mochte, worde dese twe in der selver nacht verenicht, overmits tusschenspreken ende middele der heren voerseit; want op dese tijt was daer een edel Vriese, geheten heer Gerrit Kamminc, ridder. Dese hadde den princen al heimelic geopenbaert dat die Vriesen souden comen in denselven nacht, ende beleggen die Hollanders, ende wouden se dootslaen, dat welc also is gheschiet. Want een ure voer den daghe quamen dye Vriesen met groter macht, mit vreselicken gelude, ende sloegen mit allen seer op die Hollanders. Daertegen quam die hertoge Willem ende hertoghe Jan zijn broeder, mit alle haer macht, ende stelden haer volc in goeder ordinantien, ende quamen die Vriesen tegemoet mit vromen, onversaechden moede. Ende die zonne nauwelic opgegaen wesende, sijn si tegen malcanderen stouteliken ingetreden. Ende daer wort mit allen seer gevochten.

Hoe de Friezen andermaal rebelleerden en weer tot onderdanigheid werden gebracht.
Dat LI kapittel.

Het jaar daarna, 1399, bestonden de Friezen weer te rebelleren en wilden dat traktaat van de vrede niet onderhouden, maar verdreven de officieren de daar waren geordend en zetten zich weer tegen hertog Albrecht en de graaf van Oostervant, zijn zoon zone. En hebben zeer gewerkt om de stad Stavoren weer te hebben en maakten zeer sterk dat dorp van Molkenhusen, dat nu Molkwerum heet, en sloegen daarop een sterk bolwerk en bezetten dat met dappere wapenaars tegen die van Stavoren, die standvastig in het geloof en traktaat van vrede bij hun heer hertog Albrecht blijven wilden. Anderen van de Oost-Friezen hadden met macht belegerd de stad Dokkum, opdat ze de Hollanders daaruit zouden mogen verdrijven. Toen dit rumoer van deze rebellie der Friezen hertog Albrecht vernam heeft hij van stonden aan laten verzamelen een groot machtig leger van volk uit Henegouwen, Holland, Zeeland en Engeland en heeft al dit volk gezonden met hertog Willem, graaf van Oostervant, en heer Jan van Beieren, elect van Luik, zijn zonen; heer Jan van Arkel; heer Arnold van Egmond en IJsselstein, heer Filips, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar; jonkheer Walraven van Brederode; heer Floris van Alkemade; heer Gerrit Boel van Heemskerk, met meer andere heren, ridders en schildknechten. Al deze prinsen en heren zijn omtrent mei dag in het jaar 1399 te Amsterdam te scheep gegaan en zijn gekomen in Oost-Friesland et Stavoren. En gingen binnen Stavoren met trompetten en met groot geluid en bleven daarin liggen omtrent 6 weken lang. En toen dit de Friezen hoorden werden ze met grote angst en vrees bevangen en kwamen ootmoedig tot de graaf van Oostervant en begeerden genade en deden weer de graaf in de naam van zijn vader een eed en beloofden en zweerden hem voortaan getrouw en onderworpen dienaars en onderzaten te blijven. Daarna zijn deze prinsen en heren gepasseerd over een water geheten Op het Wad en voeren alzo van Stavoren met schepen en schuiten en kwamen tot Sexbierum en voeren nog van die avond naar Bolsward waar ze zich die nacht neersloegen en aten en rustten daar. In dezelfde nacht is er een twist opgestaan tussen heer Floris van Alkemade, ridder, en heer Gerrit Boel van Heemskerk, ridder. En heer Floris stak heer Gerrit een wond in zijn voorhoofd in tegenwoordigheid van alle grote heren. Niettemin, om te verhoeden alle kwaad dat eruit komen mocht, werden deze twee in dezelfde nacht verenigd vanwege tussen spreken en middel der heren; want op deze tijd was daar een edele Fries, geheten heer Gerrit Kamminc, ridder. Deze had de prinsen al heimelijk geopenbaard dat die Friezen zouden komen in dezelfde nacht en belegeren de Hollanders en wilden ze doodslaan, wat alzo is geschied. Want een uur voor de dag kwamen de Friezen met grote macht, met vreselijk geluid en sloegen met allen zeer op ie Hollanders. Daartegen kwam hertog Willem en hertog Jan, zijn broeder, met al hun macht en stelden hun volk in goede ordinantie en kwamen de Friezen tegemoet met dappere, onversaagd gemoed. En de zon was nauwelijks opgegaan en zijn ze tegen elkaar dapper ingetreden. En daar werd zeer gevochten.

Dair bleven uutermaten veel Vriesen doot ende geslegen, ende dander sijn doer broken ende poelen ende andere onwegen wechgelopen. Dye grave van Oestervant is terstont opghebroken, ende quam van dien daghe mit alle sijn heer tot Dockinghen, ende voersach dye stede mit vitaelge ende nijewe vrome wapentuers, voer alle anvechtinghe der Vriesen, die daer omtrent gelegen waren. Daerna [237r] twe daghen is die grave ghetoghen mit alle sijn macht tot Luyne, ende lach daer V weken lanc, verwachtende alle dat hem van den rebellen Vriesen opcomen mochte. Ende daerentusschen sijn vele van den Vriesen gecomen, begerende ghenade, ende sijn overmits middele van payse hem weder swerende hout ende trou te wesen, versoent ende verenicht gheworden. Ende vele dorpen die hem niet onderdanich wesen en wouden, dede hi dat vier insteken ende verbarnen, ende nam enen groten roef van hen, mit vele ghevangen. Daerenboven sijn gecomen die van Groeningen, ghevende hem ende alle haer goet tot onderdanicheyt des graven van Oestervant in den name sijns vaders, hertoge Aelbrecht, ende si hulden ende namen hem tot enen rechten warachtighen here; dat si nochtans niet lange en hilden, want die wile dat die grave daer noch in Vrieslant was, hebben si hem verenicht ende verbonden mit meer ander Vriesen, ende leyden lagen, dat si den grave mit al sijn heer mochten ter neder trecken ende doot slaen. Want sy sijn ghecomen, op een tijt bieen vergadert wesende, ende quamen mit groter macht op een water dat tusschen hem ende dat Hollantse heer leggende was, ende bestonden dat water te vollen ende te dammen mit hoy, stroe ende aerde, om daerover te gaen. Mer terstont waren dye Hollanders daer bi an dander syde mit die Engelschen, behinderende ende benemende dye wech, dat si nyet over comen en mochten. Ende daer geviel een grote scermutsinge. Doen was daer een vroem cloeck Engelsman, ghenoemt Pantherus, die mitten Enghelsen ende Hollanders vreselicken teghen die Vriesen inghevallen is; ende dair wort sere ghevochten. Mer die Vriesen namen terstont die vlucht, ende liepen wech, uutgeseyt X, die daer ghesleghen worden. Daernae heeft die grave van Ostervant geordineert here Floris van Alkemade, ridder, te wesen cappetein ende hooftman in Vrieslant; ende hi sette here Gherrit van Egmondt, ridder, heere van Wateringhen, des heeren van Egmonts broeder, te wesen casteleyn in die stede van Staveren, ende quam doe weder over mit groten zeghe ende love. In ditselve jaer, doen reysde here Jan van Bredenroede, ridder, in Hyerlant in Sinte Patricius Veghevier, daer hi alle die XL dagen van der Vasten in was, ende quam weder daerna op Sinte Olofs dach. Dese dede maken ende fonderen in die Santpoert een capelle, die hij dede wyen ende consacreren in der eren Goeds ende Sinte Patricius. Hi hadde een huysvrouwe gheheten Johanna, ende was here Willems dochter van Abcoude; dyewelcke doer informacie ende ingeven van haren man drie jaren daerna die werelt ghelaten heeft, ende ghing in der vrouwencloester tot Wijck te Duersteden. Ende here Jan voerseyt begaf mede die werelt, ende worde een convaers totten Carthuysers, buten Uutrecht; ende die heerlicheyt quam op joncheer Walraven, sinen broeder.

Daar bleven uitermate veel Friezen dood en geslagen en de anderen zijn door broeken en poelen en andere omwegen weg gelopen. De graaf van Oostervant is terstond opgebroken en kwam van die dag met al zijn leger te Dokkum en voorzag de stad met voedsel en nieuwe dappere wapenaars voor alle aanvechten der Friezen die daar omtrent gelegen waren. Daarna [237r] twee dagen is de graaf getrokken met al zijn macht tot Luine en lag daar 5weken lang en wachtte dat hem de rebellen Friezen opkomen mocht. En ondertussen zijn vele van de Friezen gekomen en begeerden genade en zijn vanwege middel van vrede en zweerden hem houw en trouw te wezen verzoend en verenigd geworden. En vele dorpen die hem niet onderdanig wezen wilden liet hij het vuur insteken en verbranden en nam een grote roof van hen met vele gevangenen. Daarboven zijn gekomen die van Groningen en gaven hem al hun goed tot onderdanigheid van de graaf van Oostervant in de naam van zijn vader, hertog Albrecht, en ze huldigden en namen hem tot een rechte ware heer; dat ze nochtans niet lang hielden, want de tijd dat de graaf daar nog in Friesland was hebben ze zich verenigd en verbonden met meer andere Friezen en legden daar hinderlagen zodat ze de graaf met al zijn leger neer mochten trekken en doodslaan. Want ze zijn gekomen, op een tijd bijeen verzameld, en kwamen met grote macht op een water dat tussen hen en dat Hollandse leger lag en bestonden dat water te vullen en te dammen met hooi, stro en aarde om daarover te gaan. Maar terstond waren de Hollanders daarbij aan de andere zijde met die Engelse, en verhinderden en benamen de weg zodat ze niet overkomen mochten. En daar geviel een grote schermutseling. Toen was daar een dappere kloeke Engelsman, genoemd Pantherus, die met de Engelsen en Hollanders vreselijk tegen de Friezenaangevallen is en daar werd zeer gevochten. Maar de Friezen namen terstond de vlucht en liepen weg, uitgezonderd X10 die daar geslagen werden. Daarna heeft e graaf van Oostervant geordineerd heer Floris van Alkemade, ridder, te wezen kapitein en hoofdman in Friesland en hij zette heer Gerrit van Egmond, ridder, heer van Wateringen, de broeder van de heer van Egmond, te wezen kastelein in de stad Stavoren en kwam toen weer over met grote zege en lof. In hetzelfde jaar, toen trok heer Jan van Brederode, ridder, in Ierland naar het vagevuur van Sint Patricius waar hij toen de 40 dagen van de Vasten in was en kwam weer daarna op Sint Olof dag. Deze liet maken en funderen in Santpoort een kapel die hij liet wijden en consacreren in de eer Gods en Sint Patricius. Hij had een huisvrouw geheten Johanna en was de dochter van heer Willem van Abcoude; die door informatie en ingeven van haar man drie jaren daarna de wereld gelaten heeft en ging in het vrouwenklooster te Wijk bij Duurstede. En heer Jan begaf mede de wereld en werd een convers tot bij de Kartuizers, buiten Utrecht; en de heerlijkheid kwam op jonkheer Walraven, zijn broeder.

Hoe die Vriesen derden mael rebelleerden.
Dat LII capitel.

Daerna, int jaer M ende CCCC, die Oest-Vriesen siende dat dye grave van Oestervant mit alle sijn heer weder uut Vrieslant was ghetogen, ende dat hi doir beveel sijns vaders gereyst was in Henegouwen, setten si nu weder op noch derden mael te rebelleren, boven horen eedt, zegel ende brief. Ende also die stede van Staveren noch onder die protectye ende onderdanicheit was van heren Floris ende heere Gherrit, ridderen, dye daerbinnen lagen mit veel Hollanderen ende knechten, hebben si vergadert alle hair macht uut Vrieslant, ende quamen stouteliken voer die stede ende beleyden se mit groter macht. Hertoge Aelbrecht, die verwonderde sere van dese ingeboren rebelheit der Vriesen, heeft doen vergaderen uut alle sine landen uutghesochte ende cloecke vrome ridderen ende knechten mit veel volcxs van wapenen, ende heeft here Aernt van Egmont ende van Yselsteyn ende joncheer Walraven van Bredenroede gesonden in Vrieslant, om dye stede van Staveren te ontsetten. Ende als si overgecomen waren, terstont so verstroyde hem die Vriesen van den belegge gheliken [237v] die roeck in der lucht, ende liepen elcxs sijns weechs. Dit gesciet sijnde sijn die Hollanders wedergekeert mit groter eren ende zege in Hollant, uutgeseyt joncheer Walraven; die woude daer noch mitten sinen een wijl tijts bliven. Daerna ist gheboert, in den somer des selven jaers, dat die Hollanders die binnen Staveren laghen op eenre nacht uutgegaen sijn, ende bestormden dat bolwerc buten Staveren, staende int dorp van Molkenhuys oft Molckweer. Mer si en bedreven niet, want joncheer Walraven worde daer mit allen seer ghequetst, ende worde van den Vriesen gevangen. Mer nyet lange daerna, also hi niet sere bewaert en worde van den Vriesen, is hi hen mit cloecheden ontgaen ende quam uuter vangenissen. In datselve jaer starf Katherina, hertoechinne van Gelre ende van Gulic, hertoge Aelbrechts dochter, sonder kinder; dat een goede ende sere devote vrouwe was, daer hertoghe Willem, haer man, sere droevich om was.

Hoe de Friezen de derde maal rebelleerden.
Dat LII kapittel.

Daarna in het jaar 14000 zagen de Oost-Friezen dat de graaf van Oostervant met al zijn leger weer uit Friesland was getrokken en dat hij op beveel van zijn vaders gereisd was in Henegouwen zetten ze nu weer op om de derde maal te rebelleren, boven hun eed, zegel en brief. En alzo de stad Stavoren nog onder de protectie en onderdanigheid was van heer Floris en heer Gerrit, ridders, die daarbinnen lagen met veel Hollanders en knechten hebben ze verzameld al hun macht uit Friesland en kwamen dapper voor de stad en belegerden het met grote macht. Hertog Albrecht, die verwonderde zeer van deze ingeboren rebellie der Friezen, heeft laten verzamelen uit al zijn landen uitgezochte en kloeke dappere ridders en knechten met veel wapenvolk en heeft heer Arnold van Egmond en van IJsselstein en jonkheer Walraven van Brederode gezonden in Friesland om de stad Stavoren te ontzetten. En toen ze overgekomen waren, terstond zo verstrooiden zich de Friezen van het beleg gelijk [237v] de rook in de lucht en elk liep zijn weg. Toen dit geschied was zijn die Hollanders wedergekeerd met grote eer en zege in Holland, uitgezonderd jonkheer Walraven; die wilde daar nog met de zijnen een tijdje blijven. Daarna is het gebeurd, in de zomer van hetzelfde jaar, dat de Hollanders die binnen Stavoren lagen op een nacht uitgegaan zijn en bestormden dat bolwerk dat buiten Stavoren stond in het dorp van Molkenhuis of Molkwerum. Maar ze bedreven niets, want jonkheer Walraven werd daar zeer gekwetst en werd van de Friezen gevangen. Maar niet lang daarna, alzo hij niet zeer bewaard werd van de Friezen, is hij hen met kloekheden ontgaan en kwam uit de gevangenis. In hetzelfde jaar stierf Catharina, hertogin van Gelre en van Gulik, hertog Albrechts dochter, zonder kinderen; dat een goede en zeer devote vrouwe was waar hertog Willem, haar man, zeer droevig om was.

Hoe dat biscop Vreric van Blanckenhem die van Groeningen brochte onder sine subjectie ende onderdanicheit.
Dat LIII capitel.

Also here Vrerick van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, uut sekere oude brieven verstaen hadde, hoe dat die stede van Groeningen van rechtswegen toebehoerde sinen Stichte ende Sinte Martijns kercke, so docht hi ende nam op, hoe dat hi die stede weder soude moghen brenghen onder sijne subjectie ende onderdanicheit. Waeromme dat hi gesonnen heeft notabele ambassaden ende boden, requirerende ende ondersoekende oft si hem souden willen submitteren ende onderdanich wesen, hi wilde hen een goet ghenadich here wesen. Daer worde een dachvaert ghehouden, mer daer en worde niet ghesloten dwelcke wesen mochte tot voerdeel ende profijt van den biscop. Die biscop dit anmerckende, dede van sine luyden van oerloge begripen een starcke fortresse ende plaetse, omtrent een myle weges van Groeningen, ende dede dat ombegraven ende vast maken mit bolwercken ende toornen, dat hi daeruut die stede van Groeninghen benemen soude haer uutganc ende inganc totten landen van Hollant ende Ghelre. Mer als hi sach dat hi daer nyet veel mede en profiteerde, ende dattet henluyden nyet en hinderde, heeft hij doen vergaderen uut alle sijn Sticht ende andere landen vele vrome wapentuers ende soudenyers, ende heeft die stede van Groeningen beleyt mit groter macht ende heercracht. Ende dit was int jaer M CCCC ende een, omtrent Sint Jacobsdach. Die biscop dede die stede anstormen tot vele steden mit grote bussen ende andere instrumenten van oerloghe, ende quetste se mit allen sere an muren ende toornen, alsoe dat die van binnen sere daerof benaut waren. Die burgeren van binnen stelden hem vromelicken ende stoutelicken daertegen, bescermende haer muren ende poorten van den assaulte ende anvechtinghe van die van buyten. Daer bleef menich vroem man binnen ende buten der stede van den schieten ende werpen der stenen ende der pylen. Die Vriesen vernemende die benautheit der stede van Groeningen, waren seer sorchvoudich die alle dage sere starck te maken ende mit vitaelge ende soudenyers te versien. Dye biscop, nadat hi daer III weken voir hadde ghelegen, ende anmercte dat hi die stede, die onwinlic was, also niet crigen en mochte, overmidts dat die Vriesen alle daghe daeruut ende inquamen, ende spijsden se ende voirsaghen se mittet gheen dat hem van node was, is hi ten lesten van den belegge opghebroken. Nyettemin, hij benaude nochtans die poorteren van Groeningen so seer, dat si nergens varen noch keren en mochten, dat si hem ten lesten gaven onder subjectye ende onderdanicheyt. Ende sy hulden hem voer eenen heer, ende deden hem eenen eedt; ende aldus worde hij heere van Groeningen. In ditselve jaer worden vianden die van Hamburch teghen den Hollanders; ende si en mochten tot genen compositye van payse comen, dan by grote sommen van penninghen. [238r]

Hoe dat bisschop Frederik van Blankenheim die van Groningen bracht onder zijn onderwerping en onderdanigheid.
Dat LIII kapittel.

Alzo heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, uit zekere oude brieven verstaan had hoe dat de stad Groningen van rechtswegen toebehoorde aan zijn Sticht en Sint Martinuskerk, zo dacht hij en nam op hoe dat hij die stad weer zou mogen brengen onder zijneonderwerping en onderdanigheid. Waarom dat hij gezondenen heeft notabele ambassadeur en boden en onderzocht of ze aan hem zouden willen onderwerp en onderdanig wezen, hij wilde hen een goede genadige heer wezen. Daar werd een rechtszitting gehouden, maar werd niets besloten wat wezen mocht tot voordeel en profijt van de bisschop. De bisschop die dit opmerkte liet van zijn lieden een oorlog begrijpen een sterk fort en plaats, omtrent een mijl weg van Groningen, en liet dat omgraven en vastmaken met bolwerken en torens, dat hij van daaruit de stad Groningen benemen zou hun uitgang en ingang tot de landen van Holland en Gelre. Maar toen hij zag dat hij daarmee niet veel mede profiteerde en dat het hem niet hinderde heeft hij laten verzamelen uit al zijn Sticht en andere landen vele dappere wapenaars en soldaten en heeft de stad Groningen belegerd met grote macht en legerkracht. En dit was in het jaar 1401 omtrent Sint Jacob dag. De bisschop liet de stad bestormen op veel plaatsen met grote bussen en andere instrumenten van oorlog en kwetste het zeer aan muren en torens, alzo dat die van binnen daarvan zeer benauwd werden. De burgers van binnen stelden zich dapper en stout daartegen en beschermden hun muren en poorten van de aanval en aanvechten van die van buiten. Daar bleef menige dappere man binnen en buiten de stad van het schieten en werpen der stenen en de pijlen. De Friezen vernamen de benauwdheid van de stad Groningen en waren zeer zorgvuldig zich alle dagen zeer sterk te maken en met voedsel en soldaten te voorzien. De bisschop, nadat hij daar 3 weken voor had gelegen en merkte dat hij die stad, die onoverwinbaar was, alzo niet krijgen mocht, overmits dat de Friezen alle dagen daaruit en inkwamen en spijsden en voorzagen ze met hetgeen dat hen van node was, is hij tenslotte van het beleg opgebroken. Niettemin, hij benauwde nochtans die poorters van Groningen zo zeer zodat ze nergens gaan nog keren mochten zodat ze zich tenslotte gaven onder onderwerping en onderdanigheid. En ze huldigden hem voor een heer en deden hem een eed; en aldus werd hij heer van Groningen. In hetzelfde jaar werden vijanden die van Hamburg tegen de Hollanders; en ze en mochten tot geen compositie van vrede komen dan bij grote sommen van penningen. [238r]

Van dat oerloge tusschen hertoge Aelbrecht ende den here van Arkel.
Dat LIIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende een, doe begeerde ende versochte hertoghe Aelbrecht van Beyeren rekeninge te hebben van here Jan van Arkel, die X jaer lang rentemeester ende tresoryer hadde geweest der landen van Hollant. Here Jan, die een groot hoemoedich man was, en woude gheen rekeninge doen. Waerom dat hertoge Aelbrecht committeerde ende beval dye sake den grave van Oestervant, sinen sone. Diewelcke terstont alle die goeden ende heerlicheden des heren van Arkels in Hollant gelegen, als Haestrecht, Vlist, Stolcwijc, mit meer ander dorpen, dede confisceren ende toeslaen, ende bande den voerseiden here Jan van Arkel uuten lande van Hollant. Dit tornde seer den here van Arkel, ende dede terstont ontseggen mit open brieven den hertoge Aelbrecht van Beyeren. Ende dese ontsegbrieven ontfing hertoge Aelbrecht, wesende op die tijt opt huys te Nyeburch bi Alcmaer. Ende terstont daerna quam die here van Arkel onversiens vallen voer die stede van Oudewater, mit een deel gewapents volcs; mer hi en bedreef niet, wanttet terstont van den poorters vernomen worde wat sijn opset was. Ende verstoert wesende, toech hi voert huys te Ghijsenburch, ende wan dat ende beroefdet. Daerna toech hi voir Werckendam, dair hi tvier inschoot, ende verbrandet, ende reysde so voert ende quam tot Alblasserdam, daer hi een deel armer luyden huysen ofbrande. Dit ghedaen sijnde, sende hi mede sijn ontsegbrieven hertoge Willem van Beyeren, grave van Oestervant, hertoge Aelbrechts soen. Ende die bode presenteerde dese ontsegbrieven den voerseyde grave van Oestervant in presencie ende teghenwoerdicheyt hertoghe Phillips Lehardi, hertoge van Bourgongen, op dye tijt wesende opt slot te Kenout in Henegouwen. Dye grave van Oestervant ontfing desen bode vriendelicken, ende dede hem des middaghes goede chyere, hem tonende een blide aensicht, ende begaefden mit milde gaven, ende senden wederom tot sinen here, ende seyde: ‘gaet ende segt uwen here: ‘siet, het is in uwer macht geweest ons te ontseggen. Ende het sal oec in onser macht wesen, oft wi u weder in genaden sullen willen ontfangen oft niet.’ Ende corts hierna quam die grave van Oestervant uut Henegouwen bi hertoge Aelbrecht sinen vader.

Van de oorlog tussen hertog Albrecht en de heer van Arkel.
Dat LIIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1401, toen begeerde en verzocht hertog Albrecht van Beieren rekening te hebben van heer Jan van Arkel die 10 jaar lang rentmeester en penningmeester was geweest der landen van Holland. Heer Jan, die een grote hoogmoedige man was wilde geen rekening doen. Waarom dat hertog Albrecht committeerde en beval de zaak de graaf van Oostervant, zijn zoon. Die terstond alle goederen en heerlijkheden der heer van Arkel in Holland gelegen, als Haastrecht, Vlist, Stolkwijk, met meer ander dorpen, liet confisceren en toeslaan en bande heer Jan van Arkel uit het land Holland. Dit vertoornde zeer de heer van Arkel en liet terstond ontzeggen met open brieven hertog Albrecht van Beieren. En deze ontzegbrieven ontving hertog Albrecht die toen was op het huis Nijenburg bij Alkmaar. En terstond daarna kwam de heer van Arkel onvoorziens vallen voor de stad Oudewater met een deel gewapend volk; maar hij bedreef niets want het werd terstond van de poorters vernomen wat zijn opzet was. En hij was verstoord en trok voort naar het huis te Giessenburg en won en beroofde het. Daarna trok hij voor Werkendam waar hij het vuur inschoot en verbrandde het en trok zo voort en kwam tot Alblasserdam waar hij van een deel arme lieden de huizen afbrandde. Toen dat gedaan was zond hij mede zijn ontzegbrieven aan hertog Willem van Beieren, graaf van Oostervant en de zoon van hertog Albrechts. En di bode presenteerde deze ontzegbrieven de graaf van Oostervant in presentie en tegenwoordigheid van hertog Filips de Stoute, hertog van Bourgondië, die op die tijd was op het slot te Kenout in Henegouwen. De graaf van Oostervant ontving deze bode vriendelijk en deed hem ‘s middags goede sier en toonde hem een blij gezicht en begaafde hem met milde gaven en zond hem wederom tot zijn heer en zei: ‘Gaat en zeg uw heer: ‘Ziet, het is in uw macht geweest ons te ontzeggen. En het zal ook in onze macht wezen of we u weer in genaden zullen willen ontvangen of niet.’ En kort hierna kwam de graaf van Oostervant uit Henegouwen bij hertog Albrecht, zijn vader.

Van dat oerloghe der Hollanderen ende der Arkelschen.
Dat LV capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende II versaemde here Jan van Arckel een deel ghewapents volcx, ende passeerde over die Lecke, ende quam in Crimperwaert, rovende ende brandende, ende nam mit hem enen groten swaren roef van beesten ende andere goeden, ende woude daermede binnen Gorichom trecken. Die van Dordrecht ende van Scoenhoven dit vernemende, sijn mit alle haer dorpen uutgetogen, ende quamen in die Nyepoert, ende vergaerden daer te samen, ende wouden den Arkelschen den rove mit macht benemen oft eenen strijt met hem vechten; ende quamen met blinckenden bannieren, mit trompetten, den Arkelschen te ghemoet. Als si nu by malcanderen quamen, geviel dair een scarpe scermutsinge ende harde strijt. Dair bleven in den anganc doot XXIII dorpluden. Ende dair worden gevangen here Gherrit van Liesvelt, ridder; Wouter Simons soen; Adriaen Wittens soen; Gerrit Mobbout; Huge Beeldesnier, poorteren van Dordrecht; Burchaert ende Jan Robbrechts zoen, poerteren van Scoenhoven; ende VII lantluyden van Leckerkerck ende V van Screvelant. Opten VII dach daerna, togen die van Rotterdamme ende Schiedamme uut, met vele gewapenden, ende quamen int lant van Arkel, ende verspreyden hem overal, gelijcken sprinchanen, verbarnende, verwoestende ende vernyelende alle datghene datter was bliven staen, ende sijn mit groten loven ende zege wederghekeert in Hollant, mit hem hebbende vele beesten ende andere rijcdommen die si daer hadden gheroeft. In datselve jaer dede die grave van Oestervant vergaderen die van Haerlem mitten Kermers, dye van Leyden mitten Rijnlanders, dye van Amstelredam mitten Waterlanders ende Goylanders, [238v] ende heeft se gesonnen mitten vromen ridder here Henrick van Wassenaer, burchgrave van Leyden, int lant van Arkel, dat si mit heercracht die opgheblasen hoevaerdicheyt heren Jans van Arkel castien ende temmen souden, ende dat si verwoesten ende verdestrueren souden alle datghene also wel menschen als beesten dat in der heerlicheit ende onder die dominacie van den here van Arkel geseten ware. Ende aldus devasterende ende destruerende alle datghene dat si buyten steden oft sloten staende vonden, sijn si mit ontwonden bannieren ende mit groter heercracht gecomen voer die stede van Hagenstein. Si anstormden ende bevochten die poorters mit menigerlei assaulte, mit schieten ende werpen van pylen, loon, cloten ende andere instrumenten, ende si verbranden die voerstede mit een molen ende keerden weder mit diverse goeden van beesten ende anders, ende quamen doert lant van Vianen weder in Hollant ongescadicht. Die here van Arkel siende dat alle sine heerlicheit ende landt van Arkel so deerlicken was gedestrueert ende vernyelt, begreep hi wraeck daer over te doen; ende is ghecomen mit een deel gewapender mannen voer Nyepoert, dat hi mit vechtenderhant gewonnen heeft ende verbrandet tot in den gronde.

Van de oorlog van de Hollanders en die van Arkel.
Dat LV kapittel.

In het jaar Ons Heren 1402 verzamelde heer Jan van Arkel een deel gewapend volk en passeerde over de Lek en kwam in Krimpenerwaard rovend en brandend en nam met hem een grote zware roof van beesten en andere goederen en wilde daarmee binnen Gorinchem trekken. Die van Dordrecht en van Schoonhoven vernamen dit en zijn met al hun dorpen uitgetrokken en kwamen in de Nieuwpoort en verzamelden daar tezamen en wilden de roof van die van Arkel met macht benemen of een strijd met hem vechten en kwamen met blinkende banieren, met trompetten, die van Arkel tegemoet. Toen ze nu bij elkaar kwamen, geviel daar een scherpe schermutseling en harde strijd. Daar bleven in het aangaan dood 23 dorpslieden. En daar werden gevangen heer Gerrit van Liesveld, ridder; Wouter Simonszoon; Adriaen Wittenszoon; Gerrit Mobbout; Huge Beeldesnier, poorters van Dordrecht; Burchard en Jan Robrechtszoon, poorters van Schoonhoven en 7 landlieden van Lekkerkerk en 5 van ‘s Graveland. Op de 7^de dag daarna trokken die van Rotterdam en Schiedam uit met vele gewapenden en kwamen in het land van Arkel en verspreidden zich overal, gelijk sprinkhanen, verbranden en verwoestten en vernielden al datgene dat er was blijven staan en zijn met grote lof en zeer weergekeerd in Holland en hadden met hen vel veesten en andere rijkdom die ze daar hadden geroofd. In hetzelfde jaar liet de graaf van Oostervant verzamelen die van Haarlem met de Kennemers, die van Leiden met de Rijnlanders, die van Amsterdam met de Waterlanders en Gooilanders [238v] en heeft ze gezonden met de dappere ridder heer Hendrik van Wassenaar, burchtgraaf van Leiden, in het land van Arkel dat ze met legerkracht die opgeblazen hovaardigheid van heer Jan van Arkel kastijden en temmen zouden en dat ze verwoesten en vernielen zouden ae datgene alzo wel mensen als beesten dat in de heerlijkheid en onder de heerschappij van de heer van Arkel gezeten was. En aldus vernielde en verwoestten ze al datgene dat ze buiten steden of burchten staande vonden en zijn met ontwonden banieren en met grote legerkracht gekomen voor di stad Hagestein. Ze bestormden en bevochten de poorters met menigerlei aanval, met schieten en werpen van pijlen, lood, kloten en andere instrumenten en ze verbrandden de voorstad met een molen en keerden weer met diverse goederen van beesten en ander, en kwamen door het land van Vianen weer in Holland onbeschadigd. De heer van Arkel zag dat al zijn heerlijkheid en land van Arkel zo deerlijk was verwoest en vernield, begreep hij wraak daarover te doen en is gekomen met een deel gewapende mannen voer Nieuwpoort dat hij met vechtenderhand gewonnen heeft en verbrandde het tot in de grond.

Hoe hertoghe Aelbrecht dye stede van Gorichom beleyde.
Dat LVI capitel.

Als hertoge Willem van Beyeren, grave van Oestervant, dicwils int lant van Arkel gesonden hadde sine mannen van wapenen ende oerloge, ende hadden dat mit allen seer ghedestrueert ende verbrandet, ten lesten heeft hertoge Aelbrecht, des graven voerseyden vader, opghenomen dye stede van Gorichom mit heercracht te belegghen, om den here van Arkel daeruut te verdriven ende te doen trecken in vreemden landen. Waeromme int jaer M CCCC ende III heeft hertoghe Aelbrecht alle sine macht doen vergaderen uut Henegouwen, Hollandt, Zelant ende Vrieslant, vele gewapents volcs ende soudenyers uut Enghelant ende andere nacien, dattet ontellick was, ende in groter menichte. Die hertoge Adolf van Cleve ende van der Marck ontseyde den here van Arkel mede doer hertoge Aelbrechts wille. Ende dyerghelijken dede oec mede dye bisscop van Uutrecht ende die stat van Uutrecht, die den here van Arkel mede ontseyden. Die here van Arkel siende dattet al tegen hem opstont in stride, creech in sijnre hulpen den grave van Vernenburch; Jan, grave van Dalem, here van Steinvoorden; die joncheer van Reida; die joncheer van Hoemoet; grave Henricx broeder van Catsennelleboge; here Vreric van Bergen ende van Ycele, ridder; den here van Criekenbeeck; here Lucas van Boetselaer, ridder; den here van Ranst mit sijn broeders; here Willem van Ysendoern, ridder; here Aernt van Zeelen, ridder, mit sine broeders; here Aernt van Scoennouwen, ridder; here Dirck van Lienden, ridder; here Henric van Vayric, ridder; here Henric van Nyenstein, ridder, een bastaert van Arkel; den here van Zoelen ende Avesaet; here Adam Millinck, ridder; Otte van Vueren, mit meer ridderscaps des lants van Gulick ende van Ghelre. Hertoghe Aelbrecht, die niet of en liet van sijn opset, is mit alle sine edelen, ridderen ende schiltknechten, mit een groot machtich heer van volc gecomen, mit blinckende bannieren ende mit trompetten, ghecomen int lant van Arkel; ende heeft mit groter heercracht sere scarpelicken belegen die stede van Gorichom, op Sinte Pieters ende Pouwels dach, die here van Arkel daerbinnen wesende met al den edelen ende ridderen voer ghenoemt. Die hertoghe hadde dye stede ende dat slot al omme beleyt, mit een belegghe in deser manieren. In den eersten hadde dye hertoghe, mit den grave sinen sone, haer heer geordineert opten dijck tusschen dat dorp van Arckel ende die steden van Gorichom, an die noortside van der stede. Hertoghe Adolf van Cleve, mit joncheer Walraven van Bredenroede, mit vele steden van Hollant ende mit vele Engelschen, hadden haer tenten opgheslaghen an die oestside van die stede ende dat slot. Dye van Uutrecht mit haer burgheren ende ghewapenden, hadden haer nederghestelt an dye noortsyde van dat [239r] slot, in een plaetse gheheten den Twijschilt. Die Henewiers mitten Zuyt-Hollanders hadden haer plaetsen genomen an die zuytsyde van die stede ende dat slot. Die Zeelanders mitten Vriesen, mit meer andere gewapende vrome mannen, hadden begrepen die westside in vele diverse plaetsen.

Hoe hertog Albrecht de stad Gorinchem belegerde.
Dat LVI kapittel.

Toen hertog Willem van Beieren, graaf van Oostervant, vaak in het land van Arkel gezonden had zijn mannen van wapens en oorlog en hadden dat zeer verwoest en verbrand, tenslotte heeft hertog Albrecht, de vader van de graaf, opgenomen de stad Gorinchem met legerkracht te belegeren om de heer van Arkel daaruit te verdrijven en te laten trekken in vreemde landen. Waarom in het jaar 1403 heeft hertog Albrecht al zijn macht laten verzamelen uit Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland, veel gewapend volk en soldaten uit Engeland en andere naties zodat het ontelbaar was en in grote menigte. De hertog Adolf van Kleef en van der Marck ontzeiden de heer van Arkel mede door hertog Albrecht wil. En diergelijke deed ook mede de bisschop van Utrecht en de stad Utrecht die de heer van Arkel mede ontzeiden. De heer van Arkel zag dat alles tegen hem opstond in strijd en kreeg hulp van de graaf van Virneburg; Jan, graaf van Dalem, heer van Steinvoorde; de jonkheer van Reide; de jonkheer van Hoogmoed; de broeder van graaf Hendrik van Catsennelleboge; heer Frederik van Bergen en van IJssel, ridder; de heer van Kriekenbeek; heer Lucas van Boetselaer, ridder; de heer van Ranst met zijn broeders; heer Willem IJzendoorn; heer Arnold van Zelen, ridder, met zijn broeders; heer Arnold van Schonauwen, ridder; heer Dirk van Lienden, ridder; heer Hendrik van Varik, ridder; heer Hendrik van Nijenstein, ridder, een bastaard van Arkel; de heer van Zoelen en Avezaath; heer Adam Millinck, ridder; Otto van Vuren, met meer ridderschap van het land van Gulik en van Gelre. Hertog Albrecht, die niet afliet van zijn opzet, is met al zijn edelen, ridders en schildknechten, met een groot machtig leger van volk gekomen, met blinkende banieren en met trompetten, gekomen in het land van Arkel en heeft met grote legerkracht zeer scherp belegerd de stad Gorinchem op Sint Petrus en Paulus dag, de heer van Arkel was daarbinnen met alle edelen en ridders. De hertog had de stad en dat slot alom belegerd met een beleg in deze manier. Ten eerste had de hertog, met zijn zoon de graaf, hun leger geordend op de dijk tussen dat dorp van Arkel en de stad Gorinchem, aan de noordzijde van de stad. Hertog Adolf van Kleef, met jonkheer Walraven van Brederode, met vele steden van Holland en met vele Engelsen, hadden hun tenten opgeslagen aan de oostzijde van de stad en dat slot. Die van Utrecht met hun burgers en gewapende, hadden zich neergezet aan de noordzijde van dat [239r] slot in een plaats geheten het Wijd Schild. Die van Henegouwen met de Zuid-Hollanders hadden hun plaatsen genomen aan ie zuidzijde van de stad en dat slot. Die Zeelanders met de Friezen, met meer andere gewapende dappere mannen, hadden begrepen de westzijde in vele diverse plaatsen.

Dat heer aldus geordineert wesende, elc op sijn plaetse, doen worden toegestelt die grote bussen ende andere instrumenten tegen dat slot, datwelcke dagelixs so seer worde angescoten mit grote ende cleine bussen ende andere instrumenten, dat mitsdien die grote toern geheel ende al worde gedestrueert ende ghebroken. Die poorters worden oec opter straten gaende mit pilen ende knipbussen seer gequetst, ende vele husen worden van den groten bussen ter neder gescoten. Die poorters mitten edelen daerbinnen wesende, weerden hem vromelicken, ende waren seere naerstich die vianden mit schieten ende werpen van hare mueren, poorten ende bolwercken te verdriven. Op eenre tijt ist geboert, dat die joncheer van Reyda, dye joncheer van Hoemoet, mit meer andere edelen ende soudenyers, die poorten van der stede heimeliken deden opdoen, ende quamen onversiens ende schielicken in die leger, daer die Zelanders mitten Vriesen lagen, ende begonden mit groter moedicheit op hem te slaen om dye overhant te houden. Mer die Zeelanders cregent te quaet. Daer worde die joncheer van Reyde ridder geslagen. In deser scermutsinge worden gevangen van den Zeelanders Floris van Borselen; Floris van Abeel; Claes Kervinc van Reimerswael, heer van Lodijck, ridderen; Boudewijn ende Floris van Borselen, gebroeders; Willem van Reints; Phillips van Everingen; Jan, die bastaert van Borselen, met noch X C gewapenden. Mer heer Willem van Reimerswael, ridder, die starf corts daerna van sine quetsinge, ende worde binnen Gorichom begraven. Op een ander tijt daerna sijn weder enige edele ende soudenyers heymelic uut Gorichom gecomen in die leger des hertoge van Cleefs; ende daer geviel weder een sware scermutsinge ende slach, dattet vele doden an beyden syden bleven. Ende daer worden gevangen ende binnen Gorichom ghebrocht joncheer Walraven van Bredenroede; here Gielis Scenck; ridder Steven van Berenbroeck; Jacob Scicker; Pieter Potter; Huge Post, mit meer andere edelen ende soudeniers. Dit aldus gheschiet wesende, weynich tijts daerna, quamen uuter stede Willem van Ysendoern, Aernt van Schoennauwen, ridders; Jan Hoper, Thomas Westerdale; Jan Crocxtonghe, David Carmerdijn ende Thomas Herfoert, mit meer andere edelen ende poorters van der stede, ende quamen op die plaetse, daer die Henewiers lagen. Dair geviel een harde ende scarpe scermutsinge, mer si worden vromelicken wederstaen, ende confuselicken weder in dye stede gejaecht, ende sloegen se van afteren tot an die poorten van der stede; ende dit was op Sint Jans Onthoefdingen dach. Durende dit belegge sende die grave van Oestervant een deel vrome gewapende mannen in dye heerlicheyt van Scoenrevoert, ende dede dat destrueren ende verwoesten tot lachter ende scande des heren van Arkel, dat welke si altemalen verbranden, ende vingen vele van den luyden die dair woenden. Als dit belegge geduert hadde omtrent XII weken, quam daer hertoge Jan van Beyeren, elect tot Ludick, hertoghe Aelbrechts soen, met heer Aernt van Leyenborch, met heer Hacke van Out-Hoesden, ridders, mit meer andere edelen, ridderen ende schiltknapen, ende maecte daer enen pays in deser manieren: als dat die hertoge Aelbrecht mit zijn sone, die grave van Oestervant, souden comen binnen der stede; ende die here van Arckel soude enen voetval doen, ende bidden den heren om genade. Ende dat men des hertogen bannyer uut dat slot soude steken enen helen dach lang, tot een teyken der victorien. Dat ghedaen sijnde, quamen die binnen der stede, ende dat heer brack op ende vertoech.

Dat leger aldus geordend en elk op zijn plaats toen werden opgesteld de grote bussen en andere instrumenten tegen dat slot wat dagelijks zo zeer werd beschoten met grote en kleine bussen en andere instrumenten, dat mitsdien de grote toren geheel en al werd verwoest en gebroken. De poorters die gingen op de straten met pijlen en knipbussen werden zeer gekwetst en vele huizen werden van de grote bussen ter neer geschoten. De poorters met de edelen die daarbinnen waren verweerden zich dapper en waren zeer vlijtig de vijanden met schieten en te werpen van hun muren, poorten en bolwerken te verdrijven. Op een tijd is het gebeurd dat jonkheer van Reide, de jonkheer van Hoogmoed, met meer andere edelen en soldaten de poorten van de stad heimelijk opendeden en kwamen onvoorziens en snel in dat leger, waar de Zeelanders met de Friezen lagen, en begonnen met grote moed op hen te slaan om de overhand te houden. Maar de Zeelanders kregen het te kwaad. Daar werd jonkheer van Reide ridder geslagen. In deze schermutseling werden gevangen van de Zeelanders Floris van Borsele; Floris van Abeel; Claes Kervinc van Reimerswaal, heer van Lodijk, ridders; Boudewijn en Floris van Borsele, gebroeders; Willem van Reints; Filips van Everingen; Jan, die bastaard van Borsele, met nog 1000 gewapenden. Maar heer Willem van Reimerswaal, ridder, die stierf korts daarna van zijn kwetsing en werd binnen Gorinchem begraven. Op een andere tijd daarna zijn weer enige edele en soldaten heimelijk uit Gorinchem gekomen in het leger van de hertog van Kleef en daar geviel weer een zware schermutseling en slag zodat er vele doden aan beiden zijden bleven. En daar werden gevangen en binnen Gorinchem gebracht jonkheer Walraven van Brederode; heer Gielis Schenck; ridder, Steven van Berenbroek; Jacob Scicker; Pieter Potter; Huge Post, met meer andere edelen en soldaten. Toen dit aldus geschied was en een tijdje daarna kwam uit de stad Willem van IJzendoorn, Arnold van Schonauwen, ridders; Jan Hoper, Thomas Westerdale; Jan Crocxtonghe, David Carmerdijn en Thomas Herford met meer andere edelen en poorters van de stad en kwamen op de plaats waar de Henegouwers lagen. Daar geviel een harde en scherpe schermutseling, maar ze werden dapper weerstaan en confuus weer in de stad gejaagd en ze van achteren tot aan de poorten van de stad; en dit was op Sint Jan Onthoofding dag. Gedurende dit beleg zond de graaf van Oostervant een deel dappere gewapende mannen in de heerlijkheid van Schonervoort en liet dat vernielen en verwoesten tot uitlachen en schande van de heer van Arkel, wat ze allemaal verbrandde en vingen vele lieden die daar woonde. Toen dit beleg geduurd had omtrent 12 weken kwam daar hertog Jan van Beieren, elect te Luik, de zoon van hertog Albrecht, met heer Arnold van Leyenburg, met heer Hacke van Out-Heusden, ridders, met meer andere edelen, ridders en schildknapen en maakte daar een vrede op deze manier: als dat hertog Albrecht met zijn zoon zouden komen binnen de stad en de heer van Arkel zou een voetval doen en bidden de heren om genade. En dat men de banier van de hertog uit dat slot een hele dag zou steken tot een teken van victorie. Toen dat gedaan kwamen die binnen de stad en dat leger brak op en vertrok.

Van een wilde vrouwe dye in dye zee gevangen worde.
Dat LVII capittel.

Omtrent dese tijt wast een grote ende vervaerlicke storme van winde, van denwelcken vele huysen ter neder wayden, ende den menschen grote scade deden; ende braken oec ten selven tiden vele dijcken in, datter groot [239v] last van water in den landen quam. In desen storme ende oploepinge van den zeewater is comen driven ende swemmen een wilt ende ongetammet wijf in die Zuderzee, tusschen Campen ende Edam. Ende aldus swemmende in Purmer Yee, is si gecomen doer een gebroken gat van den dyke in Purmermeer, ende dreef aldus lange tijt op dat water, slapende ende wakende, van dat een eynde totten anderen. Ende si sochte haer aes ende cost in die gront van twater. Si was heel naect van lichaem, sonder clederen an te hebben, mer si was behangen mit enigerley wateringe materie, als mosch, sliver ende ander slijm, al ruych bewassen; ende aldus bleef si daer swemmende lange menigen tijt, om ende wederom, niet wetende waer si hene soude, want si en wist niet weder uut te comen daer si ingecomen was, want die gaten van den dijck weder toegestopt ende gemaect waren van den Purmer Yee, daer si ingecomen was. Die vrouwen ende maechden, die mit scuten van Edam ende anderssins quamen ende voeren over die Purmer Yee melcken die coyen, saghen dicwils dit wijf driven ende swemmen int water, dair si seer of verscricten ende vervaert waren, ende verwonderden sere van dat wijf. Ende als si se dus dicwils sagen, worden sijt gewoen, ende quamen altemet naerder om te sien; dat si ten lesten tsamen spraken, ende vergaerden bieen, ende namen enen moet, ende togen dese vrouwe mit cracht ende gewelt uut dat water in haer scute, ende brochten se binnen Edam opter straten. Niement en konde haer sprake verstaen, noch si en verstont die onse niet. Ende als si scoen ghemaect was ende gereinicht van den slime ende ruychte dair si mede bewassen was, deden si haer cleder an, ende si began onse spise te eten; mer nochtans was si altijt naerstich ende dairop uut, om weder int water te wesen; mer si worde te seer nau bewaert. Dit gerucht overal comende, quam daer veel volcxs om dit wijf te sien, uut vele vreemde landen. Dit vernemende die van Haerlem deden grote instancie ende versoeken an die stede van Edam om dit wijf te hebben om der nyewicheits willen; datwelke si toelieten, ende gaven se hemluyden. Ende daer wesende, leerde si spinnen, ende leefde menich jaer, ende starf ten lesten, ende worde opt kerchof begraven om des willen, dat si dicwils dat Heylighe Cruyce eer ende reverencie dede. Ende dit is geapprobeert ende ghecertificeert van enighe oude notabele ende warachtige mannen, die seggen dat si dese vrouwe binnen Haerlem in haer tijt hebben gesien. Waerom datter in dese cronike voer een nyewicheit is gheset.

Van een wilde vrouw die in de zee gevangen werd.
Dat LVII kapittel.

Omtrent deze tijd was er een grote en vervaarlijke storm van wind waarvan vele huizen neer waaiden en de mensen grote schade deden en braken ook terzelfder tijd vele dijken in zodat er grote [239v] last van water in de landen kwam. In deze storm en oploop van het zeewater is komen drijven en zwemmen een wild en ongetemd wijf in die Zuiderzee, tussen Kampen en Edam. En aldus zwom ze in de Purmer Ee is ze gekomen door een gebroken gat van de dijk in Purmermeer en dreef aldus lange tijd op dat water, slapend en wakend, van dat ene einde tot het andere. En ze zocht haar aas en kost in de grond van het water. Ze was heel naakt van lichaam, zonder kleren aan te hebben, maar ze was behangen met enigerlei waterige materie als mos, slik en ander slijm, geheel ruig begroeid en aldus bleef ze daar zwemmen lange menige tijd, om en wederom en wist niet waar ze heen zou want ze wist niet uit te komen waar ze ingekomen was want de gaten van de dijk waren weer toegestopt en gemaakt van de Purmer Ee waar ze ingekomen was. De vrouwen en maagden, die met schuiten van Edam en anderszins kwamen en voeren over de Purmer Ee om de koeien te melken, zagen vaak dit wijf drijven en zwemmen in het water, waar ze zeer van schrokken en bang werden en verwonderden zich zeer van dat wijf. En toen ze haar dus vaak zagen werden ze het gewoon en kwamen altemet naarder om te zien zodat zei tenslotte tezamen spraken en verzamelden bijeen en namen een moed en trokken deze vrouw met kracht en geweld uit het water in hun schuiten en brachten het binnen Edam op de straat. Niemand kon haar spraak verstaan, nog ze verstond die van ons niet. En toen ze schoon gemaakt was en gereinigd van het slijm en ruigte waar ze mee begroeid was, deden ze haar kleren en ze begon onze spijs te eten; maar nochtans was ze altijd vlijtig en daarop uit om weer in het water te wezen; maar ze werd zeer nauw bewaard. Dit gerucht kwam overal en er kwam veel volk om dit wijf te zien, uit vele vreemde landen. Dit vernamen die van Haarlem en deden instantie en verzoeken aan de stad Edam om dit wijf te hebben vanwege de nieuwigheid; wat ze toelieten en gaven haar hen. En toen ze daar was leerde ze spinnen en leefde menig jaar en stierf tenslotte en werd op het kerkhof begraven omdat ze vaak dat Heilige Kruis eer en reverentie deed. En dit is gekeurd goed en gecertificeerd van enige oude notabele en waarachtige mannen die zeggen dat ze deze vrouwe binnen Haarlem in hun tijd hebben gezien. Waarom dat het in deze kroniek voor een nieuwigheid is gezet.

Hoe dat hertoghe Aelbrecht oflivich worde.
Dat LVIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende IIII, doen starf die doerluchtige vorst ende prince hertoghe Aelbrecht in Beyeren, palensgrave opten Rijn, grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, op Sinte Pouwels dach in die winter, nadien hi sine landen hadde gheregeert XLVI jaer; te weten XIX jaer als ruwaert ende voecht van sijn broeders wegen, ende XXVII jaer als grave ende here. Wiens lichaem mit groter eren ende betamelijcker uutvaert begraven worde by vrouwe Margriet, sijn eerste wijf, in Den Hage, opt hof in der capellen, an dye noortside des Hogen Outaers, onder ene costelike ende scone tombe. Dese hertoge Aelbrecht lyet twe bastaerts sonen after, behalven sine troude kinder, als Aeriaen die bastert, die in Papendrecht worde ghesleghen, ende heer Willem, die bastert, ridder, dye eerste here van Scagen. In desen tiden worde binnen Aemstelredam dootgeslaghen heer Willem Bruyns soen, priester, ende binnen Haerlem Dirc Simons soen, daer grote twist binnen der steden of opgestaen is, ende vele eerbare mannen [240r] om geslegen ende vermoert worden. Want binnen Haerlem, nadat Simon van Sanen was gheslegen, worde daer een oploep binnen der stede, die poorters teghen malcander, daer V luyden geslegen worden ende CCC uuter stede verjaecht ende ghebannen. In datselve jaer worde dat huys te Heemstede buyten Haerlem weder ghedestrueert ende terneder geworpen.

Hoe dat hertog Albrecht stierf.
Dat LVIII kapittel.

In het jaar Ons Heren1404 toen stierf de doorluchtige vorst en prins hertog Albrecht in Beieren, paltsgraaf op de Rijn, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en heer van Friesland, op Sint Paulus dag in de winter, nadien hij zijn landen had geregeerd 46 jaar; te weten 19 jaar als ruwaard en voogd vanwege zijn broeder, en 27 jaar als graaf en heer. Wiens lichaam met grote eer en betamelijke uitvaart begraven werd bij vrouwe Margaretha, zijn eerste wijf, in Den-Haag, op de hof in de kapel aan de noordzijde van het Hoge Altaar onder ene kostbare en mooie tombe. Deze hertog Albrecht liet twee bastaardzonen achter, behalve zijn echte kinderen, als Aeriaen de basterd, die in Papendrecht werd geslagen, en heer Willem, de basterd, ridder, de eerste heer van Schagen. In deze tijd werd binnen Amsterdam doodgeslagen heer Willem Bruinszoon, priester, en binnen Haarlem Dirk Simonszoon, waar grote twist binnen de steden van opgestaan is en vele eerbare mannen [240r] om geslagen en vermoord werden. Want binnen Haarlem, nadat Simon van Sanen was geslagen, werd daar een oploop binnen de stad, de poorters tegen elkaar, waar 5 lieden geslagen werden en 300 uit de stad gejaagd en gebannen. In hetzelfde jaar werd dat huis te Heemstede buiten Haarlem weer verwoest en terneder geworpen.

Van hertoghe Willem van Beyeren, die XXIIII grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant.
Dat II capitel.

Willem, hertoge in Beyeren, grave van Oestervant ende van Henegouwen, worde na sijn vaders doot die XXIIII grave van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant. Alle die steden sijnre landen ontfingen van hem hare rechten ende privilegien, ende dye edele ende vasallen haer lenen ende leengoeden, ende die officiers haer diensten, ende worde ghehult ende ontfangen in allen landen ende steden alst ghewoenlic is. Hi hadde eerst in sine jonge jaren te wive Maria, coninck Kaerls dochter van Vrancrijc die VII, die desen jongen hertoge ridder maecte voer den Dam in Vlaenderen; mer si starf jonck. Daerna nam hi te wive hertoge Phillips Lehardi dochter van Bourgongen, grave van Vlaenderen, Artoys, etcetera, dair hi een enige dochter an wan, geheten Jacoba. Ende worde geboren int jaer M CCCC ende een, omtrent Sint Jacobsdach. Dese hertoge Willem was altijt seer geneycht tot die wapenen, ende was in sijnre tijt een glorioes ende ontsiende prince, groot ende lang van statuere, schoen van lichaem, wijs ende cloeck in striden ende oerlogen, ende seer victorioes; rechtvaerdich in justicie te doen; milt ende goedertieren tegen den armen.

Van hertog Willem van Beieren, de 24^ste graaf van Holland, Zeeland en Friesland.
Dat II kapittel.

Willem, hertog in Beieren, graaf van Oostervant en van Henegouwen, werd na de dood van zijn vader de 24^ste graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland. Alle steden van zijn landen ontvingen van hem hun rechten en privilegies en de edelen en vazallen hun lenen en leengoederen en de officiers hun diensten en werd gehuldigd en ontvangen in alle landen en steden zoals het gewoonlijk is. Hij had eerst in zijn jonge jaren tot wijf Maria, de dochter van koning Karel de 7^de van Frankrijk, die deze jonge hertog ridder maakte voor de Dam in Vlaanderen; maar ze stierf jong. Daarna nam hij tot wijf de dochter van hertog Filips de Stoute van Bourgondie, graaf van Vlaanderen, Artois, etc., waar hij aan won een enige dochter, geheten Jacoba. En werd geboren in het jaar 1401 omtrent Sint Jacob dag. Deze hertog Willem was altijd zeer geneigd tot de wapens en was in zijn tijd een glorieus en ontziende prins, groot en lang van statuur, mooi van lichaam, wijs en kloek in strijden en oorlogen, en zeer victorieus; rechtvaardig in justitie te doen; mild en goedertieren tegen de armen.

Van den doot hertoge Phillips Lehardy van Bourgongen, etcetera.
Dat III capitel.

In desen tiden, als int jaer M CCCC ende IIII, worde mede oflivich Phillips Lehardy, hertoge van Bourgongen, grave van Vlaenderen, van Artoys, etcetera. Dese hertoge Phillips hadde in sinen leven gemaect ende geordineert sine III sonen, wat elck na sijnre doot hebben ende besitten soude. Jan van Digon, sine outste soen, hadde hi gemaect dat hertoechdom van Bourgongen, dat graefscap van Vlaenderen, Artoys, Bourgongen ende die heerlicheit van Salijns ende Malijns. Anthonis, sinen anderden sone, hadde hi gemaect na vrouwe Johannen sijnre moyen doot dat hertoechdom van Lottringen, Brabant, Limburch ende dat marcgraefscap des Heyligen Rijcs, als Antwerpen mit sinen toebehoerren. Phillips, sinen III sone, hadde hi gegeven die graefscappen van Nyvers, Rethers ende Retheloes, mit meer andere heerlicheden. Dese hertoghe Phillips starf te Halle in Brabant opten XXVI dach van Aprille, ende worde mit groter eren ende costelicken uutvaert gebrocht ende begraven buyten Dygioen in Bourgondien in een Cartuser cloester, dat hi selver hadde ghefondeert; ende des jaers daerna starf vrouwe Margriet, sijn wijf, grave Lodewijcs van Vlaenderen enighe dochter, ende worde begraven te Rysel, bi haren vader. In ditselve jaer verdreven die van Ludic here Jan van Beyeren, haren elect, uuter stat van Ludic, mit alle dyeghene dyet met hem hilden, omdat hi so lange dat bisdom van Ludic als een waerlic man hadde geregeert, ende dat hi gheen priester worden en woude, dair veel verdriets ende leets ende veel quaets van strien ende oerlogen na om ghecomen sijn, ende dat Sticht van Ludic seer om bedorven ende destrueert worde, vele luyden gevangen ende gheslegen, dat seer te beclagen was in dyen tiden.

Van de dood van hertog Filips de Stoute van Bourgondië, etc.
Dat III kapittel.

In deze tijd als in het jaar 1404 stierf Filips de Stoute, hertog van Bourgondië, graaf van Vlaanderen, van Artois, etc. Deze hertog Filips had in zijn leven gemaakt en geordend zijn 3 zonen wat elk na zijn dood hebben en bezitten zou. Jan van Digon, zijn oudste zoon, had hij gemaakt dat hertogdom van Bourgondi, dat graafschap van Vlaanderen, Artois, Bourbon en de heerlijkheid van Salins en Malins. Anton, zijn 2^de zoon, had hij gemaakt na de dood van vrouwe Johanna zijn tante dat hertogdom van Lotharingen, Brabant, Limburg en dat markgraafschap der Heilige Rijk als Antwerpen met zijn toebehoren. Filips, zijn 3^de zoon, had hij gegeven de graafschappen van Nevers, Rethel en Retheloes, met meer andere heerlijkheden. Deze hertog Filips stierf te Halle in Brabant op de 26^ste dag van april en werd met grote eer en kostbare uitvaart gebracht en begraven buiten Dion in Bourgondië in een Kartuizerklooster dat hij zelf had gefundeerd; en het jaar daarna stierf vrouwe Margaretha, zijn wijf, de enige dochter van graaf Lodewijk van Vlaanderen en werd begraven te Rijsel bij haar vader. In hetzelfde jaar verdreven die van Luik heer Jan van Beieren, hun elect, uit de stad Luik met al diegene die het met hem hielden omdat hij zo lang dat bisdom van Luik als een wereldlijke man had geregeerd en dat hij geen priester worden wilde, waar veel verdriet en leed en veel kwaad van strijd en oorlogen daarna om gekomen zijn en dat Sticht van Luik zeer om bedorven en verwoest werd, vele lieden gevangen en geslagen, dat zeer te beklagen was in die tijd.

Hoe die steden Gaspaern, Haghensteyn ende Everstein gewonnen ende gedestrueert worden.
Dat IIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende V, doe vergaerde here Willem van Ysendoern uuten name des heren van Arkel een deel vrome mannen van wapenen, mitten welcken hi gegaen is in den gedaenten ende manieren als coepluden in sommige coopscepen, ende sijn gecomen coopmans gewijs op die Vastelavont voir die stede van Worichom, ende veynsde hem oerlof te willen bidden van den tolnaer, begreep hi mit sine soudenyers dye poorte van der stede ende sloghen Henric Hoert, den tolnaer, doot. Die stede aldus gecregen hebbende, dede heer Willem dye terstont pilgeren ende beroven, ende stack daer dat vier in, ende verbrande se, ende quam weder tot Gorichom met vele gevangen, als mit Gerrit van der Heyde ende Jan van der Heide, Claes, die Burchgrave, Jan uuten Camp mit noch XXIX rijke mannen. Hertoge Willem dit verhorende, dat die here van Arkel alsulken pays als hertoge Jan van Beyeren, elect van Ludic, sine broeder, tusscen hem ende den here van Arkel hadde gemaect, so [242r] scentlicken ende boesliken hadde gevioleert ende ghebroken, is hi mit allen seer toernich geweest. Waeromme dat hi in die meninge was den here van Arkel te bevechten, ende heeft weder van nyewes een aliancie ende verbant gemaect mitten biscop ende den stat van Uutrecht, ende heeft na Paesschen in datselve jaer doen vergaderen een groot heer van volc uut Henegouwen, Hollant, Zeelant, Vrieslant ende uut dat Sticht van Uutrecht. Dit volc vergadert wesende, is hij mit grooter macht gaen leggen voer dye stede van Gaspaern, ende dye sloten Hagenstein ende Everstein. Ende dese II sloten laghen omtrent een vierendeel myle weechs van malcanderen. Mer dat slot te Everstein is nu altemael ofgespoelt van die Lecke. Die here van Arkel hadde hiertegen binnen die stede van Gaspaerne gesonnen ende opt huys te Hagenstein vrome mannen van wapenen: Jan van der Hoeve; Allert Pufflit; Lucas van Boetzelaer; Willem van Lienden ende joncheer Jan van Arkel, here van Zoelen, ende Jan, die bastert des heren soen van Arkel, mit meer stoute ende cloecke wapentuers ende soudenyers. Ende op dat slot te Eversteyn hadde hi gesonnen den here van Broechusen, den here van Hoechstraten, here Willem Ranst ende here Henric van Nyenstein, ridder, des heren bastert broeder van Arkel, mit meer andere vrome ende wise mannen van wapenen. Hertoge Willem hadde doen opslaen III grote blochusen; dat ene hadde hi doen slaen opwaerts boven Eversteyn op die Lecke; ende hadde die Lecke doen toepalen, dat die van den huse geen vitaelge noch andere dingen toecomen en mochten. Dye andere II bolwercken hadde hi doen slaen voer dye stede van Gaspaern ende dat slot van Hagenstein, ende liet enen diepen graft graven van dat ene blochuys totten anderen, dat dye van der stede ende dat slot niet lichtelic uutcomen mochten. Ende als dese II bolwercken volmaect waren, sette hi daerop cloecke, vrome ende wijse mannen van oerloghen, mit veel soudenyers, ende dede se wel voersien mit provande ende anders dat hem van node was, ende hi reysde weder in Hollant. Daerna, omtrent Sint Jacob, sijn die biscop van Uutrecht ende hertoghe Willem overeengecomen ende concludeerden dat si wouden vergaderen grote macht van volck, ende wouden dese stede van Gaespaern ende die sloten Hagenstein ende Everstein mit macht van volc beleggen ende bestormen. Die hertoge is gecomen ende beleyde crachteliken mit een groot heer dye stede van Gaespaerne ende dat slot te Hagenstein, dat daer vast an lach, ende dede daervoer oprechten III grote instrumenten ende bussen, daer hi die van der stede ende van den huyse sere mede quelde ende benaude. Die bisscop van Uutrecht quam mede mit groot volc van wapenen uut synen Stichte van Uutrecht, ende beleyde dat slot te Everstein crachtelic ende starckelic; datwelcke si dagelixs an bestormden mit schieten ende werpen van grote stenen. Die hertoge hadde die stede ende dat slot doen omcingelen ende maken mit enen heyninge ende glintinghe van rijs ende andere dingen, oft enen tuyn hadde geweest, also dicht ende vast in malcanderen gewrocht, datter nauwelic een hont oft catte doer mochte. Ende alsoet ene harde winter was, ende die graften ende wateren bevroren waren, ende hij wel wiste datter niet vele vitaelge in die stede en was, soe dede hi reetscap maken van ladderen ende andere instrumenten, omme die stede te beclimmen; ende dit was omtrent Sinte Lucien dach in den Advent. Ende also die cappetein van der stede, joncheer Jan van Arkel, here van Zoelen, des heren van Arkels neef, mit eenre pylen dootgescoten was, daerom gaven hem die poorters ende die borchsaten op in des hertogen genaden op Sinte Thomas avont apostel. Die hertoge dede die stede ende dat slot tot allen hoeken ende plaetsen ansteken, ende verbrandet in die gront. Ende hi bleef dair so lange leggen, totdat alle die husen ter aerden toe ofgebroken ende geslechtet waren. Als dat die van Everstein verhoerden, die also swaerlic belegen waren ende geen vitaelge meer en hadden, dat si paerden vleys ende rotten van honger aten, gaven hem mede in gevangenissen te gaen des biscops, ende dit was op Sinte Thomas dach. Ende die biscop dede dat slot ter aerden toe ofbreken ende slechten, dwelcke nu altemael in die Lecke leyt ofghedreven.

Hoe de steden Gasperde, Hagestein en Everstein gewonnen en verwoest werden.
Dat IIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1405 toen verzamelde heer Willem van IJzendoorn uit de naam van de heer van Arkel een deel dappere mannen van wapens waarmee hij is gegaan in de gedaante en manier als kooplieden in sommige koopschepen en zijn gekomen en de vorm van een koopman op de Vastenavond voor de stad Woudrichem en veinsde verlof te willen bidden van de tollenaar en begreep met zijn soldaten de poort van de stad en sloegen Hendrik Hoert, de tollenaar dood. Ze hebben de stad aldus gekregen die heer Willem terstond liet plunderen en beroven en stak daar het vuur in en verbrandde het en kwam weer te Gorinchem met vele gevangen, als met Gerrit van der Heide en Jan van der Heide, Claes, de Burchtgraaf, Jan uit Kamp met nog 29 rijke mannen. Hertog Willem hoorde dat de heer van Arkel al zulke vrede als hertog Jan van Beieren, elect van Luik en zijn broeder, tussen hem en de heer van Arkel had gemaakt, zo [242r] hij schandalig en boos had gebroken, werd hij zeer vertoornd. Waarom dat hij in de mening was de heer van Arkel te bevechten en heeft weer opnieuw een alliantie en verbond gemaakt met de bisschop en de stad Utrecht en heeft na Pasen in hetzelfde jaar laten verzamelen een groot leger van volk uit Henegouwen, Holland, Zeeland, Friesland en uit het Sticht van Utrecht. Toen dit volk verzameld was is hij met grote macht gaan liggen voor de stad Gasperde en de burchten Hagestein en Everstein. En deze 2 burchten lagen omtrent een vierendeel mijl weg van elkaar. Maar dat slot te Everstein is nu helemaal afgespoeld van de Lek. De heer van Arkel had hiertegen binnen de stad Gasperde gezonden en op het huis Hagestein dappere mannen van wapens: Jan van der Hoeve; Allert Pufflit; Lucas van Boetzelaer; Willem van Lienden en jonkheer Jan van Arkel, heer van Zoelen, en Jan, de basterdzoon van de heer van Arkel, met meer dappere en kloeke wapenaars en soldaten. En op dat slot te Eversteyn had hij gezonden de heer van Broekhuizen, de heer van Hoogstraten, heer Willem Ranst en heer Hendrik van Nijenstein, ridder, de basterdbroeder van de heer van Arkel, met meer andere dappere en wijze mannen van wapens. Hertog Willem had laten opslaan 3 grote blokhuizen; de ene had hij laten opslaan boven Everstein op de Lek; en had de Lek doen toepalen zodat die van het huis geen voedsel nog andere dingen toekomen mochten. De andere 2 bolwerken had hij laten slaan voor de stad Gasperde en dat slot van Hagestein en liet een diepe gracht graven van het ene blokhuis tot de andere zodat die van de stad en dat slot er niet licht uitkomen mochten. En toen deze 2 bolwerken volmaakt waren zette hij daarop kloeke, dappere en wijze mannen van oorlog met veel soldaten en liet ze goed voorzien met proviand en anders dat hen van node was en hij reisde weer in Holland. Daarna, omtrent Sint Jacob, zijn de bisschop van Utrecht en hertog Willem overeengekomen en concludeerden dat ze wilden verzamelen grote macht van volk en wilden deze stad Gasperde en de burchten Hagestein en Everstein met macht van volk belegeren en bestormen. De hertog is gekomen en belegerde krachtig met een groot leger de stad Gasperde en dat slot te Hagestein, dat daar vast aan lag, en liet daarvoor oprichten 3 grote instrumenten en bussen waar hij die van de stad en het huis zeer mee kwelde en benauwde. De bisschop van Utrecht kwam mede met groot wapenvolk uit zijn Sticht van Utrecht en belegerde dat slot Everstein krachtig en sterk; wat ze dagelijks bestormden met schieten en werpen van grote stenen. De hertog had de stad en dat slot laten omsingelen en maken met een heiningen en afrastering van twijgen alsof het een tuin was geweest, alzo dicht en vast in elkaar gewrocht zodat er nauwelijks een hond en kat door mocht. En alzo het een harde winter was en de grachten en wateren bevroren waren en hij wel wist dat er niet veel voedsel in de stad was zo liet hij gereedschap maken van ladders en andere instrumenten om de stad te beklimmen; en dit was omtrent Sint Lucia dag in de Advent. En alzo de kapitein van de stad, jonkheer Jan van Arkel, heer van Zoelen, de neef van de heer van Arkel, met een pijl doodgeschoten was, daarom gaven zich die poorters en de burgers zich op in de genade van de hertog op Sint Thomas avond, apostel. De hertog liet de stad en dat slot et alle hoeken en plaatsen aansteken en verbrandde het tot in de grondt. En hij bleef daar zo lang liggen totdat alle huizen ter arde toe afgebroken en geslacht waren. Toen dat die van Everstein hoorden dat ze alzo zwaar belegerd waren en geen voedsel meer hadden zodat ze paardenvlees en ratten van honger aten gaven ze zich mede in gevangenissen te gaan van de bisschop en dit was op Sint Thomas dag. En de bisschop liet dat slot ter aarde toe afbreken en slechten, wat nu allemaal in de Lek ligt afgedreven.

Dye hertoghe is vandaen ghetoghen des dages na Alre Kinderendach, ende quam [242v] mit vele gevangen, mit enen groten roef, in des Graven Haghe, daer hi mit groter eren ende triumphen blidelic worde ontfangen. Daerna worde een bestant gemaect bi tusschenspreken van edelen mannen, tusschen den hertoge ende den biscop an dene side, ende joncheer Willem van Arckel an dander syde; ende hierbuyten bleef die here van Arkel. Ende dit bestant soude dueren tot Pijnxsterdach toe.

De hertog is vandaan getrokken de dag na Onnozele-Kinderen dag en kwam [242v] met vele gevangen, met een grote roof in Gravenhage waar hij met grote eer en triomf blijde werd ontvangen. Daarna werd een bestandgemaakt door tussen spreken van edele mannen, tussen de hertog en de bisschop aan de ene zijde en jonkheer Willem van Arkel aan de andere zijde; en hierbuiten bleef de heer van Arkel. En dit bestand zou duren tot Pinksteren toe.

Hoe dat here Jan van Bredenroede ghevangen worde.
Dat V capitel.

Daerna, int jaer M CCCC ende VII, des dages na Sinte Urbanus dach, starf here Willem van Abcoude ende van Wijck te Duersteden, gheen kinder anders afterlatende, dan allene joncfrouwe Johanne, die doe was een besloten nonne ende professijt int cloester te Wijck te Duersteden, huysvrouwe Jans van Bredenroede, professide convaerds totten Carthusers buyten Uutrecht. Ende dese here Willem worde begraven int cloester te Wijck voerseit. Doen quam joncheer Jacob van Gaesbeec, heren Sweers soen van Gaesbeec, des voerseiden here Willems broeder, ende accepteerde ende nam die heerlicheden van Abcoude ende Wijck. Dat siende here Jan van Bredenroede, die convaers voerseyt, doer informatie ende ingeven van eenige quade raetsluyden, is uut dat cloester gegaen, ende als men seyde creech hi dispensacie ende oerlof van den stoele van Romen, dat hi sine huysvrouwe weder uut den cloester soude mogen nemen, ende soude also mit haer accepteren ende anvaerden die heerlicheden van Abcoude ende Wijck. Ende alsoe hem vele resistencye ende wederstant in deser saken ghedaen worde, so is dese here Jan voerseyt int jaer Ons Heren M CCCC ende X, opten IX dach in aprille, mit veel gewapents volcs gecomen in dye stede van Wijck; ende daer viel een grote schermutsinghe, daer vele poorters doot bleven, ende heeft sijn huysvrouwe uut dat cloester ghenomen, ende brocht se in sijn herberge. Dit vernemende here Vrerick van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, heeft terstont vergadert alle die soudenyers die hi gecrigen mochte, ende is getogen van der Horst, daer hi doe lach, ende quam mit gewapenderhant binnen die stede van Wijck. Ende hi nam heren Jans huysvrouwe, ende besloet se weder in dat cloester ende heren Jan van Bredenroede nam hi gevangen, ende gaf hem joncheer Jacob van Gaesbeeck, dien gevangen sette opt huys te Wijck. Ende aldus worde dese joncheer Jacob van Gaesbeec vriheer van Abcoude ende van Wijck. Daerna, int jaer M CCCC ende XI, den X dach van januario, starf dese voirseide joncfrou Johanna int cloester te Wijck, heren Jans huysvrouwe, ende leyt aldaer begraven. Ende na haer doot worde here Jan van Bredenroede uuter vangenissen ghelaten, mer hi en ghing eylacy niet weder int cloester: hi worde namaels in die grote strijt te Blangijs gheslagen, anno XIIII C ende XV.

Hoe dat heer Jan van Brederode gevangen werd.
Dat V kapittel.

Daarna het jaar 1407 de dag na Sint Urbanus dag stierf heer Willem van Abcoude en van Wijk bij Duurstede die geen kinderen achterliet, dan alleen jonkvrouw Johanna die toen was een besloten non en professie in het klooster te Wijk bij Duurstede, huisvrouw van Jan van Brederode, professie convers tot de Kartuizers buiten Utrecht. En deze heer Willem werd begraven in het klooster te Wijk bij Duurstede. Toen kwam jonkheer Jacob van Gaasbeek, de zoon van heer Sweer van Gaasbeek, de broeder van heer Willem, en accepteerde en nam de heerlijkheden van Abcoude en Wijk. Dat zag heer Jan van Brederode, de convers door informatie en ingeven van enige kwade raadslieden is uit dat klooster gegaan en, zoals men zegt, kreeg hij dispensatie en verlof van de stoel van Rome dat hij zijn huisvrouw weer uit het klooster zou mogen nemen en zou alzo met haar accepteren en aanvaarden de heerlijkheden van Abcoude en Wijk. En alzo hem vele resistentie en weerstand in deze zaak gedaan werd zo is deze heer Jan in het jaar Ons Heren 1410 op de 9^de dag van april met veel gewapend volk gekomen in de stad Wijk en daar viel een grote schermutseling waar vele poorters doodbleven en heeft zijn huisvrouw uit dat klooster genomen en bracht haar in zijn herberg. Dit vernam heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, heeft terstond verzameld alle soldaten die hij krijgen kon en is getrokken van der Horst, waar hij toen lag, en kwam met gewapenderhand binnen de stad Wijk. En hij nam heer Jan huisvrouw en sloot haar weer in dat klooster en heer Jan van Brederode nam hij gevangen en gaf hem jonkheer Jacob van Gaasbeek, die hem gevangenzette op het huis te Wijk. En aldus werd deze jonkheer Jacob van Gaasbeek vrijheer van Abcoude en van Wijk. Daarna in het jaar 1411 op de 10^de dag van januari stierf jonkvrouw Johanna in het klooster te Wijk, heer Jan huisvrouw, en ligt aldaar begraven. En na haar dood werd heer Jan van Brederode uit de gevangenis gelaten, maar hij ging helaas niet weer in het klooster: hij werd later in de grote strijd te Blangy geslagen, anno 1415.

Van den oerlogen tusschen den Hollanders ende tegen die Arkelse ende die Gelresse.
Dat VI capitel.

Also dat oerloge tusschen hertoge Willem ende den here van Arkel noch niet ghepayst en was, die rijke ende treflicke mannen in den lande van Arkel begonnen vast daghelixs armer te worden, omdat haer landen nyet gebouwet ende sonder vruchten bleven leggen; waeromme dat si tegen haren here van Arkel begonnen te murmureren ende op te staen; want die gemeen sprake ghinc onder hemluyden, dat hertoge Willem bi sinen ridderscap hadde gesworen dat hi hem mitten here van Arkel nimmermeer versoenen en soude. Joncheer Willem, sijn soen, dit siende, ende anmerckende, was des sere gestoert, dat sijn vader hem so vermetelic stack ende sette tegen sulken machtigen mogende prince. Hi vermaende dick sinen vader mit goeden informacien, dat hi doch vrede maken woude, ende hem versoenen mit dye machtige princen, sine adversanten, als mit hertoge Willem, mitten Hollanders, mitten bisscop van Uutrecht ende den heere van Vianen, mit dat Sticht van Uutrecht. Ende dese joncheer Willem sach dat hi niet en vorderde bi sinen vader, ende hem niet bemorwen mochte, is hij mit erren moede van sinen vader gereyst. Ende van dier tijt voert was joncheer Willem [243r] naerstich ende sorchvoudich, omme de rijcste ende machtichste van der stede van Gorichom tot sijnre vrienscappen ende trouheit te trecken, als heere Jan Gherrits soen, proest in Gorichom; Coenraet; Jan, Aernt ende Gerrit, IIII gebroeders van Haerlaer; Ambrosius Woutersoen ende Jan van Donck, gecomen van enen bastert van Arkel. Ende als dese hemselven mitten joncheer van Arkel hadden verbonden, concludeerden ende sloten si te samen, dat si vrede maken wouden mitten hertoghe, ende laten den here van Arkel daerbuyten. So ist geboert, dat die here van Arkel gereden is tot hertoge Reinout van Gulic ende van Gelre, sijns wijfs broeder, dat die joncheer van Arkel gecomen is binnen Gorichom, ende heeft doer raet der voerseider personen ofgeset alle den raet van der stat, die van sijns vaders weghen dienden, ordinerende ende settende enen anderen drossaet ende anderen raet. Ende dierghelijken dede hi in die stede van Lederdam ende op dat slot aldaer. Dye here van Arkel, die hier niet of en wiste, als hi wederghereden quam uuten lande van Ghelre, ende meende binnen Gorichom te riden, so sloten sy die poorten toe, ende wouden niet inlaten; ende comende voer dat slot, deden si so mede, ende en woudens niet in hebben. Waeromme dat die here van Arkel sere ghestoert ende toernich worde, ende reet wederom nae dye stede van Lederdam, daer hem desghelijcken mede gedaen worde. Die here van Arkel dit merckende, versuchte hem, reet hi van stonden an sonder eten of drincken weder na tlant van Gelre toe. Een luttel tijts daerna sende die here van Arkel al heimelicken enige secrete mannen van sinen rade tot sinen sone joncheer Willem, dye hem also informeerden ende onderwesen, dat hij quam tot sHertoghen Bussche, ende begeerde ghenade van sinen vader, ende maecten pays, die vader ende dat kint, sonder raet ende enich bywesen dergheenre daer hi hem mede verbonden hadde, als die machtichste ende rijcste van der stede. Waeromme, als dese acht voerseit dit verhoorden, waren si des qualicken te vreden, ende waren sere ghestoert opten joncheer van Arkel, dat hi buyten haren raet ende consent pays mit sinen vader hadde ghemaect; ende corts daerna, als die joncheer van Arkel quam gereden voir Gorichom voer die poorten, terstont waren daer dese acht voirseit mit haren adherenten ende fautoers, ende en woudens niet inhebben, seggende dat hij een tractaet van payse hadde ghemaect buyten haren wille ende consent, boven die loftenisse die hi hemluyden hadde gedaen, als dat hi ghenen pays mit sinen vader maken soude, si en souden daermede inbegrepen wesen.

Van de oorlogen tussen de Hollanders tegen die van Arkel en Gelre.
Dat VI kapittel.

Alzo de oorlog tussen hertog Willem en de heer van Arkel nog geen vrede was, begonnen de rijke en voortreffelijke mannen in het land van Arkel vast dagelijks armer te worden omdat hun landen niet bebouwd en zonder vruchten bleven liggen; waarom dat ze tegen hun heer van Arkel begonnen te murmureren en op te staan; want de gewone taal ging onder hen dat hertog Willem bij zijn ridderschap had gezworen dat hij zich met de heer van Arkel nimmermeer verzoenen zou. Jonkheer Willem, zijn zoon, zag en merkte dit en was dus zeer verstoord dat zijn vader zich zo vermetel stak en zette tegen zulke machtige vermogende prins. Hij vermaande vaak zijn vader met goeden informatie dat hij toch vrede maken wilde en verzoenen met de machtige prinsen, zijn tegenstanders, als met hertog Willem, met de Hollanders, met de bisschop van Utrecht en de heer van Vianen met dat Sticht van Utrecht. En deze jonkheer Willem zag dat hij niet vorderde bij zijn vader en hem vermurwen mocht en is met gergerd gemoed van zijn vader vertrokken. En van die tijd voort was jonkheer Willem [243r] vlijtig en zorgvuldig om de rijkste en machtigste van de stad Gorinchem tot zijn vriendschap en trouw te trekken, als heer Jan Gerritszoon, proost in Gorinchem; Koenraad; Jan, Arnold en Gerrit, 4 gebroeders van Herlaar; Ambrosius Wouterzoon en Jan van Donk, gekomen van een basterd van Arkel. En als deze zich met de jonkheer van Arkel hadden verbonden concludeerden en besloten ze tezamen dat ze vrede maken wilden met de hertog en laten de heet van Arkel daarbuiten. Zo is het gebeurd dat de heer van Arkel gereden is tot hertog Reinout van Gulik en van Gelre, de broeder van zijn wijf, dat de jonkheer van Arkel gekomen is binnen Gorinchem en heeft door raad van die personen afgezet alle raad van de stad die vanwege zijn vader dienden, ordinerende en zette een anderen drost en andere raad. En diergelijke deed hij in de stad Leerdam en op dat slot aldaar. De heer van Arkel, die hier niets van wist, toen hij terugkwam uit het land van Gelre en meende binnen Gorinchem te rijden zo sloten ze de poorten toe en wilden hem niet inlaten; en toen hij kwam voor dat slot deden ze zo mede wilden hem niet in hebben. Waarom dat de heer van Arkel zeer verstoord en vertoornd werd en reed weer naar de stad Leerdam, waar hem desgelijks gedaan werd. De heer van Arkel die dit merkte zuchtte en reed van stonden aan zonder eten of drinken weer naar het land van Gelre toe. Een tijdje daarna zond de heer van Arkel al heimelijk enige mannen van zijn raad tot zijn zoon jonkheer Willem die hem alzo informeerden en onderwezen dat hij kwam naar Hertogenbos en begeerde genade van zijn vader en maakten vrede, de vader en dat kind, zonder raad en enig bijwezen van diegenen waar hij zich mee verbonden had, als de machtigste en rijkste van de stad. Waarom, toen deze acht het hoorden slecht tevreden waren en zeer verstoord op de jonkheer van Arkel dat hij buiten hun raad en toestemming vrede met zijn vader had gemaakt; en kort daarna, toen de jonkheer van Arkel kwam gereden voor Gorinchem voor de poort, terstond waren daar deze acht met hun aanhangers en begunstigers en wilden hem niet inhebben en zeiden dat hij een traktaat van vrede had gemaakt buiten hun wil en toestemming, boven de belofte die hij hem had gedaan als dat hij geen vrede met zijn vader maken zou, ze zouden daarmee inbegrepen wezen.

Doen reet die joncheer van Arkel mitten sinen wederomme, ende quam tot sinen oem, hertoge Reinout van Gulic ende van Ghelre. Na den vertrecken des joncheers van Arkels, senden dese acht personen notabele commissarien ende boden an den duchtighen prince hertoghe Willem in Beyeren, grave van Henegouwen ende van Hollant, versoekende ende begerende pays te hebben mit hem, ende wouden hem ontfangen voer enen here, op sulcke condicien dat hi hemluyden bescermen wilde tegen den here van Arkel ende den joncheer sinen sone. Die hertoge, die van deser tidinghe sere verblijt was, dat hi also, sonder strijt oft oerloge, sinen adversant ende viant den here van Arkel tonder doen ende verdriven mochte, is hi omtrent Pijnxster gecomen int stedeken van Worichom, ende worde opt huys te Arkel gehult ende angenomen mit groter feesten voer enen here van Arkel, belovende ende swerende te onderhouden die oude ende nyewe privilegien ende hantvesten. Daerna quam hi tot Gorichom in dye stede ende op dat slot, ende worde daer dyergelijcken mede gedaen. Des anderen daghes reet hi tot Lederdam, daer hij in die stede ende opt slot mede gehult ende ontfangen worde als een heer van Lederdam. Ende die hertoge maecte in dese huldinge dese nabescreven personen ridderen, als Coenraet, Jan, Aernt ende Gherrit, IIII ghebroeders van Haerlaer, Ambrosius Wouterssoen die Verwer, ende Jan van Donck. Dye here van Asperen verhorende dat die hertoghe tot Gorichom was, quam hij hem tegemoet riden omtrent Lederdam, mit groter reverencien ende eren; ende siende dese [243v] voerseyde personen, mit gulden halsbanden, ridderen gheslagen, verwonderende, seyde hi: ԇheduchtige here, wacht u wel van dese ridderen; want datghene dat si horen eygen heere hebben gedaen, dat mochten si tavont of tmorgen u doen.ՠDit gheseyt wesende, lachte die hertoge, ende nam mittien den here van Asperen onder den arme, ende togen haestelicken tot in hoer herberghe; ende daerna reysde die hertoghe weder in Hollant. Die here van Arkel mitten joncheer sinen sone poechden ende arbeyden sere naerstelicken, hoe si in eniger manieren souden mogen recupereren ende wedercrigen haer vaderlick erve, dat lant van Arckel. Dye hertoge dit vernemende, sende here Phillips van Dorp, ridder, mit V gewapende mannen binnen Gorichom, om die stede te bewaren. Die joncheer van Arckel heeft by hem vergadert bi vrienden hulpe uut Ghelrelant enige vrome mannen van wapenen, dat sijn vrienden waren, ende is in der nacht al heimelicken ghecomen op des Heylich Cruysavont in den herfste an der stede mueren van Gorichom, bi den toern geheten Roberts toern, ende beclommen die stede, ende quamen over die mueren mit ladderen, tot in die stede. Die wakers vernemende dat die joncheer over die mueren clam, liepen haestelicken wech ende verberchden hem, om niet geslagen te worden; ende die joncheer dede die poorte an die oestside van der stede opslaen, ende liet dat ander volc mede incomen mit horen bannyer, mit groten gecry ende roepen. Die poorters diet mit hen hilden sijn terstont bi hen gevallen, niemant yet misdoende, dan alleen Henric van Straten, die in den eersten anganck dootgheslagen worde. Des anderen dages worde Dirc dye Cock onthoeft, ende was here Ambrosius naeste mage. Ende als die wederparty van den joncheer van Arkel alle ontcomen ende over dye mueren uuter stede geclommen waren, terstont toech dye joncheer met alle sine macht voer dat slot te Arkel. Dye borchsaten verweerden hem vromeliken met bussen, clovers ende armborsten, ende weerden die Arkelse van den burch mit groter macht ende cracht. Als hertoge Willem dit vernam, dede hij terstont vergaderen een scoen heer volcx uut Hollant ende Zeelant, ende quam voer Gorichom, om sijn belegghe dairvoir te maken, ende hi verdreef den joncheer van Arkel van dat belegghe voer tslot te Arkel, dat hi weder toech binnen Gorichom. Die hertoghe die voer hem genomen hadde die stede van Gorichom crachtelicken te belegghen, sende terstont an alle sine edelen, ridderen ende leenmannen des lants van Hollandt, Zeelandt ende mede an dye stadt ende dat Sticht van Uutrecht, dat si bi hem souden comen voer Gorichom. Die hertoge Reinout van Gulic ende van Ghelre, des joncheren oem, dit vernemende, was des sere verblijt, ende dede hertoge Willem van stonden an mit open brieven ontsegghen, ende vergaerde een groot machtich heer van volc van wapenen uuten landen van Gulick ende Ghelre, ende quam daermede nyet verde van Gorichom, ende hadde mit hem vele vitaelge ende provande.

Toen reed de jonkheer van Arkel met de zijnen terug en kwam bij zijn oom, hertog Reinout van Gulik en van Gelre. Na het vertrekken van de jonkheer van Arkel zonden deze acht personen notabele commissarissen en boden aan de doorluchtige prins hertog Willem in Beieren, graaf van Henegouwen en van Holland, verzochten en begeerde vrede te hebben met hem en wilden hem ontvangen voor een heer op zulke conditie dat hij hen beschermen wilde tegen de heer van Arkel en de jonkheer. De hertog, die van deze tijding zeer verblijd was, dat hij alzo zonder strijd of oorlog zijn tegenstander en vijand de heer van Arkel te onder doen en verdrijven mocht is omtrent Pinkster gekomen in het stadje van Woudrichem en werd op het huis te Arkel gehuldigd en aangenomen met grote feesten voor een heer van Arkel en beloofde en zweerde te onderhouden de oude en nieuwe privilegies en handvesten. Daarna kwam hij tot Gorinchem in de stad en op dat slot en werd daar diergelijke mee gedaan. De volgende dag reed hij naar Leerdam waar hij in de stad en slot mede gehuldigd en ontvangen werd als een heer van Leerdam. En de hertog maakte in deze huldig deze hierna beschreven personen ridders, als Koenraad, Jan, Arnold en Gerrit, 4 gebroeders van Herlaar, Ambrosius Wouterszoon de Verwer, en Jan van Donk. De heer van Asperen hoorde dat de hertog te Gorinchem was en kwam hem tegemoet rijden omtrent Leerdam met grote reverentie en eer; en zag deze [243v] personen, met gouden halsbanden ridders geslagen en verwonderde zich en zei: ԇeduchtige heer, wacht u wel van deze ridders; want datgene dat ze hun eigen heer hebben gedaan dat mochten ze van avond of morgen u doen.ՠToen dit gezegd was lachte de hertog en nam meteen de heer van Asperen onder de arm trokken haastig in hun herberg; en daarna reisde de hertog weer in Holland. De heer van Arkel met zijn zoon de jonkheer probeerden en werkten zeer vlijtig hoe ze op enige manier terug zouden mogen krijgen en terugkrijgen hun vaderlijke erve, dat land van Arkel. De hertog die dit vernam zond heer Filips van Dorp, ridder, met 5 gewapende mannen binnen Gorinchem om de stad te bewaren. De jonkheer van Arkel heeft bij hem verzameld door vrienden hulp uit Gelderland enige dappere mannen van wapens, dat zijn vrienden waren, en is in de nacht al heimelijk gekomen op de Heilige Kruis avond in de herfst aan de stadsmuren van Gorinchem, bij de toren geheten Roberts toren, en beklommen de stad en kwamen over de muren met ladders tot in de stad. De wakers vernamen dat de jonkheer over de muren klom en liepen haastigen weg en verborgen zich om niet geslagen te worden en die jonkheer liet de poort aan de oostzijde openslaan en liet dat andere volk mede inkomen met hun banier, met groot gekrijs en roepen. Die poorters die het met hem hielden zijn terstond bij hem gevallen, deden niemand misdoen, dan alleen Hendrik van Straten die in de eerste aanval doodgeslagen werd. De volgende dag werd Dirk de Cock onthoofd en dat was de naaste verwant van heer Ambrosius. En toen de wederpartij van jonkheer van Arkel allen ontkomen en over de meren uit de stad geklommen waren, terstond trok de jonkheer met al zijn macht voor dat slot te Arkel. De burgers verweerden zich dapper met bussen, klevers en pijlen en verweerden de Arkelse van de burcht met grote macht en kracht. Toen hertog Willem dit vernam liet hij terstond verzamelen een mooi leger van volk uit Holland en Zeeland en kwam voor Gorinchem om zijn beleg daarvoor te maken en hij verdreef dn jonkheer van Arkel van het beleg voor het slot te Arkel zodat hij weer trok binnen Gorinchem. De hertog die zich voorgenomen had de stad Gorinchem krachtig te belegeren zond terstond aan al zijn edelen, ridders en leenmannen van het land van Holland, Zeeland en mede aan de stad en dat Sticht van Utrecht dat ze bi hem zouden komen voor Gorinchem. De hertog Reinout van Gulik en van Gelre, de oom van de jonkheer, vernam dit en was zeer verblijd en liet hertog Willem van stonden aan met open brieven ontzeggen, en verzamelde een groot machtig leger van wapenvolk uit het land van Gulik en Gelre en kwam daarmee niet ver van Gorinchem en had met hem veel voedsel en proviand.

Die poorters van Gorichom togen uut mit groter macht, ende haelden die vitaelge, ende brochten se binnen Gorichom. Hertoghe Willem verhorende die toecoemst des hertogen van Ghelres, brack op mit sijn heer van den belegge, ende sloech sijn tenten neder by der capellen in Dalem, opten dijck, bi dat heer des hertogen van Ghelres, provocerende ende beroepende den Ghelressen om te striden. Mer die strijt worde aftergelaten, om die aenstaende nacht. Ende die Ghelressen toghen in der nacht weder terugghe na Ghelrelandt toe. Dat welcke hertoge Willem vernemende, keerde hij weder voer die stede in sijn belegghe. Ende hi voersach ende besorchde dat slot te Arkel ende andere fortressen mit vitaelge, ende anders dat hem van node was, ende hij toech weder in Hollant. Een tijt hierna, soe quamen dye here van Arkel mit joncheer Willem sinen zone, ende resigneerden ende gaven over hertoge Reynout van Gulick ende van Ghelre vry heel ende al alsulke ansegghen als si hadden an die stede van Gorichom, op condicien ende voirwaerden dat hi die stede van Gorichom nimmermeer en soude [244r] laten vervreemden van den hertoechdomme van Ghelre. Want die joncheer van Arkel was alleen een enich ende waerachtich erfghenaem der landen van Gulick, Ghelre ende Zutphen, want hertoge Reinout en hadde gheen kinder, ende hi was een broeder van des joncheren moeder van Arckel; ende aldus worde hertoge Reinout van Gulick ende Ghelre gehult ende ontfangen voer enen rechten here van Gorichom. Waerom dat een groot oerloghe opghestaen is tusschen Hollant ende Ghelrelant, ende deden malcanderen grote onverwinlijcke scaden, mit roven, mit branden, mit vanghen, mit slaen, daer si konden ende mochten; want die Hollanders quamen dicwils int lant van Ghelre, rovende ende brandende tot Brakel, te Beets, in Thielrewaert ende Bommelrewaert ende andere plaetsen ende dorpen, stichtende roef ende brant, ende deden veel scaden. Daerteghens quamen op eenre tijt dye Ghelressen tot Heechuysen, daer si stichten roef ende brant. Die castelein van Hoesden, here Jan van Cronenburch dit vernemende, vergaerde terstont bi hem alle die Hollanders ende poorters van Hoesden die hi crigen mochte, ende quam mit groten geluyde van trompetten, mit roepen ende ghecry tegens dese Ghelressen. Dat Gelresse heer was wel X man tegen een groter ende meerder dan die Hollanders; mer wanttet een duyster, mistich ende nevelachtich weer was, ende dat een heer des anders macht niet bekennen mochte, so worden die Gelressen also sere verslegen ende vervaert van den groten ghecry ende roepen der Hollanderen, dat si den rugge wenden, ende liepen al dat si mochten weder om. Want si meenden ende sorchden dat heel Hollant op hem quam gedrongen. Die castelein vervolchde se sere haestelicken, ende nam meer Gelressen gevangen dan hi selver volc uut hadde gebrocht. Wonderlic ende avontuerlick was dese vlucht der Gelressen, want daer wasser vele dye Mase overvaren ende swemmen wouden, die verdroncken. Nu hoirt een wonderlic avontuer, dat lachens waert is. In dese nederlaghe ende wechlopinge waren VII Ghelresse bieen, die also verbaest waren int lopen, dat si niet en wisten waerhenen dat si hem keren souden. Ende quamen int dorp van Heechuysen, dat si verbrant hadden, ende berchden hem in een varckenscot. Als die nacht anquam, ende het doncker began te worden, quam die soch ende stiet mit haer muyle an dye doere, om daerin te wesen. Die Ghelresse, die int varckenschot lagen, waren vervaert, ende meenden dattet haer vianden hadden geweest die se vervolchden, riepen mit luyder stemmen: ‘wi geven ons, wi gheven ons!’ ende ԥn slaet ons nyet doot, mer neemt ons gevangen!’ Die lantluden dit gerucht hoerden, quamen seer snelliken den soch, hoer hoeftman, te hulp, ende namen se gevangen. Des jaers dairna, in die Vasten, dede hertoge Willem maken een groot starck blochuys; ende als dat bereyt was, sende hi sijn volc van wapenen uut mit groter macht, ende dedet opslaen te Dalem over Lovensteyn an dander syde van dye Wale. Ende dit was opten Witten Donredach. Des smorgens vroe, eer dat blochuys opgherecht ende bereyt was, ende wel besorcht ende bescermt, quam hertoge Reynout van Gelre mit veel gewapents volcs, om dairmede een fortresse ende bolwerck op te slaen ende te maken. Mer siende dat die Hollanders daer een opgheslagen hadden, began hi mit slangen ende scerpentinen ende mit andere grote bussen op dat bolwerck te scieten, om dat te destrueren ende te breken, ende die Hollanders te verjagen. Mer ten bate nyet; die Hollanders schoten vreselic wederom, ende weerden hem vromeliken, ende volmaecten dat bolwerck, also sijt begrepen ende begonnen hadden. Dese dinghen dus staende, is in Hollant ghecomen hertoge Jan van Beyeren, elect van Ludic, hertoge Willems broeder, ende ordineerde ende maecte een vast bestant tusschen sinen broeder ende den hertoghe van Ghelre, III jaer lang ghedurende, totdat men screef duysent vierhondert ende XI.

De poorters van Gorinchem trokken uit met grote macht en haalden dat voedsel en brachten het binnen Gorinchem. Hertog Willem die de aankomst hoorde van de hertog van Gelre brak op met zijn leger van het beleg en sloeg zijn tenten neer bij de kapel in Dalem, op de dijk bij het leger van de hertog van Gelre, provoceerde en riep die van Gelre op om te strijden. Maar de strijd woerd nagelaten vanwege de aanstaande nacht. En die van Gelre trokken in de nacht weer terug naar Gelderland toe. Wat hertog Willem vernam en keerde weer voor de stad in zijn beleg. En hij voorzag en verzorgde dat slot te Arkel en andere forten met voedsel en anders dat hen van node was en hij trok weer in Holland. Een tijd hierna, zo kwamen de heer van Arkel met zijn zoon jonkheer Willem en lagen neer en gaven over hertog Reinout van Gulik en van Gelre vrij heel en al zulk zeggen als ze hadden aan de stad Gorinchem, op conditie en voorwaarden dat hij de stad Gorinchem nimmermeer zou [244r] laten vervreemden van het hertogdom van Gelre. Want de jonkheer van Arkel was alleen een enige en ware erfgenaam van de landen van Gulik, Gelre en Zutphen, want hertog Reinout had geen kinderen en hij was een broeder van de moeder van de jonkheer van Arkel; en aldus werd hertog Reinout van Gulik en Gelre gehuldigd en ontvangen voor een rechte heer van Gorinchem. Waarom dat een groot oorlog opgestaan is tussen Holland en Gelderland en deden elkaar grote onverwinlijke schade, met roven, met branden, met vangen, met slaan waar ze konden en mochten; want de Hollanders kwamen vaak in het land van Gelre, rovend en brandend tot Brakel, te Beets, in Tielerwaard en Bommelerwaard en andere plaatsen en dorpen, stichtten roof en brand en deden veel schaden. Daartegen kwamen op een tijd die van Gelre tot Heeg-Huizen waar ze roof en brandstichtten. De kastelein van Heusden, heer Jan van Kronenburg, vernam dit en verzamelde terstond bij hem alle Hollanders en poorters van Heusden die hij krijgen mocht en kwam met groot geluid van trompetten, met roepen en gekrijs tegen die van Gelre. Dat leger van Gelre was wel 10 man tegen een en groter en meer dan de Hollanders; maar omdat het een duistere, mistige en nevelachtig weer was en dat het ene leger de andere niet kon herkennen zo werden die van Gelre alzo zeer verslagen en bang van dat grote gekrijs en roepen der Hollanders dat ze de rug wenden en liepen alles dat ze mochten terug. Want ze meenden en bezorgden dat heel Holland op hen kwam gedrongen. Die kastelein vervolgde ze zeer haastig en nam meer van die van Gelre gevangen dan hij zelf uit had gebracht. Wonderlijk en avontuurlijk was deze vlucht van die van Gelre, want er waren veel die over de Maas overvaren en zwemmen wilden die verdronken. Nu hoort een wonderlijk avontuur dat lachen waard is. In deze nederlaag en weg lopen waren er 7 van Gelre bijeen die alzo verbaasd waren in het lopen dat ze niet wisten waarheen dat ze zich keren zouden. En kwamen in het dorp Heeg-Huizen, dat ze verbrand hadden, en verborgen zich in een varkenskot. Toen de nacht aankwam en het donker begon te worden kwam de zeug en stootte met haar muil aan de deur om daarin te wezen. Die van Gelre, die in het varkenskot lagen, werden bang en meenden dat het hun vijanden hadden geweest die ze vervolgden en riepen met luide stemmen: ԗe geven ons over, we geven ons over!’ en ‘sla ons niet dood, maar neem ons gevangen!’ De landlieden die dit gerucht hoorden kwamen zeer snel de zeug, hun hoofdman, te hulp, en namen ze gevangen. Het jaar daarna in de Vasten, liet hertog Willem maken een groot sterk blokhuis en toen dat bereid was zond hij zijn wapenvolk uit met grote macht en liet het opslaan te Dalem over Loevestein aan de andere zijde van de Waal. En dit was op de Witte Donderdag. ‘s Morgens vroeg, eer dat blokhuis opgericht en bereid was en goed verzorgd en beschermd kwam hertog Reinout van Gelre met veel gewapend volk om daarmee een fort en bolwerk op te slaan en te maken. Maar zag dat de Hollanders daar een opgeslagen hadden begon hij met slangen en kanonnen en met andere grote bussen op dat bolwerk te schieten om dat te vernielen en te breken en die Hollanders te verjagen. Maar het baatte niet; de Hollanders schoten vreselijk wederom en verweerden hen dapper en volmaakten dat bolwerk, alzo zij het begrepen en begonnen hadden. Deze dingen die aldus stonden is in Holland gekomen hertog Jan van Beieren, elect van Luik en broeder van hertog Willem, en ordineerde en maakte een vast bestand tussen zijn broeder en de hertog van Gelre die 3 jaar lang duurde totdat men schreef 1411.

Hoe hertoghe Lodewijck van Orlyens binnen Parijs gheslegen wort.
Dat VII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende VII, op Sinte [244v] Clemens avont worde hertoge Lodewijc van Orliens deerlic dootgeslagen binnen Parijs, ende was coninck Kaerls broeder die VII van Vrancrijc. Ende dit, als men seyt, doer versoeck ende toedoen hertoghe Jans van Bourgongen, die nochtans twe broeders kinder waren. Ende dese hertoge Jan hadde te wive hertoge Willems suster van Beyeren ende van Hollandt; ende hertoghe Willem hadde weder te wive hertoge Jans suster van Bourgongen. Die sake waerom dat dese hertoge Lodewijc gheslagen worde, was dese: Hertoge Lodewijc voerseit hadde hier te voren int jaer M CCC ende LXXXIII den grave Lodewijck van Vlaenderen soe vast ende nauwe doen besetten tusschen sijn bedde ende die want, ende deden also drucken ende perssen teghen die muyr, dat hi in drie daghen daerna starf. Ende dese grave Lodewijcx dochter was hertoge Jans moeder van Bourgongen. Ende hoewel dat gesoent was, nochtans bleef daer een wortel van nidicheyt tusschen hem beyden. Andere scriven een ander sake, als Gaguinus, ende is dese: hertoge Jan van Bourgongen, dye nam voer hem den coninc van Vrancrijc ende die croen te regeren, ghelijcken Phillips Lehardy, hertoge van Bourgongen, sijn vader, gedaen hadde. Dat en woude dese hertoge Lodewijck van Orliens, des conincs broeder, niet wel ghehengen, nemende voer hem dattet hem bet betaemde, ende dat hi daer meer toe gherecht was dan hertoghe Jan; ende uut desen is een grote haet ende nijt tusschen hem beyden opghestaen. Anmerckende dan hertoge Lodewijck, dat hi den hertoge van Bourgongen openbaerlic niet wederstaen en mochte noch uuter cronen van Vrancrijc verdriven, want hi een seer wel ghemint ende lieftal man was in Vrancrijc om sine milde gaven ende eerbaerheyt, dye hij overal toonde; ende dat hi den coninc ende dat conincrijck in groter mogentheit regeerde, ende grote audiency ende gehoer bi den coninc ende sinen rade hadde, dus heeft die hertoge van Orliens voir hem genomen, dat hi hem verradelic ende heimelic woude doen slaen. Daerna ist geboert, dat die hertoge van Orliens ghereden is op een casteel leggende int hertoechdom van Orliens, toebehorende enen ridder, bi wiens huysvrouwe dese hertoghe boeleerde; datwelcke die ridder niet wel ghedogen en mochte, mer hi en mochtet niet keren. Na den avontmael ist geboert dat dese hertoge ende dye ridder tesamen speelden om recreacye te maken, ende die avontuer viel den hertoge mede, dat hi desen ridder alle sijn gelt ende cleinoden, ende alle sine roerlicke goeden, ende ten lesten sijn slot, sijn lant ende sijn heerlicheyt ende alle dat hij hadde, ofwan. Als nu die ridder niet meer by te setten en hadde, ende hi twemael meer verloren hadde dan alle sijn goet waert was, viel hij neder op sijn knyen, biddende den hertoge om gracie, want hi en mochtes nyet al betalen. Doe nam hem die hertoge vriendelic op van der aerden, ende seyde: ԓiet, ic sal u quijtscelden alle dat ic van u hebbe gewonnen; ende ic salt u laten houden, wildi mi loven ende sweren dat ghi den hertoge van Bourgongen dootslaen sult, heimelic of openbaer.

Hoe hertog Lodewijk van Orleans binnen Parijs geslagen werd.
Dat VII kapittel.

ՠDye ridder beloefdet hem, hi sout doen. Dese ridder hadde vernomen, als dat hertoghe Jan comen soude uut Vlaenderen in Vrancrijc; dus nam hi mit hem een deel volcx van wapenen, die onder den hertoge van Orliens dienden, ende stelde hem in een heymelike plaetse om den hertoghe te slaen. Mer hi was alsoe bewaert mit archyers ende volck van wapenen, dat hij den hertoghe lyet passeren, want hi hem te machtich was van volck. Waeromme dat dye ridder blide was, want hij behouden sijnre eren ende loftenissen een sake hadde die dootslach te vertoeven tot op een ander tijt. Ende alsoe dese ridder den hertoghe van Bourgongen beminde, ende den hertoghe van Orlyens haettede om dat overspul van sijnre huysvrouwen, soe muteerde ende veranderde dese ridder sijn opset om den hertoghe van Bourgongen nyet te slaen; ende alsoe dese ridder noch twe broeders hadde tot ridders ridende [245r] bi den hertoge van Bourgongen, so is hij bi den hertoge gecomen, ende heeft hem te kennen gegeven ende openbaert alle den secreten raet ende opnemen des hertoghen van Orliens. Doe seyde die hertoghe van Bourgongen totten ridder: ԇaet toe, ende maect u starck, ende slaet hem doot; ende ick sal u noch te helfte meer geven dan hi u ghegeven soude hebben van mijnre dootslach.ՠDie ridder was uutermaten blide van desen bevele, mer nochtans so verdroech hem hertoge Jan dese commissie van te slane den hertoge van Orliens, ende hi vercreech daer andere toe, die die feyt volbrochten. So ist geboert op Sinte Clemens avont dat dese hertoge Lodewijck van Orliens omtrent der middernacht gereden quam mit luttel gesins, mit II toertsen, van des conincs pallaes, ende woude riden in sijn pallaes. Comende ter plaetsen daer die lage geleit was, sprongen die knechten op uuter lage, ende sloeghen eerst in die toertsen uut, ende sloegen den hertoge van sinen paerde, ende sijn een hant of, ende sloegen voort doot. Eene van sine dienres die hem bescermen wilde worde mede geslegen. Ende die dootslaghers liepen wech ende berchden hem in des graven casteel van Artoys binnen Parijs, daer hertoge Jan van Bourgongen doe in was. Dat gherucht ende rumoer wert groot opter straten, die gebueren roepende ende beclagende des hertoghen doot; ende brochten hem in een huys daerbi. Dese mare quam terstont in des conincs pallaes. Doe quamen hertoge Lodewijc van Angouwen, coninc van Sicilien; die hertoge van Barry; dye hertoghe van Bourbon, ende beweenden sere haers liefs neven doot. Des anderen dages worde hi mit groter droefheit ende feeste ghebrocht int cloester van den Celestinen, ende worde dair mit groter eeren ende mit betamelicker uutvaert sere droeflicken begraven. Dat dode lichaem volchden die hertoge van Angouwen, die hertoge van Barri, die hertoge van Bourbon, ende die hertoge van Bourgongen, daer een grote murmuracy op was. Want men hilt hem een oersaec te wesen van desen dootslach; want het wort in der waerheit bevonden dat dese dootslagers int hof van Bourgongen onthouden worden. Waeromme hertoge Jan uut Parijs reet sere secretelic ende haestelic, ende quam van de nacht tot Atrecht, ende was omtrent C milen weechs van Parijs, ende quam so voert in Vlaenderen, daer hi hem onthilt. Ende hertoge Jan screef brieven an sijn omen, die III hertogen voerseit, ende intimeerde ende gaf hemluyden te kennen, datghene dat die hertoghe van Orliens hem gedaen soude hebben doer desen ridder, die hi daertoe hadde gehuert om hem te slaen. Dese hertoge Lodewijc liet III sonen after, als Kaerl, dye outste, hertoge van Orliens; Phillips, grave van Werms, ende Jan, grave van Geleficie. Van desen dootslach sijn namaels opgestaen grote sware oerlogen tusschen Vrancrijc ende den hertoge van Bourgongen, daer dat conincrijc seer om bedorven worde, als namaels ghescreven sal worden.

Van den groten strijt te Ludick tusschen hertoge Willem van Beyeren ende hertoge Jan van Bourgongen, sijn swager, ende tusschen die van Ludic.
Dat VIII capitel.

Als die van Ludick here Jan van Beyeren horen elect ende biscop verdreven hadden, ende hilden uuter stat van Ludic, koren si enen momber ende voecht des lants van Ludick, als here Henric van Parwijs, ende coren noch daerenboven enen anderen biscop, here Dirc, des voerseiden here van Parwijs soen, ende verdreven alle die canonicken, pastoren ende priesteren uuter stat die hem nyet obedieren, noch ontfangen en wilden voer enen biscop. Die elect, hertoge Jan, lach op dese tijt binnen Maestricht, waeromme de Lukenaers met alle horen macht gecomen sijn mit horen momber, ende beleyden die stede om den elect te verdriven oft te vangen. Dit vernemende hertoge Willem van Beyeren, sijn broeder, is getogen mit groter haesten tot hertoghe Jan van Bourgongen, sinen swagher, om hem te vercrigen in sinen hulpe tegen die Lukenaerr. Dese II machtige princen vergaderden uut allen horen landen, uut Vlaenderen, Artoys, Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant vele ridderen, edelen, vasallen ende sciltknechten, [245v] ende uut vreemden landen vele ende ontellicke soudenyers, om te trecken int lant van Ludic ende den elect te ontsetten. Vele ende menichfoudige ontsegbrieven sijnder gesonnen den here van Parwijs ende sinen sone mit dat Sticht van Ludic, als van hertoge Willem van Beyeren, van hertoge Jan van Bourgongen, van hertoge Anthonis van Brabant, sijn broeder, van den grave van Namen, ende van meer andere princen ende baroenen. Als nu dese princen ende heren alle haer macht van volc hadden vergadert, sijn si getogen met heercracht int Sticht van Ludic, ende verwoesten, destrueerden ende vernyelden dat lant mit rove, mit brande, te vangen, te slaen dair si konden ende mochten, ende sijn voert getogen na Maestricht omme den elect te verlossen ende den Lukenaers dairof te slaen. Dit woude den here van Parwijs ende sinen zoen mit die van Ludic niet wel geloven, mer ten lesten, als si die waerheit vernamen, worden si wat voer thoeft geslegen, ende berieden hem wat si doen wouden; ende concludeerden dat si opbreken wouden als si deden, als si XVI weken lang daervoer hadden gelegen, ende togen weder mit dye van Hoey binnen Ludic. Ende binnen der stat gecomen wesende, worde terstont van dien dage gepubliceert ende uutgeroepen, dat een yegelic, wie hi waer, ridder ende sciltknecht, leken ende clercken, burgers, knechten, edel ende onedel, nyemant uutgenomen, op die verboernis van lijf ende goet, hem bereyt souden maken int harnas, om des anderen dages den vianden strijt te leveren. Ende was den XXIII dach van september, op enen sonnendach, ende was Sinte Teclen dach, sijn die here van Parwijs mit sinen soen, den nyewen elect, mit die gehele burgerscap, geestelic ende waerlic, uuter stat gegaen tegen haer vianden, mit groten gelude van trompetten ende basunen, omtrent een dorp geheten in Walsch Othey, in Duytsche Elch. Ende als si nakeden die tombe, so verscenen hem die blinckende bannieren der mogender princen, die dien nacht gelogeert waren gheweest int velt bi die riviere Jecora, voer hem nemende te trecken nae Maestricht. Want si en wisten niet dattet belegge opgebroken was. Als die princen haer vianden voer hem saghen staen, vergaerden si al hair volc bieen, ende ordineerden III bataelgen.

Van de grote strijd te Luik tussen hertog Willem van Beieren en hertog Jan van Bourgondi, zijn zwager, en tussen die van Luik.
Dat VIII kapittel.

In den eersten was hertoghe Willem; in den II hertoghe Jan, ende in die III die graef van Namen, dye hem hilt altijt van besiden van dat grote heer. Die Lukenaers stelden al haer volc in enen hoop ende betaelgen. Als nu dese twe bataelgen malcanderen bestonden te genaken, ende die here van Parwijs sach dat hertoge Willem selver in persoen in den velde was int voerste van den strijt, verslagen wesende van moede, sprac hi tot dieghene die bi hem stonden: ԓiet, ghinder staet een gouden berch; mogen wi dien afterwaerts dringen [246r] ende uuten velde slaen, die armste van ons allen sal mit goude gecleet worden. Mer neen wi; want hemel ende aerde souden eer vergaen dan dat volc uuten velde wijken souden.ՠDaer die heren van Ludic op seiden mit grammen moede: Ԋa, heer, si di nu vervaert, nu ghi ons te velde ghebrocht hebt ende pleecht ons te troesten; beghin dy nu te sorgen ende te twifelen?ՠԎeen, ick!ՠsprac dye here van Parwijs. ԉc sal voergaen, ende die mijn vrienden sijn volgen mi; want wi moeten victori vercrighen, oft wi sullen allegader doot bliven.ՠEnde als si vast an malcanderen quamen, begonnen si vreselicken tegen malcanderen te schieten, dat dat gescut al so dicht in der lucht was, als snee uuten hemel: mer dit en duerde niet lange, want si terstont tegen malcander intraden mit pieken, hellebaerden, kusen, hameren, bylen ende mit swaerden, daer ghedeecht tot enen groten swaren bitteren stride. Die Lukenaers hadden hem seer vromelic in den eersten angange ende deden groten moort int heer. Dit siende grave Dirc van Namen die daer omtrent hilt, quam mit sine bataelge van besiden anriden in dat Ludichse heer, dair hi dat heer sere mede scende ende van een dede sceyden. Daer geviel weder enen bitteren strijt, ende dye Lukenaers drongen malcanderen so vreselic in een, datter mit allen veel ontellicken smoerden ende doot drongen, want si worden van voeren, van afteren ende van besiden tot allen canten so vervaerlicken angevochten dat nye desgelijcs gesien en was. Daer bleef doot here Henric van Parwijs ende sijn soen, here Dirck, die nyewe elect, mit omtrent XL M Lukenaers. Daer worter oec vele ghevangen die oersaec waren van desen oerloge ende dat haren ouden elect uuter stat verdreven waer, die allegader mitten swaerde gerecht worden, ende die geestelicke in die Mase verdroncken. Van hertoghe Willems wegen van Beyeren bleef daer doot een out ridder geheten heer Danel van den Poel, ende was grave Willems bastertzoen van Hollant, der keyserinnen broeder, die van die Vriesen bleef verslagen. Van dienselven avont worde dese tidinge gebrocht binnen Maestricht, daer hertoge Jan, die elect, in was, die hier niet of en wiste; waerom hi sere blide was, ende quam des anderen dages bi sinen broeder ende den anderen heren, ende dancte se sere ende uutermaten van alsulke vrientscap als si hem hadden gedaen. Die van Tongeren quamen mede uut om die van Ludic te helpen, mer si quamen te laet, ende worden in den velde belopen ende vele geslagen. Die elect mit sinen broeder senden enige cappeteinen binnen Ludic ende deden grooten wrake over den elect, want si alle die canonicken, priesteren, geestelic ende wairlic, mannen ende vrouwen die van den nyewen elect daerin gesteken ende geset waren worden, allegader van die brugge in die Mase geworpen ende verdroncken; ende alle dye haer beneficien ende provens benomen waren, worden weder geinstitueert ende in haer beneficien ende diensten geset; ende dyergelijken tot Sinte Truden mede. Ende wat waerlike personen daer waren, mannen ende vrouwen, ende haren ouden elect tegen hadden geweest, worden alle in die Mase geworpen, ende noch wel XXVIII Lukenaers mitten swaerde gherecht ende op raden geset, ende LXXII uuter stede van Harke worden oec op raden gheset. Ende alle hair privilegien, hantvesten, registeren, boeken, carthen, instrumenten dat die stat van Ludic toebehoerde, worde altesamen verbrant. Diergelijken haer bannieren, wimpelen, worden alle gescoert ende verbrant ende daerenboven worden si gecondemneert ende verwesen te geven die somme van CC M ende XX M goude Vrancrijcse cronen. Ende mit desen bleef dat oerloge legghen ende ontfingen weder haren rechten ghecoren here ende ouden elect.

Van enen jammerliken moort van enen priester binnen Gheervliet.
Dat IX capitel.

Omtrent dese tijt woende in die stede van Gheervliet een eerbaer priester, geheten heer Jan Moer, canonic aldair, ende pastoer der kercken van Avesaet, in den lande van Gelre; ende was een eerbaer ende doechtsaem man, Godvresende ende milde tegen den armen; ende hi was seer rijc ende overvloedich in gelde ende tijtlike have, van huysraet, gout ende silver. [246v] Hem diende een joncwijf, ende was een eerbaer wedue, geheten Gheertruyt, ende hadde te man gehat Pieter van Malsem, des voernoemden heren Jans neve; ende hadde by haer int selve huys wonende een soen die si hadde bi den voerseyde Pieter van Malsem, out wesende XI jaer. Dese heer Jan hadde voer een gewoente des somerdaghes, als die dienst Gods in der kercken gedaen was, dat hi ghing spacyeren an dat tolhuys, siende die scepen of- ende anvaren. So ist geboert op eenre tijt, als men die jaerghetide houdende was in der kercken van den edelen heren Claes, here van Putten ende Strenen, fondatoer desselven collegye, dat dit kint Jan van Malsem voerseit soude in der vigelien intoneren die antiffen Omnis spiritus laudet Dominum, dat is te seggen Alle gheesten moeten loven den Here; soe began dit kint seer bitterlick te screyen. Here Jan Moer, sijn here, die daerbi stont, vraechde hem waerom hi screyde. Mer hi en mochter gheen besceyt of crigen. Ende als hi dus lange screyende bleef, soe geboet hem here Jan dat hi oerlof soude bidden van den scoelmeester om thuys te gaen, menende dat hi enige pijn in den buyck mochte hebben; dat welke dit kint dede, ende ghinc thuys. Nu waren in derselver stede drie jongelingen, toebehorende die rijcste ende beste van der stede ende des lants van Putten, ende waren des voerseiden here Jans dagelicxse commensalen ende gasten. So was daer noch een priester ende vicarius derselver kercken, die die machtichste van der stede ende scepenen toebehoerde, geheten here Pieter, ende was een dagelicxs commensael heren Jans ende sijn cappellaen, ende hadde die slotelen van sine doere om in ende uut te ghaen, alst hem beliefde. Dese IIII, doer des duvels ingeven, sloten enen valschen ende verdoemlicken raet, als dat si in den eersten behendelicken souden vermoerden dat joncwijf, daeran dat kint, ende na heer Jan, om te vercrigen sijn ghelt, sijn schat ende cleynoden, ende dochten dat niemant enige afterdencken op hemluyden hebben soude, oft die hem alsulcken moert souden dorren ansegghen om haer gheslachts willen, dat si waren van den besten ende rijcsten van der stede. Als nu die vesper ende die vigelie uut waren, ende dat si saghen dat here Jan ghinc spacieren opt water, als hi plach te doen, soe quamen si daer int huys, die priester voergaende ende die doeren opdoende. Ende groeteden dat joncwijf mit bliden aensichte, dat kint sittende bi den viere, ende keerde dat spit mitten ghebrade. Dat joncwijf meende dat si vermoeyt waren van kaetsen, seide si: ԗellecoem moety wesen; ghi doet wel dat ghi coemt, ende hout mijn here geselscap mit eten, want hi nu niemant hebben en sal dan u. Dus sit neder, ick sal u eens drincken tappen.ՠDoen spraken si mit bliscappen: Ԅaerom sijn wi gecomen, om tavont mit genoechten mit hem teten.ՠAls si nu die kanne nam om te tappen, ende was gecomen op die trappen om nederwaerts te gaen, so trat een van hem vieren, die een cleyn hamerken hadde onder sijn heucke, ende gaf haer enen slach after in haer hoeft, dat si ter aerden neder viel; ende die ander liepen toe, ende sloeghen se voert doot.

Van een droevige moord van een priester binnen Geervliet.
Dat IX kapittel.

Omtrent deze tijd woonde in de stad Geervliet een eerbare priester, geheten heer Jan Moer, kanunnik aldaar en pastoor van de kerk van Avezaath in het land van Gelre; en was een eerbare en deugdzame man, Godvrezende en mild tegen de armen; en hij was zeer rijk en overvloedig in geld en tijdelijke have, van huisraad, goud en zilver. [246v] Hem diende een dienstmaagd en was een eerbare weduwe, geheten Gheertruyt, en had te man gehad Pieter van Malsem, de neef van heer Jans; en had bij haar in hetzelfde huis wonen een zoon die ze had bij Pieter van Malsem die 11 jaar oud was. Deze heer Jan had voor een gewoonte de zomerdag als de dienst Gods in de kerk gedaan was dat hij ging wandelen naar het tolhuis en zag de schepen op- en aanvaren. Zo is het op een tijd gebeurd toen men het jaargetijde hield in de kerk van de edelen heren Claes, heer van Putten en Strijen, stichter van het college dat dit kind Jan van Malsem zou in de vigilie intoneren de kerkelijk beurtgezang Omnis spiritus laudet Dominum, dat betekent; Alle geesten moeten loven de Heer; zo begon dit kind zeer bitter te schreien. Heer Jan Moer die daarbij stond vroeg hem waarom hij schreide. Maar hij kon er geen bescheid van krijgen. En toen dus lang bleef schreien zo gebood hem heer Jan dat hij verlof zou bidden van de schoolmeester om thuis te gaan en meende dat hij enige pijn in de buik mocht hebben; wat dit kind deed en ging thuis. Nu waren in dezelfde plaats drie jongelingen, toebehorend aan de rijkste en beste van de stad en land van Putten en waren de dagelijkse commensalen en gasten van heer Jan. zo was daar nog een priester en vicaris van die kerk die de machtigste van de stad en schepenen toebehoorde, geheten heer Pieter, en was een dagelijks commensaal van heer Jan en zijn kapelaan en had de sleutels van zijn deur om in en uit te gaan als het beliefde. Deze 4, door duivels ingeven, sloten een valse en verdoemde raad dat ze als eerste handig zouden vermoorden die dienstmaagd, daarna dat kind en daarna heer Jan om te zijn geld te verkrijgen, zijn schat en kleinoden en dachten dat niemand enige achterdocht op hen zou hebben of die hen al zulke moord zouden durven aanzeggen vanwege hun geslacht omdat ze waren van de beste en rijkste van de stad. Toen nu de vesper en de vigilie uit waren en dat ze zagen dat heer Jan ging wandelen op het water, als hij plag te doen, zo kwamen ze daar in het huis, de priester ging hen voor en deed de deuren open. En groette de dienstmaagd met blij gezicht en dat kind dat bij het vuur zat en het spit met het gebraad keerde. De dienstmaagd meende dat ze vermoeid waren van kaatsen en zei: ԗelkom moet ge wezen; gij doet goed dat ge komt en houdt mijnheer gezelschap met eten want hij zal nu niemand dan u. Dus zit neder, ik zal u eens drinken tappen.ՠToen spraken ze met blijdschap: Ԅaarom zijn we gekomen om vanavond met genoegen met hem te eten.ՠToen ze nu de kan nam om te tappen en was gekomen op de trap om nederwaarts te gaan zo trad een van hen vieren, die een klein hamertje had onder zijn overjas en gaf haar een slag achter in haar hoofd zodat ze ter aarde neer viel; en de anderen liepen toe en sloegen haar voort dood.

Als nu dat kint dit gerucht hoerde, dat sijn moeder doot was, vresende mede geslagen te worden, stont haestelic op, ende liep in des priesters scoot, ende greep hem om den hals, als een trouwe vrient, biddende dat hi hem bescermen wilde, dat si hem niet en misdeden. Die priester worde een luttel bevende, beroert wesende mits die tranen des kints. Mittien quam Willem Kuys, de barbier, anlopen, ende sneet dat kint zijn keel of mit een sceermes, ende nam dat lichaem ende werpet beneden in die kelre bi sijn moeder. Die moeder, die noch niet doot en was, mer lach ende sieltoechde, siende haer kint doot wesen, nam sijt in haer rechterarm, ende custet, als si best mochte; dwelke siende die moerdenaers, traden an, ende sneden haer die kele mede of, opdat si den doot niet ontgaen en soude. Als nu dese II doot waren, namen si des joncwijfs slotelen, ende deden alle die sloten op, ende namen alle dat silverwerck, cleinouden, ghelt ende scat dat si vonden. Op deser tijt woende binnen Gheervliet een jong man, ende was een snyer, [247r] geheten Jan Paeu, geboren van Culenburch, ende was een eerbaer jong man. Dese was oec veel tijts heren Jans commensael ende nootgast, omdat hi sijn lantsman was. Als here Jan thuys gaen soude omtrent VII uren, niet wetende van den moort dye daer tsinen huyse was gesciet, so ghinc hij verby desen Jan Paeuwen huys, ende begeerde dat hi tsavonts mit hem wilde comen eten. Die snyer dede onsculde, omdat hi veel te doen hadde tegen die hoechtijt van Sint Jans dach, dancte hij heeren Jan seer, ende begeerde thuys te bliven. Ten lesten, doir grote instancie ende moeyte, beloefde hi te comen, gevende hem sijn brootmes te pande. Als here Jan die poort had opgedaen ende soude gaen in die doere van sijn huys, stonden dese IIII, dye priester mitten III leken, bereyt mit haer hameren ende messen om hem te slaen. Die doere van der salen hadde binnen een portael. Ende sluytende dye doere toe na hem, als hi in was, ende dat hi doer dat portael in die sale gaen soude, so sloech een van hen allen mit een loden hamer after in sijn hoeft so crachteliken, dat hem die ogen uuten hoefde op sijn wangen vielen, ende viel ter aerden. Terstont, also hij een starc man was, so vielen si daerop, ende staken hem die kele of, ende namen dat lichaem, ende worpent mede in die kelner, bi die ander II. Die clocke VII geslagen wesende, quam Jan Paeu die snyer, als hi beloeft hadde, om mit heere Jan te eten. Ende cloppende II of III mael, ende daer nyemant en was dye hem inlyet, ghinc hi wederom thuyswaert. Dese here Jans huys was alomme mit eenre grafte omme begraven, dat men alleen doer dye poorte daerin comen moste; ende daernaest, over die graft, woende een ander canonic, geheten heer Pieter Benger, dye op dye tijt was mit sijn joncwijf gereist tot Uutrecht, ende hadde een van desen III leken, die die feit deden, die slotelen van sijn huys gegeven, om aldaer tsnachts te gaen slapen ende dat huys te bewaren. Dese moerdenaers spolieerden ende beroefden dat huys van here Jan Moer van als dat hem diende, ende brochtent over een planke dye si over dye graft gheleyt hadden, ter naerster plaetsen in heren Pieters huys voerseyt. Doe namen si stroe, ende leyden dat in die grote schoerstien in die sale, ende leyden daer here Jans dode lichaem op. Ende daer leyden si weder stroe op, ende leyden daer dat joncwijfs lichaem op; ende doe weder stroe, ende daer des kints dode lichaem op; ende bedecten dese lichamen aldus mit stroe, op, als si dat huys anstaken mit brande, ende dat stroe begonde te barnen, dat dye lichamen mede verbarnen souden, ende dat men niet sien en soude dat si vermoert waren.

Toen nu dat kind dit gerucht hoorde dat zijn moeder dood was en vreesde mede geslagen te worden stond het haastig op en liep in de priesters schoot en greep hem om de hals, als een trouwe vriend, en bad hem dat hij hem beschermen wilde dat ze hem niet misdeden. De priester begon wat te beven en was bewogen mits de tranen van het kind. Meteen kwam Willem Kuys, de barbier, aanlopen en sneed dat kind zijn keel af met een scheermes en nam dat lichaam en wierp het beneden in de kelder bij zijn moeder. De moeder, die nog niet dood was, maar lag en er lach en ziel trekkend zag haar kind dood wezen en nam het in haar rechterarm en kuste het zo goed ze kon; wat de moordenaars zagen en traden tee en sneden haar de keel mede af zodat ze de dood niet ontgaan zou. Toen nu deze 2 dood waren namen ze de sleutels van de dienstmaagd en deden alle sloten open en namen al dat zilverwerk, kleinoden, geld en schat dat ze vonden. Op deze tijd woonde binnen Geervliet een jonge man en was een snijder, [247r] geheten Jan Paeuwe, geboren van Culemborg, en was een eerbare jonge man. Deze was ook veel tijd heer Jans commensaal en nootgast omdat hij zijn landsman was. Toen heer Jan naar huis zou gaan omtrent 7 uur en niet wist van de moord die daar in zijn huis was geschied, zo ging hij voorbij het huis van deze Jan Paeuwe, en begeerde dat hij Գ avonds met hem wilde komen eten. De snijder verontschuldigde zich omdat hij veel te doen had tegen de hoogtijd van Sint Jan dag, en bedankte her Jan zeer en begeerde thuis te blijven. Tenslotte, door grote instantie en moeite beloofde hij te komen en gaf hem zijn broodmes tot pand. Toen heer Jan de poort had open gedaan en zou in de deur van zijn huis gaan stonden deze 4, de priester met de 3 leken, bereid met hun hamers en messen om hem te slaan. De deur van de zaal had binnen een portaal. En sloot de deur na hem en toen hij binnen was en dat hij door dat portal in de zaal zou gaan zo sloeg een van hen allen met een loden hamer achter in zijn hoofd zo krachtig zodat hem de ogen uit het hoofd op zijn wangen vielen en viel ter aarde. Terstond, alzo hij een sterke man was, zo vielen ze daarop en staken hem de keel af en namen dat lichaam en wierpen het mede in de kelder bij de andere 2. Toen de klok 7 geslagen had kwam Jan Paeuwe, de snijder zoals hij beloofd had, om met heer Jan te eten. En klopte 2 of 3 maal en omdat er niemand was die hem inliet ging hij wederom naar huis. Het huis van deze heer Jan was alom met een gracht omgraven zodat men alleen door de poort daarin komen kon; en daarnaast, over de gracht, woonde een ander kanunnik, geheten heer Pieter Benger, die op die tijd was met zijn dienstmaagd naar Utrecht getrokken en had een van deze 3 leken, die dat feit deden, de sleutels van zijn huis gegeven om aldaar ճ nachts te gaan slapen en dat huis te bewaren. Deze moordenaars plunderden en beroofden dat huis van heer Jan Moer van alles dat hen diende en brachten het over een plank, die ze over de gracht gelegd hadden, te naaste plaats in heer Pieters huis. Toen namen ze stro en legden dat in de grote schootsteen in de zaal en legden daar heer Jan dode lichaam op. En daar legden ze weer stro op en legden daar het lichaam van de dienstmaagd op; en toen weer stro en daar het dode lichaam van het kind op; en bedekten deze lichamen aldus met stro als e dat huis aanstaken met brand en dat stro begon te branden dat de lichamen mede verbranden zouden en dat men niet zien zou dat ze vermoord waren.

Als die clocke X was geslagen in der nacht, staken si dat stroe an; dairna dat huys tot IIII plaetsen, opdattet mit die lichamen verbarnen soude. Die wakers van der stede vernemende roeck ende brant, sloegen die clocke, ende riepen mit luyder stemmen om den brant te lesschen. Die poorters liepen mit gewelt die poorte ende die doere op, ende mit grooten perikel haers lijfs quamen si int huys. Ende hoewel alle dat stroe verbarnt was, nochtans bleven die dode lichamen op malcander ongebrandet. Dair elc of verscricte die se sach, ende verwonderden sere. Doe quam gelopen die priester, dye dese moort mede gedaen hadde, screyende ende wenende, wringende sijn handen, ende beclaechde seer mit groten verdriet den doot sijns lieven heers ende vrient. Ende siende sinen heer leggende in die scoerstien, nam hi hem by der hant, dat hi hem uuthalen woude, als medeliden hebbende mit hem. Ende hier stont sijn oem bi, die een scepen van der stede van Gheervlyet doentertijt was. Ende als hi dus lange sijns heren hant in sinen hant hadde gehadt, en mocht hij geenssins sinen hant weder na hem crigen van den dode hant. Ende alle die III lichamen bestonden ter noesen te bloeden. Ende als hi aldus langhe hadde staen trecken om sijn hant weder nae hem te crighen, ende hij dat nyet doen en mochte, worde hij seer root int aensicht, ende nam sijn mes, ende sneet des doden priesters handt off, al heymelijcken onder sijnen heucke. Sijn oem dit siende, sprack hij secretelijck tot hem ende seide: ‘Neef, wat teken is dat?ՠ’ ‘Voerwaer,’ seide die priester, nem, ic en weets niet.’ Ende die ]247v] priester ghing al droevende ende troerende wech, want sine consiencie bestont hem te wroegen; ende comende in sijn moeders huys, began hij sijn handen te wasschen; ende als hij se droegen soude, bleven dair littekenen van bloede in die dwale, gelijcken een hant ende vingeren. Doen seyde dye moeder: ‘kint, hebdi u gequetst?’waerom vraechdijt? ‘sprac die priester. ԉc hebbe gesien dat ghi u handen wischt, ende nochtans is die dwale bebloet; dus sorch ic of ghi u gequest mocht hebben.ՠMer hij veynsde hem, ende ghinck wech. Ende also dese moort allen menschen openbaer was, ende datter nyement en was die suspicie hadde oft quaet vermoeden op enige van desen vier, want si alremeest gearbeyt hadden om dat vier te lesschen, soe murmureerden nochtans dye poorters onder malcander, dat dese moerdenaers noch binnen der stede waren in dye heerlicheyt van Putten, ende dattet goet ware, dat men boden sende op allen havenen ende eynden, dat niement te scepe dat lant van Putten uutvaren soude; want dat lant van Putten leyt rontomme int water. Dese moerdenaers bi hulpe van vrienden cregen die commissie; ende dye eene reet in Spikenesse; dander int dorp van Putte; die derde int dorp van Heer Simons haven, verbiende allen scipperen dat si gheen vreemde luyden uuten lande souden voeren, om die moorts wille, dier geschiet was. Des anderen dages worden die lichamen in kisten geleit ende opten kerchove geset, ende dair worde gecondicht dat alle poorters souden comen ende tasten dye doden, bi avontueren dat die hantdadighen ghecomen hadden, dat die dode lichamen souden beghinnen te bloeden. Die III moerdenaers reden alle dat lant doir, ende aldus en tasten si die doden niet. Ende hierentusscen bereyde hem die vertwifelde priester ende moerdenaer om die Hoechmisse te doen. Ende als dat volc ombeveinst die lichamen hadden geroert, ende si niet en bloeden, brochten si die lichamen mit groter droefnissen in die kercke, om dye uutvaert te doen. Als nu dye moerdenaer, dye priester, uut grooter presumpcie dye misse began te doen, omdat men gheen quade suspicie op hem hebben soude, ende dat choer began te singen Kyrieleyson, so worden al schielicken uut Gods verhengenisse alle die kaersen opt Hoge Outaer ende opt lijck staende uutgedaen. Mer men sach niet van wyen, daer al dat volc seer of verwonderden ende verscricten, seggende onder malcanderen dat die rechtschuldige moerdenaer waer in die kercke oft int lant van Putten. Ende als si weder ontsteken waren, ende men dat offertorium sang, worden si als te voren weder onversiens uutgedaen. Dye luyden verwonderden veel meer dan si te voren deden, ende worden weder ontsteken.

Toen de klok 10 had geslagen in de nacht staken ze dat stro aan; daarna dat huis op 4 plaatsen zodat het met de lichamen verbranden zou. De wakers van de stad vernamen rook en brand en sloegen de klok en riepen met luide stemmen om de brand te lessen. De poorters liepen met geweld de poort en de deur open en met groot gevaar van hun lijf kwamen ze in het huis. En hoewel al dat stro verbrand was, nochtans bleven de dode lichamen op elkaar ongebrand. Waar elk van schrok die ze zag en verwonderden zeer. Toen kwam gelopen de priester die deze moord mede gedaan had, schreiend en wenend, wrong zijn handen beklaagde zeer met groot verdriet de dood van zijn lieve heer en vriend. En zag zijn heer liggen in de schoorsteen en nam hem bij de hand dat hij hem uithalen wilde, als medelijden hebbende met hem. En hier stond zijn oom bij die een schepen van de stad Geervliet toentertijd was. En toen hij aldus lang de hand van zijn heer in zijn hand gehad had kon hij geenszins zijn hand weer naar zich trekken van de dode hand. En alle 3 lichamen bestonden ter neus te bloeden. En toen hij aldus lang had staan trekken om zijn hand weer naar zich te krijgen en hij dat niet doen kon, werd hij zeer rood in het gezicht en nam zijn mes en sneed de dode priesters hand af, al heimelijk onder zijn overjas. Zijn oom zag dat en sprak in het geheim tot hem en zei: ‘Neef, wat teken is dat? ‘Voorwaar’, zei di priester, ‘Kom, ik weet het niet.’ En de ]247v] priester ging al droevig en treurend weg want zijn geheugen begon hem te wroegen; en toen hij kwam in het huis van zijn moeder begon hij zijn handen te wassen en toen hij ze drogen zou bleven daar tekens van bloed in die doek die leken op een hand en vingers. Toen zei de moeder: ‘Kind, heb je u gekwetst?’ Waarom vraag je het?’ sprak de priester. ‘Ik heb gezien dat je uw handen waste en nochtans is de doek bebloed, dus bezorg ik of ge u gekwetst mocht hebben.’Maar hij veinsde en ging weg. En alzo deze moord alle mensen openbaar was en dat er niemand was die achterdocht had of kwaad vermoeden op enige van deze vier, want ze hadden allermeest gewerkt om het vuur te blussen, zo murmureerden nochtans de poorters onder elkaar dat deze moordenaars nog binnen de stad waren in de heerlijkheid van Putten en dat het goed was dat men boden zond op alle havens en einden dat niemand te scheep dat land van Putten uitvaren zou; want dat land van Putten ligt rondom in het water. Deze moordenaars met hulp van vrienden kregen de commissie; en de ene reed in Spijkenisse; de ander in het dorp Putten; ie derde in het dorp van Heer Simonshaven en verbood alle schippers dat ze geen vreemde lieden uit het land zouden voeren vanwege de moord die er geschied was. De volgende dag werden de lichamen in kisten gelegd en op het kerkhof gezet en daar werd afgekondigd dat alle poorters zouden komen en tasten de doden, bij avonturen dat de handdadige gekomen waren en dat de dode lichamen zouden beginnen te bloeden. De 3 moordenaars reden al dat land door en aldus en tasten ze de doden niet. En ondertussen bereidde zich de vertwijfelde priester en moordenaar om ie Hoogmis te doen. En toen dat volk zonder veinzen de lichamen hadden aangeraakt en ze niet bloedden brachten ze de lichamen met grote droefheid in de kerk om de uitvaart te doen. Toen nu de moordenaar, de priester, uit grote wanhoop de mis begon te doen zodat men geen kwaad vermoeden op hem zou hebben en het koor begon te zingen Kyrie elyson, zo werden al snel door toestaan van God alle kaarsen op het Hoge Altaar en die bij de lijken stonden uitgedaan. Maar men zag niet van wie, waar al het volk zich zeer van verwonderden en schrokken en zeiden onder elkaar dat de recht schuldige moordenaar was in de kerk of in het land van Putten. En toen ze weer ontstoken waren en men dat offertorium zang werden ze als tevoren weer onvoorziens uitgedaan. De lieden verwonderden veel meer dan ze tevoren deden en werden weder ontstoken.

Die priester, die moerdenaer, staende ant outaer, verwonderende ende nyet wetende wat hi angaen soude, ende omdat men die moort ymmers op hem niet houden en soude, so ghinc hi voert, ongebiecht, ende procedeerde in die misse. Ende als dese moerdenaer die hostie opboeren soude, so worden derden mael alle kaersen weder uutgedaen, onversienlijck, ende men en mocht se niet lichtelic weder ontsteken. Die priester ende moerdenaer, kennende hemselven sculdich voer God ende dat hi in den ban was, ontsach hi hem die hostie te consacreren, ende en consacreerde se niet. Nochtans hilt hi die manier, ende volbrocht die misse. Den dienst voleynt wesende, worden dye lichamen mit groter droefnissen begraven. Als die maeltijt was ghedaen, so vertelden des priesters oem of stiefvader ende sijn moeder desen priester ende moerdenaer datgheen dat si dien nacht te voren in haer visioen hadden gesien, ende en mochten van die tijt voert desen priester met goeden oghen nyet wel ansien. Des snachts daeran quamen dese vier moerdenaren tesamen, ende deelden ghelijck mit vreden den scat ende cleinoden. Dit aldus gesciet wesende, ende dit rumoer wat vercoelt was van desen moert, ende dat si nu sonder sorch waren, soe ordineerden sy een van hem allen, die veel schaepsvellen ende lamsvellen coepen soude, onder dyewelcke si den huysraet ende dye cleeder van [248r] heren Jan Moer verbergen souden, om die uuten landen te voerren ende in vreemden landen te vercopen. Ende dese drie leken ende moerdenaers pacten dese vellen huysraet ende cleder tesamen, ende voerren daermede die Wale op, ende quamen omtrent Vrouwen Lichtmisse tot Nimmaghen, int lant van Ghelre. So ist geschiet daerna dat die scout van Gheervliet uuter kercken quam, om thuys te gaen. Doer Gods verhengenisse quam hem een wijf opter straten te moet, halfdol of rasende, roepende ende seggende: ԍijn lieve heer scout, en vangt mi doch niet, want sonder twifel en heb ick heere Jan Moer noch sijn joncwijf mit hair kint niet vermoert. Mer diet gedaen hebben sijn mit heer Jans huysraet na Nimmagen te scepe gevaren; dus waer die nu daer of morgen, ghij sout se daer vinden mitten huysraet.Ս Die schout, die een wijs man was, strafte dat wijf, dat si swigen soude, ende sodanige dingen niet na segghen, want hi veynsde hem voer diegene die mit hem ghingen, ende diet hoerden; mer niettemin, secretelic, nam hi III scepens van der stede ende enen bode, ende sijn voer winde ghevaren, dat si op Sinte Blasius dach quamen tot Nimmagen, bedect ende vercleet wesende geliken scippers, dat men se niet kennen en soude. Ende si deelden hem an tween: dye scout mit een scepen bleef op die rivier van der Walen, ende die ander III ghingen in die stede, ondersoeckende oft si die ergens konden bevinden. Ende niet lange en letet, dese III quamen uut dat scip ende wouden in die stede gaen. Ende si kenden se harde wel. Ende als si in die stede waren gegaen, ghingen die scout ende die scepen gelijcken scipluyden in dat schip, oversiende alle ding, ende saghen daer enighe speciale huysraet van heren Jan Moer, dat si uutermaten wel kenden. Die scippers vraechden dese II wat sij sochten; doen sprac die scout: ‘Ic hebbe gehoert dat alle dit goet sal vercoft worden, ende alsoet kout winterdach is, soeken wi enen langen gevoerden tabbert.’Doe lieten hem die scippers III goede ghevoerde bonte tabberts sien. Ende als si dye sagen, bekenden si se, dat se heer Jan Moer toebehoert hadden. Doen seide die scout: ‘Van waen brengdy dit goet?’ Die schippers seyden: ‘Van Gheervliet, want dese III mannen, diet hier gebrocht hebben, hadden enen rijcken neve, een priester, die ghestorven is; daer si erfgenamen of sijn. Ende wanttet hen niet en betaemt die te dragen, dairom willen si die vercopen.’ Dese twe ghingen al troerende wech, ende comende by den anderen drie, vertelden si wat si gesien ende gehoert hadden. Heimelicken raet onder hem houdende, concludeerden si dat si in den avont eerlick int habijt wesende, gaen wouden totten rechter van der stede, ende dat hi dese drie moerdenaers bi sijn dienres woude doen vangen, ende die hem dan overleveren, omme justicie daerover te doen, ter plecken daer sulcken moert geschiet ware. Dwelcke si niet lichteliken vercregen. Ende si namen dese III mitter stede rechters dienres gevangen, ende voerden se te Gheervliet. Ende onderwegen so vertelden si ende beliden hoe si here Jan Moer mit sijn joncwijf ende haer kint hadden vermoert, accuserende ende besculdichden sere den priester, here Pieter, hoe hi henluyden daertoe informeert ende ghebrocht hadde om sulcken moert te doen. Ende als si quamen int lant van Putten, reet die scout haestelicken voer tot Gheervliet, ende begheerde van den deken ende dat capitel dat si justicie souden doen over sulken priester ende moerdenaer. Die welcke terstont ghevangen worde ende in die vangenisse gheset, tot behoef here Vredericxs van Blanckenhem, bisscop van Uutrecht. Ende als dese III moerdenaers in deser selver vangenisse quamen, ende den priester daer saghen sitten, vermalediden ende vervloecten si hem, vermoende dat hij dese moert openbaert hadde. En van desen, vernemende dat hij des anderen daghes scandelijcken gerabraect soude worden, sneet hij hemselven die kele of. Denwelken nochtans die scout mit twee paerden lyet slepen onder dye galghe, ende deden hem raebraeken, dat lijf op een rat ende dat hoeft op een staecke; ende dye ander twe worden oeck [248v] dyergelijken al levende op een rat gheset, ende also ghedoot. Ende den priester senden si tUytrecht, die dair degradeert ende ontwijt worde, openbaerlic bekennende sijn scult, ende worde tot Oestbroeck gevoert, ende daer onthoeft, ende worde onder dat sant begraven. Dese priester hadde groot berou van sine misdaet, ende bat Gode devoteliken om genade, ende bysonder dat Hi die sielen van here Jan Moer ende van sinen jonckwijf ontfermen wilde.

De priester, de moordenaar, stond aan het altaar verwonderende zich en wist niet wat hij doen zou en omdat men de moord immer niet op hem houden zouden zo ging hij voort, zonder te biechten, en procedeerde in de mis. En toen deze moordenaar de hostie opbeuren zou zo werden voor de derde maal alle kaarsen weer uitgedaan, onvoorziens, en men mocht ze niet licht weer ontsteken. De priester en moordenaar kende zichzelf schuldig voor God en dat hij in de ban was ontzag zich de hostie te consacreren en consacreerde het niet. Nochtans hield hij die manier en volbracht de mise. Toen de mis gedaan was werden de lichamen met grote droefheid begraven. Toen de maaltijd was gedaan zo vertelde de oom of stiefvader van de priester en zijn moeder van deze priester en moordenaar datgene dat ze die nacht tevoren in hun visioen hadden gezien en mochten van die tijd voort deze priester met goede ogen iets goed aanzien. De nacht daarna kwamen deze vier moordenaars tezamen en verdeelden gelijk met vrede de schat en kleinoden. Toen dit aldus geschied was en het rumoer van deze moord wat verkoeld was zo ordineerden ze een van hem allen, die veel schapenvellen en lamsvellen kopen zou waaronder ze het huisraad en de kleren van [248r] heer Jan Moer verbergen zoude, om die uit het land te voeren en in vreemden landen te verkopen. En deze drie leken en moordenaars pakten deze vellen en huisraad en kleren tezamen en voeren daarmee de Waal op en kwamen omtrent Vrouwe Lichtmis e Nijmegen in het land van Gelre. Zo is het geschied daarna dat de schout van Geervliet uit de kerk kwam om naar huis te gaan. Door Gods toestaan kwam hem een wijf op de straat tegemoet, half dol of razend en riep en zei: ԍijn lieve heer schout, vang me toch niet, want zonder twijfel en heb ik heer Jan Moer nog zijn dienstmaagd met haar kind niet vermoord. Maar die het gedaan hebben zijn met heer Jans huisraad naar Nijmegen te scheep gevaren; dus was je nu daar of morgen, gij zou ze daar vinden met het huisraad.ՠDe schout, die een wijs man was, strafte dat wijf dat ze zwijgen zou en zodanige dingen niet na zeggen want hij veinsde zich voor diegene die met hem gingen en die het hoorden; maar niettemin, geheim nam hij 3 schepenen van de stad en een bode en zijn voor wind gevaren zodat ze op Sint Blasius dag kwamen te Nijmegen, waren bedekt en gekleed als schippers zodat men ze niet herkennen zouden. En ze verdeelden zich in tween: de schout met een schepen bleef op de rivier de Waal en de andere 3 gingen in de stad en onderzochten of ze die ergens konden vinden. En niet lang duurde het dat deze 3 uit het schip kwamen en in de stad wilden gaan. En ze kenden ze erg goed. En toen ze in de stad waren gegaan gingen de schout en schepen gelijk scheepslieden in dat schip en overzagen alle dingen en zagen daar enig speciaal huisraad van heer Jan Moer dat ze uitermate goed kenden. De schippers vroegen deze 2 wat zij zochten; toen sprak de schout: ‘Ik heb gehoord dat al dit goed verkocht zal worden en alzo het een koude winterdag is zoeken we een lange gevoerde tabberd.’Toen lieten de schippers hen 3 goed gevoerde bonte tabberds zien. En toen ze die zagen herkende ze die dat ze aan heer Jan Moer toebehoord hadden. Toen zei de schout: Waarvan breng je dit goed?’ De schippers zeiden: ‘Van Geervliet, want deze 3 mannen die het hier gebracht hebben hadden een rijke neef, een priester, die gestorven is waar ze erfgenamen van zijn. En omdat het hen niet betaamt die te dragen daarom willen ze die verkopen.’ Deze twee gingen al treurend weg en toen ze bij de andere drie kwamen vertelden ze wat ze gezien en gehoord hadden. Hielden heimelijke raad onder hen en besloten dat ze in de avond en fatsoenlijk in habijt tot de rechter van de plaats gaan wilden en dat hij deze drie moordenaars door zijn dienaars liet vangen en die hen dan overleveren om justitie daarover te doen ter plekke daar die moord geschied was. Wat ze niet gemakkelijk verkregen. En ze namen deze 3 met de stad rechter en dienaars gevangen en voerden ze te Geervliet. En onderweg zo vertelden en beleden ze hoe ze heer Jan Moer met zijn dienstmaagd en haar kind hadden vermoord en beschuldigden zeer de priester, heer Pieter, hoe hij hen daartoe genformeerd en daartoe gebracht had om zulke moordt te doen. En toen ze in het land van Putten kwamen reed de schout haastig voor naar Geervliet en beheerde van de deken en dat kapittel dat ze justitie zouden doen over zulke priester en moordenaar. Die terstond gevangen werd en in de gevangenis gezet tot behoefde van heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht. En toen deze 3 moordenaars in dezelfde gevangenis kwamen en de priester daar zagen zitten vermaledijden en vervloekten ze hem en meenden dat hij deze moord geopenbaard had. En van deze die vernam dat hij de volgende dag schandelijk geradbraakt zou worden sneed zichzelf de keel af. Die nochtans de schout met twee paarden liet slepen onder de galg, en liet hem radbraken dat het lijf op een rad en dat hoofd op een staak; en de andere twee werden ook [248v] diergelijk al levend op een rad gezet en alzo gedood. En de priester zonden ze naar Utrecht die daar gedegradeerd en ontwijd werd en bekende openbaar zijn schuld en werd naar Oostbroek gevoerd en daar onthoofd en onder het zand begraven. Deze priester had groot berouw van zijn misdaad en bad God devoot om genade en vooral dat Hij de zielen van heer Jan Moer en van zijn dienstmaagd ontfermen wilde.

Hoe die dootslach van den hertoge van Orliens worde ghesoent.
Dat X capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende IX, als hertoge Willem victorie hadde gehadt van dye van Ludic, ende hertoge Jan van Beyeren, die elect, rustelic besat sijn bisdom, so is hertoghe Willem mit een eerlicke staet van heren ende ridderen gereyst totten coninc van Vrancrijc; ende overmidts hulpe hertoghe Jans van Barri, des conincs voerseit, ende hertoge Jans van Bourgongens oem, hebben si mit groter wijsheit ende cloecheit dat oerloge, dat tusschen den coninc ende den hertoghe lange tijt geduert ende gestaen hadde, ter causen van den dootslach hertoghe Lodewijcs van Orliens, des conincs broeder, vervangen ende opgenomen; ende ordineerden ende maecten enen goeden vasten vrede tusschen den coninc ende den hertoge ende horen landen, van welcke vrede dat gehele conincrijck van Vrancrijck ende andere landen hertoge Willem groten danck ende onsprekelicke lof ende eer hem dairof seyden. Mer God betert! dese vrede en worde niet lange gehouden tusschen dese twee machtighe princen, waerom datter weder grote oerlogen in den landen gevallen sijn. Daer worden dicwils bestanden gheordineert mer niet gehouden, so van dene, so van dander partye, ende aldus sijnder grote oerlogen ende striden geschiet in Vrancrijc, in Bourgongen, Vlaenderen, Artoys ende andere landen, die lange jaren duerden, dat grotelic te beclagen was. In ditselve jaer starf here Aernt van Egmondt ende van Yselstein, ende worde tot Yselsteyn begraven. Ende Jan, sijn outste soen, worde heere van Egmont; ende die hadde te wijf here Jans dochter van Arkel. Ende Willem, sijn joncste soen, worde here van Yselstein; ende dese starf sonder kinder. Ende die heerlicheit quam op here Willem, heere Jans jongste zoen, als voergescreven staet. Ende also daer een ewige viantscap was tusschen hertoge Willem van Beyeren ende here Jan van Arckel, wyens dochter here Jan van Egmont, here Aernts soen, te wive hadde, aldus was daer oec een grote twist tusschen den hertoge ende den here Jan van Egmont ende here Willem van Yselstein, sijn broeder, dat si niet al te wel en stonden in des hertogen hulde. Omtrent dese tijt, so fondeerde here Jan van den Woude, here van Warmont, een cloester van der Cistercien Oerde in sijn heerlicheit van Warmont, op een oude vervallen hofstede, gheheten Oude Teylingen; daer die heren van Teylingen te wonen plaghen, ende stont op dye plaetse daer nu dat bouhuys staet; welke hofstede van Oude Teilingen gecomen was bi versterften an die graeflicheit van Hollant, also die heere van Teylinghen een jonger broeder was van den here van Bredenroeden, ende si beide sonen waren grave Aernouts, die derde grave van Hollandt. Aldus gaf hertoge Aelbrecht ende hertoge Willem, sijn soen, dese hofstede van Oude Teylingen desen here Jan van Woude, ridder, om een cloester dairop te fonderen; dwelcke hi gedaen heeft mit groten costen, ende begaefdet mit betamelike renten. Dese here Jan van Woude starf int jaer M CCCC ende XVII, ende leit int selve cloester begraven voer dat Hoge Outaer. Hi fondeerde ende stichte mede in den selven ambocht een cloester van der Derden Oerden van Sinte Franciscus, voer arme edele joncfrouwen, dair sine huysvrouwe II susteren die eerste of waren, ende waren des heeren dochteren van Cruninghen.

Hoe de doodslag van de hertog van Orleans werd verzoend.
Dat X kapittel.

In het jaar Ons Heren 1409 toen hertog Willem victorie had gehad van die van Luik en hertog Jan van Beieren, de elect, rustig bezat zijn bisdom zo is hertog Willem met een fatsoenlijke staat van heren en ridders gereisd naar de koning van Frankrijk; en vanwege hulp van hertog Jan van Berry en de om van hertog Jan van Bourgondi hebben ze met grote wijsheid en kloekheid die oorlog die tussen de koning en de hertog lange tijd geduurd en gestaan had ter oorzaak van de doodslag van hertog Lodewijk van Orleans, de konings broeder, vervangen en opgenomen en ordineerden en maakten een goede vaste vrede tussen de koning en de hertog en hun landen, van welke vrede dat gehele koninkrijk van Frankrijk en andere landen hertog Willem groten dank en onuitsprekelijke lof en eer hem daarvan zeiden. Maar God betert! Deze vrede werd niet lang gehouden tussen deze twee machtige prinsen, waarom dat er weer grote oorlogen in de landen gevallen zijn. Daar werden vaak bestanden geordend, maar niet gehouden zo van de ene, zo van de andere partij en aldus zijn er grote oorlogen en strijden geschied in Frankrijk, in Bourgondië, Vlaanderen, Artois en andere landen die lange jaren duurden, dat zeer te beklagen was. In hetzelfde jaar stierf heer Arnold van Egmond en van IJsselstein en werd te IJsselstein begraven. En Jan, zijn oudste zoon, werd heer van Egmond; en die had tot wijf de dochter van heer Jan van Arkel. En Willem, zijn jongste zoon, werd heer van IJsselstein; en deze stierf zonder kinderen. En de heerlijkheid kwam op heer Willem, de jongste zoon van heer Jan, als voorgeschreven staat. En alzo daar een eeuwige vijandschap was tussen hertog Willem van Beieren en heer Jan van Arkel, wiens dochter heer Jan van Egmond, de zoon van heer Arnold, tot wijf had, aldus was daar ook een grote twist tussen de hertog en de heer Jan van Egmond en heer Willem van IJsselstein, zijn broeder, dat ze niet al te goed stonden in de hertog hulde. Omtrent deze tijd zo fundeerde heer Jan van den Wilde, heer van Warmond, een klooster van de Cistercinzer Orde in zijn heerlijkheid van Warmond op een oude vervallen hofstede, geheten Oud Teylingen; daar de heren van Teylingen te wonen plagen en stond op de plaats daar nu dat bouwhuis staat; welke hofstad Oud Teilingen gekomen was door versterven aan de grafelijkheid van Holland, alzo de heer van Teylingen een jongere broeder was van de heer van Brederode en ze beide zonen waren van graaf Arnouts, de derde graaf van Holland. Aldus gaf hertog Albrecht en hertog Willem, zijn zon deze hofstad Oud Teylingen aan deze heer Jan van Wilde, ridder, om een klooster daarop te funderen; wat hij gedaan heeft met grote kosten en begiftigde het met betamelijke renten. Deze heer Jan van Wilde stierf in het jaar 1417 en ligt in dat begraven voor dat Hoge Altaar. Hij fundeerde en stichtte mede in hetzelfde ambacht een klooster van de Derde Orde van Sint Franciscus voor arme edele jonkvrouwen waar 2 zusters van zijn huisvrouw de eerste van waren en waren de dochters van de heer van Kruiningen.

Hoe dat bestant tusschen hertoge Willem ende hertoge Reinout uutghinck.
Dat XI capitel.

Omtrent dese tijt, int selve jaer, is dat bestant uutgegaen tusschen hertoge Willem van Beyeren ende hertoge Reinout van Gelre, [249r] waeromme dat hertoge Willem gheordineert heeft enige scepen van oerloge op die Zuderzee tegen die Gelressen, opdat si van Harderwijc ende van der Elburch in die zee niet comen en souden. Ende noch hadde hertoge Willem tot sijnre vrientscappen getogen die stede van Amersfoert, dye mit vele scone privilegien begavende, uut welke stede hi dicwils reet mit gewapender hant in dye Velue, rovende ende verbrandende vele dorpen ende huysen, ende mit hem nemende een groten roef ende vele gevangen, ende quam mit eren weder in die stede. Daertegen is weder ghecomen joncheer van Arkel, ridtmeester, gheordineert over die landen van Gulic ende Gelre, mit vele gewapents volcs, doer beveel des hertoghen van Ghelre, ende begreep dat casteel tot Hoeflaken; ende die Ghelresse hadden daer doen opslaen een groot starck bolwerck tegen den oploep van die van Amersfoert, ende besetten dat mit vrome, cloecke wapentuers, om die bescermenisse des slots van Hoeflaken. So ist gebuert, op eenre tijt, dat here Hubrecht van Culenburch, here Jan van Vianen ende here Aernt van Leyenburch, ridderen ende cappeteinen des Hollantschen heers, leggende binnen Amersfoert, vergadert hebben enen sconen hoep volcs van wapenen, ende sijn getogen uut Amersfoert, omme te versoeken haer vianden van Hoeflaken, om die te slaen ende te verdriven. Datwelke vernemende die opten huyse ende in den bolwercke waren, sijn terstont vandaen geruymt ende wechghelopen. Die Hollanders ancomende, vindende dat huys ende dat bolwerck ledich, verwoesten si dat, ende brakent of. Dat gedaen sijnde, togen si na Nyekerck, daer si dat vier instaken, ende verbranden vele husen, ende namen enen groten roef, ende quamen weder ongescent binnen Amersfoert.

Hoe dat bestand tussen hertog Willem en hertog Reinout uitging.
Dat XI kapittel.

Omtrent deze tijd in hetzelfde jaar is dat bestand uitgegaan tussen hertog Willem van Beieren en hertog Reinout van Gelre, [249r] waarom dat hertog Willem geordineerd heeft enige schepen van oorlog op de Zuiderzee tegen die van Gelre opdat ze van Harderwijk en van Elburg niet in de zee zouden komen. En nog had hertog Willem tot zijn vriendschap getrokken de stad Amersfoort en die met vele mooie privileges begiftigd, uit welke stad hij vaak reed met gewapenderhand in de Veluwe, roofde en verbrandde vele dorpen en huizen en nam met hem een grote roof en vele gevangenen en kwam met eer weer in de stad. Daartegen is weer gekomen jonkheer van Arkel, ritmeester, geordend over de landen van Gulik en Gelre, met veel gewapend volk op bevel van de hertog van Gelre en begreep dat kasteel te Hoeflaken en die van Gelre hadden een groot en sterk bolwerk geslagen tegen de oploop van die van Amersfoort en bezetten dat met dappere, kloeke wapenaars om te beschermen het slot van Hoeflaken. Zo is het gebeurd op een tijd dat heer Hubrecht van Culemborg, heer Jan van Vianen en heer Arnold van Leyenburg, ridders en kapiteins der Hollandse leger, die lagen binnen Amersfoort, verzameld hebben een mooie hoop volk van wapens en zijn getrokken uit Amersfoort om te zoeken hun vijanden van Hoeflaken om die te slaan en te verdrijven. Wat vernamen die op het huis en bolwerk waren en zijn terstond vandaan geruimd en weggelopen. De Hollanders die aankwamen vonden dat huis en bolwerk leeg en verwoestten dat en braken het af Toen dat gedaan was trokken ze naar Niekerk waar ze het vuur instaken en verbrandden vele huizen en namen een grote roof en kwamen weer ongeschonden binnen Amersfoort.

Hoe hertoge Reinout van Ghelre overgaf hertoge Willem van Beyeren die stede van Gorichom ende die heerlicheit van Arkel.
Dat XII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC XII worde een pays ende vrede ghemaect tusschen dese II machtige princen in deser formen ende manieren: als dat hertoge Reinout van Ghelre soude resigneren ende overgeven hertoge Willem van Beyeren die stede van Gorichom mit allen sinen toebehoren, ende hertoge Reinout soude joncheer Willem van Arkel, sinen neve, induceren ende daertoe brengen om te resigneren ende over te geven hertoge Willem dieselve stede mitter heerlicheit van Arkel; ende noch worde daer gedetermineert ende uutgesproken, dat hertoge Reinout ontfangen soude van hertoge Willem voer die scaden ende kosten die hi in die stede van Gorichom hadde gedaen, die somme van C M Vrancrijcse cronen. Ende hertoge Reinout die gaf joncheer Willem, sinen neve, weder die heerlicheit van Born, ende tslot te Oyen, mit VII dorpen dairom leggende, ende noch V M Rijnsche gulden jaerlicxs uut die tollen van Lobick. Dit aldus gesloten wesende binnen Wijck te Duersteden, so resigneerde ende overgaf joncheer Willem van Arkel voer hem ende sine nacomelingen, hertoge Willem voerscreven dye stede van Gorichom mitter heerlicheit ende lande van Arkel. Ende mit deser uutsprake souden die II mogende princen versoent ende verenicht wesen, ende buyten deser soenen bleef die here van Arkel, die daer niet in begrepen en was. Ende van dier tijt worde die stede van Gorichom mittet lant van Arkel incorporeert ende een lit der graeflicheit van Hollant; ende dit geschiede omtrent Sint Jacobsdach. Omtrent dese tijt worde oflivich vrouwe Margriet van Cleve, hertoge Aelbrechts anderde wijf, ende leit begraven in Den Hage totten Jacoppinnen int cloester dat si selver hadde ghesticht.

Hoe hertog Reinout van Gelre overgaf hertog Willem van Beieren de stad Gorinchem en de heerlijkheid van Arkel.
Dat XII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1412 werd een rust en vrede gemaakt tussen deze 2 machtige prinsen in deze vorm en manier: als dat hertog Reinout van Gelre zou neer leggen en overgeven hertog Willem van Beieren de stad Gorinchem met al zijn toebehoren en hertog Reinout zou jonkheer Willem van Arkel, zijn neef, induceren en daartoe brengen om terneer leggen en over te geven hertog Willem dezelfde stad met de heerlijkheid van Arkel; en nog werd daar gedetermineerd en uitgesproken dat hertog Reinout ontvangen zou van hertog Willem voor de schaden en kosten die hij in de stad Gorinchem had gedan de som van 100 000 Franse kronen. En hertog Reinout die gaf jonkheer Willem, zijn neef, weer de heerlijkheid van Borne en het slot te Oijen met 7 dorpen die daarom liggen en nog 5000Rijnse guldens jaarlijks uit de tollen van Lopik. Toen dit aldus besloten was binnen Wijk bij Duurstede zo legde neer en overgaf jonkheer Willem van Arkel voor hem en zijn nakomelingen aan hertog Willem de stad Gorinchem met de heerlijkheid en land van Arkel. En met deze uitspraak zouden de 2 mogende prinsen verzoend en verenigd wezen, buiten deze verzoening bleef de heer van Arkel die daarin niet begrepen was. En van die tijd werd de stad Gorinchem met het land van Arkel incorporeert en een lid der grafelijkheid van Holland; en dit geschiedde omtrent Sint Jacob dag. Omtrent deze tijd stierf vrouwe Margaretha van Kleef, hertog Albrecht 2^de wijf, en ligt begraven in Den-Haag bij de Jakobijnen in het klooster dat ze zelf had gesticht.

Dat XIII capitel.
Van dat vriendelicke geselscap ende conversatie dat dese II heren te samen hadden.

Die pays ende vrede ghemaect wesende tusscen hertoge Willem van Beyeren ende hertoge Reinout van Ghelre, in den jare M CCCC ende XIII, quam tot eenre tijt in Hollant hertoge Reinout van Gelre mit veel edele baroenen, heren ende ridderen. Denwelken hertoge Willem mit groter vrientscappen ende eren ontfing, ende behilten een wijl tijts bi hem in groter genoechten ende bliscappen. In desen selven tijden quam tot hertoge Willem een heimelic trou vrient, ende was een dienre des hertogen van Gelre, ende gaf hem te kennen in goeder trouwen ende gelove dattet hem van node [249v] waer voir hem te sien ende hem te wachten voir sine heimelicke vianden in sinen landen van Hollant wonende. Ende datter enige geseten waren in den lande van Hollant, die niet alleen begeerden hem scade te doen in sine goeden, mer oec in sijn eygen persoen. Dit horende, worde die hertoge sere beroert in sine gedachten, want overdenckende en konde hi niemant vinden die hem sulke scade soude bestaen te doen. Als hertoge Reinout wedergekeert was in sinen lande, so is hertoge Willem opgeseten op een tijt met sine edele baroenen, heren ende ridderen, om te versoeken hertoge Reinout van Gelre. Dit verhorende hertoge Reinout, is hi hem te moete gereden op die Velue, ende ontfing hem mit groter eren ende vrientscappen. Ende dese II princen waren bi malcander in groter bliscapen ende genoechten VII dagen lang. Op eenre tijt, als si wel vrolic waren gedroncken van den wijn, sprac hertoge Reinout tot hertoghe Willem: ԍijn lieve neef, het is u seer nut ende oerbaer dat wi tesamen van onsen voerleden oerlogen verenicht sijn. ‘Wԗaerom, lieve neefլ,sprac hertoge Willem. ‘Voerwaer, ‘ seide hertoge Reinout, ‘waert sake dat wi niet verenicht en waren, ghi sout alsnu mijn gevangen wesen.’ Dat en kan ic niet wel gelovenլ seide hertoghe Willem. Voerwaer, neef, seide hertoghe Reynout, ‘het soude also geschiet wesen; ende en latet u niet vreemt houden, want daer sijn enige grote luyden in u heerlicheit geseten, dye daer seer toe geholpen souden hebben.’ Dit geseit wesende, keerde hertoghe Willem sijn hoeft om, ende waren voert vrolick. Als nu hertoge Willem weder in Hollant gecomen was, bestont hi dagelicxs meer ende meer te overdencken ende te verwonderen, wie diegene wesen mochte onder hem geseten, die sodanigen bose werc opnemen ende opsetten soude tegen sinen eygen here ende prince van den lande. Ende want hi dochte ende mercte dat die here van Egmont hem in sinen eygen persoen, noch mit sine leengoeden in voirleden oerlogen niet gedient en hadde, ende oec mede dat hi geen viant des hertogen van Gelre worden en woude, ende dat hi in V jaer daer te voren bi den hertoge niet geweest en hadde, dan op geleye, dat welke andere heren ende ridderen van Hollant niet en deden, waeromme die hertoge creech grote suspicie ende quade vermoeden op heer Jan van Egmont ende op here Willem van Yselstyn, sinen broeder; niettemin, die hertoge hilt dit in sijn hert verborgen, ende woude dit experieren ende ondersoeken mit andere teykenen, ende en woude so schielicken niet procederen tegen dese II voerseyde heren; dat men niet seggen soude, dat hi hemluyden injurie ende ongelijc woude doen.

Van dat vriendelijke gezelschap en conversatie dat deze 2 heren tezamen hadden.

Dat XIII kapittel.

De rust en vrede die gemaakt was tussen hertog Willem van Beieren en hertog Reinout van Gelre in het jaar1413toen kwam tot een tijd in Holland hertog Reinout van Gelre met veel edele baronnen, heren en ridders. Die hertog Willem met grote vriendschap en eer ontving en hield hem een tijdje bij hem in groot genoegen en blijdschap. In dezelfde tijd kwam tot hertog Willem een heimelijk trouwe vriend en was een dienaar van de hertog van Gelre en gaf hem te kennen in goed vertrouwen en geloof dat het hem van node [249v] uit te kijken en zich te wachten voor zijn heimelijke vijanden die in zijn landen van Holland woonden. En dat er enige gezeten waren in het land van Holland die niet alleen begeerden hem schade te doen in zijn goederen, maar ook in zijn eigen persoon. Die dit hoorde zo werd de hertog zeer bewogen in zijn gedachten, want overdenkende kon hij niemand vinden die hem zulke schade zou bestaan te doen. Toen hertog Reinout wedergekeerd was in zijn land zo is hertog Willem opgezeten op een tijd met zijn edele baronnen, heren en ridders om te bezoeken hertog Reinout van Gelre. Dit hoorde hertog Reinout en is hem tegemoet gereden op de Veluwe en ontving hem met grote eer en vriendschap. En deze 2 prinsen waren bij elkaar in grote blijdschap en genoegen 7 dagen lang. Op een tijd, toen ze goed vrolijk waren en gedronken van de wijn sprak hertog Reinout tot hertog Willem: ԍijn lieve neef, het is u zeer nut en oorbaar dat we tezamen van onze voorleden oorlogen verenigd zijn. ‘Waarom, lieve neef,’ sprak hertog Willem. ‘Voorwaar,’ zei hertog Reinout, ‘was het zaak dat we niet verenigd waren, gij zou alsnu mijn gevangene wezen.’ Dat kan ik niet goed geloven,’ zei hertog Willem. Ԗoorwaar, neefլ zei hertog Reinout, Ԩet zou alzo geschied wezen; en laat het u niet vreemd houden, want daar zijn enige grote lieden in uw heerlijkheid gezeten die daartoe zeer toe geholpen zouden hebben. Toen dit gezegd was keerde hertog Willem zijn hoofd om en was voort vrolijk. Toen nu hertog Willem weer in Holland gekomen was bestond hij dagelijks meer en meer te overdenken en te verwonderen wie diegene wezen mocht onder hem gezeten die zodanig boos werk opnemen en opzetten zou tegen zijn eigen heer en prins van het lande En omdat hij dacht en merkte dat de heer van Egmond hem in zijn eigen persoon, nog met zijn leengoederen in voorleden oorlogen niet gediend had en ook mede dat hij geen vijand van de hertog van Gelre worden wilde en dat hij in 5 jaar daar tevoren bij de hertog niet geweest was, dan op geleide, dat andere heren en ridders van Holland niet deden, waarom de hertog grote achterdocht en kwaad vermoeden op heer Jan van Egmond en op heer Willem van IJsselstein, zijn broeder; niettemin, de hertog hield dit in zijn hart verborgen en wilde dit onderzoeken met andere tekens en wilde niet zo snel procederen tegen deze 2 heren; dat men niet zeggen zou dat hij hen belediging en ongelijk wilde doen.

Van een twedracht ende oploep binnen Uutrecht.
Dat XIIII capitel.

Omtrent dese tijt, int selve jaer, isser een grote twedracht opgestaen binnen der stat van Uutrecht; want die fautoers ende goetgonners des heren van Arkels, die in die stat van Uutrecht woenden, ende seer qualic namen dat die van Uutrecht gealieert ende verbonden waren mit hertoge Willem in dese oerlogen tegens heren Jan van Arkel, hebben si op Sinte Benedictus dach Translaci in die somer, die burgers beroert ende toegestoect, dat si des dages daeran, als die Oude ende Nyewe Raet der stat van Uutrecht opter stathuys byeenvergadert waren, de fautoers ende goetgonners des hertogen uuten raet mit groter gewelt ende rumoer worpen, verbanden uuter stat, ende enige vingen. Datwelke enige van des hertogen vrienden vernemende, sijn heimeliken uuter stat gegaen omtrent II of III uren, voer den tijt dat die van den rade vergaderen souden, begerende liever vry te wesen, dan van dat onstuere, rasende volc verdruct te worden. Als nu die raetsluden waren vergadert, so worde dair een onversienlike oploep der burgeren, ende riepen voer dat raethuys, ende seyden: ԗi willen tot onsen wille ende believen ordineren ende setten den raet ende regenten van der stat; ende wil daer yemant tegen seggen, dien willen wi wederstaen mit al onse macht.ՠEnde daer was oeck te verstaen gegeven onder den burgeren, dat dye fautoers des hertogen hadden die stat van Uutrecht vercoft den voirseiden hertoge, ende dat si daerof ontfangen souden een grote somme van penningen; dat nochtans valsch ende gelogen was. Ende aldus worde den raet gedwongen [250r] te admitteren ende toelaten dat begeren des ongestuers ende oplopende volcs. Ende van desen was die cappetein ende hooftman here Herman van Lochorst, deken in den Dom. Aldus so worden daer uuter stat gebannen here Jacob van Lichtenburch, proest van Sinte Pieter; Johan van Lichtenburch van Lantscroen, Johan van Clarenburch, burghemeesteren; Wouter Graeuwert ouderman, Baernt Preus, scout van der stat. Ende sommige ander worden van den selven dage in der vangenissen geset. Daerna worden altemet dye vrienden van desen ballingen uut dat regiment geset, opdat die ballinghen gheen machtige hulpers ende bystanders in der stadt hebben souden. Ende dese ballingen ghingen na Amersfoert, daer si ingelaten ende ontfangen worden. Daerna senden si brieven totten Ouden ende Nyewen Raet, begerenden recht ende justicie van der injurie, die hem was geschiet; ende si offereerden ende presenteerden hem bereit te staen te recht voer haren here ende biscop van Uutrecht, waer dat men wilde, uutgheseyt tot Uutrecht; ende nae dat seggen ende oerdel des biscops ende sine edelen wouden si hem purgeren ende reyn maken van allen excessen ende quade saken die men hem op soude mogen seggen. Ende als si driemael dusdanigen brieven die van Uutrecht hadden gescreven, ende en hadden geen antwoert gecregen, want haer brieven niet geopenbaert en worden, hebben si alle datghene datter geschiet was gescreven haren here ende biscop here Vrederic van Blanckenhem, begerende ende versoekende recht ende justicie van haer adversanten ende wederpartie. Daerna ist gheboert als dye bisscop tot Uutrecht int capitel was gecomen, thoende hi alle die geestelike ende waerlike heren die daer waren vergadert dese brieven; ende worden dair overluyt gelesen, dat sijt alle hoerden.

Van een tweedracht en oploop binnen Utrecht.
Dat XIIII kapittel.

Omtrent deze tijd in hetzelfde jaar is er een grote tweedracht opgestaan binnen de stad Utrecht; want de begunstigers en goed gezinde van de heer van Arkels die in die stad Utrecht woonden en het zeer kwalijk namen dat die van Utrecht geallieerd en verbonden waren met hertog Willem in deze oorlogen tegen heer Jan van Arkel hebben ze op Sint Benedictus dag Translatie in de zomer de burgers beroerd en opgestookt dat ze de dag daaraan, als de Oude en Nieuwe Raad der stad Utrecht op het stadhuis bijeen verzameld waren de begunstigers en goed gezinde van de hertog uit de raad met geweld en rumoer wierpen verbannen uit de stad en enige vingen. Wat enige van de hertog vrienden vernamen en zijn heimelijk uit de stad gegaan omtrent 2 of 3 uren, voor dn tijd dat die van de raad verzamelen zouden, en begeerden liever vrij te wezen dan van dat ongestuurde razende volk verdrukt te worden. Toen nu ie raadslieden waren verzameld zo kwam daar een onvoorzien oploop der burger, en riepen voor dat raadhuis en zeiden: ԗe willen tot onze wil en believen ordineren en zetten de raad en regenten van de stad en wil daar iemand tegen zeggen, die willen we weerstaan met al onze macht.ՠEn daar was ook te verstaan gegeven onder de burgers dat de begunstigers van de hertog hadden de stad Utrecht verkocht aan de hertog en dat ze daarvan ontvangen zouden een grote som van penningen; dat nochtans vals en gelogen was. En aldus werd de raad gedwongen [250r] en stond toe dat begeren der ongestuurde en oplopende volk. En van deze was die kapitein en hoofdman heer Herman van Lokhorst, deken in de Dom. Aldus zo werden daar uit de stad gebannen heer Jacob van Lichtenburcht, proost van Sint Petrus; Johan van Lichtenburcht van Lantscroon, Johan van Clarenburg, burgemeesters; Wouter Graeuwert ouderman, Barnold Preus, schout van de stad. En sommige anderen werden van dezelfde dag in de gevangenis gezet. Daarna werden altemet de vrienden van deze ballingen uit dat regiment gezet, opdat de ballingen geen machtige helpers en bijstanders in de stad hebben zouden. En deze ballingen gingen naar Amersfoort, waar ze ingelaten en ontvangen werden. Daarna zonden ze brieven tot de Oude en Nieuwe Rad en begeerden recht en justitie van de belediging die hen was geschied; en ze offreerden en presenteerden zich bereid te staan te recht voor hun heer en bisschop van Utrecht waar dat men wilde, uitgezonderd te Utrecht; en naar dat zeggen en oordeel van de bisschop en zijn edelen wilden ze zich zuiveren en rein maken van allen excessen en kwade zaken die men van hen zoude mogen zeggen. En toen ze driemaal dusdanige brieven die van Utrecht hadden geschreven en hadden geen antwoord gekregen, want hun brieven werden niet geopenbaard, hebben ze alles dat er geschied was geschreven hun heer en bisschop heer Frederik van Blankenheim en begeerden en verzochten recht en justitie van hun tegenstander en tegenpartij. Daarna is het gebeurd toen de bisschop tet Utrecht in het kapittel was gekomen toonde hij alle geestelijke en wereldlijke heren die daar waren verzameld deze brieven en werden daar overluid gelezen zodat ze het allen hoorden.

Als here Harman van Lochorst, die domdeken, ende Jan van den Spiegel mit haren adherenten dese brieven hadden horen lesen, sprac die domdeken totten biscop, ende seyde: ‘mijn here, ten is nu gheen tijt te tracteren van alsulken sake.’ Dit geseyt wesende, is een yegelic weder thuys gegaen. Siende die ballinghen, dat si niet en vorderden, ende dat dye biscop, haer here, henluyden niet helpen en mochte, hebben si horen toevlucht genomen totten doerluchtigen prince hertoge Willem van Beyeren, grave van Hollant, hem oetmoedeliken biddende dat hij hem ghewaerdigen wilde hemluden ende haren goeden te nemen onder sine protectye ende bescermenisse, allegerende dat die van Uutrecht hem opseyden, dat si hem die stat souden vercoft hebben, dat doch niet waer en was. Ende also dese ontsiende prince wel wiste, dat dit valsch ende gelogen was, daerom nam hij se onder sine protectye, ende onderwant hem hare saken. Ende van die tijt voert bleven dese ballingen onder die bescermenisse van den hertoge, ende benaude ende bedwanc die van Uutrecht also, dat si niet veylich comen en mochten in Hollant, si en worden overal beset. Ende als die domdeken here Harman van Lochorst ende Jan van den Spiegel den biscop int capitel aldus geantwoert hadden als boven geseyt is, ende dat si sagen dat der ballingen sake algeheel bleef leggen, waren si des sere verblijt; menende dat si voertan vry ende seker wesen souden, begonnen si van dage te dage meer ende meer die vrienden van den ballingen te molesteren ende te beswaren mit groter exactien ende scatten ende tribulacie. Als si dus II jaer lang voert hadden gegaen ende geregeert, begant den burgeren te verdrieten ende te mishagen hare grote violencie ende gewelde, ende alremeest want die burgers en mochten niet vry ende veylich varen in Hollant, ende leden groten scade in haer comanscappe. So ist geboert des vridaghes voer Pijnxster, als die Oude ende Nyewe Raet opter stathuys waren vergadert, ende dat haer raet was gesloten, ende Jan van den Spiegel mit sijn knecht van dat raethuys quaam gegaen op die Plaets, om thuys te gaen eten, ende een van den statdienres ghinc beneven Jans dienre, stiet hi mit groter onwaerdicheit der statdienre van hem; dwelc die stadtdienre seer oevel ende qualicken nam, gaf hi dat sine vrienden te kennen ende begeerde hulp ende bystant van henluden. Terstont quamen si tot Jan van den Spiegel mit groter onwaerdicheit ende toernicheit, eer dat hi was gaen [250v] sitten eten, ende seyden: ‘waeromme doet u dienre sulken injurie den statdienre; het is te vele dat ghi ende die uwe daghelixs den burgeren doetste ende bewijtste; wi en willen niet langer liden dese gewelden ende crachten die ghi doet.’ Ende siet, terstont worde dair een oploep tegen desen Jan van den Spiegel. Ende als hi sach den perikel ende last die op hem nakende was, trat hi int huys daer hi eten soude, ende die doeren worden terstont toegesloten. Ende als si die doeren oplopen wouden, spranc hi after te veynster uut, ende liep wech. Dwelcke vernemende die domdeken here Harman van Lochorst, ghing uut sinen huse om sijn vrienden bieen te vergaderen. Die burgers dat verhorende, ghingen na hem toe, ende quamen hem te moet bi den Reguliers, in welke cloester die deken terstont inliep, ende berchde zijn lijf. Ende opten selfden dach worden uuter stat verdreven here Harman van Lochorst, die domdeken, mit Jacob sijn broeder, Jan van den Spiegel, mit Vreric sijn broeder, Ysbrant vander Ae; Jan van der Massche, mit meer andere. Doen senden dye van Uutrecht haer ambassaten in Den Hage tot hertoge Willem, ende maecten pays ende vrede mit hem. Die pays gemaect wesende, terstont togen die ballingen die van den domdeken dus lange uuter stat gehouden waren, als here Jacob van Lichtenburch, proest van Sinte Pieters, Jan van Lichtenburch van Lantscroen; Jan van Clarenburch; Wouter Graeuwert; Baernt Preus, ende haer andere vrienden weder in die stat. Een luttel tijts hierna quam hertoge Willem tUytrecht mit een schonen staet van heren ende edelen, ende bleef daer leggen een tijt lang in groter blijscappen ende ghenoechten mit sine vrienden converserende.

Toen heer Harman van Lokhorst, de domdeken, en Jan van den Spiegel met hun aanhangers deze brieven hadden horen lezen sprak de domdeken tot de bisschop en zei: ‘Mijn heer, het is nu geen tijd te handelen van al zulke zaak.’ Toen dit gezegd was is iedereen naar huis gegaan. De ballingen zagen dat ze niet vorderden en dat de bisschop, hun heer, hen niet helpen mocht, hebben ze hun toevlucht genomen tot de doorluchtige prins hertog Willem van Beieren, graaf van Holland, en baden hem ootmoedig dat hij zich gewaardigen wilde hen en hun goederen te nemen onder zijn protectie en bescherming en voerden aan dat die van Utrecht hen ontzeiden omdat ze hem de stad verkocht zouden hebben, dat toch niet waar was. En alzo deze ontziende prins wel wiste dat dit vals en gelogen was, daarom nam hij ze onder zijn protectie en onderwond zich van hun zaken. En van die tijd voort bleven deze ballingen onder de bescherming van dn hertog en benauwde en bedwong die van Utrecht alzo zodat ze niet veilig komen mochten in Holland, ze werden overal bezet. En toen de domdeken heer Harman van Lokhorst en Jan van den Spiegel de bisschop in het kapittel aldus geantwoord hadden als boven gezegd is en dat ze zagen dat de zaak van de ballingen algeheel bleef liggen, waren ze dus zeer verblijd en meenden dat ze voortaan vrij en zeker zouden wezen en begonnen van dag tot dag meer en meer di vrienden van de ballingen te molesteren en te bezwaren met grote afpersing en schatten en tegenspoed. Toen ze aldus 2 jaar lang voort hadden gegaan en geregeerd begon het de burgers te verdrieten en te mishagen hun grote kracht en geweld en allerremeest, want de burgers mochten niet vrij en veilig varen in Holland, en leden grote schade in hun koopmanschap. Zo is het de vrijdag voor Pinksteren gebeurd, toen de Oude en Nieuwe Raad op het stadhuis waren verzameld en dat hun raad was gesloten en Jan van den Spiegel met zijn knecht van dat raadhuis kwam gegaan op die plaats om tuis te gaan eten en een van de staddienaars ging benevens de dienaar van Jan stiet hij met grote onwaardigheid de stadsdienaar van hem; wat de stadsdienaar zeer euvel en kwalijk nam en gaf dat zijn vrienden te kennen en begeerde hulp en bijstand van hen. Terstond kwamen ze tot Jan van den Spiegel met groter onwaardigheid en toorn, eer dat hij was gaan [250v] zitten eten en zeiden: ‘Waarom doet uw dienaar zulke belediging de stadsdienaar; het is te veel dat gij en de uwe dagelijks de burgers doet en bewijst; we willen niet langer lijden dit geweld en krachten die gij doet.’ En ziet, terstond werd daar een oploop tegen deze Jan van den Spiegel. En toen hij de moeilijkheid en last zag die op hem aankwam trad hij in het huis daar hij eten zou en de deuren werden terstond toegesloten. En toen ze de deuren openen wilden sprak hij achter het venster uit en liep weg. Wat vernam de domdeken heer Harman van Lokhorst en ging uit zijn huis om zijn vrienden bijeen te verzamelen. De burgers die dat hoorden gingen naar hem toe en kwamen hem tegemoet bij de Regulieren, in welke klooster de deken terstond inliep en borg zijn lijf. En op dezelfde dag werden uit de stad verdreven heer Harman van Lokhorst, de domdeken, met Jacob zijn broeder, Jan van den Spiegel, met Frederik zijn broeder, Ysbrant vander Aa; Jan van der Maas, met meer andere. Toen zonden die van Utrecht hun ambassadeurs in Den-Haag tot hertog Willem en maakten rust en vrede met hem. Toen de vrede gemaakt was trokken terstond de ballingen die van de domdeken dus lang uit de stad gehouden waren, als heer Jacob van Lichtenburg, proost van Sint Petrus, Jan van Lichtenburg van Lantskroon; Jan van Klarenburg; Wouter Graeuwert; Arnold Preus en hun andere vrienden weer in de stad. Een tijdje hierna kwam hertog Willem te Utrecht met een mooie staat van heren en edelen en bleef daar liggen een tijd lang in grote blijdschap en genoegen en converseerde met zijn vrienden.

Hoe die Vriesen weder rebelleerden tegen hertoge Willem.
Dat XV capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende XIIII, doe bestonden die Vriesen weder op te staen tegen hertoge Willem horen here, ende vergaderden al heimelic een deel volcx, ende quamen in der nacht voer Staveren; ende also die wakers niet al te scarpe wake en hilden, beclommen si die stede ende vingen vele van den Hollanders, die si rantsoneerden ende scatteden tot haren wille. Ende dye stede van Staveren hadde omtrent XIII jaer geweest ende gestaen onder die dominacie van den grave van Hollandt. Dit toernde hertoghe Willem seer, ende nam op dat hi die Vriesen also te nyete maken soude ende clein, dat si ghenen macht meer hebben souden hem te wederstaen; mer want hi op die tijt mit andere nootlicke saken becommert was, so vertoefde hi dat tot op een ander tijt.

Hoe de Friezen weer rebelleerden tegen hertog Willem.
Dat XV kapittel.

In het jaar Ons Heren 1414, toen bestonden die Friezen weer op te staan tegen hertog Willem, hun heer, en verzamelden al heimelijk een deel volk en kwamen in de nacht voor Stavoren en alzo de wakers niet al te scherpe waak hielden beklommen ze de stad en vingen vele van de Hollanders die ze rantsoeneerden en afschatten tot hun wil. En de stad Stavoren had omtrent 13 jaar geweest en gestaan onder de heerschappij van de graaf van Holland. Dit vertoornde hertog Willem zeer en nam op dat hij de Friezen alzo te niet maken zou en klein zodat ze geen macht meer hebben zouden hem te weerstaan; maar omdat hij op die tijd met andere noodzakelijke zaken bekommerd was zo verzette hij dat tot op een ander tijd.

Van den groten strijt te Blangijs tusschen den Franchoysen ende Engelschen.
Dat XVI capitel.

Daerna, int jaer Ons Heren M CCCC ende XV, doen sende coninc Henric die V van Engelant notabele ambassaten tot coninc Kaerl dye VI, om te hebben van hem tot eenre huysvrouwen ende coninghinne sine jongste dochter, geheten Katherine. Mer si togen wederom sonder enich antwoert daerop te vercrigen van die coninc. Die ambassaten wederom treckende, begeerden geleyt te worden tot Harfloer, niet om die cortheit des weghes, mer om die plaetse te exploreren ende te ondersoeken, of daer een goeden haven ware; want si wel wisten, dat die coninc al bereyt was om over in Vrancrijc te comen, ende den coninc te intimeren dye gelegentheit van der plaetsen. Die coninc van Engelant verstaende die antwoert van den coninc van Vrancrijck, dede vergaderen uut alle sijn conincrijck alle sine heren, edelen ende ridderen ende volc van wapenen, sonder getal, mit hem nemende gereetscap ende andere instrumenten ten oerloge dienende, ende vitaelge ende provande, van alles des hem van node wesen mochte, ende is omtrent int leste van den herfst gecomen tot Harfloor, datwelke die Franchoysen hem opgaven, ende meer andere steden ende sloten. Ende also die pestilencie onder den Engelschen began te regneren, ende hi veel volcs hadde verloren, so was hi in den wille weder na Chalis te trecken over in Engelant. Die coninc van Vrancrijc dit vernemende, sende terstont uut sine boden, ende dede vergaderen alle die edelen ende ridderscap van Vrancrijc, omme bi hem te comen, want hi in den meninge was om dye Engelsce te bevechten eer dat si uut Artoys [251r] vertogen. Dairentusscen so hadde hem die maerscalc van Vrancrijc mit een groot garnisoen gestelt op die riviere van der Somme, ende lach daer XIIII dagen lang om te impedieren ende te keren der Engelscher overcoemste over die riviere; mer si vonden tusschen Corbi ende Pironen enen overganc. Die hertoge van Barry ende die hertoge van Bourbon ende die grave van Nyvers dit verhorende, waren des qualicken te vreden, dat die Engelscen so waren gepasseert over die Somme, sonder enighe strijt, ende senden den coninc van Engelant enen heraut, hem dach ende plaets te beteikenen omme mit hem te striden. Die coninc van Enghelant veinsde hem dit anghenaem te wesen, ende beloefde den Franchoysen strijt te leveren; mer die coninc docht anders, ende is enen anderen wech omgetogen na Calys, want hi kende hem veel minre van macht te wesen van volc van wapenen. Want dye Franchoysen hadden wel X man tegen een. Die Franchoysen dit vernemende, deden si alle die wegen ende passagen besetten, opdat die Engelscen hem ymmers niet ontgaen en souden, ende ontboden den coninc die doe tot Ruwaen was, dat hij mede mit alle sine macht comen soude; mer die hertoge van Barri benamt, dat die coninc niet en quam. Die Franchoysen hadden haer leger ende haer tenten opgeslagen bi Blangijs, bereyt wesende mit alle haer macht den Engelschen te bevechten. Die Engelse hadden bestant verworven tot des anderen dages; ende daerentusschen ordineerden si haer heer ende bataelgen. Binnen desen tiden quamen mede int heer die hertoge van Orliens, mit hertoge Anthonis van BrABant, ende dat heer der Franchoysen worde alle dage groter ende meerder. Eer dat dan nu dese strijt gesciede, sende die coninc van Engelant sine ambassiaten over an den Franchoysen, om te vernemen wat si souden willen eysschen, ende dat hi vry ende veilich soude mogen overvaren in Engelant. Dat antwoert en was niemant kenlic datter gegeven worde, dan alleen den hertoge van Orliens. Enige seggen dat hi presenteerde den Fransen weder over te geven alle die steden ende sloten die hi in Vrancrijck in hadde, ende dairenboven nimmermeer in Vrancrijck te comen. Mer die Franchoysen en wouden nergens na horen, betrouwende in haer grote macht van volc; want si hadden X M paerden, alle mit edele ende ridderen opgeseten, behalven andere volc van wapenen te voet, dat ontellic was. In dat Engelsche heer waren omtrent XV C paerden ende XVIII M archiers. Die Engelscen verstaende dat si striden mosten, vielen si op haer knien, ende veroetmoedichden hem, ende bevalen hem God ende Sine Moeder, ende stelden alle haer archiers voir in den strijt. Ende die Franchoysen, uut groter verwaentheit, deden alle hair archiers ende voetvolc uut haer bataelge staen, segghende dat si alleen mitten edelen den coninc mit sine macht bevechten wouden. Ende als elc sine ordinancie ende bataelgen hadde gheordineert, so sloegen die Franchoysen mit XII C paerden eerst totten Engelschen in, menende daermede haer betaelge ende oerdene te breken. Mer si worden also van den Engelscen archiers wederstaen, ende weerden hem so vromeliken, dat si ten eersten anstoet die rugge keerden ende die vlucht namen mit groten scande. Die Engelscen siende den staet ende ordinancie van den Franchoysen, dat si sere ongeoerdent waren, dene hier dander daer staende ende riende, ende den Engelschen versmaende, op haere grote macht hem verlatende, deden een teiken, ende quam mit groter haesten ende onversienlic op die Franchoysen also vromeliken slaende, datter vele gevangen ende geslegen worden, eer si hem bieen in ordinancie conden brengen; want daer bleven IIII M edelen van den Franchoysen, ende van den Engelse CCC, mitten hertoge van Jorcke, den grave van Arondeel ende andere grote heren ende edelen uut Engelant. Van den Fransoysen bleven doot ende geslagen hertoge Anthonis van Brabant, ende grave Phillips van Nyevers, sijn broeder; hertoge Jans zonen van Bourgongen; die hertoge van Baer; die grave van Alleson, coningstabel van Vrancrijc; here Jan van Baer; here Jan van Bourbon, proest van Parijs; here Engbrecht van Adingen; die here van Croy; here Jan van Bredenroeden; here Roelant van Gruythusen; here Anthonis van Crouvorden, die scenescael van Henegouwen; die here van Waveren mit sijn sone; die II broeders van Lidekerke; die here van Ronck; die here van Fossenes mit [251v] sijn broeders; die here van Troy; die here van Hoern; die here van Rasen, mit meer andere edele, vrome ridderen: die floer ende bloeme der ridderscap van Vrancrijc. Daer worden gevangen die hertoge van Orliens; die hertoge van Bourbon; die grave van Wertus; die grave van Gelificie; die grave van Deu; die graef van Vandome; die grave van Richemont; die grave van Engolesane; here Lodewijc van Ghijstel; die here van Lamoy mit sijn broeder, mit meer andere edelen ende ridderen, die die coninc allegader mit hem brochte in Engelant. Dese bloedige strijt gescyede op Sinte Crispijn ende Crispiaens dach, als dit vaersgen int Latijn uutwijst: Crispini multos destruit gens Anglica Francos.

Van de grote strijd te Blangis tussen de Fransen en Engelse.
Dat XVI kapittel.

Hoe here Jan van Arkel gevangen worde.
Dat XVII capitel.

Op Sinte Catrinen dach daerna, quam heere Jan van Arkel riden mit weinich gesins, ende hadde geweest te Vueren totter uutvaert hertoge Anthonis van Brabant; comende op die kant van Brabant, bi Arpenbrugge, was hi dair verlaecht ende gevangen van den here van Sevenberge, Dirc van der Merwen ende Phillips van der Lec; denwelken si antogen enen witten heuc van der habite der Duytscer Oerden, opdat men hem niet kennen en soude; ende brochten hem in Hollant hertoge Willem, op die tijt wesende ende dit verhorende, was uutermaten sere verblijt, ende quam corts daerna in des Graven Hage. Ende die here van Arkel worde hem gepresenteert, ende sende hem gevangen op tslot ter Goude; ende vandair worde hi gevangen geset in een karker tot Sevenbergen, daer hi X jaer lanc in was. Die van Brusel horende dat haer burger, die here van Arkel, in haer heerlicheit was gevangen, deden si vergaderen dye andere steden van Brabant om assistencie ende hulpe te hebben te verlossen den heren van Arkel. Mer hertoge Jan van Brabant, hair here, en wilde om horentwille noch om den here van Arkels wille geen oirloge tegen hertoge Willem daerom annemen. Die here van Arkel aldus in des graven vangenisse wesende, heeft III mael voir den hertoge ende sinen raet openbaerlic geprotesteert ende beleden, ende geseit alle die maniere ende ordinancie hoe men hem gevangen soude hebben ende overgelevert, hertoge Reinout van Gelre beteikende ende namelic te noemen dye dit gedaen souden hebben. Hertoge Willem dit horende, heeft dit mit wijsheit beleit ende verborgen gehouden om saken willen hem daer toe porrende.

Hoe heer Jan van Arkel gevangen werd.
Dat XVII kapittel.

Op Sint Catharina dag daarna kwam heer Jan van Arkel rijden met weinig gezin en was geweest te Vuren bij de uitvaart hertog Anton van Brabant en kwam aan de kant van Brabant, bij Arpenbrug waar hij verlaagd en gevangen werd van de heer van Zevenbergen, Dirk van de Merwede en Filips van de Lek; die ze aantrokken een witte overjas van het habijt der Duitse Orde zodat men hem niet herkennen zouden en brachten hem in Holland waar hertog Willem die in dit tijd was en het horde en was uitermate zeer verblijd en kwam kort daarna in Gravenhage. En de heer van Arkel werd hem gepresenteerd en zond hem gevangen op het slot ter Gouda; en vandaar werd hij gevangengezet in een kerker te Zevenbergen waar hij 10 jaar lang in was. Die van Brussel hoorden dat hun burger, de heer van Arkel, in hun heerlijkheid was gevangen en lieten verzamelen de andere steden van Brabant om assistentie en hulp te hebben te verlossen de heer van Arkel. Maar hertog Jan van Brabant, hun heer, wilde vanwege hen nog vanwege de heer van Arkelgeen oorlog tegen hertog Willem daarom aannemen. De heer van Arkel die aldus in de gevangenis van de graaf was heeft 3 maal voor de hertog en zijn raad openbaar geprotesteerd en beleden en alle manieren en ordinantie gezegd hoe men hem gevangen zou hebben en overgeleverd en betekende hertog Reinout van Gelre te noemen die dit gedaan zou hebben. Hertog Willem die dit hoorde heeft dit met wijsheid beleid en verborgen gehouden vanwege de zaal die hem daartoe porde.

Hoe die keiser Segemont nederquam om dat oerloge ende discoorde te versoenen tusschen den coningen van Vrancijc ende Engelant.
Dat XVIII capitel.

Des jaers daeran, omtrent Paesschen, is in dese Nederlanden gecomen die keiser van Romen, Segemont, coninc van Ungarien, Dalmacien, etcetera, opdat hi dese II machtighe coningen van Vrancrijc ende Engelant soude mogen versoenen, tot dien einde datter eendrachticheit comen mochte in der Heiliger Kercken; om welke saken wille die keiser vriendelike brieven screef, ende notabele boden sant, tot den doerluchtige prince hertoge Willem van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant, begerende dat hi hem assistencie ende behulpelicheit in deser saken doen wilde. Die hertoge was terstont bereit, ende is den keyser te gemoete gegaen in die stede van Dordrecht; ende alle dinc bereit wesende ende tot deser vaert dienende, sijn si tesamen te scepe gegaen opten IX dach van meye, ende sijn gecomen in Engelant. Hertoge Willem was daer bi den coninc omtrent XL dagen, mit groter costen ende eerlicheit, want hi hadde in sijnre familie XIII baroenen ende ridderen, die alle dage mit nyewe gulden lakenen gecleet worden ende mit grote uutnemende costelike gouden ketenen ende andere spannen verciert waren. Ende het quam so verde, dat men wel enen goeden manier om pays te maken gevonden soude hebben, mer overmits des duvels boesheit en condet tot genen effecten ende tot enen goeden einde comen, want alle die gemene luden ende ondersaten van der cronen van Engelant meenden bedrogen te worden doer die vreemde heren van buten, ende en wouden niet alsulken tractaet, als dair onder den heren gesloten was, voertganc hebben soude. Waeromme datter een groet rumoer ende twedracht onder den volcke opgestaen is, also dat die heren ende princen in groten laste ende benautheit waren. Waeromme dat die hertoge gegaen is totten coninc van Engelant, ende seide hem aldus: ԉst sake dat ghi voertan so vermetel sijt ende koen, dat ghi oerloge voirt tegen den coninc van Vrancrijc, ghi sult minen standaert ende banniere sien staen tegens u.ՠDit gheseit wesende, [252r] ghinc die hertoge te scepe, ende doer ingeven van enige viel hi op sine knyen, ende anriep Onse Lieve Vrouwe, belovende haer te versoeken in die Polre bi der Veer, daer si grote miraculen doet, ende beloofden geen vleys te eten voir dat si Onse Lieve Vrouwe in die Polre hadden versocht. Ende so geringe si dye bedevaert hadden beloeft, terstont binnen II uren cregen si enen goeden wint, ende quamen in XXIIII uren uut Engelant in Zelant, ende ghingen van stonden an, ende volbrochten ende deden die bedevaert. Ende die keiser is wederom gereist in Duytslant int concilium van Constans, ende dair worde dat graefscap van Cleve gemaect een hertoechdom, ende Adolf, grave Adolfs sone, worde ghemaect dye eerste hertoge van Cleve ende van der Marck.

Hoe keizer Sigismund neerkwam om de oorlog en tweedracht te verzoenen tussen de koningen van Frankrijk en Engeland.
Dat XVIII kapittel.

Hoe hertoge Willem onder hem creech die stede ende tslot van Yselsteyn.
Dat XIX capitel.

In ditselve jaer, so quamt onder den gemenen man, wie die here geweest soude hebben, die hertoge Willem gevangen ende overgelevert soude hebben hertoge Reinout van Gelre, in dien tiden als si vianden waren, ten ware sake dat si verenicht waren geweest. Als die vrienden ende magen des heren van Egmont dese diffamacie ende besculdinge hoorden, quamen si tot hem, ende begeerden dat hi hem om sijnre eeren wille van deser diffamatie wilde purgeren ende ontsculdigen, want het ware een sake die hem an sijn ere, lijf ende goet ghinge. Die here Jan van Egmont seide weder, als dat men hem grote injurie ende ongelijc dede, dat men hem aldusdanige sake opleide, want hi des onsculdich ware. Ԏiettemin, ic sal altijt bereit wesen ende staen om mijnre eren wil, om mi te purgeren ende excuseren van deser diffamacie ende belastinge voir minen geduchtigen here hertoge Willem, also veer ic vercrigen mach een goet, vast, seker geley te comen ende te gaen in deser saken.ՠEnde als hertoge Willem weder overgecomen was uut Engelant, sijn die vrienden ende heren van den here van Egmont gegaen totten hertoge, ende begeerden dat hi den here van Egmont geven wilde een goet, seker, vast geleide te gaen ende te comen voer hem ende sinen raet, omme hem te verantwoerden ende te purgeren van alsulker quader fame ende geruchte als men hem op seide. Datwelke die hertoge dede, ende liet hem doen enen rechteliken weet, ende dede hem cyteren voer hem ende sinen Rade, om hem te excuseren ende te verweren van saken dye men hem obyceren ende opseggen soude mogen. Ende als die here van Egmont eenmael, twemael ende derdenmael was gecyteert ende verdaecht, ende niet en quam om hem te excuseren ende te verantwoerden, heeft die Raet over hem een sentencie gegeven, also hi uut contumacie verdaecht wesende niet en hadde gecompareert, ende mits dien verwonnen ware dat hi verboert hadde lijf ende goet, waeromme terstont sijn goeden overal worden geconfisceert ende toegeslagen, ende hi worde ghebannen uut alle hertoech Willems landen. Here Jan van Egmont dit vernemende, is terstont getogen binnen Yselstein bi here Willem van Yselsteyn, sinen broeder, mit vele soudenyers ende knechten. Een weynich tijts hierna heeft hertoge Willem gesonnen enige gedeputeerden van sinen rade, om te vercrigen onder sine jurisdictie ende dominacie die stede ende tslot van Yselstein. Ende also hem dat geweigert worde, so dede die hertoge van stonden an vergaderen een groot machtich heer van volc, omtrent Sinte Marien Magdalenen dach, ende sende die een helft voir die stede van Yselsteyn, ende mit die ander helft toech hi na Scoenhoven omme vandaen voirt te trecken ende te beleggen dat slot ende stede van Yselsteyn. Dit vernemende joncheer Jacob van Gaesbeec, joncheer Hubrecht van Culenburch, here Jan van Vianen, die naeste vrienden ende magen des heren van Egmont, bestonden te sorgen voer dye destructye ende verderfnisse des heren van Egmont, waeromme si hem luden geconstitueert ende gestelt hebben middelaers tusschen den hertoge ende den here van Egmont. Ende daer worde een tractaet ende uutsprake gedaen, als dat dye here van Egmont mitten here van Yselsteyn sinen broeder trecken souden uut die stede van Yselstein mit alle haer goeden, ende en souden binnen die graefscappe van Hollant ende Zeelant niet comen dan doir beliefte, wille ende consent van den hertoge. Ende souden den hertoge resigneren ende overgeven die stede ende tslot van Yselsteyn, op condicien ende voerwaerden, als dat die here van Yselstein zoude ontfangen ende opboeren voir [252v] hem ende sine nacomelingen, ewich ende erflic, van hertoge Willem ende van sine nacomelingen, jaerlicxs die somme van II M Oude Scilden. Ende here Willem van Yselstein soude ontfangen jaerlixs die somme van VI C Vrancrijcse Cronen; ende die vrouwe Yolent van Egmont, haer beider moeder, soude ontfangen haer leven lanck gedurende alle jaers VIII C Vrancrijcse cronen. Ende hierof worden gemaect ende gegeven goede besegelde brieven van beiden partien. Ende hertoge Willem quam in die stede ende worde aldaer gehult voer een rechten lantshere, als men gewoenlic is te doen.

Hoe hertog Willem onder hem kreeg de stad en het slot van IJsselstein.
Dat XIX kapittel.

In hetzelfde jaar zo kwam het onder de gewone man wie de heer geweest zou zijn die hertog Willem gevangen en overgeleverd zou hebben aan hertog Reinout van Gelre, die in die tijd vijanden waren, tenzij dat ze verenigd waren geweest. Toen die vrienden en verwanten van heer van Egmond deze belastering en beschuldigingen hoorden kwamen ze tot hem en begeerden dat hij hem vanwege zijn eer van deze laster wilde zuiveren en verontschuldigen, want het was een zaak die hem aan zijn eer, lijf en goed gingen. De heer Jan van Egmond zei weer, als dat men hem grote belediging en onrecht deed dat men hem al dusdanige zaak oplegde was hij was er onschuldig van. Ԏiettemin, ik zal altijd bereid wezen en staan vanwege mijn eer om met te zuiveren en excuseren van deze belastering en belasting voor mijn geduchte heer hertog Willem, alzo ver ik verkrijgen mag een goede, vaste en zekere geleide te komen en te gaan in deze zaak.ՠEn toen hertog Willem weer overgekomen was uit Engeland zijn de vrienden en heren van de heer van Egmond gegaan naar de hertog en begeerden dat hij de heer van Egmond geven wilde een goede, zekere en vaste geleide te gaan en te komen voor hem en zijn raad om zich te verantwoordden en te zuiveren van al zulke kwade faam en gerucht als men van hem zei. Wat die hertog deed en liet hem doen een rechtelijke weet en liet hem citeren voor hem en zijn Raad om zich te excuseren en te verweren van zaken die men hem aanlegde en aanzeggen zou mogen. En toen de heer van Egmond eenmaal, tweemaal en derde maal was geciteerd en gedaagd en niet kwam om hem te excuseren en te verantwoordden, heeft de Raad over hem een vonnis gegeven, alzo hij uit weerspannigheid verdaagd was en niet was verschenen en mitsdien overwonnen was dat hij verbeurd had lijf en goed, waarom terstond zijn goederen overal werden geconfisqueerd en toegeslagen en hij werd gebannen uit alle hertog Willem landen. Heer Jan van Egmond die dit vernam is terstond getrokken binnen IJsselstein bij heer Willem van IJsselstein, zijn broeder, met vele soldaten en knechten. Een weinig tijd hierna heeft hertog Willem gezonden enige gedeputeerden van zijn raad om weer te krijgen onder zijn jurisdictie en heerschappij die stad en het slot van IJsselstein. En alzo hem dat geweigerd werd zo liet de hertog van stonden aan verzamelen een groot machtig leger van volk, omtrent Sint Maria Magdalena dag, en zond de ene helft voor de stad IJsselstein en met de andere helft trok hij naar Schoonhoven om vandaar voort te trekken en te belegeren dat slot en stad IJsselstein. Dit vernam jonkheer Jacob van Gaasbeek, jonkheer Hubrecht van Culemborg, heer Jan van Vianen, de naaste vrienden en verwanten van de heer van Egmond, bestonden te zorgen voor de vernietiging en bederf der heer van Egmond, waarom ze zich geordend en gesteld hebben als bemiddelaars tussen de hertog en de heer van Egmond. En daar werd een traktaat en uitspraak gedaan, als dat de heer van Egmond met heer van IJsselstein trekken zouden uit de stad IJsselstein met al hun goederen en zouden binnen de graafschappen van Holland en Zeeland niet komen dan door believen en wil en toestemming van de hertog. En zou de hertog neer leggen en overgeven de stad en het slot van IJsselstein op conditie en voorwaarde als dat de heer van IJsselstein zou ontvangen en beuren voor [252v] hem en zijn nakomelingen, eeuwig en erfelijk van hertog Willem en van zijn nakomelingen, jaarlijks de som van 2000 Oude Schilden. En heer Willem van IJsselstein zou ontvangen jaarlijks de som van 6000 Franse Konen; en vrouwe Yolenta van Egmond, hun beider moeder, zou ontvangen haar leven lang gedurende alle jaren 800 Franse Kronen. En hiervan werden gemaakt en gegeven goede bezegelde brieven van beide partijen. En hertog Willem kwam in de stad en werd aldaar gehuldigd voor een echte landsheer, zoals men gewoonlijk is te doen.

Van een compromis ende beloftenis die hertoge Willem nam van alle sine edelen ende steden van Henegouwen, Hollant, Zeelant.

Hertoghe Willem anmerckende dat hi over die LII jaren out was, ende dat hi geen kinderen meer en hadde dan een enige dochter geheten Jacoba, die alsdoe getrout hadde den III sone van coninc Kaerle de VI van Vrancrijc, ende doe ter tijt die outste sone, ende was dolphijn van Vrancrijc, aldus so dede hertoge Willem een dachvaert beroepen van allen heren, baroenen, ridderen ende edelen der steden, groot ende clein, mitten baeljuwen ende officieren der landen van Henegouwen, Hollant, Zelant ende Oest-Vrieslant. Ende als si allegader waren vergadert, heeft hi begeert van henluden te hebben een loftenisse, dat waert sake dattet geboerde dat hi oflivich worde sonder manlicke persoen van enen soen after te laten, dat si alsdan genen anderen here annemen of kennen en wilden voer haren here, dan sijn enighe dochter vrouwe Jacoba, ende dat si dye hulden ende ontfangen wouden voer haren eygen ende warachtigen vrouwe ende graefinne der landen voerseit, ende dat si haer wilden stiven, starcken ende assistencie doen tegen alle diegeen die haer daerin souden mogen letten of wederstaen. Datwelcke alle die edelen, ridderen ende knechten, ende alle de gemene steden gaerne ende goetwillichliken overgaven. Ende hiervan worden gemaect goede, besegelde brieven, besegelt mitten edelen ende stede segelen der landen voerseit, anno XIIII C ende XVII.

Van een compromis en belofte die hertog Willem nam van al zijn edelen en steden van Henegouwen, Holland, Zeeland.

Hertog Willem merkte dat hij over de 60 jaren oud was en dat hij geen kinderen meer had dan een enige dochter geheten Jacoba, die alstoen getrouwd had de 3^de zoon van koning Karel de 6^de van Frankrijk en toen ter tijd de oudste zoon was de dauphin van Frankrijk, aldus zo liet hertog Willem een rechtszitting beroepen van alle heren, baronnen, ridders en edelen der steden, groot en klein, met de baljuws en officieren der landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Oost-Friesland. En toen ze allemaal waren verzameld heeft hij begeert van hen te hebben een belofte wat was het zaak dat het gebeurde dat hij stierf zonder mannelijke persoon achter te laten dat ze alsdan geen ander heer aannemen of kennen wilden voor hun heer dan zijn enige dochter, vrouwe Jacoba, en dat ze die huldigen en ontvangen wilden voor hun eigen en ware vrouwe en gravin der landen en dat ze haar wilden stijven, versterken en assistentie doen tegen al diegene die haar daarin zouden mogen letten of weerstaan. Wat alle edelen, ridders en knechten en alle gewone steden graag en goedwillig overgaven. En hiervan werden gemaakt goede, bezegelde brieven, bezegelt met de edelen en stadszegels der landen, anno 1417.

Hoe die Dolphijn van Vrancrijc, vrouwe Jacobs man, starf.
Dat XX capitel.

In ditselve jaer quam in Hollant bi hertoge Willem van Beyeren, Johan, hertoge van Tours, des conincx Kaerls soen van Vrancrijc, die VI, vrouwe Jacobs man. Dese hadde enen broeder, geheten Kaerl, ende was dolphijn, ende was cortelinge gestorven; daerna worde dolphijn die grave Kaerl van Poytiers; ende dese en leefde oec niet lange. Waeromme dat dese hertoge Jan van Tours, des conincs III soen, geworden is dolphijn van Vrancrijc. Ende hertoge Willem dede vergaderen enen sconen staet van sine ridderen ende heren, ende is mit sinen swager den dolphijn gereden in Henegouwen, also hi van den coninc sinen vader ontboden was te comen, opdat hi vandaen soude riden na Parijs, ende aldaer verwachten dengenen die van den coninc ende der coninghinnen geordineert waren om hem te ontfangen. Hierenbinnen is by hem gecomen een van sine secrete vrienden, die hi wel betroude, ende heeft hem gepresenteert een scoen blinckende ende suverlic pansyser, dat seer starckelic was introikeert ende gevenijnt. Dye dolphijn dit pansyser siende, behaechdet hem uutermaten wel, ende sonder enich afterdencken toech hi dat an; ende terstont worde hi van tvenijnt crachteliken doersteken, ende dat pansyser weder uut doende worde hi mit eenre groter siecten bevaen. Dair worden vele meesters ende doctoren geroepen, mer weinich baet ende profijt deden si; want dat venijn so uutermaten starc was, dat sijt niet verdriven en mochten. Waeromme dat hi hem dede berechten mitten Sacramenten der Heiliger Kercken, ende starf in Compingen, den IIII dach in aprille, als hi vrouwe Jacob II jaren te wive hadde gehat, out wesende XX jaer, ende vrouwe Jacoba XVI jaer. Ende si en lieten geen kinder after. Ende sijn lichaem worde gebrocht tot Parijs, ende dair begraven. Ende doe worde dolphijn sijn broeder, hertoge Lodewijc van Aquitanien, die oec corts starf; ende na hem worde doen dolphijn die V soen, geheten Kaerl, ende dese worde na sinen vader coninc van Vrancrijc.

Hoe de Dauphin van Frankrijk, de man van vrouwe Jacob, stierf.
Dat XX kapittel.

Hoe hertoge Willem van Beyeren oflivich worde.
Dat XXI capitel.

Op dese selve tijt lach hertoghe Willem van Beyeren noch in Henegouwen. Ende sijn been, dat bestont alle dage quader ende argher te worden, ende wert swellende; ende dat bysonder op die plaetse daer hem wijlen eer een hondt hadde ghebeten. [253r]

Ende als hi gevoelde dat hi vast alle dage crancker worde, dede hi bi hem comen enen cyrurgijn ende meester, daer hi groote betrouwen op hadde. Ende hi liet dat been sniden, den meester seggende ende hopende dat te doen sonder enige perikel des lichaems. Ende van dien dage voirt worde die hertoge van dage te daghe alle tijt crancker, dat hi bevoelde dat hi soude moeten sterven; waeromme dat hi sine biechte dede, ende ontfinc die Sacramenten der Heiliger Kercken. Ende opten lesten dach van mey, int jaer XIIII C ende XVII, gaf hi God den Here sine siele op, nadat hij die graefscappen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant XIII jaren lang met groter eren ende ontsich hadde geregeert, afterlatende een enige dochter, vrouwe Jacoba, wedue des hertogen van Tours, diewelke hertoge Willem begeerde dat men se tot enen man geven soude hertoge Jan van Brabant. Ende sijn lichaem worde mit groter triumphen ende feeste, mit wenender uutvaert begraven tot Valenchijn in Henegouwen. Dese hertoge Willem was alle sijn dagen een straf man tegen sine vianden, ende tegen sine vrienden een uutnemende goedertieren prins ende heere. Ende sijn huysvrouwe Margriet, hertoge Phillips Lehardijs dochter, leefde menich jaer daernae, ende worde te Kenout begraven in Henegouwen totten Jacoppinen.

Hoe hertog Willem van Beieren stierf.
Dat XXI kapittel.

Op dezelfde tijd lag hertog Willem van Beieren nog in Henegouwen. En zijn been, dat bestond alle dagen kwader en erger te worden en begon te zwellen en dat vooral op de plaats waar hem wijlen eer een hond had gebeten. [253r]

En toen hij voelde dat hij vast alle dagen zwakker werd liet hij bij hem komen een chirurg en meester, waar hij groot vertrouwen in had. En hij liet dat been snijden, de meester zei en hoopte dat te doen zonder enige problemen van het lichaam. En van die dag voort werd de hertog van dag tot dag altijd zwakker zodat hij voelde dat hij zou moeten sterven; waarom dat hij zijn biecht deed en ontving de Sacramenten der Heilige Kerk. En op de laatste dag van mei in het jaar 1417 gaf hij God de Heer zijn ziel op nadat hij de graafschappen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland 13 jaren lang met groter eer en ontzien had geregeerd en liet achter een enige dochter, vrouwe Jacoba, weduwe van de hertog van Tours, welke hertog Willem begeerde dat men haar tot een man geven zou hertog Jan van Brabant. En zijn lichaam werd met groter triomf en feest, met wenende uitvaart begraven tot Valenciennes in Henegouwen. Deze hertog Willem was al zijn dagen een straf man tegen zijn vijanden en tegen zijn vrienden een uitnemend goedertieren prins en heer. En zijn huisvrouw Margaretha, de dochter van hertog Filips De Stoute, leefde menig jaar daarna en werd te Keynout begraven in Henegouwen bij de Jakobijnen.

Van die striden tusschen die ongelovige Bemers ende kersten.
Dat XXII capitel.

Item. In dit voerseyde jaer M CCCC XVII vielen die Bemers van der gehoirsaemheit ende lere der Heiliger Kercken van Romen om vele punten willen dye si annamen, die vreemt ende ketterlic luden in der Heiligher Scrift. Ende worden genoemt Hussiten, om eens geleerden mans willen die verbrant int concilium van Constants, geheten meester Jan Hus, mit sijn mede geselle meester Jheronimus Hus, als voir gescreven staet, onder den paeus Martijns tiden. Die kerstelicke prins, keyser Segemont, screef vrientlicke brieven an coningen, hertogen ende graven, alle kerstenrijc doere, om hulp ende bystant van gelt ende goet, om den Bemer weder te staen ende in den rechten geloven weder te brengen. Mer hem en quam niet ter hant. Doe screef hi an den paeus Martijn dye V. Ende die sant sine cardinale alle kerstenheit doer, ende dede allen luden verkondigen oflaet van pine ende van sculde, alle die op die Hussen togen, ende souden vry zijn van allen sonden, alsof si uuter vonten quamen; ende wie eenen Husse doot sloegen, dien gaf hi oflaet van allen sonden, ende bleve hi doot, hi soude van monde ten hemel varen. Ende wie niet trecken en mochte ende sijns goets daertoe gave den ongelovigen te wederstaen, die soude denselven oflaet hebben. Ende aldus vergaderde daer een groot volc van heren, ridderen ende knechten uut allen landen, te paerde ende te voet, datter wel waren boven XL M paerden. Ende dit grote heer was gedeelt in III bataelgen, daer die eerste of voerde die hertoge van Sassen, mit die Watersteden oft Hentsteden. Die anderde, die marcgrave van Brandenburch mitten Vrancken. Die III, biscop Otte van Tryer mitten Rijnschen steden. Die Beyersse mitten keyserlicken steden in Swaven quamen tot drien eynden int conincrijc van Bemen, ende sijn versament mit desen anderen heren ende steden voerseit, ende deden grote scaden op cleine steden dorpen ende sloten, ende verbarnden veel volcs. Si namen die kinderen uuter wiegen ende andere clein kinderen, ende worpen se int vier opten ouderen, ende verbrande se. Als nu die lantsheren aldus bieen waren vergadert, wouden si dat conincrijc delen, elc wat te hebben, eer si dat gewonnen hadden, ende worden dat eens: wat elc wonne, dat soude hi behouden. Dit toernde den keiser Segemont seer, seggende, si en waren hem niet wellecoem, dat si hem sijns vaders erve ende conincrijc benemen wouden; ende en woude niet bi hen wesen in den velde. Als de vorsten gewaer worden des keisers toren, baden si oerlof van den paeus om weder te huys te trecken, dat hen die paeus consenteerde, opdat geen mere leet ende quaet dairuut en quame. Die Hussen hadden schier vernomen van deser twedracht, ende vergaderden enen groten hoop volcx bi malcander, ende quamen desen heren tegemoet om te striden. Dese mare int heer comende, wert dat heer also wemoedich ende weerslachtich, of al die ganse werlt op hen gecomen hadde, ende bestonden te vlien, dair si noch geen van den vianden gesien hadden. [253v]

Van de strijd tussen die ongelovige Bohemers en christenen.
Dat XXII kapittel.

Die eerwairdige cardinael Julianus, die op die tijt mit groot volc daer mede ghecomen was, verwonderde seer ende uutermaten van waen dese vrese ende vervaernisse comen mochte, ende hadde gaern dat heer staende gehouden. Mer het was verloren arbeit: het bestont al te vlien, geestelic ende waerlic, heren ende knechten: niemant en sach na den anderen omme. Doe togen die Hussen voert in der kersten lant, ende deden groten scade: si versloegen ende vingen vele kersten, dye si grote pijn ende martelye andeden. Ende die kersten ontfingen weder wel also groten scade, als si den Bemers hadden gedaen. Want dat kerstenvolc hadden groot craftich scat ende goet in der kersten landen gevlucht, dat hem alle beroeft worde. Hertoge Aelbrecht van Oestenrijck verhorende dat die cardinael in Bemerlant mit groot volc gereyst was, heeft hi mede een groot heer van volc vergadert, ende vernemende dat si gevlucht waren, is hi mit al sijn heer getogen doert lant van Moravien, dat hem noch niet onderdanich en woude wesen, ende wan daer vele steden ende sloten, ende verbrande wel V C dorpen, ende sloech een ontallick volc daer doot, die hem dus lange rebel hadden geweest, ende heeft se aldus tot sijnre subjectye ende onderdanicheit gebrocht.

Daerna, in den jare M CCCC ende XXXIIII, togen die Hussen, dat sijn die Bemers ende ketters, te velde op die kersten, want een deel van den steden des conincrijcs van Bemen waren kersten, ende een deel waren ofgesneden ketters van den gelove. Nu was die stat van Prage twedrachtich: dye oude stat was goet kersten, ende quamen bieen, ende maecten enen oploep, ende togen in die nyewe stat, daer bi avonturen dat meeste deel van den burgers uutgetogen was op die kersten, ende wonnen hen die nyewe stat of, ende sloegen die Hussen daerin doot, jonc ende out, man ende wijf, knechten ende maechden, ende togen voert te velde op die Hussen bi hertoghen Aelbrecht van Oestenrijc ende bi den heren van Mychen. Die Hussen en wouden buten haren wagenburch ende legher nyet comen. Doe maecten die kersten een opset, alsof si hadden willen vlien, ende braken op, ende worden vluchtich. Doe togen die Hussen uut haer leger, ende volchden den kersten na, ende meenden die te overvallen, te vangen ende slaen. Doe si nu lanc genoech gejaecht hadden, ende den kersten docht tijt te wesen dat si volna bi den anderen kersten van Prage waren gecomen, keerden si hem omme, ende setten hem ter were; ende die andere kersten van Prage quamen van achteren, ende omvingen den Hussen, ende versloegen die kersten van den Hussen wel XIIII M ongeloviger Hussen, ende vingender oec veel. Ende de andere vluchten wech uuten lande, dier veel was, ende der kersten bleven omtrent III M doot.

Item. Hierna, in den jare Ons Heren M CCCC XXXVIII, toech hertoge Aelbrecht van Beyeren, die nu coninc van Romen gecoren was, ende was oec mede coninc van Hongarien, van Bemen, etcetera, als voerseit is, in den lande van Sevenburgen in Bemen, voir een stat geheten Coelen; daer waren deser voervluchtige ongelovige Hussen in gecomen, ende waren der stat machtich, dat die kersten van der stat hemluden daer liden mosten. Die burgeren van der stat screven an den Roemschen coninc voirseit om hulpe; ende hi quam daer, ende belach die stat. Die kersten en mochten den coninc niet te wille sijn, omdat die Hussen, die daer so starc inlagen; ende aldus belaste ende bestormde hi die een mitten anderen, ende maectet hen so bange, dat die Hussen uutquamen tegen hem te striden. Daerentusscen hadden si oec gescreven an hair vrienden, als an den coninc van Polen, an den coninc van Cracouwen, ende an anderen heren ende vorsten, dat si hen te hulpe quamen; ende daer geviel enen groten strijt, mer die Roemsche coninc behilt dat velt, ende hadde victorie. Der Hussen bleven veel doot, hoewel hi oec groot volc verloer. Doe vloden die coningen mitten Hussen uuten velde; ende die Hussen worden in den II conincrijken onthouden, ende deden grote scade in kerstenheyt, ende oerloechden alle dat jaer daer tegen den Roemschen coninc. Ende die twedracht, die doe in der Heiliger Kercken was, hinderde den kersten seer, dat si op die tijt tegen den Hussen niet doen en mochten, waerom dat die Hussen na des conincs doot weder opstonden, ende worden also machtich als si gewaren, omdat hem die coninc van Cracouwen onthilt ende [254r] voerden grote oerloge tegen den kersten die omtrent hem geseten waren.

Dese historye van den oerlogen ende striden des conincrijcs van Bemen wort hier in deser cronike int cort verhaelt, dat alle geestelike prelaten, werltlicke heren, vorsten, princen, landen ende steden anmercken sullen wat groter quaet ende leet dat compt uut twedrachte ende partye; want en hadde die twedracht in der Heiliger Kercken niet geweest, die Hussen en hadden geen macht gehat den kersten te wederstaen . Ende want dese tijt seer periculoes was, ende dye geestlicheit in groter twisten ende twedrachten stont, heeft die duvel sijn tijt verwacht, ende heeft verwect die ketterie meester Jans Wijcleef in Engelant, ende meester Jans Hus ende meester Jheronimus Hus, sijnre discipulen in Bemerlant, dye om hare ongelovichheits willen verbrant sijn geweest als voer gescreven staet. Die meer besceyts deser ketterien ende der oerlogen ende striden des conincrijcs van Bemen weten wil, dye lese dat tractaetgen dat Eneas Silvius, die na paeus Pius die II genoemt wort, gemaect heeft, want hi die historie properlic ende besceydelic int lange gescreven heeft.

Van hertoghe Willems basterts broeders, ende van den eersten here van Scagen.
Dat XXIII capitel.

Dese edele hertoge Willem hadde vele bastaerts broeders, van hertoge Aelbrecht, sinen vader, gecomen wesende, als joncheer Adriaen, ende Willem, deerste here van Scagen. Dese here Willem was eens geweest tot Sinte Catrinen in Alexandrien, ende II mael ten Heiligen Lande, tot Jherusalem, daer hi ridder geslagen worde. Ende was geordineert ende geset te wesen castelein opten huse van Medenblic. Daerna, als hertoge Phillips van Bourgongen geworden was grave van Hollant, heeft hi desen here Willem om sijnre doechden ende eren willen gegont ende gegeven een heerlicheit in West-Vrieslant, mit III dorpen, als Scagen, Berninghorn ende Haringhusen. Ende comende in zijn heerlicheit van Scagen dede hi daer maken een scoen huys, dair hi mit sijn huysvrouwe wonende bleef. Ende aldus was dese here Willem die eerste here van Scagen. Hi dede oec bedyken bi dye Zype bi Sinte Martijns dorp een groot stucke lants, dat hi dede hieten dat Nyelant. Hi hadde te wive Alijt, here Jans dochter van Hodenpijl, ridder, daer hi bi creech, behalven die dochteren, III sonen, als here Aelbrecht van Scagen, ridder; Jan van Scagen, scout van Haerlem, ende Willem van Scagen. Hi was alle sine dagen een goet vroem ridder, ende hi dede vele loeflicke wercken. Hij starf int jaer Ons Heren M CCCC ende LXXIII, ende die heerlicheit quam op here Aelbrecht van Scagen, sinen outsten sone, die te wive hadde Adriaen Ghijsbrechts dochter van Nyenroen ende van Velsen, daer hi bi wan een enige dochter, geheten Joest; die eerst te man hadde Wouter van Egmont, here van Suetermeer; ende na nam si heer Joest van Borselen.

Van hertog Willems bastaardbroeders en van de eersten heer van Schagen.
Dat XXIII kapittel.

Deze edele hertog Willem had vele bastaardbroeders van hertog Albrecht, zijn vader, als jonkheer Adriaen en Willem, de eerste heer van Schagen. Deze heer Willem was eens geweest tot Sint Catharina in Alexandri en 2 maal te Heilige Land te Jeruzalem waar hij ridder geslagen werd. En was geordineerd en gezet te wezen kastelein op het huis van Medemblik. Daarna toen hertog Filips van Bourgondi geworden was graaf van Holland heeft hij deze heer Willem vanwege zijn deugden en eer gegund en gegeven een heerlijkheid in West-Friesland met 3 dorpen, als Schagen, Barsingerhorn en Haringhuizen. En toen hij in zijn heerlijkheid Schagen kwam liet hij daar een mooi huis maken waar hij met zijn huisvrouw wonen bleef. En aldus was deze heer Willem de eerste heer van Schagen. Hij liet ook bedijken bij de Zijpe bij Sint Maarten dorp een groot stuk land dat hij Nieuwland liet noemen. Hij had tot wijf Adela, de dochter van heer Jan van Hodenpijl, ridder, waar hij bij kreeg, behalve de dochters, 3 zonen, als heer Albrecht van Schagen, ridder; Jan van Schagen, schout van Haarlem, en Willem van Schagen. Hij was al zijn dagen een goede dappere ridder en deed veel loffelijke werken. Hij stierf in het jaar Ons Heren 1473 en die heerlijkheid kwam op heer Albrecht van Schagen, zijn oudste zoon die tot wijf de dochter van Adriaen Gijsbrecht van Nyenrode en van Velsen waar hij bij wond een enige dochter, geheten Joest; die eerst tot man had Wouter van Egmond, heer van Zoetermeer en daarna nam ze heer Joest van Borsele.

Dat XXIIII capitel.
Van hertoge Willems bastaert sonen, ende van die heerlicheyt van Hoechtwoude.

Dese hertoge Willem van Beyeren liet mede after bastertkinderen, als Lodewijc, Evert, deerste here van Hoechtwoude, ridderen, ende vrouwe Beatris van Vliet. Dese heere Evert was die eerste here van Hoechtwoude in West-Vrieslant. Hi dede maken een schoen huys, gelijc een casteel, binnen sine heerlicheit van Hoechtwoude, ende hi hadde te wive Floris dochter van Kijfhoec, dair hi bi wan Anthonis van Hoechtwoude. Dit dorp plach te hieten Houtwoude. Dese Anthonis van Hoechtwoude hadde te wive Zophie Jans dochter van Poelgeest, daer hi bi wan V sonen ende een dochter, als here Bouwen van Hoechtwoude, ridder; Willem; Gerrit; Cornelis ende Evert, die een monick tot Egmondt was; ende die dochter geheten Jutte was een nonne te Poel buten Leyden. Dese here [254v] Bouwen vercoft die heerlicheit bi sinen levende live here Jan, grave van Egmont, also hi gheen kinder en hadde. Die bastaertdochter van hertoghe Willem hadde eerst te man here Phillips van Dorp, ridder; daer en had si gheen kinder bi. Dairna nam si te man Jan van Woerden, here van Vliet, ridder, daer si bi wan Gherrit van den Vliet, schiltknape.

Van hertog Willem bastaardzonen en van de heerlijkheid van Hoogwoud.

Dat XXIIII kapittel

Deze hertog Willem van Beieren liet mede achter basterdkinderen, als Lodewijk, Evert, de eerste heer van Hoogwoud, ridder, en vrouwe Beatrix van Vliet. Deze heer Evert was de eerste heer van Hoogwoud in West-Friesland. Hij liet een mooi huis maken, gelijk een kasteel, binnen zijn heerlijkheid van Hoogwoud en hij had tot wijf de dochter van Floris van Kijfhoek waar hij bij wond Anton van Hoogwoud. Dit dorp plag te heten Houtwilde. Deze Anton van Hoogwoud had tot wijf Sophie, de dochter van Jan van Poelgeest, daar hij bij won 5 zonen en een dochter als heer Bouwen van Hoogwoud, ridder; Willem; Gerrit; Cornelis en Evert, die een monnik te Egmond was; en de dochter geheten Jutte was een non te Poel buiten Leiden. Deze heer [254v] Bouwen verkocht de heerlijkheid tijdens zijn aan heer Jan, graaf van Egmond, alzo hij geen kinderen had. De bastaarddochter van hertog Willem had eerst tot man heer Filips van Dorp, ridder; waar ze geen kinderen bij had. Daarna nam ze tot man Jan van Woerden, heer van Vliet, ridder, waar ze bij wond Gerrit van den Vliet, schildknaap.

Van den beghinsel des heerlicheits van Purmereynde.
Dat XXV capitel.

Bi desen hertoge Willems tiden was een vermaert man uut Waterlant geboren, geheten Willem Egghert. Dese Willem Eggert was een rijc man van gelde ende goede, ende hadde den tijt dat hertoge Willem vluchtich was, voer sinen vader vele gelts ende scats gedaen, waeromme hi namaels altijt groot was, ende wel ghesien bi hertoge Willem. Want hertoge Willem hadde hem gemaect overste tresorier van den lande van Hollant. Dese Willem Eggert was alleen een sciltboertich man, ende gheen ridder. Opdat hi hier namaels in der luyden memorie ende gehoechnissen wesen soude dede hi in een vergaderen alle die lantluden die wijt ende verde saten int lant van Purmerlant, bi twater gheheten die weer, ende dede daer timmeren een starc casteel ende een clein stedeken, dat welke hi dede hieten Purmereynde; welke stede ende slot mittet lant van Purmurlant mitten dorpen Neck ende Hilpedam hi namaels vercreech van hertoge Willem van Beyeren. Ende aldus was dese Willem Egghert deerste fondatoer ende stichter ende here van Purmureynde, sonder ridders name. Ende als hi verhoerde den doot sijns liefs heren des hertogen van Beyeren, was hi uutermaten sere bedroeft, ende en leefde mer II dagen daerna, ende starf op sijn casteel, dat hi getimmert hadde. Hi liet enen soen after, geheten Jan Eggert; Alijt, heren Gherrits wijf van Zijl; Janne Reinouts wijf van Brakel. Dese Jan Eggert, overmerckende dat herenhulde ende pays gheen erve en is, heeft hij na den doot sijns vaders sijn patrimonium ende vaderlic erf vercoft vele ende diverse personen, mer die heerlicheit van Purmureynde mitten dorpen Neck ende Hilpedam met Purmurlant vercoft hi here Gerrit van Zijl, ridder, sinen swager. Ende is mit desen ghelde ende goeden getogen in Vlaenderen in die stat van Ghent, ende bleef daer wonen mit alle sine nacomelingen. Hi fondeerde tot Oudenaerden een cloester van der Reguliers Oerde, ende noch een cloester binnen Ghent, van joncfrouwen ende nonnen, gheheten Bethleem, van derselver Oerden. Ende als here Gerrit van Zijl dese heerlicheit van Purmureinde een wijl tijts hadde beseten, vercoft hi die weder here Jan, burchgrave van Montfoerde, ende nu ter tijt besitter of is dye grave Jan van Egmondt.

Van het begin der heerlijkheid van Purmerend.
Dat XXV kapittel.

In de tijd van hertog Willem was een vermaarde man uit Waterland geboren, geheten Willem Eggert. Deze Willem Eggert was een rijke man van geld en goed en had de tijd dat hertog Willem vluchtte voor zijn vader veel geld en schat gedaan waarom hij later altijd groot was en goed gezien bij hertog Willem. Want hertog Willem had hem gemaakt overste penningmeester van het land van Holland. Deze Willem Eggert was alleen een goed geboren man, en geen ridder. Opdat hij hier later in de memorie en geheugen der lieden wezen zou liet hij ineen verzamelen alle landlieden die wijd en ver zaten in het land van Purmer bij het water geheten de Weer en liet daar timmeren een sterk kasteel en een klein stadje dat welke hij liet heten Purmerend; welke stad en slot met het land van de Purmer met de dorpen Neck en Ilpendam hij later verkreeg van hertog Willem van Beieren. En aldus was deze Willem Eggert de eerste fundater en stichter en heer van Purmerend, zonder ridder naam. En toen hij hoorde van de dood van zijn lieve heer de hertog van Beieren was hij uitermate zeer bedroefd en leefde maar 2 dagen daarna en stierf op zijn kasteel dat hij getimmerd had. Hij liet een zoon achter, geheten Jan Eggert; Adela, heer Gerrit wijf van Zijl; Janne, Reinouts wijf van Brakel. Deze Jan Eggert, bemerkte dat herenhulde en vrede geen erve is heeft hij na de dood van zijn erfenis en vaderlijk erf verkocht aan veel en diverse personen, maar ie heerlijkheid van Purmerend met de dorpen Neck en Ilpendam met Purmerland verkocht hij aan heer Gerrit van Zijl, ridder, zijn zwager. En is met dit geld en goed is hij getrokken in Vlaanderen in de stad Gent en bleef daar wonen met al zijn nakomelingen. Hij fundeerde te Oudenaarde een klooster van der Regulieren Orde, en nog een klooster binnen Gent, van jonkvrouwen en nonnen, geheten Bethlehem van dezelfde Orde. En toen heer Gerrit van Zijl deze heerlijkheid van Purmerend een tijdje had bezeten verkocht hij het weer aan heer Jan, burchtgraaf van Montfoort is nu ter tijd is er bezitter van graaf Jan van Egmond.

Van den edelen ende wel geboren mannen, die doe ter tijt in Hollant waren.
Dat XXVI capitel.

Omtrent dese tijt waren in Hollant vele edelen, ridderen ende sciltboertige mannen, daer dese navolgende die princepaelste of waren: Joncheer Willem van Arkel; joncheer Walraven van Bredenroeden, die oec was grave van Ghennip, mit sinen broeder joncheer Willem van Bredenroeden; joncheer Jacob van Gaesbeeck, Abcoude, Wijck, Putten ende Strenen; Phillips, burchgrave van Leyden, here van Wassenaar, mit here Jan ende here Henric sijn sonen, ridderen; here Jan van Egmont met here Willem van Yselstein, sijn broeder; Phillips van der Leck; Wolfaert van der Vere; Henric, here van Vianen ende Ameide; die here van Sevenbergen; Floris van Borselen, Zulen ende Sinte Martijnsdijc, here Vrancs vader, grave van Oestervant; Jacob van Borselen, here van Brigdam ende Duvelant; Costijn van Haemstede ende Raes van Haemstede; Jan, here van Cruningen; Jan van [255r] Renesse; Hubrecht, here van Culenburch; Dirc, here van Merwede; Jan van Langeraec; Dirc, here van Hoekelom; Jan, burchgrave van Montfoert; Aernt, here van Leyenburch; Henric, here van Naeldwijc, mit zijn sonen Willem ende Aelbrecht, sciltknapen; Dirc van der Lec; Jan van Hodenpijl; Willem, hertoge Aelbrechts bastertsoen, deerste here van Scagen mit zijn bastertbroeder; joncheer Adriaen; Evert, hertoge Willems bastertsoen, deerste here van Hoechtwoude, mit here Lodewijc, ridder, sinen broeder; Jan van Treslongen, grave Ghyen bastertsoen van Boloys; Jan van Vianen; Ghijsbrecht van Vianen, here van Noerdeloes. Jan van Woude, here van Warmont ende Alkemade; Jacob van den Woude, zijn soen; heer Danel van Poel; here Ghijsbrecht van Poel; here Dirc van Poel; here Jacob van Poel, ridders; Claeuwert van Poel, castelein tot Sinte Geertenberge; Dirc van Poelgeest; here Gerrit van Poelgeest, ridder, sijn neve; Bertelmeeus van Raephorst; Jan van Heemstede, here van Benthusen; Jan van Vliet; Phillips van Dorp; Jan Henric ende Gijsbrecht van Cronenburch, broeders ende ridders; Floris van Alkemade; Gerrit van der Woert; Gerrit van Zijl; Gielis van Cralingen; Gerrit van Liesvelt; Floris van Abeel; Gherrit, Coenraet, Jan ende Aernt, gebroeders van Harlaer, ridders; Vreric van Sevender; Baerthout van Assendelf; Dirc van der Beets, alle dese voerseit, uutgeseit weinich, waren ridderen; Jan van Egmont, here van Soetermeer; Jan van Egmont, here van Wateringe; Aelbrecht van Merenstein; Huge van Alkemade; Herpert van Foreest; Dirc van Assendelf; Simon van der Burch; Floris van Adrichom; Gerrit uten Hage; Gerrit Potter; Bouwen van Swieten; Florijs van Tol; Herpert van Bosch; Willem Eggert, deerste here van Purmureynde; Floris van Kijfhoec; Jan van der Mye; Aernt Spiering; Claes van Waterlant; Willem Naghel. Alle dese waren schiltknapen ende geboertige mannen.

Van de edele en goed geboren mannen die toentertijd in Holland waren.
Dat XXVI kapittel.

Omtrent deze tijd waren in Holland vele edelen, ridders en goed geboren mannen waar deze navolgende de belangrijkste van waren: Jonkheer Willem van Arkel; jonkheer Walraven van Brederode, die ook graaf was van Gennep, met zijn broeder jonkheer Willem van Brederode; jonkheer Jacob van Gaasbeek, Abcoude, Wijk, Putten en Strijen; Filips, burchtgraaf van Leiden, heer van Wassenaar, met zijn zonen heer Jan en heer Hendrik, ridders; heer Jan van Egmond met heer Willem van IJsselstein, zijn broeder; Filips van de Lek; Wolfaert van der Veere; Hendrik, heer van Vianen en Ameide; de heer van Zevenbergen; Floris van Borsele, Zuilen en Sint Maartensdijk, de vader van heer Frank, graaf van Oostervant; Jacob van Borsele, heer van Brigdamme en Duiveland; Costijn van Haamstede en Raes van Haamstede; Jan, heer van Kruiningen; Jan van [255r] Renesse; Hubrecht, heer van Culemborg; Dirk, heer van Merwede; Jan van Langerak; Dirk, heer van Heukelom; Jan, burchtgraaf van Montfoort; Arnold, heer van Leyenburg; Hendrik, heer van Naaldwijk, met zijn zonen Willem en Albrecht, schildknapen; Dirk van der Lek; Jan van Hodenpijl; Willem, hertog Albrechts basterdzoon, de eerste heer van Schagen met zijn basterdbroeder; jonkheer Adriaen; Evert, hertog Willems basterdzoon, de eerste heer van Hoogwoud, met heer Lodewijk, ridder, zijn broeder; Jan van Treslong, graaf Gwijde basterdzoon van Bouillon; Jan van Vianen; Gijsbrecht van Vianen, heer van Noordeloos. Jan van Wilde, heer van Warmond en Alkemade; Jacob van den Wilde, zijn zoon; heer Danel van Poel; heer Gijsbrecht van Poel; heer Dirk van Poel; heer Jacob van Poel, ridders; Claeuwert van Poel, kastelein te Sint Geertruidenberg; Dirk van Poelgeest; heer Gerrit van Poelgeest, ridder, zijn neef; Bartholeus van Raaphorst; Jan van Heemstede, heer van Benthuizen; Jan van Vliet; Filips van Dorp; Jan Hendrik en Gijsbrecht van Kronenburg, broeders en ridders; Floris van Alkemade; Gerrit van der Woerd; Gerrit van Zijl; Gielis van Kralingen; Gerrit van Liesveld; Floris van Abeel; Gerrit, Koenraad, Jan en Arnold, gebroeders van Herlaar, ridders; Frederik van Sevender; Baerthout van Assendelf; Dirk van der Beets, allen, uitgezonderd weinig, waren ridders; Jan van Egmond, heer van Zoetermeer; Jan van Egmond, heer van Wateringen; Albrecht van Merenstein; Huge van Alkemade; Herpert van Foreest; Dirk van Assendelf; Simon van der Burch; Floris van Adrichem; Gerrit uit Den-Haag; Gerrit Potter; Bouwen van Swieten; Floris van Tol; Herpert van Bosch; Willem Eggert, de eerste heer van Purmerend; Floris van Kijfhoek; Jan van der Mye; Arnold Spiering; Claes van Waterland; Willem Nagel. Al deze waren schildknapen en goed geboren mannen.

Van vrouwe Jacoba, die XXV graefinne van Henegouwen, Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant.
Dat II capitel.

Jacoba, hertoge Willems enige erfdochter, als haer vader oflivich ende begraven was, was si bi haer moeder, vrouwe Margriet, hertoge Jans dochter van Bourgongen, ende waren met allen sere bedroeft van den doot haers liefs heren man ende vader. Ende als die uutvaert mit grooter droefheit was ghedaen, worde si mit grooter staet ende feeste gehult in den lande van Henegouwen, in allen steden ende plaetsen. Si en was mer XVI jaer out, als si haer heerlicheden ende vaderlijcke erve annam; God betert, si en mochte se mit rust ende vrede niet gebruyken, want dye II parthyen bestonden weder in Hollandt op te staen: die van der Hoecxs partye waren hildent mit vrouwe Jacob, haren rechten lantsvrouwe; ende die Cabbeljaus partye waren haer altijt contrarie. Waeromme dat si alle die dagen haers levens in grooter tribulacien ende verdriet overbrochte ende regneerde, als ghi na horen sult.

Van vrouwe Jacoba, de 25^ste gravin van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland.
Dat II kapittel.

Jacoba, hertog Willems enige erfdochter, toen har vader gestorven en begraven was, was ze bij haar moeder, vrouwe Margaretha, de dochter van hertog Jan dochter van Bourgondi, en was zeer bedroefd van de dood van haar lieve heer, man en vader. En toen de uitvaart met grote droefheid was gedaan werd ze met grote staat en feest gehuldigd in het land van Henegouwen, in alle steden en plaatsen. Ze was maar 16 jaar oud toen ze haar heerlijkheden en vaderlijke erve aannam; God betert, ze mocht het met rust vrede niet gebruiken, want de 2 partijen bestonden weer in Holland op te staan: die van de Hoekse partij waren hielden het met vrouwe Jacob, hun rechten landsvrouw; en de Kabeljauwse partij waren haar altijd tegen. Waarom dat ze alle dagen van haar levens in grote tegenspoed en verdriet doorbracht en regeerde, zoals ge hierna zal horen.

Hoe die stede van Yselstein ingewonnen, verbrant ende ghedestrueert worde.
Dat III capitel.

Als hertoge Willem oflivich geworden was, doe worden si al verblijt die van hem verdruct ende verdreven waren, waerom dat here Willem van Egmont, van Yselstein ende here Jan van Egmont sijn broeder overleiden hoe si best souden recupereren ende wedercrigen haer vaderlike erf, daer si uut verdreven waren bi tiden hertoge Willems van Beyeren. Aldus heeft dan here Willem van Yselstein heimelic vergadert een deel gewapents volcs, ende is op des Heiligen Sacraments nacht gecomen al schieliken voer Yselsteyn; ende also hi enige heimelike vrienden hadde in der stede, creech hij een poorte op, ende trat terstont mit al sijn volc in die stede, ende creech die onder sijn bedwanc, dat hem niemant wederstont. Mer dat slot en creech hi doe niet, want die castelein wordet gheware, ende bewaerdet seer scarpeliken. Vrouwe Jacoba mit haer moeder in Henegouwen noch wesende, sijn terstont enige heren geweest diet mit haer hilden, ende arbeyden also vele [256v] an die stat ende burgers van Uutrecht ende Amersfoert, dat si mit alle haer macht gewapent quamen om een belegge te maken voer die stede van Yselstein. Ende van desen here ende belegge waren cappeteinen ende hooftluden Walraven, here van Bredenroeden, here Jan, burchgrave van Montfoert. Ende eer dit volc ende dit belegge voer Yselstein gesciede, so waren dese II gebroeders op dat slot al gecomen, ende hadden dat ghewonnen. Die van Uutrecht deden daer grote bolwercken, tenten ende pauweljoenen voer die stede opslaen, ende en wouden vandaen oec niet trecken, want si wisten wel, dat haer ballingen van der stat mit heer Harman van Lochorst ende Jan van den Spiegel daer mede binnengecomen waren. Ende IIII dagen dairna quamen alle die steden van Hollant, weynich uutgeseit, mit haer bannieren ende poorters, om die stede weder in te crigen. Ende here Jan van Beyeren, elect van Ludick, vrouwe Jacobs oem, quam daer mede mit veel gewapents volcs uut Goylant. Ende daer worde een scarp ende nau belegge voer die stede gemaect. Dit siende die II gebroeders van Egmont bestonden te duchten, ende XIIII dagen daerna, dat dit belegge hadde gheduert, doer middele ende tusschen spreken heren Jans van Hensberge, worde daer een tractaet van payse gemaect, als dat die II broeders, here Jan ende here Willem, souden trecken uut die stede van Yselsteyn mit alle die ballinge ende vreemde gasten, ende mit alle haer goeden, ende souden die stede ende dat slot setten in handen van vrouwe Jacoba. Ende alle die poorters ende inwoenres van XIII jaren out ende daerboven setten hem mede onder die subjectie ende dominacie van vrouwe Jacoba. Dit aldus gesciet wesende, quam alle dat buten heer in der stede. Ende corts daerna quam vrouwe Jacoba uut Henegouwen in Hollant; ende siende dese victorie uut haerre name geschiet wesende, dancte si seer haer vrienden, dye dit werck hadden gedaen. Doe quamen die van Uutrecht, ende begeerden dat men hen wilde doen die stede ende tslot van Yselstein, om haren wille daermede te doen; datwelke hen eylacy seer onwijslic worde geconsenteert ende gegont. Doe quamen dye van Uutrecht mit alle haer macht op Sinte Pieters ende Pouwels dach, ende bestonden die mueren, poorten ende toornen van der stede of te breken, ende dat slot destrueerden si ende slechtent neffens der aerden. Dit mishagede vele van den heren ende edelen van den lande van Hollant. Want Yselstein was die sloetel ende nagel van Hollant, die der stat van Uutrecht te na lach. Ende binnen desen jare worde hen noch meerre macht gegeven, dat si souden dye hele stede verbarnen, uutgheseyt dye kercke ende dat cloester. Dese destructie der stede van Yselstein gesciede doen Volpert van Amerongen ende Dirc van Houdaen burgemeesters waren der stat van Uutrecht. Ende die stede van Yselstein bleef aldus leggen gedestrueert, sonder mueren, totdat hertoghe Kaerl van Bourgongen grave van Hollant was; want heere Vrederick van Yselstein, ende daernae grave van Bueren wert, vercreech van hertoge Kaerle die stede weder op te timmeren ende dat slot te starcken.

Hoe de stad IJsselstein gewonnen, verbrand en verwoest werd.
Dat III kapittel.

Toen hertog Willem gestorven was toen werden ze allen verblijd die van hem verdrukt en verdreven waren, waarom dat heer Willem van Egmond, van IJsselstein en heer Jan van Egmond, zijn broeder, overlegden hoe ze het beste zouden terugkrijgen en weer krijgen hun vaderlijke erf waar ze uit verdreven waren tijdens hertog Willem van Beieren. Aldus heeft dan heer Willem van IJsselstein heimelijk verzameld een deel gewapend volk en is op de Heiligen Sacrament nacht gekomen al schielijk voor IJsselstein; en alzo hij enige heimelijke vrienden had in d stad kreeg hij een poort open en trad terstond met al zijn volk in de stad en kreeg die onder zijn bedwang omdat niemand hem weerstond. Maar dat slot kreeg hij toen niet, want de kastelein werd het gewaar en bewaarde het zeer scherp. Vrouwe Jacoba die met haar moeder in Henegouwen nog was is terstond enige heren geweest die het met haar hielden en werkten alzo veel [256v] aan de stad en burgers van Utrecht en Amersfoort zodat ze met al hun macht gewapend kwamen om een belegering te maken voor de stad IJsselstein. En van dit leger en beleg waren kapiteins en hoofdlieden Walraven, heer van Brederode, heer Jan, burchtgraaf van Montfoort. En eer dit volk en dit beleg voor IJsselstein geschiedde zo waren deze 2 gebroeders op dat slot al gekomen en hadden dat gewonnen. Die van Utrecht liet daar grote bolwerken, tenten en paviljoenen voor de stad opslaan en wilden vandaar ook niet trekken want ze wisten wel dat hun ballingen van de stad met heer Harman van Lokhorst en Jan van den Spiegel daarmee binnengekomen waren. En 4 dagen daarna kwamen alle steden van Holland, weinig uitgezonderd, met hun banieren en poorters om de stad weer te krijgen. En heer Jan van Beieren, elect van Luik, de oom van vrouwe Jacobs, kwam daar mede met veel gewapend volk uit Gooiland. En daar kwam een scherpe en nauwe belegering voor de stad. Dit zagen de 2 gebroeders van Egmond en bestonden te duchten en 14 dagen daarna, dat dit beleg had geduurd, door middel en tussen spreken van heer Jan van Hensbergen, werd, daar een traktaat van vrede gemaakt als dat de 2 broeders, heer Jan en heer Willem, zouden trekken uit de stad IJsselstein met alle ballingen en vreemde gasten en met al hun goederen en zouden de stad en dat slot zetten in handen van vrouwe Jacoba. En alle poorters en inwoners van 13 jaren oud en daarboven zetten zich mede onder de onderwerping en heerschappij van vrouwe Jacoba. Toen dit aldus geschied was wam al dat buitenste leger in de stad. En kort daarna kwam vrouwe Jacoba uit Henegouwen in Holland en zag deze victorie dat uit haar geschied was en bedankte ze zeer haar vrienden die dit werk hadden gedaan. Toen kwamen die van Utrecht en begeerden dat men hen wilde doen de stad en het slot van IJsselstein om hun wie daarmee te doen; wat hen helaas zeer dom werd toegestemd en gegund. Toen kwamen die van Utrecht met al hun macht op Sint Petrus en Paulus dag en bestonden de muren, poorten en torens van de stad af te breken en dat slot vernielden ze en slechten het neffens de aarde. Dit mishaagde vele van de heren en edelen van het land van Holland. Want IJsselstein was de sleutel en nagel van Holland die de stad Utrecht te na lag. En binnen dit jaar werd hen nog meer macht gegeven, dat ze zouden de hele stad verbranden, uitgezonderd de kerk en dat klooster. Deze vernietiging der stad IJsselstein geschiedde doen Volpert van Amerongen en Dirk van Houdaen burgemeesters waren de stad Utrecht. En di stad IJsselstein bleef aldus leggen verwoest, zonder muren totdat hertog Karel van Bourgondi graaf van Holland was; want heer Frederik van IJsselstein en daarna graaf van Buren werd verkreeg van hertog Karel de stad weer op te timmeren en dat slot te versterken.

Hoe dat vrouwe Jacob versekert wort tot eenen man hertoghe Jan van Brabant.
Dat IIII capitel.

In ditselve jaer van XVII worde vrouwe Jacoba in allen steden van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gehult ende ontfangen mit groter triumphen ende eren voir enen rechten ende erfvrouwe der landen voerseyt, ghelijck si in Henegouwen ontfangen was. Ende om te aftervolgen die begeerte wilen hertoge Willems van Beyeren, als dat men sijn dochter hijlicken ende bestaden soude an hertoge Jan van Brabant, niettegenstaende dat si malkanderen ten tweden grade bestonden, want si beide broeder ende suster kinder waren; want hertoge Willem hadde te wive vrou Margriete, hertoge Anthonis van Brabant suster, dese hertoghe Jans vader. Ende als hertoge Jan van Brabant vernomen hadde dat hertoge Willem oflivich gheworden was, toech hi mit schonen staet te Ghent, bi hertoge Jan van Bourgongen, sinen oem, ende sprac daer van den huwelijcke tusschen [257r] hem ende vrouwe Jacoba, sijnre nichten; so wert dair een dachvaert gheordineert te wesen tot Biervliet, daer hertoge Jan van Brabant quam mit grave Phillips van Charloys, sinen neve, hertoge Jans soen van Bourgongen, mit vele andere baenroetsen ende edelen. Op dander syde was dair vrouwe Jacoba van Beyeren, wedue des dolphijns van Toreinen, graefinne van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, mit vrouwe Margriet, haer moeder, hertoge Jans suster van Bourgongen ende moye van hertoge Jan van Brabant; ende here Jan van Beyeren, elect van Ludick, vrouwe Jacobs oem, mit meer ander baenreheren, ridderen ende edelen van den landen. Ende dair wort gheconcludeert ende gesloten dat men soude volbrengen dien uutersten wille hertoge Willems van Beyeren, ende dat tractaet van den huwelike wort daer gemaect tusschen hertoge Janne ende vrou Jacobe; ende si versekerden malcanderen voert te varen also verde die Heilige Kercke dat admitteren ende toelaten wilde, bi dispensacie ende oerlove dat vercrighen mochten. Ende des anderen dages op enen sonnendach, als opten ersten dach van Oestmaent, soe swoeren si beyde mitten huwelike voert te varen op condicien voerseyt; ende daer worden brieven of gemaect mit grote peinen. Ende onder andere ponten ende articulen wort daer gesloten ende geseyt, dat here Jan van Beyeren, die elect, behouden soude alle datghene dat wilen eer hertoge Aelbrecht sijn vader ende hertoge Willem sijn broeder gegeven hadden, ende datgene dat hem van vrou Jacobe sine nichte hem toegeseyt was; ende midtsdien gaf die elect sijn consent in dit huwelic. Ende hiermede sceide die dachvaert minnentlic. Ende daer worden notabele ambassiaten ende oratoers uutgesonnen int Concilie van Constans, om te vercrigen dispensacie van den huwelike; want hertoghe Jan ende vrouwe Jacobe waren suster ende broeder kinder, ende oec die dolphijn, haer eerste man, ende hertoghe Jan van Brabant bestonden malcanderen in den derden graet; mer si en konden gheen dispensacie crighen van den concilie Want keyser Seghemont van Romen ende hertoghe Jan van Beyeren beletten dat mit alre macht, daer si konden. Ende here Jan van Beyeren werdt alsoe ghesint, dat hi int voerseyde jaer van XVII, in die maent van september, uut die stat van Ludic toech, ende en quam daerna nye weder daerin; ende quam in Hollant tot Dordrecht. Ende hi sant notabele ambassiaten in den Concilie van Constans, ende resigneerde aldaer by sinen procuratuer dat bisdom van Ludick, dat hij XXVII jaer lang hadde berecht, ende sette dat in handen van den paeus van Romen. Ende hij dede aldaer groote instancie ende arbeyt om te beletten die dispensacie van hertoge Janne ende sijnre nichten; ende dit worde hertoge Jan van Brabant heymelijcken te weten ghedaen van eenighe vrienden dye hij hadde.

Hoe dat vrouwe Jacob verzekerd werd tot een man hertog Jan van Brabant.
Dat IIII kapittel.

Van den strijt dye binnen Gorichom was.
Dat V capitel.

Hertoghe Jan van Beyeren binnen Dordrecht wesende, screef brieven an den steden van Hollant, dat si hem voer een voecht ende momber ontfanghen wilden, want sijn nichte, vrouwe Jacobe, een wedue was; ende omdat dat concilie nyet dispenseren noch toelaten en wilde dat huwelick voerseyt. Ende des en woude hi sijnre nichten, vrouwe Jacobe, niet hinderen mer vorderen in al dat hi vermochte, als hi seyde; mer contrarie was waer. Ende daer werdt een dachvaert ghehouden tot Schoenhoven, daer dit opgedaen wordt; mer het worde hem gheweygert van sine nichte by rade haerre drye landen, ende si presenteerde haren oem alle datghene dat in den tractaect van den huwelijcke hem toegheseyt was. Waeromme dat hertoghe Jan toernich worde, ende reysde wederom tot Dordrecht, omtrent Sinte Victoors dach, ende maecte vrientschap met sommighe heeren, ende hildt aldaer eenen heymelijcken raet metten gheenen dye van [257v] der Cabbeljauscher partien waren; ende dese dachvaert geeynt wesende, worde hij van die van Dordrecht gehult ende ontfangen voer enen rechten voecht ende momber des lants van Hollant; ende dede terstont ontsegghen vrouwe Jacobe, sijnre nichte, ten waer dat si haer stelde onder die voechdie van hem. Doen maecten aliancie ende verbonden mit hem joncheer Willem van Arkel, here Jan van Egmont, ende here Willem sijn broeder, ende si beloefden hem te doen assistencie, hulp ende bistant mit allen haren fautoers ende adherenten, mit lijf ende goet, daer si konden ende mochten. Ende hi beloefde hemluden weder te setten ende te doen hebben alle haer heerlicheden, goeden ende erven, daer si uut verdreven waren. Dairna, omtrent Sinte Lijsbetten, is here Jan van Egmont ghecomen mit een deel soudenyers bi hulpe enige poorteren, ende quam heimelic binnen die stede van Gorichom; ende creech die in tot behoef joncheer Willems van Arkel, sinen neve. Dat siende alle dye fautoers ende goedegonners ende vrienden van vrouwe Jacob, ende dat si hem niet wederstaen en mochten, vloden snelliken op dat slot dat hertoge Willem, vrou Jacobs vader, dair hadde doen maken; ende corts dairna quam joncheer Willem mit veel baroenen, heren, ridderen ende knechten, mit veel gewapents volcs, ende worde wedergeset in sine heerlicheit des lants van Arkel. Mer dat casteel bleef onder die subjectie der hertoechinne, want die borchsaten dat vromelicken hilden tegen die van binnen.

Van de strijd die binnen Gorinchem was.
Dat V kapittel.

Hertog Jan van Beieren die binnen Dordrecht was schreef brieven aan de steden van Holland dat ze hem voor een voogd en momboor ontvangen wilden want zijn nicht, vrouwe Jacoba, was een weduwe; en omdat dat concilie niet dispenseren nog toelaten wilde dat huwelijk. En wilde hij zijn nicht, vrouwe Jacoba, niet hinderen maar bevorderen in alles dat hij vermocht, zoals hij zei; maar het tegendeel was waar. En daar werd een rechtszitting gehouden te Schoonhoven waar dit opgedaan werd; maar het werd hem geweigerd van zijn nicht bij raad van haar heren drie landen en ze presenteerde haar oom al datgene dat in het traktaat van het huwelijk hem toegezegd was. Waarom dat hertog Jan toornig werd en trok wederom tot Dordrecht, omtrent Sint Victor dag, en maakte vriendschap met sommige heren en hield aldaar een heimelijke raad met die van de [257v] Kabeljauwse partij waren; en toen deze rechtszitting geindigd was werd hij van die van Dordrecht gehuldigd en ontvangen voor een rechte voogd en momboor van het land van Holland en liet terstond ontzeggen vrouwe Jacoba, tenzij ze zich stelde onder de voogdij van hem. Toen maakten alliantie en verbonden zich met hem jonkheer Willem van Arkel, heer Jan van Egmond en heer Willem, zijn broeder, en ze beloofden hem te doen assistentie, hulp en bijstand met al hun begunstigers en aanhangers, met lijf en goed waar ze konden en mochten. En hij beloofde hen weer te zetten en te doen hebben al hun heerlijkheden, goederen en erven waar ze uit verdreven waren. Daarna, omtrent Sint Liesbeth, is heer Jan van Egmond gekomen met een deel soldaten met hulp van enige poorters en kwam heimelijk binnen de stad Gorinchem en kreeg die in tot behoefte van jonkheer Willem van Arkel, zijn neef. Dat zagen alle begunstigers en goed gunstige en vrienden van vrouwe Jacob en dat ze hem niet weerstaan mochten en vlogen snel op dat slot dat hertog Willem, vrouw Jacobs vader, daar had laten maken; en kort daarna kwam jonkheer Willem met veel baronnen, heren, ridders en knechten, met veel gewapend volk en werd weer gezet in zijn heerlijkheid het land van Arkel. Maar dat kasteel bleef onder de onderwerping der hertogin, want de burgers hielden het dapper tegen die vanbinnen.

Dit verhorende hertoge Jan van Beyeren quam corts dairna tot Gorichom, ende een luttel tijts dair geweest hebbende, in heymeliken rade, quam hi weder tot Dordrecht. Die doerluchtige hertoechinne, vrouwe Jacobe, dese quade nyemaren vernemende, dede vergaderen van stonden an vele vrome wapentuers. Ende quam sere gestoert wesende in Hollant; ende vergaderde alle haer vrienden, mit dye van Uutrecht ende Amersfoert, ende maecte haer starck om te wreken dat haer misdaen ware. Ende is gecomen mit haer moeder, mit vele scepen, groot ende cleyn, die Merwen opvarende mit ontwonden bannieren voir Gorichom. Ende dye cappeteyn ende hoeftman van desen here was joncheer Walraven van Bredenroeden, ende die doetertijt geordineert was van vrouwe Jacobe te wesen stedehouder der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant. Ende als si daer gecomen waren, worde vrouwe Margriet mit haer dochter, vrouwe Jacobe, op dat slot gelaten; ende dat ander heer braken een ghat in der mueren bi dat slot, daer si alle doerghinghen om dye stede te vercrighen. Dit siende joncheer Willem, stelde hem in ordinancie, om enen strijt met hem te vechten; want hij hadde wel vierduysent vrome vechtende mannen. Daertegen stelden hem dat heer des hertoechinnen in ordinancie, om in dye stede te gaen, ende [258r] den joncheer van Arckel te bevechten. Ende hierenbinnen, so worde joncheer Walraven van Bredenroeden, ridder, geordineert, ende joncheer Willem van Arkel worde oec an dander side ridder ghemaect. Ende die joncheer van Arkel hadde enen diepen graft laten graven tusschen hem ende dat slot, dat men niet lichtelic bi hem comen mochte. Mer der hertoechinne volc quamen van dat slot mit ontwonden bannieren, mit groten gecry, ende ghingen stoutelicken mit die van Uutrecht ende van Amersfoert over dye graft, ter stedewert in. Die joncheer van Arkel stont mit sinen hoep teghens dat huys in een strate, mit ontwonden bannieren, ende sagen dat heer over die graven comen. Ende der hertoechinnen volc trat stouteliken an tot an den luyden. Als die joncheer van Arckel dat sach, trat hij oec vromelic hem tegen; ende daer quamt tot enen groten stride: daer wort uutermaten sere gevochten ende sere gedrongen, ten lesten dat sommige van des joncheren volc die after waren, begonnen te wiken; ende veel lieper wech, ende der vorstinnen vrienden wonnen den strijt. Ende bleef an die Arkelse side dootgeslagen joncheer Willem van Arkel, die daer te voren ridder geslagen was, ende sine heerlicheden die quamen op des heren kinderen van Egmont; want die vrouwe van Egmont was een enige suster van joncheer Willem, ende hertoge Reinout van Gelre was haere beyder oem, die oec sonder kinder starf. Behalven joncheer Willem bleven daer noch geslagen die joncheer van Petersom; Henric die bastert van Arkel; die graef van Opburgen; joncheer Allert van Bueren; Splinter, die bastert van Nyenroede; Otte van Gelcom; Otte van Ghemen; Willem van Appeldoern, mit noch wel M man, edel ende onedel. Ende daer worden gevangen die grave van Vernenburch, die grave van Hulburgen; here Henric van Hoemoet; die here van Milendonck; dye here van Proyen; die voecht van Waldorp; die joncheer van Batenburch; here Dirc van Lienden; here Willem van Ysendoern; here Aernt van Ordingen; here Raes sijn broeder; here Dirc van Hemmen; die joncheer van Oerslot; Aernt van Egmont; Otte van Vueren, ridder; Jan van Heteren; Jan van Oyen; Aernt van Craenhem; here Aernt van Harlaer, ridder. Die van Uutrecht hadden gevangen here Jan van Egmont, mit meer andere edele ende onedele, tot M toe. Ende in desen stride bleef mede verslagen van der vorstinnen side joncheer Walraven van Bredenroeden, doer versumenisse sijns selfs dienres; mit weinich andere, daer si vele an verloes, ende sere rouwich om was. Dese bloedige strijt gesciede opten eersten dach van december. Desen strijt gedaen wesende, worde joncheer Walraven mit groter droefheit gebrocht tot Vianen, ende leyt dair begraven in de parochikerke in dat choer, voer dat Hoge Outaer, afterlatende II sonen, als Reinout, here van Bredenroeden, van Vianen ende Ameyde, ende Ghijsbrecht, domdeken der kercken van Uutrecht, ende na elect der voerscreven kercken; ende vrouwe Johanne, haer beyder moeder, here Henrics dochter van Vianen ende Ameide, starf des jaers dairan. Ende want haer sonen noch jonge kinderen waren, so nam se onder sine voechdie joncheer Willem van Bredenroeden, haer oem. Ende joncheer Willem, de dair jammerliken verslagen ende versmoirt lach in sijn eygen bloet, worde mit groter droefheit begraven tot Gorichom in der kercken, onder enen costeliken tombe. Dit gedaen sijnde, besette die vorstinne dye stede mit haer volc van wapenen, tot bewaernissen van der stede ende dat slot; ende danckende die van Uutrecht ende van Amersfoert, toech si mit haren gevangen in des Graven Hage.

Dit hoorde hertog Jan van Beieren en kwam kort daarna naar Gorinchem en toen hij een tijdje waar geweest was in heimelijke raad kwam hij weer te Dordrecht. De doorluchtige hertogin, vrouwe Jacoba, die dit slechte nieuws vernam liet verzamelen van stonden aan vele dappere wapenaars. En kwam zeer verstoord in Holland en verzamelde al haar vrienden met die van Utrecht en Amersfoort en maakte zich sterk om te wreken dat haar misdaan was. En is gekomen met haar moeder, met vele schepen, groot en klein, de Merwede opgevaren met ontwonden banieren voor Gorinchem. En de kapitein en hoofdman van dit leger was jonkheer Walraven van Brederode die toentertijd geordineerd was van vrouwe Jacoba te wezen stadhouder der landen van Holland, Zeeland en Friesland. En toen ze daar gekomen waren werd vrouwe Margaretha met haar dochter, vrouwe Jacobs, op dat slot gelaten en dat andere leger braken een gat in de muren bij dat slot waar ze allen doorgingen om de stad te verkrijgen. Dit zag jonkheer Willem en stelde zich in ordinantie om een strijd met hen te vechten want hij had wel 4000 dappere vechtende mannen. Daartegen stelden zich dat leger van de hertogin in ordinantie om de stad in te gaan en [258r] jonkheer van Arkel te bevechten. En ondertussen zo werd jonkheer Walraven van Brederode ridder gemaakt en jonkheer Willem van Arkel werd ook aan de andere zijde ridder gemaakt. En jonkheer van Arkel had een diepe gracht laten graven tussen hem en dat slot zodat men niet licht bij hem komen kon. Maar het volk van de hertogin kwamen van dat slot met ontwonden banieren, met groot gekrijs en gingen dapper met die van Utrecht en van Amersfoort over de gracht de stad in. De jonkheer van Arkel stond met zijn hoop tegen dat huis in een straat met ontwonden banieren en zagen dat leger over de gracht komen. En het volk van de hertogin trad dapper aan tot de lieden. Toen jonkheer van Arkel dat zag trad hij ook dapper tegen en daar kwam het tot een grote strijd: daar werd uitermate zeer gevochten en zeer gedrongen, tenslotte dat sommige van het volk van de jonkheer, die achter waren, begonnen te wijken en velen liepen er weg en de vorstinnen vrienden wonnen de strijd. En bleef aan de kant van Arkel doodgeslagen jonkheer Willem van Arkel die daar tevoren ridder geslagen was en zijn heerlijkheden die kwamen op de kinderen van de heer Egmond; want die vrouwe van Egmond was een enige zuster van jonkheer Willem en hertog Reinout van Gelre was hun beider oom die ook zonder kinderen stierf. Behalve jonkheer Willem bleven daar nog geslagen de jonkheer van Petersom; Hendrik de basterd van Arkel; die graaf van Opburgen; jonkheer Allert van Buren; Splinter, die basterd van Nyenrode; Otte van Gelcom; Otte van Ghemen; Willem van Apeldoorn, met nog wel 1000 man, edel en onedel. En daar werden gevangen de graaf van Virneburg, de graaf van Hulburgen; heer Hendrik van Hoogmoed; de heer van Milendonk; de heer van Prooijen; de voogd van Waalsdorp; de jonkheer van Batenburg; heer Dirk van Lienden; heer Willem van IJzendoorn; heer Arnold van Ordingen; heer Raes, zijn broeder; heer Dirk van Hemmen; de jonkheer van Oerslot; Arnold van Egmond; Otte van Vuren, ridder; Jan van Heteren; Jan van Oyen; Arnold van Craenhem; heer Arnold van Herlaar, ridder. Die van Utrecht hadden gevangen heer Jan van Egmond, met meer andere edele en onedele, tot 1000 toe. En in deze strijd bleef mede verslagen van de kant der vorstin jonkheer Walraven van Brederode door verzuim van zijn eigen dienaars met weinig anderen waar ze veel aan verloor en zeer rouwig om was. Deze bloedige strijd geschiedde op de eerste dag van december. Toen deze strijd gedaan was werd jonkheer Walraven met groter droefheid gebracht tot Vianen en ligt aldaar begraven in de parochiekerk in het koor voor dat Hoge Altaar en liet na 2 zonen als Reinout, heer van Brederode, van Vianen en Ameide, en Gijsbrecht, domdeken der kerk van Utrecht en daarna elect van die kerk; en vrouwe Johanna, hun beider moeder, de dochter van heer Hendrik van Vianen en Ameide, stierf het jaar daarna. En omdat haar zonen nog jonge kinderen waren zo nam hen onder voogdij jonkheer Willem van Brederode, hun oom. En jonkheer Willem, de daar jammerlijk verslagen en versmoord lag in zijn eigen bloed werd met grote droefheid begraven te Gorinchem in de kerk, onder een kostbare tombe. Toen dit gedaan was bezette de vorstin de stad met haar wapenvolk tot bewaring van de stad en dat slot en bedankte die van Utrecht en van Amersfoort en trok met haar gevangenen in Gravenhage.

Hoe hertoge Jan van Brabant troude vrouwe Jacobe, hertoechinne.
Dat VI capitel.

In den jare M CCCC ende XVII, als dat scisma ende twedracht in der Heyliger Kercken omtrent XL jaer hadde geduert, so is ten lesten doer Gods barmherticheit in der Heiliger Kerken eendrachticheit gecomen, ende dat concilie mit die gedeputeerde van den V natien van kerstenrijc mit die cardinalen coren tot een paeus van Romen Odo van der Colonnen, een edel Romein; ende dit was op Sinte Martijns avont in die winter. Waerom dat hij geheten worde Martinus, die V van dier namen; ende dit was noch int jaer van XVII. Ende opten XXII dach van novembri [258v] daerna heeft dieselve paeus gedispenseert op dat huwelic van hertoge Jan ende vrouwe Jacobe, niettegenstaende die voerseide maechscap ende swagerscap. Ende die bulle wort heimeliken nedergesonnen van den ambassiatoren hertoge Jans. Datwelcke vernemende die vrienden van hertoge Jan van Beyeren, claechden dat die keiser, die des qualiken te vreden was, ende informeerden den paeus als dat vele scanden, partyscap ende oerloge overmits desen huwelicke comen souden mogen; sodat die paeus tot sijnder naerstiger instancie wederriep desen dispensacie, vanwelcke revocacie ende wederroepinge hertoge Jan van Beyeren copye gecregen heeft, die hi in enen besloten brieve hertoge Jan van Brabant gesonden heeft, om dat huwelic te beletten. Ende hertoge Jan van Brabant sant die bulle van der dispensacie bi grave Engbert van Nassouwen, here van der Lecke ende Breda, ende bi here Henric van Bergen an Zoem, an die hertoechinne, vrouwe Jacoba, doetertijt wesende in Hollant, in Den Hage. Ende dit was opten XXIII dach in januario, int jaer M CCCC ende XVIII. Ende opten VIII dach van maert daerna, quam hertoghe Jan met groter state van graven, baenroesen, ridderen ende edelen in Hollant, in des Graven Hage, bi vrouwe Jacobe; ende daer ghingen si te rade. Daer was die biscop van Doernick, mit andere ambassiatuers; hertoge Jans van Bourgongen, ende die raetsluden hertoge Jans van Brabant ende der hertoechinne vrouwe Jacobe, ende die gedeputeerde van den steden van Brabant, Henegouwen, Hollant ende Zelant. Ende dair visiteerden si die bulle van der dispensacie, ende oec die copie van der revocacie, daerof sy geen bulle, noch vidimus autentijc gesien en hadden. Ende alle ponten ende articulen overgeleit ende gewegen, wert dair gesloten dat men mitten huwelike voertvaren soude, na forme der Heiliger Kercken. Ende opten IIII dach van aprille, so troude die deken van der capellen in des Graven Hage hertoge Jan van Brabant, Lottringen ende Limburch ende vrouwe Jacobe, hertoechinne in Beyeren, graefinne van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant, in presencie ende tegenwoerdichheit der ouder vrouwen van Beyeren, haer moeder; here Phillips, buchgrave van Leyden, here van Wassenaer; here Henric van der Lecke, ende oec vele edele vrouwen ende joncfrouwen, als die vrouwe van Sinte Martijnsdijck; die vrouwe van der Ameide; die vrouwe van Steenkercke. Ende hertoge Jan van Brabant, out wesende XVI jaren, besliep doe sinen bruyt, die hertoechinne, out wesende XVII jaren. Ende mit desen huwelicke waren die landen van Brabant ende Hollant seere gestijft, gestarct ende verblijt. Ende een lange wile hierna, so creech hertoge Jan brieven van den paeus Martijn voerseit, die hem ontboet mit notabele mannen, ende oec mit besloten brieven, hoe dat hi alleen uut vresen van den keiser die dispensacie wederroepen hadde, ende anders niet. Ende dat hertoge Jan ende vrouwe Jacobe sonder scrupel van consciencie tesamen bliven mochten in den huwelike bi hem gedaen. Datwelke oec tuychden ende certificeerden mit haren brieven die cardinael van Ostien ende die patriarch van Constantinopel. So is dan hertoge Jan van Brabant, als wettich man ende momber van sijnre vrouwen ontfangen geweest in die stede van Henegouwen, van Hollant, van Zeelant ende van Vrieslant, mit groter solemniteiten, uutgeseit tot Dordrecht ende in Den Briele. Desgelijcs wert daerna sijn vrouwe als hertoechinne van Brabant ontfangen mit processien ende groter eren in den lande van Brabant.

Hoe hertog Jan van Brabant trouwde vrouwe Jacoba, hertogin.
Dat VI kapittel.

Hoe hertoge Jan van Beyeren viant worde hertoge Jans van Brabant.
Dat VII capitel.

Ic kere weder op hertoge Jan van Beyeren, die, als hij XXVII jaren elect van Ludic geweest hadde, als voerseit is, ende soe menich M menschen om sinentwille haer bloet gestort ende geslagen waren, ende hadde dat bisdom geresigneert in handen van den paeus, ende heeft noch daerenboven bi dispensacie van den paeus getrouwet vrouwe Lijsbette hertoechinne van Lutsenburch, weduen wijlen hertoge Anthonis van Brabant, niettegenstaende dat hi was subdiaken, dat is epistolaer, ende haer gevader was; want hij den sone uuter vonten geheven hadde, die si bi hertoge Anthonis hadde, die ghestorven was. [259r]

Ende dese hertoge Jan van Beyeren heeft noch verworven an den keyser Segemont van Romen, die sijnre vrouwen recht oem was, mit groter subtijlheit, dat hi hem ghegheven heeft dye graefscappen ende landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, als opt Keyserrijck verstorven, omdat hertoge Willem van Beyeren, vrouwe Jacobe vader, sijn broeder, sonder mans oere gestorven was. Ende dit verkondichde die keyser hertoge Jan van Brabant mit sinen brieven, te Constans gegeven, int jaer Ons Heren M IIII C XVIII, opten XXIX dach in maert, hem scarpelic bevelende, dat hi hem den voerseiden landen niet meer en onderwonde. Ende hertoge Jan van Beyeren dede grote instantye, ende solliciteerde seer naerstelic an die steden van den voerseiden landen, om voer een heer ende grave gehult ende ontfangen te worden, ende sine nichte ende haren man voecht ende momber hertoge Jan daeruut te houden. Opt dwelke eerste die steden van Hollant ende Zeelant ter antwoert gaven, dat si vrouwe Jacobe als graefinne der voerseide landen gehult hadden als haer geboren rechte lantsvrouwe, als dochter ende rechte oer van hertoge Willem van Beyeren, grave van Hollant ende Zeelant. Ende dat hertoge Jan van Beyeren, haer oem, sijn nichte vrouwe Jacobe voer een graefinne der landen hadde gekent, sijn leen van haer ontfangen; ende so wouden sijts haer niet ofgaen. Voert seyden si, dat dye landen driemael op dochteren verstorven waren, bi denwelken het blijcte, ende oec keyserlike briven, die si seiden daerof te hebben, dat dieselve landen onversterflicke lenen waren; daerom biddende, dat hi oflaten wilde. Ende tlant van Henegouwen heeft hertoge Jan van Beyeren zijn antwoerde in gescrifte gesonnen, onder andere ponten hem scrivende noch claerder besceyt van den voerseiden III landen; mer sonderlinge van Henegouwen screven si, dat men dat van den keiser niet en hout te lene, al ist int Keyserijc gelegen. Ende dattet oec dicwils op dochteren verstorven is geweest. Dit niettegenstaende heeft hem hertoge Jan van Beyeren voertan doen heten ende scriven grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende heer van Vrieslant, ende hy worde tot Dordrecht ende in Den Briele voer een heer gehult ende ontfanghen, niettegenstaende den eet ende loftenisse die si hertoge Willem mit besegelden brieven mitten anderen steden van Hollant gegeven ende besegelt hadden. Ende hertoge Jan is openbaer viant geworden der landen van Hollant ende Zeelant.

Hoe hertog Jan van Beieren vijand werd van hertog Jan van Brabant.
Dat VII kapittel.

Ik keer weer op hertog Jan van Beieren die, toen hij 27 jaren elect van Luik geweest was en zo menige duizenden mensen vanwege hem hun bloed gestort en geslagen waren en had dat bisdom neer gelegd in de handen va den paus en heeft nog daarboven bij dispensatie van de paus getrouwd vrouwe Liesbeth hertogin van Luxemburg, weduwe van wijlen hertog Anton van Brabant, niettegenstaande dat hij was subdiaken en haar doopvader was; want hij had de zoon uit de doopvont geheven, die ze bij hertog Antons had die gestorven was. [259r]

En deze hertog Jan van Beieren heeft nog verworven aan de keizer Sigismund van Rome die de oom was van zijn vrouw zeer subtiel dat hij hem gegeven heeft de graafschappen en landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland, als op het Keizerrijk verstorven, omdat hertog Willem van Beieren, de vader van vrouwe Jacoba, zijn broeder, zonder mannelijke erfgenaam gestorven was. En dit verkondigde de keizer hertog Jan van Brabant met zijn brieven te Konstanz gegeven in het jaar Ons Heren 1418 op de 29^ste dag van maart en beval hen scherp dat hij hem de landen niet meer onderwond. En hertog Jan van Beieren deed grote instantie verzocht zeer vlijtig aan de steden van de landen om voor een heer en graaf gehuldigd en ontvangen te worde, en zijn nicht en haar man voogd en momboor hertog Jan daaruit te houden. Waarop eerst de steden van Holland en Zeeland ten antwoord gaven dat ze vrouwe Jacoba als gravin van die landen gehuldigd hadden als hun geboren rechte landsvrouw, als dochter en rechte erfgenaam van hertog Willem van Beieren, graaf van Holland en Zeeland. En dat hertog Jan van Beieren, har oom zijn nicht vrouwe Jacoba voor een gravin der landen had bekend zijn leen van haar te ontvangen; en zo wilden ze haar niet afgaan. Voort zeiden ze dat de landen driemaal op dochters verstorven waren waarbij het bleek en ook keizerlijke brieven die ze zeiden daarvan te hebben dat dezelfde landen overerfelijke lenen waren; en baden daarom dat hij aflaten wilde. En het land van Henegouwen heeft hertog Jan van Beieren zijn antwoord in geschift gezonden en schreven hem onder andere punten nog duidelijke bescheid van die 3 landen; maar vooral van Henegouwen schreven ze dat men dat het van de keizer niette leen houdt, al is het in het Keizerrijn. En da het ook vaak op dochters verstorven is geweest. Dit niettegenstaande heeft zich hertog Jan van Beieren voortaan laten heten en schrijven graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en heer van Friesland en hij werd te Dordrecht en in Den Briel voor een heer gehuldigd en ontvangen, niettegenstaande de eed en belofte die ze hertog Willem met bezegelden brieven met de anderen steden van Holland gegeven en bezegeld hadden. En hertog Jan is openbare vijand geworden der landen van Holland en Zeeland.

Ende hi vergaderde tot Dordrecht ende in Den Briele vele soudenyers ende oerloechsknechten ende andere ballingen, daer hi den landen vele scade ende hinders mede dede. Ende daer wort van den staten van Brabant overdragen, dat men der vrouwen ende landen assistentie ende bystant soude doen mit lijf ende mit goede. Ende also om deser saken wille grote twedracht opgestaen is tusscen die van Den Briele ende tsGravensande, soe ist geboert omtrent Heilige Sacramentsdach, int jaer Ons Heren M IIII C ende XVIII, dat die van Den Briele uuttogen mit scepen ende baertsen over die Mase, ende quamen tot tsGravensande, ende verbranden dat ten gronde. Die van Dordrecht togen oec dicwil uut mit volc van wapenen in Hollant, ende beroefden dye naeste dorpen mit zommige fortressen ende sloten, die ze verbranden ende destrueerden, mit groten rove wederom kerende. Ende voeren oec over die rivieren ende op dat water van der Masen mit roeyscepen ende baertsen, berovende, vangende ende slaende alle de si uut Hollant ende uut Zeelant crigen konden, ende brochten se binnen Dordrecht; waerom dat hertoge Jan van Brabant mit alle sine macht ende volc van wapene gecomen is tot Sinte Geertenberch op Sint Jans dach te midsomer; ende daer wesende, ontseide hi hertoge Jan van Beyeren, sijn wijfs oem, wesende binnen Dordrecht. Ende weder des anderen dages dede hertoge Jan van Beyeren ontseggen hertoge Jan van Brabant. Ende corts daerna quam hertoge Jan van Brabant mit alle sine baronen, ridderen, edelen, steden ende dorpen van Brabant, ende beleyden die stede van Dordrecht an die westsijde ende zuytside. Ende vrouwe Jacobe quam mitten Hollanders, mit horen edelen, ridderen ende knechten, ende sloech haer tenten neder an dye noertside van der stede, in Papendrecht opten dijck. Die Brabanders, [259v] die haer leger hadden ghenomen in die Grote Waert, maecten aldaer een uutermaten starc bolwerc in een dorp geheten Die Mile, dat si mits dien haer heer bescermen souden van den anstoet ende scermutsinge van die van Dordrecht, ende dat si die van Dordrecht daermede dwinghen souden. Ende als dit bolwerc volna was gemaect, togen die van Dordrecht uuter stede, ende bestonden te scermutsen tegen den Brabanders; ende hadden vele gewapende geleyt in heymelike lagen. Ende als die Brabanders sagen dat si hem bestonden te naken, gingen si hem tegemoet. Die van Dordrecht namen terstont die vlucht, ende liepen voer. Die Brabanders dat siende, liepen mit alle haer macht na hem; ende als si die lage waren gepasseert, keerden die van Dordrecht hem om, ende daer worden die Brabanders van voren ende van afteren anghevochten, ende slogen daer vele doot, ende namen vele ghevangen, ende namen oec mede alle haer scepen, mit vele costelicheden, die si binnen Dordrecht brochten. Daer worde gevangen heer Aernt van Leyenburch, ridder, dye uutter Hollanderen heer den Brabanders te hulpe ghecomen was. Dit gesciet wesende, so destrueerden die Brabanders dat bolwerc, ende stakent an brande, ende togen mitten hertoge weder in Brabant als si VI weken daer gelegen hadden. Die Hollanders, die in Papendrecht hair tenten opgeslegen hadden, deden oec een groot bolwerc opslaen opten dijc. Ende als si sagen dat die Brabanders wechgetoghen waren, besetten si dat bolwerc mit een deel volcs van wapenen, mit een cappetein, geheten Adriaen, die bastert van Hollant, hertoge Aelbrechts zoen, ende toghen doe mede thuyswaert; datwelke siende die van Dordrecht, togen terstont uut, ende omcingelden dat bolwerc rontomme mit groter macht, ende bevochten dat mit groter vromicheyt, dat sijt ten lesten stormerder hant wonnen; ende slogen Aerian die bastert mit alle die daerop waren doot, ende stakent doe an brande, ende togen weder binnen Dordrecht mit groten rove ende enige gevangen. Dit gesciede op Sinte Laurens dach, ende aldus worde dit belegge gestoert ende opgebroken.

En hij verzamelde te Dordrecht en in Den Briel veel soldaten en oorlogsknechten en andere ballingen waar hij de landen vele schade en hinder mede deed. En er werd van de staten van Brabant overeengekomen dat men de vrouw en landen assistentie en bijstand zou doen met lijf en met goed. En alzo vanwege deze zaak is er grote tweedracht opgestaan tussen die van Den Briel en Gravenzande en zo is het gebeurd omtrent Heilige Sacrament dag in het jaar Ons Heren 1418 dat die van Den Briel uittrokken met schepen en barken over de Maas en kwamen te Gravenzande en verbrandden dat ten gronde. Die van Dordrecht trokken ook vaak uit met wapenvolk in Holland en beroofden de naaste dorpen met sommige forten en burchten die ze verbrandden en vernielden en met grote roof wederom keerden. En voeren ook over de rivieren en op dat water van de Maas met roeischepen en barken en beroofden, vingen en sloegen alle die ze uit Holland en uit Zeeland krijgen konden en brachten ze binnen Dordrecht; waarom dat hertog Jan van Brabant met al zijn macht en wapenvolk gekomen is tot Sint Geertruidenberg op Sint Jan dag te midzomer en toen hij daar was ontzei hij hertog Jan van Beieren, de oom van zijn wijf die binnen Dordrecht wat. En weer de volgende dag liet hertog Jan van Beieren ontzeggen hertog Jan van Brabant. En kort daarna kwam hertog Jan van Brabant met al zijn baronnen, ridders, edelen, steden en dorpen van Brabant en belegerden de stad Dordrecht aan de westzijde en zuidzijde. En vrouwe Jacoba kwam met de Hollanders, met hun edelen, ridders en knechten en sloeg haar tenten neer aan de noordzijde van de stad in Papendrecht op de dijk. De Brabanders, [259v] die hun leger hadden genomen in de Grote Waard maakten aldaar een uitermate sterk bolwerk in een dorp geheten Die Mile, (Wieldracht?) dat ze mitsdien hun leger beschermen zouden van dn aanval en schermutselingen van die van Dordrecht en dat ze die van Dordrecht daarmee dwingen zouden. En toen dit bolwerk geheel was gemaakt trokken die van Dordrecht uit de stad en bestonden te schermutselen tegen den Brabanders en hadden vele gewapende gelegd in heilelijk hinderlagen. En toen de Brabanders zagen dat ze hen bestonden te naderen gingen ze hen tegemoet. Die van Dordrecht namen terstond de vlucht en liepen voor. De Brabanders die dat zagen liepen met al hun macht naar hen en toen ze de hinderlagen waren gepasseerd keerden die van Dordrecht zich om en daar werden de Brabanders van voren en van achteren aangevochten en sloegen daar velen dood en namen vele gevangen en namen ook mede al hun schepen, met vele kostbaarheden, die e binnen Dordrecht brachten. Dar werd gevangen heer Arnold van Leyenburg, ridder, die het Hollandse leger de Brabanders te hulp gekomen was. Toen dit gedaan was, zo vernielden de Brabanders dat bolwerk en staken het in brand en trokken met de hertog weer in Brabant toen ze 6 weken daar gelegen hadden. De Hollanders, die in Papendrecht hun tenten opgeslagen hadden, lieten ook een groot bolwerk opslaan op de dijk. En toen ze zagen dat de Brabanders weg getrokken waren bezetten ze dat bolwerk met een deel wapenvolk en met een kapitein, geheten Adriaen, die basterd van Holland, de zoon van hertog Albrecht, en trokken toen mede naar huis, wat zagen die van Dordrecht en trokken terstond uit en omsingelden dat bolwerk rondom met groter macht en bevochten dat met grote dapperheid zodat ze het tenslotte stormenderhand wonnen en sloegen Adriaen die basterd met allen die daarop waren dood en staken het toen in brand en trokken weer binnen Dordrecht met grote roof en enige gevangen. Dit geschiedde op Sint Laurentius dag en aldus werd dit beleg verstoord en opgebroken.

Hoe hertoge Jan van Beyeren die stede van Rotterdamme wan.
Dat VIII capitel.

Hertoge Jan van Beyeren, leggende binnen Dordrecht, was seer verblijt van der victorie die hi opten Brabanders ende Hollanders vercregen hadden; ende siende dat hem die fortune mede was, aviseerde seer scarpelicken hoe die stede van Rotterdamme mit cloecheit ende subtijlheit soude mogen gecrigen, so heeft hi enighe gesonnen al heimeliken, wel gewapent, nae Rotterdamme. Ende mits hulpe van sommighe fautoers ende vrienden die si daerbinnen hadden, quamen si binnen de stede, ende worden die stede machtich op Sinte Victoers dach. Hertoge Jan, die nu seer gestijft ende gestarct was mit die stede van Rotterdamme, was seer verblijt, ende quam mit vele gewapents volcs binnen Rotterdamme, ende worde daer mede ghehult als een recht heer van den lande; ende hy bleef daer lange tijt leggen, tracterende mit sijne vrienden, dagelixs houdende secrete rade, hoe hy best soude mogen crigen die stede van Delft ende van der Goude. Dit vernemende vrouwe Jacobe, die hertoechinne, was seer ghestoert ende bedroeft, ende dede vergaderen vele soudenieren ende oerloechsknechten, ende leyde die in die steden van der Goude, Delft ende Scyedam, om die steden te bewaren. Dye hertoge en ruste niet, dach noch nacht, den Hollanders te benauwen ende bedwinghen, dat si ter Masen noch ter seewaert uut noch in en mochten.

Hoe hertog Jan van Beieren de stad Rotterdam won.
Dat VIII kapittel.

Hertog Jan van Beieren die binnen Dordrecht lag was zeer verblijd van de victorie die hij op de Brabanders en Hollanders verkregen had en zag dat het fortuin met hem was zo adviseerde hij zeer scherp hoe de stad Rotterdam subtiel en met kloekheid zou mogen krijgen, zo heeft hij enigen al heimelijk gezonden, goed gewapend, naar Rotterdam. En mits hulp van sommige begunstigers en vrienden die ze daarbinnen hadden kwamen ze binnen de stad en werden de stad machtig op Sint Victor dag. Hertog Jan, die nu zeer gestijfd en gesterkt was met de stad Rotterdam, was zeer verblijd en kwam met veel gewapend volk binnen Rotterdam en werd daar mede gehuldigd als een rechte heer van het land; en hij bleef daar lange tijd liggen en trakteerde met zijne vrienden en hield dagelijks geheime raad hoe hij het beste de stad Delft zou kunnen krijgen en Gouda. Dit vernam vrouwe Jacoba en was zeer verstoord en bedroefd en liet verzamelen vele soldaten en oorlogsknechten en belegerde de steden Gouda, Delft en Schiedam om de steden te bewaren. De hertog rustte niet, dag nog nacht, de Hollanders te benauwen en bedwingen zodat ze ter Maas nog zeewaarts uit nog in mochten.

Van den pays dye daer ghemaect worde tusschen vrouwe Jacobe ende hertoghe Jan van Beyeren haren oem.
Dat IX capitel.

Also overmits desen groten oerloge vele castelen ende plaetzen verdestrueert, verbrant ende verwoest worde, ende de grote twist ende oerloge alle dage meerder ende groter worde in den landen van Hollant, so worde daer een dachvaert geordineert binnen die stede van Worichom, totten welcken als een princepael middeler hertoge Jan van Burgongen ghesonnen heeft sinen enige zone grave Phillips van Charlois, omtrent Sint Andries dach, mit heer Lodewijc van Lutsenburch, biscop van Terewaen, ende heer Peter van Lutsenburch, grave van Conversant, Brienne ende Adingen, sinen broeder. [260r]

Ende also daer een vast bestant gemaect was, soe quamen terselver dachvaert hertoghe Jan van Brabant mit vrouwe Jacobe sine huysvrouwe, ende vrouwe Margriete, haer moeder; ende hertoghe Jan van Beyeren sende daer sine commissarien ende ambassiaten, ende een groot baroen uut Beyeren, ende heer Gerrit Boel van Heemskerck, ridder, myt meer andere ridderen ende heren. Ende daer wort een tractaet van payse ghemaect in deser manieren: als dat hertoge Jan van Beyeren soude behouden dye stede van Dordrecht, mit alle sine rechten ende jurisdictien; die stede van Gorichom mitten lande ende heerlicheden van Arkel ende Lederdam ende Scoenrewoirt; die stede van den Briele mittet lant van Voern; die stede van Rotterdam; de heerlicheit van Woerden, ewich ende erflick durende; des soude hy alle dese landen ende steden te lene ontfangen ende houden van hertoghe Jan van Brabant ende sijnre vrouwen, die hertoechinne. Ende noch soude hi ontfangen binnen den terminen van twe jaren hondertdusent Enghelsche nobelen; ende hi soude wesen stedehouder van den lande van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, III jaer lange; ende soude alle officien, prefecturen, baeljuscappen, scoutambochten ende scependommen der steden in den voerseyden landen ordineren ende setten dye een helfte uuten name van hem, ende dander helfte uuten name van sijnre nichten, na sine belieften ende goetduncken, dese III jaren lang, ende niet langer. Ende alle dese articulen worden bescreven ende besegelt ende mit ede gesworen te onderhouden opten XIX dach van Zelle, int jaer M IIII C ende XIX van allen den heren, die daer tegenwoerdich waren; ende hertoghe Jan van Beyeren was daer selver in persone mede gecomen. Dit gedaen wesende, namen die heren minnentlicken an malkanderen oerloef, ende elck toech thuyswert tsinen lande, ende worden hiermede verenicht ende versoent. Die van Uutrecht ende van Amersfoert worden doe mede versont, als dat men haer burgeren binnen die palen ende heerlicheden van Hollant ende Zeelant niet hinderlijc noch scadelijc wesen souden aen haer lijf noch in haer goeden. Mer hier en waren die here van Egmont noch sijn broeder heer Willem van IJselstein niet in geroert, die noch vianden bleven der stat van Uutrecht ende Amersfoert.

Van de vrede die daar gemaakt werd tussen vrouwe Jacoba en hertog Jan van Beieren, haar oom.
Dat IX kapittel.

Alzo vanwege deze grote oorlog vele kastelen en plaatsen verwoest, verbrand en vernield werden en de grote twist en oorlog alle dagen groter en groter werd in de landen van Holland, zo werd daar een rechtszitting geordineerd binnen de stad Woudrichem waartoe als een belangrijkste bemiddelaar hertog Jan van Bourgondi gezonden heeft zijn enige zone graaf Filips van Charlois, omtrent Sint Andries dag, met heer Lodewijk van Luxemburg, bisschop van Terwaan, en heer Peter van Luxemburg, graaf van Conversant, Brienne en Adingen, zijn broeder. [260r]

En alzo daar een vast bestand gemaakt was zo kwamen terzelfder rechtszitting hertog Jan van Brabant met vrouwe Jacoba, zijn huisvrouw, en vrouwe Margaretha, haar moeder; en hertog Jan van Beieren zond daar zijn commissarissen en ambassadeurs en een groot baronnen uit Beieren en heer Gerrit Boel van Heemskerk, ridder, met meer andere ridders en heren. En daar werd een traktaat van vrede gemaakt in deze manier: als dat hertog Jan van Beieren zou behouden de stad Dordrecht, met a zijn rechten en jurisdictie; de stad Gorinchem met het land en heerlijkheden van Arkel en Lederdam en Schoonderwoerd; de stad Den Briel met het land van Voorne; di stad Rotterdam; de heerlijkheid van Woerden, eeuwig en erfelijk durende; dus zou hij al deze landen en steden te leen ontvangen en houden van hertog Jan van Brabant en zijn vrouw, de hertogin. En nog zou hij ontvangen binnen de termijn van twee jaren 100 000 Engelse nobels en hij zou wezen stadhouder van de landen van Holland, Zeeland en Friesland, 3 jaar lang en zou alle officies, prefecturen, baljuwschap, schoutambachten en schependommen der steden in die landen ordineren en zetten de ene helft uit zijn naam en de andere helft uit de naam van zijn nicht, naar zijn believen en goed dunken deze 3 jaren lang, en niet langer. En al deze artikels werden beschreven en bezegeld en met eed gezworen te onderhouden op de 19^de dag van Zelle, in het jaar 1419 van alle heren die daar tegenwoordig waren; en hertog Jan van Beieren was daar zelf in persoon mede gekomen. Toen dit gedaan was namen de heren minlijk aan elkaar verlof en elk trok weer naar huis tot zijn land en werden hiermede verenigd en verzoend. Die van Utrecht en van Amersfoort werden toen mede verzoend, als dat men hun burgers binnen de palen en heerlijkheden van Holland en Zeeland niet hinderlijk nog schadelijk wezen zouden aan hun lijf nog in hun goederen. Maar hier waren de heer van Egmond nog zijn broeder heer Willem van IJsselstein niet in genomen die nog vijanden bleven van de stad Utrecht en Amersfoort.

Hoe hertoge Jan van Borgongen bedriechlijc dootgeslagen worde.
Dat X capitel.

Also dye viantscap, hat ende nijt lange tijt gestaen hadde tusschen coninc Kaerl van Vrancrijc die Seste mit Kaerle den dalfijn, zijn zone, ter eender sijde, ende hertoghe Jan van Borgongen ter ander sijde, ter cause hertoghe Lodewijcs van Orliens, des voerseiden conincs broeder, die doer toedoen hertoge Jans voerseyt binnen Parijs verslaghen was, als voergeseit is; soe is dan dese oude twist bi middele van enige heren nedergeleyt, ende dair wort een vasten pays gemaect tusschen hem beyden, hoewel dicwijls daer te voren bestanden ende vreden waren gemaect ende niet lange gehouden; ende also ghevielt hier mede. Ende als dese pays was ghemaect ende besworen, so ontfingen si daerop dat Heylige Sacrament van des priesters handen an drien gedeelt, tot een vaster sekerheit ende onversceidenre vrientscappe. Ende dat gedaen sijnde, custen si malcanderen, ende waren bieen vergadert in groter blijscapen ende genoechten, ende namen ten lesten oerlof an malcanderen. Ende elck reysde tsinen lande. Binnen eenre maent hierna heeft die dalphijn vriendelicke ende bedriechlike brieven ghescreven doer informacie sommiger valscher heren an sinen neve hertoge Jan van Burgongen, of hem soude willen believen te comen tot Monstreul, bi den anderen princen ende heren, om te tracteren ende raet te vinden, hoe men coninc Henric van Enghelant uut Vrancijc soude moghen verdriven, die nu lach in Normandien, ende hadde die stat van Ruwaen gewonnen. Hertoge Jan die verliet hen op den pays die daer ghemaect was, ende en hadde gheen afterdencken meer. Ende hi toech mit weinich ghesins sonder wapen tottet casteel van Monstreul, ende ghing daer binnen mit X heren sine familie ende dienres, wanttet also voersproken was, ende dat die dalphijn oec nyet meer dan X dienres hebben soude. Ende als hi op was gegaen, soe worden die bruggen opgetogen; ende comende [260v] in die presencie des dolphijns, dede hi sine reverencie, als dat behoerde; ende terstont worde hem gevraecht mit scarpen woerden waerom hi den Engelschen gheen wederstant en dede, ende meer andere redenen, die daer scarpeliken tusschen henluden gevielen. So was dair een omtrent den dolphijn, ende was geweest des hertoghen van Orliens dienre ende grote vrient, die dair gesleghen was, ende was geheten heere Tannegwij du Castel, provoest van Parijs. Dese trat an mit groter toernicheit, ende sloech den hertoge mit eenre bilen opt hoeft, dat hy doot ter aerden nederviel. Die heer van Sint George uut Burgondien vyel opten hertoghe om hem te bescermen, ende wert mede dootgeslagen. Enige willen segghen dat dese dootslach ghesciet is bi consent ende wille des dolphijns, mer Robertus Gaguinus ontsculdichte hem, seggende: Doen die hertoge geslagen worde, doen verscricte die dolphijn, ende keerde zijn aensicht om, dat hijs niet sien en mochte; want hi een goet, sachtmoedich ende goedertyeren jong man was. Dese dootslach gesciet wesende op die tijt, was hertoge Philips, sijn zoen, tot Parijs, ende dit vernemende was hi des qualic te vreden ende seer ghestoert, ende nam terstont den coninc Kaerl van Vrancrijc mit zijn coninginne ende haer beider dochter, ende gaf se den coninc Henric van Engelant. Ende coninc Henric van Engelant troude deese Katherine, des conincs dochter, tot eenre huysvrouwen, dair alle dat volc des conincrijcs seer wel mede tevreden was, want si hoepten mits dien huwelicke paijs ende vrede te hebben. Ende dese coninc Kaerl, verhorende den doot van sinen neve, hertoge Jan van Burgongen, was seer gestoert op sinen zoen den dolphijn, dat hi den paijs tusschen hen allen gemaect had gebroken, ende wert also gesint ende informeert, dat hi coninc Henric van Engelant gaf te huwelike mit zijn dochter, om te lene te houden dat hertoechdom van Normandien, ende hi ontfing dat te leen, ende dede den coninc manscap. Oec wast voerwaerde, wairt sake dat coninc Henric een zoen crege by zijn wive des conincs dochter, die soude de croen van Vrancrijcke besitten na des voirseiden conincs doot, ende die dalphijn soude daerof beroeft zijn ende vervreemt. Mer die dalphijn en hilt dit van geenre wairden, seggende dat het in zijn vaders macht niet en ware hem te onterven; ende mits desen twist zijn vele oerlogen opgeresen, de lange duerden; ende sonderlinge na den doot des conincs van Vrancrijc, want die dolphijn arbeyde seer om te ontfangen die croen, want coninc Henric had hem doen cronen te Parijs als coninc van Vrancrijc, als voecht van zijn soen, mits hulpe hertoghe Philips van Burgongen, als mit hem verbonden, sodat si dat meeste deel van der cronen incregen, als Piccardien, Normandien, Gascoengen, tlant omtrent Parijs, Champangen, mit meer ander landen, ende destrueerden Vrancrijc mit allen seer, mer de hertoechdommen van Orliens, Barrij, Bourben, Toreinen, [261r] dat dolphijnaet, noch meer ander landen, en cregen si niet.

Hoe hertog Jan van Bourgondi verraderlijk doodgeslagen werd.
Dat X kapittel.

Van den wrake dye over hertoge Jans doot worde gedaen.
Dat XI capitel.

Coninc Kaerl van Vrancrijc sende notabele ambassiaten an hertoge Phillips van Burgongen, hem excuserende van den dootslach zijns vaders, hertoge Jans, mit welke ontsculdinge hertoge Phillips wel tevreden was, ende hilt den coninc mitsdyen onsculdich; mer den dalphijn vervolchde hy tot allen plaetsen, ende dengenen die bi hem waren. Hi was out XXIIII jaer, doen sijn vader geslagen worde. Aldus verbant hi hem mit coninc Henric van Engelant, ende quamen mit groter macht voer Mellunen, ende wonnen dat; ende de heer van lIlle Adam had gecregen dye stede van Parijs, ende was daerin; ende dairna hadden si enen strijt tegen de van Armeniac, dair vele volcs verslegen wort; ende dair worde hertoge Phillips ridder geslogen. Dairna toghen si voer die stede van Monstreul die si wonnen; mer dat slot dat de here van Gijetri bewairde en wonnen si niet. Ende si eyscheden dat slot van den castelein; ende indien hi dat niet en dede, so wouden si alle de vrienden des dolphijns, die si in die stede gevangen hadden, an bomen hangen. Dit verhorende de castelein, gaf dat slot op in des conincs ende des hertogen handen; want hi ontsach henluden om den doetslach dier gesciet was an hertoge Jan. Doe nam hertoge Phillips sijns vaders lichaem, ende dede dat balsemen, ende liet dat brenghen buten Digioen, in Burgongen, in dat Cathuser cloester, ende wort aldaer begraven, nadat hi de graefscap van Vlaenderen ende zijn andere landen hadde gheregeert XV jaer.

Van de wraak die over hertog de dood van hertog Jan gedaan werd.
Dat XI kapittel.

Van den oerlogen tusschen dat Sticht ende Hollant.
Dat XII capitel.

Omtrent den einde des jaers van M IIII C XIX sijnder weder grote oerlogen opgestaen tusschen dat Sticht van Uutrecht ende tlant van Hollant. Hoewel de van Uutrecht ende Amersfoert vrede gemaect hadden mitten Hollanders, nochtans en mochten si niet veylich reysen doir Hollant mit haer goet ende comenscappe; want dye knechten des heren van Egmont, na den tractaet datter gemaect was, namen dye goeden uuten scepen, die uut Brabant ende Vlaenderen quamen omtrent Crimpen, dair die Lecke begint, ende dede die scepen sincken, ende namen die luden gevanghen. Die van Uutrecht senden briven an heer Jan, hertoge van Beyeren, binnen Dordrecht, begerende van deser gewelde justicie ende recht te gescien. Mer dair en quam niet of. Dyergelicken gesciede die van Amersfoert op die Zuerzee, ende worden tot allen placken meer exactioneert ende bescattet dan men plach te doen. Dairenboven had hertoge Jan van Beyeren een aliancij ende verbant gemaect mit hertoge Reinout van Ghelre tegen dye van Uutrecht ende Amersfoert, op sulker condicien: waert sake, dat hy Amersfoert konde crigen, dat hy dat behouden souden onder sine subjectie ende dominacie; ende of geviel dat die burchgrave van Montfoirt die van Uutrecht defenderen ende bescermen wilde, ende dat men Montfoert becrachten mochte, so soude die stede bliven ende comen onder de dominacie hertoge Jans van Beyeren. Siende dan die van Uutrecht ende Amersfoert dat haer saken gheen expedicie noch voertganck en hadden, ende dat si gheen besceyt van hertoge Jan ghecrigen konden, reysden si tot hertoge Jan van Brabant ende vrouwe Jacobe, te kennen gevende die grote injurie ende ongelic dat hen gesciede; mer dye hertoge achtet luttel. Ende vrouwe Jacobe soude henluden gaerne geholpen hebben, mer si en hadde gheen macht. Wairom dat si weder thuyswert reisden, ende begeerden assistencie ende bistant van haren here biscop Frederic van Uutrecht, ende van den Overijselse steden. Ende als dese sagen ende vernamen dat die van Uutrecht ende Amersfoert alle daghe meer leets, injurie ende overlast worde gedaen van den Hollanders, hadden liever dairom een oerloge an te nemen, dan alsulken gewelt ende ongelijc te lyden. So hebben dan mit malkander gemaect een aliancie ende verbant, die biscop van Uutrecht mit sine stat ende andere steden zijns Stichts; heer Willem van Bredenroeden, Phillips, burchgrave van Leyden, mitter stede van Leyden; Jan, burchgrave van Montfoerde; Jan, heer van Haemsteden ende Benthusen, ende alle andere, die van den Cabbeljaus uut Hollant waren verdreven, tegen heer Jan van Egmont, heer Gerrit Boel van Heemskerc, hertoge Jans raden ende tegen alle haere fautoren ende adherenten, over al Hollant. Ende tsjaers daeran ontseyde heer Vrederic van Blankenhem, biscop [261v] van Uutrecht mit zijn Sticht van Uutrecht den hertoge Jan van Beyeren, voecht van Hollant, mit allen sinen hulperen; ende van dien tijt voert was daer een groot oerloge in Hollant, durende omtrent twee jaer. Ende binnen dese tijt worden int lant van Woerden destrueert vele castelen, als Zulen, Honthorst ende Nesse. Ende op dese tijt togen eens die van Campen uut mit groter macht, ende quamen int eylant van Marcken, by Monickedam, ende verbranden dat dorp. Ende als die Hollanders mitten Waterlanders dat sagen, terstont quamen si uut mit veel scepen ende scuten, mit gewapender hant, ende dwonghen die van Campen mitten Overijselsche weder te keren. Ende dair worter vele gevangen, geslegen ende overboert geworpen, die verdroncken. Dye van Uutrecht togen mede uut, ende verbranden die gerepareerde ende gemaecte husen van Yselstein, ende quamen oec op een tijt buten Aemstelredam, ende vingen vele poorters van der stede, die daer gingen wanderen, ende brochten se binnen Uutrecht.

Van de oorlogen tussen dat Sticht en Holland.
Dat XII kapittel.

Omtrent het einde van het jaar 1419 zijn er weer grote oorlogen opgestaan tussen dat Sticht van Utrecht en het land van Holland. Hoewel die van Utrecht en Amersfoort vrede gemaakt hadden met de Hollanders, nochtans mochten ze niet veilig reizen door Holland met hun goed en koopmanschap want de knechten der heer van Egmond, nadat het traktaat gemaakt was, namen de goederen uit de schepen die uit Brabant en Vlaanderen kwamen omtrent Krimpen, daar de Lek begint en lieten de schepen zinken en namen de lieden gevangen. Die van Utrecht zonden brieven aan heer Jan, hertog van Beieren, binnen Dordrecht, en begeerden van dit geweld justitie en recht te geschieden. Maar daar kwam niets van. Diergelijks geschiedde die van Amersfoort op de Zuiderzee en werden tet alle plekken meer belast en geschat dan men plag te doen. Daarboven had hertog Jan van Beieren een alliantie en verbond gemaakt met hertog Reinout van Gelre tegen die van Utrecht en Amersfoort op zulke conditie: was het zaak dat hij Amersfoort kon krijgen dat hij dat behouden zou onder zijn onderwerping en heerschappij en als het gebeurde dat de burchtgraaf van Montfoort die van Utrecht verdedigen en beschermen wilde en dat men Montfoort bekrachtigen mocht zo zou de stad blijven en komen onder de heerschappij van hertog Jan van Beieren. Die van Utrecht en Amersfoort zagen dat hun zaken geen expeditie nog voortgang hadden en dat ze geen bescheid van hertog Jan krijgen konden, trokken ze tot hertog Jan van Brabant en vrouwe Jacoba en gaven te kennen de grote belediging en ongelijk dat hen geschiedde; maar de hertog achtte het weinig. En vrouwe Jacoba zou hen graag geholpen hebben, maar ze had geen macht. Waarom dat ze weer naar huis trokken en begeerden assistentie en bijstand van hun heer bisschop Frederik van Utrecht en van den Overijsselse steden. En toen die zagen en vernamen dat die van Utrecht en Amersfoort alle dagen meer leed, belediging en overlast woerd aangedaan van de Hollander, hadden ze liever daarom een oorlog aan te nemen dan al zulk geweld en ongelijk te lijden. Zo hebben dan met elkaar gemaakt een alliantie en verbond de bisschop van Utrecht met zijn stad en andere steden van zijn Sticht; heer Willem van Brederode, Filips, burchtgraaf van Leiden, met de stad Leiden; Jan, burchtgraaf van Montfoort; Jan, heer van Haamstede en Benthuizen, en alle andere die van de Kabeljauwse uit Holland waren verdreven tegen heer Jan van Egmond, heer Gerrit Boel van Heemskerk, hertog Jans raden en tegen al hun begunstigers en aanhangers, over al Holland. En het jaar daarna ontzei heer Frederik van Blankenheim, bisschop [261v] van Utrecht met zijn Sticht van Utrecht hertog Jan van Beieren, voogd van Holland, met al zijn helpers en van dien tijd voort was daar een grote oorlog in Holland dat duurde omtrent twee jaar. En binnen deze tijd werden in het land van Woerden verwoest vele kastelen als Zuilen, Honthorst en Nesse. En op deze tijd trokken eens die van Kampen uit met grote macht en kwamen in het te eiland van Marken bij Monnikendam en verbrandden dat dorp. En toen de Hollanders met de Waterlanders dat zagen kwamen ze terstond uit met veel schepen en schuiten gewapenderhand en dwongen die van Kampen met de Overijsselse weer te keren. En er werden vele gevangen, geslagen en overboord geworpen die verdronken. Die van Utrecht trokken mede uit en verbrandden de gerepareerde en gemaakte huizen van IJsselstein, en kwamen ook op een tijd buiten Amsterdam en vingen vele poorters van de stad die daar gingen wandelen en brachten ze binnen Utrecht.

Hoe die stede van Leyden belegen worde, ende van der destructie der sloten ende husen omtrent Leyden.
Dat XIII capitel.

In den jare Ons Heren M IIII C LXX bestont dit oerloge tusschen dat Sticht ende Hollant alle daghe quader te worden, want joncheer Jacob van Gaesbeec, heer van Wijc, Abcoude, Putten ende Strenen, dede ontseggen heer Vrederic, biscop van Uutrecht, mitter stat van Uutrecht ende van Amersfoert. Ende wenich tijts daerna, om die scaden, die hem waren gedaen, verbrande hy weder int Sticht die dorpen Ameronghen, Doerne ende Zeyst. Die biscop van Uutrecht mitter stat, hebben gesonden binnen die stede van Leyden V C vrome ghewapende mannen, mit vele vitaelge ende strijtber instrumenten, om bistant te doen heer Phillips, burggrave van Leyden, ende die stede van Leyden tegen alle haer vianden. Als die stede van Leyden dus voersien was mit provande ende knechten, terstont dairna ontseyden joncheer Willem van Bredenroeden; die burchgrave van Leyden; heer Jan van Heemstede, ridder, mit die stede van Leyden ende meer andere edelen, hertoge Jan van Beyeren; den heer van Egmont; Gherrit van Heemskerc, mit allen horen adherenten ende vrienden. Dese ontsegginge gedaen zijnde, togen dye van Leyden uut mitten voerseiden heren mit groter macht tot haer naeste vianden, ende destrueerden haerre vianden castelen, sloten, als Zuijc, Raephorst, ende quamen mede in des tsGravenhage; mer dair en stichten si geen brant, omdat daer was des graven woninge van Hollant: aldus lieten si dat om eerberheit van horen prince. Die bisscop van Uutrecht verhorende dat hertoge Jan van Beyeren mit groot volc van wapenen gecomen was ter Goude, sende hi zijn soudeniers uut mit dye van Uutrecht tegen den hertoge. Ende als si aldus omtrent de stede van der Goude lagen ende verderfden al datter omtrent stont, quamen die van Leyden mede uut in haer hulpe, ende verdestrueerden dat slot te Rynenburch, ende deden grote scade opten Rijn, vangende haer wederpartije ende vianden, brandende haer husen ende hoven, ende doende onverwinlicke scade. Ende als die van Uutrecht sagen dat si mit desen hertoge Jan uuter stede van der Goude niet en crigen en mochten om tegen hen te striden, togen si weder om mit alle haren roef ende gevangen binnen Uutrecht. Dit aldus gesciet wesende, was hertoge Jan seer gestoert, ende dede van stonden an vergaderen uut die steden ende dorpen van Hollant een groot heer van volck, ende quam mit al dat heer, ende beleide dat slot te Poelgeest, gelegen int dorpe van Coudekerc; ende dit was corts na Paesschen. Ende als si dit mit grote bussen dicwils angestormt hadden, ende mit scieten ende mit werpen van den stenen seer mede ghescent ende gestuest hadden. Ten lesten wonnen sijt ende destrueerdent; ende hertoge Jan dede alle de gevangen die op tslot gelegen hadden onthoefden. Doe toghen si voert, ende beleyden dat slot Ter Does; mer die borchsaten gaven hem op in des hertogen handen, ende lieten hem dairop comen; ende aldus bleef dat slot ongescent. Dairna beleiden si dat slot te Waert in Leyderdorp, staende int sceyden van den Ouden ende Nijewen Rijn, datwelke si mede wonnen, ende sloegen veel van den burgsaten doot, de hem niet gevangen en wouden geven, ende braken dat slot ter aerden toe of. Dat slot Zijl bestormden si mede, bi Leiden gelegen, ende wonnen dat mit stormerder hant, dair vele doden bleven; doe staken sijt an brande, ende destrueerdent. Alle dese sloten aldus gewonnen wesen [262r] de doe quam die hertoge mit groter heercracht, ende beleyde die stede van Leyden alom; ende hi dede daer bi hem comen al dye edelen ende ridderen ende vrome sciltknechten des lants van Hollant ende Zeelant, mit alle die steden ende dorpen der voerseyder landen. Ende dit belegge began in de meye. Ende hi hadde een groot blochuys doen slaen voir de Hogewoertse poert, daer si seer vreselic uutscoten mit grote bussen, serpentinen, slangen ende ander instrumenten in die stede, ende omsingelden alle de stede, verbrandende ende destruerende by den Rine beneden den malaetsen alle dat si vonden; ende dair wart oec een groot bolwerc opgeslagen, om den poorteren haren uutgang te benemen; ende die stede bleef aldus gesloten, datter niemant uut en quam. Ende die voer Leyden laghen, liepen gins ende weder, overal, ende destrueerde dat huys te Warmont ende Paddenpoel, dat den burchgrave van Leyden toebehoerde, dair nu tcloester te Nonnenpoel staet. Ende ter wilen dit belegge duerde, worden dair vele scone sloten, castelen ende husen omtrent Leyden staende, van beide partien gedestrueert, verbrant ende ter nedergeworpen.

Hoe de stad Leiden belegerd werd en van der vernietiging der burchten en huizen omtrent Leiden.
Dat XIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1470 bestond deze oorlog tussen dat Sticht en Holland alle dagen kwader te worden, want jonkheer Jacob van Gaasbeek, heer van Wijk, Abcoude, Putten en Strijen, liet ontzeggen heer Frederik, bisschop van Utrecht, met de stad Utrecht en van Amersfoort. En weinig tijd daarna, vanwege de schaden die hem waren gedaan, verbrandde hij weer in het Sticht de dorpen Amerongen, Doorn en Zeist. De bisschop van Utrecht met de stad hebben gezonden binnen de stad Leiden 500 dappere gewapende mannen met veel voedsel en strijdbare instrumenten om bijstand te doen heer Filips, burggraaf van Leiden, en de stad Leiden tegen al hun vijanden. Toen de stad Leiden aldus voorzien was met proviand en knechten, terstond daarna ontzei jonkheer Willem van Brederode, de burchtgraaf van Leiden; heer Jan van Heemstede, ridder, met de stad Leiden en meer andere edelen, hertog Jan van Beieren; de heer van Egmond; Gerrit van Heemskerk, met al hun aanhangers en vrienden. Toen deze ontzegging gedaan was trokken die van Leiden uit met die heren met grote macht tot hun naaste vijanden en vernielden van hun vijanden de kastelen, burchten, als Zuijc, Raaphorst en kwamen mede in Gravenhage; maar daar stichten ze geen brand omdat daar was de woning van de graaf van Holland: aldus lieten ze dat vanwege de eerbaarheid van hun prins. De bisschop van Utrecht hoorde dat hertog Jan van Beieren met groot wapenvolk gekomen was te Gouda en zond zijn soldaten uit met die van Utrecht tegen de hertog. En toen ze aldus omtrent de stad Gouda lagen en bedorven alles dat er omtrent stond kwamen die van Leiden mede uit in hun hulp en vernielden dat slot te Rijnsburg en deden grote schade op de Rijn, vingen hun wederpartij en vijanden, verbrandden hun huizen en hoven en deden onoverwinnelijke schade. En toen die van Utrecht zagen dat ze deze hertog Jan niet uit de stad Gouda krijgen mochten om tegen hen te strijden trokken ze weer met al hun roof en gevangenen binnen Utrecht. Toen dit alles geschied was, was hertog Jan zeer verstoord en liet van stonden aan verzamelen uit de steden en dorpen van Holland een groot leger van volk en kwam met al dat leger en belegerde dat slot te Poelgeest, gelegen in het dorp Koudekerke; en dit was kort na Pasen. En toen ze dit met grote bussen vaak bestormd en met schieten en met werpen van stenen zeer geschonden en vernield hadden. Tenslotte wonnen zij het en vernielden het en hertog Jan liet alle gevangen die op het slot gelegen hadden onthoofden. Toen trokken ze voort en belegerden dat slot Ter Does; maar de burgers gaven zich over in de handen van de hertog en lieten hem daarop komen en aldus bleef dat slot ongeschonden. Daarna belegerden ze dat slot te Waard in Leiderdorp dat stond in het scheiden van de Oude en Nieuwe Rijn, wat ze mede wonnen en sloegen veel van de burgers dood die zich niet gevangen wilden geven en braken dat slot ter aarde toe af. Dat slot Zijl bestormden ze mede, bij Leiden gelegen, en wonnen dat met stormenderhand daar vele doden bleven; toen staken ze het in brand en vernielden het. Al deze burchten die aldus gewonnen waren [262r] toen kwam di hertog met grote legerkracht en belegerde de stad Leiden alom en hij liet daar bij hem komen alle edelen en ridders en dappere schildknechten van het land van Holland en Zeeland, met alle steden en dorpen van die landen. En dit beleg begon in mei. En hij had een groot blokhuis laten slaan voor de Hogewoerdse poort waar ze vreselijk uit schoten met grote bussen, kanonnen, slangen en ander instrumenten in die stad en omsingelden de hele stad, verbrandden en vernielden bij de Rijn beneden de melaatsen alles dat ze vonden en daar werd ook een groot bolwerk opgeslagen om de poorters hun uitgang te benemen en de stad bleef aldus gesloten zodat er niemand uit kwam. En die voor Leiden lagen liepen heen en weer en vernielden dat huis te Warmond en Paddenpoel, dat de burchtgraaf van Leiden toebehoorde daar nu het klooster te Nonnenpoel staat. En ondertussen dat dit beleg duurde werden daar vele mooie burchten, kastelen en huizen die omtrent Leiden stonden van beide partijen verwoest, verbrand en ter neergeworpen.

Dye van Leyden, mitten edelen ende ridderen, mit dye van Uutrecht, bescermden de stede vromeliken, ende quamen dicwils uut, ende deden grote scade int heer, vele vangende ende slaende; ende hadden tegen die van buten vele scermutsinge, dat sij se dicwils afterwert dreven van die stede. Ende dye van binnen en waren oec niet al sonder scade, want si oec vele gequetsten ende doden hadden van dat scieten van den bussen. Die biscop van Uutrecht vernemende dat zijn vrienden binnen der stede van Leyden dus starckelic waren belegen, arbeyde seer om die assistencie ende bistant te doen met volc van wapenen ende vitaelge. Ende als hi volna bereit was om dit te volbrengen, ende hertoge Jan dit vername, die omtrent IX weken voir die stede gelegen had, dede hi versoeken an den burchgrave ende die ander heren, die mit hem binnen laghen, om pays ende vrede te maken. Ende by middele ende tusschenspreken van zommige heren worde dair een pays ende vrede geordineert ende gemaect in deser manieren: als dat alle die vreemde gasten ende knechten ende bisonder die van Uutrecht ongescent ende sonder scade gaen soude uut de stede, ende souden thuyswert trecken. Ende si souden den hertoge in die stede ontfangen, sonder yemant te bescadigen of te misdoen. Ende die burchgrave mitten poerters ontfingen ende hulden hertoghe Jan voer enen voecht ende ruwaert van Hollant. Die van Uutrecht menende dat si onbescadicht ende veylich comen souden binnen der stat, heeft hen heer Jan van Egmont mit sinen adherenten gestelt in heimelicke plaetsen, ende hadde hen lagen geleyt tusschen Woorden ende Uutrecht. Ende daer comende, is hi mit alle zijn volc opgebroken, ende sloech van afteren op die van Uutrecht, die sonder ordinancie gingen also vreseliken, dat si alle vluchtich worden. Ende vervolchde se seer scarpelicken ende strengeliken tot an die poerten van der stat, ende dede grote wraeck op datghene, dat si nu twemael sijn stede van Yselstein verbrant ende destrueert hadden. Die hertoge binnen Leyden wesende en hilt dat verbant van payse niet datter ghemact was, ende dwanc den burchgrave daertoe over te geven dat burchgraefscap van der stede van Leyden. Ende hi en behilt binnen der stede nyet meer voer hem ende sine naecomelingen, dan den Burch mitter tollen ende die gruyt. Want dye burchgrave plach binnen der stede te hebben grote dominatie ende heerscappie; want hi had te setten enen scout, IIII burgermeesters ende VII scepenen. Ende Henric des burggraven outste soen, die de partije van hertoge Jan sustineerde, ende den hertoge mede bistant hadde gedaen int belegge voer Leyden tegen den burchgrave, zijn vader, gaf dit selver voerseit mede over, als die brieven die dairof ghemaect worden uutwisen, ende dat mede voir hem ende voer alle sine nacomelingen. Ende van dien tijt voert, so cesseerde ende ging te nyete dat burggraefscap van Leyden mitter heerscappie, dat grote machtige princen ende heren in Hollant altijt plagen te wesen, ende lange jaren geweest hadden, van dat Leyden eerst begrepen worde. Ende als dese heer Phillips, burchgrave van Leyden, van zijn burchgraefscap gerogeert ende beroeft was, worde hi oec ten lesten verjaecht ende verdreven van heer Henrick, sinen outsten zoen voerseit uut sine heerlicheit van Wassenner. Ende jonckheer Jacob van Gaesbeeck hilt hem lange gevangen uuten naem van heer Henric, [262v] sinen soen, tot Schoenhoeven; ende hertoge Jan die gaf desen heer Henrick die heerlicheyt van Wassennaer mit allen sinen toebehoer. Dese heer Phillips, burchgrave, hadde II sonen, als heer Henric voerscreven, ende heer Jan van Wassener, heer van Voerburch. Dese heer Henric van Wassenner hadde twe sonen, als heer Jan van Wassenner ende joncheer Phillips van Wassenner, proest van Oest-Vrieslant; heer Jan van Wassenner ende heer van Voerburch, heer Phillips jonchste soen, wan heer Philips van Wassener, heer van Voerburch. Die wan voert joncheer Jan van Wassenner, ende die starf sonder kinder. Heer Jans ander zoen was geheten heer Dirc ende proest tSinte Jans tUtrecht ende pastoer van Haerlem. Ende dese here Phillips van Wassenner die so seer gheeert ende verheven was geweest by hertoghe Willem van Beyeren ende bi vrouwe Jacobe, zijn dochter, worde nu weder alsoe seer veracht ende so arm, dat hi volna tot nyet was gecomen. Ende starf int jaer Ons Heren M IIII C ende XXXVIII, ende leyt tot Wijc te Duersteden begraven in dat nonnencloester.

Die van Leiden, met de edelen en ridders, met die van Utrecht, beschermden de stad dapper en kwamen vaak uit en deden grote schade in het leger en sloegen en vingen er veel en hadden tegen die van buiten vele schermutselingen die ze vaak achteruitdreven van de stad. En die van binnen waren ook niet al zonder schade, want ze hadden ook vele gekwetsten en doden hadden van dat schieten van de bussen. De bisschop van Utrecht vernam dat zijn vrienden binnen de stad Leiden dus sterk waren belegerd en werkte zeer om ze assistentie en bijstand te doen met wapenvolk en voedsel. En toen hij geheel bereid was om dit te volbrengen en hertog Jan dit vernam, die omtrent 9 weken voor de stad had gelegen, liet hij verzoeken aan de burchtgraaf en de ander heren die met hem binnen lagen om rust en vrede te maken. En door middel en tussen spreken van sommige heren werd er een rust en vrede geordineerd en gemaakt in deze manier: als dat alle vreemde gasten en knechten en vooral die van Utrecht ongeschonden en zonder schade gaan zouden uit de stad en zouden naar huis trekken. En ze zouden de hertog in de stad ontvangen zonder iemand te beschadigen of te misdoen. En die burchtgraaf met de poorters ontvingen en huldigden hertog Jan voor een voogd en ruwaard van Holland. Die van Utrecht meende dat ze onbeschadigd en veilig komen zouden binnen de stad, heeft heer Jan van Egmond met zijn aanhangers zich gesteld in heimelijke plaats en had hen hinderlagen gelegd tussen Woerden en Utrecht. En toen hij daar kwam is hij met alle zijn volk opgebroken en sloeg van achteren op die van Utrecht, die zonder ordinantie gingen, alzo vreselijk zodat ze allen vluchtend werden. En vervolgde ze zeer scherp en streng tot aan de poorten van de stad en deed grote wraak op datgene dat ze nu tweemaal zijn stad IJsselstein verbrand en verwoest hadden. De hertog die binnen Leiden was hield dat verbond van vrede niet dat er gemaakt was en dwong de burchtgraaf daartoe over te geven dat burggraafschap van de stad Leiden. En hij hield binnen d stad niet meer voor hem en zijn nakomelingen, dan den Burcht met de tollen en de gruit. Want de burchtgraaf plag binnen de stad te hebben grote dominantie en heerschappij; want hij had te zetten een schout, 4 burgermeesters en 7 schepenen. En Hendrik, de oudste zoon van de burggraaf die de partij van hertog Jan staande hield en de hertog mede bijstand had gedaan in het beleg voor Leiden tegen den burchtgraaf, zijn vader, gaf dit zelf mede over, als die brieven die daarvan gemaakt werden uitwijzen en dat mede voor hem en voor alle zijn nakomelingen. En van die tijd voort zo verminderde en ging te niet dat burggraafschap van Leiden met de heerschappij, dat grote machtige prinsen en heren in Holland altijd plagen te wezen, en lange jaren geweest hadden van dat Leiden eerst begrepen werd. En toen deze heer Filips, burchtgraaf van Leiden, van zijn burggraafschap gedaan en beroofd was werd hij ook tenslotte verjaagd en verdreven van heer Hendrik, zijn oudste zoon, uit zijn heerlijkheid van Wassenaar. En jonkheer Jacob van Gaasbeek hield hem lang gevangen uit de naam van heer Hendrik, [262v] zijn zoon, et Schoenhoeven; en hertog Jan die gaf deze heer Hendrik de heerlijkheid van Wassenaar met al zijn toebehoren. Deze heer Filips, burchtgraaf, had 2 zonen, als heer Hendrik, en heer Jan van Wassenaar, heer van Voorburg. Deze heer Hendrik van Wassenaar had twee zonen, als heer Jan van Wassenaar en jonkheer Filips van Wassenaar, proost van Oost-Friesland; heer Jan van Wassenaar en heer van Voorburg, heer Filips jongste zoon won heer Filips van Wassenaar, heer van Voorburg. Die won voort jonkheer Jan van Wassenaar en die stierf zonder kinderen. Heer Jan andere zoon was geheten heer Dirk en proost te Sint Jan te Utrecht en pastoor van Haarlem. En deze heer Filips van Wassenaar die zo zeer geerd en verheven was geweest bij hertog Willem van Beieren en bij vrouwe Jacoba, zijn dochter, werd nu weer alzo zeer veracht en zo arm zodat hij geheel te niet was gekomen. En stierf in het jaar Ons Heren 1438 en ligt te Wijk bij Duurstede begraven in dat nonnenklooster.

Van vele oerlogen ende striden die op de tijt gevielen tuschen den Gelresse ende dat Sticht van Uutrecht.
Dat XIIII capitel.

Ter wilen dat hertoge Jan van Beyeren lach voer die stede van Leyden, ende die biscop hem bereyde om die van Leyden bistant te doen mit vitaelgen ende volc van wapenen, doen deden ontseggen den biscop van Uutrecht mitter stat van Uutrecht ende van Amersfoert, in den eersten hertoge Reinout van Ghelre; hertoghe Adolf van den Berghe; heer Dirc van Moers, biscop van Coelen, ende grave Vrederic van Moers, sijn broeder; Otte, biscop van Trier; die biscop van Munster ende here Hubrecht van Culenborch. Ende so geringe dese ontsegginge was gedaen, terstont daerna quamen dye Gelressen mit machte voer Amersfoert om te roven die beesten die omtrent die stede gingen. Dit vernemende dye van binnen, bereyden hem uut te gaen int ghemoet ende dat te keren mit slagen, dan si sulke ghewelt ende injurie souden willen liden. Ende si liepen uuter stede sonder enige ordinancie te houden ende onwijslick, ende quamen onverhoets onder die lagen, die de Gelressen hadden geleyt; ende daer gheviel een scarpe scermutsinge: daer worden vele poerteren geslagen, gevangen, ende in Gelrelant ghebracht. Als dit hertoge Reynout van Gelre verhoerde, heeft hi van stonden an vergadert veel volcks van wapenen uut Overlant, bi den Rijn, uut Sassen ende andere landen, ende bereyde hem mitten biscop van Munster om die stede van Amersfoert te beleggen. Mer dat vernemende die biscop van Uutrecht, sende V C gewapende vrome mannen mit vitaelge, mit bussen ende andere gereetscap ten oerloghe dinende, binnen der stede van Amersfoert, om die te defenderen ende bewaren. Daerna een weinich tijts is gecomen die hertoge van Ghelre mit een groot heer van volc, ende heeft sijn belegghe gemaect voer die stede, also na, als een armborst mocht schieten. Dat siende die van binnen der stede scoten vreseliken mit bussen, mit cloveners, mit armborsten uuter stede in dat heer, daer si grote scade ende moert mede deden. Als nu den avont was gecomen, ging die prior van den convent van Sinte Andries, buten der stede leggende, daer die hertoghe was binnen logiert, ende quam binnen der stede, ende maecte een bestant tusschen den hertoge ende dye stede durende totter sonnen opganck des toecomende dages. Ende als die dach bestont te lichten, des smorgens vroe, braeken die Gelressen op, ende reysden wederom na tlant van Gelre, doen si vernamen dat die stede mit knechten ende vitaelge voirsien ende beset was. Daerna sende dye hertoge zommige van den gevangen poorters binnen haer stede van Amersfoert, om hem te segghen, waert sake dat si hem wilden sceyden van der stat van Uutrecht ende dat si aliancie ende een verbant maken wouden mitten hertoge van Ghelre, dat alsdan alle ghevanghen souden vrij ende quijt sijn van der vanghenisse, sonder enich rantsoen of scattinghe te gheven, ende souden noch daerenboven vrij ende veylich varen om haer comenscap te doen in den landen van Hollant, Zeelant, Vrieslant, ende int lant van Ghelre. Ende dit dede die hertoghe al tesamen om die van Amersfoert tot hem te trecken. [263r] Ende zommige van den poerteren waren dair seer toe geneicht, ende sommige niet.

Van vele oorlogen en strijden die op de tijd gevielen tussen die van Gelre en dat Sticht van Utrecht.
Dat XIIII kapittel.

Terwijl dat hertog Jan van Beieren lag voor de stad Leiden en die bisschop zich bereidde om die van Leiden bijstand te doen met voedsel en wapenvolk toen liet ontzeggen de bisschop van Utrecht met de stad Utrecht en van Amersfoort als eerste hertog Reinout van Gelre; hertog Adolf van den Berge; heer Dirk van Moers, bisschop van Keulen, en graaf Frederik van Moers, zijn broeder; Otto, bisschop van Trier; de bisschop van Munster en heer Hubrecht van Culemborg. En zo gauw deze ontzegging gedaan was, terstond daarna kwamen die van Gelre met macht voor Amersfoort om te roven de beesten die omtrent de stad gingen. Dit vernamen die van binnen en bereidden zich om uit te gaan te ontmoeten en dat te keren met slagen dan dat ze zulk geweld en belediging zouden willen lijden. En ze liepen uit de stad zonder enige ordinantie te houden en dom en kwamen onverhoeds onder de hinderlagen die degene van Gelre hadden gelegd en daar geviel een scherpe schermutseling: daar werden vele poorters geslagen, gevangen en in Gelderland gebracht. Toen dit hertog Reinout van Gelre hoorde heeft hij van stonden aan verzameld veel wapenvolk uit Overland bij de Rijn, uit Saksen en andere landen en bereidde zich met de bisschop van Munster om de stad Amersfoort te belegeren. Maar dat vernam de bisschop van Utrecht en zond 500 gewapende dappere mannen met voedsel, met bussen en ander gereedschap ten oorlog dienen binnen de stad Amersfoort om die te verdedigen en bewaren. Daarna een weinig tijd is gekomen de hertog van Gelre met een groot leger van volk en heeft zijn beleg gemaakt voor de stad, alzo nabij als een pijl mocht schieten. Dat zagen die van binnen de stad en schoten vreselijk met bussen, met klavers, met pijlen uit de stad in dat leger waar ze grote schade en moord mede deden. Toen nu de avond was gekomen ging die prior van het convent van Sint-Andries buiten de stad liggen, waar de die hertog binnen was gelogeerd, en kwam binnen de stad en maakte een bestand tussen de hertog en de stad die duurde tot de zonsopgang van de komende dag. En toen de dag bestond te lichten, ‘s morgens vroeg, braken die van Gelre op en trokken wederom naar het land van Gelre toen ze vernamen dat de stad met knechten en voedsel voorzien en bezet was. Daarna zond de hertog sommige van de gevangen poorters binnen hun stad Amersfoort om hen te zeggen was het zaak dat ze zich wilden scheiden van de stad Utrecht en dat ze alliantie en een verbond maken wilden met de hertog van Gelre, dat alsdan alle gevangenen zouden vrij en kwijt zijn van de gevangenis, zonder enig losgeld of schatting te geven en zouden nog daarboven vrij en veilig gaan om hun koopmanschap te doen in de landen van Holland, Zeeland, Friesland en in het land van Gelre. En dit deed de hertog alle tezamen om die van Amersfoort tot hem te trekken. [263r] En sommige van de poorters waren daartoe zeer geneigd en sommige niet.

Die biscop van Uutrecht, bi enen snellen bode dit verhorende, sat terstont op ende quam mit V C paerden haestelic riden, des nachts te XI uren binnen Amersfoert; ende vant daer noch binnen die gevangen, die hy van stonden an dede uut gaen, omdat si geen twedracht in der stede maken souden. Des smorgens vroe openbaerden hem die Ghelres voer die stede in groter menichte, ende waren daer gecomen om mitten gevangen den stede te vercrigen; mer als si vernamen dat dye biscop mit V C paerden daerbinnen was gecomen, keerden si weder na die Velue. Dit gesciet wesende, besette dye biscop dye stede mit een starc garnisoen van knechten, ende reysde weder na Uutrecht. Ende van dien tijt voert toghen die van Uutrecht ende van Amersfoert uut in die Velue, roevende ende brandende vele van den naesten dorpen mit groter moedicheit. Tot eenre tijt togen si gelijc uut mit groter macht, wel ghewapent, ende verbranden Bernevelt ende Nyekerc; op een ander tijt togen si weder uut, ende barnden dat dorp ter Scuyr, Putten ende Voerthusen. Daerna reisden si weder gelijc uut int dorpe Ermel, dat si geheel verbranden, ende die husen terneder worpen; ende toghen voert voer een slootgen geheten Erler, dat si wonnen ende vingen daerop VII mannen. Dairenboven quamen si op een ander tijt, ende verbranden dat dorp Ter Ede, hoewel hertoge Reinout van Gelre doetertijt tot Rosendael lach mit IIII C paerden. Dit aldus gesciet wesende, is die biscop van Uutrecht selver opgheseten met die van Uutrecht ende Amersfoert, ende reet uut Renen in de Velue, ende verbrande dat dorp van Redichen ende tdorp Rosendael; mer nyet dat slot ende dat dorp van Velpe, bi Arnhem, menende also die van Arnhem uut te locken om mit hem een strijt te vechten. Ende hi dede vele scaden int lant van Gelre, mit roven ende brande, ende brocht enen groten uutermaten roef van allerleye goet ende gevangen mit hem. Ende als de biscop weder was gekeert, so quam heer Jan van Egmont uuten name van den hertoge van Gelre, mit joncker Jacob van Gaesbeec, mit heer Hubrecht van Culenburch, ende verbranden dat dorp Houten, Loeric, Amerongen, ende volna alle dye dorpen van tNedersticht; ende verbranden vele scuren ende bergen mit koern, ende namen enen groten roef mit hem van beesten ende gevangen. Op een ander tijt daerna togen dye van Uutrecht uut mit groter macht, ende quamen in de duystere nacht voer die stede van Wageningen, hebbende mit hem een vechtende houten instrument, staende op rader, geheten een beer. Ende als si dye sloten van den draeybomen stillicken hadden ofgedaen, die voer die stede stont, quamen si gelopen met groter cracht ende macht mit dit instrument, wel mit V C mannen; ende stieten daermede op de doeren van der poerten, dat si beefden. Als die waker dat hoerde, die al vast lach ende slyep, ende mit dat stoten wacker worde, riep hy: ԗie is dair?ՠDoen seiden si: ԗi willen in de stede wesenլ ende mit dien stieten si noch eens al dat sy mochten. Doe seyde die poertier: ԃlopt sachteliken, want daer isser een om die slotelen gegaen.ՠEnde doe liepen si derdemael also crachteliken op dye doeren, dat si opsprongen an stucken. Ende terstont staken si haer trompetten op, ende gingen in die stede mit groten geroep ende gecrij, ende vingen heer Henric van Hoemoet, ridder, mit noch VIII C man. Ende die ander vielen over die mueren, ende quamen also wech. Ende als si die stede aldus machtich waren, pilgeirden ende beroefden si de, ende stakent twier dairin, ende verbranden se, ende togen weder mit al horen roef ende gevangen mit groter eren binnen Uutrecht.

De bisschop van Utrecht, die door een snelle bode dit hoorde, zat terstond op en kwam met 500 paarden haastig aanrijden ‘s nachts te 11 uur binnen Amersfoort en vond daar nog binnen de gevangenen die hij van stonden aan liet uitgaan zodat ze geen tweedracht in de stad maken zouden. ճ Morgens vroeg openbaarden hem die van Gelre voor de stad in grote menigte en waren daar gekomen om met de gevangenen de stad te krijgen; maar toen ze vernamen dat de bisschop met 500 paarden daarbinnen was gekomen ze weer naar de Veluwe. Toen dit gedaan was bezette de bisschop de stad met en sterk garnizoen van knechten en trok weer naar Utrecht. En van die tijd voort trokken die van Utrecht en van Amersfoort uit in de Veluwe, rovend en verbrandden veel van de naaste dorpen met grote moed. Tot een tijd trokken ze gelijk uit met grote macht, goed gewapend, en verbrandden Barneveld en Niekerk; op een ander tijd trokken ze weer uit en verbrandden dat dorp ter Schuur, Putten en Voorthuizen. Daarna reisden ze weer gelijk uit in het Ermelo dat ze geheel verbrandden en wierpen de huizen te neer en trokken voort een slotje geheten Erler, dat ze wonnen en vingen daarop 7 mannen. Daarboven kwamen ze op een andere tijd en verbrandden dat dorp ter Ede, hoewel hertog Reinout van Gelre toentertijd te Rozendaal lag met 400 paarden. Toen dit aldus geschied was is de bisschop van Utrecht zelf opgezeten met die van Utrecht en Amersfoort en reed uit Rhenen in de Veluwe en verbrandde dat dorp Redichem en het dorp Rozendaal; mar niet dat slot en dat dorp Velp, bij Arnhem, meende alzo die van Arnhem uit te lokken om met hem een strijd te vechten. En hij deed vele schade in het land van Gelre, met roven en branden en bracht een grote uitermate roof van allerlei goed en gevangenen met hem. En toen de bisschop terug was gekeerd zo kwam heer Jan van Egmond uit de naam van de hertog van Gelre, met jonker Jacob van Gaasbeek, met heer Hubrecht van Culemborg, en verbrandde dat dorp Houten, Loerik, Amerongen, en vrijwel alle dorpen van Nedersticht; en verbrandde vele schuren en bergen met koren en nam een grote roof met hem van beesten en gevangenen. Op een andere tijd daarna trokken die van Utrecht uit met grote macht en kwamen in de duistere nacht voor de stad Wageningen en hadden met zich een vechtend houten instrument dat stond op raderen, geheten een beer. En toen ze de sloten van den draaibomen stil hadden afgedaan, die voor de stad stond, kwamen ze gelopen met grote kracht en macht met dit instrument, wel 500 mannen; en stoten daarmee op de deuren van de poort zodat die beefde. Toen de waker dat hoorde, die al vastlag en sliep en met dat stoten wakker werd, riep hij: ԗie is daar?ՠToen zeiden ze: ԗe willen in de stad wezenլ en met dien stieten ze nog eens alles dat ze mochten. Toen zei de portier: Klop zachtjes, want er is er een om de sleutel gegaan.ՠEn toen liepen ze voor de derde maal alzo krachtig op de deur dat die opensprong in stukken. En terstond staken ze hun trompetten op en gingen in de stad met groot geroep en gekrijs en vingen heer Hendrik van Hoogmoed, ridder, met nog 800 man. En de anderen vielen over de muren en kwamen alzo weg. En toen ze de stad aldus machtig waren plunderden en beroofden ze die en staken het vuur daarin en verbrandden het en trokken weer met al hun roof en gevangenen met grote eer binnen Utrecht.

Hoe die stede van Sinte Geertenberge verbrant worde.
Dat XV capitel.

Nu willen wi weder keren op die feyten ende gesten van oerlogen die in desen selven tijden ghescieden in Hollant, in denselven jaren van XX, als hertoge Jan van Beyeren die stede van Leyden an hem hadde gecregen. Soe lach heer Dirck van der Merwen, baelju van Zuyt-Hollant, als casteleyn opt huys van Sinte Geerten berge. Ende hi wist wel, dat die van Dordrecht seer naerstich waren om die stede onder haere subjectie ende heerscappie te hebben. Ende daerom had hy den poorteren van der stede te voren gheseyt: Ԕot wat tijden dat ghy die van Dordrecht in u stede laet comen, so segge ick u [263v] voerwaer, dat ick dat vier in u stede scieten sal.ՠDese heer Dirck was een moedich strijtber man, ende was van als versien ten oerloghe dienende: van vitaelge, van wapenen, ende van als dat men op een huys behoeftich is, want hy hadde op tslot wel anderhalf hondert vrome knechten, mitten welken hy begeerde ende in meninge was dat slot mitter stede te defenderen, bescermen ende bewaren, tot behoef van vrouwe Jacobe. Die van Dordrecht senden uut haer soudenijers ende knechten tot Sinte Geertenberge, ende eyschten die stede op te doen, tot behoef hertoge Jans van Beyeren. Die poorters versmaden ende verachten die woerden van den castelein, ende lieten die knechten van Dordrecht binnencomen. dWelke siende de castelein, heer Dirc, stelde hem ter weer op tslot; ende als die knechten mit dye van Dordrecht binnen gecomen waren, beleyden si dat slot rontom seer sterckeliken, ende scoten sonder ophouden op tslot, ende deden menige assault ende spronckreyse, om dat slot te winnen. Heer Dirc, die casteleyn, die een cloec, vroem, wijs oerlechsman was, die was seer gestoert van desen inlaten der knechten, waerom dat hi overvloedeliken tot allen plecken ende steden dat vier in de stede scoot, also dat die gehele stede mit die kercke al tsamen verbrande op Sinte Lambrechts avont. Die stede dus jammerliken verbrant wesende, bleven nochtans dye knechten in die stede legghen, in den verbranden husen, mitten poorters, de seer desperaet waren. Ende belagen dat huys scarpelicker dan si te voren hadden gedaen. Die steden van Hollant dit vernemende, quamen binnen XIIII daghen daer mede leggen, om te wreken dat daer gesciet was van den brande; waerom dat si mit grote bossen cortouwen, slangen ende andere stucken mit allen seer op dat slot scoten, ende hadden meest alle die toirnen terneder geworpen mit die grote stenen die si scoten; mer heer Dirck, de castelein, mitten sinen, weerden hem vromeliken teghen die van buten wel XXVI weken lang. Ten lesten worde daer een tractaet van paise gemaect, als dat heer Dirck van der Merwen, die casteleyn, soude overgeven dat slot hertoge Jan van Beyeren, ende hi soude van den slote gaen mit sine gesellen, behouden haer lijf ende goet.

Hoe de stad Sint Geertruidenberg verbrand werd.
Dat XV kapittel.

Nu willen we weer keren op de feiten en verhalen van oorlogen die in deze tijden geschiedden in Holland in dat jaar 1420, toen hertog Jan van Beieren de stad Leiden aan hem had gekregen. Zo lag heer Dirk van der Merwede, baljuw van Zuid-Holland, als kastelein op het huis van Sint Geertruidenberg. En hij wist wel dat die van Dordrecht zeer vlijtig waren om de stad onder hun onderwerping en heerschappij te hebben. En daarom had hij de poorters van de stad tevoren gezegd: Ԕot wat tijden dat ge die van Dordrecht in uw stad laat komen, zo zeg ik u [263v] voorwaar dat ik dat vuur in de stad schieten zal.ՠDeze heer Dirk was een moedige strijdbare man en was van alles voorzien dat ten oorlog diende: van voedsel, van wapens en van alles dat men op een huis behoeft, want hij had op het slot wel 150 dappere knechten waarmee hij begeerde en in mening was dat slot met de stad te verdedigen, beschermen bewaren tot behoefte van vrouwe Jacoba. Die van Dordrecht zonden hun soldaten uit en knechten naar Sint Geertruidenberg en eisten de stad open te doen tot behoefte van hertog Jan van Beieren. Die poorters versmaadden en verachten de woorden van de kastelein en lieten de knechten van Dordrecht binnenkomen. Wat de kastelein zag, heer Dirk, en stelde zich te verweer op het slot en toen de knechten met die van Dordrecht binnen gekomen waren belegerden ze dat slot rondom zeer sterk en schoten zonder ophouden op het slot en deden menige aanval en uitval om dat slot te winnen. Heer Dirk, de kastelein, die een kloek, dapper en wijze oorlogsman was, die was zeer verstoord van het binnen laten der knechten, waarom dat hij overvloedig tet alle plekken en plaatsen het vuur in de stad schoot, alzo dat de gehele stad met de kerk alle tezamen verbrandde op Sint Lambrechts avond. De stad die aldus droevig verbrand was, nochtans bleven de knechten in de stad liggen, in de verbrandde huizen met de poorters, die zeer wanhopig waren. En belegerden dat huis scherper dat ze tevoren hadden gedaan. De steden van Holland vernamen dit en kwamen binnen 14 dagen daarmede liggen om te wreken dat daar geschied was van de brand; waarom dat ze met grote bossen kartouwen, slangen en andere stukken zeer op dat slot schoten en hadden meest alle toren ter neder geworpen met die grote stenen die ze schoten; maar heer Dirk, de kastelein, met de zijnen verweerden zich dapper tegen die van buiten wel 26 weken lang. Tenslotte werd daar een traktaat van vrede gemaakt als dat heer Dirk van der Merwede, de kastelein, zou overgeven dat slot aan hertog Jan van Beieren en hij zou van het slot gaan met zijn gezellen en behouden lijf en goed.

Hoe vrouwe Jacobe scheyde van hertoghe Jan van Brabant haren man.
Dat XVI capitel.

In ditselve jaer quam hertoghe Jan van Brabant ghevaren van Antwerpen in Zeelant tot Sinte Martijnsdijck, tot versoeke hertoghe Jans van Beyeren, ende vergaerden op tslot van heren Floris van Borselen, bi middele des heren van Assche; mer vrouwe Jacobe en wist hier niet of. Ende dair wesende, constituerde ende sette hertoge Jan van Brabant desen hertoghe Jan van Beyeren te wesen ruwaert der landen Hollant, Zeelant ende Vrieslant noch VII jaren lang. Voert gaf hy hem dye stede van Antwerpen mittet marckgraefscap van Herentaels. Hertoghe Jan van Brabant wederom tAntwerpen comende, dede hy versetten by rade heer Evert tSerclaes, hofmeester des voerseyden hertoechs, ende gaf oerlof alle dye vrouwen ende joncvrouwen van vrouwe Jacobe, ende versette haren staet alte samen. Ende hy dede weder by haer setten dye graefinne van Merre, die vrouwe van Wesemael, die vrouwe van Assche, met meer andere. Datwelcke vrouwe Jacobe sere mishagede. Ende claechde dat dye vrouwe van Beyeren, haren moeder. Die vrouwe Margriete, hertoechinne van Beyeren, dit horende, was seer ghestoert, ende reet van stonden an nae Brusel, ende ging soe verstoert op Couwenberch tot hertoghe Jan ende sinen rade, ende woude hemluden anders informeren om desen nijewen staet te breken ende te nijete te doen. Ende als si dat niet doen en mochte, sceyde si myt groten toorne van den raet, ende reet in haer herberge In den Spiegele, ende vrouwe Jacobe volchde haer na, al screyende, mit enen knecht langes die straten, tot haer moeders herberge, daer dye luden seer of verwonderden ende myt haer te lyden hadden. Des anderen dages reden die moeder ende die dochter tesamen in Henegouwen tot Kenout, ende daer bleven si.

Hoe vrouwe Jacoba scheidde van hertog Jan van Brabant, haar man.
Dat XVI kapittel.

Hoe heer Phillips grave van Simpol ruwaert [264r] gemaect worde van Brabant, ende wat hi al dede voer vrouwe Jacobe.
Dat XVII capitel.

Dit aldus geschiet wesende hebben dye baronen, edelen ende steden van Brabant een dachvert gehouden ende beroepen in die stede van Loeven, ende concludeerden daer dat si here Evert tSerclaes ende den here van Assche corrigeren woude, mer si en mochtens niet doen; want hertoge Jan daer seer teghen was, gemerct dattet sine opperste raden rade waren, ende dat hi se uutermaten lief hadde. Waerom dat die drie staten van den lande van Brabant terstont gesonnen hebben tot Parijs een bode an grave Phillips van Simpol, hertoge Jans broder, begerende ende biddende dat hi wilde comen in Brabant om sijn vaderlick lant te regeren, angesien dat die hertoghe, sine broeder, seer geneycht was te horen afterclappers ende pluymstrikers ende die tusschen sinen broeder ende sine edele van den lande niet dan alle quaet spraken ende deden. Ende hoewel dat die grave dat niet gaerne en dede, nochtans doer begheerte des connincs, soe toech hi in Brabant; ende als hi sine broeder tot Brusel hadde gevisiteert, reisde hi tot Loeven; ende gehoirt hebbende die causen ende saken van der discorde an beiden siden, heeft hi mit sijn cloecheit vrouwe Jacobe ende haer moeder weder van Kenout uut Henegouwen doen comen tot Loeven; ende bi consent alle der edelen ende steden, worde daer een generael dachvaert geleit tot Vilvoerden, den XXIX dach van september. Ende als die grave van Simpol mit vrouwe Jacobe ende haer moeder mitten III staten van den landen van Brabant daer vergadert waren, verbeydende den coemste van hertoge Jan van Brabant, so en quam hi niet, mer hi screef eenen brief, hem excuserende dat hy sieck ware ende niet comen en mochte. Aldus vertoefden si noch een wil tijts, hem verwachtende, ende hadden verstaen dat hi van dene stede tot andere reysde, dat hi niet comen en wilde daer die dachvaert gehouden worde. Ende die baenre heren ende die edele mitten steden, bi rade der ambassiaten des conincs ende des hertogen van Bourgongen, overquamen ende concludeerden dat si den voerseyden grave Phillips van Simpol coren ende maecten ruwaert van Brabant. Ende dit was opten eersten dach van october. Daerna geboerdet, also hertoge Jan van Brabant doer informatie ende haet heren Willems van Berghen an Zoom, sine secrete raetsman, constitueert ende gestelt hadde hertoge Jan van Beyeren noch seven jaer lang te wesen ruwaert ende voecht der landen van Hollant Zeelant ende Vrieslant, ende dat hi hadde verset den staet van vrouwe Jacobe. Hierom sijn ghecomen die bastaerden van Hollant, ende slogen den voerseyden heere Willem van Berghen doot in des hertoghen camer van Brabant. Hierenbinnen hadde hertoghe Jan van Brabant verstaen, dat sijn broeder grave Phillips verandert hadde alle dye officieren der stede van Brussel, ende hadde weder ander daerin gheset nae sine belieften. Soe is dan die hertoghe voer Brusel ghecomen mitten grave van Moers, mitten heer van Heinsberch ende mit jonckheer Jan van Heinsberch ende heer Jan van Buren, proest van Aken, tresorier van Brabant, mit wel III C paerden, behalven sijn huysghesin. Die hertoge voer die poerte staende, hilt men raet opten stathuys; ende daer wort gesloten, dat men den hertoge in laten soude mit zijn huysgesin, mit C paerden ende XX, ende niet meer. Ende de VII scepen gingen totter Loevenscher poerten, daer die hertoge voer stont, verbeyende, ende deden se ontsluten. Ende als des hertoghen volc bestont in te comen, so quamt al ingedrongen, ende die hertoge quam lest. Ende dye ruwaert ging tot hem op Coudenberch, ende sprac hem toe.

Hoe heer Filips, graaf van Saint-Pol ruwaard [264r] gemaakt werd van Brabant en wat hij al deed voor vrouwe Jacoba.
Dat XVII kapittel.

Des anderen dages ging de hertoge opt stathuys, ende dede den raet opdoen, dat hy daer gecomen ware om vrede te hebben mit sinen broder, den ruwaert, ende mitten baenre heren ende zijn landen. Ende die ruwaert was gereden tot Loeven, bi den baenre heren. Doe had de hertoge sorch, dat zijn broeder mit die baenre heren met macht te Brusel comen mochten, ende hi ontboit bi hem die scepenen, hem vragende oft so geviel dat zijn broeder also quaem, of si hem in laten souden. Die scepenen seyden, dat si bereit waren die slotelen van der stede te brengen in sine handen. Doe was die hertoge tevreden, mer die gemeente was qualic tevreden dat die vremde gasten after straten gingen mit haer messen in de hant, ende spraken moedige woerden, sittende int wijnhuis, dat si rijc worden souden eer si ut Brabant [264v] scheyden souden. Soedat dye gemeente in der nacht opstont, ende vergaderden op die marct, wel gewapent; want zommige luden informeert waren dat die here van Heinsberge mitten anderen een opset ghemaect hadden, als si in der nacht een clocxken hoerden luden op Couwenberch totten Reguliren, dat si dan neder gecomen souden hebben op die marct, ende souden alsoe dye stat machtich geworden hebben. Oec bevant men dat die vreemde gasten by nachte in haer herbergen lagen op haer bedden wel ghewapent. Mer dit excuseerden si namaels als si verstonden dat die gemeente opgestaen was int harnas. So deden si oec haer harnas an, want si niet en wisten wat hem naekende was. Doe ontboden dye van Brusel den ruwaert, ende hi quam snellicken van Loeven mit die banreheren ende edelen ende mitten gedeputeerden van Loeven ende van Antwerpen seer danckende die poorters dat si hem soe eerbaerlicken hadden gehadt int bewaren van der stede. Doe ging die ruwaert des anderen dages mitten baenroetsen op Couwenberch in sijn broeders sale, ende hi dede vangen tmeeste deel van des hertoghen dienres, ende den anderen gaf men oerlof. Corts daerna worden der vreemder heren knechten ontslagen die te Brusel gecomen waren, mer die edele ende heren, dijer wel C ende L waren, mosten daer bliven. Ende dye ruwaert dede nemen alle die paerden ende dat harnas dat die heer van Heinsberch mitten anderen daer gebrocht hadden, ende gaft sine vrienden diet hem beliefde. Ende als dese heren dus binnen Brusel gevangen lagen, screef dye keijser Segemont brieven an den staten van den lande van Brabant, biddende ende bevelende opten keyserlicken ban, dat sij se ontslaen souden van der vangenisse, of dat sij hem gaven een half jaer dach. Oec screven die coervorsten an den ruwaert ende staten van den lande, ende sonden notabele boden, datselve biddende. Daer die ruwaert altijt op antwoerde, dat hi den voerseyden gevangen gepresenteert haddet recht van den lande, opdat sijt begeerden. Ende dit bleef aldus staende, dat si niet ontslagen mochten worden, totdat si soe lief spraken Geraert van den Zijpe, die bi den ruwaert doen ende laet was, dat hi him anders informeerde, dat si gracie verworven ende worden ontslagen van der vangenissen, op condicien dat si weder in die vanghenissen comen souden op Alre Heilighendach naest comende. Ende soe sceyden si van Brusel. Mer die proest van Aken ende sommighe andere en wouden dye beloften nyet doen, waerom si gevangen bleven. Ende die grave van Moers wort gheheel ontslagen, mit alle sijn gheselschap, by middele van enen oervede die hi dede den hertoge, den ruwaert ende den III staten van den lande. Ende daerna quamen si alle weder in, sonder die heer van Heinsberge; mer namaels hebben hem die heer van Heinsberge ende sijn zonen, daer die biscop van Ludic een oft was, ghesubmitteert tot segghen van notabele personen. Desgeliken die ruwaert mitten twee waerliken staten, sodat si by middele van eenre uutspraken ontslagen worden. Na desen heeft die ruwaert die grave van Simpol sijn ruwertscap weder overgegeven hertoghe Jan sinen broeder, als dye doe bi den III staten weder gestelt ende ontfangen wert totten regimente van den lande. Ende si consenteerden hem een bede van C ende LXXX dusent Vrancrijcse cronen, tot terminen te betalen, om eens deels sinen staet mede te houden. Des beloefde die hertoge, dat men alle voerleden costen daerof betalen soude, sodat die grave sijn broeder daerof hadde XXI dusent cronen. Ende aleer die grave van Simpol uuten lande reet, so worden onthoeft heer Evert Tserclaes, ridder, Geldolf van Coudenberghe ende Willem van Pipenpoy mit noch XIIII van den notabelste van Brusel, die van dit verraet ende opset wisten. Ende dair worden geset VI C cronen op des heren van Asschen live, dye hem vinge of doot sloeghe, want hi die princepaelste was die desen twedracht tusschen den hertoge ende vrouwe Jacobe sijn huysvrouwe hadde gemaect. Ende dit gedaen sijnde reisde vrouwe Jacobe myt haer moeder weder na Henegouwen.

Hoe heer Floris van Alkemade, ridder van den Vriesen, geslegen worde, ende hoe si die Hollanders verdreven.
Dat XVIII capitel. [265r]

Nu willen wi weder keren op dye gesten ende feyten van wapenen die in den lande van Vrieslant sijn gevallen in desen tiden: als in den jare M IIII C ende XXI was een capetein in Oest-Vrieslant, gheheten Focke. Dese heeft vergadert een grote menichte van Vriesen, mitten welken hi crachtelicken belegen heeft die fautoers ende goede ghonners der Hollanderen binnen dat steetgen van Sloten. Hertoghe Jan van Beyeren verhorende den last ende benautheit sijnre vrienden, heeft hy doen vergaderen vele ontallike scepen, ende sende die over mit volc van wapenen om sine vrienden te ontsetten. Die Vriesen, siende die veelheit der scepen, meenden dat heel Hollant ende Zelant teghen hem gecomen hadde, hoewel datter nochtans boven thien man in elck scip niet en waren. Die cappetein Focke mit sijn Vriesen waren voir thoeft geslegen, en braken scielicken op van den belegge, ende liepen wech, elck sijns weghes. Ende aldus worden die Hollanders verlost ende ontset van den belegge. In datselve jaer was dair oec in Vrieslant een vroem Hollantse cappetein, geheten here Floris van Alkemade, ridder, ende lach op een sloetken gheheten Lemmer. Dese heer Floris worde jammerlic van binnen verraden ende van den Vriesen op dat sloetken doot geslegen. Ende de Vriesen jaechden alle die Hollanders wech die daer waren. Op dye selve tijt hadden sommige van den soudenijers hertoge Jans van Beieren een fortresse oft een bolwerc opgeslagen in een dorp gheheten Mackom in Oest-Vrieslant, ende beroefden dairuut die naeste geleghen dorpen tusschen Mackom ende die stede Wouderchom geleghen. Nu was dair een capitein gheten Zicko Zjaerda in dit dorp Mackom, ende hyltet mit desen Hollanders, dye opt bolwerc lagen, ende dede hen grote bijstant ende hulpe tegen die andere Vriesen. So geboerdet op eenre tijt dat hi om noetlike saken reisen moeste tot Groeningen; so was een cappitein geheten, tot Witmersen, int dorp, gheheten Tzaerd Acilame, ende was des anders wederpartie. Soe heeft dese Tzaerd uuten name van Zicke brieven gescreven ende mit desen Zickens zegel besegelt, die hi van enen ouden besegelden brieve hadde genomen, die hi by hem hadde. Ende sende desen brief tot Mackom, dair dye Hollamders, Zickens medegesellen, lagen, daer Zicke nyet of en wiste, inhoudende aldus

Mijn geminde vrienden! Ghi sult weten dat alle die Vriesen des lants van Oestergoe ende Westergoe teghen u comen gewapent, ende ic en weet niet hoe ghy u tegen hem luden sult mogen bescermen; want ten is in mijnre macht niet, u hulp oft bistant te doen. Daerom sijt sorchvoudich ende naerstich, hoe ghy best wech comen mocht. Als dye Hollanders desen brief sagen wel beseghelt, ende die gelesen hadden, waren si seer bevrucht, ende vreesden dat die Vriesen hem overvallen mochten. Ende namen bi nachte alle haer goet, ende drogen dat in haer scepen, ende staken dat vier in dat bolwerckt, ende verbranden dat mit dat dorp van Mackom, ende toghen weder in Hollant.

Hoe heer Floris van Alkemade, ridder van de Friezen, geslagen werd en hoe ze de Hollanders verdreven.
Dat XVIII kapittel. [265r]

Nu willen we weder keren op de verhalen en feiten van wapens die in het land van Friesland zijn gevallen in deze tijden als in het jaar 1421 was een kapitein in Oost-Friesland, geheten Focke. Deze heeft verzameld een grote menigte van Friezen waarmee hij krachtig belegerd heeft de begunstigers en goed gunstiger der Hollanders binnen dat stadje Sloten. Hertog Jan van Beieren hoorde de last en benauwdheid van zijn vrienden en heeft laten verzamelen vele ontelbare schepen en zond die over met wapenvolk om zijn vrienden te ontzetten. De Friezen, zagen de hoeveelheid der schepen en meenden dat heel Holland en Zeeland tegen hen gekomen had, hoewel dat er nochtans niet boven tien man in elk schip waren. De kapitein Focke met zijn Friezen waren voor het hoofd geslagen en braken snel op van het beleg en liepen weg, elk zijn weg. En aldus werden die Hollanders verlost en ontzet van het beleg. In hetzelfde jaar was daar ook in Friesland een Hollandse kapitein, geheten heer Floris van Alkemade, ridder, en lag op het kasteeltje geheten Lemmer. Deze heer Floris werd droevig van binnen verraden en van de Friezen op dat kasteeltje dood egslagen de Friezen joegen alle Hollanders weg die daar waren. Op dezelfde tijd hadden sommige van de soldaten van hertog Jan van Beieren een fort of een bolwerk opgeslagen in een dorp geheten Makkum in Oost-Friesland en beroofden daaruit de naast gelegen dorpen tussen Makkum en de stad Wouderchom (Witmarsum?) gelegen. Nu was daar een kapitein geheten Zicko Sjaarda in dit dorp Makkum en hield het met dezer Hollanders die op het bolwerk lagen en deed hen grote bijstand en hulp tegen de andere Friezen. Zo gebeurde het op een tijd dat hij om noodzakelijke reis moest naar Groningen; zo was een kapitein geheten te Witmarsum in het dorp geheten te Tsaard Acilame, en was de tegenpartij van de andere. Zo heeft deze Tzaerd uit de naam van Zicko brieven geschreven en met deze zegel van Zicko bezegeld die hij van een oude bezegelde brief had genomen die hij bij hem had. En zond deze brief te Makkum waar de Hollanders, Zickoՠs metgezellen, lagen, waar Zicko niets van wist en bevatte aldus

Mijn geminde vrienden! Gij zal weten dat alle Friezen van het land Oostergo en Westerge tegen u gewapend komen en ik weet niet hoe ge u tegen hen zal mogen beschermen; want het is niet in mijn macht u hulp of bijstand te doen. Daarom wees zorgvuldig en vlijtig hoe ge het beste weg kan komen. Toen de Hollanders deze brief goed verzegeld zagen en die gelezen hadden werden ze zeer bevreesd en vreesden dat de Friezen hen overvallen mochten. En namen bij nacht al hun goed en droegen dat in hun schepen en staken dat vuur in dat bolwerk en verbrandden dat met dat dorp Makkum en trokken weer in Holland.

Hoe thele lant van Zuyt-Hollant van den storme inbrack.
Dat XIX capitel.

Int jaer Ons Heren M IIII C XXI, op Sinte Lijsbetten nacht, doen wast een alten groten swaren storm van winde, dat men des ghelijcs nije ghesien noch gehoert en hadde. Want dat water ende die vloede ghing so hoge, ende die storm was so groot, datter gheen dijcken tegen staen en mochte, si en braken in, als in Hollant, Zeelant, Vrieslant, Vlaenderen, ende bisonder die dijc tusschen Geertenberge ende Dordrecht, dair een schoen, vruchtber wey ende koernlant binnen lach, dair wel LXXII prochikerken in stonden, ende menich scoen ridderhoefstede, want dair woenden vele treflicke rijke ridderscappen ende sciltboertighe mannen, dye al onterft, ontgoet ende verarmt worden, ende moeste van armoet uuten landen rumen, ende mosten trecken, dienen, ende veel moster broot bidden, dat ricke treflicke mannen plagen te wesen. Want dat lant bleef voert rijende ongedijct, ende kercken, sloten, husen ende menich scoen ridderhoefstede vergingen mitten water, ende dairtoe menich dusent menschen, dye dair verdroncken. Ende hoewel dit die meeste scade was, als tinbreken van Zuyt-Hollant, soe was nochtans dat inbreken van den dijke te Petten in Noort-Hollant dat vermaerste, overmits dat wonderlicke mirakel van den [265v] Heyligen Sacramente van Petten, dat men nu te Bergen versoect, geheten dat Heylyge Bloet van Bergen. Want als die dijke van Petten, dair die kerke an stont, begonst te breken, te scoren ende vaneen te vallen, int einde is die kerc mede nedergestort ende in de zee gevallen, dair wel IIII C menscen in gevloden waren om dye vasticheit van der kerken, hopende mitsdien salveert te worden. Mer eylacen! ten bate niet; want die storm te groot was. Des anderen dages, als de storme was gecesseert, so sach men opten oever van der zee ontellike vele verdroncken menschen leggen, out ende jong, man ende wijf, naect ende bloot, jammerlick int water versmoert, dat seer deerliken was om sien. Soe geboerdet dat die scout van Bergen, geheten Jan van Pruchen, opten oever van der zee ghing, om die verdrencte goeden tot des heren behoef of der geenre dye si toebehoerden an te halen ende op te nemen. Onder als sach hy in een sloot comen driven een houten kistgen, dwelcke hi anhaelde, ende sloecht mit crachte op. So sach hy dairin rechtop staende een cyborie ende ander vaten van der Heiliger Kerken, ende dede dat brenghen ten naesten huse, tot eenre wedue, ende hi lietet den pastoer, geheten heer Melis, ende den coster, geheten Gerrit, die naemaels priester worde, weten, dat si quamen ende haelden de reliquien ende heilichdomme ende den scat der Heyliger Kerken. Ende comende, namen si mit groter reverencien ende waerdicheit die ciborie ende ander vaten. Doen seyde heer Melis, die pastoer, totten coster: ‘Neemt ghi dat busken van elpenbenen ghemaect ende draecht dat.’Die koster beducht wesende oft dair enige Hostien ende Sacramenten in wesen mochte, en dorstet mit sine blote handen nyet antasten, ende nam enen houten scuttele die dair stont, ende lietet dairin setten. Ende aldus ghinghen si tottet dorp van Bergen, dair si mit crucen ende vanen, mit love ende sange ende mit groter eren ende reverencien ingehaelt worden, ende op die stede, dair dit kistgen gedreven quam, worde naemaels een capelle getijmmert, tot memorie van alsulken mirakel. Dit dus gesciet wesende, heer Jan, pastoer van Petten, die op die tijt als dese storm gesciede dair niet en was, verhorede dat grote misval sijnre ondersaten ende die destructie sijnre kerken, ende dat die Sacramenten sijnre kerken gebrocht waren tot Bergen, ging hi dairwaert, om dye Sacramenten ende andere vaten ende reliquien weder te halen. Ende misse gedaen hebbende, ging hy mit heer Melis den pastoer ende mitten coster ter plaetsen dair de Sacramenten waren geset; ende opdoende die ciborie, vonden si die Hostien in der ciborien gans ende gave, sonder enighe corruptie; diewelke hy sumeerde ende nuttichde, vragende nae dat elpenbenen vaetgen, want dair mede hostien ende sacramenten in waren geleyt.

Hoe het hele land Zuid-Holland van de storm inbrak.
Dat XIX kapittel.

In het jaar Ons Heren 1421op Sint Liesbeth nacht, toen was er een al te grote zware storm van winde dat men iets dergelijke nooit gezien nog gehoord had. Want dat water en de vloed ging zo hoog en de storm was zo groot dat er heen dijken tegen staan mochten, ze braken in als in Holland, Zeeland, Friesland, Vlaanderen en vooral de dijk tussen Geertruidenberg en Dordrecht, waar een mooi vruchtbare weide en korenland binnen lag waar wel 72 parochiekerken in stonden en menige mooie ridderhofstede, want daar woonde vele voortreffelijke rijke ridderschap en goed geboren mannen, die allen onterfd, zonder goed, en verarmd werden en moesten van armoede uit het land ruimen en moesten vertrekken vandaar en velen moesten er om brood bidden, dat rijke voortreffelijke mannen plagen te wezen. Want dat land bleef voortaan onbedijkt en kerken, burchten, huizen en menige mooie ridderhofstede vergingen met het water en daartoe menige duizend mensen die daar verdronken. En hoewel dit de grootste schade was, als het inbreken van Zuid-Holland, zo was nochtans dat inbreken van de dijk te Petten in Noord-Holland de vermaardste vanwege dat wonderlijke mirakel van het [265v] Heilige Sacrament van Petten, dat men nu te Bergen bezoekt, geheten dat Heilige Bloed van Bergen. Want toen de dijk van Petten, waar de kerk aan stond, begon te breken, te scheuren en vaneen te vallen is op het eind de kerk mede neergestort en in de zee gevallen, waar wel 400 mensen in gevlogen waren vanwege de vastheid van de kerk en hoopten mitsdien gered te worden. Maar helaas! het baatte niet; want de was storm te groot. De volgende dag toen de stroma was verminderd zo zag men op de oever van de zee ontelbaar veel verdronken mensen liggen, oud en jong, man en wijf, naakt en bloot, jammerlijk in het water versmoort dat zeer droevig was om te zien. Zo gebeurde het dat de schout van Bergen, geheten Jan van Pruchen, op de oever van de zee ging om die verdronken goederen tot de heren behoedt of diegene die ze toebehoorden aan te halen en op te nemen. Waaronder hij zag in een sloot komen drijven een houten kistje wat hij aanhaalde en sloeg het met kracht open. Zo zag hij daarop rechtop staan een ciborie en andere vaten van de Heilige Kerk en liet dat brengen ten naaste huis naar een weduwe en hij liet het de pastoor, geheten heer Melis, en de koster, geheten Gerrit die later priester werd, weten dat ze kwamen en haalden de relikwie en heiligdom en de schat der Heilige Kerk. En toen ze kwamen, namen ze met groter reverentie en waardigheid de ciborie en andere vaten. Toen zei heer Melis, de pastoor tot de koster; ‘Neemt gij dat busje van ivoor gemaakt en draag het.’ De koster die beducht was of daar enige Hosties in wezen mocht durfde het met zijn blote handen niet aan te tasten en nam een houten schotel die daar stond en liet het daarin zetten. En aldus gingen ze naar het dorp van Bergen waar ze met kruisen en vanen, met lof en gezang en met grote eer en reverentie ingehaald werden en op de plaats waar dit kistje kwam gedreven werd later een kapel getimmerd tot memorie van al zulk mirakel. Toen dit geschied was is heer Jan, pastoor van Petten, die op de tijd als toen deze storm geschiedde daar niet was en hoorde dat grote misval van zijn onderzaten en de vernietiging van zijn kerk en dat de Sacramenten van zijn kerk gebracht waren tot Bergen ging hij derwaarts om de Sacramenten en andere vaten en relikwien weer te halen. En toen de mis gedaan was ging hij met heer Melis, de pastoor, en met de koster ter plaatse daar de Sacramenten waren gezet en opende de ciborie vonden ze de Hostie in de ciborie gans en gaaf, zonder enige corruptie; die hij eerde en nuttigde en vroeg naar dat ivoren vaatje, want daarin waren de hosties en sacramenten in gelegd.

Doen verscricte heer Melis, ende was bedroeft, want hy dat vaetgen opghedaen hadde, mer hy en hadder ghene hostien in ghesien. Ende alst heer Jan opdede, saghen si dat dye hostien van den water nat geworden waren, ende cleefden an malkanderen, gelicken een stucke deechs, sonder enyghe forme oft gedaente des broots, aen dat linnen cleetgen, daer si in ghewonnen lagen. Ende dese Hostien aldus aeneen ghebacken, sumeerde ende nuttichde heer Jan mede, ende also daer wel een pinte wijnmaets water in dat vaetgen was, dair dese Hostien in gelegen had, dat welcke hi hem ontsach mede te nuttighen, omt perickel datter hem of comen mochte, soe lyet hy dat water lopen, ende dedet in dye houten scuttele, dairt vaetgen in ghestaen hadde, om gheleerden mannen te consuleren ende te vraghen, wat men hyermede doen soude. Ende settet aen deen sijde, om wel te bewaren. Dairna, over een half jaer, als dye coster, dye nu priester was gheworden, dese scuttele sach staen, begheerde hy uut curiosicheit te sien hoe dattet mit dat water, dat in die scuttele gegoten was, wesen mochte, ende sach dattet in een ander specie ende gedaente was verandert, als in die gedaente van root geronnen ende verdroecht bloet, dair hy seer of verscricte ende verwonderde, ende sloet die scuttel weder op. Ende dit is noch die scuttel die men opten dach van huden noch toent, beslagen in silver. Ende een deel van der materien is uutghenomen, ende is gedaen ende gheset in een scoen monstrancie, dat men claerliken sien mach [266r] doir een cristallinen glas, die forme ende ghedaente van der materien. Ende dit wonderlicke mirakel spranc terstont over al dat lant, als dat dat Heylighe Sacrament verandert ende muteert ware in root gheronnen bloede, wairom dat veel volcx uut steden ende dorpen ende andere plecken dair quamen, om dat wonderlicke mirakel te sien. Onder diewelcken dat mede quam die suffragaen van Uutrecht, ende meester Willem Molenner van Leiden, doctoer in beyden rechten, die doe woende bi heer Willem van Matenes, abt van Egmont. Voirt meer andere geestelike ende waerlike personen, ondersoekende oft so ware als si hadden horen seggen. Ende geleerde mannen ende doctoren seyden dese specie ende gedaente waerdich ware geeert te worden om dye grote teykenen, die God dairan gewrocht hadde, uut welcke woorden vele menschen haer bedevaert dair geloeft hebben, om van haer siecten ende misvallen verlost te worden. Datwelke daghelixs gesciet, want dair wonderlicke miraculen dagelixs gescien, de te lange waren te scriven.

Toen schrok heer Melis en was bedroefd wan hij had het vaatje opengedaan, maar hij had er geen hosties in gezien. En toen heer Jan het opendeed zagen ze dat de hosties van het water nat geworden waren en kleefden aan elkaar, gelijk een stuk deeg zonder enige vorm of gedaante van brood aan dat linnen kleedje waar ze in gewonden. En deze Hosties aldus aaneen gebakken eerde en nuttigde heer Jan mede en alzo daar wel een pint wijnmaat water in dat vaatje was, waar deze Hosties in gelegen hadden, dat ontzag hij mede te nuttigen om het risico dat er hem van komen mocht, zo liet hij dat water lopen en deed het in de houten schotel waar dat vaatje in gestaan had om geleerden mannen te consulteren en te vragen wat men hiermee doen zou. En zette het aan de kant om goed te bewaren. Daarna, over een half jaar, toen de koster die nu priester was geworden, deze schotel zag staan en begeerde uit curiositeit te zien hoe dat het met dat water dat in de schotel gegoten was wezen mocht en zag dat het in een andere specie en gedaante was veranderd als in de gedaante van rood gestold en verdroogd bloed, waar hij zeer van schrok en verwonderde en sloot de schotel weer weder op. En dit is nog de schotel die men op de dag van heden nog toont, beslagen in zilver. En een deel van de materie is uitgenomen en is gedaan en gezet in een mooie monstrans zodat men het duidelijk zien mag [266r] door een kristallen glas die vorm en gedaante van de materie. En dit wonderlijke mirakel sprong terstond over al dat land, als dat dat Heilige Sacrament verandert en muteert was in rood gestold bloed, waarom dat veel volk uit steden en dorpen en andere plekken daar kwamen om dat wonderlijke mirakel te zien. Waaronder dat mede kwam de suffragaan van Utrecht en meester Willem Molenaar van Leiden, doctor in beide rechten, die toen woonde bij heer Willem van Matenes, abt van Egmond. Voort meer andere geestelijke en wereldlijke personen die onderzochten of het zo was als ze hadden horen zeggen. En geleerde mannen en doctoren zeiden dat deze specie en gedaante waardig was geerd te worden om de grote tekens die God daaraan gewrocht had, uit welke woorden vele mensen hun bedevaart daar beloofd hebben om van hun ziekten en misvallen verlost te worden. Wat dagelijks geschiedt want daar geschieden wonderlijke mirakels dagelijks die te lang waren te schrijven.

Hoe dye coninc van Vrancrijc Kaerl dye VI oflivich worde, ende Henric, coninck Henricxs zoen van Engelant, coninc van Vrancrijck ghecroent wort.
Dat XX capitel.

Int jaer Ons Heren M IIII C ende XXII, doen worde oflivich Kaerle, die VI coninc van Vrancrijc, als hi XXXIII jaer dat conincrijck eerlic hadde regiert, bevelende sinen princen ende heren dat coninc Henric die V, coninc van Engelant uuten name van sinen zoen, oec geheten Gerit, geboren van sine dochter Katrine, zijn huysvrouwe, cronen souden tot een coninc van Engelant; ende wilde dat sijn eygen sone, geheten Kaerl die Dalphijn, van der cronen van Vrancrijc gealieneert, vervreemt ende onterft soude wesen om die verradelike moert ende dootslach, dye hi hadde laten doen an hertoge Jan van Bourgongen. Ende aldus worde dese Henric coninc van Engelant doir zijn eygen mogentheit ende assistencie ende bistant hertoghe Phillips van Bourgongen, hertoge Jans soen, tot Riemen in der stat geconsacreert ende gecroent uuten naem van sinen zone coninc van Vrancrijc. Ende Kaerl die Dalphijn, broeder van dese coninginne van Engelant, die dit seer moeide dat hi aldus van der cronen van Vrancrijc onterft ende versteken was, doir raet sijnre heren ende princen, dede hem cronen coninc van Vrancrijc, int lant van Dalphinoijs. Dat niettegenstaende, so vercreech dese coninc Henric, bi hulpe ende bistant hertoghe Philips van Bourgongen, dat meeste deel van der cronen van Vrancrijc onder zijn subjectie. Om welke sake dat edele conincrijc van Vrancrijc al te deerliken worde gedestrueert ende verderft, vele steden, castelen, sloten ende dorpen verbrant ende terneder geworpen. Ende dit duerde wel XIIII jaeren lang, binnen welke tijden vele baroenen, princen, heren, ridderen ende vele vrome oerloechsluiden gedoot ende geslagen worden. Ende als dese jonge Henric out was geworden XII jaren, worde hi tot Riemen geconsacreert, gewijt ende gecroent tot een coninc van Vrancrijc, in tegenwoerdicheit van hertoge Philips van Bourgongen ende vele edele hertogen, graven ende princen, ende worde gheheten Henric die VI, coninc van Vrancrijc, Engelant ende Hijerlant; ende hi dede hem dairvan noemen ende verwapenen, ende dede oec slaen nyewe goude pennighen, mitter selver titelen.

Hoe de koning van Frankrijk Karel de 6^de stierf en Hendrik, de zoon van koning Hendrik van Engeland, koning van Frankrijk gekroond werd.
Dat XX kapittel.

Van hertoge Aernt van Gelre, heer Jans zoen van Egmont.
Dat XXI capitel.

Des sjaers daeran, als men screef XXIII, so bleef scieliken doot in der Velue hertoghe Reynout van Gulic ende van Gelre, grave van Zutphen, sonder enige kinder after te laten, ende worde begraven tot Monichusen van der Carthuser oerden bi Aernem. Ende na sinen doot quamen die heerlicheden ende landen an die kinder van vrouwe Marie van Arkel, heer Jans wijf van Egmont, want si was hertoge Reynouts suster voerseyt. Dese Reynout van Gelre had te wive des graven dochter van Artoys; mer si en hadden gheen kinder tesamen. Ende hy had hair gemaect tot hair duwarie ende lijftochte dat hertoechdom van Gulic, hair leven lang gedurende. Ende dese vrouwe Marie nam dairna te man Odolf, hertoge Willems soen van den Berghe, ende si starf daerna int jaer van XXVI. Daernae, als op die octave van Sinte Peter ende Pouwels Apostelen, worde Aernt, heer Jans outste soen van Egmont, ende vrouwe Marie, heer Jans dochter van Arkel, die noch in der vangenissen sat, als een waerachtich erfgenaam [266v] hertoghe Reinouts van Gelre, van allen steden ende van allen baroenen, heren ende ridderen ontfangen ende gehult als een hertoge van Gelre ende grave van Zutphen, hem doende haren eet als dat gewoenlic is. Dairna, op Sinte Marien Magdalenen dach, worde hem te wive gegeven ende ondertrout Katherine, des eersten hertoge Adolfs dochter van Cleve, out wesende VII jaer. Ende alsoe dese hertoge Aernt niet meer dan XIIII jaer out en was, als hi hertoge worde, so onderwan ende regeerde heer Jan van Egmont sijn vader dat lant van Gelre ende Sutphen als ruwaert ende voecht van sinen sone; ende doe si tot haren jaren gecomen waren, trouden ende besliepen sij malkander ende creghen veel kinder, als Adolf, die na hem hertoge worde, Willem, die jong starf; Maria, coninginne van Scotlant; Margriete, hertoechinne van Beyeren, ende joffrouwe Katrine, die ongehuwelict bleef.

Van hertog Arnold van Gelre, de zoon van heer Jan van Egmond.
Dat XXI kapittel.

Het jaar daarna toen men schreef 1423 zo bleef schielijk dood in de Veluwe hertog Reinout van Gulik en van Gelre, graaf van Zutphen, zonder enige kinderen achter te laten en werd begraven tot Monikenhuizen van de Kartuizerorde bij Arnhem. En na zijn dood kwamen de heerlijkheden en landen aan de kinderen van vrouwe Maria van Arkel, de wijf van heer Jan van Egmond, want ze was de zuster hertog Reinout. Deze Reinout van Gelre had tot wijf de dochter van de graaf van Artois; maar ze hadden geen kinderen tezamen. En hij had haar gemaakt tot haar erfgoed en lijftocht dat hertogdom van Gulik, haar leven lang durende. En deze vrouwe Marie nam daarna tot man Odolf, de zoon van hertog Willem van den Berghe en ze stierf daarna in het jaar van 1426. Daarna op de octaaf van Sint Petrus en Paulus, Apostelen, werd Arnold, de oudste zoon van heer Jan van Egmond en vrouw Maria, de dochter van heer Jan van Arke, die nog in de gevangenis zat, als een ware erfgenaam [266v] van hertog Reinout van Gelre, van alle steden en van alle baronnen, heren en ridders ontvangen en gehuldigd als een hertog van Gelre en graaf van Zutphen en deden hun eed zoals dat gewoonlijk is. Daarna, op Sint Maria Magdalena dag, werd hem tot wijf gegeven en ondertrouwd Katherine, de dochter van de eerste hertog Adolf van Kleef, die oud was 7 jaar. En alzo deze hertog Arnold niet meer dan 14 jaar oud was, toen hij hertog werd, zo onderwond en regeerde heer Jan van Egmond, zijn vader, dat land van Gelre en Zutphen als ruwaard en voogd van zijn zoon en toen ze tot hun jaren gekomen waren trouwden en besliepen ze elkaar en kregen veel kinderen als Adolf, die na hem hertog werd, Willem, die jong stierf; Maria, koningin van Schotland; Margaretha hertogin van Beieren, en juffrouw Catharina die ongetrouwd bleef.

Van den doot heer Vredericxs van Blanckenhem, biscop van Uutrecht.
Dat XXII capitel.

Op Sinte Dionijs dach, int selve jaer als heer Vrederic van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, een man van vele jaren, dat bisdom glorioselic in groter rusten ende vreden XXX jaren ende een halve hadde berecht, op sijn slot tot Vollenhoef oflivich geworden, die dat Sticht ende kercke van Uutrecht tot sijnre ewiger memorien vele goets hadde gedaen. Ende als hi gestorven was, worde hy van sine edelen ende familie mit groter triumphen ende feeste op enen wagen gevoert tot voer de poerten van der stat, daer hi van al den geestelicken staet ende waerliken heren ende burgeren, mit crucen ende vanen, mit love ende sange, gebrocht wort in die Domkerke, ende worde aldaer begraven an de zuytside van dat choer, onder enen costelicken ende preciosen tombe, mit sine wapenen van sijnre ofcoemste heerlic gechiert.

Van de dood van heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht.
Dat XXII kapittel.

Op Sint Dionysus dag, in hetzelfde jaar als heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, een man van vele jaren dat bisdom glorieus in grote rust en vrede 30 jaren en een half had berecht, op zijn slot tot Vollenhove stierf die dat Sticht en kerk van Utrecht tot zijn eeuwige memorie veel goeds had gedaan. En toen hij gestorven was werd hij van zijn edelen en familie met grote triomf en feest op een wagen gevoerd tot voor de poort van de stad waar hij van al de geestelijke staat en wereldlijke heren en burgers, met kruisen en vanen, met lof en gezang gebracht werd in de Domkerk en werd aldaar begaven aan de zuidzijde van het koor onder een kostbare tombe met zijn wapens van zijn afkomst fatsoenlijk versierd.

Van der electien heren Rodolfs van Diephout tot enen biscop van Uutrecht.
Dat XXIII capitel.

Als die exequien ende uutvaert des eerwaerdighen vaders, here Vrederixs van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, waren ghedaen, ende mit groter eren volbrocht, soe deden vele dyverse princen ende heren grote instancien ende vervolchginge om diverse personen, ende elck voer die sine te bidden ende te promoveren; want heer Diric van Moers, archibiscop van Coelen, badt voer jonckheer Roelof van Moers, sinen broeder; heer Jan van Heinsberch, biscop van Ludic, dede instancie voer heer Jan van Bueren, proest van Aken, des heren soen van Bueren; heer Otte, biscop van Munster, postuleerde voer joncheer Aelbrecht van der Hoey, sinen neve; hertoge Adolf van den Berge bat voer joncheer Gerrit van Cleve; ende hertoge Adolf van Cleve quam haestelicken selver in persoen, mit hem brengende heren Rodolf, des graven zoen van Dyephout, proest van Osenbrugge, ende canonic in den Dom te Coelen, om mitten anderen vasallen ende mannen der kerken van Uutrecht soude bidden voer den voerseyden here Rodolf. Ende doe elc sine bede hadde gedaen, so nam dye ecclesie haer beraet, ende die ecclesie, dat ridderscap ende dye hoeftsteden berieden hem elck bi hemselven om dat best te proeven ende te doen tot des Stichts behoef. Ende dair worden heimelike eerber personen uutgesent om na zijn gestant te vernemen in allen landen ende plaetsen, daer men wist dat hi meest vertiert ende meest regiment gehat hadde. Ende vernamen so van sijnre vromicheit ende wijsheit, als dat dat ridderscap van Overijsel ende VI, die Overijselse, steden, als Groeninghen, Campen, Swolle, Deventer, Hasselt ende Amersfoert mit die stat van Uutrecht ende die edelen des Stichts, als van Lichtenberch ende andere, overeen droegen, ende baden der [267r] ecclesie dat si kiesen wouden den joncheer Roelof van Diephout, want si genen beteren noch nutter en wisten tot des Gestichts behoef, nadat die landen gelegen waren. Ende den dach van der koer wert gheleyt, des daghes voer Sinte Martijns avont; ende dye vijf Godeshusen ginghen te capitel, ende gaven haer stemmen: enige koren joncheer Walraven van Moers; enige heer Sweer van Culenburch, den domproest; ende meer ander. Mer joncheer Roelof hadde verre dye meeste stemmen. Aldus had hi den koer voer allen. Ende men riep dair in den Dom, voert choer van docxael of, dat joncheer Roelof van Diephout gecoren was tot enen biscop van Uutrecht; ende hi was mitten hertoge van Cleve op die tijt in die stat. Ende hi wert gehaelt van den prelaten, geinstalleert ende in des biscops stoel geset, ende men sanck Te Deum laudamus. Ende men dede al dat men placht te doen, als daer een nijewen biscop gecoren is. Des anderen dages vergaderde dat capitel, ende daer worden geordineert notabele personen ende ambassiaten, geestelic ende waerlic, die haestelic gesonnen worden te Romen an den paeus, om hem te certificeren ende te kennen te geven die eendrachtelycke electie van haren nijewen biscop, dat hy wilde gewaerdigen dye te investieren ende confirmeren in sijn bisdom. Paeus Martijn die Vijfte heeft dese electie scarpeliken examineert ende ondertast, ende heeft bevonden dat si ghecoren hadden enen ongeleerden ende waerlyken man. Waerom dat hi de electie niet en woude admitteren noch toe laten, ende en woude hem niet confirmeren. Ende hi dede die ecclesie vermanen, dat si enen koren na den regulen ende settinge der Heiliger Scriften ende rechten, wiens leven ende wijsheit allen menschen mocht profijteren ende baten. Mer uut contumacien versmaden si des paeus vermaninge, ende en wouden anders ghenen kiesen dan dyen si postuleert ende ghecoren hadden. Dye ridderscap ende mannen der kercken van Uutrecht, ende oeck die Overijselse steden mit den Neder-Sticht, syende dat die paeus haer begeerte niet en woude toelaten, hebben si enen dachvaert geleyt, te houden in die stede van Deventer. Daer si allegader mitten hertoge van Cleve vergadert wesende, heimelicke secrete raeden ghehouden hebben, wat hem best in deser nootlicke sake goet dochte te doen ende te ghescien, tot des Stichts profijt ende oerbaer. Ende hebben nae langhe consultatien ende heimelicken raet onderling ghehouden eendrachtelicken met ghesamender hant een aliancie ende verbant myt malckanderen ghemaeckt, ende ghesworen, alsoe sy heren Roedolf niet hebben en mochten tot enen biscop, dat sy hem dan hebben ende houden wouden tot enen postulaet, voecht ende momber. Ende hebben hem terstont geset in allen possessien ende renten, steden ende sloten, ende gebrukenissen der kercken goeden. Ende doen dede hi slaen ende munten goude penningen, die men hiete postulaetsguldens.

Van de electie van heer Rudolf van Diepholt tot een bisschop van Utrecht.
Dat XXIII kapittel.

Toen de lijkstaties en uitvaart der eerwaardies vader, heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, waren gedaan en met grote eer volbracht zo deden vele diverse prinsen en heren grote instanties en vervolging om diverse personen en elk voor de zijne te bidden en te promoveren; want heer Dirk van Moers, aartsbisschop van Keulen, bad voor jonkheer Roelof van Moers, zijn broeder; heer Jan van Heinsberg, bisschop van Luik, deed instantie voor heer Jan van Buren, proest van Aken, de zoon van de heer van Buren; heer Otto, bisschop van Munster, postuleerde voor jonkheer Albrecht van der Hoei, zijn neef; hertog Adolf van den Berge bad voor jonkheer Gerrit van Kleef; en hertog Adolf van Kleef kwam haastig zelf in persoon en bracht met hem heer Rudolf, de zoon van de graaf van Diepholt, proost van Osnabrck en kanunnik in de Dom te Keulen om met de anderen vazallen en mannen der kerk van Utrecht zou bidden voor die heer Rudolf. En toen elk zijn bede had gedaan zo nam de kerkgemeenschap hun beraad en de kerkgemeenschap, dat ridderschap en de hoofdsteden beraden zich elk op zichzelf om dat beste te beproeven en te doen tot de behoefte van het Stichts. En daar werden heimelijke eerbare personen uitgezonden om naar zijn stand te vernemen in alle landen en plaatsen waar men wist dat hij meest vertier en meest regiment gehad had. En vernamen zo van zijn dapperheid en wijsheid, als dat dat ridderschap van Overijsel en 6, die Overijsselse, steden, als Groningen, Kampen, Zwolle, Deventer, Hasselt en Amersfoort met de stad Utrecht en de edelen der Sticht, als van Lichtenberg en anderen overeenkwamen en baden der [267r] kerkgemeenschap dat ze kiezen wilden jonkheer Roelof van Diepholt, want ze geen betere nog nutter wisten tot de behoefte van het Sticht, nadat de landen gelegen waren. En dn dag van de keuze werd gelegd, de dag voor Sint Martinus avond; en de vijf Godshuizen gingen te kapittel en gaven hun stemmen: enige kozen jonkheer Walraven van Moers; enige heer Sweer van Culemborg, de domproost; en meer andere. Maar jonkheer Roelof had ver de meeste stemmen. Aldus had hij de keuze voor allen. En men riep daar in dn Dom, voor het koor van doksaal af dat jonkheer Roelof van Diepholt gekozen was tot een bisschop van Utrecht; en hij was met hertog van Kleef op die tijd in de stad. En hij werd gehaald van de prelaten, genstalleerd en in de bisschopsstoel gezet en men zong Te Deum laudanum. En men deed alles dat men plag te doen als daar een nieuwe bisschop gekozen is. De volgende dag vergaderde dat kapittel en werden geordineerd notabele personen en ambassadeurs, geestelijk en wereldlijke, die haastig gezonden werden te Rome aan dn paus om hem te certificeren en te kennen te geven de eendrachtige electie van hun nieuwe bisschop en dat hij wilde gewaardigen die te investeren en bevestigen in zijn bisdom. Paus Martinus de 5^de heeft deze electie scherp onderzocht en besproken en heeft bevonden dat ze gekozen hadden een ongeleerde en wereldlijke man. Waarom dat hij de electie niet wilde toe staan nog toe laten en wilde hem niet bevestigen. En hij liet de kerkgemeenschap vermanen dat ze kozen een reguliere en zetting der Heilige Schrift en rechten, wiens leven en wijsheid alle mensen mocht profiteren en baten. Maar uit weerspannigheid versmaadden ze de vermaning van de paus en wilden geen andere kiezen, dan die ze postuleert en gekozen hadden. De ridderschap en mannen der kerk van Utrecht en ook die Overijsselse steden met de Nedersticht zagen dat de paus hun begeerte niet wilde toelaten en hebben een rechtszitting belegd, te houden in de stad Deventer. Waar ze allemaal met de hertog van Kleef verzameld waren in heimelijke raden gehouden hebben, wat ze het beste in deze noodzakelijke zaak goed docht te doen en te geschieden tot het nut en profijt van het Sticht. En hebben na lang consultatie en heimelijk raad onderling gehouden eendrachtig en gezamenlijk een alliantie en verbond met elkaar gemaakt en gezworen, alzo ze heer Rudolf niet hebben mochten tot een bisschop, dat ze hem dan hebben en houden wilden tot een postulaat, voogd en momboor. En hebben hem terstond gezet in alle bezittingen en renten, steden en burchten en gebruiken van de goederen van de kerk. En toen liet hij slaan munten gouden penningen die men postulaatsguldens noemde.

Hoe dat heer Sweer van Culenburch geordineert worde die LII biscop van Uutrecht, ende hoe hi weder verdreven worde.
Dat XXIIII capitel.
Biscop Sweer van Culenburch.

Die paeus aenmerkende dat die electie van een biscop te kyesen doir contumatie der ecclesie devolueert ende aen hem ghecomen was, ende verstaende, dat dye kercke van Uutrecht een edele ende een rellygiose kercke was ende dat vele religiose ende gheleerde mannen hier voertijts dair hadden gheseten ende regyert, heeft hy dat bisdom ghegheven enen relligiosen gheleerden ende edelen man den biscop van Spiers. Mer dye biscop van Spiers vernemende dat heere Roelof, die postulaet, alle die renten, steden ende sloten des lants van Overijsel onder sine macht ende jurisdictie hadde, en woude hy sijn bisdom van Spiers nyet resigneren noch overgheven, ende comen tUtrecht op avontuer. Ende hi ontboet heer Sweer [267v] van Culenburch, den doemproest van Uutrecht, ende dede een permutatie van die domprostie ende andere beneficien, om die provisie van den bisdom van Uutrecht, ende hi promoveerde hem an den paeus, dat hi vercreech brieven van der provisie van tbisdom. Tegen welke provisie die postulaet, heer Roelof, van stonden an dede appelleren totten Stoel van Romen. Heere Sweer vercreghen hebbende de provisie, was naerstich mitten gelde te crighen van den paeus die confirmatie van den briven van der provisien, die hi verwerf. Ende nedercomende, dede hi die lesen tot Uutrecht. Dye steden van Overijsel mitten ridderscap ende edelen waren gesloten te bliven ende te adhereeren die appellatie van haren gecoren postulaet, ende wouden hem hulpe ende bistant doen totten eynde van trecht teghen heer Sweer voerseyt, uutgheseit Wouter van Coeverden, ter tijt toe die postulaet mitten uutersten recht daeruut gewonnen worde. Daerna weinich dagen, creech heer Sweer in sijn hulpe ende bystant sijnre vrienden ende magen dat slot te Horst; ende corts daerna worde hy tot Renen ende Amersfoert ingelaten. Dit ghesciet wesende, is hi des dijnsdages in der octaven van Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsdach int jaer M IIII C XXV, mit een scoen geselscap van ridderen ende edelen, gecomen in der stadt van Uutrecht. Dair hi na ouder gewoenten mit groter solemniteiten geordineert ende gheset is te wesen die LII biscop van Uutrecht. Dese heer Sweer was heren Gherrits soen, den IX heer van Culenburch. Sijn moeder was heer Jans dochter die eerste van Egmont. Zijn broeders waren heer Hubrecht ende heer Jan, heren van Culenburch; heer Jan van Culenburghe, deken Sint Jans tUtrecht; joncheer Peter ende Gherrit van Culenburch besat ende berechte dat bisdom VII jaer. Mer hi en was mer X maenden gheweldich heer van den landen.

Hoe dat heer Sweer van Culemborg geordineerd werd de 52^ste bisschop van Utrech, en hoe hij weer verdreven werd.
Dat XXIIII kapittel.
De paus merkte dat de electie van een bisschop te kiezen door weerspannigheid der kerkgemeenschap devalueert en aan hem gekomen was en verstond dat de kerk van Utrecht een edele en een religieuze kerk was en dat vele religieuze en geleerde mannen hier voortijd daar hadden gezeten en geregeerd, heeft dat bisdom gegeven een religieuze geleerden en edele man de bisschop van Spiers. Maar de bisschop van Spiers vernam dat heer Roelof, de postulaat, alle renten, steden en burchten van het land Overijsel onder zijn macht en jurisdictie had en wilde zijn bisdom van Spiers niet neer leggen nog overgeven en komen te Utrecht op avontuur. En hij ontbood heer Sweer [267v] van Culemborg, de domproost van Utrecht, en deed en herschikking van die domproosdij en andere gunsten om de provisie van het bisdom van Utrecht en hij promoveerde hem aan de paus dat hij verkreeg brieven van de provisie van het bisdom. Tegen welke provisie het postulaat, heer Roelof, van stonden aan liet appelleren tot de Stoel van Rome. Heer Sweer die de provisie gekregen heeft was vlijtig met het geld te krijgen van de paus de bevestiging van de brieven van de provisie, die hij verwierf. En neerkomende liet hij die lezen te Utrecht. De steden van Overijsel met de ridderschap en edelen waren gesloten te blijven en toe te vallen het appel van hun gekozen postulaat en wilden hem hulp en bijstand doen tot het einde van het recht tegen heer Sweer, uitgezonderd Wouter van Coevorden, ter tijd toe dat het postulaat met het uiterste recht daaruit gewonnen werd. Daarna weinig dagen kreeg heer Sweer in zijn hulp en bijstand van zijn vrienden en verwanten dat slot te Horst; en kort daarna werd hij te Rhenen en Amersfoort ingelaten. Toen dit geschied was is hij de dinsdag in de octaaf van Onze Lieve Vrouwe Hemelvaartsdag in het jaar 1425 met een mooi gezelschap van ridders en edelen gekomen in de stad Utrecht. Waar hij naar oude gewoonte met grote ceremonie geordineerd en gezet is te wezen de 52^ste bisschop van Utrecht. Deze heer Sweer was de zoon van heer Gerrit, de 9^de heer van Culemborg. Zijn moeder was de dochter van heer her Jan, de 1^ste van Egmond. Zijn broeders waren heer Hubrecht en heer Jan, heren van Culemborg; heer Jan van Culemborg, deken van Sint Jan te Utrecht; jonkheer Peter en Gerrit van Culemborg, bezat en berechte dat bisdom 7 jaar. Maar hij was maar 10 maanden geweldig heer van de landen.

Van die grote gewelden, fortsen ende oerlogen dye gescieden in den Sticht ende stat van Uutrecht by sijnre tiden.
Dat XXV capitel.

Ende als heer Sweer van Culenburch in zijn biscoplicken stoel was geset, doen beswoer ende besegelde hy den lantsbrief, ende der ecclesie ende der stadt ende al dat Sticht in haren ouden pryvilegien, hantvesten, oude ghewoenten, vrijheden ende haren rechten houden te laten, nae ouder ghewoenten; daer terstont goede besegelde bryeven of worden gemaect ende ghegeven. Opten selven dach was in der stadt een rumoer ende oploep, soedat dye burghermeester Baernt Preus in sijn bedde dootgeslagen wort, ende sochten meer van den gherechte ende andere om te slaen, ende bedreven groten hoemoet. Dit dus deerlicken gheschiet wesende, heer Sweer, die biscop, begerende gratie te doen die dit feyt ende overdaet hadden gedaen om sine nijewe intronisatye ende inleydinghe, nam op hem alle die misdaden dye op dyen dach in der stat waren gesciet; dat onwijslic gesproken ende gedaen was van alsulken eerbaren man ende biscop, want daer vele fortsen, gewelden ende jammers op dien dach gescieden. Dye biscop dede bannen heer Roelof van Diephout mit dat ganse Overstichte ende dyet mit hem hilden, want hy dat hele Overstichte van Overijsel in hadde. Mer si en vraechden daer niet nae, want si procedeerden altijt op haer appellatie. Die vrienden ende magen dergeenre die geslegen waren ende uuter stat verdreven, waren rijke, machtyge mannen, seer qualic ende ovel nemende die verdrietlicke moort ende dootslagen haerre vrienden, maecten een starc verbant mit zommige vasallen ende leenmannen des Stichts ende mit heer Roelof, den postulaet, tegen heer Sweer, den biscop. Soe ist geboert, opten Pijnsteravont, int jaer M IIII C XXVI, dat heer Jan van Renes, van Renouwen, een cloeck vroem ridder ende een balling van der stadt, ghecomen is mit XIIII paerden in der stadt, ende reet op dye Plaetse, ende nam dye in, mit dyeghene dye op hem waerden, als die heer van Bueren mit meer ander van sine vrienden die by hem quamen. Diegene die hem uuter stadt ghehouden hadden, cregen der Statsbannijer, ende begrepen Roderburgher Brugge, ende gheboden den burgers dat sij [268r] bi hem quamen onder dye bannier van der stadt. Als heer Jan dat vernam, trat hi mitten sinen vromelicken aen om tegen hem te vechten om die overhant; ende als si here Jan soe stoutelijcken saghen ancomen, lieten si die bannyer vallen, ende ghingen lopen. Heer Jan nam die bannyer ende rechte dye op, ende ghing weder nae die Plaetse, ende worde dye stat machtich nae sinen wille. Ende vele vielen over die muren, ende andere deden oervede, dat sij niemant en souden misdoen. Ende men liet se uuter stat. Ende als heer Sweer, die biscop, dit vernam, en quam hy nije weder in der stat van Uutrecht.

Van het grote geweld, krachten en oorlogen die geschieden in de Sticht en stad Utrecht bij zijn tijden.
Dat XXV kapittel.

En toen heer Sweer van Culemborg in zijn bisschoppelijke stoel was gezet toen bezwoer en bezegelde hij de landbrief en de kerkgemeenschap en de stad en al dat Sticht in hun oude privilegies, handvesten, oude gewoonten, vrijheden en hun rechten houden te laten, naar oude gewoonte; waar terstond goede bezegelde brieven van werden gemaakt en gegeven. Op dezelfde dag was in de stad een rumoer en oploop zodat de burgermeester Arnold Preus in zijn bed doodgeslagen werd en zochten meer van het gerecht en andere om te slaan en bedreven grote hoogmoed. Toen dit aldus droevig geschied was begeerde heer Sweer, de bisschop, gratie te doen die dit feit en overdaad hadden gedaan om zijn nieuwe intronisatie en inleiding en nam op zich alle misdaden die op die dag in de stad waren geschied; dat dom gesproken en gedaan was van al zulke eerbare man en bisschop, want daar vele krachten, geweld en droefheid op die dag geschieden. De bisschop liet bannen heer Roelof van Diepholt met dat ganse Oversticht en die het met hem hielden, want hij had dat hele Oversticht van Overijsel. Maar ze vroegen daar niet naar, want ze procedeerden altijd op hun beroep. De vrienden en verwanten van diegene die egslagen waren en uit de stad verdreven waren rijke, machtige mannen die zeer kwalijk en euvel namen de verdrietige moord en doodslaan van hun vrienden en maakten een sterk verbond met sommige vazallen en leenmannen van het Sticht en met heer Roelof, de postulaat, tegen heer Sweer, de bisschop. Zo is het gebeurd op Pinksteravond in het jaar 1426 dat heer Jan van Renesse, van Renouwen, een kloeke dappere ridder en een balling van de stad gekomen is met 14 paarden in de stad en reed op de Plaats en nam die in met diegene die met hem waren als di heer van Buren met meer anderen van zijn vrienden die bij hem kwamen. Diegene die hem uit de stad gehouden hadden kregen de Stadsbanier en begrepen Roderburger Brug en geboden de burgers dat zij [268r] bij hen kwamen onder de banier van de stad. Toen heer Jan dat vernam trad hij met zijnen dapper aan om tegen hen te vechten om de overhand; en toen ze heer Jan zo dapper zagen aankomen lieten ze de banier vallen en gingen lopen. Heer Jan nam de banier en richtte die op en ging weer naar de Plaats en werd de stad machtig naar zijn wil. En vele vielen over de muren en andere deden afzwering van vijandschap dat zij niemand zouden misdoen. En men liet ze uit de stad. En toen heer Sweer, de bisschop, dit vernam kwam hij niet weer in de stad Utrecht.

Daernae deden die van Uutrecht een generael capitel legghen om grote beclachten ende ponten die men opten biscop te segghen hadde. Ende hi wort gheciteert ende inghedaecht te capitel te comen, nae den rechte ende ghewoenten der kercken van Uutrecht, als men enen biscop pleghet te vervolgen om hem te verantwoerden. Die biscop screef brieven an den capitel, excuserende dat hi nyet comen en dorste om vrese sijns lijfs. Ende hi begheerde gheley mit diegene die hy mit hem brengen mochte: hy woude comen ende verantwoerden hem. Hem wert een vrij vast gheleyde of geluit mitter stadt clock mit hondert paerden, ende die hi medebrocht voir sijn familie ende huysghesin. Ende die biscop en quam noch niet ter ander maningen; ende daer wort op geprocedeert, ende ter derden cijtacien ende vermaninghe oeck nyet en quam, ende ter vierder over recht. Doe wart hi gheverdaecht, gheyscht ende gheroepen eenwerf, anderwerf, derdewerf ende vyerdewerf, nae uutwisinghe haers rechts ende privilegien ende haers lants briefs, die dye biscop besegelt ende ghesworen hadde te houden. Ende doe gingen dye drie staten als hy aldus overhorich was den Generaelen Capitele, ende deden alle rechten, geestelijck ende waerlick, dye hem toebehoerden, nederleggen, ende dat nyemant voer hem te recht staen soude, eer hi quame ende dede dat hi sculdich waer te doen. Dit toernde den biscop seer, ende brocht den heer van Egmont ende des Stichts vyanden in Amersfoert mit vele Gelres. Ende hi arbeyde seer om Renen mitten Ghelressen in te crighen. Doen saghen die van Uutrecht wel, dattet meer gelden most. Ende verenichden hem mit dat Oversticht ende mit heer Roelof, dye eerst postuleert wert, ende adhereerden sine appellatie. Ende beloefden dien ten einde totter lester sentencie toe uit te helpen dragen, ende namen hem tot enen momber ende voecht ende bescermer. Ende hy quam tot Uutrecht, int jaer Ons Heeren dusent IIII C ende XXVI. Ende wort in des biscops hof gheset als een voecht des Stychts van Uutrecht. Die Gelres hadden twee blochusen opgeslegen binnen Amersfoert, om die stede te bewaren ende te onderhouden. Mer int selve jaer omtrent Alre Heyligendach quam heer Roelof, de postulaet, mitter stat van Uutrecht, ende quam in Amersfoerde myt hulpe van den burgheren. Ende wan dye blochusen met stormerder hant, daer dye Ghelres op waren. Ende dair wert op ghevanghen jonckheer Peter van Culenburch, des biscops broeder; Jan van Accoyen; Goeswijn van Vanderijck; Dirck van Wije mit meer ander goede mannen, tot CC toe. Dairna sijn zommige van den canonicken die mit biscop Sweer hilden, uuter stat van Uutrecht ghetogen, ende quamen bi den biscop; ende die postulaet mitten capittulaers deden terstont andere setten in dye possessien van hoere beneficien. Ende biscop Sweer worde in allen steden van Hollant ontfanghen ende ghehouden als een warachtich biscop van Uutrecht. Ende omdat hi verdreven was, soe scheyden si hem van der obedienciie des stoels van Uutrecht, ende adhereerden ende bleven by heere Sweer van Culenburgghe. Waervan dat grote tweedracht ende twist ghevallen is tusschen Hollant ende dat Sticht. Die biscop Sweer, hebbende ende ghebrukende dominatie ende jurisdictie in den landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant ende Ghelrelant, heeft mits paeuslycker macht ende auctoriteyt [268v] gheexcommuniceert ende gebannen heer Roelof van Diephout, den postulaet, mit alle zijn fautoers ende adherenten in allen kerken der voerseyder landen. Nu wil ic die gesten ende daden van desen twe gecoren biscoppen laten leggen, ende wil weder aftervolgen ende continueren die gesten ende gescienisse dye in desen tiden binnen Hollant gescieden van vrou Jacobe ende haren oem.

Daarna lieten die van Utrecht een generaal kapittel leggen om grote klachten en punten die men op de bisschop te zeggen had. En hij werd geciteerd en gedaagd te kapittel te komen, nar het recht en gewoonte der kerk van Utrecht zoals men een bisschop pleegt te vervolgen om hem te verantwoordden.. De bisschop schreef brieven aan het kapittel, excuseerde dat hij niet komen durfde vanwege vrees van zijn lijf. En hij begeerde geleide met diegene die hij met hem brengen mocht; hij wilde komen en zich verantwoordden. Hem werd een vrije vaste geleide of luiden met de stadsklok met honderd paarden en die hij meebracht voor zijn familie en huisgein. En de bisschop kwam nog niet ter andere vermaning en daar werd op geprocedeerd en ten derde citatie en vermaning ook niet kwam en ter vierde over recht. Toen werd hij gedagvaard en eenmaal geroepen, tweede- derde, en vierde maal, naar het uitwijzen van hun recht en privilegie en de landsbrief die de bisschop bezegeld en gezworen had te houden. En toen gingen de drie staten toen hij aldus ongehoorzaam was de Generale Kapittel en deden alle rechters, geestelijke en wereldlijke, die hem toebehoorden neerleggen en dat niemand voor hem te recht staan zou eer hij kwam en deed wat hij schuldig was te doen. Dit vertoornde de bisschop zeer en bracht de heer van Egmond en vijanden van het Sticht in Amersfoort met vele van Gelre. En hij werkte zeer om Rhenen met die van Gelre te krijgen. Toen zagen die van Utrecht wel dat het meer gelden moest. En verenigden zich met dat Oversticht en met heer Roelof, die eerst postulaat werd, en aanhing zijn beroep. En beloofden die ten einde tot het laatste vonnis toe uit te helpen dragen en namen hem tot een momboor en voogd en beschermer. En hij kwam naar Utrecht in het jaar Ons Heeren 1426. En werd in de Bisschop hof gezet als een voogd van het Sticht van Utrecht. Die van Gelre hadden twee blokhuizen opgeslagen binnen Amersfoort om de stad te bewaren en te onderhouden. Maar in hetzelfde jaar omtrent Aller Heiligendag kwam heer Roelof, de postulaat, met de stad Utrecht en kwam in Amersfoort met hulp van de burgers. En won de blokhuizen met stormenderhand waar die van Gelre op waren. En daar werd gevangen jonkheer Peter van Culemborg, des broeder van de bisschop; Jan van Acquoy en; Gozewijn van Vanderijck; Dirk van Wije met meer ander goede mannen, tot 200 toe. Daarna zijn sommige van de kanunniken die het met bisschop Sweer hielden uit de stad Utrecht getrokken en kwamen bij de bisschop en ie postulaat met de kapittelen lieten terstond anderen zetten in de bezittingen van hun gunsten. En bisschop Sweer werd in alle steden van Holland ontvangen en gehouden als een ware bisschop van Utrecht. En omdat hij verdreven was zo scheiden ze zich van de gehoorzaamheid van de stoel van Utrecht en hingen aan en bleven bij heer Sweer van Culemborg. Waarvan grote tweedracht en twist gevallen is tussen Holland en dat Sticht. De bisschop Sweer die had en gebruikte dominantie en jurisdictie in de landen van Holland, Zeeland en Friesland en Gelderland heeft mits pauselijke macht en autoriteit [268v] gexcommuniceerd en gebannen heer Roelof van Diepholt, de postulaat, met zijn begunstigers en aanhangers in allenkerken der landen. Nu wil ik de verhalen en daden van deze twee gekozen bisschoppen laten liggen en wil weer navolgende en continueren de verhalen en geschiedenis die in deze tijden binnen Holland geschieden van vrouw Jacoba en haar oom.

Van dat derde huwelic dat vrou Jacobe dede.
Dat XXVI capitel.

Hier te voren heb ic gescreven hoe dat vrou Jacobe van zommige raetsluden geinformeert was, dat al sulken huwelic als tusschen hair ende hertoge Jan van Brabant ghesciet waer, niet wettelic wesen mochte. Ende dat dye bullen van der dispensacien gepasseert niet warachtelic, mer valsch waren. Waerom dat si opten VII dach van maerte, int jaer M IIII C XXIII getogen is uut Henegouwen in Engelant, ende dair sijnde heeft si te Romen doen cijteren hertoge Jan van Brabant, allegerende ende seggende dat tusschen hair ende hem geen wettich huwelic en ware; soedat die paeus Martijn voerseit die sake commiteerde twe cardinalen, die den hertoge deden dach besceiden tegen hair, soedat hertoge Jan bi rade des lants van Brabant ende Henegouwen sekere procuratuers int hof van Romen gestelt heeft om sijn saken te defenderen ende te verantwoerden. Als vrouwe Jacobe dat sach, ende verbeyde sij niet tvonnis der Heiliger Kercken, mer is haestelic versellet mitten hertoge van Cloucester, des conincs broder Henric, die op condicien, waert sake ende so veer dat dat huwelic voerseyt niet wettelic ware ende dat op alsulken huwelyc als si daer van nijewes weder daden dispensacie van der stoele van Romen mochten vercrigen, want si malkenderen bestonden in den lesten grade uut die gheboerte van Philippe, coninginne van Engelant, des goeden grave Willems dochter van Henegouwen, ende Margriet, der keiserinnen suster moeder van hertoge Aelbrecht haren oude vader. Ende van desen huwelic sijn den landen namaels vele scaden gecomen, dwelke dye coninc van Engelant ende hertoge Philips van Bourgongen gaern belet hadden, ende sonden an hertoghe Jan van Brabant haer ambassiaten, versoekende an hertoge Jan, dat hi hem wilde submitteren an den voerseyden coninc ende hertoge, om die sake int hof van Romen, hangende bi rade van notabele clercken ende geleerden te terminen bi consente ons Heylichs Vaders den paeus. Int welke die hertoge sijn consent gedragen heeft soverre hi vermochte, behoudelic dat vrou Jacobe oec so dede. Mer vrouwe Jacobe, noch die hertoge van Cloucester en woude dit niet doen. Ende hertoge Jan sandt sinen heraut in Engelant om alle saken te vernemen, welken heraut die hertoge van Cloucester vangen dede ende ter coerden trecken; mer ten lesten ontquam hy mits hulpe des cardinaels van Engelant, dair hi mede ten Heylighen Lande hadde gheweest. Corts hyerna quamen sekere nije maren, hoe dat de hertoge van Cloucester gecomen wesende mit vrou Jacobe uut Engelant tot Calis reysde mit groter macht, dach ende nacht, om tlant van Henegouwen in te nemen. Ende hadde sijn volck ghedeelt in drien bataelgen, soedat in die voerhoede waren omtrent M paerden. Ende tusschen beiden was die hertoghe ende vrou Jacobe mit XV C paerden, so datter waren V M paerden. Ende vrou Margriet, haer moeder, dede bidden ende scriven den edelen ende haren vrienden al Henegouwen doer, dat si mit haer ryden wouden om haer dochter te ontfangen. Ende in deser manieren is dese hertoge van Cloucester mit vrouwe Jacobe int lant van Henegouwen gecomen, sonderlinge by favoer ende gonste des heren van Haverets. Dye nochtans van hertoge Jans wegen van Brabant cappetein dair geordineert was, dye den hertoge mit zommighe edelen contrarie vielen; mer die meeste ende machtichste van Henegouwen bleven hertoge Jan getrouwe ende onderdanich, soe si sculdich waren van doen. Ende hertoge Jan sende minlike brieven an hertoge Philips van Bourgongen ende an hertoge Jan van Beyeren, zijn neve, om assistencie ende bistant, dwelke si geloefden te doen; want hertoge Philips sende den heren van Croy, den here van lIlle Adam, heer Andries van Velli, mit vrome cloecke strijtber mannen. In ditselve jaer worde heer Jan van den Vliet in tsGraven-hage [269r] onthoeft ende gevierdelt, want enyge van der Cabbeljauscher partien hem anseyden, dat hi hertoge Jan van Beyeren vergeven hadde, ende also hem selver dochte in eenre siecten, dair hi nochtans of was genesen. Ende de stucken worden gehangen uuter poerten van den IIII hoeftsteden van Hollant.

Van dat derde huwelijk dat vrouw Jacoba deed.
Dat XXVI kapittel.

ɮ.In het jaar 1423jaar werd heer Jan van den Vliet in Gravenhage [269r] onthoofd en gevierendeeld, want enige van de Kabeljauwse partij hem aanzeiden dat hij hertog Jan van Beieren vergeven had en alzo hij zelf dacht in een ziekte waar hij nochtans van was genezen. En de stukken werden gehangen op de poorten van de 4 hoofdsteden van Holland.

Hoe hertoge Jan van Beyeren oflyvich worde ende hoe hertoghe Jan van Brabant in Hollant Zeelant ende Vrieslant ghehult worde.
Dat XXVII capitel.

Als hertoge Jan van Beyeren dye brieven van hertoge Jan van Brabant ontfangen hadde, versoekende assistencie ende hulp te hebben tegen den hertoge van Cloucester, dede hy hem weder weten, indien hi gesont waer, hi soude den XXIII dach nae dat mi des briefs by hem wesen, mit veel volcx van wapenen. Ende als nu hertoge Jan van Beyeren een groot machtich heer van volc hadde vergadert, wert hi scielicken sieck opten XIII dach, als hi reysen soude, ende starf opten Heyligen Dertienen dach des smorgens in der dageraet in Den Hage, ende wart begraven int cloester totten Jacopinen, an die zuytside van tchoer, als hi dye landen VI jaer als voecht ende momber hadde geregeert int jaer M IIII C ende XXIIII. Ende als hertoge Jan ghestorven was, soe vergaderden alle sine fautoers ende goede vrienden, diet mit hem hadden gehouden, ende concludeerden eendrachteliken dat si hertoge Jan van Brabant ontboden, ende deden hem hulden in allen steden ende dorpen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant als horen rechten grave ende voecht van haren geboren lantsvrouwe Jacobe, nyettegenstaende dat si van hem was ghesceyden ende hadde den hertoge van Cloucester getrouwet. Ende als hertoge Jan over allen steden gehult ende ontfangen was mit groter eren ende triumphen als een wettige voecht ende momber van vrou Jacobe horen lantsvrouwe, heeft hy daer in den landen constitueert ende geset enen stedehouder, joncker Jacob van Gaesbeec, heer van Abcoude, van Wijck te Duersteden, van Putten ende Strenen, ende erfmaerscalck des lants van Henegouwen; ende hi toech weder nae Brabant.

Hoe hertog Jan van Beieren stierf en hoe hertog Jan van Brabant in Holland Zeeland en Friesland gehuldigd werd.
Dat XXVII kapittel.

Toen hertog Jan van Beieren de brieven van hertog Jan van Brabant ontvangen had die om assistentie en hulp verzocht tegen den hertog van Gloucester, liet hij hem weer weten, indien hij gezond was, hij zou de 23^ste dag nadat de brief bij hem was bij hem wezen met veel wapenvolk. En toen nu hertog Jan van Beieren een groot machtig leger van volk had verzameld werd hij schielijk ziek op de 13^de dag toen hij reizen zou en stierf op de Driekoningen dag Գ morgens in de dageraad in Den-Haag en werd begraven in het klooster van de Jakobijnen aan de zuidzijde van het koor toen hij de landen 6 jaar als voogd en momboor had geregeerd in het jaar 1424. En toen hertog Jan gestorven was zo vergaderden al zijn begunstigers en goede vrienden die het met hem hadden gehouden en concludeerden eendrachtig dat ze hertog Jan van Brabant ontboden en deden he hulden in alle steden en dorpen van Holland, Zeeland en Friesland als hun rechten graaf en voogd van hun geboren landsvrouw Jacoba, niettegenstaande dat ze van hem was gescheiden en had hertog van Gloucester getrouwd. En toen hertog Jan u alle steden gehuldigd en ontvangen was met groter eer en triomf als een wettige voogd en momboor van vrouw Jacoba, hun landsvrouw, heeft hij daar in de landen constitueert en gezet een stadhouder, jonker Jacob van Gaasbeek, heer van Abcoude, van Wijk bij Duurstede, van Putten en Strijen, en erfmaarschalk van het land van Henegouwen; en hij trok weer naar Brabant.

Hoe Scoenhoven gewonnen wort ende Albert Beyling levende bedolven.
Dat XXVIII capitel.

Vrouwe Jacobe in Henegouwen wesende, heeft vernomen hoe dat hertoge Jan van Brabant gehult ende ontfangen ware in den lande van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, was si seer qualicken te vreden dat si also van haer vaderlycke erve versteken ende vervreemt soude wesen, waerom si avijs ende raet gehadt heeft mit haren secreten vrienden, hoe si in enyger manieren enige sloten of steden in Hollant in souden crigen ende onder haren macht brengen; waerom si ghesonnen heeft Floris van Kijfhoec mit meer gewapens volcs, dat hy dye stede brenghen soude onder sine subjectie ende heerscappie. Dwelc also is gesciet bi hulpe ende toedoen van zommighe poerters, die goet vrou Jacobs waren; mer dat slot en creech hy nu niet, mer hi heeft dat slot van stonden an mit sijn heer ende mitten poorteren crachtelicken al om beleyt also wel dat buten de stede als van binnen VI weken lang, ende creech van stonden an dat voerburch van den castelen ende zommige bolwercken. Ende dese vercregen hebbende, bestormde hi dat slot mit menige assaulte ende instrumenten. Opten huse waren cappeteinen Willem die Konster ende Aelbrecht Beyling mit noch vijftich vrome wapentuers, die hemselven begeerde te bescermen stonden se weder, seer bedroeft wesende, also lange dat si van nootswegen bi gebreke van vitaelge behouden haer lijf dat opgaven, uutgheseyt Aelbrecht Beyling, dye ghehouden wort tot vrou Jacobs behoef. Ende hem worde uutsettinge gegeven een maent lang, ende zijn lijf dien tijt versekert, dat hi soude mogen gaen visiteren sine vrienden, eerst doende enen eet weder in te comen. Ende als hy een maent geleden wesende wederom quam, worde hy in der nacht al levende op enen molewerf begraven.

Hoe Schoonhoven gewonnen werd en Albert Beiling levend bedolven.
Dat XXVIII kapittel.

Vrouwe Jacoba was in Henegouwen en heeft vernomen hoe dat hertog Jan van Brabant gehuldigd en ontvangen was in de landen van Holland, Zeeland en Friesland en was zeer kwalijk tevreden dat ze alzo lang van haar vaderlijke erve verstoken en vervreemd zou wezen waarom ze advies en raad gehad heeft met haar geheime vrienden hoe ze op enige manier enige burchten of steden in Holland in zou krijgen en onder haar macht brengen; waarom ze gezonden heeft Floris van Kijfhoek met meer gewapend volk dat hij de steden brengen zou onder zijn onderwerping en heerschappij. Wat alzo is geschied met hulp en toedoen van sommige poorters die van de goede vrouw Jacoba waren; maar dat slot kreeg hij nu niet, maar hij heeft dat slot van stonden aan met zijn leger en met de poorters krachtig alom belegerd alzo goed dat buiten de stad als vanbinnen 6 weken lang en kreeg van stonden aan de voorburcht van de kastelen en sommige bolwerken. En toen hij die verkregen had bestormde hij dat slot met menige aanval en instrumenten. Op het huis waren kapiteins Willem de Konster en Albrecht Beiling met nog vijftig dappere wapenaars die zichzelf begeerden te beschermen en te weerstaan en waren zeer bedroefd alzo lang dat ze vanwege de nood door gebrek van voedsel en behouden hun lijf dat opgaven, uitgezonder Albrecht Beyling, die gehouden werd tot vrouw Jacoba behoefte. En hem werd uitzetting gegeven een maand lang en zijn lijf die tijd verzekerd dat hij zou mogen gaan en bezoeken zijn vrienden eerst een eed doen weer terug te komen. En toen een mand geleden was en hij niet terugkwam werd hij in de nacht al levend op een molenwerf begraven.

Hoe dye stede van Scoenhoven belegen worde, ende van den scermutsinghen die dairvoer gevielen in den belegghe.
Dat XXIX capitel.

Des jaers daeran van XXV, heeft joncker Jacob van Gaesbeec, stedehouder van Hollant, doen bannen uuten lande van Hollant alle dye adversanten ende wederpartije des hertoghen van Brabant, ende heeft in die Vasten dairna, int selfde jaer, vergadert veel volcx van wapenen, ende [269v] heeft die stede van Scoenhoven al om beleit mit die gemene poerters der steden van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, uutgeseyt die stede van der Goude, Oudewater, Briel ende Zijricxzee, die hem des oerloges niet intromitteren noch onderwinden wouden. Soe hebben si dan de stede van Scoenhoven tot allen plaetsen beleyt, ende die stede bleef gesloten XXIIII weken lang; ende die van buten scoten mit grote bussen ende andere instrumenten mit allen seer op die stede. Die poorteren hadden binnen der stede vijf ridderen ende XX jonckeren, alle vrome oerloechsmannen, die die stede bewaerden, ende quamen dickwils uut in dat heer, ende hadde vele scermutsinge ende deden menige sproncreise int heer, mit hem nemende een groten roef ende gevangen, ende keerden weder in die stede. Daerna geboerdet, dat zommige uutgelesen vrome mannen van wapenen by nachte uuter stede gingen, ende quamen voer dye stede van Rotterdam, ende daer vele scepen mit goet geladen, ende voerden die de Lecke op, tot Scoenhoven. Die van Rotterdam dit vernemende, vergaerden terstont alle dye vroemste poorteren van der stede, ende volchden hem na mit groten gelude van trompetten ende mitter stede bannier, om hem den roef mit cracht te benemen oft voer al sulken laster ende scande enen bloedighen strijt mit hem te vechten. Soe ist dan dair voer die stede tot enen stride gecomen, ende dair gesciede enen groten slach. Mer ten lesten keerden die van Rotterdam den rugge, ende daer worter mit allen veel geslegen. Die van Scoenhoven dye victorie vercregen hebbende, worde die stat van Rotterdam daer mit meer andere porteren ende mitter stede bannier gevangen gebrocht binnen Scoenhoven mit groter triumphen ende blijsscappen. Ende als dye edelen ende steden van Hollant XXIIII weken lang voer die stede hadden gelegen, ende si sagen dat si niet veel bedreven, ende dat si de stede also niet machtich en mochten worden, sonden si notabele ambassiaten an den hertoge van Cleve ende an den grave van Moerrs, dat si souden comen ende maken een bestant van VI weken lang gedurende, opdat elck dan te bet ende lichtelicker te huys mochte trecken; dwelck also is gesciet. Ende dat belegge is opgebroken omtrent Sint Jansdach Onthoefdinge.

Hoe de stad Schoonhoven belegerd werd en van de schermutselingen die daarvoor gevielen in het beleg.
Dat XXIX kapittel.

Het jaar daarna 1425 heeft jonker Jacob van Gaasbeek, stadhouder van Holland, laten bannen uit het land van Holland alle aanhangers en tegenpartij van de hertog van Brabant en heeft in de Vasten daarna in hetzelfde jaar, verzameld veel wapenvolk en [269v] heeft de stad Schoonhoven alom belegerd met deal gemene poorters der steden van Holland, Zeeland en Friesland, uitgezonderd de stad Gouda, Oudewater, Briel en Zierikzee, die zich de oorlog niet bemoeiden nog onderwinden wilden. Zo hebben ze dan de stad Schoonhoven tot alle plaatsen belegerd en de stad bleef gesloten 24 weken lang en die van buiten schoten met grote bussen en andere instrumenten zeer op de stad. Die poorters hadden binnen de stad vijf ridders en 20 jonkers, allen dappere oorlogsmannen, die de stad bewaarden en kwamen vaak uit in dat leger en hadden vele schermutseling en deden menige uitvallen in het leger en namen met hen een grote roof en gevangenen en keerden weer in de stad. Daarna gebeurde het dat sommige uitgelezen dappere mannen van wapens bij nacht uit de stad gingen en kwamen voor de stad Rotterdam en laden daar vele schepen met goed en voerden de Lek op tot Schoonhoven. Die van Rotterdam vernamen dit en verzamelden terstond alle dapperste poorters van de stad en volgende hen na met groot geluid van trompetten en met de stadsbanier om hen de roof met kracht te benemen of voor al zulke laster en schande een bloedige strijd met hen te vechten. Zo is het dan voor de stad tot een strijd gekomen en daar geschiedde een grote slag. Maar tenslotte keerden die van Rotterdam de rug en daar werden er zeer veel geslagen. Die van Schoonhoven hadden de victorie verkregen en werden die van stad Rotterdam met meer andere poorters en met de stadsbanier gevangen gebracht binnen Schoonhoven met grote triomf en blijdschap. En toen de edelen en steden van Holland 24 weken lang voor de stad hadden gelegen en zagen dat ze niet veel bedreven en dat ze de stad alzo niet machtig mochten worden zonden e notabele ambassadeurs aan de hertog van Kleef en aan de graaf van Moers dat ze zouden komen en een bestand maken van 6 weken lang opdat elk dan te beter en lichter naar huis mocht trekken; wat alzo is geschied. En dat beleg is opgebroken omtrent de dag van Sint Jan Onthoofding.

Hoe vrou Jacoba te Gent gevangen worde gehouden, ende hoe si uuter vangenissen quam.
Dat XXX capitel.

Binnen desen tiden dat men voer Scoenhoven lach, worde een bulle gepubliceert in den gestichten van Uutrecht, Ludic ende Camericken, ende voert in Hollant, Zeelant ende Vrieslant ende in Henegouwen, als dat paeus Martijn die VI dat huwelic hadde gesceyden, datter gesciet was tusschen hertoge Jan van Brabant ende vrou Jacobe. Dwelc nochtans die paues niet gedaen hadde, waerom dat hi den hertoge sende een bulle bi heer Evert van Endoven, doende zijn onscult, dat hi van die bulle niet en wiste. Mer hi soude hem in corter tijt doen hebben expedicie van der saken. Soe bereyde hem hertoghe Jan in den meye mit groter macht te trecken voer die stede van Bergen in Henegouwen, daer vrou Jacobe in was. Ende hi stelde notabele mannen, dyet lant van Brabant in sijnder absencien soude regeren ende bewaren. Ende hy is gereyst tot Nivele, dair hi verbeyde sijn volc van wapenen, ende hi sende zijn cappeteinen om dye stede van Bergen te beriden. Ende hi volchde myt dat grote heer binnen twe daghen. Ende dair wort al te vreselic op die stede gescoten mit bussen ende ander instrumenten. Mer die van binnen weerden hem vromelyc, ende daer vielen menige scermutsinge voer die stede, want si dicwils uutquamen ende deden grote scade int heer. Binnen desen tiden van den belegghe heeft hertoge Philips van Bourgongen so vele gearbeit, dat hertoge Jan van Brabant gecomen is in die stede van Duwaij, latende zijn heer voer Bergen leggen, wel bewaert. Ende vrouwe Jacobe sant dair mede enighe van haer vrienden; ende dair wert bi ripen rade ghesloten, als dat vrouwe Jacobe soe lange hair houden ende wonen soude int tshertoghen lant van Bourgongen in een van den steden, ter tijt toe dat dat vonnis ende sentencie van den huwelyc tusschen hair ende hertoghe Jan getermineert ende geeindet soude wesen, of totter tijt toe datter enich van hem beyden oflivich geworden soude sijn. Noch was dair gheseyt dat hertoghe [270r] Jan van Brabant gerestitueert ende weder gheset soude sijn in dye possessie des graefscaps van Henegouwen also dat een lantsheer toebehoerde; ende als de possessie daerof genomen ware, soe soude hertoghe Jan stellen enen notabelen governeur, dye den hertoge gename soude sijn, durende totten eynde van den processe, als voer geseit is; ende dat men in den lande doen soude een generael abolicie ende remissie van allen misdaden, crimineel ende civile, ende van allen confiscacien; mer om te doen civile correctie op die misdadighe in Henegouwen soude hertoge Jan IIII wise notabele mannen stellen, daerof die hertoge van Bourgongen die II nomen soude.

Hoe vrouw Jacoba te Gent gevangen werd gehouden en hoe ze uit de gevangenis kwam.
Dat XXX kapittel.

Ende men soude vrouwe Jacobe assigneren een betamelicke zomme van penninghen uuten landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vrieslant, om hare staet mede te houden. Ende hertoghe Philips soude sijn voecht ende momber der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, als een recht successoer ende erfgenaem van vrouwe Jacobe. Ende vrouwe Jacobe en was op dye tijt niet toegepast van haer vaderlic erve. Alsdan dit tractaet tot Duway gesloten ende gepubliceert was, reysde hertoge Jan tot Valencijn, daer hi mit groter eren ende reverencie ontfangen worde. Des derden dages dairna quam hi weder voir Bergen in dat heer. Dair bleef hi totdat vrouwe Jacobe uut Bergen quam in die handen van den gedeputeerden des hertogen van Bourgongen. Ende als si quam int heer van Brabant, begeerde si te spreken mit grave Engebrecht van Nassouwen ende heere Henric van der Lecke; denwelcken si badt mit wenende oghen, dat si an den hertoghe van Brabant so vele doen wouden, dat si bliven mochte in enighe stede ofte slot van Brabant, daert hem believen soude, sonder te comen in dye handen des hertoghen van Bourghongen. Mer ten mocht haer nyet gescien. Ende also wort si corts daernae te Ghent ghebrocht, om daer te bliven ende haren staet te houden na inhout des tractaets. Ende hertoghe Jan dede alle die goeden ende duwarien van wrouwe Margriete, vrouwe Jacobs moeder, tot sine tafelen arresteren, want si teghen den hertoge noch rebel bleef. Als nu vrou Jacobe aldus te Ghent ghehouden worde in sekere hoeden, mit luttel familie ende gesinde, so waren dair enighe edelen in den landen van Hollant, die vrouwe Jacobe adversanten ende wederpartien waren; dese ryeden den hertoghe, ende brochten hem dairtoe dat hi vrouwe Jacobe ghenomen soude hebben, ende doen se setten tot Risel int casteel, om aldair alle haer leven langhe te bliven. Als vrouwe Jacobe dit int heimelick hadde vernomen, heeft enen snellen bode ghesonnen in Hollant tot haer secrete vrienden, ende dede hemluden dit weten. Dyewelke raet gehouden hebben, hoe sijt best beginnen ende anleggen souden, dat sy haren vrouwe ende graefinne uuten handen van hertoge Philips souden verlossen. So waren dair twe vrome sciltboertige mannen, als Aernt Spirinc, ende dye Van Aelburch, die hemselven stelden in grote perikel om haere vrouwen wille. Dese twe quamen te Ghendt, ende stelden haer paerden op een sekere plaetse al bereyt. Ende ghinghen tot vrouwe Jacobe, myt hem nemende mannenclederen, dye sij al heymelicken ende behendelijcken haer aen deden doen, opdat si alsoe onbekent met hem wechriden soude. Als si dese clederen aen hadden ghedaen, ghing sy alleen met desen twe onbekent van denghenen dye se te bewaren hadden; ende si gingen ter plaetsen, daer dye paerden al bereyt stonden, ende reden alleen die nacht, totdat si opten derden dach quamen tot Worichom; van die stede van Worichom quamen sij al heimelijck tot Vianen. Denwelcken heere Jan van Vianen, ridder, mit groter blijsscappen heeft ontfanghen, ende hy dede se vercleden mit sijnre huysvrouwen clederen. Ende terstont is si mitten selven heer Jan gevaren te scepe na Scoenhoven; ende dair comende was dair grote blijsscap in der stede van hair coemste. Des anderen dages reysde si na der Goude, dair si oec ontfangen worde als een graefinne van Hollant. Vandaen toech si tot Oudewater, dair si mits hulpe heer Jans burggrave van Montfoert ende heer Jans van Vianen voerseit [270v] ingeleyt ende ontfanghen worde als een vrouwe ende graefinne van Hollant. Doen quam die stat van Uutrecht mit dat Nedersticht, ende maecten aliance ende bistant mitter hertoechinne, ende maecten een verbant mit malkanderen; ende van dien tijt voert stont weder een groot oerloge op in den lande van Hollant.

Van den eersten strijt dye int dorp van Alphen geviel, ende hoe heer Jan van Arkel uuter vangenissen gelost worde.
Dat XXXI capitel.

Die steden van Hollant mit haren adherenten seer ovel nemende dat vrouwe Jacobe aldus in den lande van Hollant was verheven, ende dat die avontuer haer dus mede ghing, hebben van stonden an haer ontseit, mit die stede van der Goude, ende alle diegene die hair helpen mochten. Ende hebben uut haren steden ende dorpen vergadert alle haer macht, ende gingen gelijc na der Goude om te bescutten dat si niet veerder in Hollant quamen. Ende wenich tijts daer te voren was hertoghe Phillips van Bourgongen als voecht ende momber gehult in Hollant, Zeelant ende Vrieslant, geliken hertoghe Jan van Brabant als voecht ontfangen was in Henegouwen, daer nochtans haer rechte geboren lantsvrouwe in den lande was ende gesworen hadde, ende dat besegelt, anders genen here noch vrouwe te kennen noch te nemen na hertoech Willems doot, dan sijn enighe erfdochter, etcetera. Ende als die steden voerseyt mit hoer volc van wapenen hair bannieren hadden ontwonden ende gecomen waren in den dorpe van Alphen, soe quamen hem dair te moet de van der Goude, mit groter macht van volc; ende tquam tot enen groten stride. Dat geroep was groot, ende elck was vroem om die overhant te houden. Mer ten lesten keerden die steden den rugge, ende liepen na Leyden toe. Die van der Goude cregen die victorie ende namen vele gevangen. Ende si cregen oec mede die banniren van Leyden, Haerlem ende Aemstelredam, ende quamen mit groter zeghe ende eren weder binnen der Goude. Dese strijt gesciede des dages na der Elfdusent Maechdendach, int jaer van XXV.

In ditselve jaer, soe worde heer Jan van Arkel gelost ende gecoft uuter vangenissen, dair hi X jaer in geweest hadde bi toedoen des joncheren van Wesenmael ende Willem van Ghent. Hi was oudevader van hertoge Aernt van Gelre van sine moederwegen. Ende als hi verlost was, worde hi ontfangen in sine vaderlicke erven ende landen als een recht eerfgenaem in die stede van Lederdam ende opt slot aldaer, ende in dye heerlicheit van Scoenrevoert, ende in allen horen toebehoren; mer in de stede van Gorichom noch int lant van Arkel en quam hi niet. Ende III jaer dairna starf dese heer Jan van Arkel, ende wort begraven in de stede van Lederdam. Ende hertoge Aernt van Gelre worde in dyeselve stede ende in allen anderen landen gehult ende ontfanghen als een recht erfghenaem. Ende corts daerna so gaf dese hertoge Aernt doer begeerten heer Jans van Egmont, sijns vaders, die heerlicheden voerseyt Willem van Egmont, sinen jongsten broeder; ende die wort overal ghehult ende ontfangen.

Van de eerste strijd die in het dorp Alphen geviel en hoe heer Jan van Arkel uit de gevangenis verlost werd.
Dat XXXI kapittel.

De steden van Holland met hun aanhangers namen het zeer euvel dat vrouwe Jacoba aldus in de landen van Holland was verheven en dat het avontuur haar dus mede ging en hebben van stonden aan har ontzegd met de stad Gouda en al diegene die hair helpen mochten. En hebben uit hun steden en dorpen verzameld al hun macht en gingen gelijk naar Gouda om te beschutten dat ze niet verder in Holland kwam. En weinig tijd daar tevoren was hertog Filips van Bourgondi als voogd en momboor gehuldigd in Holland, Zeeland en Friesland, gelijk hertog Jan van Brabant als voogd ontvangen was in Henegouwen, waar nochtans hun rechte geboren landsvrouw in het land was en gezworen hadden en dat bezegeld anders geen heer nog vrouwe te kennen nog te nemen na hertog Willems dood dan zijn enige erfdochter, etc. En toen die steden met hun wapenvolk hun banieren hadden ontwonden en gekomen waren in het dorp Alphen, zo kwamen hen daar tegemoet die van Gouda met grote macht van volk en het kwam tot een grote strijd. Dat geroep was groot en elk was dapper om de overhand te houden. Maar tenslotte keerden de steden de rug en liepen naar Leiden toe. Die van Gouda kregen de victorie en namen velen gevangen. En ze kregen ook mede de banieren van Leiden, Haarlem en Amsterdam en kwamen met grote zege en eer weer binnen Gouda. Deze strijd geschiedde de dag na de 11 000 Maagden dag in het jaar van 1425.

In hetzelfde jaar zo werd heer Jan van Arkel verlost en gekocht uit de gevangenis waar hij 10 jaar in geweest was door toedoen der jonkheer van Wezemaal en Willem van Gent. Hij was grootader van hertog Arnold van Gelre vanwege zijn moeder. En toen hij verlost was werd hij ontvangen in zijn vaderlijke erven en landen als een rechte erfgenaam in de stad Leerdam en op het slot aldaar en in de heerlijkheid van Schonervoort en in al hun toebehoren; maar in de stad Gorinchem nog in het land van Arkel kwam hij niet. En 3 jaar daarna stierf deze heer Jan van Arkel en werd begraven in de stad Leerdam. En hertog Arnold van Gelre werd in dezelfde stad en in alle andere landen gehuldigd en ontvangen als een rechte erfgenaam. En kort daarna zo gaf deze hertog Arnold door begeert van heer Jan van Egmond, zijn vader, die heerlijkheden aan Willem van Egmond, zijn jongste broeder; en die werd overal gehuldigd en ontvangen.

Van den stride die te Brouwershaven ghevyel teghen den Enghelschen.
Dat XXXII capitel.

In den jaer Ons Heren M IIII C XXVI, als die hertoge van Cloucester vernomen hadde dat vrouwe Jacobe in Hollant was gecomen, ende dat si sommige steden in hadde, sende hi den heer van Filwater mit vele Enghelschen by vrouwe Jacobe te trecken in Hollant, ende is gecomen te scepe in Zeelant tot Brouwershaven. Dwelke hertoge Phillips van Bourgongen vernemende, heeft terstont als ruwaert der landen geboden allen ridderen, heren, vasallen ende andere gemene luden, dat men hem volgen souden om die Engelschen te wederstaen. So is hi mit groten volcke, so sijns selfs, so Hollanders, den Engelschen te moete ghetogen. Doe sandt die heer van Filwater een heraut geheten Cloucester, vragende den hertoge van Bourgongen oft hem beliefde mit hem dair te striden; hi woude hem dairtoe verlenen plaetse ende velt. Dairop hertoge Phillis antwoerde sandt mit sinen heraut geheten Bourgongen, dat hem nyet en betaemde te offereren plaets ende velt om te striden, mer dat hy selver wel machtich wair om plaetse te setten te striden alst hem beliefde. Op dese tijt quamen oec tesamen dye heer van Haemstede, Jan van Renes; Jan van Hodenpijl ende Andries van Walmis, ridderen, ende vergaderden enen groten [271] menichte van volc van wapenen, ende quamen den Engelschen te hulpe. Ende als dye Engelschen ende dese heren byeen waren gecomen, sprac die here van Filwater totten heere van Haemstede: ԉn desen anstaenden stride en mach ic in minen eygen persone nyet wezen om te striden teghen den hertoghe van Bourgongen, ons wederpartye, want ick hem beloeft ende gesworen hebbe tot anderen tiden dat ic tot genen tiden meer tegen hem striden of vechten soude; aldus en sout mij niet betamen tegen hem te striden, opdat ic niet meinedich en worde bevonden.ՠAls die here van Haemstede dat hoerde, seyde hy: ԉst also, ghy segt soe: hout uwen eet; mer doet ons u heer van volc, dat mit u hier gecomen is, ende wi sullen u gheleyden tot in u scip om wederom in Engelant te trecken. Ende wy sullen u volc brenghen tot vrou Jacobe ter Goude.ՠDwelc hem alsoe goet docht, ende hi dede alsoe. Doen stelden hem dese heren mitten Engelscen in goeder ordinantie, ende gingen den hertoge van Bourgongen te gemoete. Die voerhoede van den hertoge dat siende, sprongen uut haer scepen opt lant, ende mit ontwonden bannieren gingen si den Engelschen tegen, ende begonnen in den eersten mit ghescutte an te gaen, daer dat gescut also dicht in der lucht vloech, oft hagel hadde geweest. Die heere van Haemstede worde myt een strale in zijn been gescoten, ende dier geliken heer Vranc van Borsselen, ridder, mer Jacob van Borsselen bleef dair doet. Als nu die Engelschen mitten Zeelanders hem dus vromeliken hadden ende de ander volna verwonnen hadden, doen trat hertoge Philips mit die van Dordrecht ende van Delft ende mit die afterhoede sijns heers uuten scepen opt lant, ende quam sine vrienden te hulp. Ende hy sloech daer enige nijewe ridderen, ende quam doe haestelike mede in den stride, ende sloech vervaerliken op dat vermoeyde heer. Ende die hertoge, als een vroem man, worde seer verlast in den strijt, ende dede wonder van wapenen, doerslaende haer battaelgen, hemselven avonturende. Mer heer Jan van Villain, een vroem ridder, quam hen te ontset, ende maecte plaetse; ende daer en bleef niemant doot van sinen edelen, dan heer Andries van Belly, een vroem ridder. Ten lesten die Engelschen vermoeyt wesende van den stride verloren den moet, ende hertoge Philips wan den strijt. Ende daer bleven doot uut Zeelant heer Jan van Renes; heer Jan van Hodenpijl; heer Costijn van Haemstede; here Raes van Haemstede; ende heer Andries van Walmis, ridderen. Ende die heer van Haemstede worde daer gevangen mit II C Enghelschen. Ende dair bleven wel III M Engelschen verslagen, diewelken na tugenisse der Engelscher herauten uutgesocht waren voir de bloeme van den volke van wapenen ende archiers die in Engelant waren. Dese stryt ghesciede bi die stede van Brouwershaven op Sinte Ponciaens dach. [271v]

Van de strijd die te Brouwershaven geviel tegen de Engelsen.
Dat XXXII kapittel.

Hoe die hertoge van Cloucester versceyden bi sentencie des paeus van vrou Jacobe.
Dat XXXIII capitel.

Opten XXVII dach van januario, int selve jaer, hebben dye cardinalen van Ursine ende Venegijen als arbitreurs ende rechters van der saken des huwelicxs tusschen hertoge Jan van Brabant ende vrou Jacobe bi goetduncken ende avyse van den anderen cardinalen bi eenre uutsprake gewesen, dat vrou Jacobe onbehoerlic gescheiden was van hertoge Jans geselscappe, haren getrouden man, ende hoewel dat si mits desen den hertoge weder gerestitueert soude sijn, soe ordineerden si nochtans om redelicke saken hen dairtoe porrende dat si totten uuterlike vonnesse van der princepaelder saken bewaert ende gehouden soude worden op haren coste bij hertoge Amedeus van Savoeyen, die hertoge Jan van Brabant ende oec haer van maechscape ten derde lede bestont ende van swagerscappe ten tweden lede. Ende als die hertoge van Cloucester dese sentencie vernam, soe keerde hi hem van vrou Jacobe, ende begaf se, ende heeft een ander wijf getrout in Engelant. Die hertoge van Brabant dit vonnesse verhorende, was hi des wel gevreet in sijnre consciencien; mer vrou Jacobe was qualijc te vreden, ende si en woude in des hertogen handen van Savoyen niet comen. Ende si hadde lyever in des hertogen handen geweest van Brabant, mer hi en woude se niet hebben, seggende dat hyt vonnesse onderhouden woude; ende aldus is si tot Scoenhoven ende ter Goude in Hollant ghebleven. Nochtans so behilt hertoghe Philips alle tregiment ende administracij van den landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant tegen haer.

Hoe de hertog van Gloucester scheidde bij vonnis van de paus van vrouw Jacoba.
Dat XXXIII kapittel.

Hoe dat die stede van Sevenberghen belegen worde ende die here van Sevenberghen verdreven.
Dat XXXIIII capitel.

Hertoge Philips siende dat dye fortune hem medeging, nam voir hem dat hi alle sine adversanten over al Hollant tot sijnre subjectie ende onderdanicheit brengen wilde. Ende also die heer van Sevenbergen op die tijt vrou Jacobs partie was ende mit haer hylt, so heeft hi die stede belegen XIIII weken lang, mit veel volcks van wapenen, te water ende te lande; ende dit was in den winter, een luttel tijts na den strijt van Brouwershaven. Daerna, bi middele van des heren van Sevenbergens vryenden, worde daer een bestant gemaect tusschen hem beyden. Binnen den tijt van desen bestande sende die hertoge joncheer Jacob van Gaesbeeck, regent ende stedehouder van Hollant, des heren van Sevenbergens neve, totten selven here van Sevenbergen, offererende ende presenterende, wairt dat hi stille woude sitten, neutrael, ende hem des oerloges niet onderwinden, hy wilde hem geven een grote zomme van penningen; ende de hertoge soude van den belegge opbreken behoudelic waert sake dattet geviel dat die hertoge een opennen strijt tegen der hertoechinne vrou Jacobe vechten wilde, dat hy alsdan assistencie ende bistant soude mogen doen denghenen diet hem beliefde. Mer wat men hem presenteerde oft riet, hy versmadet altesamen, ende en woude nergens na horen; want hi woude ten uuterste bliven by sine lantsvrouwe. Waerom, als dat bestant uut was gegaen, so dede die hertoge die stede vaster ende nauwer belegghen dan te voren, dat dair niement in noch uut en mochte. Ende alsoe die heer van Sevenbergen sine ondersaten van der stede seer moyelic ende lasterlic was in scattinge, ende si anmercten datgene dat haren here gepresenteert was, soe hebben si die stede tegen zinen wille ende dancke opgegeven in des hertogen handen. Ende die heer van Sevenbergen ging van den huse mit sine soudeniers, ende gasten, mer op wat condicien dat laet ic staen. Mer hi beclaechde hem seer, dat men sine voerwaerden niet en hilt; ende most dolen, ende starf in armoeden. Ende die hertoge quam in die stede ende op dat slot, ende wort daer minlic ontfanghen.

Hoe dat de stad Zevenbergen belegerd werd en de heer van Zevenbergen verdreven.
Dat XXXIIII kapittel.

Hertog Filips zag dat het fortuin met hem was en nam voor al zijn tegenstanders over al Holland tot zijn onderwerping en onderdanigheid brengen wilde. En alzo de heer van Zevenbergen op die tijd van vrouw Jacoba partij was en het met haar hield zo heeft hij die stad 14 weken lang belegerd met veel wapenvolk, te water en te land; en dit was in de winter, een tijdje na de strijd van Brouwershaven. Daarna, door bemiddeling van de vrienden van de heer van Zevenbergen werd er een bestand gemaakt tussen hen beiden. Ondertussen zond de hertog jonkheer Jacob van Gaasbeek, regent en stadhouder van Holland, de neef van de heer van Zevenbergen tot die heer van Zevenbergen aanbood en presenteerde was het dat hij stil wilde zitten, neutraal, en zich de oorlog niet onderwinden, hij wilde hem geven een grote som van penningen en de hertog zou van het beleg opbreken, behouden was het zaak dat het gebeurde dat de hertog een open strijd tegen de hertogin vrouw Jacoba vechten wilde dat hij alsdan assistentie en bijstand zou mogen doen diegene die het hem beliefde. Maar wat men hem presenteerde of aanraadde, hij versmaadde alles en wilde nergens naar horen; want hij wilde te uiterste blijven bij zijn landsvrouw. Waarom, toen bestand was uitgegaan, zo liet de hertog de stad vaster en nauwer belegeren dan tevoren zodat daar niemand in nog uit mocht. En alzo de heer van Zevenbergen zijn onderzaten van de stad zeer moeilijk en lastig was in schattingen en ze merkten datgene dat hun heer gepresenteerd was zo hebben die van de stad tegen zijn wil en dank zich opgegeven in de handen van de hertog. En de heer van Zevenbergen ging van het huis met zijn soldaten en gasten, maar op wat conditie dat laat ik staan. Maar hij beklaagde zich zeer dat men zijn voorwaarden niet hield en hij moest dolen en stierf in armoede. En de hertog kwam in de stad en op dat slot en werd daar minlijk ontvangen.

Hoe die stede van Haerlem belegen worde.
Dat XXXV capitel.

Opten IIII dach van aprille, int selve jaer van XXVI, vergaderde vrouwe Jacobe een groot heer van volc uutter stat van Uutrecht, van der Goude, Scoenhoven, ende Oudewater. Ende is mit scepen ghevaren tot Heemstede bi Haerlem. Ende vandaen, opten selven daghe, quam al dat heer voer Haerlem, ende beleyden dye stede. Ende dair quam mede jonckheer [272r] Willem van Bredenroeden mitten Kermers ende mit die van Alcmeer, ende beleyden oec die stede mit vrou Jacobe. Die van Haerlem, dye dit over lange tijt wel voren wisten, hadden bi hem doen comen joncheer Jacob van Gaesbeec, stedehouder, ende heer Rolant van Uutkercken, mit vele vrome wapentuers, om de stede te bewaren. Die van Haerlem hadden op doen houden alle dat bosscagie ende dye boemgherden die omtrent haer stede stonden, opdat si dairuut gheen scade en soude liden van die van buten. Die stede bleef gesloten, ende die poerters mitten anderen vreemden soudenyers bereyden hem om dye van buten vromelycken te wederstaen. Dye van buten verbranden alle de husen ende die molens die buten der stede stonden, ende de Kermers branden al de voirstede buten de Cruyspoerte ende Sint Janspoerte. Dairenboven so en ruste dat heer niet te scieten, nacht ende dach, mit bussen ende vierpylen in die stede om dye te winnen. Mer die poorters ende andere weerden hem vromelyck, ende keerden haer vianden van den muren ende toornen mit bussen ende boghen, mit menigerley instrumenten. Andere stonden stadelyck op die muren bereyt mit water, om den brant te lesschen dye daer gheviel vant inschieten van den vierigen pijlen.

Hoe de stad Haarlem belegerd werd.
Dat XXXV kapittel.

Op de 4^de dag van april in het jaar 1426 verzamelde vrouwe Jacoba een groot leger van volk uit de stad Utrecht, van Gouda, Schoonhoven en Oudewater. En is met schepen gevaren tot Heemstede bij Haarlem. En vandaan op dezelfde dag kwam dat hele leger voor Haarlem en belegerde de stad. En daar kwam mede jonkheer [272r] Willem van Brederode met de Kennemers en met die van Alkmaar en belegerden de stad met vrouw Jacoba. Die van Haarlem, die dit over lange tijd wel tevoren wist, hadden bij hem laten komen jonkheer Jacob van Gaasbeek, stadhouder, en heer Roelant van Uitkerke met vele dappere wapenaars om de stad te bewaren. Die van Haarlem hadden open laten houden alle bossen en boomgaarden die omtrent hun stad stonden opdat ze daaruit geen schade zouden lijden van die van buiten. De stad bleef gesloten en de poorters met de anderen vreemden soldaten bereidden zich om die van buiten dapper te weerstaan. Die van buiten verbrandden alle huizen en molens die buiten de stad stonden en de Kennemers verbrandden de voorstad buiten de Kruispoort en Sint Janspoort. Daarboven zo rustte dat leger niet te schieten, nacht en dag, met bussen en vurige pijlen om de stad te winnen. Maar de poorters en anderen ver weerden zich dapper en keerden hun vijanden van de muren en torens met bussen en bogen, met menigerlei instrumenten. Anderen stonden gestadig op de muren bereid met water om de brand te lessen die daar geviel van het inschieten van de vurige pijlen.

Van die anderde strijt, die in Alphen geviel.
Dat XXXVI capitel.

Als hertoghe Philips van Bourgongen vernam dat die stede van Haerlem dus starckelic was beleghen ende dagelixs angevochten worde, heeft hi een groot heer van volc vergaedert uut Vlaenderen, uut Piccardyen, genoemt die Kammers, daer hy cappetein of maecte den heer van Uutkercken ende den heere van Lychtenvelde, myt meer andere heren ende ridderen, diewelcke hi sende in Hollant. Ende comende tot Leyden, bereyden si hem des anderen daghes vrouwe Jacobs heer te bevechten. Ende si hadden enen man toe gemaect in malaetsen habyte, denwelcken sij enen brief medeghegeven hadden, ghebacken in een schoon wit broot, om dye te brenghen binnen Haerlem. Ende als hy gecomen was tot Heemsteden int heer, biddende sijn broot om Goods willen, wort hy angegrepen ende examineert; ende den brief int broot ghebacken vonden si mede, ende lude aldus: ԇhy vrome vrienden ende poorters van Hairlem, weet dat wij tot Leyden ghecomen sijn; ende op morgen willen wij mit al onsen machte trecken tot Alphen ende stoppen die Goutssluse, opdat die hertoechinne mit haer here genen wech noch doergang en hebben weder te keren binnen der Goude. Ende dat ghedaen sijnde, willen wy u te hulpe comen.ՠAls die hertoechinne desen brief hadde horen lesen, dede si den brenger an enen boem hangen. Ende als dye sonne tonder was ghegaen, bracken sij op van haren belegge voir Haerlem, ende gheboet dat heer te scepe te gaen, ende roeyden alle den nachte, ende quamen des morgens vroe in der dageraet, ende begrepen dat dorp te Alphen. Ende als sij dat heer saghen ancomen, so ordineerden sij haer battaelge, ende setteden hem in ordinancie opten dijck. Ende vrouwe Jacobe was selver in persone in den strijt. Die heer van Uutkerken, dye dit scielicken heeft vernomen, heeft vermaent sijn volck dat si hem vromelyc weerden. Ende dat geviel enen langen bitteren strijt. Ten lesten als die heer van Uutkercken sach dat sijn volck mit groten hopen geslagen worde, vloech hy uuten strijde; ende dair bleven van des hertogen wegen geslagen wel V hondert man, mit alle die Kammers ende LXXX poorters uuter stede van Leyden, mit Otte van Reimerswael, baelju van Rijnlant. Ende dat heer worde vervolcht tot an die poorten van der stede van Leyden. Mer weinich blevender van der hertoechinne wegen. In desen stride worden ridder gheslegen Jan van Wassenner, heer van Voerburch, burchgrave Philips jongste soen van Leyden; heer Henrick van Cronenburch; heer Evert van Hoechtwoude, hertoge Willems bastertsoen van Beyeren; heer Jan van Langeraeck, heer van Asperen; heer Dirck van der Merwen; heere Gerrit van Poelgeest, heer van Hoemade, ende heer Aernt van Ghent uut Gelrelant. Dese bloedige strijt ghesciede op die meyavondt in der dagheraet, int jaer Ons Heren M CCCC ende XXVI. [271v]

Van de volgende strijd die in Alphen geviel.
Dat XXXVI kapittel.

Toen hertog Filips van Bourgondie vernam dat de stad Haarlem dus sterk was belegerd en dagelijks aangevochten werd heeft hij een leger van volk verzameld uit Vlaanderen, uit Picardie, genoemd de Kammers, waar hij kapitein van maakte de heer van Uitkerke en de heer van Lichtenveld, met meer andere heren en ridders die hij zond in Holland. En komende tot Leiden bereiden ze zich om de volgende dag het leger van vrouwe Jacoba te bevechten. En ze hadden een man toe gemaakt in melaatse kleding die zij een brief meegegeven hadden gebakken in een mooi wit brood om die te brengen binnen Haarlem. En toen hij gekomen was te Heemsteden in het leger en bad om zijn brood om Gods wil werd hij gegrepen en onderzocht en de brief in brood gebakken vonden ze mede en luidde aldus: ԇij dappere vrienden en poorters van Haarlem, weet dat wij tot Leiden gekomen zijn en op morgen willen wij met al onze machte trekken naar Alphen en stoppen de Gouda sluis opdat de hertogin met haar leger geen weg nog doorgang hebben mag om terug te keren binnen Gouda. En als dat gedaan is willen we u te hulp komen.' Toen de hertogin deze brief had horen lezen liet ze de brenger aan een boom hangen. En toen de zon onder was gegaan braken ze op van hun beleg voor Haarlem en gebood dat leger te scheep te gaan en de hele nacht te roeien en kwamen 's morgens vroeg in de dageraad en begrepen dat dorp Alphen. En toen ze dat lager zagen komen ordenden ze zich in bataljons en zetten zich in ordinantie op de dijk. En vrouwe Jacoba was zelf in persoon in de strijd. De heer van Uitkerke, die dit snel heeft vernomen, heeft zijn volk vermaand dat ze zich dapper verweerden. En daar geviel een lange bittere strijd. Tenslotte toen de heer van Uitkerke zag dat zijn volk met grote hopen geslagen werd vloog hij uit de strijd en daar bleven van de kant van des hertog geslagen wel 500t man, met alle Picardiers en 80 poorters uit de stad Leiden, met Otto van Reimerswaal, baljuw van Rijnland. En dat leger werd gevolgd tot aan de poorten van de stad Leiden. Maar weinig bleven er van de hertogin. In deze strijd werden ridder geslagen Jan van Wassenaar, heer van Voorburg, burchtgraaf Filips jongste zoon van Leiden; heer Hendrik van Kronenburg; heer Evert van Hoogwoud, hertog Willems basterdzoon van Beieren; heer Jan van Langerak, heer van Asperen; heer Dirk van de Merwede; heer Gerrit van Poelgeest, heer van Hoogmade, en heer Arnold van Gent uit Gelderland. Deze bloedige strijd geschiedde op meiavond in de dageraad in het jaar Ons Heren 1426. [271v]

Van den stride die voer de stede van Hoern gesciede.
Dat XXXVII capitel.

Dit voerseyt aldus gescyet wesende, namen die Kermers van der hertoechinne wegen tot enen cappetein ende hoeftman Willem Nagel, ende togen uut ende destrueerden dat slot tot Heemskerck, omdat die van Haerlem dair tevoren verwoest ende vernijelt hadden die sloten tot Bredenroede, Heemstede ende Ascendelf. Op dese selve tijt van oerloge worden oeck ter neder geworpen dat huys te Hillegeersberghe, Cralingen ende Spangen in Scijelant. Dairna quamen die Kermers in Waterlant ende wonnen die steden van Waterlant als Monickedam, Purmereynde ende Edam. Ende togen voert, ende wonnen Medemblic ende Enchusen, ende vandane reysden si nae Hoern. Dit vernemende die poorters van Hoern quamen hem tegen ten stride. Ende die scout van Hoern wort daer dootgheslagen mit vele goede rijcke mannen. Dit siende die ander, liepen haestelicken wederom in dye stede. Ende daer worter vele gevangen, onder diewelcke dat IIII van den besten ende eerbersten van der stede waren. Willem Nagel quam an dye stede mittet heer, mit hem brengende dye IIII gevanghen. Doen riep hy totten poorteren van binnen: ‘Tensi dat ghy my dye poorten open doet, oft anders ick sal dese IIII poorters voer u stede doen onthoefden.’ Ende dit sprac hy, hopende dye poorten op te crigen eer si haer poorters souden laten rechten, waervan dat een groet rumoer in der stat is geweest. Ende nochtans en woude si dye poorten nyet op doen, verbeyende assistencie ende hulp als hem hertoge Philips hadde belooft. Soe heeft dan die hertoge gesonnen den heere van lIlle Adam, mit een groot heer, als sinen oversten ritmeester ende cappetein, binnen die stede van Hoern. Ende als hi in die stede was gecomen, liet hy dye poorte an der noortside van der stede opdoen. Ende is mit sine soudenyers ende knechten tegen Willem Nagel ende sijn heer uutgegaen, om enen strijt te vechten. Ende daer geviel enen groten strijt; want die van Amsterdam, die mede in dye stede waren, togen uut mit die poorters van Hoern tegen dese Kermers mit groter vromicheit. Ende daer bleef doot Willem Nagel mit veel van den Kermere. Ende veel die clouck waren, die ontquamen; ende si vervolgden se tottet dorp Wognom, ende daer worter vele geslagen. In denselven strijt ontfing dye heere van lIlle Adam twe quetsuren ende wonden, daer hi langhe tijt an lach te meesteren binnen Hoern. Daerna, als hy wat began te beteren, quam dye hertoge tot Hoern, dair hy eerlicken worde ontfangen; ende ten lesten ontfingen hem mede die stede van Waterlant ende Weest-Vrieslant.

Van de strijd die voor de stad Hoorn geschiedde.
Dat XXXVII kapittel.

Toen dit geschied was namen de Kennemers vanwege de hertogin tot een kapitein en hoofdman Willem Nagel en rokken uit en vernielden dat slot te Heemskerk omdat die van Haarlem daar tevoren verwoest en vernield hadden de burchten te Brederode, Heemstede en Assendelft. In dezelfde tijd werden ook ter neer geworpen dat huis te Hillegersberg, Kralingen en Spanje in Schieland. Daarna kwamen de Kennemers in Waterland en wonnen de steden van Waterland als Monnikendam, Purmerend en Edam. En trokken voort en wonnen Medemblik en Enkhuizen en vandaar trokken ze naar Hoorn. Dit vernamen de poorters van Hoorn en kwamen hen tegen te strijden. En de schout van Hoorn werd daar doodgeslagen met vele goede rijke mannen. Dit zagen de anderen en liepen haastigen wederom in de stad. En daar werden er vele gevangen waaronder 4 van de beste en eerbaarste van de stad waren. Willem Nagel kwam aan de stad met het leger en bracht met hem de 4 gevangenen. Toen riep hij tot de poorters vanbinnen: ‘Tenzij dat ge mij de poorten opendoet of anders zal ik deze 4 poorters voor uw stad laten onthoofden.’ En dit sprak hij en hoopte de poorten open te krijgen eer ze hun poorters zouden laten rechten, waarvan een groet rumoer in de stad is geweest. En nochtans wilde ze de poorten niet opendoen en wachtten op assistentie en hulp zoals hen hertog Filips had beloofd. Zo heeft dan de hertog gezonden de heer van Lille Adam, met een groot leger als zijn overste ritmeester en kapitein, binnen de stad Hoorn. Toen hij in de stad was gekomen liet hij de poort aan de noordzijde van de stad opendoen. En is met zijn soldaten en knechten tegen Willem Nagel en zijn leger uitgegaan om een strijd te vechten. En daar geviel een groten strijd; want die van Amsterdam, die mede in de stad waren, trokken uit met de poorters van Hoorn tegen deze Kennemers met grote dapperheid. En daar bleef dood Willem Nagel met veel van de Kennemers. En veel die kloek waren die ontkwamen en ze vervolgden ze tot het dorp Wognum en daar werden er veel geslagen. In die strijd ontving de heer van Lille Adam twee kwetsingen en wonden war hij lang aan lag bij de meester binnen Hoorn. Daarna, toen hij wat begon te verbeteren, kwam de hertog tot Hoorn waar hij fatsoenlijk werd ontvangen en tenslotte ontvingen hem mede de stad Waterland en West-Friesland.

Hoe dat hertoge Jan van Brabant oflyvich worde, vrouwe Jacobs man.
Dat XXXVIII capitel.

Int jaer Ons Heren M CCCC ende XXVII, opten Witten Donredach, worde oflyvich hertoghe Jan van Lotteringen, van Brabant ende van Limburch, vrou Jacobs geechte man, als hi Brabant ende sine andere landen hadde regeert XII jaer lang. Sijn lichaem wert mit groter eren begraven tot Vueren, by sinen vader hertoge Anthonis. Ende als hy sonder kinderen was gestorven, soe volgde hem int hertoechdom grave Philips van Simpol, sinen broeder. Int selve jaer worde binnen der stede van Delft doot geslagen, opten eersten donredach in der Vasten was, Jan van Egmont, heer van Soetermeer, scout van Delft, mit noch vijf andere; ende dit deden enighe lantluden uut Maeslandt. Ende des saterdages dairnae worden XII mannen van desen dootslagers onthooft, ende haer hoefden worden opter poorten geset.

Hoe dat hertog Jan van Brabant stierf, de man van vrouwe Jacoba.
Dat XXXVIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1427 op Witte Donderdag, stierf hertog Jan van Lotharingen, van Brabant en van Limburg, vrouw Jacoba gehuwde man, toen hij Brabant en zijn andere landen had geregeerd 12 jaar lang. Zijn lichaam werd met grote eer begraven te Vuren bij zijn vader hertog Anton. En omdat hij zonder kinderen was gestorven zo volgde hem in het hertogdom op graaf Filips van Saint-Pol, zijn broeder. In hetzelfde jaar werd binnen de stad Delft doodgeslagen op de eerste donderdag in Vasten, Jan van Egmond, heer van Zoetermeer, schout van Delft, met nog vijf anderen; en dit deden enige landlieden uit Maasland. En de zaterdag daarna werden 12 mannen van deze doodslagers onthoofd en hun hoofden werden op de poorten gezet.

Van enen strijt dye by Wieringen gesciede.
Dat XXXIX capitel.

Als nu hertoge Jan an Brabant oflivicch geworden was, int selfde jaer, so vergaerden diegeen diet mit vrou Jacobe hilden een groot heer van volc, ende meenden altemet Hollant in te winnen ende dat brengen onder die dominij ende heerscappie van vrouwe Jacobe. Ende van desen vergaderinghe was cappetein ende hooftman jonckheer Willem van Bredenroede, oem van joncheer Reinout van Bredenroede. Dit wouden si bestaen te doen int uuterste van den lande, ende dan so voirt gaen al Hollant doir. [273r]

Aldus hebben si scepen doen bereiden om te zeylen in Wieringen ende Tessel. Ende als dit vernamen de steden van Haerlem, Aemstelredam, Hoern, Enchusen ende andere steden, hebben sij vele scepen ende gewapent volck vergadert, ende togen haesteliken haer vianden tegen in dye zee. Joncheer Willem siende dye scepen sijnre vianden van verre, is hy mit sijn volck opt lant getreden int eylant van Wieringen, ende brocht dat een weynich tijts ghedurende onder die macht van der hertoechinne. Ende als hi dair bleef legende vertovende, so sijn si an dat eylant gecomen gezeylt, om hem dairin te besluten oft hem tot een stryde te verwecken. Ende die joncheer geboet dat si hem alle souden bereyden om tscepe te strijden. Ende hair spijse bereyt wesende, gingen si tscepe. In dye ure wast een ebbe, ende dat water was seer ghevallen, also dat die grote scepen der voirseyder steden en mochten niet vloten. Aldus soe hadde dye joncheer den meesten hoop van scepen dair men uut vechten mochte; mer nochtans en quamen si niet al te gader bieen ten stride, mer bleven leggen van verres, om te sien die voer scepen hoe si hem souden hebben in den stride, opdat si daeruut cloeker ende koenre souden worden te striden oft te bet uutten stride te comen ende te vlien. Soe sijn dan dese scepen aneen geroeyt, ende dair began eenen bitteren strijt, ende dair wort vreseliken ghevochten; mer meest bleven si doot oft verdrenct van des joncheren wegen. Dwelke siende die in die scepen van der after hoede waren, worden vervaert ende begonnen te vlien; mer si en mochten so nyet wech comen, want die ander waren hen te cloeck mit roeyen int vervolchgen, ende slogen vreselicken op hen, datter vele geslagen worden ende vele buten boerde gheworpen die verdrencten. Ende dair worter vele gevanghen. Ende jonckheer Willem worde dair mede ghevangen mit meer andere, dien si brochten tot Enchusen, dair alle dander scepen doen mede quamen van dye steden. Ende dye steden daer vergaedert wesende, hilden si raet, wat men mitten gevangenen soude doen; ende concludeerden, als dat si LXXX van den gevangenen dede onthofende. Ende joncheer Willem van Bredenroeden, overmits sine edele geboerte, worde hy vrij laten gaen, hoewel dat sommighe gaerne gesien hadden dat men hem mede onthoeft hadde. Ende van die tijt voert en hoerde men in langen dagen ende jaren van genen rumoeren, oplopen van striden binnen tslants.

Van een strijd die bij Wieringen geschiedde.
Dat XXXIX kapittel.

Toen nu hertog Jan van Brabant gestorven was verzamelde in hetzelfde jaar diegene die het met vrouw Jacoba hielden een groot leger van volk en meenden altemet Holland in te winnen en dat brengen onder de dominantie en heerschappij van vrouwe Jacoba. En van deze verzameling was kapitein en hoofdman jonkheer Willem van Brederode, oom van jonkheer Reinout van Brederode. Dit wilden ze bestaan te doen in het uiterste van het land en dan zo voortgaan al Holland door. [273r]

Aldus hebben ze schepen laten bereiden om te zeilen in Wieringen en Texel. En toen dit vernamen de steden van Haarlem, Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen en andere steden hebben ze vele schepen en gewapend volk verzameld en trokken haastig hun vijanden tegen in de zee. Jonkheer Willem zag de schepen van zijn vijanden van verre en is met zijn volk op het land getreden in het Wieringen en bracht dat wat een weinig tijd duurde onder de macht van de hertogin. En toen hij daar bleef liggen vertoeven zo zijn ze op dat eiland gekomen gezeild om hem daarin te besluiten of hem tot een strijd te verwekken. En de jonkheer gebood dat ze zich allen bereiden om te scheep te strijden. En toen hun spijs bereid was gingen ze te scheep. In dat uur was het eb en dat water was zeer gevallen, alzo dat de grote schepen van die steden niet konden varen. Aldus zo had de jonkheer de grootste hoop van schepen waar men uit vechten mocht; maar nochtans kwamen ze niet allemaal tezamen bijeen te strijden, maar beven leggen van verre om te zien de voorste schepen hoe ze zich zouden gedragen in de strijd opdat ze kloeker en koener zouden worden te strijden of beter uit de strijd te komen en te vlieden. Zo zijn dan deze schepen aaneen geroeid en daar begon een bittere strijd en dar werd vreselijk gevochten; maar meest bleven ze dood of verdronken van de kant van de jonkheer. Wat zagen die in de schepen van de achterhoede waren en werden bang en begonnen te vlieden, maar ze konden niet weg komen want de anderen waren hen te kloek met roeien in het vervolgen en sloegen vreselijk op hen zodat er veel geslagen werden en velen buiten boord geworpen die verdronken. En er werden veel gevangen. En jonkheer Willem werd daar mede gevangen met meer anderen die ze brachten naar Enkhuizen waar alle de andere schepen toen mede kwamen van de steden. En de steden die daar verzameld waren hielden raad wat men met de gevangenen zou doen en concludeerden als dat ze 80 van de gevangenen lieten onthoofden. En jonkheer Willem van Brederode, vanwege zijn edele geboorte, werd vrijgelaten, hoewel dat sommige graag gezien hadden dat men hem mede onthoofd had. En van die tijd voort hoorde men in lange dagen en jaren van geen rumoeren, oplopen van strijd binnen het land.

Hoe hertoge Philips van Bourgongen ende vrouwe Jacobe worden verenicht, ende van enen wonderlicken aertbevinghe.
Dat XL capitel.

Opten IIII dach van meye int jaer M CCCC XXVIII, soe sijn bi middele ende tusschenspreken van enige wise ende notabele personen byeenvergadeer ende verenicht geworden hertoge Philips van Bourgongen ende vrouwe Jacobe, hertoechinne van Beyeren. Ende daer wort also gedadingt ende uutgesproken, als dat die hertoechinne dede haren neve hertoge Philips hulden in den landen van Henegouwen, Hollant, Zeelant ende Vryeslant voer enen rechten ruwaert, oer der landen voerseyt. Ende die hertoge setten doen een stedehouder ende regent der landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, heer Vranc van Borsselen, ridder, heer Floris soen van Borsselen. Dese here Vranc was heer van Borsselen, Zulen ende van Sinte Martijnsdijc. In datselve jaer gaf die hertoge van Bourgongen enen swaren sentencie tegen die stede van Alcmaer ende den Kermers, om haer rebelheit ende vermetelheit, die si gedaen hadden mitten joncheer van Bredenroede, als voerghescreven is. In dit voerseyde jaer, des vridages voer Vastelavent, so was een alten grote aertbevinge int lant van Cathelonien, de lange tijt duerde; welke wel XX steden ende enen sconen abdye destrueerde ende terneder warp. Ende dese aertbevinge ging voert tot Aquitanien ende Gasscongen, ende voert in Vrancrijc, ende doe te Monpelier. Ende aldaer versanc een stat van den aertbevinge, geheten Territorie; ende op die stede dair de stat plach te staen, bleef een poel oft water, dat men den gront daer niet van vinden en konde, so diep was sij. Int selve lant van Monpelier quam een beer uuten woude, denwelcken volchde een grote menichte van serpenten ende slangen. Dese quamen in steden ende dorpen, ende [273v] doden mit haer venijn ontallicke menscen. Item, die grote stat van Berzelonen in Cathelongen bleef ijdel ende leech staen, sonder enich volc. Want de stede was also gedestrueert van der aertbevinge, datter gheen menschen in en dorsten bliven. Mer si liepen als rasende ende verbaesde luden, nyet wetende waer si hem bergen souden. Ende die dit gesien ende vertelt heeft, was een prior van der Cathuser Oerden, van den Convente des Dals Jhesu, ende heeft dit in scrifte gelaten ende aldus vertelt openbaerlic int generael capitel in Savoyen, in presentie van vele eerwaerdige vaderen ende prioren des voerseyden Oerdens, die dat voert in allen hoeken ende landen des werlts kondichden ende verbreyden, om den sondighen menschen te trecken tot penitentien ende beteringe des levens.

Hoe hertog Filips van Bourgondië en vrouwe Jacoba werden verenigd en van een wonderlijke aardbeving.
Dat XL kapittel.

Op de 4^de dag van mei in het jaar 1428 zo zijn door bemiddeling en tussen spreken van enige wijze en notabele personen bijeen verzameld en verenigd geworden hertog Filips van Bourgondië en vrouwe Jacoba, hertogin van Beieren. En dar werd alzo gedaagd en uitgesproken als dat de hertogin liet haar neef hertog Filips huldigen in de landen van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland voor een rechte ruwaard, erfgenaam van die landen. En de hertog zetten toen een stadhouder en regent der landen van Holland, Zeeland en Friesland, heer Frank van Borssele, ridder, de zoon van heer Floris van Borssele. Deze heer Frank was heer van Borssele, Zuilen en van Sint Maartensdijk. In hetzelfde jaar gaf de hertog van Bourgondië een zwaar vonnis tegen de stad Alkmaar en de Kennemers vanwege hun rebellie en vermetelheid die ze gedaan hadden met de jonkheer van Brederode als voor geschreven is.

In dit genoemde jaar, de vrijdag voor Vastenavond, zo was er een grote aardbeving in het land van Catalonië die lange tijd duurde; die wel 20 steden en een mooie abdij vernielde en neer wierp. En deze aardbeving ging voort tot Aquitanië en Gascogne ene voort in Frankrijk en toen te Montpellier. Ende aldaar verzonk een stad van de aardbeving, geheten Territorie; en op de plaats daar de stad plag te staan bleef een poel of water, dat men den grond daar niet van vinden kon, zo diep was het. In hetzelfde land van Montpellier kwam een beer uit het wou en die volgende een grote menigte van serpenten en slangen. Deze kwamen in steden en dorpen, ende [273v] doden met hun venijn ontelbare mensen. Item, die grote stat van Barcelona in Catalonië bleef ijdel en leeg staan, zonder enig volk. Want de stad was alzo vernield van de aardbeving dat er geen mensen in durfden te blijven, maar ze liepen als razende en verbaasde lieden die niet wisten waar ze zich bergen zouden. En die dit gezien en verteld heeft was een prior van der Kartuizer Orde van het convent der Dal Jezus en heeft dit in schrift gelaten en aldus vertelt openbaar in een algemeen kapittel in Savoie, in presentie van vele eerwaardige vaders ende priors van die orde die dat voert in allen hoeken ende landen van de wereld verkondigden en verspreiden om de zondige mensen tot penitentie te trekken en verbetering van hun levens.

Van here Vrederic van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, die LI.
Dat XLI capitel.

Here Floris van Wevelichoven, bisscop van Uutrecht, begraven wesende, opten XVIII dach dairna, quamen binnen der stat van Uutrecht dye grote mogende princen, hertoge Aelbrecht van Beyeren, grave van Henegouwen, van Hollant, Zelant ende Vrieslant, hertoge Willem van Gulick ende van Ghelre, grave van Zutphen, die hertoge Aelbrechts dochter te wive hadde. Dye capitelaers vergadert wesende, so bat hertoge Aelbrecht voir here Rogier van Bronchorst, thesaurier der kercken van Colen. Hertoge Willem die bat dat si wilden kiesen here Vrederic van Blanckenhem, biscop van Straetsburch, sinen neve. Die capitelaers anhorende die supplicacien der beyder princen, baden hen dat si wilden accorderen ende refereren hen tot enen bequamen persoen om te kyesen: si wilden gaern haer supplicacien ende begeerten volbrenghen. Die princen en wouden dat nyet doen, mer elck begheerde te hebben tot enen postulaet ende bisschop daer si voer baden, uuten welcken een grote tweedracht onder den capittelaers [232v] ghecomen is, want dat meerredeel tot LV toe coren eendrachtelijcken tot begeerten hertogen Willems heere Vrederick van Blanckenhem, biscop tot Straetsburch, ende dat minre deel tot XXVII, coren tot begeerten hertoge Aelbrechts Rogier van Bronchorst voerseit. Ende terstont so sende elc van dien horen ambassiaten ende boden in den hof van Romen om te hebben die confirmacie. Mer Bonifacius, die IX paeus van Romen, gaf here Vrederick van Blanckenhem dye confirmacie, omdat hi dye meeste stemmen hadde. Dese here Vrederic was een wijs ende geleert man, ende hi quam mit een betamelicken ende sconen staet tot Uutrecht, ende worde aldaer na ouder manieren geordineert ende ghewijt die LI biscop van Uutrecht. Hij vant alle die sloten sijns Stichts vol ende wel versien van als des hem van node was, die zijn voersaet tegen sine ombelegen vianden wijslic wel defendeert ende bescermt gelaten hadde. Hi regeerde sijn Sticht ende landen lange tijt rustelic ende vrelic, sonder enige oerloge. Alle die burgers ontfingen van hem haer statrechten, ende sine vasallen ende leenmannen haer leengoeden. Dese eerwaerdige biscop was een grootmoedich man, wijs ende stout, seer discreet ende besceyden in rechtelicke saken, ghelt ende goet versmaende, ende in alle saken den ghemenen oerbaer ende profiten van den landen angaende was hi seer voersichtich.

Van heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, de 51^ste.
Dat XLI kapittel.

Toen heer Floris van Wevelinkhoven, bisschop van Utrecht, begraven was kwamen op de 18^de dag daarna binnen de stad Utrecht de grote mogende prinsen, hertog Albrecht van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland, hertog Willem van Gulik en van Gelre, graaf van Zutphen, die de dochter van hertog Albrechts tot wijf had. Toen de kapittelen verzameld waren zo bad bat hertog Albrecht voor heer Rogier van Bronkhorst, penningmeester van de kerk in Keulen. Hertog Willem die bad dat ze wilden kiezen zijn neef heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Straatsburg. De kapittelen hoorden aan het verzoekschrift der beide prinsen en baden dat ze wilden toestemmen en refereren hen tot een bekwaam persoon om te kiezen: ze wilden graag hun verzoekschrift en begeerte volbrengen. De prinsen wilden dat niet doen, maar elk begeerde te hebben tot een postulaat en bisschop daar ze voor baden, waaruit een grote tweedracht onder de kapittelen [232v] gekomen is, want het grootst deel tot 40 toe kozen eendrachtig tot begeerte van hertog Willem heer Frederik van Blankenheim en dat kleinste tot 27 kozen tot begeerte van hertog Albrecht Rogier van Bronkhorst. En terstond zo zond elk van die hun ambassadeurs en boden in de hof van Rome om de bevestiging te hebben. Maar paus Bonifatius de 9^de gaf heer Frederik van Blankenheim de bevestiging omdat hij de meeste stemmen had. Deze heer Frederik was een wijs en geleerd man en hij kwam met een betamelijke en mooie staat te Utrecht en werd aldaar naar oude manieren geordineerd en gewijd als de 51^ste bisschop van Utrecht. Hij vond alle burchten van zijn Sticht vol en goed voorzien van alles dat hen van node was die zijn voorganger tegen zijn omgelegen vijanden wijs en goed beschermd gelaten had. Hij regeerde zijn Sticht en landen lange tijd rustig en vredig zonder enige oorlog. Alle burgers ontvingen van hem hun stadsrechten en zijn vazallen en leenmannen hun leengoederen. Deze eerwaardige bisschop was een grootmoedig man, wijs en dapper, zeer discreet en bescheiden, in rechtszaken, versmaadde geld en goed en was in alle zaken het algemene goed nuttig en in profijt die het land aangingen was hij zeer voorzichtig.

Van den twist tusschen hertoghe Aelbrecht ende grave Willem van Oestervant sinen soen.
Dat XLII capitel.

Ter wilen dat dese dingen van der electyen van enen biscop te kiesen tot Uutrecht gheschieden, so is onversienlic in den lande van Hollant opgestaen een grote twedracht ende twist; want Coenraet Kuser die vervolchde seer starckelic mit sine vrienden an hertoge Aelbrecht omme recht ende justicie te geschien tegen denghenen die sinen soen Willem Kuser dootgeslagen hadden, allegerende ende seggende dat hi bedriechlic ende sonder actye ofte sculde bi nachte wesende in den dienst sijns heren ende op des heren hof ende plaetse, mit joncfrou Alijt van Poelgheest vermoert ende geslagen ware. In denwelken moort ende dootslach hij accuseerde ende besculdichde als hantdadige ende raetgevers Phillips burchgrave van Leyden; Dirc, heer van Asperen, mit sijn soen; II jonger broeders van der Leck; Henric, burchgrave van Montfoert; Jan, here van Heemstede; Jan van Vliet; Phillips van Polanen, ende den here van Duvenvoerde; heren Jan van Woude, here van Warmondt, mit meer machtige ende edele heren, tot LIIII toe. Waeromme dat hertoge Aelbrecht te recht ghinc sitten in zijn palays, ende gaf een sentencie bi assistencie ende vonnisse sijnre mannen van rade, also dese voerghenoemde personen ghecyteert ende ghedaecht waren ende niet en compareerden, noch te recht en quamen, dat si des feyts sculdich souden wesen, ende dat si daeran verboert hadden lijf ende goet; ende dede se altesamen bannen uuten lande van Hollant. Hertoghe Willem, grave van Oestervant, outste soen des hertogen Aelbrechts voerseit, die seer lief hadde dese voernoemde edele mannen, solliciteerde ende versochte an sinen vader dat hi dese edele mannen des feyts ende moerts ontsculdich woude houden. Mer die hertoge en wouts nyet horen, in geenre manieren; waerom dye grave van Oestervant toernich worde, ende sceyde mit enen erren moede van sinen vader; ende als hi vernam dat sijn vader hem mede lagen dede leggen, so reysde hi uuter Hage ende toech mitten voirnoemden edelen opt huys te Outhena in Zuyt-Hollant. Welck casteel hertoghe Aelbrecht wilen eer vercregen hadde van den here van Hoern, ende hadt ghegheven sinen outsten soen Willem, den grave van Oestervant. Dieghene die nu by den hertoge gebleven waren, saeyden alle haet ende nijt, ende deden alle quaet dat si mochten tusschen den vader ende dat kint, daer die princepaelste of was Joncheer Jan van Arkel, heren Ots soen, stedehouder ende tresorier van Hollant.

Van de twist tussen hertog Albrecht en zijn zoon graaf Willem van Oostervant.
Dat XLII kapittel.

Ondertussen dat deze dingen van de electie van een bisschop te kiezen te Utrecht geschiedde zo is onvoorziens in het land Holland opgestaan een grote tweedracht en twist; want Koenraad Kuser die vervolgde zeer sterk met zijn vrienden aan hertog Albrecht om recht en justitie te geschieden tegen diegene die zijn zoon Willem Kuser doodgeslagen hadden, voerde aan en zei dat hij bedrieglijk en zonder actie of schuld bij nacht was in de dienst van zijn heer en op de hof en plaats van zijn heer met jonkvrouw Adela van Poelgeest vermoord en geslagen was. Waarom moord en doodslag hij aanvoerde en beschuldigde als handdadige en raadgevers Filips burchtgraaf van Leiden; Dirk, heer van Asperen, met zijn zoon; 2 jongere broeders van de Lek; Hendrik, burchtgraaf van Montfoort; Jan, heer van Heemstede; Jan van Vliet; Filips van Polanen en de heer van Duivenvoorde; heer Jan van Wilde, heer van Warmond, met meer machtige en edele heren, tot 54 toe. Waarom dat hertog Albrecht te recht ging zitten in zijn paleis en gaf een vonnis met assistentie en vonnis van zijn mannen van raad, alzo deze personen gedaagd waren niet verschenen, nog te recht kwamen dat ze van het feit schuldig zouden wezen en ze daarom verbeurd hadden lijf en goed; en liet ze alle tezamen bannen uit het land van Holland. Hertog Willem, graaf van Oostervant, de oudste zoon van hertog Albrechts, die zeer lief had deze edele mannen verzocht aan zijn vader dat hij deze edele mannen van het feit en moord onschuldig wilde houden. Maar de hertog wilde het niet horen, op geen manier; waarom de graaf van Oostervant vertoornd werd en scheidde met een gergerd gemoed van zijn en toen hij vernam dat zijn vader hem mede hinderlagen liet leggen zo vertrok hij uit Den-Haag en trok met die edelen op het huis Altena in Zuid-Holland. Welk kasteel hertog Albrecht wijlen eerder verkregen had van de heer van Horne en had het gegeven zijn oudste zoon Willem, graaf van Oostervant. Diegene die nu bij de hertog gebleven waren zaaiden allen haat en nijd en deden alle kwaad dat ze mochten tussen de vader en dat kid waarvan de belangrijkste was Jonkheer Jan van Arkel, de zoon van heer Otto, stadhouder en penningmeester van Holland.

Hoe Outhena belegen worde ende sommige castelen gedestrueert.
Dat XLIII capitel.

Hertoge Aelbrechts, dye in meninge was sinen soen mitten anderen gebannen [233r] edelen uut sine landen ende heerlicheden te verdriven, dede van stonden an vergaderen uut Hollant, Zeelant ende Vrieslant een groot machtich volc van edelen ende andere gemeen luden der steden ende dorpen, ende sende Conraet Kuser met desen hoepe om te destrueren ende verwoesten die castelen ende sloten der gebannen heren. Conraet Kusert macht hebbende, is met al dit volc ghetogen, ende destrueerde in den eersten dat huys te Hodenpijl, Duvenvoerde, Santhorst, Heemstede, Warmont ende Paddenpoel, den burchgrave van Leyden toebehoerende buten Leyden, dat men nu hyet dat cloester te Nonnenpoel. Hertoghe Aelbrecht is die Merwen opgetogen mit heercracht van volc, ende quaem des dages nae Sinte Peter ende Pouwelsdach tot Gorichom int jaer M III C XCIII, daer hi van here Ot van Arkel vriendelic ende eerlic worde ontfangen. Des anderen dages is hi getogen na Woudrichom, ende vandaen tot Outena, datwelcke hy alom mit zijn volc crachteliken beleide. Hertoghe Willem, grave van Oestervant, hadde dat slot bevolen eer dat sijn vader daer voren quam sinen getrouwe vrienden, om dat te bescermen, ende hadde daerop gelaten alle instrumenten ende gereetscappen van oerloghe ende alle des hem van node soude mogen wesen, ende was ghetogen binnen tsHertogen Bossce. Die borchsaten, die opten huse waren, setten hem vromelic ter were tegen den hertoghe, ende dye hertoge hadde dat slot an allen sijden mit bussen ende andere grote instrumenten die muren ende toernen mit daghelixen assaulten ende stormen sere mede doen quetsen ende vernijelen. Ende als dit aldus gesciede in Zuyt-Hollant, quam hertoge Jan van Beyeren, elect van Ludic, des hertogen Aelbrechts soen, mit sinen raet ende mitten raet des lants van Henegouwen, ende maecten een compositie ende dadinge tuschen sinen vader ende sinen broeder, mitten heren die belegen waren, alsdat diegene die opten huse waren souden hem opgheven behouden lijf ende goet, ende souden dat slot leveren in des hertoghen handen. Ende dat ghedaen wesende, worden die heren geleyt ende gebrocht mit sekerheit tot sHertoghen Bossche bi den grave van Oestervant, die se daer verbeide. Ende dit was op Sinte Margritendach. Dye hertoge dit slot in hebbende, dede dat destrueren, uutgeseyt die twe grote toornen; ende hertoge Willem, grave van Oestervant, gaf die toornicheit een stede, ende is getogen in Vrancrijck, bi coninck Kaerle, de seste van dier naem.

Des tsjaers daeraen, M III C ende XCIIII, doen dede heer Aernt van Egmont ende IJselstein in timmeren ende fonderen dat cloester buten Yselsteyn, van der Barnerditen Oerde, ende begaefde dat mit scone renten.

Hoe Altena belegerd werd en sommige kastelen verwoest.
Dat XLIII kapittel.

Hertog Albrecht die in de mening was zijn zoon met de anderen gebannen [233r] edelen uit zijn landen en heerlijkheden te verdrijven liet van stonden aan verzamelen uit Holland, Zeeland en Friesland een groot machtig volk van edelen en andere gewone lieden van de steden en dorpen en zond Koenraad Kuser met deze hoop om te vernielen en verwoesten de kastelen en burchten der gebannen heren. Toen Koenraad Kuser macht had is hij met al dit volk getrokken en vernielde als eerste het huis te Hodenpijl, Duivenvoorde, Zandhorst, Heemstede, Warmond en Paddenpoel, dat de burchtgraaf van Leiden toebehoorde buiten Leiden dat men nu heet dat klooster te Nonnenpoel. Hertog Albrecht is de Merwede opgetrokken met legerkracht van volk en kwam de dag na Sint Petrus en Paulus dag te Gorinchem in het jaar 1393 waar hij van heer Otto van Arkel vriendelijk en fatsoenlijk werd ontvangen. D volgende dag is hij getrokken naar Woudrichem en vandaar naar Altena wat hij alom met zijn volk krachtig belegerde. Hertog Willem, graaf van Oostervant, had dat slot bevolen eer dat zijn vader daarvoor kwam zijn getrouwe vrienden om dat te beschermen en had daarop gelaten alle instrumenten en gereedschappen van oorlog en alle dat hen van node zou mogen wezen en was getrokken binnen Hertogenbos. De burgers die op het huis waren zetten zich dapper te verweer tegen de hertog en de hertog had dat slot aan allen zijden met bussen en andere grote instrumenten de muren en toren met dagelijkse aanvallen en bestorming zeer laten kwetsen en vernielen. En toen dit aldus geschiedde in Zuid-Holland kwam hertog Jan van Beieren, elect van Luik, de zoon van hertog Albrecht met zijn raad en met de raad van het land van Henegouwen en maakten een schikking en dadingen tussen zijn vader en zijn broeder, met de heren die belegerd waren als dat diegene die op het huis waren zouden zich opgeven en behouden lijf en goed en zouden dat slot leveren in de handen van de hertog. En toen dat gedaan was werden de heren geleid en gebracht met zekerheid naar Hertogenbos bij de graaf van Oostervant die ze daar opwachtte. En dit was op de dag Sint Margaretha. De hertog die dit slot had liet het vernielen, uitgezonderd de twee grote torens; en hertog Willem, graaf van Oostervant, gaf die toorn een plaats en is getrokken in Frankrijk bij koning Karel de 6^de.

Het jaar daarop, 1394 toen liet heer Arnold van Egmond en IJsselstein timmeren en funderen dat klooster buiten IJsselstein van der Bernardijn Orde en begiftigde dat met mooie renten.

Van den reyse des biscops van Uutrecht tegen heer Jan van Raesvelt, ridder, ende hoe hi die graefscap van Trenten ende stede ende tslot van Koeverden weder aen hem creech.
Dat XLIIII capitel.

Int jaer Ons Heren M III C ende XCIIII, als die grootmoedige heer Vrederic van Blanckenhem, biscop van Uutrecht, uut warachtighe relatien ende tidinghe hoerde die grote scade ende laster die heer Jan van Raesvelt, ridder, heer Bitters zoen, ingeseten des Stichts van Munster, sine luden ende ondersaten aendede in den Stichte ende sine landen van Uutrecht geseten, was hi des seer gestoert; ende is ghetogen mit sine scutten ende ander wapentuers tegen den voerseiden heren Jan ende sinen vader, heer Bitter van Raesvelt, wonende in den Stichte van Munster, over die riviere van der Lippe; ende verbrande dat dorp te Oestdorp, heer Bitter toebehorende. Ende al dat hi wiste hem toebehorende, gaf hy den scutten ende knechten te voren ende te roven, rovende ende pilgerende onsprekelike veel beesten ende alle andere tijtlicke ende rikelicke goeden, ende toech weder mit groter eren in sine landen.

Des tsjaers daeran, van XCV, dese biscop Vrederijc overdenckende hoe dat hi zijn bisdom soude moghen verbeteren ende verheffen in tijtlike goeden ende voerspoedicheden, heft hi vernomen uut sekere waerachtyge oude besegelde brieven, als dat die graefscap van tlant van Trenten mitter stede ende slot te Koeverden, toe plach te horen Sinte Martijn. Ende dat die ouders ende voersaten dergheenre diet nu besaten, dye voerseide heerlicheden in voerleden tijden voer een seker [233v] zomme van penningen op aldusdaniger condicien ende voerwaerden hadden beleent, als dat die biscop van Uutrecht altijt tot sinen belieften ende tot allen tijden ende stonden dese voerseyde heerlicheden soude mogen lossen met alsulken somme van penningen als daer op stonden; ende die biscop dede sine penningen presenteren dairt voir verset was, mer die casteleyn en woude se niet ontfangen; mer hi wilde op dat slot bliven ende behiltet voer hem. Waerom dat die biscop dede vergaderen vele uutgelesen vrome mannen van wapenen, van ridderen, knechten ende sciltknapen, ende is gecomen mit heer Willem van Abcoude, heere te Wijc te Duersteden, heer Jan van Brederoede, sijn swagher, heer Henric van Vianen, heer Jan van Renesse, van Reinouwen, mit groter heercracht int lant van Trenten, ende stelde sijn belegge met ontwonden bannieren voer de stede ende tslot van Coeverden. Dwelc siende heer Gijsbrecht van Bronchorst, heer van Burckel, ende Ghijsbrecht van Bronchorst, outste soen des heren van Batenburch, ende noch veel meer andere vrienden ende magen des casteleins van Koeverden, deden den biscop ontseggen, menende dat hi uut vresen des ontseggens van den belegge opbreken soude, hebbende speciael ende groot betrouwen opten hertoge Willem van Gulic ende van Gelre. Mer dit en vorderde hemluden niet, want van die tijt dye biscop dragende ende hebbende goeden moet dat hi noch victorie van den belegge crigen soude, dede hy dat slot ende die stede strengelicker ende harder beleggen, ende benaude se alsoe, dat si hem boden op te geven in des biscops handen ende genaden. Ende dese twist worde gedadinct, als dat die joncheren van Koeverden souden hebben ende ontfanghen van den biscop van Uutrecht alsulke penningen als haer ouders ende voervaders daerop beleent ende staende hadden, ende dye biscop soude weder hebben dat graefscap van Trenten mitter stede ende tslot te Koeverden.

Van de reis van de bisschop van Utrecht tegen heer Jan van Raasveld, ridder, en hoe hij het graafschap van Twente en stad en het slot van Coevorden weer aan hem kreeg.
Dat XLIIII kapittel.

In het jaar Ons Heren 1394 toen die grootmoedige heer Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, ut ware relatie en tijding hoorde de grote schade en laster die heer Jan van Raasveld, ridder, en zoon van heer Bitter, de ingezeten der Sticht van Munster, zijn lieden aandeed in het Sticht en zijn landen van Utrecht gezeten was hij dus zeer verstoord en is getrokken met zijn schutters en ander wapenaars tegen d heer Jan en zijn vader, heer Bitter van Raasveld die woonde in het Sticht van Munster over de rivier de Lippe; en verbrandde dat dorp Oostdorp dat heer Bitter toebehoorde. En alles dat hij wist dat hem toebehoorde gaf hij de schutters en knechten tevoren en te roven en ze roofden en plunderde onuitsprekelijk veel beesten en alle andere tijdelijke en rijke goederen en trok weer met grote eer in zijn landen.

Het jaar daaraan, 1395 overdacht deze bisschop Frederik hoe dat hij zijn bisdom zou mogen verbeteren en verheffen in tijdelijke goederen en voorspoed en heeft vernomen uit zekere ware oude bezegelde brieven als dat het graafschap van het land van Twente met de stad en slot te Coevorden toe plag te horen aan Sint Martinus. En dat de ouders en voorzaten diegene die het nu bezaten die heerlijkheid in voorleden tijden voer een zekere [233v] som van penningen op al dusdanige conditie en voorwaarden hadden beleend, als dat de bisschop van Utrecht altijd tot zijn believen en te alle allen tijden en stonden deze heerlijkheid zou mogen inlossen met al zulke som van penningen als er op stonden; en de bisschop liet zijn penningen presenteren waar het voor verzet was, maar de kastelein wilde ze niet ontvangen; maar hij wilde op dat slot blijven en behield het voor hem. Waarom dat de bisschop liet verzamelen vele uitgelezen dappere mannen van wapens, van ridders, knechten en schildknapen en is gekomen met heer Willem van Abcoude, heer te Wijk bij Duurstede, heer Jan van Brederode, zijn zwager, heer Hendrik van Vianen, heer Jan van Renesse, van Rhijnouwen, met grote legerkracht in het land Twente en stelde zijn beleg met ontwonden banieren voor de stad en slot van Coevorden. Wat zag heer Gijsbrecht van Bronkhorst, heer van Berckel en Gijsbrecht van Bronkhorst, de oudste zoon van de heer van Batenburg, en nog veel meer andere vrienden en verwanten van de kastelein van Coevorden en lieten den bisschop ontzeggen en meenden dat hij vanwege de vrees van ontzeggen van het beleg opbreken zou en hadden speciaal een groot vertrouwen op hertog Willem van Gulik en van Gelre. Maar dit vorderde hen niet, want van die tijd droeg de bisschop en had goed gemoed dat hij nog victorie van het beleg zou krijgen en liet dat slot en de stad sterker en harder belegeren en benauwde ze alzo dat ze zich aanboden op te geven in de bisschop handen en genaden. En deze twist werd gedaagd als dat de jonkheren van Coevorden zouden hebben en ontvangen van de bisschop van Utrecht al zulke penningen als hun ouders en voorvaders daarop beleend en staan hadden en de bisschop zou weer hebben dat graafschap van Twente met de stad en het slot te Coevorden.

Van den scoffieringe die den grave van Oestervant worde gedaen an des conincs tafel van Vrancrijc, ende hoe hy mit sinen vader worde verenicht.
Dat XLV capitel.

Opten heiligen XIII dach, int jaer M III C ende XCV, ist geboert, dat die doirluchtige hertoge Willem van Beyeren, grave van Oestervant, sittende an des conincks tafel van Vrancrijc mit andere princen heren ende edelen, gecomen is des conincs herault, ende sneet des hertogen Willems tafelaken, voer hem leggende, an stucken, seggende het en betaemt niet, dat enich prince of here sitten sal an des conincs tafel, die scilde noch wapen heeft. Ende als hertoghe Willem seyde, dat hi scilt ende wapen hadde, seyde een out heraut daerop: ‘mijn here, ghi en hebt niet, want wilen grave Willem van Hollant, u outoom, niet alleen verslagen is van den Vriesen, mer leyt noch begraven ongewroken in sijnre vianden lant, als in Vrieslant.’Ende van dien dach voert began hertoge Willem te denken hoe ende in wat manieren hy alsulken confuys ende schande van hem mochte doen ende verdriven. Hertoghe Willem toech mit groter confuse ende scaemte uut Vrancrijc, ende quam in Henegouwen; ende omdat hi noch vreesde te comen in sijns vaders presentie, heeft hi heimelike brieven gescreven ende gesonden aen sinen vader, beteikenende ende bewisende die grote scaemte ende blammatie die hem in Vrancrijck an des conincs tafel ware gedaen ende ghesciet, versoekende ende biddende sinen vader oetmoedeliken dat hi alsulken scande ende laster van hem ende sine geslachte wilde laten wechdoen. Als hertoge Aelbrecht dit verhoerde, sprac hi: ‘Dese blammatie ende onere en sal mijn kinderen voertaen nyet meer verweten worden, want ic wil selver trecken in Vrieslant ende wil recupereren ende wederhalen mijnen oem, grave Willem, met sinen wapen, ende ick wil wrake doen over sinen doot ende mi God spaert dit naestcomende jaer.’ Ende corts dairna, doer minlicke tusschenspreken, is dair een vriendelyc pays ende vrede gemaect tuschen den vader ende tkint. Ende hertoghe Aelbrecht heeft sinen soen mit alle die gebannen heren in genaden genomen, ende quam in Den Hage, ende worde met groter eren ende feeste van sinen vader ontfangen.

Van de schoffering die de graaf van Oostervant werd gedaan aan de konings tafel van Frankrijk en hoe hij met zijn vader werd verenigd.
Dat XLV kapittel.

Op de heilige 13^de dag in het jaar 1395 is het gebeurd dat de doorluchtige hertog Willem van Beieren, graaf van Oostervant, zittend aan de konings tafel van Frankrijk met andere prinsen, heren en edelen gekomen is de konings heraut en sneed de hertog Willem tafelaken, die voor hem lag, in stukken en zei het betaamt niet dat enige prins of heer zitten zal aan de konings tafel die schild nog wapen heeft. En toen hertog Willem zei dat hij schild en wapen had zei een oude heraut daarop: ‘Mijn heer, gij hebt het niet, want wijlen graaf Willem van Holland, uw oudoom, is niet alleen verslagen van den Friezen, maar ligt nog begraven en ongewroken in het land van zijn vijand, als in Friesland.’En van die dag voort begon hertog Willem te denken hoe en in wat manieren hij al zulke verwarring en schande van hem mocht doen en verdrijven. Hertog Willem trok met grote verwarring en schaamte uit Frankrijk en kwam in Henegouwen; en omdat hij nog vreesde te komen in zijn vaders presentie heeft hij heimelijk brieven geschreven en gezonden aan zijn vader, betekende en bewees de grote schaamte en blamage die hem in Frankrijk aan de konings tafel was gedaan en geschied, verzocht en bad zijn vader ootmoedig dat hij al zulke schande en laster van hem en zijn geslacht wilde laten wegdoen. Toen hertog Albrecht dit hoorde sprak hij: ‘Deze blamage en oneer zal mijn kinderen voortaan niet meer verweten worden, want ik wil zelf trekken in Friesland en wil terugkrijgen en weerhalen mijn oom, graaf Willem, met zijn wapen en ik wil wraak doen over zijn dood als God me spaart dit volgende jaar.’ En kort daarna, door minnelijk tussen spreken, is er een vriendelijke rust en vrede gemaakt tussen de vader en het kind. En hertog Albrecht heeft zijn zoon met alle gebannen heren in genade genomen en kwam in Den-Haag en werd met grote eer en feest van zijn vader ontvangen.

Van die strijden die in Oest-Vrieslant gevyelen, ende van dye overvoeringhe grave [234r] Willems van Henegouwen, Hollant, etcetera.
Dat XLVI capitel.

Des jaers daerna, van XCVI, heeft die doerluchtige prince hertoge Aelbrecht opghenomen mit alle sine macht Oest-Vrieslant te bevechten, ende heeft vergadert uut alle sine landen ende provincien, uut Vrancrijc, uut Enghelant, een groot ende ontellijc heer van graven, baroenen, ridderen, heren ende sciltknechten. Van denwelken die principaelste capiteynen ende hoeftluden waren: hertoghe Willem, grave van Oestervant; hertoge Jan, elect van Ludic; hertoghe Aelbrecht, heer van Nubingen des voerseyden hertoge Aelbrechts drie sonen. Onder die Fransche heren waren cappiteinen die grave van Simpol; die grave van Namen; heer Kaerl, ammirael des conincs van Vrancrijc, mit vele edelen ende baroenen. Van der Enghelscher natie was hoeftman die grave van Schallien. Der Hoech-Duytscher capiteinen ende hoeftmannen waren die grave van Solms, mit meer andere graven, baroenen ende heren. Uut sinen eyghen landen hadde hertoge Aelbrecht vergadert den grave van Boloijs; Jan, heer van Arkel, heer Otten soen, die corts ghestorven was; Jan, heer van Bredenroede; Phillips, burchgrave van Leyden ende heer van Wassenner; den heer van Asperen; den heer van Sevenbergen; den here van Drongelen; den heer van Hoekelom; den heer van Leyenburch; den heer van Waerdenburch. Mit andere ontellicke princen baroenen, ridderen, heren ende sciltknapen van allen landen, quamen dye edelen ende vrome mannen, ende ontellike soudenijeren quamen om die wapen te hantieren ende die grote menichte des volcx te scouwen. In Den Hage ende in anderen steden ende dorpen lagen dye heren ende ridderen exercerende ende gebrukende dye wapenen mit steken ende tornoyen, die een tegen den ander. Daerna, des sonnendages na Onser Liever Vrouwen Hemelvaertsdach, quam hertoge Aelbrecht mit alle sine macht tot Enchusen om vandane over te varen in Oest-Vrieslant. Daer lagen in der zee bereyt III M grote scepen ende IIII C cleine scepen, dair alle dat heer mede over gevaren wort in Vrieslant. In desen heervaert worden vele ridderen van hertoge Aelbrecht gemaect, als Floris van Alkemade, ende Gerrit van der Woert. In desen heervaert hadde hertoge Aelbrecht C ende LXXX dusent ghewapender mannen; ende hi is angecomen met al dit volc in Oest-Vrieslant, in die Cuijnre. Die Vriesen van Stellingwerf namen dit seer qualicken, ende vergaderden een ontellijcke menichte uut allen dorpen ende plaetsen daer omtrent, ende ghinghen met groter vromicheyt den hertoge tegemoet om een strijt met hem te vechten. Ende dit was op Sint Jans dach Onthoefdinge. Daertegen quam hertoge Aelbrecht mit onwonden bannieren, mit trompetten ende basunen, ende die Engelschen ende Henewiers scoten mit allen seer op dye Vriesen. Mer dat en duerde niet langhe, want si malkander angingen mit lancien, glavien ende swaerden; ende het quam daer tot enen groten bitteren stride. Mer die Vriesen namen ten lesten die vlucht, ende keerden den rugghe, liepen snellijcken uuten stryde in poelgen ende marasschen ende versmoerden. Andere, dwalende in onweghen, van groten vermoetheyt bleven si doot. Dye andere worden vervolcht, ende in groter menichten ghevangen ende geslegen; ende dijer wasser wel op dyen dach XIIII C. Op deselve tijt, doer beveel hertoge Aelbrechts, soe voer Peter Beets, heer Dircks soen van Beets, ridder, mit dye van Amsterdam, West-Vriesen, Kermers ende Waterlanders die rivier van der Lauwerts op, om daer die Vriesen mede van nijewes een strijt te leveren. Die Vriesen dit verhorende, sijn in groter menichte opten dijc vergadert, der Hollanderen toecoemst verwachtende, dat niemant uuten scepe treden dorste ende den dijck opclimmen. Waerom dat si in haer scepen bleven, benemende den Vriesen haren ingang ende uutgang ter zeewert. Daerentusschen is hertoge Aelbrecht mit alle sijn heer ghezeylt nae Staveren, ende vandaen tot Sinte Odulphus cloester doir Gheesterlant bi Staveren, om hem daer te beraden ende raet te nemen hoe hy insetten soude om Vrieslant te bevechten ende in te winnen. Dye Vriesen beclaeghende dat quade avontuijr dat si hadden gehat, [234v] hebben weder van nijewes vergadert vrome wapentuers, opdat si weder een slach wouden slaen tegen den Hollanderen. Dye hertoge ansiende datter weder een strijt anstaende was, heeft sijn volc doen stellen in ordinancien ende is se teghens gegaen mit ontwonden bannieren, myt basunen ende trompetten vreselijc ludende. Ende daer is weder een scarpen bitteren strijt gevallen. Mer int eynde keerden die Vriesen den rugge, ende namen die vlucht, ende worden verwonnen, nu ten anderden male, ende die hertoge behilt mit groter eren dat velt ende hadde den prijs van der victorien. Ende die hertoghe loofde ende dancte God van der victorien, ende bleef aldaer op datselve velt leggen by Sinte Odulphus cloester, ende dede daer sine tenten ende pauweljonen opslaen ende oprechten, ende verwachte daer X dagen lang alle dat hem opcomen mochte, mer daer en quam niemant. Want si alle vreesden ende ontsaghen den moghenden prince hertoghe Aelbrecht ende sinen soen hertoge Willem, grave van Oestervant.

Van de strijd die in Oost-Friesland viel en van het overvoeren van graaf [234r] Willem van Henegouwen, Holland, etc.
Dat XLVI kapittel.

Het jaar daarna, 1396, heeft de doorluchtige prins hertog Albrecht opgenomen met al zijn macht Oost-Friesland te bevechten en heeft verzameld uit al zijn landen en provincies, uit Frankrijk, uit Engeland, een groot en ontelbaar leger van graven, baronnen, ridders, heren en schildknechten. Waarvan de belangrijkste kapiteins en hoofdlieden waren: hertog Willem, grave van Oostervant; hertog Jan, elect van Luik; hertog Albrecht, heer van Straubing, de drie zonen van hertog Albrechts. Onder de Franse heren waren kapiteins de graaf van Saint-Pol; de graaf van Namen; heer Karel, admiraal der koning van Frankrijk, met vele edelen en baronnen. Van der Engelse natie was hoofdman de graaf van Schallien. De Hoogduitse kapiteins en hoofdmannen waren de graaf van Solms, met meer andere graven, baronnen en heren. Uit zijn eigen landen had hertog Albrecht verzameld de graaf van Blois; Jan, heer van Arkel, de zoon van heer Otto die net gestorven was; Jan, heer van Brederode; Filips, burchtgraaf van Leiden en heer van Wassenaar; de heer van Asperen; de heer van Zevenbergen; de heer van Drongelen; de heer van Heukelom; den heer van Leyenburg; de heer van Waardenburg. Met andere ontelbaar prinsen baronnen, ridders, heren en schildknapen van alle landen kwamen de edelen en dappere mannen en ontelbare soldaten om de wapens te hanteren en de grote menigte van volk te aanschouwen. In Den-Haag en in andere steden en dorpen lagen de heren en ridders exercerende en gebruikten de wapens met steken en toernooien, de een tegen de ander. Daarna, de zondag na Onze Lieve Vrouwe Hemelvaartsdag, kwam hertog Albrecht met al zijn macht tot Enkhuizen om vandaar over te varen in Oost-Friesland. Daar lagen in de zee bereid 3000 grote schepen en 400 kleine schepen, waar dat hele leger me over gevaren werd in Friesland. In deze legertocht werden velen van hertog Albrecht ridder gemaakt, als Floris van Alkemade en Gerrit van der Woerd. In deze legertocht had hertog Albrecht 180 000 gewapende mannen; en hij is aangekomen met al dit volk in Oost-Friesland, in Kuinre. De Friezen van Stellingwerf namen dit zeer kwalijk en verzamelden een ontelbare menigte uit alle dorpen en plaatsen daar omtrent en gingen met grot dapperheid de hertog tegemoet om een strijd met hem te vechten. En dit was op Sint Jan dag Onthoofding. Daartegen kwam hertog Albrecht met ontwonden banieren, met trompetten en bazuinen en die Engelse en die van Henegouwen schoten met allen zeer op de Friezen. Maar dat duurde niet lang want ze gingen elkaar aan met lansen en lansspitsen en zwaarden; en het kwam daar tot een grote bittere strijd. Maar de Friezen namen tenslotte de vlucht en keerden de rug en, liepen snel uit de strijd in poelen en moerassen en versmoorden. Anderen die dwaalden in omwegen bleven van grote vermoeidheid dood. De anderen werden vervolgd en in grote menigte gevangen en geslagen en van die waren er op die dag 14 000. Op dezelfde tijd op bevel van hertog Albrechts zo voer Peter Beets, de zoon van heer Dirk van Beets, ridder, met die van Amsterdam, West-Friezen, Kennemers en Waterlanders de rivier Lauwers op om daar de Friezen mede opnieuw een strijd te leveren. De Friezen die dit hoorden zijn in grote menigte op de dijk verzameld en wachtte op de komst van de Hollanders zodat niemand uit de schepen treden durfde en de dijk opklimmen. Waarom dat ze in hun schepen bleven en benamen de Friezen hun ingang en uitgang ter zee waart. Ondertussen is hertog Albrecht met al zijn leger gezeild naar Stavoren en vandaar naar Sint Odulphus klooster door Gaasterland bij Stavoren om zich daar te beraden en raad te nemen hoe hij het zetten zou om Friesland te bevechten en te winnen. De Friezen beklaagden het kwade avontuur dat ze gehad hadden en [234v] hebben weer opnieuw verzameld dappere wapenaars opdat ze weer een slag wilden slaan tegen dn Hollanders. De hertog zag dat er weer een strijd aanstaande was en heeft zijn volk laten stellen in ordinantie en is ze tegemoet gegaan met ontwonden banieren, met bazuinen en trompetten vreselijk luid. En daar is weer een scherpe bittere strijd gevallen. Maar in het eind keerden de Friezen de rug en namen de vlucht en werden overwonnen, nu ten tweede male en de hertog behield met grote eer het veld en had de prijs van de victorie. En de hertog loofde en dankte God van de victorie en bleef aldaar op hetzelfde veld liggen bij Sint Odulphus klooster en liet daar zijn tenten en paviljoenen opslaan en oprichten en wachtte daar 10 dagen lang op alles dat hem opkomen mocht, maar er kwam niemand. Want ze allen vreesden en ontzagen de vermogende prins hertog Albrecht en zijn zoon hertog Willem, graaf van Oostervant.

Het is gesciet dat binnen dese X dagen die Enghelschen in een vergadert sijnde, wouden gaen besien dat lant, niettegenstaende dattet die hertoghe hen ontriet; ende sijn ghetoghen omtrent II milen verde int lant, ende begonnen vele dorpen ende husen te verbarnen, ende namen een groten roef, ende meenden doen weder mit eren na theer te trecken. Ende siet, die Vriesen sijn onversiens uut haren lagen op ghebroken, ende besingelden die Enghelschen al omme, ende besprongen se an allen sijden mit groter craften, mit kusen, pijeken ende andere instrumenten. Dye Enghelsche stelden hem wijselijc in ordinantie ende wederstonden dye Vriesen mit scutten ende slingheren vromelijcken. Ende als der Vriesen hoop meerder ende groter worde, creghent die Enghelschen te quaet, ende dronghen se achterwaert te wiken op een fortresse ende stercke plaetse, ende verweerden hem heerlijck teghen die Vriesen, ende verdreven ende hilden die Vriesen van hem mit scutten ende slingheren, ende bleven nochtans die Enghelschen aldus beleghen dien dach ende nacht. Die hertoghe, die dit gherucht haest hadde vernomen, bat den steden van Hollant, dat si wilden gaen ende ontsetten die Enghelschen, dye in lasten ende node waren; diewelcke antwoerden ende seyden: ԓoe waer dat onse prins ende here ons voergaet, daer sullen wi hem sonder twijfel navolghen.’ Dit horende, badt hy dye stede van Delft, dat si desen last van den ontsettinghe der Enghelschen annemen wilden. Daer dye van Delft op antwoerden ende seyden: ‘Ghenadighe here, hoewel wy tot anderen tiden van u sijn ghedestrueert, niettemin, soe willen wy nochtans gaerne doer uwe liefte ende begheren ons daertoe voeghen om dye Enghelschen te ontsetten of doot daerbi te bliven. Mer wy bidden, dat uwe groetheyt dese trouwen dienst niet vergheten en wille, alst wederom tijt gheven sal.’Die van Delft stelde hem op die weghe mit haren ontwonden bannijere, ende sijn mit groter macht gecomen ter plaetsen voerseyt. Dye Enghelschen siende dat hem succours ende ontset quam, begonnen si die Vriesen vromelic te bevechten an die ene sijde, ende dye van Delft quamen totten Vriesen stoutelijc intreden an die ander syde; ende worden aldus bevochten, tot allen canten, ende tvelt worde vervolt mit dode lichamen. Daer bleven meer dan IIII C Vriesen verslaghen, ende dye ander lyepen wech. Want dye anxt ende vrese quam op hem ghevallen, sorghende dat dat ganse heer teghen hem quam te stride. Doen toghen die Enghelschen ende dye van Delft in tlant, ende staken alle de dorpen ende husen an brande, ende verwoesten dat lant myt allen seer mit roven ende slaen. Ende dye hertoghe verhorende van dese victorie, nam hi dat seer wel van dye van Delft; dye brant ende roeck van den viere waren teykenen van victorye. Dye hertoghe dede maken een groot starck blochuys binnen Staveren, ende dede dat versien mit provande ende mit andere instrumenten van oerloghe die hem van node waren, ende sette daerin vrome, cloecke mannen van wapenen om dat te bewaren. Ende hy sende een groot deel van sinen heer tot diverse [235r] plaetsen in Vrieslant, ende bedwanc dairmede alsoe dye Vriesen, dat si ghenade begheerden, belovende den hertoghe te nemen tot horen eyghen warachtyghen here. Ende als dye Vriesen alle dese ponten ende beloeften mit zegel ende brieven, ende myt ede hadden geconfirmeert, gevesticht ende ghesworen, doen sende die hertoghe enen notabelen ridder myt meer ander heren ende edelen totten cloester Florencampe, geheten Oude Cloester. Diewelke grave Willem dede opgraven wilen eer grave van Henegouwen, van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, des voerseyden hertoghe Aelbrechts oem. Ende brochte hem mit sinen schilt ende wapen tot hertoge Aelbrecht. Dyt aldus ghesciet wesende is hertoghe Aelbrecht weder ghereist in Hollant mit groter eren ende love, mit hem brenghende sijns oems ghebeenten. Dwelcke hy dede voeren in Henegouwen, ende worde mit betamelicker uutvaert begraven tot Valenchijn by sine voervaderen.

Het is geschied dat binnen deze 10 dagen de Engelsen die ineen verzameld waren dat land wilden gaan bezien, niettegenstaande dat de hertog het hen ontraadde, en zijn getrokken omtrent 2 mijlen ver in het land en begonnen vele dorpen en huizen te verbranden en namen een grote roof en meenden toen weer met eer naar het leger te trekken. En ziet, de Friezen zijn onvoorziens uit hun hinderlagen opgebroken en omsingelde de Engelsen alom en besprongen ze aan alle zijden met grote kracht, met knotsen, pieken en andere instrumenten. De Engelsen stelden zich wijs in ordinantie en weerstonden de Friezen met schieten en slingers dapper. En toen de hoop der Friezen groter en groter werd kregen de Engelsen het te kwaad en drongen achteruit om te wijken op een fort en sterke plaats en verweerden zich heerlijk tegen de Friezen en verdreven en hielden de Friezen van zich met schieten en slingers en nochtans bleven de Engelsen aldus belegerd die dag en nacht. De hertog, die dit gerucht gauw had vernomen, bad de steden van Holland dat ze wilden gaan en ontzetten de Engelsen die in last en nood waren; die antwoordden en zeiden: Zo waar dat onze prins en heer ons voor gaat daar zullen we hem zonder twijfel navolgen.’ Die dit hoorde en bad de stad Delft dat ze deze last van het ontzet der Engelse aannemen wilden. Daar die van Delft op antwoordden en zeiden: ‘Genadige heer, hoewel we in anderen tijden van u zijn verwoest, niettemin zo willen we nochtans graag door uw liefde en begeren ons daartoe voegen om de Engelsen te ontzetten of dood te blijven. Maar we bidden dat uw grootheid deze trouwe dienst niet vergeten zal als het wederom tijd geven zal.’Die van Delft stelden zich op de weg met hun ontwonden banier en zijn met grote macht gekomen ter plaatse. De Engelsen zagen dat hen hulp en ontzet kwam en begonnen de Friezen dapper te bevechten aan de ene zijde en die van Delft kwamen dapper tot de Friezen aan de andere zijde en werden aldus bevochten aan alle kanten en het veld werd gevuld met dode lichamen. Daar bleven meer dan 400 Friezen verslagen en de anderen liepen weg. Want de angst en vrees kwam op hem gevallen en bezorgden dat het ganse leger tegen hen kwamen te strijden. Toen trokken de Engelsen en die van Delft in het land en staken alle dorpen en huizen in brand en verwoesten dat land zeer met roven en slaan. En de hertog hoorde van deze victorie en nam dat zeer goed van die van Delft; de brand en rook van het vuur waren tekens van victorie. De hertog liet maken een groot sterk blokhuis binnen Stavoren en liet dat voorzien met proviand en met andere instrumenten van oorlog die hen van node waren en zette daarin dappere, kloeke mannen van wapens om dat te bewaren. En hij zond een groot deel van zijn leger in diverse [235r] plaatsen in Friesland en bedwong daarmee alzo de Friezen dat ze genade begeerden en beloofden de hertog te nemen tot hun eigen ware heer. En toen de Friezen al deze punten en beloftes met zegels en brieven en et eed hadden bevestigd en gezworen toen zond de hertog een notabele ridder met meer ander heren en edelen tot het klooster Florenkamp, geheten Oude Klooster. Dien voor graaf grave Willem liet opgraven wijlen eerder graaf van Henegouwen, van Holland, Zeeland en Friesland, d oom van hertog Albrechts. En bracht hem met zijn schild en wapen tot hertog Albrecht. Toen dit aldus geschied was is hertog Albrecht weer getrokken in Holland met grote eer en lof en bracht met hem het gebeente van zijn oom. Wat hij liet voeren in Henegouwen en werd met betamelijke uitvaart begraven te Valenciennes bij zijn voorvaders.

Hoe heer Ot van Arkel oflivich worde ende van Jan sijn zoen.
Dat XLVII capitel.

In ditselve jaer starf heer Otte van Arkel, heer van Pijerlepont ende der landen van Mechelen. Ende worde mit groter eren begraven in die stede van Gorichom in sijn ouders graf. Ende hem volchde in sine heerlicheden sijn enighe zoen gheheten joncheer Jan, dye te wyve hadde des eersten hertoghe Willems dochter van Gulijck. Wiens broeders waren: hertoghe Willem ende hertoghe Reynout van Gulijck ende van Ghelre, daer hy niet dan een enighe soen an wan, gheheten Joncheer Willem, die in Gorichom gheslaghen worde int jaer dusent IIII C ende XVII, ende starf sonder kinder, als voer gheseyt is. Dese jonckheer Jan van Arkel was een opgheblasen, hovaerdich ende ongenadich mensche, nyet hebbende van sine vaderlijcke doechden; want hi sijn eygen moeder, des graven dochter van Baer, dede ofsluten van den huyse van Arkel, ende uut alle sine heerlijckheden verdriven. Ende als si vele molestacien ende vervolginghe van haren soen hadde gheleden, most si van noots weghen trecken in haren eyghen vaders lant. Ende als si in dat casteel van Pyerlepont nyet comen en mochte, was sy des qualijcken te vreden, ende verclede haer gelijck een malaetsche vrouwe ende dede laghen legghen omtrent dat casteel; ende quam also ombekent op dat slot. Ende op dye brugghe wesende, dede si een teyken, ende begreep manlijcken dat slot van Pierlepont, ende behilt dat mit alle sine heerlicheden, daer si ten lesten oflivich worde.

Hoe heer Otto van Arkel stierf en van Jan zijn zoon.
Dat XLVII kapittel.

In hetzelfde jaar stierf heer Otto van Arkel, heer van Pierlapont en het land van Mechelen. En werd met grote eer begraven in de stad Gorinchem in zijn ouders graf. En hem volgde op in zijn heerlijkheden zijn enige zoon, geheten jonkheer Jan, die tot wijf had de dochter van hertog Willem van Gulik. Wiens broeders waren: hertog Willem en hertog Reinout van Gulik en van Gelre, waar hij niet dan een enige zoon aan wond, geheten jonkheer Willem, die in Gorinchem geslagen werd in het jaar 4017 en stierf zonder kinderen. Deze jonkheer Jan van Arkel was een opgeblazen, hovaardig en ongenadig mens en had niets van zijn vaderlijke deugden; want hij zijn eigen moeder, de dochter van de graaf van Baar, liet afsluiten van het huis van Arkel en uit al zijn heerlijkheden verdrijven. En toen ze vele mishandelingen en vervolging van haar zoon had geleden moest van vanwege de nood trekken in het land van haar vader. En toen ze in dat kasteel van Pierlapont niet komen mocht was ze dus kwalijk tevreden en verkleedde zich gelijk een melaatse vrouw en liet hinderlagen leggen omtrent dat kasteel en kwam alzo onbekend op dat slot. En toen ze op de brug was deed ze een teken en greep mannelijk dat slot van Pierlapont en behield dat met alle zijn heerlijkheden waar ze tenslotte stierf.

Hoe dat casteel te Rinensteyn destrueert worde.
Dat XLVIII capitel.

Omtrent dese tijt was een bastert van Arkel, gheheten Jan, ende was heren Jans van Arkels, biscop van Uutrecht, bastaertzoen. Dese here Jan, die bastaert van Arkel, ridder, heeft op sijn huys te Rinensteyn vergadert vele zoudeniers ende knechten, als Brabanders, Gelresse ende Lukenaers, ende dede ontseggen here Henric van Vianen ende van der Ameynde. Ende quam mit desen vergaderden hoep mit ghewapender hant int lant van Vianen, ende nam daeruut enen groten roef, ende brocht se op sijn huys te Rinensteyn. Daerteghens heeft heer Henrick van Vianen enen snellen bode ghesent an der stat van Uutrecht, ende creech van stonden aen in sijnre hulpen volnae dye gehele stat ende burgers van Uutrecht. Ende quamen mit alle hair macht teghen desen heren Jan dye bastert, ende sloghen so crachtelijcken op hem ende sine hulperen, dat sij se afterwaerts dreven, tot op sijn huys; ende si vervolchden hem soe starckelijck, dat sij hem ende alle dye sijn opten huyse beleyden ende daerop besloet. Biscop Vrederijck van Blanckenhem dit verhorende, dat sine vianden dus besloten ende beleghen waren, is hy seer verblijt gheweest. Ende quam haestelijcken uut dat Overstichte, daer hy doe was als hem dese tidinghe quam; ende vergaderde alle sine heren ende vrienden ende alle dat hy crighen mochte, ende quam mede leggen voer [235v] dat huys te Rinenstein, ende dede daer sijn bannier ontwinden voer dat casteel; ende sende terstont boden an heer Willem, heer van Abcoude; heer Henric, burchgrave van Montfoert; heer Jan van Renesse van Rijnouwen; heer Sweer van Vianen; heer Steven van Nievelt ende Zulen, ende noch veel meer edelen, ridderen ende knechten, dat sine vrienden waren, dat si comen souden bi hem voer Rinenstein, ende doen assistentye ende bistant; datwelcke si allegader terstont deden. Die borchsaten siende die grootmoedicheit des biscops ende die macht dergeenre die hem te hulpen waren gecomen, hebben si hem gheboden op te geven in des biscops handen. Ende daer wort in den tractaet uutgesproken ende gheseyt, als dat alle die borchsaten souden gaen in des bisscops vangenisse, ende dat casteel soude staen tot des biscops seggen. Datwelke alsoe is gesciet, want daer worden III C gevangen gesonden tot Uutrecht, onder dyewelke dat waren Ghijsbrecht van Bronckhorst, des heren zoen van Batenburch; Goddaert van Elderen, ende Jan van Rinensteyn, ridder, mit meer andere ridderen, heren ende edele sciltknapen; ende dat slot te Rinensteyn worde te gronde toe ofghebroken ende gheslecht, ende die gevanghen mosten hem lossen tegen den biscop myt een grote zomme van penningen, die si hem gaven, ende mosten noch loven ende sweren hem nymmermeer teghen dat Sticht noch tegen den biscop te setten of te bescadigen, daer si goede beseghelde brieven of gaven.

Hoe dat kasteel te Rhijnestein verwoest werd.
Dat XLVIII kapittel.

Omtrent deze tijd was een basterd van Arkel, geheten Jan, en was de bastaardzoon van heer Jan van Arkels, bisschop van Utrecht. Deze heer Jan, de bastaard van Arkel, ridder, heeft op zijn huis te Rhijnestein verzameld vele soldaten en knechten, als Brabanders, van Gelre en van Luik en liet ontzeggen heer Hendrik van Vianen en van Ameide. En kwam met deze verzamelde hoop met gewapenderhand in het land Vianen en nam daaruit een grote roof en bracht het op zijn huis te Rhijnestein. Daartegen heeft heer Hendrik van Vianen een snellenbode gezonden aan de stad Utrecht en kreeg van stonden aan in zijn hulp bijna de gehele stad en burgers van Utrecht. En kwamen met al hun macht tegen deze heer Jan de basterd en sloegen zo krachtig op hem en zijn helpers zodat ze hen achteruitdreven tot op zijn huis en ze vervolgden hem zo sterk zodat ze hem en allen die op zijn huis waren belegerden en daarin opsloot. Bisschop Frederik van hoorde dat zijn vijand dus besloten en belegerd waren werd zeer blijde. En kwam haastig uit het Oversticht, waar hij toen was toen hem deze tijding kwam; en verzamelde al zijn heren en vrienden en alles dat hij krijgen kon en kwam mede liggen voor [235v] dat huis te Rhijnestein en liet daar zijn banier ontwinden voor dat kasteel en zond terstond boden aan heer Willem, heer van Abcoude; heer Hendrik, burchtgraaf van Montfoort; heer Jan van Renesse van Rijnouwen; heer Sweer van Vianen; heer Steven van Nieveld en Zuilen, en nog veel meer edelen, ridders en knechten dat zijn vrienden waren dat ze komen zouden bij hem voor Rhijnestein en assistentie en bijstand doen; wat ze allemaal terstond deden. De burgers van dat kasteel zagen de grootmoedigheid van de bisschop en di macht van diegene die hem te hulp waren gekomen en hebben zich geboden op te geven in de handen van de bisschop. En er werd in een traktaat uitgesproken en gezegd als dat alle die burgers zouden gaan in de gevangenis van de bisschop en dat kasteel zou staan tot het zeggen van de bisschop. Wat alzo is geschied, want er worden 300 gevangen gezonden tot Utrecht waaronder waren Gijsbrecht van Bronckhorst, de zoon van de heer van Batenburg; Goddaert van Elderen en Jan van Rhijnestein, ridder, met meer andere ridders, heren en edele schildknapen en dat slot Rhijnestein werd tot de grond toe afgebroken en geslecht en de gevangenen moesten zich verlossen tegen de bisschop met een grote som van penningen, die ze hem gaven en moesten nog beloven en zweren zich nimmermeer tegen dat Sticht nog tegen den bisschop te zetten of te beschadigen, waar ze goede bezegelde brieven van gaven.

Hoe dat slot te Loevenstein gewonnen wort, ende hoe dye grave van Cleve enige gevangen creech, daer hi groot goet of scatte.
Dat XLIX capitel.

Int jaer M III C ende XCVII hadde hertoghe Aelbrecht een trisorier ende rentemeester van Hollant, geheten heer Bruytstone van Heerwijnde, ridder, van denwelken hi begeerde te hebben rekeninge van den ontfangen ende uutgeven; tot welken heer Bruijtstone hemselven niet wel bereyt en hadde. Waerom die hertoge hem dede besetten in dye stede van Aemstelredam, ende daer bliven ter tijt toe dat hy sine rekeninge hadde ghedaen. Mer hi en bleef daer niet lange; want doen hij sijn open sach ende den tijt, reysde hi scielijken vandaen, ende toech op dat huys te Loevensteyn bi Gorichom, want hy dat slot enige jaren doer des hertogen beveel onder sine subjectye hadde gehadt. Ende hi dede dat slot versien van vele provanden ende ander gereetscap, tot die bescermenisse des huys, daerop settende ontrent X C vrome mannen, mit IIII cappeteinen; ende hi toech in den lande van Gelre. Dit verhorende hertoge Aelbrecht, dede vergaderen een groot volc van wapenen, ende sende hertoge Willem, sinen soen, den grave van Oestervant, mit al dat volc voer dat slot te Lovenstein. Ende die grave van Oestervant quam daervoer des donredages na Midvasten, ende beleydet tot allen siden. Alle ding bereyt wesende om te stormen, heeft hi dat slot so vreseliken angestormt mit grote sware stenen van den bossen dairop te werpen, dat hi dat voirgeburcht met allen seer dairmede quetste ende brac, ende dat ten lesten dye grote torn des voerburchs nederviel, met hem ter neder treckende een groot stuc van der muren, dat men lichteliken sien mochte wat men int voerburch dede ende geschiede. Ten lesten scoten dye van Dordrecht enen groten swaren steen uut eenre bussen, ende viel in dat voerburch op een huys staende mit hoy. In welken huys bi den viere saten Otte van Driel mit noch IIII ander gewonde knechten. Ende dat huys viel neder op dese knechten, ende verbranden mit huys ende mit hoy, ende al datter in was. Ende terwylen dat dese brant geduerde, soe liepen die Hollanders an ende wonnen dat voerburch. Ende als diegene dat sagen dye int voerburch waren, dat si soe overvallen worden, lyepen si mit haesten op dat slot om dat te bescermen. Mer die Hollanders scoten soe vervaerlicken ende stadelicken met clovers ende mit armborsten opt slot, dat si nauweliken een veinster opdoen en mochten. Ende als dit stormen enen dach ende nacht hadde gheduert, presenteerden si hem op te gheven in ghenaden van den hertoghe. Ende si gaven hem gevangen in des graven handen van Oestervant opten heilighe Ghoeden Vridach tsnachts. Die grave van Oestervant beval zijn [236r] getrouden vrienden dat huys, ende hi reisde mitten gevangen tot sinen vader mit groten prise ende triumphe, ende worde blydelic ontfangen opten Heiligen Paeschavont, onder welcken dat waren drie sonen van den voerseyden heren Bruystone, ridder. In datselve jaer, op Sinte Petronellen dach, hadde dye grave Adolf enen strijt, daer hy in ving onversiens Willem, den eersten hertoge van den Berghe, ende Reinout, hertoge Willems broeder van Gulic ende van Gelre, mit vele edelen princen ende heren, denwelken hi groot ghelt ende goet ofscatte, want van hertoge Willem creech hi Keyserswaert met sinen toebehoren, ende van des hertogen broeder creech hy Emmerijck mit sinen toebehoeren.

Hoe dat slot te Loevestein gewonnen werd en hoe de graaf van Kleef enige gevangen kreeg waar hij groot goed van afschatte.
Dat XLIX kapittel.

In het jaar1397 had hertog Albrecht een penningmeester en rentmeester van Holland, geheten heer Bruijtstone van Heerwinde, ridder, waarvan hij begeerde te hebben rekening van de ontvangsten en uitgaven; waartoe heer Bruijtstone zich niet goed bereid had. Waarom de hertog hem liet zetten in de stad Amsterdam en daar blijven ter tijd toe dat hij zijn rekening had gedaan. Maar hij bleef der niet lang; want toen hij het open zag en de tijd trok hij er snel vandaan en trok op dat huis Loevestein bij Gorinchem, want hij had dat slot enige jaren door bevel van de hertog onder zijn onderwerping gehad. En hij liet dat slot voorzien van veel proviand en ander gereedschap tot bescherming van het huis en zette daarop omtrent 11000 dappere mannen met 4 kapiteins; en hij trok in het land van Gelre. Dit hoorde hertog Albrecht en liet verzamelen een groot wapenvolk en zond zijn zoon, hertog Willem graaf van Oostervant, met al dat volk voor dat slot te Loevestein. En de graaf van Oostervant kwam daarvoor de donderdag na midden Vasten en belegerde het aan allen zijden. Toen alle dingen bereid waren om het te bestormen heeft hij dat slot ze vreselijk bestormd met grote zware stenen van de bussen daarop te werpen dat hij dat voorgeburchte daarmee zeer kwetste en brak en dat tenslotte de grote toren van het voorgeburchte neerviel en trok met zich een groot stuk van de muren zodat men licht kon zien wat men daar deed. Tenslotte schoten die van Dordrecht een grote zware steen uit een bus en viel in dat voorgeburchte op een huis met hooi. In dat huis zaten bij het vuur Otto van Driel met nog 4 ander gewonde knechten. En dat huis viel neer op deze knechten en verbrandden met huis en met hooi en alles dat erin was. En terwijl dat deze brand duurde zo liepen die Hollanders aan en wonnen die voorgeburchte. En toen diegene dat zagen die in het voorgeburchte waren dat ze overvallen werden liepen ze met haast op dat slot om dat te beschermen. Maar de Hollanders schoten zo vervaarlijk en gestadig met klevers en met pijlen op het slot zodat ze nauwelijks een venster opendoen mochten. En toen dit bestormen een dag en nacht had geduurd presenteerden ze zich op te geven in de genade van de hertog. En ze gaven zich gevangen in de graven handen van Oostervant op de heilige Goede Vrijdag ‘s nachts. De graaf van Oostervant beval zijn [236r] trouwe vrienden dat huis en hij reisde met de gevangenen tot zijn vader met grote prijs en triomf en werd blijde ontvangen op de Heilige Paasavond, waaronder waren drie zonen van de heer van Bruijtstonen. In hetzelfde jaar, op Sint Petronella dag, had graaf Adolf een strijd waarin hij ving onvoorziens Willem, de eersten hertog van de Berghe, en Reinout, hertog Willems broeder van Gulik en van Gelre, met vele edelen prinsen en heren, die hij groot geld en goed afschatte want van hertog Willem kreeg hij Kaiserswerth met zijn toebehoren en van de broeder van de hertog kreeg hij Emmerik met zijn toebehoren.

Hoe die Oest-Vriesen rebelleerden ende si bedwonghen worden.
Dat L capitel.

Die Oest-Vriesen hebben weder gebroken den vrede ende bestant datter gemaect was tusschen hertoge Aelbrecht ende den Vriesen, ende setten hem weder in rebelheit, verdrivende uut Staveren ende andere plecken alle dye Hollanders; ende dit was int jaer M III C ende XCVIII. Waerom dat die hertoge dede weder vergaderen een groot machtich volc van wapenen, ende is daermede getogen tot Hoern ende Enchusen, ende woude vandaen overvaren in Oest-Vrieslant; ende hy was in meninge daer te bliven. Mer hi sant den grave van Oestervant, sinen soen, mit al dit volc in Vrieslant, ende sette onder hem te wesen cappeteinen heer Jan van Arkel; heer Jan van Bredenroe; heer Aernt van Egmont ende Yselsteyn, mit meer andere baroenen, ridderen ende edelen sijnre landen. Die grave van Oestervant comende in Vrieslant bi Lemmers, toech doer Geesterlant ende comende bi Hindelopen, quam hem te moete een groot heer van Vriesen om tegen hem te striden. Die grave liet sijn bannieren ontwinden, ende dede sine trompetten opsteken, ende ging den Vriesen vromelic te ghemoete. Die Hollanders ancomende ende starckelic op die Vriesen dringende, worden daer in den eersten angange driehondert Vriesen verslegen; ende dye ander keerden terstont den rugge, ende liepen wech. Doe staken die Hollanders die naeste dorpen ende lanthusen an brande, ende verwoesten mit allen seer dat lant. Ende si slogen haer tenten ende pauweljonen voer die stede van Staveren, ende beleiden die al om mit al haer macht, dat daer nyemant in noch uut en mochte, te lande noch te water. Ende als si dus strengelic waren belegen ende dagelixs mit groten assaulte ende stormen vreselic anbevochten worden, ghaven si hem ten lesten in des graven genaden, ende si ghaven hem in ostage ende stelden te onderpande die machtichste ende rijcste van der stede. Dit aldus gesciet wesende, zijn alle die Vriesen van den steden ende dorpen, overmits vrese sijns naems, seer vervaert gheworden, ende quamen tot Staveren biddende genade, ende beloefden den grave beteringe te doen van haerre rebelheit. Dye grave beriet hem met sine baroenen ende edelen, ende daer worde een vrede ende pays geordineert tusschen beiden partien in deser formen ende manieren: als dat die Vriesen souden hertoge Aelbrecht ontfangen voer haeren rechten warachtigen heer of hertoge; Willem, sinen zoen, in den naem van hem; ende dat elck huys ende hoefstede soude gehouden wesen te betalen ten ewigen dagen hertoge Aelbrecht ende sine naecomelingen, graven van Hollant, Zeelant ende heren van Vrieslant die zomme van VI stuvers tsjaers tot enen tribuyt ende kennisse dat dye grave van Hollant haer erfheer waer. Ende dit worde aldus besworen ende mit brieven vast gemaect. Ende als dit aldus was gesciet, soe sette hi den Vriesen baeljuwen, scouten ende regeerders, die uut sinen name dat lant souden regeren, recht ende justicye doen. Ende dye grave quam weder over mit groter eren ende triumphen, ende worde blidelic van sinen vader ontfangen. Int selver jaer starf sonder kinder after te laten Gwije, grave van Boloys, heer van der Goude ende van Schoenhoven, die leste heer ende grave descenderende ende dalende van der rechter linien ende grade heer Jans Beadmont. Na wiens oflivicheit de heerlicheden van der Goude ende Scoenhoven weder ghecoemen sijn an dye graeflicheit van Hollant. Ende hi liet enen bastaert soen after, geheten heer Jan van Boloys, ridder, ende was heere van Treslongen [236v] in Henegouwen. Dese hadde bi sinen wive VI sonen, als heer Aernt van Treslongen, ridder; Jan van Boloys, canonic tot Sinte Salvatoers tUtrecht; Gwije van Boloys; heer Lodewijc van Treslongen, ridder; Gerrit van Treslongen ende Jan van Treslonghen.

Hoe de Oost-Friezen rebelleerden en ze bedwongen werden.
Dat L kapittel.

De Oost-Friezen hebben weer gebroken de vrede en bestand dat er gemaakt was tussen hertog Albrecht en de Friezen en zetten zich weer in rebellie en verdreven uit Stavoren en andere plekken alle Hollanders; en dit was in het jaar 1398. Waarom dat de hertog liet weer verzamelen een groot machtig wapenvolk en is daarmee getrokken tot Hoorn en Enkhuizen en wilde vandaar overvaren in Oost-Friesland was in mening daar te blijven. Maar hij zond zijn zoon de graaf van Oostervant met al dit volk in Friesland en zette onder hem te wezen kapiteins als heer Jan van Arkel; heer Jan van Brederode; heer Arnold van Egmond en IJsselstein en meer andere baronnen, ridders en edelen van zijn landen. De graaf van Oostervant kwam in Friesland bij Lemmer en trok door Gaasterland en kwam bij Hindelopen waar hem tegemoetkwam een groot leger van Friezen om tegen hem te strijden. De graaf liet zijn banieren ontwinden en liet zijn trompetten opsteken en ging den Friezen dapper tegemoet. De Hollanders die aankwamen en sterk op de Friezen drongen werden daar in de eerste aanval 300 Friezen verslagen en de anderen keerden terstond de rug en liepen weg. Toen staken de Hollanders de naaste dorpen en landhuizen in brand en verwoesten het zeer dat land. En ze sloegen hun tenten en paviljoenen voor de stad Stavoren en belegerden het alom met al hun macht zodat daar niemand in nog uit mocht, te land nog te water. En toen ze aldus sterk waren belegerd en dagelijks met grote aanvallen en bestorming vreselijk aangevochten werden gaven ze zich tenslotte in de genade van de graaf en ze gaven zich in gijzeling en stelden te onderpand de machtigste en rijkste van de stad. Toen dit aldus geschied was zijn alle Friezen van de steden en dorpen, vanwege vrees van zijn naam, zeer bang geworden en kwamen tot Stavoren en baden genade en beloofden de graaf verbetering te doen van hun rebellie. De graaf beraadde zich met zijn baronnen en edelen en daar werd een vrede en rust geordend tussen beiden partijen in deze vorm en manier: als dat die Friezen zouden hertog Albrecht ontvangen voor hun rechte heer of hertog; Willem, zijn zoon, in de naam van hem; en dat elk huis en hofstede zou gehouden wezen te betalen te eeuwige dagen hertog Albrecht en zijn nakomelingen, graven van Holland, Zeeland en heer van Friesland de som van 6 stuivers tot een tribuut en kennis dat de graaf van Holland hun erfelijke heer was. En dit werd aldus bezworen en met brieven vastgemaakt. En toen dit aldus was geschied zo zette hij de Friezen baljuws, schouten en regeerders, die uit zijn naam dat land zouden regeren, recht en justitie doen. En de graaf kwam weer over met grote eer en triomf en werd blijde van zijn vader ontvangen. In hetzelfde jaar stierf zonder kinderen achter te laten Gwijde, graaf van Bouillon, heer van Gouda en van Schoonhoven, de laatste heer en graaf die afdaalde van de rechte linie en graad van heer Jans Beaumont. Na wiens dood de heerlijkheden van Gouda en Schoonhoven weer gekomen zijn aan de grafelijkheid van Holland. En hij liet een bastaardzoon achter, geheten heer Jan van Bouillon, ridder, en was heer van Treslong [236v] in Henegouwen. Deze had bij zijn wijf 6 zonen, als heer Arnold van Treslong, ridder; Jan van Bouillon, kanunnik te Sint Salvator te Utrecht; Gwijde van Bouillon; heer Lodewijk van Treslong, ridder; Gerrit van Treslong en Jan van Treslong.