Heymelijchede der heymelijcheit
Over Heymelijchede der heymelijcheit
Heimelijkheid der heimelijkheid, Jacob van Maerlant, 1374, van mannen en wijven, waarvan men gemaakt is, de elementen en planeten, hoe zijn vorm is waaraan men hem herkent, vochtmengingen etc., Geschreven en vertaald door Nico Koomen.
Uit nl.wikipedia.org
121 God, enich Vader ende Here,
Sonder beghin ende emmermere
Sonder ende wesen sal,
Hem bevelic groet ende smal
5 Mijn ziele, mijn lijf van quaden dingen;
Ne laet mi, Here, niet ghehingen
Te doene dat onnuttelec si.
Oec biddic, Here, dat ghi mi
Helpt nu te desen stonden
10 So dat moet werden vonden
Dit boec, dat ic hier dichten sal:
U hulpe begeric boven al.
Want wildi mi in staden staen,
So willic nu hier anegaen
15 Van naturen die meeste wort,
Die noch nie worden gehoert
Van enegen man teneger tijt.
Maria, moeder Gods, ghi sijt
122 Dieghene daer ic troest an soeke
20 Om mi te helpene tesen boeke;
Want wildi mi staen te staden,
Daertoe troesten ende geraden,
So sal ic te bat in allen saken
Dit mogen dichten ende maken.
25 Vort biddic allen desen
Die dit boec selen lesen,
Dat si die grote Heimlijchede
Van mannen ende van vrouwen mede
Niet ne lesen oppenbare
30 Vor diegene die hare enthare
Scone wort ende const beniden
Ende die oec lachteren tallen tiden;
Maer dat doet haer scalke sin,
Dar die doegt niene macht in.
35 Op dit so segt Aristotiles:
So wie dat besmet es
Met alrande quaethede,
Waer hi comt telker stede
Dar hi wijsheit ende leringe hort,
40 Hi verkeret in quade vort;
Maer, daer dogt ende wijsheit es in,
Al hort hi iet, sijn hovesch sin,
Keret ter dogt, groet ende clene,
Want naturlike leringe gemene
45 Geeft hem dat hi alle saken
Ten besten keert met sire spraken.
Ende hoe men dit bekinnen sal,
Sal ic u nu leeren al,
Ende in dietsche wel bescriven
50 Beide van mannen ende van wiven.
God maecte den man na sire werde
Van den lime van der erde
123 Ende gaf hem der werelt mogenthede
Van al te besittene mede,
55 Ende Adam was dierste man
Dar God an te makene began.
Nu seegt Aristotiles
Dat Adam gemaect es
Van VIIJ stucken, dat verstaet,
60 Dat deen na den andren gaet,
Ende leert hier in sijn beghinnen,
Waer men elc gedeel sal kinnen
Dat an den man gemaect es;
Ende wat in elc te merkene es
65 Dat suldi nu alhier verstaen.
Dat ierste deel es, sonder waen,
Van den lime van der erden,
Ende daeraf liet God gewerden
Tfleesch dat die mensche heeft,
70 Dat weder de doot der erden geeft.
Dat ander deel, verstaet hier mee,
Es gemaect van der zee,
Ende daeraf comt mede dat bloet
Dat in den mensche wesen moet.
75 Dat derde deel, dats oppenbaer,
Dat comt u van der sonnen claer,
Ende daeraf sijn, als wijt togen,
Gemaect scone des menschen ogen,
Die al den lichame leiden mede
80 Met harre claerheit telker stede.
Dat vierde deel gemaect es
Van den wolken, des sijt gewes,
Ende daeraf sijn gemaect nu
Des menschen gepeise, seggic u,
85 Beide goet ende quaet.
Dat vifte deel, dat verstaet,
124 Also als ict hebbe vernomen,
Es hem van den winde comen;
Daeraf heeft hi uut nese, uut monde.
90 Den ademtucht tallen stonde.
Dat seste deel, wat helpt ontsaect,
Dat es van den stene gemaect,
Ende daeraf sijn alle die beene
Van den mensche, groet ende cleene.
95 Dat sevende deel, hebbic vereest,
Dat es van den heilegen geest,
Daer die mensche af redelic mede
Es besceden in elke stede.
Dat achste deel, seegt tghedichte,
100 Dat es van der werelt lichte,
Dat licht dat Christus es genant;
Ende daeraf es die mensche becant
Dat hi godevruchtech es,
Op alle dinc, sijt seker des.
105 Dus es die mensche gemaect al
Van desen achten, groot ende smal.
Nu hort van desen meer:
Ghi horet nu wel seggen eer
Dat die mensche, na minen rime,
110 Gemaect es van der erden lime;
Ende, trect hi der erden meest an hem,
......................
Ende swaer, ende werdet gerne vet,
Opdat hem anders niet ne let.
115 Ende es hi van der zee meest,
Daer ic dat bloet in hebbe vereest,
So es hi vroet, met ere vlucht
Die hem nochtan geeft I ducht
Ter vroetscap, dar hi hem toe keert,
120 Dat hire niet I wort volleert.
125 Ende es hi van der sonnen dan,
Dar hem sijn licht af comt an,
So es hi scone van allen leden
Ende graselijc oec van seden,
125 Ende int scouwen te siene goet,
Maer quaet es te kennene haer moet.
Ende es hi van den wolken met,
Dar sine gepeise af sijn geset,
So es hi lijcht ende snel,
130 Want de gepeise, wetti wel,
Die sijn vollec harentare;
Dus moet hi trecken oppenbare.
Es hi meest van den winde,
Daraf die adem comt gehinde,
135 So es hi haestich ende wreet,
Ende ter erscap oec gereet;
Want, daer vele adems binnen es,
Es vollec verwermt, sijt seker des.
Ende es hi meest van den steene,
140 Daer af gemaect sijn die bene,
So es hi wreet van sinne
Ende wreet mede, als ict kinne,
Gelijc die stene hart sijn
Ende quaet te werkene sijn ascijn,
145 Also sijn dese die ic mene,
Die meest in hebben die bene.
Ende es hi oec alre meest
Gemaect van den Heilegen Geest,
Dar hem bescedenheit af comt,
150 Als hiervoren es genoemt,
So es hi goet ende suver mede,
Ende set sinen sin wel gerede
Ter heileger Scrifturen wert,
Die hem wort wel geoppenbaert,
155 126 Want die Heilege Geest in hem leeft
Daer hi sijn wesen meest af heeft.
Ende es hi meest gemaect mede
Van den lichte der claerhede,
Dat God selve es gheheten,
160 So es hi goet, alse wijt weten,
Ende herde claer op alle dinge,
Want hi es so sonderlinge
Van levene in gerechticheden
Dat hijt al gedoogt mede
165 Dat hi hort ende siet,
Want hen gereint sire herten niet.
Dit sijn de poente daer men mede
Kinnen sal des menschen sede,
Ende waertoe hi es gesaect.
170 Ende waer hi meest af es gemaect.
Noch sijn oec IIIJ ander dinge
Daer die mensche sonderlinge
Af es gemaect, als ict versta.
Dit sijn die IIIJ elementa;
175 Dats vier, lucht, dese beede
Ende water ende die erde mede:
Dese IIIJ sijn an elken man
Ende doen boven den andren nochtan,
Ende welc si meest hevet ane
180 Daerna trect sine gedane.
Heeft hi des viers alre meest
Ende de lucht mede, hebbic vereest,
So es hi heet van naturen;
Ende es dat in hem geduren
185 Twater ende die erde met
Ende meer sijn in hem geset,
So es hi versch ende cout
Ende daerna trect oec sijn gewout.
127 Dus heeft elc mensche dese viere
190 In hem geset na sine maniere.
Nu seldi noch vorwart weten
Dat oec van den VIJ planeten
Elc mensche heeft sine nature.
Die willic noemen nu ter uure
195 Saturnus, Jupiter, ende daeran
Volgt Mars, ende de Sonne dan;
Darna Venus ende Mercurius
Ende de Mane, wi lesent dus.
Nu doen die mesters verstaen,
200 Als een kint wert ontfaen,
Die planete die rengneert dan
Dat dat kint trect daran,
Weder si es quaet of goet.
Pytagoras ons verstaen doet,
205 Als dat kint wert geboren,
Die planete die dan comt voren
Dat dan darna trecken moet,
Weder si es quaet of goet;
Ende sijn si beide goet dan,
210 So wert sere goet die man
Ende sijn si quaet, als ict versta,
So trect hi oec gerne darna;
Ende es deen quaet ende dander goet,
So es hi tusschen beide gemoet,
215 En ware alse, als ghi mogt horen,
Als ic gesproken hebbe hiervoren
Van den VIIJ delen, Godweet,
Si mogent breken wel gereet;
Want, mocht an die planeten gaen,
220 So ne mocht niemen wederstaen
Sinen wille doen no den haren,
Hi ne soude altoes darna varen.
128 Nu sijn noch IIIJ ander dingen
Daer de menschen sonderlinge
225 Haer nature af hebben ontfaen:
Nu horter na ende vanc verstaen.
Dat sijn IIIJ complexien, geset
Met al den andren, dat wel wet,
Dar alle menschen af moeten wesen:
230 Ende die ierste oec van desen
Heet sanguinea int latijn,
Ende wille de beste van allen sijn;
Die andre heet colerica,
Si es oec de beste darna;
235 Die derde heet fleumatica,
Die vierde melancolia,
Dese IJ sijn niet so goet
Als dander IJ, als ict verstoet.
Dese vier complexien geven mede
240 Elken sine naturlijchede,
Want sanguinea maect blide den man
Ende doeten oec sere minnen dan,
Ende die andre maecten coene,
Licht tornich in elken doene.
245 Die derde complexie, als ict kinne,
Maken bloede ende plomp de sinne,
Ende vele spraken es in desen
Die vierde gevet oec met desen
Den genen daer si wonet mede
250 Dat hi traech es in al de lede
Ende gerne droeven ende allene,
Hi ducht alle dinc gemeene.
Nu hebbic u nu doen verstaen
Waerof dat hebben ontfaen
255 Har nature ende har wesen.
Alle menschen, nu hort na desen
129 Noch een luttel van hen meer.
Ic wille u hier doen kennen meer
In die ogen wat een es,
260 Also ons segt Aristotiles;
Hi segt, als wijt horen mogen:
Diegene die heeft grote ogen,
Hi es droge van naturen
In hem selven telker uuren.
265 Dengenen die oec, sonder waen,
Sijn ogen diep in thoeft staen,
Hi es van quader listechede
Ende oec I bedriegere mede.
Den genen die dogen opwert pulen,
270 An dengenen sal men gevulen
Onscamelheit ende clappen met
Ende van herden sinne, dat wet.
Die vele bruuns hevet nu
Int ogeappel, dat seggic u,
275 Hi es van groter bloethede
Ende vervaert hem gerne mede.
Den genen die de ogen scieten
Herwert, derwert, ende vlieten
Eenpaerlike, ende die alle dinge
280 Nauwe besiet sonderlinge,
Hijs quaet ende scalc, dat seggic u;
Huet u van hem, dat radic u.
Diegene die oec siet als I wijf,
Hi es oncuusch in al sijn lijf;
285 Ende van lichame onsuver mede
Ende onscamel in elke stede.
Diegene die siet als I kint
Ende kintsche gedachte heeft omtrent,
Ende blide ansichten togen,
290 Ende gerne lachen metten ogen,
130 Die mach leven lange tijt
So blidelike ende met jolijt.
Diegene die dogen groet heeft
Ende bernende rayen uutgeeft,
295 Dats I drogen mensche mede
Ende al vol van idelheden,
Ende mint gerne, sonder blijf,
Weder dat si man of wijf.
Diegene die hevet cleine ogen
300 Ende bevende, als wijt togen,
Die es tornich ende wreet
Ende mint oec die wijf gereet.
Diegene oec, nu merket hier,
Die dogen vlammen als I vier,
305 Die es quaet, seit mine leere,
Ende een quaet mensche sere.
Diegene die oec heeft ter stede
Vele verwen in dogen mede
Geminget met geluer gedane
310 Gelijc oft ware sufferane,
Dat betekent in waerheden
Dat hi es van quaden seden.
Die vele vlecken hevet met
Omtrent dogeappel geset
315 Also als ment hier verstaet,
Betekent dat hi es quaet.
Diegene oec, als wijt kinnen,
Die dogen hebben bruun binnen
Ende met gelu rayen, sonder waen,
320 Diegene hevet manslacht gedaen.
Nu hort vorwert ende verstaet
Waer dese redene henen gaet;
Een luttel seggen hort na mi;
De nese, die an den mensche si,
325 131 Sijn daraf inge die gate
Ende suptijl oec mede ter mate,
Dengenen dien si also staen,
Hi veght gerne, sonder waen.
Diegene die de nesegaten
330 Wijt hebben uutermaten,
Ende groet oec die nese mede,
Hi es van luttel wijsheden;
Maer, die heeft tusschen beden,
No groet no cleine, in waerheden,
335 No te wijt no te inge,
Dat sijn die beste sonderlinge.
Dit sijn der naturen heimlijchede,
Dar men se mach bekinnen mede.
Omdat ic hier hebbe geseit
340 Van der naturen heimlijcheit,
Waer men die mach bekinnen
An den mensche in allen sinnen,
Ierst van VIIJ poenten gerede
Ende van IIIJ elementen mede,
345 Ende van VIJ planeten daernaer,
Ende van IIIJ complexien oppenbaer,
Gelijc dat dese regneren alle
In den mensche, dar elc gevalle,
Al deser gelike elc mensche es
350 Van IIIJ humoren, sijt seker des;
Ende dies willic u maken vroet.
Dat ierste humor, dat es bloet,
Weder het si fris of heet,
Ende dat regneert oec wel gereet
355 Den mensche in die rechter side;
Ende dat regneert tallen tiden
Daer uut ende in comen moet.
Dat ander humor, als ict verstoet,
132 Es I rode colore, Godweet,
360 Ende die es droge ende heet,
Ende regneert oec tallen tiden
Den mensche in die slinker side.
Nu hort van den derden humore,
Dat es erande swarte colore:
365 Dese es droge ende cout,
Ende heeft in alle die lede gewout.
Die vierde colore, als ict versta,
Es erande fleuma;
Ende dese es in elke stede
370 Met der swarter gemingt mede,
Ende sijn oec beide int hoeft
In I deel, dies geloeft,
Ende in I deel oec mede
In de blase wel gerede,
375 Ende in I derdendeel oec met
In de mage mede geset.
Nu sijn dese humoren in schijn
Waer si in den mensche sijn;
Nu willic u vort seggen al
380 Weltijt elc regneren sal:
Dat bloet, segt Aristotiles,
Dat meest in den lentijn es,
In den mensche, ende wast al stille
Van viften dages in sporkille
385 Toten meye also vort,
VIIJ dage, hebbic gehort.
Die rode colore, dat verstaet,
In den somer anegaet,
Daer dat bloet nemet ende
390 Ende duert vort met genende
VI dage binnen oegstmaent,
Daer gaet si uute, na mijn verstaen.
133 Daerna die swarte colore begint,
Ende duert, als men bescreven vint,
395 Vort tote alreheilegen misse
Tote in die maent dage sesse.
Darna begint fleuma saen,
Ende duert vort, al sonder waen,
Al den winter met gewelt
400 Tote dat men sporkille telt
V dage, hebbic vernomen,
Dar sijn si ten ende comen.
Noch seldi meer verstaen
Van desen humoren nu saen:
405 Ic segge u mede dat dat bloet
In den mensche regneren moet
Van der negender uuren met
Die in den nacht es geset,
Recht toter derder uuren
410 die in den nacht sal geduren.
Ende gi selt weten hier ter stede
Dat viere en twintech uuren mede
Altoes sijn, des sijt bedacht,
Binnen den dage enter nacht.
415 Ende in de rode colore, dats waer,
Die regneert vort daernaer
Recht toter negender uuren
Van den dage in haer geduren.
Darna comt, hier nu hort,
420 Die swarte colore, ende regnert vort
Van den negender uren van den dage
In har macht alle slage,
Toter derder uuren mede
Van der nacht in die lede.
425 Nu so comt hier fleuma
Ende regneert oec daerna
134 Van der derder uuren van der nacht
Also vort met sire cracht
Toter negender uuren met,
430 Die in den nacht es geset.
Nu hort van desen dingen meer:
Dat bloet, daer ic af sprac eer,
Daeraf willic nu doen verstaen
Waer dat uuten mensche sal gaen.
435 Galienus segt ons al
Dat ter nesen comen sal
Ende bi der rechter naturen fijn
Sal dar sijn uutstorten sijn.
Die rode colore, als wijt horen,
440 Heeft haer uutstorten ten oren;
Die swarte colore, dat verstaet,
Haer humoren ten oren uutgaet;
Ende fleuma heeft tallen stonden
Har uutstorten ten monde;
445 Nu hetic dat men dit versta
Om datter noch sal comen na.
Verstaet nu wel dese wort,
Wat Aristotiles brenget vort;
Hi seit van vire etaten
450 Ende wilt dese IIIJ caloren saten
Te deilene in den mensche al.
Hi segt dat regneren sal
Fleuma met den bloede mede
In der kinder kintschede
455 Recht tote XIIIJ jaren;
Darna seit hi al oppenbare
Die rode calore in den man
Tote XXVIIJ jaren vortan;
Die swarte calore, wet vorwaer,
460 Regneert met den bloede daernaer
135 Bi gerechter naturen geset
Tote XLIJ jaren met;
Vort, so es altoes darna
In den mensche geset fleuma
465 Recht tote in sinen ende
Dat seide Aristotiles, diet wel kende.
Nu sal ic u noch vroet maken
Van den humoren ander saken,
Wat dit bloet geven can,
470 Darin regneert wijf of man.
Het maect recht de stemme goet,
Simpel, hovesch ende wel gemoet,
Soete, blide ende hoechede
Ende oec opdragende mede.
475 Die rode calor maect echt
Erre, coene ende lecht,
Goeden sin ende scarp met;
Mager ende oec vele hi eet
Ende saen es hem verduwet dat
480 Wat hi dranc ofte at.
Die swarte calore, wet dat wel,
Maecten erre ende fel,
Loes ende wreet mede,
Ende oec nidich in serichede.
485 Fleuma, als ict verstaen can,
Maect al coene den man
Ende welgevoecht van leden,
Ende van vele gepeisicheden
Wakende ende in hem selven met;
490 Ende oec so wert hem, dat wel wet,
In sire joncheit grau sijn haer
Op sijn hoeft, wet vorwaer.
Nu seldi noch meer verstaen:
Waer I met siecheden bestaen,
495 136 Ende hem dat quame, sonder waen,
Van enegen humore die hier staen,
So willic u nu leren al
Hoe men dat cureren sal.
Comt die siecheit van bloede nu
500 Dat es soets ende warm nu,
Dat sal men met droger medicinen
Ende met couder curen pinen.
Comt hi oec, dat wel wet,
Van der roder colore met
505 Die bitter ende wuchtech es nu
Ende droge mede, dat seggic u,
Die sal men cureren met soeten dingen,
Ende cout ende fris sonderlinge.
Eist van swarter calore gerede,
510 Die es cout ende gesouten mede
Ende droge, hiertoe sal men pinen
Met soeter ende warmer medicinen;
Ende met friser, mede verstaet,
Dese oec te curerne staet.
515 Comt van fleumen oec in di
Die oec vijfterhande si,
Alse Jannitius ons doet cont,
Die cout es ende fris terstont,
Dese sal men met warmer medicinen
520 Ende met friser cureren pinen.
Noch hort van bloede na des:
In dien datter overtullich es
In die adren, dat wort ontfaen
In erande borne saen
525 Eert den lichame weder yet;
Ende die borne, als men siet,
Dunne ende scumachtich mede,
Neven alle die voegende lede
137 Also wel die grote als die cleine,
530 Sijn geminget int gemeine.
Ende het sijn erande principale
Borne, die liggen also wale
Neven die mere bornen mede,
Ende die liggen an die stede
535 Daer mach men gemeinlike
Brande maken sekerlike,
Dats te verstane telker uuren,
Daer vergaderen die juncturen
Bi den scoudren in elke stede
540 Ende bi den elleboge mede,
Bi den knien, sonder vorst,
Bi der slinker side der borst,
Bi der eersbille, si u becant,
Ende oec in midden elke hant,
545 Onder den voet oec gerede,
Ende oec in den necke mede,
Ende oec mede overal
In den lichame, groet ende smal,
Daert moru ende suptijl es,
550 Ende in al de vingre oec des,
Ende oec mede met goeder moeten
Alle die teen van den voeten,
An die levere oec, Godweet,
Ende an de milte oec gereet,
555 Ende gemeinlike in elken lede
Dart voeget tegadre mede.
So mach men in allen saken,
Daers te doene es, brande maken,
Daer men met desen IIIJ humoren
560 Curen mach wel ter curen.
Dus hebbic u geleert hiermede
Aristotiles heimlijchede,
138 Die lange hiervore verborgen was;
Ende mede segt Ypocras
565 Ende Galienus, dat verstaet,
Die gevenre oec toe raet
Ende sayen darin somich wort
Als ghi hier hebt gehort.
Nu hebbic u geleert
570 Waer dat bloet meest regneert
In den mensche bi naturen
Ende waert ontfaet sine figure.
Noch willic daeraf seggen vort
Des ghi niet en hebt gehort,
575 Maer niemen sal hem stoeren des,
Dat ic deser heimlijcheit doe gewes.
Aristotiles seit ter uuren
Dat de liede der naturen
Dat bloet dorloepen moet,
580 Weder het si quaet of goet.
Daeraf sijn al princepale
Die gegaden, wet dat wale,
Beide van mannen ende van vrouwen;
Ende si sijn int anscouwen
585 Ekelachtich, dat wel wet,
Moru ende vol vleeschs met;
Si sijn heet ende oec wac;
Si liggen in enen sac,
Som groet, som cleine;
590 Som sijn si heter int gemeine
Dan enich van den andren mede
Een dic man, weet gerede,
Hebben se wel int anescouwen
Vele meer dan die vrouwen;
595 Ende dat naturlike saet,
Daer men dat kint also ontfaet,
139 Dat comt uut al des menschen leden,
In bloede treckende daer beneden,
Ende vergadert daerin al,
600 Als ic u hierna seggen sal.
Ende die gegaden van den man
Die heeft vaste besloten dan
In ene borse die nature,
Ende die borse es wel ter cure
605 Gehecht an die gegaden met
Met adren die daeran sijn geset,
Ende die corten ende lingen
Als te doene es te dien dingen,
Ende geven spacie dien gegaden
610 Dat si niet en werden verladen.
Oec hebben die gegaden mede
Ene andre adre daer ter stede
Met IIJ vorken, verstaet dus,
Ende die heeten didimus,
615 Dats twivelijc, des sijt gewes,
Want twivel es, sijt seker des,
Of Didimus procedeert ende comt
Van den gegaden vorghenomt
Of van den ingewande tesamen
620 Van des menschen lichame.
Ende dese adre didimus
Die es boven gevoeget aldus
An I adre die sophat heet
Die oec tote beneden geet
625 An die gegaden, sijt seker des,
Ende daeran vastgehecht es.
Ende bi der adren, als wijt weten,
So werden die liede somwile te sleten
Ende gescort, wet vorwaer,
630 Want alse dingewande sceden daer
140 So vallet dan den lieden neder,
Ende somwile so keeret weder
Die gegaden opweert dan
Ende bergen hem daer vortan
635 In den lichame, daer men in scine
Onder wilen af hevet pine.
Die gegaden, suldi weten,
Dat sijn die vate geheten
Van den gegaden, als ict versta,
640 Daer ic af spreken sal hierna;
Want in IJ rande maniren
Comt dat saet derweert scire,
Bi den oversten als ter stede
Ende bi den nedersten oec mede.
645 Ende dat men van den oversten noemt,
Dat seggic dat dor die adren comt
Die van der leveren bringet bloet
Dat ten gegaden neder moet;
Ende, alst in die gegaden es,
650 So hetet saet, sijt seker des;
Ende dat bloet werdet wit,
Overmids dat wort verhit
De mensche, om sine genoechlijchede
Ende om die lost van sinen lede;
655 Ende, alst dus al es verhit,
So hetet in latijn sperma dit.
Die nederste sijn oec adren mede,
Die tusschen die gegaden ter stede
Ende die roede oec sijn geset;
660 Ende oec tusschen der vrouwen let
Staen si alle wel, ende gaen
Van haren gegaden, hebbic verstaen,
Ende bringen dat saet vort dan
Gelijc dat doet in den man,
665 141 Dat oec sperma geheten es.
Maer de nederste adre, sijt seker des,
Brinct saet ter roeden na desen,
Die al gemaect es van pesen;
Ende an dat ruggebeen oec met
670 So es die roede oec geset,
Ende nemt daran haer beghin
Ende vergadert recht daerin,
Gelijc dat tande in kamme staen
Dar men met weeft, sonder waen,
675 So es deen in dander gescicht;
Ende hierbi so hetet men slecht
In latijn riet der pesen,
Daran die roede gevest moet wesen
Ende daer genoechten af comen vele
680 Ende behoert ter vrouwen spele.
Nu willic u besceden vort
Van den sade, want menich wort
Set men daeraf, groet ende cleine;
Maer nu sal ic u int gemeine
685 Seggen ende besceeden al
Wanen dat comt, groet ende smal.
Aldus so segt Ypocras,
Die I groet mester was,
Dat sijn beginsel nemt dit saet
690 An die hersenen, ende nederweert gaet
Bi cleinen aderkinen, vorwaer.
Ende oec, seit hi mede aldaer,
Worden dadren gesneden ontwee,
Hi ne mochte bruden nemmee;
695 Ende, ware hi oec met wiven,
Van hem ne mochte niet becliven
Enich saet dat brochte vrucht;
Dit es dat die nature ducht.
142 Nu segt mede Galienus,
700 Ende willet mede proeven dus,
Dat van der leveren comet al
Dat saet, groet ende smal,
Daer men kindre met winnen mach.
Ander mesters doen gewach,
705 Ende oec mede vele auctore
Seggen aldus, als ict hore,
Dat tsaet comt uut allen leden
Eert vergadert daer beneden,
Daert sine nature ontfaet
710 Eert uut der roeden gaet.
Nu willic u dit absolveren
Ende overeen doen concorderen,
Want wi selen verstaen al bloet
Dat alle die lede, cleine ende groet,
715 Nemen haer voetsel ende haer begin
An die levere, meer no min;
Ende van den hersenen wert dit saet
Meest genomen, dat verstaet,
Ende dat bi aderkine clenen
720 Nederweert daer gaet altenen:
Ja, als die mensche beroert es,
Als ic voren dede gewes,
Ende hierbi mach men seggen ter stede
Wel dat comt van allen leden,
725 Want die levere voet al dat bloet
Daer dat saet af comen moet.
Vort, seldi oec verstaen
Dat dit saet, al sonder waen,
Ghi sult oec weten ongewaent
730 Dat dit saet wast ende waent
In den mensche al sine lede
Beide tide ende uuren mede,
143 Gelijc dat elemente geven
Dat hiervoren es bescreven,
735 Ende oec der planeten aert
Daers vele in wert geoppenbaert;
Ende oec gelijc dat die planeten
Meren, mindren, alse wijt weten,
Als wi in die mane mogen sien,
740 Also meren ende wassen nadien
Die humoren in wacken lieden,
Ende alre meest horic bedieden,
Dat bloet in die liede es
Ende die levere met, sijt seker des,
745 Beide sijn si fris ende wac,
Daeraf den mensche comt ongemac.
Alst hem overvloyech es binnen,
Doet den mensche gerne minnen,
Want alst den mensche dus verswaerd
750 Enthem te sere oppenbaerd,
Ende vallet hem dan in die hopen
Boven broecgordele, ende gaet nopen
Al toter erden nederwaert,
Daer si opstaet met der vaert
755 Ende wort beroert vore int hoeft
Alre meest, des geloeft;
Want die pesen, die daer bringen
Die gevoelnisse in allen dingen
Ende oec die genoechte mede,
760 Die nemen inde teser stede
Recht in thoeft van der roeden;
Om dit so doet hem daer verwoeden
Meer dan in ander lede,
Omdatter uutganc soect ter stede.
765 Ende om dese vorseide dinge,
So wast meer sonderlinge
144 Ende mere oec meer dat saet
Int wassen van der mane, verstaet,
Ende in die volle mane met
770 Ende in frisen tide, dat wet,
Ende oec mede, dat wel wacht,
Int begin van der nacht,
Ende in de morgenstonde oec mede
Dan wast al bloot in die lede
775 Meer dat tandren tiden doet.
Hierbi mach elc wesen vroet
Weltijt hi wesen sal met vrouwen.
Ic wil u noch doen weten meer,
Want ic hiervoren seide eer
780 Van adren die hebben die man,
Die dat saet leiden can
Dart wert verwandelt in sperma.
Recht deser, gelijc als ic versta,
So werdet oec geleit der vrouwen;
785 Maer sonder dese adren, entrouwen,
Hebben se I andre meer nochtan
In hen selven dan die man.
Ende die adre heet Galienus
Yrierus, wi lesent dus,
790 Dat es te seggene wivelijc.
Ende dese adre werpt sekerlijc
Uuter leveren IJ adren fijn
Die oec mede gevorket sijn.
Die I raye oppenbaert
795 Ter rechter kinbacken waert,
Ende die andre strect herde gerede
Ter slinker kinbacken mede;
Dit sijn de vorken van ere raye.
Nu hort waer haer dander sal sprayen;
800 Si sent hare I tac weder
145 Recht toter matricen neder
In de rechter side ter vaert,
Den andren tac ter slinker waert;
Aldus vergaderen si beide daer
805 An matrice, wet vorwaer;
Ende uut desen werden gepurgeert
Der vrouwen stonden, als men ons leert:
Ja, alsi wel sijn ontploken
Ende nature de stonde stoken;
810 Ende onder tiden so sluten si
Mede oec so vaste daerbi
Dat hen die stonden opweert gaen
Ende doet se bloeden ter nese saen,
Oec liggen se hem somen, sonder vorst,
815 Tenen cloete onder die borst,
Daeraf die vrouwen stillekine
Dicke dogen grote pine.
Alse hem dus de stonden porren,
Omdat sijs niet gewagen dorren,
820 Som hebben si haer siechede
Te luttel ende tontide mede,
Som te vele, dat verstaet.
Van allen desen soudic raet
Hier vele geven ende oec wisen,
825 Maer men sout mi niet prisen
Dat ic hem allen lerde gereit
Die grote verborgen heimelijcheit,
Maer seker ben ic vel van desen
Dat ic se daeraf soude genesen.
830 Vort, alse de vrouwen kint ontfaen
Dan moeten haer stonden opweert slaen
Tote in die borst, wet vorwaer;
Ende, alst vergadert es aldaer,
Dan verwarmet daer, dat wet,
835 146 Ende wert verwandelt in melke vet
Bi der vulster siedingen, sonder letten,
Alse van der naturliker hetten
Ende van den getermerden tide mede
Dies kints alset heeft gerede.
840 Daeraf saelt nemen sine voedinge,
Ende hieraf eist sonderlinge
Dat den vrouwen dan gebreken
Haer stonden, daer wi dus af spreken,
Des niet te doene hebben die man;
845 Maer alle die andre adren dan
Dienen gelike vort hen beiden,
Alsic vort sal besceiden;
Ende waer men elke bekinnen sal
An den mensche, groet ende smal.
850 Int vorhoeft vore, doe ic verstaen,
Daer es ene adre, sonder waen,
Die soude men laten, sijts gewes,
Den genen die uut sinen sinne es.
In elken slaep staet oec ene,
855 In orconscape Galiene;
Waer enege van dien tebreken,
Hem en soude nemmeer stoken
Ghene luxurie, sijt seker des,
Ende dese heten zuveniles.
860 Onder den kinne staet I daer na,
Ende die heet ubula;
Ende op die scoudre oec daerbi,
Ende die heet men gwindeghi;
Oec staet I an den hals,
865 Ende die maect groet gemals
Als een der doot es na,
Ende die heet gorgonica.
Oec steet daerna transitoria
147 Ende ysmon oec daerna.
870 Nu hort an den arm sciere,
Daer esser in gerekent viere;
Buten den arm esser ene,
Die heet silvestres, int gemene.
Daerna steet sepalica,
875 Daerna mediana of cardiaca,
Daerna epatica of basilica,
Ende titilares comt daerna,
Dats de vijfste, dat verstaet,
Ende die recht onder die scoudren gaet
880 Die onder docsele comt mede.
Die dese adren ontwee snede
Of daeruut bloet laten woude,
Ic seggu dat hi sterven soude,
Al lachende sonder enich wee
885 Men seit dat Seneca wilen ee,
Doen hem Nero doden soude,
Dat hi also sterven woude.
Boven de borst oec daerna
So comt die adre baselica
890 Van den enen arm vort
Toten andren, hebbic gehort;
Ende dese leiden dbloet mede
Dor den lichame te meneger stede;
Ende van desen oec overluut
895 So spruten andre adren uut,
Recht boven der magen mede
So es I adre ter stede
Die profundum heet in latijn,
Dat wilt in dietsch diep sijn;
900 Daeromme heet si diep, sonder waen,
Omdat si vele mach ontfaen.
Tusschen der adren enter levere na
148 So comt die adre melayca,
Ende achter die levere oec mede
905 So gaet capillares ter stede;
Ende alle dese adren met
Hebben bloet in, dat wet.
Varices sijn adren mede
An die dien staende gerede;
910 Worden die gesneden ontwee
Die mensche ne mochte nemmermee
Rechte gaen, dat verstaet.
Noch es I adre die gaet
Onder die knoesele, als ict versta,
915 Ende es geheten sophena;
Ende dese plegen te latene mede
Die vrouwen in menige stede,
Om der matricen ongemake
Ende oec om der blasen sake.
920 Noch es een andre adre met
Onder die knoesele geset,
Die es geheten sciatica;
Die laet men oec, alsic versta,
Jegen dongemake ter noet
925 Die van den lindinen comen groet.
Dit sijn die adren, hoe soet gaet,
Die elc mensche te hebbene staet;
Maer andre adren hieruut gaen,
Die ic niet en doe verstaen,
930 Want daer leget niet vele an;
Om dit so latict achter dan.
Nu hebbic u die gedane al
Van den mensche, groet ende smal,
In menegen teken doen bekinnen.
935 Nu willic u vort beginnen
Van den mannen ende van den vrouwen,
149 Waerbi dat men best mach scouwen
Dat si gheen kint mogen winnen.
Avicenna doet ons bekinnen
940 Ende Ypocras mede, entrouwen;
Si seggen beide dat selke vrouwen
Onorborleke te selken dingen
Of si sijn te dinne sonderlingen
Of al te mager, hoe soet gaet,
945 Of al te vet, dat verstaet,
Want die vetheit, wetet dat,
Beslut de matrice ter stat
Dat dat saet int beghin
Niet en mach comen daerin;
950 Ende selke hebben oec so licht
Die materie daerom bericht
Dat saet oec mach sijn daerin,
Want en mach meer no min
Daerin en genen tijt geduren,
955 Hen moet weder saen uutscuren.
Ende oec gebreket ane den man
In deser manieren, verstaet mi dan,
Want dat oec der manne saet
Te cout sijn, dat verstaet,
960 Ende oec al te dinne mede,
Ende hieromme caent gene stede
Gecrigen in die matrice daer
Ende comt uut mede daernaer.
Ende selke manne met gewout
965 Hebben dat saet droge ende cout,
Sodat de coutheit van des
Ende de droecheit, des sijt gewes,
Hem gene kindre laten winnen.
Kinder dit soudic wel doen kinnen
970 Ende daerna mede, als ict wiste,
150 Wies scout het es, soudic met liste
Hem geraden in allen sinnen
Dat si kindre souden winnen,
Ende ic had hier oec gedicht,
975 Maer hen ware niet goet bericht
Altemale den ruden leeken,
Ende oec ontsie ic der papen treken
Dat sijs mi mochten spreken lachter;
Hieromme so lietict achter.
980 God, die makere es alre dinge,
Hi besciet ons sonderlinge
Int beginsel der werelt mede
Elke nature na menschelijchede;
Hi gaf den mensch oec gereit
985 Boven alle diere werdicheit
Want hi gaf hem groten sin
Ende verstannisse mede daerin,
Ende hi woude oec mede, dat verstaet,
Dat ewelike vorweert gaet
990 Des menschen gebornisse ter stat
Ende staende bleve oec nadat
In ongeliken personen mede,
Alse manne ende wive mede,
Ende omdat van hem, hebbic vernomen,
995 Te samen kindre souden comen,
Om dit maectise beide daer:
Heet ende droge, wet vorwaer,
Maecte hi den man, ende omdat
Dat selke qualike in elke stat
1000 Alse hitte ende droechede
Niet te sere en souden mede
Int vergaderen habunderen,
Maer dat naturlijcheit soude verweren,
Om dat so maecti met gewout
1005151Dat wijf beide fris ende cout
Ende cranxt oec met anscijn;
Ende dat de man starxt soude sijn
Van complexien, sonder blijf,
Sijn werc soude doen dat wijf,
1010 Gelijc dat saet dat men mede
In derde werpt te meneger stede
Ende dat beclijft ende brinct vrucht
Omdat si getempert es, heet ende vucht,
No te mager no te vet,
1015 Om dat draget si te bet;
Aldus soude die wijf dan
Van den gewerke van den man
Ontfaen dat saet ter selver uuren
In den scoet der naturen.
1020 Want die vrouwen cranker sijn
Van naturen, alst anscijn,
Dan de manne in vele dingen,
Ende gepijnt werden sonderlinge
In dragene ende in arbeide,
1025 Hieraf comt hen siecheide,
Ende meest oec an die lede
Van hare naturlijchede,
Ende dorren harre naturen crancheit
Ende oec mede haer siecheit
1030 Met scaemden die si hebben, twaren,
Den medecinen niet oppenbaren,
Noch oec mede niet gewagen
Van der siecheit daer si se dragen.
Daeromme so dwinghet mi
1035 Haer grote weecheit oec daerbi,
Die tontfarmene es wel sere,
Ende die gracie dwinget mi mere
Van selken vrouwen dat ic, twaren,
152 Die curen hier wille oppenbaren
1040 Jegen die siecheit, sijt seker das,
Uuten boeke van Ypocras
Ende uute Galienus bede,
Ende met der Gods hulpe mede
Sal ic scriven die saken nu
1045 Ende die tekene, dat seggic u,
Waerbi dat men se sal bekinnen,
Want in de wive niet es binnen
So grote hitte dat die humoren
Die hitte iet can doen scoren
1050 Die in hen overtullech es,
Want die humoren, sijt seker des,
Die overmids haer coutheit sijn vermogen,
En can haer hitte niet verdrogen,
No der wive cranker in scine
1055 En mach niet dogen so grote pine
Dat si overtullech humoren
Met swete mach uut doen scoren
Teniger stede of verdriven.
Daerbi om de nature van wiven
1060 Om te behagen haer hitte met
So heeft I purgatie geset,
Die men menstrua doet noemen
Ende die men gemeinlike heet bloemen,
Want gelijc alse men siet
1065 Dat de bloeme en draget niet
Sonder bloyen, dat verstaet,
Diegelike so ne ontfaet
Dat wijf sonder bloeme geen kint,
Als ons nature wel ontbint.
1070 Dese purgacie den wiven gevalt
Gelijc den man, daer men af calt
Ende hem snachts te meneger stede
153 Pollucie gevalt al slapende mede;
Want altoes die nature,
1075 Alsi te swert es telker uure
Van den quaden humoren dan,
Eist I wijf, eist een man,
So pijnt si harre te verjagene dat
Ende har pine te minderne ter stat.
1080 Dit doet van den humoren dovertullichede
Dier te vele es in elke stede.
Van der purgacien van wiven
Willic u vort bescriven,
Die hen somen, alse ment kint,
1085 Te XIIIJ jaren begint,
Ende oec hen somen te XIJ jaren,
Na dien dat in hen gewaren
Van naturen heet ende cout.
Dese stonden duren met gewout
1090 Tote XL jaren, sijt seker des,
Ja, opdat si mager es;
Ende es dat wijf fris ende vet,
So maget hare geduren met
Tote XL jaren wel gerede
1095 Of tote vive ende viertich mede.
Es de purgacie geordineert
Te rechte ende getermineert,
So wert ontcommert die nature
Van der overtulleger humore;
1100 Maer, es die purgacie meer in scine
Dan si sculdech es te sine
Of mindert, so comt oec van beiden
Menegerhande siecheiden,
Want dappetijt wert hen gemate
1105 Beide van dranke ende van ate,
Ende werd in hen gemindert sere
154 Noch comt hen daeraf mere,
Want walginge ende keringe
Comt oec van desen dinge,
1110 Ende ondertiden comter af mee
Grote sweringe ende wee
In den rugge ende int hoeft mede
Oec comter af de bernende rede,
Ende in dogen siet men oec de dinge;
1115 Daer comt af van herten cnaginge,
Ende daeraf laedt men dwater mede
Ende die bloetsocht oec gerede.
Oec selke vrouwen, alsijt weten,
Hebben begerte om erde teten
1120 Of crijt of colen sonderlinge
Of jegen nature enegerande dinge.
Ende dese siecheden comen
Omdat behorlike titde der bloemen
Den vrouwen gebreken, wet dat wale,
1125 Of dat si hem gebreken altemale,
Want allene comter af niet
Twater, bloetsocht, als men siet,
Of bitinge van herten mede.
Daer comt af ander siechede,
1130 Die quader sijn, als ict versta;
Daer comt af dyarra,
Omdat die couteit, wetet dat,
Alse van der naturliker stat,
Die matrix heet in latijn,
1135 Of omdat die cleine sijn
Die adren entie sierlijk
Gelijc den wive sekerlijc,
Die dobbel sijn van naturen,
Want in hen hebben te gere uuren
1140 Die overtullech humoren stranc
155 In hen negenen lichten uutganc
Omdat die humoren sijn te dicke
Ende viscoes ende ongemicke;
Ende oec mede sonderlinge,
1145 Om die grote vergaderinge
Van den humoren, so wert hen met
Die wech benomen oec, dat wet,
Of omdat si cleinlijc eten
Of van pinen te sere sweten,
1150 Sodat de quade humore en mogen,
Die in hen wassen, niet verdrogen.
Ende dit gecrijcht dat roede wijf
Die niet vele pijnt haer lijf,
Want het es behorlec dat si
1155 Vele bloemen hebber daerbi.
Sal si gesont daermede bliven
So moeten emmer dan becliven
Haer bloemen, omdat haer bloet
In haren lichame, als ict verstoet,
1160 Vergadert ende geronnen es.
Somwile valt oec, des sijt gewes,
Dat bloet uuteloept ten stonden
Beide ter nese of ten monde
Ende met spekelen die hen afgaet;
1165 Somwile gebreken, dat verstaet,
Die bloemen, overmids errede
Ende oec overmids serechede,
Ende oec van groten wee
Ende van groten anxenen mee.
1170 Ende werden de bloemen oec daernaer
Lange onthouden, wet vorwaer,
So eist te mestruwene mede
Van al te groter siechede,
Want somwile der wive orine
1175 156 Werden verkeert aldus in scine
Groenachtich, gelachtich ende bleec,
Ofte bruunlijc sekerlec.
Es dat sake dat men mach scouwen
Te lettel bloemen an die vrouwen,
1180 Ende si hen gebreken ter stede,
Ende moru ende cranc sijn mede
Van complexien uutermaten,
So sal si hare dan doen laten
Die adre die onder dien cnoesel es,
1185 Des iersts dages, sijt gewes,
In den iersten voet ter stede,
Sanderdages an den andren mede.
Also vele als sijs vermach
Sal mens laten op elken dach,
1190 Want in alle siecheden sal men dinken
Dat men den sieken te sere niet crinken
En sal van eneger medicine
Dies hi hadde te groter pine.
Galienus segt in sire spraken
1195 Van enen wive diere gebraken
IX maent die bloemen na das,
Die al haer lijf verstopt oec was,
Vercranct ende verdroeget mede,
Ende haer gebrac oec ter stede
1200 Die lust sere ende ongemate
Beide van dranke ende van ate;
Ende Galienus dede oppenbare
Dieselve adren laten hare
Negen daghe, des sijt vroet,
1205 Des eens dages an enen voet,
Des anderdages an den andren met,
Aldus deen na dander geset;
In corten tiden daer ter stede
157 Quam hare lust ende verwe mede.
1210 Oec plegen si, dats hen ene pine,
Dicwile bestopt te sine
In den lichame, dat verstaet;
Dan sal men hen geven, dats mijn raet,
Vijf pillen, so scarp dat si
1215 Mogen redelike ingaen daerbi;
Dan sal si verlaten, dat versta,
Ende baden sal si oec daerna;
Dan sal si drinken na dat bat
Calemenium, wetet dat,
1220 Of nepitam of mirra
Gesoden in honege wel daerna,
Sodat I deel borns si
Ende dachtendeel honechs daerbi;
Dicwile alsi baeds gedinken,
1225 Ende na dbat sal si drinken
Dyatesseron IJ d. gewichte
Honech ende water, seget tgedichte
Daermet sal sijt dus ontfaen.
Dyatesseron es, sonder waen,
1230 Gemaect van desen IIIJ dingen
Die ic u noemen sal sonderlinge,
Alse aristologia longa ende bactis lauri
Ende menta ende gentiana daerbi,
Ende elc evenvele geset
1235 Ende in honich gesoden daermet;
Ende dan sal hi nemen alse ierapiga,
Ende haer selen helpen oec daerna
Alle riekende crude, cinium,
Venkel, spica ende aprum,
1240 Ameos, petercelle ende carvi,
Oft dese crude gesoden, seit men mi,
In wine, of gemenget mede
158 In honich, selen hen helpen gerede.
Galienus leert ons dat bivoet
1245 Ontwee gewreven es so goet
Met wine gedronken, dats mijn raet,
Of in wine gesoden, dans niet quaet.
Nepita helpt gedronken met,
Daer men in enen bade set,
1250 Of ontwee gewreven of gebonden
Op der vrouwen lichame ten stonden
Ende op den navel, sonder spot,
Of gesoden in enen pot;
Ende dan sal si gaen sitten mede
1255 Op enen dorgaetten stoel mede,
Den pot boven alomme sluten
Dat die roec niegeren mach uute
Dan opwert ter naturen ga.
Bivoet noch meer, als ict versta,
1260 Es goet geminget met captia,
Met cynamomum, met salvia,
Origanum. satureya, pulengium
Lenisticum ende oec anisium;
Ende dat men se alle siede dan
1265 Met watre som, of men can,
Ende dat men vult I sackelkijn
Gemaect alse een orcussijn
Met wollen geteest herde cleine,
Ende dat men die siedinghe reine
1270 Int sackelkijn met der wollen doe,
Of dat sackelkijn daerin nette alsoe
Ende leget, also heet als men can,
Op der vrouwen lichame dan,
Ende dit sal men dicke doen ter stede.
1275 Oec morsus galline mede
Gesoden in I test ter noet
159 Ende geleit op der vrouwen scoet
Der naturen, dit es goet.
Een ander, dat sere hulpen doet
1280 Den vrouwen, hebbic ondervonden
Om te doen hebben haer stonden.
Ghi selt niemen sonder mee
.......................
Castor, mirrus. cantarea,
1285 Salvie, ende evenvele versta;
Dat bernt ende maect poeder daer
Ende siedet met watre daernaer,
Ende savina ende mirra oec in dat,
Ende dan drinke dat int bat.
1290 Es oec die scoet der naturen
Al te sere verherdt tier uuren
Dat dese medicine verhelpt niet
Dat die bloemen comen iet,
So nemt van enen osse die galle
1295 Of van enegen diere met alle
Ende viter ende ysopi,
Die wel geminget te gader si
Ende wolle wel geteset met
Ende in dese dinge gevet,
1300 Ende maket haer lanc ende stijf
Dat ment steken moge int lijf
Tusschen des wives been al bloet
Recht in der naturen scoet,
Dits orborlec ende goet raet;
1305 Ochte, aldus verstaet,
Men make dit sonderlinge
Van desergelike eens mans dinge
Dat sal men doen dor dese noet
Den vrouwen overal in den scoet
1310 Der naturen daert hol es,
160 Dan sal comen menstrues.
Es dat sake dat die vrouwen
Te lettel hebben ende met trouwen
Haer stonden, om dat so selen si
1315 Dese crude nemen, seggic di,
Van beiden pulegium ende betoniam
Ende oec mede sentonicam;
Ende dese soutu sieden dan
In watre ende in wine vortan,
1320 Sodat die twedeel versoden es,
Ende wringet dor I cleet dor des
Ende drinket met sape van grisen,
Dits di goet in alre wisen.
Een ander, ten selven herde goet:
1325 Nemt mente, pulegium, ende doet
Elcs evenvele I hantvol daer,
Ende saelgen IIJ dragmen daernaer
Ende planten van roden coelen oec,
Ende gestoeten porloec,
1330 Ende al sieden in I pot na dat
Ende gevent haer drinken in I bat.
Ende es dat sake dat haer stonden
Hebben tebroken lange stonden,
So nemt repontsi
1335 Derdalf penewert swaer, seggic di,
Ende drogen bivoet ende peper mede
Ene dragme onder beide gerede,
Ende maket van desen pulver saen,
Ende drinken soutu dit, sonder waen,
1340 Smergens, ende savonts met
IIJ, oec dat wet,
Dat ghi se decken selt daernaer
Dat si sweten mogen daernaer.
Noch een ander goet gewesse:
1345 161 Ghi selt nemen de wortle van lesse
Ende van loghen stocken mee
Ende vinkel ende oec nepite,
Dese sal men sieden in wine
Ende drinken, dits goede medicine;
1350 Of ghi selt nemen soismaer
Ende caneum oec vorwaer,
Ende bivoet mede daeran,
Ende roest mi dese in botre dan
Ende bindet haer suvelike heet
1355 Op den navel wel gereet;
Want I mester dede desgelike
Der conijncinnen van Vrankerike:
Hi nam gincber goet ende vri
Ende blade van bome van lauri
1360 Ende savina oec daermede,
Ende wreefse te gadre al gerede
Ende decse in enen pot daernaer
Ende setse over tfier, dats waer;
Doen dedi sitten na das
1365 Op enen stoel die dorgaet was,
Ende den pot onder hare,
Ende liet den roec opweert slaen aldare
Recht tusschen in die nature;
Dit dedi IIJ warf of meer ter uure,
1370 Ende haer stonden quamen daernaren
Gelijc dat si sculdech waren.
De vrouwe die aldus gedane
Roekinge willen gane
Of oefenen willen scouinge,
1375 Hen es goet boven alle dinge
Dat si haer scoenhede rechten binnen
Met couden unguente in allen dingen;
Salven selen omdat si
162 Niet te sere verhitten daerbi.
1380 Het es oec goet te derre stoven
Daeraf es geseit hierboven
Of te derre rokingen mede
Comijn ende anijs bede,
Flammula, calamente ende menta,
1385 Te gadre geminget, als ict versta.
Tesen es oec goet, dat wet,
Crauwinge ende oec bruden met,
Ende op die hant bloet laten
Dat deert sere uutermaten.
1390 Si selen onjoen eten oec,
Mostaert ende porloec,
Peper, loec ende comijn,
Ende visschen die in sculpijn sijn;
Ende si selen drinken, dits in scijn,
1395 Goeden, starken, witten wijn;
Ja, opdat si niet en heeft den rede
Ofte int hoeft siechede;
Want in alle reden, verstaet,
So es de wijn gedronken quaet.
1400 Ondertiden gevalt oec mede
Dat die overvloyenthede
Van vrouwenstonden es so groet
Dat sire afcomen in groter noet.
Dit comt bedi, des seker sijt,
1405 Omdat die adren sijn te wijt
Ende te sere ontploken met
Die in de matrice sijn geset;
Of bi wilen spliten si,
Daer af comt roet bloet daerbi
1410 Ende cleer in groter quantitheit.
Of oec mede, alse men seit,
Van vele aets ende dranc
163 Daer werd af I masse bloeds gemanc,
Diewelke alse en connen niet
1415 Die vate dan onthouden iet.
So breket uut dan ter stede
Of onderwilen comet mede
Om die overtullege hitte met alle
Des bloets van der calore van der galle
1420 Die overtullich vloyende es,
Dat maect verwallende, sijt seker des,
Dat bloet dat in den vate niet
En mach duren, alst gesciet;
Oft gesouten fleuma mede
1425 Minget haer met den bloede gerede
Ende maket dunne, sodat daer
Die adren vloyen daernaer.
Ende es dat sake dat dit bloet,
Dat vor menstruis uutgaen moet,
1430 Verwandelt in ghelheden na,
So comet recht van colera;
Ende werdet bleec ende wit,
So comet van fleumen dit;
Ende eist van roder gedane,
1435 So comet van sanguine, ic wane;
Ende eist bruun in sine dien,
So comet van melancolien.
Ende alle dese siecheden
Comen dus, na der waerheden,
1440 Om dumoren, die sijn binnen
Gecorrumpeert in allen sinnen,
En can onthouden, dat verstaet,
Ende daeromme si dan vloyen gaet
Ende, als daeraf gevalt de doot,
1445 .......................
Ende van desen saken ontverwen si
164 Ende werden mager oec daerbi;
Ende duret lange oec daerna,
So valt si int water, als ict versta,
1450 Bedi der leveren substantie met
Wert van coude sere ontset
Ende in naturliker hitte.
Oec mede omme ditte
Dat hen gebrect haer appetijt,
1455 Begert si sapachtichge dingen ter nijt,
Die dumoren verwandelen doet
Na gewoente, dat es goet.
Es dat sake dat comt van bloede,
So soutu laten dor die hoede
1460 An den arm of an die hant,
Sodat dbloet optrecke tehant;
Ende es dat die calore
Van der galle vloyt al dore,
So sal men nemen lichte dinge
1465 Die mogen helpen sonderlinge,
Als trifera sarrancenica
Of rosaca novella
Met den sape van violetten
Ende scariole, dus sal men netten.
1470 Ende comet van der overvloyenthede
Van flumen of van swarte colore mede,
So sal men nemen yralogriodius,
Ende doent in water, ende drinkent dus.
Na dese purgacie in allen sinnen
1475 Es men sculdech buten ende binnen
Dingen te doene die stringeren
Ende die stonden doen verteren;
Ende hieromme sal men drinken na des
Water, daer in gesoden es
1480 Scorse ende van prume gernaten
165 Ende galla, van noten muscaten
Die scale daeraf, ende roseblade
Ende eikenblade, mede te rade,
Ende bedagar, rubi ende agrimonia
1485 Ende wegebrede; ende daerna,
Weder si sijn gevoeget ter stede
Of geëenvoldecht, si helpen mede.
Na den eten geeft haer na des
Te drinkene pullius ematrices,
1490 Dat met regenwatre getempert si,
Ende oec pulver van coralli
Ende gummi mede van arabici,
Balaustie ende cornu cervini,
Seminis mirre ende portulace
1495 .......................
Sans atomorum ende plantaginis,
Scabis ende sanguis draconis.
Oec sal si eten in der noede
Hinnen gesoden, ende in broede
1500 Versche vische ende edic met.
Gerstenbroet oec mede et,
Ende tisanie sal drinken si,
Op gerste gesoden, seit men mi;
Ende ierstwarf in sulker gesoden daer
1505 Met zeewatre, wet vorwaer,
Tote dat begint roeden mede;
Dan doeter met edic ter stede
Ende ziet dor een cleet dan
Ende gevet haer drinken vortan.
1510 Een ander: si sal drinken roden wijn
Die met zeewatre getempert sijn,
Ende de wortele van wegebrede
In der vrouwen nature mede.
Oec es goet te dese dingen
1515 166 Dit selve sap sonderlinghe
Op den buuc gebonden mede,
Of op de matrice ter stede
Ene plaestre daeraf gemaect.
Ten selven es goet gesaect
1520 Tsap van donderblade in scine
Gedronken met witten wine;
Het es oec goet ten selven mede.
I ander nemt de scorse mede
.......................
1525 Tsap van baratarie
Gedronken in watre of in wine,
Dit helpt al jegen dese pine.
Ten selven, IJ stucken lardi
Met salera ende stroye corandri,
1530 Daerop inpulum wise mede
Ende daeraf tsaet ter stede,
Ende pulum van alsenen ter stat,
Ende bindet op den navel na dat.
Het sijn oec goede plaestren daerna
1535 Van alsenen ende van majorana,
Van sisimbreo, ende gestoten dat
Met swinensmere, ende oec ter stat
Gebonden op de side mede,
Op den buuc ter selver stede;
1540 Ende leide men daerop moru blade
Van mirren, het wort goet te rade.
Ten selven es oec goet sere
Netelen gestoten met swinensmere,
Op die lendinen gebonden
1545 Ende op den buuc metten stonden;
Ende dade mer op blader van ulmi,
Die fris waren, het heetter bi.
Een ander nemt de scorse mede
167 Van der nokernote gerede,
1550 Ende naecter af pulum mee
Ende doeter in water van der zee
Drinke dat, ende daernaer
Maect ene plaestre daer
Van scaepsdrecke sonder mere
1555 Ende gescoten met swinensmere,
Ende op den buuc geleit ter stede
Ende oec op die lendinen mede.
Oec maect pulver, radic u,
Van eyscalen, ende gevet nu
1560 Hare in dranke te drinkene dan
IIJ dage, ende vorweert an
Des vierdes dages mogedi
Opheffen, ende dwaet se mi
Met couden watre in die stede
1565 Met IIJ vingren in haer heimlijchede.
Matrix, alse Alexander seit
In Anathonia na der waerheit,
So es si cout ende oec droge
Ende gevormt in haer vermogen
1570 Gelijc der magen, ende boven met
Es si met adren wel beset,
Ende benede so es si
Vleeschachtich ende sachte daerbi,
VIJ blade balgekine mede,
1575 Ende elc heeft sine besceden stede,
Ende heeft IJ hole staende
Inwert ende uutwert gaende;
Ende inwert gaen si neder daer
Tote onder die vorke, wet vorwaer,
1580 Gelijc dat bescreven es
In Viatico, sijt seker des.
Daeromme es twijf couder vele
168 Dan die man in allen spele;
Van complexien nochtan es si
1585 Meer eischende dan hi;
Ja in IIJ manieren met:
Dene maniere es, dat wet,
Dat si van couder complexien es
Ende van droger, sijt gewes,
1590 Ende van herder substancien nu
Ende vaster, dat seggic u.
Alse twijf ontsteken es, dat wet,
So bernt si meer ende verhet,
Gelijc dat yser bernt sere
1595 Dant gout doet, ende oec mere,
Bedi met den goude sonderlinge
Sijn alle instrumente van lichten dinge
Int berren dan si met ysere si.
Ene ander redene provicker bi:
1600 Twijf es aderachtich sonderlinge,
Ende alle aderachtege dinge
Sijn gevoeleker dan andre vele;
Daeromme, alst comt te dien spele,
So hebben si genoechte groet, wet vorwaer,
1605 Alsi hare nature verliesen daer.
Die derde maniere es mede
Na der manieren gemaecthede,
Bedi si sijn aderachtech terstont
Beneden an der matricen mont,
1610 Ende die adren ontfaen dat saet
Ende benetten se daer si af, verstaet;
Maer ten oversten adren met
Die en beroert niet tsaet, dat wet;
Daeromme die ketelinge, als men siet,
1615 Mach versaedt worden niet;
Daeromme des mans mogenthede,
169 Al es hijs niet versaedt mede,
Si vergeet hem daer alsoe;
In wil daer nemmer seggen toe.
1620 Matrix heeft monde twee
Buten ende binnen, ende noch mee;
Die butenste altoes open es,
Ende heet der matricen hals dor des,
Bedi dat vor men heet vulva
1625 Es der matricen dore, alsict versta,
Ende die binnenste mont daeraf alsoe
Slut onderwilen vaste toe
Ende ondertiden eist open mede.
Ende als twijf ontfeet ter stede
1630 Slut si so vaste, hebbic vernomen,
Datter I naelde niet in soude comen;
Maer int bruden es si altoes open
Om tsaet tontfane, des es si in hopen.
Daerna, alsijt heeft ontfaen
1635 Slut si weder toe saen,
Ende es altoes also besloten daer
Tote dat si kints geneset daernaer;
Bedi vrouwen die dragen kint
Begeren brudens meer om tgent,
1640 Want tsaet en mach niet comen mede
Ter genoechten in der matricen stede.
Oec heeft matrice VIJ hoelkine
In die rechter side in scine
Esser IIJ ende in die slinke drie
1645 Ende een in midden, seit men mie;
Ende daeromme seggen selke dan
Dat men in den rechtren wint den man
Ende in de slinke wint dat wijf,
Dat men in midden wint heeft lijf.
1650 Andre seggen overmids nature
170 In jegewelc hol mach winnen ter uure,
Ende dat men in die slinke side wint
Dats I mannachtich wijf dat kint,
Ende wint men in die rechter side
1655 Dats I wijfachtich man tien tide.
Ghi selt weten dat selcs mans roede
So crom es, dat tsaet te goede
Dat bi haer niet mach ontfaen
In die matrice, hebbic verstaen,
1660 Ende in I ander deel ontfaet tsaet;
Daeromme sijnt, dat wel verstaet,
Ondertiden knechte, ende oec mede
Ondertiden meiskijn, ende oec bede.
Het gevalt somwile den vrouwen
1665 Dat haer matrix opheft, entrouwen;
Daerbi comt dat si verkeert si
Ende cranken appetijt hebben daerbi
Van vercoutheden der herten mede
Dat hen overcomt te meneger stede.
1670 Ondertiden dogen si sincopin,
Ende dat de puls slaet te min
Dat men se niet geborsen can
Alse men tasten wilt daeran.
Ende van der saken, sonder blijf,
1675 Word ondertiden crom dat wijf,
Sodat ondertiden dat hoeft
Ende die kinnen vergadren, geloeft,
Ende dat si haer stemme verliesen met,
Ende lippe ende tande oec, dat wet,
1680 Bedwingen ende de borst aldaer
Boven mate opheffen, wet vorwaer.
Galienus segt van enen wive
Die soe doegede in haren live
Dat si verloes haer stemme ter stede
1685 171 Ende haren puls verloes si mede,
Ende si was so gebreclijc in hare
Gelijc of si doot ware,
Ende negeen teken van den live
Vant men daer in genen wive;
1690 Maer haer nature hadde meer no min
Te luttel hitten ant herte in;
Ende selke mesters seiden daer
Dat si doot ware, vorwaer.
Galienus nam wolle ende deed se doe
1695 Vor haren nese, ende provese soe,
Ende vant lijf noch an hare,
Ende seide dat dese siecheit aldare
Haere anquam, bedi dat si
Te vele naturen hadde, daerbi
1700 Dat si mans en plach niet,
Ende haer nature, alse men siet,
Gecorrumppeert was ter stat.
Ende wedewen gevalt vele dat
Die vor mans hebben geplogen;
1705 Ende jonge liede oec wel mogen
Dese dinge oec gescien met,
Alsi tharen tide comen, dat wet,
Dat si huwelijc souden plien
Ende mans niet hebben in dien,
1710 Bedi in hen dat saet
Meer overvloyt, dat verstaet,
Dat sonder man niet mach wesen,
Die nature in hen verderven van desen.
Ende van desen sade, dat es
1715 In hen overvloyende, des sijt gewes,
Ende dese verrotte matrice mede
Comt ene wintachtichede
Opwert tselker stede slaende
172 Tote bi der herten ommegaende
1720 Die sijn gebure der herten omtrent
Ende der magen instrument.
Ende hieraf hen gebrect der sprake,
Ende dit ongemac van desen ongemake
Nemt beginsel van dat hen
1725 Haer siecheit gebreken meer no men,
Ende gebreken hare stonden;
Ende es in hen overtullech vonden
Dat saet es in hen tongemac
Vele te meer, daer ic af sprac.
1730 Die overste medicine die es
Jegen dit ongemac, des sijt gewes,
Dat men in die hande ende in die voete
I lettel crauwe met goeder moete
Met olie lauine, dat wet,
1735 Ende vor den nese houde met
Dinge die sijn van gore sware,
Alse galbanum, ende daernare
Beverscul, pec, gebert velt,
Ende I linijn cleet gebernt gi selt
1740 Of apponax daervore houden nu,
Ende derregelike, dat seggic u,
Ende warme unguente daer sal men met
Vulvam ungeren binnen, dat wet,
Ende buten, alse hierna steet,
1745 Dats yroleon musseloen gereet
Ende camillion ende ardilion;
Dese bringen weder in haer doen
Menstrua ende ander siechede.
Men sal I ventoyse setten mede
1750 Op die borst, ende smorgens alsoe
Sal si diacimum nemen, ende daertoe
Metten sape van eppen daer
173 Of met den sope van calamente, vorwaer,
Of van nepita gemaect, verstaet;
1755 Of ghi selt nemen belsemsaet,
Wit peper ende costi,
Mente, eppe, ende castori
Evenvele I dragma
Ofte meer, dit stoet daerna
1760 Ende temperet met witten wine
Ende drinkes I dragma in scine.
Justinus heet dat men neme nu
Comijn, ende drogene, seggic u;
Ende I lepelken vol ofte mee
1765 Geve in dranke, het stelpt wee.
Hi heet oec nemen, Godweet,
Tinc van den vos of van der geet,
Ende maecter pulver af ter stede
Ende doet in hare scamelhede.
1770 Maer Tribacius heet sieden mee
Den wortel van gemandere
Of camadreos of venkel, verstaet,
Ende van lijnsade dat saet,
Ende doet oec daerna in des.
1775 Oec seit hi dat daertoe goet es
Wortele ende logenstoc, dat wet,
Gesoden ende gescoten met
Swinensmoute ende geleget
Op den navel, alse men seget
1780 Es dat sake dat na der dracht
Matrix es buten hare macht
Ende te sere gaet nederwaert,
Men sal wermen evene ter vaert
Die ierstwerf gesuvert es
1785 Ende gevet wale om des,
Matrix gaet uut haerre stede
174 Sonder waen, ende sciet uut mede
Te naturliker, alse men weet;
Ende dat valt bi den adren gereet
1790 Die omtrent matrix staen;
Alsi met coude wort bevaen,
Ende morwet die wachede
Die overvloyende es inwert mede.
Dese vercoutheit ende dese moruheit
1795 Comt der matricen anegereit
Van couder locht, die ingaet
Matrix hole; ende, verstaet,
Het comt oec vele, wetet dat
Omdat si op enen couden steen sat;
1800 Oec comet ondertiden menichfout
Dat si baden in water cout;
Ende word licht ende moru daerbi
Ende uut haren gaet dan si.
Eist dat matrix nederwert sleet
1805 Ende niet altemale uut en geet,
So sal men vor den nese houden dus
Balsamus of muscus,
Spica, nardi, scorope ende ambra
Ende derregelike oec daerna;
1810 Ende beneden sal men se roeken mede
Met gebernenden cledren dier gelijchede,
Ende op den navel leggen met
Wolle, die in wine ende in olie es gevet.
Ende eist dat matrix uutegeet,
1815 Nemt armoriacum gereet
Ende tempert met sap van alsenen dat
Ende salven haren lichame ter stat;
Daerna nemt cassiafustula ende ruta
Ende bivoet evenvele daerna
1820 .......................
175 Ende siedet in wine daerna;
Met gesodender tarwen al bloet
Sal ment daerop binden ter noet.
Ende ierstwerf boven allen dingen,
1825 Es matrix uutcomen sonderlinge,
So seldi se met wen handen saen
In haer proper stat doen staen,
Ende dan sal si na dat
Gaen sitten in een warm bat,
1830 Daerin gesoden sal sijn, als ict versta,
Balanstria, cortex malignata,
Rosa galla, contusa menta,
Sumac, glandes, lenticula,
Daeraf sal men I stove maken,
1835 Die sere helpt te desen saken.
Dyascorides stoven heet
Ofte suffumigeren gereet,
Haer dieten selen cout wesen.
Een experiment goet te desen
1840 Dat geproeft es in ware dinc
Daer die matrix uuteginc:
Pulver van den herte des herts met
Ende blader van lauwerbome, dat wet,
Evenvele ene onse mede
1845 Ende I dragma mirren gerede;
Wrivet ende temperet met wine
Ende gevet in dranke, dits medicine,
Ende aldus sal matrix mede
Wedergaen in haren stede.
1850 Ondertiden worden daernaer
Opblasinge in matrix daer
Ende apostemen van diverser manieren.
Eist dat colera uutgaet sciere
Van der leveren es de sake met
1855 176 Van ere aposteme, oec dat wet,
So maket enen rede daer
Ende enen canker, dat es waer.
Ende eist van couden humoren mede
Ende roe ende hart ter stede
1860 Ende swaerheiden met groten wee;
Ende eist in ene side oec mee
Van der matricen bi den monde,
So gevoelt si rouwe tien stonden
An haer scoenhede, ende oec mede
1865 An den navel, te meneger stede
An de lindinen, daer af comt
Dat men die bloetsocht nomt;
Ende es daposteme banderside,
So es si in den rugge tien tide
1870 Ende in die side groet seer
Ende den lichame verstopt meer.
Ierstwerf sal men vernemen
Welc de saken sijn der apostemen
Eist dat si van heter saken si,
1875 So seldi laten I adre daerbi
Die in den voet es gestaen,
Dit seit Galienus sonder waen.
Nadat men kint die siechede,
Want liet men an de hant mede
1880 In der siecheit van matrix daer
Die lange trect, vorwaer,
Dat bloet opwert, ende alsoe
Trect die matrice daerwert toe;
Ende om dit so es men sculdech ter stede
1885 Dbloet beneden te latene mede.
Ende es twijf starc ende vermogen,
Dat sijt IJ werf mach gedogen
Op enen dach te latene daer,
177 Dat waer haer goet, ende daernaer
1890 Sal men haer geven in dranke mede
Sap van morellen ende wegebrede,
Donderbaer ende castiofistele
Ende mandragora ende desgelike mee.
Men sal oec nemen I plaester met,
1895 Die de hitte verdrijft, dat wet,
Ende de cracht conforteert mee,
Van den sape van portulace
Ende silij ende wegebrede,
Van scarleye ende donderbaer mede,
1900 Ende daertoe olie rosaciarum;
Ende daerna, alst rijp es som,
Sal mer opleggen lijnsaet
In botren gesoden, dat verstaet,
Ende malue ende fenigriec met
1905 Ende ganssmout of hinnen, dat wet,
Ende dwitte van den eye daermede,
Dit es goet te sulker stede.
Dyascoridis seget dit,
Dat sere hulpet die sit
1910 In water daer spica in gesoden es.
Paulus leert oec, sijt seker des,
Enen te makene daermede
Jegen der matricen herthede
Ende jegen hare verkeertheit
1915 Of geswollen of windachticheit,
Dit verdrijft men ende geneest met.
Nemt van den calve dat vet
Ende van den buc oec
Thewichte van XLVIIJ d. groet,
1920 Ende van den vetten des hertshoren
Drie dragmen ende daertoe horen
Tfette van der gans ende van der hinnen met
178 Evenvele IIJ dragmen, dat wet,
Ende honich IJ dragmen daerbi,
1925 Ende VJ d. gewichte van ysopi,
Dese sal men stoten gerede,
Ende wijfs melc mingen mede
Ende met olien van rosen roet
Ende met I pessere indoen ter noet,
1930 Ende daeraf sal men I plaester maken.
Es de posteme van couder saken,
Haer dieten selen sijn clene
Om die humoren te minderne allene.
Ende wiltuse ter gesonde wert keren,
1935 Die aposteme, ic saelt di leren,
So nem fenigere ende lijnsaet
Ende gerstenmele, dat verstaet,
Te gadre gesoden, sijt seker des,
Ende boven gesoden in duvenmes.
1940 Es dat de posteme inwert ga
Ter blasen wert, so nem daerna
Geitenmelc ende esels mede,
Ende drinke dat, ende make ter stede
Van tysanen ende honich aldaer
1945 Enen possere, ende doet in daernaer
Met enen in die matricee,
Het helpt ter baten vele mee.
Dits jegen die hebben niet
Haer stonden, of gebreken iet:
1950 Om weder te hebbene seldi
Van der wortelen nemen, seit men mi,
Van der wilgen de scorse daer
Die naest der overster es, vorwaer,
Ende seltse met wine sieden mede
1955 Ende tempernse ende warmense ter stede,
Des morgens in dranke geven.
179 Oec es goet daer beneven
Malua persicaria ende blader van lauri
Ende I rokinge gemaect daerbi,
1960 Ende de wortle van rosen mede
Gebonden ende gedaen ter stede.
Om die haer stonden te sere
Flueren ende daeraf hebben dere,
Ghi selt nemen I hertshoren
1965 Ende die ontwee sniden te voren
Ende pulveren se met den sade
Van der netelen met goeder stade
Ende temperet met regenwatre daer,
Ende gevet haer drinken daernaer.
1970 Medicine jegen dieghene
Die hem beseiken op dbedde altenen,
Willense of en willense, dat wet,
Si ne connens niet onthouden met,
Dese sal men met warmen crude daer
1975 Beroken ende stoven daernaer.
Jegen de luse tusschen de been
Ende onder docsele, van desen tween,
Heten platluse, dat verstaet,
Du sout nemen, na minen raet
1980 Alsene, ende met olien mingen,
Ende daeraf maken temperingen
Ende bestriken daer die worme sijn.
Ende oec es goet ende fijn
Ten roden ogen, die se daermet
1985 An den steert bestrijct, dat wet.
Waer dat in den mont stinct,
Dat de quade mage toebrinct,
Ghi sult nemen doverste mede
Van der menten, ende dat gerede
1990 Sieden in wine, tote dat es
180 Ter helft gesoden, ende na des
Dat gedronken, alse die mage
Wel gesuvert es alle dage,
Soutu dinen mont wasschen daer;
1995 Dit es goet wel oppenbaer.
Alse vrouwen sijn gequetst van desen
Dat manne met hen hebben gewesen,
Dat si swillen an hare nature,
Si sullen sieden daertoe ter cure
2000 Malue ende poleye mede
In regenwatre daer ter stede,
Sitten ende baden daerin;
Dits hen goet, seit mijn sin.
Het sijn wijf die sere stinken,
2005 Den stanc sal men hier met minken;
Ghi sult in wine sieden nu
Bladre van menten, radic u,
Ende daerin enen doec netten,
Daerin wasschen sonder letten.
2010 Die oec geswollen es
Om sijn scoenhede, sijt seker des,
Hi neme poleye ende pollicarie
Ende bladre van lauwerbome nie,
Ende doet wallen int water ter stat,
2015 Ende ga daerin sitten na dat,
Ende daerin sal hi beroken daer
Met olivano, wet vorwaer.
Wiltu dat I wijf die soeget
Melc gnouch geve ter doget,
2020 Tes morges tonderen gerede
Ende des avonts oec mede,
Gef hare drinken venkelsaet,
Lau gemaect, vore dat si et.
Dit cruut, gesoden ende daerop gelegt
2025 181 Tere plaestren, het helpt, so men segt.
Jegen die borst, die geswollen wesen,
Tebroken boenen nem van desen
In I mortier met groter cracht
Ende doet se int water enen nacht
2030 Ende I nacht, ende een pont
Van boli armenti terstont
Ene vijse, ende edic mede,
Ende mac ene plaestre ter stede;
Daerop leg se, dat es goet,
2035 Ende dat geswel oec sinken moet.
Noch ter borst serichede
Nemt armoniaco, ende mede
Met melke in watre gewreven,
Ende doet der borst alomme beneven;
2040 Legget daerop, ende daernaer
Bladre van latuwen, ende aldaer
Bladre van roden coelen met,
Dits goet daerjegen, dat wet.
Diegene die hebben verdriet
2045 Ende haer stonden en hebben niet,
Sijn sire af siec of quelen mede,
Hi neme ende siede ter stede
Yserne ende rute herde sere,
Ende daerna sal hijt sieden mere
2050 Met specke, ende dan sal hi
Den sieken geven, also alt si
Warm, ende eet alsoe:
Daerna sal hi eten daertoe
Die wortele van der wilgen met
2055 Die tusschen beide es geset,
No te groet no te cleine,
Maer in midden int gemeine,
Ende die wortele van der roeden daer
182 Die meeste die ghi vint, vorwaer,
2060 Die suldi stoten ontwee
Ende met wine mingen oec mee;
Ende ziet dor I doec daertoe
Ende gevet den sieken drinken alsoe.
Die te sere sine stonden heeft,
2065 Dat hi in qualen daeraf leeft,
Ende die dat niet gehelpen can
Dat hem helpe, hi neme dan
Savelboem, ende daer ter stede
Een cruut, dat men heet mede
2070 Eauforatum of perforatam,
Ende stotet ontwee daerna
Ende mac enen coeke alsoe
Met enen eye, ende doe daertoe
Een luttel meels, ende nadat
2075 Bact op I tiegle ter stat,
Ende gevet den sieken tetene daer;
Dan suldi geven daernaer
Dat saet van der netelen met
Ende van hertshorne, dat wet:
2080 Daeraf seldi pulver maken
Ende geven den sieken dese saken
In wine gemingt te drinkene daer;
Dits hem goet, wet vorwaer.
Dits van der vrouwen heimelijchede:
2085 Die kint dragen oec mede,
Weder het si levende of doot
Hoe si verloest wert uut der noet.
Es dat sake dat men daer
Gevoelt dat doot es, vorwaer,
2090 So seldi nemen rute ter stede,
Bivoet ende alsene mede
Ende peper, ende brekent daernaer,
183 Ende drinket sap met wine daer.
Of water oec, sijt seker das
2095 Daer lupine in gesoden es
Ende alsene ende bivoet,
Dit es daer jegen goet.
Of peper gewreven met wine
Es oec gedronken goet der pine,
2100 Of saturea gedronken met
Ende op den buuc gebonden, dat wet.
Si souden genesen al bloot
Weder het levende ware of doot.
Dit selve doet yserne daer
2105 Gestoten ende gedronken daernaer
Met wine of met watre met;
Dit helpt oec mede, dat wet.
Of gesoden roeswater mede,
Dit helpt oec met gerede
2110 Evenvele, ende gevet dan
Den vijn drinken daeran.
Of nemt botre ende geef se hare
Met wine ende met honege aldare
Te drinkene, dit es goet.
2115 Ende helpt haer dat niet, so doet
Dat ic u hier nu raden sal:
Es dat kint doot, si sal
Ende sijs niet gelosen can,
So sal si nemen dan
2120 Melc al warm daer ter stede
Van enen andren wive mede,
Ende si sal stappans genesen daer.
Noch een ander, dat es waer:
Nemt rute ende bivoet,
2125 Alsene, apponax daertoe doet,
Ende breket wel daer alsoe
184 Ende doeter I luttel sukers toe,
Ende legget bi haren scoenhede daer,
Het sal hare helpen, wet vorwaer.
2130 Na dat kint geboren es,
Daer ic voren af dede gewes,
Es dat die secundinen
Daerin blivet na der pinen,
Dan sal men gereiden daertoe
2135 Dats sijs gelosen mach alsoe
Ierstwerf dat men se doe
Mont ende nese luken toe.
Of een ander, men sal dan
Ene loege maken, so men best can,
2140 Van asschen ende pulver mede
Ende tsaet van maluen ter stede,
Tegader gemingt I dragma;
Dit sal men drinken geven daerna,
Ende daerna sal si keeren saen.
2145 Of dit pulver, hebbic verstaen,
Met warmen watre mede
Doet se oec keeren ter stede.
Dat men se beroke es goet met
Met ogen van gesouten vlesche, dat wet,
2150 Ende met den clauwen van pertsvoeten
Daermet beroect met goeder moeten,
Of van hontsdrecke mede
Of van geiten, wet gerede.
Dese doen suveren die secundine,
2155 Daeraf die vrouwen hebben pine,
Het es oec goet lijnsaet
Dat gesoden, wel verstaet,
In watre of in wine
Ende gevet haer drinken jegen pine.
2160 Ende en geet gheen bloet uut aldaer
185 Na die secundine, wet vorwaer,
So sal men doen dat geseit
Hiervoren es, na der waerheit,
Om te comene oec die siechede
2165 Die den vrouwen deert mede.
Ende es dat sake dat daernaer
Die baermoeder es siec aldaer,
So seldi nemen oec daertoe
Storax ende wieroec oec alsoe
2170 Evenvele ene dragma,
Ende drie onsen oec daerna
Van den sade van ratemorum mede,
Ende legget op colen daer ter stede
Die levende sijn, ende roket daer
2175 Dat wijf daerover wel daernaer.
Het sijn selke wijf oec mede
Die hare dracht ter stede
Die secundine gelosen niet
Ende na tkint blijft, als men siet.
2180 Die cure hieraf sal ic vertellen:
Men sal nemen petercelle
Ende porloec ende tsap daeraf oec mede,
Ende temperent met olien ter stede
Die men heet pugelino,
2185 Ende oec mede mucellino;
Die sal men geven drinken har
Met den sape, wet vorwaer,
Van bernagien, ende saen
Sal die secundine uutgaen;
2190 Ende het gevalle dat si
Sere souden keren daerbi,
Ende van den keerne dat
So wert gesuvert sere dat vat.
Oec sijn selke, seggic u,
2195 186 Sal si eens kints genesen nu,
Dat si daerna bloeden mere
Ende onmatelijc uutstort sere;
Ende dese mach men helpen met
Van desen crude wat, dat hen let.
2200 Ghi selt nemen tsap allene
Van den crude int gemene
Bivoet, saphie ende cispelle,
Pulleye ende peritarise;
Dergelike ende daernaer
2205 Maect men van mele I coeke daer
Ende bacten ende geeften hare
Al warm tetene daernare;
Ende altoes, alsi es in bade,
Sal si haer hoeden vroe ende spade
2210 Dat si niet vercoele daermede.
Of anders mach ment doen ter stede:
Ghi selt nemen erande erde, dat wet,
Ende in edeke getempert met,
Ende maect ene plaestre dan,
2215 Ende legget in de rechter side daeran
Onder die levere, dat verstaet;
Eist dat dbloet ter nese uutgaet,
So seldi leggen vor tforhoeft
Alsulke plaester, der geloeft.
2220 Ende wet oec dat, ende verstaet
Dat den vrouwen niet uutgaet
Na haer dracht enich bloet
Ter nese, hen si, als ict verstoet,
Dat si I knapelijn heeft gedragen;
2225 Maer van den meiskine, als wijt gewagen
So ne gesciet dat genen tijt,
Des willic dat ghi seker sijt.
Nu willic u doen verstaen,
187 Want die wive sijn onderdaen:
2230 Deen sijn dat si ne dragen niet
Ende dandre bereet, als men siet,
Ter dracht in allen uuren;
Ende dat si sulc sijn van naturen
Dat si niet winnen mogen
2235 Kinder, noch daertoe dogen.
Dus es gebrec an die vrouwen dan
Ende dergelike oec an den man,
Ende jegen welken mocht men, vorwaer,
Daeraf helpen oppenbaer.
2240 Hiervoren liet ic verstaen
Hoe dat si waren gedaen
Ende waer men tgebrec in hen vonde;
Nu willic u hier terre stonde
Die medicine leren daertoe
2245 Ende seggen in welker wijs ende hoe
Dat men die vrouwen cureren moge
Dat si kint te dragen doge.
Es dat sake dat si es
Flumaet, ende oec mede, des sijt gewes
2250 Graselec, dats cleinlec, met,
So sal men haer maken, dat wet,
Een bat van zeewatre daer
Of van andren watre, vorwaer,
Dat gesouten es, of mede
2255 Of regenwater nem ter stede
Ende daerin sal men doen gereet
Alle crude die sijn heet,
Jeniver, nepita ende bivoet,
Laureolam, poleye, dit es goet,
2260 Ende ysope ende desghelike;
Ende in dit bat sekerlike
Sal si sitten so lange daernaer
188 Dat si sere sweet aldaer;
Dan sal si gaen in ene stede daerbi
2265 Daer si wale gedect si;
Ende es dat sake dat men ter stat
Haer geeft, alsi comt int bat,
Rosaca novella, het es goet.
Haer eten, dat men haer geven moet,
2270 Sal goet sijn ende heet;
Si sal oec drinken ter stede gereet
Goeden wijn, ende niet te vele;
Dit es oec te desen spele.
Dus sal se drewerf ofte viere
2275 In den dage baden na der maniere,
Des anderdages oec alsoe,
Ende den derden oec daertoe
Maect hare ene rokinge
Met den selven crude ende dinge
2280 Dat ic hiervoren seide nu.
Ditselve mede, seggic u,
Sal men oec doen den couden man,
Ende in de stede, daer men dan
Dwijf roect, sal men hem mede
2285 Warme dinge geven ter stede
Ende confortatijf, dits sijn wesen
Dat hem goet es te desen.
Es oec I wijf groet mede
Alse of si dwater hadde ter stede,
2290 Dat si also gescepen ware,
Dies met nutte oppenbare
Dat si kint mochte ontfaen,
Hiertoe soude men nemen saen
Enen drec van der coe,
2295 Ende dien temperen wale alsoe
Met goeden wine, ende daermet
189 Soude men bestriken wale, dat wet,
Ende dan souden si in ene stove gaen
Al toten halse, sonder waen;
2300 Ende die stove oec, Godweet,
Soude wesen herde heet,
Ende de stove soude gemaect wesen
Van houte, dat men heet te desen;
Sambucen soude dat vier sijn.
2305 Oec soude si, na de leere mijn,
Wel daerin gedect sijn, dat wet,
Dat si daer sere swete met;
Ende, alsi lange gesweet hadde daer,
Soudsi haer wasschen daernaer
2310 Met den watre, daer ic af las
Hiervoren, ende na das
Soudsi in hare bedde gaen
Ende daerin rusten, sonder waen.
Dit soudsi twee werf ofte drie
2315 In de weke doen, seit men mie,
Ende si soude oec daeraf ter stede
Gnouch sierlijk werden daermede;
Ende men soude hare geven nu
Wale tetene, seggic u,
2320 Ende te drinkene goeden wijn;
Dits I cure goet ende fijn.
Ende de manne mach men mede,
Die oec teblasen sijn ter stede
Ende grof ende onsierlijk,
2325 Mach men curen desgelijc
Dat si sierlijk ende cuusch wesen
Hieraf hebbic gnouch gelesen;
In wilre nemmeer af maken,
Maer ic bidde in getrouwer spraken
2330 Dat niemen in dorperheden versta
190 Dat ic der naturen spreke dus na,
Want en haddict niet omleit
Ic hadder wel meer af geseit,
Maer ic laet hier aldus bliven
2335 Ende wilre nemmeer af scriven
TEKST Heymelijchede der heymelijcheit, Heimelijcheit der heimelijcheden, Heimelicheit
der heimelicheden
Auteur: Jacob van Maerlant
Aard: Rijm
BRON 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 76 E 5
Datum: 1374
Omvang: 2156 verzen
Opm.: Het handschrift bevat in totaal 3+80+2 bladen; per bladzijde zijn er twee kolommen van 37 regels. Het moet ca. 1374 geschreven zijn, want de paastafel voorin het handschrift begint in dat jaar. De codex bevat naast de Heymelijchede der heymelijcheit (fol. 61va-76ra) nog de volgende werken: de Dietsche doctrinale (fol. 1r-47rb), de Beatrijs (fol. 47va-54va), een aantal catechetische teksten waarin gedeelten of excerpten uit Der leken spieghel van Jan van Boendale en een drietal teksten van Jan van Ruusbroec: Vanden kerstenen ghelove, het Rijcke der ghelieven en Vanden gheesteliken tabernakel (fol. 54v-57r), Vanden aflaten van Rome (fol. 57v-61r).
EDITIE Afschrift W. Kuiper
Status: Diplomatisch
MNW-nr: 581 (andere editie), 582 (andere editie), 583 (ander handschrift)
Opm.: Een elektronische versie van de tekst werd ons ter beschikking gesteld door W. Kuiper. Net als in de versie Kuiper zijn de opgeloste afkortingen gecursiveerd; afwijkend is dat de beginletters van de verzen als kapitalen zijn weergegeven.
BRONNEN 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 76 E 5
Zie verder: http://www.volkoomen.nl/
121 God, enige Vader en Heer,
Zonder begin en immermeer
Zonder einde wezen zal,
Hem beveel ik groot en klein
5 Mijn ziel, mijn lijf van kwade dingen;
Nee laat me, Heer, niet gaan
Doen dat niet nuttig is.
Ook bid ik, Heer, dat ge me
Helpt nu in deze stonden
10 Zodat moet worden gevonden
Dit boek, dat ik hier dichten zal:
Uw hulp begeer ik boven al.
Want wil u me bijstaan,
Dan wil ik nu hier aangaan
15 Van naturen het grootste woord,
Dat noch niet werd gehoord
Van enige man in enige tijd.
Maria, moeder Gods, gij zijt
122 Diegene daar ik troost in zoek
20 Om me te helpen in dit boek;
Want wil ge me bijstaan,
Daarbij troosten en aanraden,
Dan zal ik beter in alle zaken
Dit mogen dichten en maken.
25 Verder bid ik voor al dezen
Die dit boek zullen lezen,
Dat ze die grote heimelijkheid
Van mannen en van vrouwen mede
Niet nee lezen openbaar
30 Voor diegene die hier en daar
Schone woorden en kunst benijden
En die ook uitlachen te allen tijde;
Maar dat doet hun schalkse geest.
Daar de deugd niet in kan.
35 Hierop zegt Aristoteles:
Zo wie ermee besmet is
Met allerhande kwaadheden,
Waar hij komt te elke plaats
Daar hij wijsheid en lering hoort,
40 Hij verandert het in kwaadheid voorts;
Maar daar deugd en wijsheid is in,
Al hoort hij iets, zijn hoofse zin,
Keert ter deugd, groet en klein,
Want natuurlijke lering algemeen
45 Geeft hem dat hij alle zaken
Ten beste keert met zijn spraak.
En hoe men dit bekennen zal,
Zal ik u nu leren al,
En in Dietse goed beschrijven
50 Beide van mannen en van wijven.
God maakte de man naar zijn waarde
Van de lijm van de aarde
123 En gaf hem de wereldmogendheden
Van te bezitten alles mede,
55 En Adam was de eerste man
Daar God aan te maken begon.
Nu zegt Aristoteles
Dat Adam gemaakt is
Van 8 stukken, dat verstaat,
60 Dat de ene naar de andere gaat,
En leer hierin zijn begin,
Waar men elk deel zal kennen
Dat aan de man gemaakt is;
En wat in elk op te merken is
65 Dat zal ge nu alhier verstaan.
Dat eerste deel is, zonder waan,
Van de lijm van de aarde,
En daarvan liet God geworden
Het vlees dat de mens heeft,
70 Dat weer de dood de aarde geeft.
Dat andere deel, versta hiermee,
Is gemaakt van de zee,
En daarvan komt mede het bloed
Dat in de mens wezen moet.
75 Dat derde deel, dat is openbaar,
Dat hebt u van de zonneschijn,
En daarvan zijn, zoals wij het getuigen,
Gemaakt de mooie mensen ogen,
Die het hele lichaam leiden mede
80 Met hun helderheid naar elke plaats.
Dat vierde deel gemaakt is
Van de wolken, dit is het gewis,
En daarvan zijn gemaakt nu
Het menselijk denken, zeg ik u,
85 Beide goed en kwaad.
Het vijfde deel, dat verstaat,
124 Zoals ik het heb vernomen,
Is hem van de wind gekomen;
Daarvan heeft hij door neus en monde.
90 De ademtocht te alle stonde.
Dat zesde deel, wat helpt het ontzegd,
Dat is van de stenen gemaakt,
En daarvan zijn alle benen
Van de mens, grote en kleine.
95 Dat zevende deel, heb ik bemerkt,
Dat is van de Heilige Geest,
Daarvan is de mens redelijk mede
En bescheiden in elke plaats.
Dat achtste deel, zegt het gedicht,
100 Dat is van het wereld licht,
Dat licht dat Christus is genaamd;
En bekend is de mens daarvan
Dat hij godsvruchtig is,
Op alle dingen, dat zeker dit.
105 Dus is de mens gemaakt al
Van deze acht, groot en smal.
Nu hoort van deze meer:
Ge hoort het wel zeggen eer
Dat de mens, naar mijn rijm,
110 Gemaakt is van de aardse lijm;
En, trekt het meest tot de aarde,
.........
En zwaar en wordt graag vet,
Omdat hem niets anders let.
115 En is hij van de zee het meest,
Daar ik dat bloed in heb bemerkt,
Dan is hij verstandig, met een vlucht
Die hem nochtans geeft I deugd
Naar de kennis waar hij zich tot keert,
120 Dat hij er niet van wordt volleerd.
125 En is hij van de zon dan,
Daarvan zijn licht hem komt aan,
Dan is hij mooi van alle leden
En sierlijk van zeden,
125 En in het aanschouwen te zien goed,
Maar kwaad is te kennen zijn gemoed.
En is hij van de wolken mee,
Daar zijn gedachten van zijn gezet,
Dan is hij licht en snel,
130 Want de gedachten, weet u wel,
Die zijn snel hier en daar;
Dus moet hij trekken openbaar.
En is hij meest van de wind,
Waarvan de adem komt bij,
135 Dan is hij haastig en wreed,
En ter boosheid ook gereed;
Want, daar veel adem binnen is,
Is snel verwarmd, dat is zeker dit.
En is hij meest van de steen,
140 Daarvan gemaakt zijn het been,
Dan is hij wreed van geest
En wreed mede, zoals ik het weet,
Gelijk de stenen hard zijn
En slecht te werken in zijn aanschijn,
145 Alzo zijn deze die ik meen,
Die meest in hebben het been.
En is hij ook allermeest
Gemaakt van de Heilige Geest,
Daar hem bescheidenheid van komt,
150 Zoals hiervoor is genoemd,
Dan is hij goed en zuiver mede,
En zet zijn geest goed gereed
Tot de Heilige Schrift waard,
Die hem wel wordt geopenbaard,
155 126 Want de Heilige Geest in hem leeft
Daar hij zijn wezen meest van heeft.
En is hij meest gemaakt mede
Van het licht der helderheden,
Dat God zelf is geheten,
160 Dan is hij goed, zoals wij het weten,
En zeer helder in alle dingen,
Want hij is zo bijzonder
Van leven in gerechtigheden
Dat hij gedoogt alles mede
165 Dat hij hoort en ziet,
Want hem treft het zijn hart niet.
Dit zijn de punten waar men mede
Kennen zal de mensen zede,
En waartoe hij wordt verzaakt.
170 En waarvan hij het meeste is gemaakt.
Noch zijn er ook 4 andere dingen
Daar de mens bijzonder
Van is gemaakt, zoals ik het versta.
Dit zijn de 4 elementen;
175 Dat is vuur en lucht, deze beide
En water en de aarde mede:
Dit zijn er 4 in elke man
En doen boven de anderen nochtans,
En van welke hij het meest heeft aan
180 Daarnaar trekt zijn gedaante.
Heeft hij van het vuur het allermeest
En de lucht mede, heb ik bemerkt,
Dan is hij heet van naturen;
En is dat in hem verduren
185 Het water en de aarde mede
En meer zijn in hem gezet,
Dan is hij vochtig en koud
En daarnaar trekt ook zijn kracht.
127 Dus heeft elk mens deze vier
190 In hem gezet naar zijn manier.
Nu zal ge noch verder weten
Dat ook van de 7 planeten
Elk mens heeft zijn natuur.
Die wil ik noemen nu ter ure
195 Saturnus, Jupiter en daaraan
Volgt Mars en de zon dan;
Daarna Venus en Mercurius
En de maan, we lezen het aldus.
Nu laten de meesters verstaan,
200 Als een kind wordt ontvangen,
Die planeet die regeert dan
Dat dit kind trekt daaraan,
Of het is goed of kwaad.
Pythagoras laat ons verstaan,
205 Als dat kind wordt geboren,
Die planeet die dan komt naar voren
Dat het dan daarnaar trekken moet,
En of het nu kwaad is of goed;
En zijn ze beide goed dan,
210 Zo wordt het zeer goed die man
En zijn ze kwaad, zoals ik het versta,
Dan trekt hij ook graag daarnaar;
En is de ene kwaad en de andere goed,
Dat is tussen beide zijn gemoed,
215 Tenzij als, als ge mocht horen,
Zoals ik gesproken heb hiervoor
Van de 7 delen, God weet,
Ze mogen het breken wel gereed;
Want, mocht het aan de planeten gaan,
220 Dan kan niemand het weerstaan
Om zijn wil te doen nog de haren,
Hij zou altijd daarnaar varen.
128 Nu zijn er noch 4 andere dingen
Daar de mens vooral
225 Zijn natuur van heeft ontvangen:
Nu hoort ernaar en probeer het te verstaan.
Dat zijn 4 complexen, gezet
Met alle anderen, dat wel weet,
Daar alle mensen van moeten wezen:
230 En de eerste ook van dezen
Heet sanguinea in het Latijn, (bloedrijk)
En wil de beste van allen zijn;
De andere heet colerica, (hartstocht)
Het is ook de beste daarna;
235 De derde heet fleumatica, (flegmatiek)
De vierde melancolia, (Droefgeestigheid)
Deze 2 zijn niet zo goed
Als de andere 2, zoals ik het verstond.
Deze vier complexen geven mede
240 Elk zijn natuurlijkheden
Want sanguinea maakt blij de man
En laat ook zeer minnen dan,
En die andere maakt dapper of koen,
Licht toornig in elke doen.
245 Dat derde complex, zoals ik het ken,
Maakt bang en plompe zin,
En veel bespraaktheid is er in deze
De vierde geeft ook met dezen
Diegenen daar het in woont mede
250 Dat hij traag is in alle leden
En graag droevig en alleen,
Hij is beducht voor alle dingen algemeen.
Nu heb ik u laten verstaan
Waarvan ze hebben ontvangen
255 Hun natuur en hun wezen
Alle mensen, nu hoort na dezen
129 Noch wat van hen meer.
Ik wil u hier laten kennen meer
In de ogen wat iemand is,
260 Alzo ons zegt Aristoteles;
Hij zegt, zoals wij het horen mogen:
Diegene die heeft grote ogen,
Hij is droog van naturen
In zichzelf in elke uren.
265 Diegenen die ook, zonder waan,
Zijn ogen diep in het hoofd heeft staan,
Hij is van kwade listigheden
En ook een bedrieger mede.
Diegenen die de ogen opwaarts uitpuilen,
270 Aan diegene zal men voelen
Onbeschaamdheid en kletsen mee
En van harde geest dat weet.
Die veel bruins heeft nu
In de oogappel, dat zeg ik u,
275 Hij is van grote lafheden
En is bang graag mede.
Diegene die de ogen schieten
Herwaarts, derwaarts en gaan
Gestadig en die alle dingen
280 Nauw beziet vooral,
Hij is kwaad en schalks, dat zeg ik u;
Hoed u van hem, dat raad ik u.
Diegene die ook ziet als een wijf,
Hij is onkuis in zijn hele lijf;
285 En van lichaam onzuiver mede
En onbeschaamd in elke plaats.
Diegene die ziet als een kind
En kindse gedachte heeft omtrent,
En blijde aanzichten tonen,
290 En graag lachen met de ogen,
130 Die mag leven lange tijd
Zo blij en met vreugde.
Diegene die de ogen groot heeft
En brandende stralen uitgeeft,
295 Dat is een droog mens mede
En geheel vol van leegtes,
En bemint graag, zonder blijf,
Of dat is een man of een wijf.
Diegene die heeft kleine ogen
300 En bevende, zoals wij het tonen,
Die is toornig en wreed
En bemint ook het wijf gereed.
Diegene ook, nu merk het hier,
Die de ogen vlammen als een vuur,
305 Die is kwaad, zegt mijn leer,
En een kwaad mens zeer.
Diegene die ook heeft ter plaatse
Vele kleuren in de ogen mede
Gemengd en met geel gedaan
310 Gelijk of het was saffraan,
Dat betekent in waarheden
Dat hij is van kwade zeden.
Die vele vlekken heeft mee
Omtrent de oogappel gezet
315 Alzo als men het hier verstaat,
Betekent dat hij is kwaad.
Diegene ook, zoals wij het kennen,
Die de ogen hebben bruin binnen
En met gele stralen, zonder waan,
320 Diegene heeft manslacht gedaan.
Nu hoort verder en verstaat
Waar deze reden heen gaat;
En wat ze zeggen hoort naar mij;
De neus, die aan de mens zij,
325 131 Zijn daarvan eng die gaten
En subtiel ook mede ter maten,
Diegenen die ze alzo staan,
Hij vecht graag, zonder waan.
Diegene die de neusgaten
330 Wijd hebben uitermate,
En groot ook die neus mede,
Hij is van weinig wijsheden;
Maar, die het heeft tussen beiden,
Niet groot of klein, in waarheden,
335 Niet te wijd of te eng
Dat zijn de beste zonderling.
Dit zijn de naturen heimelijkheden,
Waaraan men ze kan herkennen mede.
Omdat ik hier heb gezegd
340 Van de naturen heimelijkheden,
Waardoor men die kan herkennen
Aan de mens in al zijn zinnen,
Eerst van 7 punten gereed
En van 4 elementen mede,
345 En van 7 planeten daarnaar,
En van 4 complexen openbaar,
Gelijk dat deze regeren allen
In de mens, daar elk geval,
Als deze gelijk als elk mens is
350 Van 4 vochtmenging, dat zeker is;
En die wil ik u maken bekend.
De eerste vocht, dat is bloed,
Of ze fris is of heet,
En dat regeert ook wel gereed
355 De mens in de rechterzijde;
En dat regeert te alle tijden
Daaruit en inkomen moet.
De andere vocht, zoals ik het verstond,
132 Is een rode gal, God weet,
360 En die is droog en heet,
En regeert ook te alle tijden
De mens in de linkerzijde.
Nu hoort van de derde vocht,
Dat is een soort zwarte kleur:
365 Deze is droog en koud,
En heeft in alle leden geweld.
De vierde kleur, zoals ik het versta,
Is een soort flegma;
En deze is in elke plaats
370 Met de zwarte gemengd mede,
En zijn ook beide in het hoofd
In een deel, dus geloof het,
En in een deel ook mede
In de blaas wel gerede,
375 En in een derdedeel ook mee
In de maag mede zijn gezet.
Nu zijn deze vochtmenging in schijn
Waar ze in de mens zijn;
Nu wil ik u verder zeggen al
380 Welke tijd elk regeren zal:
Dat bloed, zegt Aristoteles,
Dat het meest in de lente is,
In de mens, groeit geheel stil
Van vijftien dagen in februari
385 Tot mei alzo voort,
8 dagen, heb ik gehoord.
Die rode gal, dat verstaat,
In de zomer aangaat,
Daar dat bloed neemt einde
390 En duurt voort met dat doel
6 dagen binnen augustus,
Daar gaat het uit, naar mijn verstaan.
133 Daarna de zwarte gal begint,
En duurt, zoals men het beschreven vindt,
395 Voort tot Allerheiligen mis (1 november)
Tot in die maand en dagen zes.
Daarna begint flegma gelijk,
En duurt voort, al zonder waan,
De hele winter met geweld
400 Totdat men februari telt
5 dagen, heb ik vernomen,
Daar ze ten einde komen.
Noch zal ik u meer laten verstaan
Van deze vochtmenging nu gelijk:
405 Ik zeg u mede dat ‘t bloed
In de mens regeren moet
Van het negende uur mee
Die in de nacht is gezet,
Recht tot het derde uur
410 die in de nacht zal duren.
En ge zal het weten hier ter plaatse
Dat vierentwintig uren mede
Er altijd zijn, dus wees bedacht,
Binnen de dag en de nacht.
415 En in de rode gal, dat is waar,
Die regeert voort daarna
Recht tot het negende uur
Van de dag in haar duren.
Daarna komt, hier nu hoort,
420 Die zwarte gal, en regeert voort
Van het negende uur van de dag
In haar macht alle slag,
Tot het derde uur mede
Van de nacht in de leden.
425 Nu dan komt hier flegma
En regeert ook daarna
134 Van het derde uur van de nacht
Alzo voort met zijn kracht
Tot het negende uur mee,
430 Die in de nacht is gezet.
Nu hoort van deze dingen meer:
Dat bloed, daar ik van sprak eerder,
Daarvan wil ik nu laten verstaan
Waar dat uit de mens zal gaan.
435 Galenus zegt ons al
Dat het uit de neus komen zal
En bij de echte naturen fijn
Zal daar zijn uitstorten zijn.
De rode gal, zoals wij het horen,
440 Heeft haar uitstorting in de oren;
Die zwarte gal, dat verstaat,
Haar vochtmenging ten oren uitgaat;
En flegma heeft in alle stonden
Haar uitstorten ten monde;
445 Nu zeg ik zodat men dit versta
Omdat er noch zal komen na.
Versta nu goed dit woord,
Wat Aristoteles brengt het voort;
Hij zegt van vier tijdperken
450 En wil dat deze 4 kleuren zaten
Te verdelen in de mens al.
Hij zegt dat regeren zal
Flegma met het bloed mede
In de kinderen kindsheden
455 Recht tot de 14 jaren;
Daarna zegt hij al openbaar
Die rode kleur in de man
Tot 28 jaren voortaan;
Die zwarte kleur, weet voorwaar,
460 Regeert met het bloed daarnaar
135 Bij echte naturen gezet
Tot 42 jaren mee;
Voort, zo is altijd daarna
In de mens gezet flegma
465 Recht tot zijn einde
Dat zei Aristoteles, die het wel kende.
Nu zal ik u noch bekend maken
Van de vochtmenging andere zaken,
Wat dit bloed geven kan,
470 Daarin regeert vrouw of man.
Het maakt echt de stem goed,
Eenvoudig, hoofs en goed gemoed,
Lief, blij en hoogte
En ook opgeblazen mede.
475 Die rode gal maakt echt
Gram, dapper en licht,
Goede zin en scherp mee;
Mager en ook veel hij eet
En gelijk is het verteert dat
480 Wat hij dronk of at.
De zwarte gal, weet dat wel,
Maakt hem gram en fel,
Vals en wreed mede,
En ook nijdig in verdriet.
485 Flegma, zoals ik het verstaan kan,
Maakt al dapper de man
En goed gevoegd van leden,
En van veel gedachten
Wakende en in zichzelf ermee;
490 En ook zo wordt hij, dat wel weet,
In zijn jeugd grauw zijn haar
Op zijn hoofd, weet voorwaar.
Nu zal ge noch meer verstaan:
Waarvan ziektes bestaan,
495 136 En hem dat aankwam, zonder waan,
Van enige vochtmenging die hier staan,
Zo wil ik u nu leren al
Hoe men dat genezen zal.
Komt die ziekte van bloed nu
500 Dat is zacht en warm nu,
Dat zal men met droge medicijnen
En met koude kuren genezen.
Komt het ook, dat wel weet,
Van de rode gal mee
505 Die bitter en vochtig is nu
En droog mede, dat zeg ik u,
Die zal men genezen met zachte dingen,
En koud en vochtig vooral.
Is het van zwarte gal gereed,
510 Die is koud en gezouten mede
En droog, hiertegen zal men gebruiken
Zachte en warme medicijnen;
En met vochtige, mede verstaat,
Deze ook te genezen staat.
515 Komt het van fluimen ook in u
Die ook vijf vormig is,
Als Jannitius ons doet kond,
Die koud is en vochtig terstond,
Deze zal men met warme medicijnen
520 En met vochtige zaken genezen.
Nu hoort van bloed na deze:
Indien dat er overtollig is
In de aderen, dat wordt ontvangen
In een soort bron gelijk
525 Eer het ‘t lichaam weerstaat;
En die bron, zoals men ziet,
Dun en schuimachtig mede,
Naast alle voegende leden
137 Alzo wel die grote als die kleine,
530 Zijn gemengd in het algemeen.
En het zijn een soort belangrijkste
Bronnen, die liggen alzo wel
Naast die grote bronnen mede,
En die liggen aan die plaatse
535 Daar mag men algemeen
Brand maken zeker,
Dat is te verstaan in elk uur,
Daar verzamelen de gewrichten
Bid de schouders in elke plaats
540 En bij de elleboog mede,
Bij de knieën, zonder uitstel,
Bij de linkerzijde van de borst,
Bij de aarsbillen, is u bekend,
En ook in het midden van elke hand,
545 Onder de voet ook gereed,
En ook in de nek mede,
En ook mede overal
In het lichaam, groot en smal,
Daar het murw en subtiel is,
550 En in alle vingers ook dus,
En ook mede met goed gemoed
Alle tenen van de voeten,
Aan de lever ook, God weet,
En aan de milt ook gereed,
555 En gewoonlijk in elk lid
Daar voegt het tezamen mee.
Zo kan men in alle zaken,
Daar het te doen is brand maken,
Daar men met deze 4 vochtmenging
560 Genezen kan ter keuren.
Dus heb ik u geleerd hiermede
Aristoteles verborgenheden,
138 Die lang hiervoor verborgen was;
En mede zegt Hippocrates
565 En Galenus, dat verstaat,
Die geven er ook toe raad
En zaaien daarin sommige woorden
Zoals ge hier hebt gehoord.
Nu heb ik u geleerd
570 Waar het bloed meest regeert
In de mens van naturen
En waarvan het ontvangt zijn vorm.
Noch wil ik daarvan zeggen voort
Dat ge niet hebt gehoord,
575 Maar niemand zal zich storen aan dit,
Dat ik deze heimelijkheid doe gewis.
Aristoteles zegt ter uren
Dat de lieden der naturen
Dat bloed doorlopen moet,
580 Of het kwaad is of goed.
Daarvan zijn al belangrijkste
Die voortplantingsorganen, weet dat wel,
Beide van mannen en van vrouwen;
En ze zijn in het aanschouwen
585 Eikelachtig, dat wel weet,
Murw en vol vlees mee;
Ze zijn heet en ook vochtig;
Ze liggen in een zak,
Soms groot en soms klein;
590 Soms zijn ze heter in het algemeen
Dan enige van de anderen mede
Een dikke man, weet gereed,
Heeft ze goed in het aanschouwen
Veel meer dan die vrouwen;
595 En dat natuurlijke zaad,
Daar men dat kind alzo ontvangt,
139 Dat komt uit alle mensen leden,
In bloed trekkende naar beneden,
En verzamelt daarin al,
600 Zoals ik u hierna zeggen zal.
En die voortplantingsorganen van de man
Die heeft vast besloten dan
In een beursje die natuur,
En die beurs is goed ter keur
605 Gehecht aan die voortplantingsorganen mee
Met aderen die daaraan zijn gezet,
En die korten en verlengen
Als te doen is in die dingen,
En geven ruimte die voortplantingsorganen
610 Dat ze niet worden verladen.
Ook hebben die voortplantingsorganen mede
Een andere ader daar ter plaatse
Met 3 vorken, verstaat dus,
En die heten didimus,
615 Dat is twijfelachtig, dat is gewis,
Want twijfel is, dat is zeker dit,
Of Didimus gaat en komt
Van de voortplantingsorganen voor genoemd
Of van de ingewanden tezamen
620 Van het mensen lichamen.
En deze ader didimus
Die is boven gevoegd aldus
Aan een ader die sophat heet
Die ook tot beneden gaat
625 Aan de voortplantingsorganen, dat zeker is,
En daaraan vastgehecht is.
En bij de ader, zoals wij het weten,
Zo worden die lieden soms versleten
En gescheurd, weet voor waar,
630 Want als het ingewand scheidt daar
140 Dan valt het dan van de lieden neder,
En soms zo keert het weder
Die voortplantingsorganen opwaarts dan
En verbergen zich daar voortaan
635 In het lichaam, daar men in schijn
Ondertussen van heeft pijn.
Die voortplantingsorganen, zal ge weten,
Dat zijn die vaten geheten
Van de voortplantingsorganen, zoals ik het versta,
640 Daar ik van spreken zal hierna;
Want in 2 manieren
Komt dat zaad derwaarts snel,
Bij de hoogste daar ter plaatse
En bij de laagste ook mede.
645 En dat men van de bovenste noemt,
Dat zeg ik dat door de aderen komt
Die van de lever brengt bloed
Dat bij de voortplantingsorganen neer moet;
En als het in de voortplantingsorganen is,
650 Dan heet het zaad, dat zeker dit;
En dat bloed wordt wit,
Omdat het wordt verhit
De mens, vanwege zijn geneugte
En vanwege de lust van zijn leden;
655 En, als het aldus is verhit,
Dan heet het in Latijn sperma dit.
Die laagste zijn ook aderen mede,
Die tussen die voortplantingsorganen ter plaatste
En de roede ook is gezet;
660 En ook tussen het vrouwen lid
Staan ze alle goed en gaan
Van hun voortplantingsorganen, heb ik verstaan,
En brengen dat zaad voort dan
Gelijk dat doet in de man,
665 141 Dat ook sperma geheten is.
Maar de onderste ader, dat zeker dit,
Brengt het zaad naar de roede na deze,
Die geheel gemaakt is van pezen;
En aan de ruggenwervel ook mee
670 Zo is die roede ook gezet,
En neemt daaraan haar begin
En verzamelt recht daarin,
Net zoals tanden in een kam staan
Daar men mee weeft, zonder waan,
675 Zo is de een in de ander gevoegd;
En hierbij zo noemt men het recht
In Latijn riet van de pezen,
Daaraan de roede gevestigd moet wezen
En daar geneugtes van komen vele
680 En behoort tot de vrouwen spelen.
Nu wil ik u bescheid doen voort
Van het zaad, want menig woord
Zegt men daarvan, groot en klein;
Maar nu zal ik u in het algemeen
685 Zeggen en geven bescheid al
Wanen waarvan dat komt, groot en smal.
Aldus zo zegt Hippocrates,
Die een groot meester was,
Dat zijn begin neemt dit zaad
690 Aan die hersens, en nederwaarts gaat
Door kleine adertjes, voorwaar.
En ook, zegt hij mede aldaar,
Worden de aderen gesneden stuk,
Hij kan geen gemeenschap hebben nimmermeer;
695 En, was hij ook met wijven,
Van hem kon niets ontspruiten
Van enig zaad dat bracht vrucht;
Dit is dat die natuur ducht.
142 Nu zegt mede Galenus,
700 En wil het mede beproeven dus,
Dat van der lever komt het al
Dat zaad, groot en smal,
Daar men kinderen mee winnen mag.
Andere meesters maken gewag,
705 En ook mede vele auteurs
Zeggen aldus, zoals ik het hoor,
Dat het zaad komt uit alle leden
Eer het verzameld wordt daar beneden,
Daar het zijn natuur ontvangt
710 Eer het uit de roede gaat.
Nu wil ik u dit vrijspreken
En overeen laten komen,
Want we zullen verstaan alle bloed
Dat alle leden, klein en groot,
715 Hun voedsel nemen en hun begin
Aan de lever, meer of minder;
En van de hersens wordt dit zaad
Meest genomen, dat verstaat,
En dat door adertjes klein
720 Nederwaarts daar gaat voortdurend:
Ja, als de mens bewogen is,
Zoals ik tevoren deed gewis,
En hierbij kan men zeggen ter plaatse
Wel dat komt van alle leden,
725 Want die lever voedt alle dat bloed
Daar dat zaad van komen moet.
Voort, zal ge ook verstaan
Dat dit zaad, al zonder waan,
Ge zal ook weten zonder twijfel
730 Dat dit zaad groeit en waant
In de mens in al zijn leden
Met de tijden en uren mede,
143 Gelijk dat elementen geven
Dat hiervoor is beschreven,
735 En ook de planeten aard
Daarin veel wordt geopenbaard;
En ook gelijk dat die planeten
Vermeerderen en verminderen, zoals wij het weten,
Zoals we in de maan mogen zien,
740 Alzo vermeerderen en groeien nadien
Die vochtmenging in vochtige lieden,
En allermeest hoor ik beduiden,
Dat bloed in die lieden is
En de lever mee, dat zeker is dit,
745 Daarom zijn ze fris en vochtig,
Daarvan de mens komt ongemak.
Als het bij hem overvloedig is binnen,
Laat het de mens graag minnen,
Want als het de mens aldus verzwaard
750 En het hem te zeer openbaart,
En valt het hem dan in die hopen
Boven de broekgordel en gaat nopen
Al tot de aarde nederwaarts,
Daar het opstaat met de vaart
755 En wordt beroerd voor in het hoofd
Allermeest, dus geloof het;
Want de pezen, die daar brengen
Het gevoel in alle dingen
En ook de geneugte mede,
760 Die nemen in deze plaats
Recht in het hoofd van de roede;
Vanwege dit zo laat het hem daar verwoeden
Meer dan in andere leden,
Omdat het een uitgang zoekt ter plaatse.
765 En om dit voor vermelde ding,
Zo groeit het meer bijzonder
144 En meer ook meer dat zaad
In het wassen van de maan, verstaat,
En in de volle maan mee
770 En in vochtige tijden, dat weet,
En ook mede, dat goed wacht,
In het begin van de nacht,
En in de morgenstond ook mede
Dan groeit het al bloot in die leden
775 Meer dat het op andere tijden doet.
Hierbij mag elk wezen bekend
Welke tijd hij wezen zal met vrouwen.
Ik wil u noch doen weten meer,
Want ik hiervoor zei eerder
780 Van aderen die hebben de man,
Die dat zaad leiden kan
Daar het wordt veranderd in sperma.
Net zoals deze, gelijk zoals ik versta,
Zo wordt het ook geleid bij de vrouwen;
785 Maar zonder deze aderen, in waarheid,
Hebben ze een andere meer nochtans
In zichzelf dan die man.
En die ader noemt Galenus
Yrierus, wij lezen het dus,
790 Dat is te zeggen vrouwelijk.
En deze ader werpt zekerlijk
Uit de lever 2 aderen fijn
Die ook mede gevorkt zijn.
Die 1 straal openbaart
795 Naar de rechter kinnebakken gaat,
En die andere strekt zeer gereed
Naar de linker kinnebak mede;
Dit zijn de vorken van een straal.
Nu hoort waar de andere zich zal spreiden;
800 Ze zendt haar een tak weer
145 Recht tot de matrix neder
In de rechterzijde ter vaart,
De andere tak naar de linker waart;
Aldus verzamelen ze beide daar
805 Aan de matrix, weet voorwaar;
En uit deze worden gepurgeerd
De vrouwen stonden, zoals men ons leert:
Ja, als ze goed open staan
En de natuur de stonden stoken;
810 En ondertussen zo sluiten zij
Mede ook zo vast daarbij
Zodat bij hen de stonden opwaarts gaan
En laat ze bloeden in de neus gelijk,
Ook liggen ze bij hen soms, zonder uitstel,
815 In een kluit onder de borst,
Daarvan die vrouwen stilletjes
Vaak gedogen grote pijn.
Als bij hen dus de stonden porren,
Omdat ze het niet gewagen durven,
820 Soms hebben ze hun ziekte
Te weinig en te ontijdig mede,
Soms te veel, dat verstaat.
Van al dezen zou ik raad
Hier veel geven en ook wijzen,
825 Maar men zou het me niet prijzen
Dat ik hen alles leerde gereed
Die grote verborgen heimelijkheid,
Maar zeker ben ik veel van dezen
Dat ik ze daarvan zou genezen.
830 Voort, als de vrouwen kind ontvangen
Dan moeten hun stonden opwaarts slaan
Tot in de borst, weet voorwaar;
En, als het verzameld is aldaar,
Dan verwarmt het daar, dat weet,
835 146 En wordt veranderd in melkvet
Bij de voedsters kooksel, zonder letten,
Als het van de natuurlijke hitte
En van de bepaalde tijden mede
Die het kind als ze het heeft gereed.
840 Daarvan zal nemen zijn voeding,
En hiervan is het bijzonder
Dat de vrouwen dan ontbreken
Hun stonden, daar we dus van spreken,
Dus niet nodig hebben de man;
845 Maar alle andere aderen dan
Dienen gelijk voor hen beiden,
Zoals ik voorts zal beschrijven;
En waaraan men elk herkennen zal
Aan de mens, groot en smal.
850 In het voorhoofd voor, laat ik verstaan,
Daar is een ader, zonder waan,
Die zou men laten, dat is gewis,
Diegenen die uitzinnig is.
In elke slaap staat er ook een,
855 In getuigenis van Galenus;
Was er enige van die ontbreken,
Hij zou nimmermeer stoken
Geen wulpsheid, dat zeker is,
En deze heten zuveniles.
860 Onder de kin staat er 1 daarna,
En die heet ubula;
En op de schouder ook daarbij,
En die noemt men gwindeghi;
Ook staat er I aan de hals,
865 En die maakt grote drukte
Als een de dood is nabij,
En die heet gorgonica.
Ook staat daarna transitoria
147 En ysmon ook daarna.
870 Nu hoort aan de arm snel,
Daarin zijn er in gerekend vier;
Buiten de arm is er een,
Die heet silvestres, in het algemeen.
Daarna staat sepalica,
875 Daarna mediana of cardiaca,
Daarna epatica of basilica,
En titilares komt daarna,
Dat is de vijfde, dat verstaat,
En die recht onder de schouders gaat
880 Die onder de oksel komt mede.
Die deze aderen in twee snijdt
Of daaruit bloed laten wou,
Ik zeg u dat hij sterven zou,
Al lachende zonder enige pijn
885 Men zegt dat Seneca wijlen eens,
Toen hem Nero doden zou,
Dat hij alzo sterven wou.
Boven de borst ook daarna
Zo komt de ader baselica
890 Van de ene arm voort
Tot de andere, heb ik gehoord;
En deze leiden het bloed mede
Door het lichaam naar menige plaats;
En van deze ook overluid
895 Zo spruiten andere aderen uit,
Recht boven de maag mede
Zo is er I ader ter plaatse
Die profundum heet in Latijn,
Dat wil in Dietse diep zijn;
900 Daarom heet ze diep, zonder waan,
Omdat ze veel mag ontvangen.
Tussen de aderen en de lever nabij
148 Zo komt de ader melayca,
En achter de lever ook mede
905 Zo gaat capillares ter plaatse;
En al deze aderen mee
Hebben bloed in, dat weet.
Varices zijn aderen mede
Aan die staan gereed;
910 Worden die gesneden in twee
De mens mag nimmermeer
Recht gaan, dat verstaat.
Nog is er I ader die gaat
Onder de enkel, zoals ik het versta,
915 En is geheten sophena;
En deze plegen te laten mede
De vrouwen in menige plaatse,
Vanwege de matrix ongemak
En ook om de blaas zaak.
920 Nog is er een andere ader mee
Onder de enkel gezet,
Die is geheten sciatica;
Die laat men ook, als ik versta,
Tegen het ongemak ter nood
925 Die van de lendenen komen groot.
Dit zijn de aderen, hoe zo het gaat,
Die elk mens te hebben staat;
Maar andere aderen hieruit gaan,
Die ik niet laat verstaan,
930 Want daar ligt niet veel aan;
Daarom zo laat ik het achter dan.
Nu heb ik u dit gedaan al
Van de mens, groot en smal,
In menig teken laten bekennen.
935 Nu wil ik u voort beginnen
Van de mannen en van de vrouwen,
149 Waarbij dat men best mag aanschouwen
Dat ze geen kind mogen winnen.
Avicenna laat ons bekennen
940 En Hippocrates mede, in waarheid
Ze zeggen beide dat zulke vrouwen
Ongeschikt zijn tot zulke dingen
Of ze zijn te dun bijzonder
Of al te mager, hoe zo het gaat,
945 Of al te vet, dat verstaat,
Want de vetheid, weet dat,
Besluit de matrix ter plaatse
Zodat het zaad in het begin
Niet kan komen daarin;
950 En sommige hebben ook zo licht
De materie daarom berecht
Dat zaad ook mag zijn daarin,
Want het kan min of meer
Daarin geen tijd blijven,
955 Het moet weer gelijk uitschuren.
En ook ontbreekt het aan de man
Op deze manieren, versta me dan,
Want dat ook het mannenzaad
Te koud is, dat verstaat,
960 En ook al te dun mede,
En hierom kan het geen plaats
Krijgen in die matrix daar
En komt uit mede daarna.
En sommige mannen met geweld
965 Hebben dat zaad droog en koud,
Zodat de koudheid van dit
En de droogte, dat is gewis,
Hem geen kinderen laat winnen.
Kinderen dit zou ik wel doen bekennen
970 En daarna mede, als ik het wist
150 Wiens schuld het is, zou ik met list
Hem aanraden in alle zinnen
Dat ze kinderen zouden winnen,
En ik had hier ook gedicht,
975 Maar hen was het niet goed bericht
Allemaal de ruwe leken,
En ook ontzie ik de papen streken
Dat zij van me mochten spreken met gelach;
Hierom zo laat ik het achter.
980 God, die maker is van alle dingen,
Hij deelde ons bijzonder
In het beginsel der wereld mede
Elke natuur naar menselijkheden;
Hij gaf de mens ook gereed
985 Boven alle dieren waardigheid
Want hij gaf hem grote geest
En verstand mede daarin,
En hij wilde ook mede, dat verstaat,
Dat eeuwige voorwaarts gaat
990 De mensen geboorte ter plaatse
En staande bleven ook nadat
In ongelijke personen mede,
Zoals mannen en vrouwen mede,
En omdat van hem, heb ik vernomen,
995 Tezamen kinderen zouden komen,
Vanwege dit maakte hij ze beide daar:
Heet en droog, weet voorwaar,
Maakte hij de man, en omdat
Dat sommige slecht in elke plaats
1000 Als hitte en droogte
Niet te zeer zouden mede
In het verzamelen overheersen,
Maar dat natuurlijkheid het zou weren,
Daarom zo maakte hij met geweld
1005151De vrouw, beide vochtig en koud
En zwakker ook in het aanzien;
En dat de man het sterkste zou zijn
Van samengesteldheid, zonder blijf,
Zijn werk zou doen aan dat wijf,
1010 Gelijk dat zaad dat men mede
In de aarde werpt in menige plaats
En dat schiet op en brengt vrucht
Omdat het getemperd is, heet en vochtig,
Niet te mager of te vet,
1015 Daarom draagt het beter;
Aldus zou die wijf dan
Van het werk van de man
Ontvangen dat zaad in dezelfde uren
In de schoot der naturen.
1020 Want de vrouwen zwakker zijn
Van naturen, zoals het lijkt,
Dan de mannen in vele dingen,
En gepijnigd worden bijzonder
In dragen en in geboorte,
1025 Hiervan komt hen ziektes,
En meest ook aan de leden
Van haar natuurlijkheden,
En door hun natuurlijke ziekte
En ook mede hun ziekte
1030 Met schaamte die ze hebben, te waren,
De medicijnen niet openbaren,
Nog ook mede niet gewagen
Van de ziekte daar ze het dragen.
Daarom zo dwingt het me
1035 Hun grote weekheid ook daarbij,
Die te ontfermen is wel zeer,
En de gratie dwingt me meer
Van sommige vrouwen dat ik, te waren,
152 Die geneeswijze hier wil openbaren
1040 Tegen die ziekte, dat is zeker dit,
Uit de boeken van Hippocrates
En uit Galenus beide,
En met Gods hulp mede
Zal ik schrijven die zaken nu
1045 En de tekens, dat zeg ik u,
Waarbij dat men ze zal herkennen,
Want in de vrouwen is niet binnen
Zo’n grote hitte dat de vochtmenging
Die hitte iets kan doen scheuren
1050 Die in hen overtollig is,
Want die vochtmenging, dat is zeker dit,
Die vanwege hun koudheden zijn vermogend,
Kan hun hitte niet verdrogen,
Nog de vrouwen zwakker in schijn
1055 Kan niet dogen zo’n grote pijn
Dat ze de overtollige vochtmenging
Met zweten kan uit laten breken
Op enige plaats of verdrijven.
Daarbij vanwege de natuur van vrouwen
1060 Om te behagen hun hitte mee
Zo heeft het een purgatief gezet,
Die men menstruatie laat noemen
En die men gewoonlijk noemt bloemen,
Want net zoals men ziet
1065 Dat de bloem draagt niet
Zonder bloeien, dat verstaat,
Diergelijke niet ontvangt
Die vrouw zonder bloem geen kind,
Als onze natuur goed ontbindt.
1070 Deze purgatie de vrouwen gebeurt
Gelijk de man, daar men van kalt
En hem ‘s nachts in menige plaats
153 Zaad vloeien gebeurt al slapende mede;
Want altijd die natuur,
1075 Als ze te zwaar is te elke uur
Van de kwade vochtmenging dan,
Is het vrouw, is het een man,
Ze denkt eraan om te verjagen dat
En haar pijn te minderen in die plaats.
1080 Dit doet van de vochtmenging de overtolligheden
Die er te veel is in elke plaats.
Van de purgatie van vrouwen
Wil ik u verder beschrijven,
Die bij hen soms, zoals men het kent,
1085 Met 14 jaren begint,
En ook bij sommigen met 12 jaren,
Nadat in hen waren
Van naturen heet en koud.
Deze stonden duren mee gewoonlijk
1090 Tot 40 jaren, dat zeker is,
Ja, als ze mager is;
En is dat wijf vochtig en vet,
Dan mag het bij haar duren mee
Tot 40 jaren wel gereed
1095 Of tot vijfenveertig mede.
Is die purgatie goede geordend
Op tijd en in de termijnen,
Dan wordt ontlast de natuur
Van de overtollige vochtigheden;
1100 Maar, is die purgatie meer in schijn
Dan het behoort te zijn
Of minder, dan komt ook van beiden
Menige ziektes,
Want de appetijt wordt bij hen matig
1105 Beide van drank en van eten,
En wordt in hen verminderd zeer
154 Nog komt hen daarvan meer,
Want walging en braken
Komt ook van dit ding,
1110 En ondertussen komt ervan mee
Grote zweren en pijn
In de rug en in het hoofd mede
Ook komt er van een brandende koorts,
En in de ogen ziet men ook de dingen;
1115 Daarvan komt hartknaging,
En daarvan laadt men het water mede
En de bloedzucht ook gereed.
Ook sommige vrouwen, als zij het weten,
Hebben begeerte om aarde te eten
1120 Of krijt of kolen bijzonder
Of tegen de natuur enigerhande ding.
En deze ziektes komen
Omdat de behoorlijke tijd der bloemen
Die vrouwen ontbreken, weet dat wel,
1125 Of dat ze het ontbreken helemaal,
Want alleen komt er niet af
Het water en bloedziekte, zoals men ziet,
Of kramp van het hart mede.
Daarvan komen andere ziektes af
1130 Die kwader zijn, zoals ik het versta;
Daarvan komt diarree,
Omdat de koudheid, weet dat,
Als het van de natuurlijke plaats,
Die matrix heet in Latijn,
1135 Of omdat die klein zijn
De aderen en die sierlijk
Gelijk de wijven zekerlijk,
Die dubbel zijn van naturen,
Want in hen hebben in geen uren
1140 Die overtollige vochtmenging sterk
155 In hen geen lichte uitgang
Omdat de vochtmenging zijn te dik
En kleverig en niet in de juiste maat;
En ook mede bijzonder,
1145 Vanwege de grote verzameling
Van de vochtmenging, zo wordt hen mee
De weg ook benomen, dat weet,
Of omdat ze weinig eten
Of van pijn te zeer zweten,
1150 Zodat de kwade vochtmenging mogen,
Die in hen groeien, niet verdrogen.
En dit krijgt dat ruwe wijf
Die niet veel denkt om haar lijf,
Want het is behoorlijk dat ze
1155 Vele bloemen hebben daarbij.
Zal ze gezond daarmee blijven
Zo moet het dan immer opschieten
Hun bloemen, omdat hun bloed
In hun lichamen, zoals ik het verstond,
1160 Verzameld en gestold is.
Soms gebeurt het ook, dat zeker is,
Dat bloed uitloopt ten stonden
Bij de neus of de monde
En met speeksel dat hen afgaat;
1165 Soms ontbreken, dat verstaat,
Die bloemen, vanwege geërgerd
En ook vanwege zeerheden,
En ook van grote pijn
En van grote angsten mee.
1170 En worden de bloemen ook daarna
Lang onthouden, weet voorwaar,
Dan is de menstruatie mede
Van al te grote ziektes,
Want soms wordt de vrouwen urine
1175 156 Veranderd aldus in schijn
Groenachtig, geelachtig en bleek,
Of bruinachtig zekerlijk.
Is het zaak dat men kan aanschouwen
Te weinig bloemen aan die vrouwen,
1180 En ze het ontbreken ter plaatse,
En murw en zwak zijn mede
Van samen gesteldheden uitermate,
Dan zal ge haar doen laten
De ader die onder de enkel is,
1185 De eerste dag, dat is gewis,
In de eerste voet ter plaatse,
De andere dag aan de andere mede.
Alzo veel als ze het aankan
Zal men ze laten op elke dag,
1190 Want in alle ziektes zal men eraan denken
Dat men de zieke niet te zeer zal krenken
En zal niet aan enige medicijn
Waarvan ze had grotere pijn.
Galenus zegt in zijn spraken
1195 Van een wijf dat haar ontbraken
9 maanden de bloemen na dat,
Die haar hele lijf verstopt ook was,
Verzwakt en verdroogt mede,
En haar ontbrak ook ter plaatse
1200 De lust en trek zeer en onmatigheid
Beide van drank en van eten;
En Galenus liet openbaar
Die aderlaten van haar
Negen dagen, dus wees bekend
1205 De ene dag aan een voet,
De andere dag aan de andere mee,
Aldus de een na de ander gezet;
In korte tijd daar ter plaatse
157 Kwam haar lust en kleur mede.
1210 Ook plegen ze, dat is voor hen een pijn,
Vaak verstopt te zijn
In de ontlasting, dat verstaat;
Dan zal men hen geven, dat is mijn raad,
Vijf pillen, zo scherp dat ze
1215 Mogen redelijk ingaan daarbij;
Dan zal ze verlichten, dat versta,
En baden zal ze ook daarna;
Dan zal ze drinken na dat bad
Calamintha, weet dat,
1220 Of Nepeta of mirre
Gekookt in honing goed daarna,
Zodat het een deel bronwater is
En het achtste deel honing daarbij;
Zo vaak als ze baadt eraan denken,
1225 En na het bad zal ze drinken
Dyatesseron 2 drachme gewicht
Honing en water, zegt het gedicht
Daarmee zal zij het dus ontvangen.
Dyatesseron, dat is, zonder waan,
1230 Gemaakt van deze 4 dingen
Die ik u noemen zal apart,
Als Aristolochia longa en baccca Laurus
En Mentha en Gentiana daarbij,
En van elk evenveel gezet
1235 En in honing gekookt daarmee;
En dan zal hij nemen zoals ierapiga,
En haar zullen helpen ook daarna
Alle riekende kruiden, Cuminum,
Venkel, spica en Apium,
1240 Ammi, peterselie en karwij,
Vaak deze kruiden gekookt, zegt men mij,
In wijn of gemengd mede
158 In honing, zullen hen helpen gereed.
Galenus leert ons dat bijvoet
1245 Stuk gewreven is zo goed
Met wijn gedronken, dat is mijn raad,
Of in wijn gekookt, dat is niet kwaad.
Nepeta helpt gedronken mee,
Daar men in een bad zit,
1250 Of stuk gewreven of gebonden
Op het vrouwenlichaam ten stonden
En op de navel, zonder spot,
Of gekookt in een pot;
En dan zal ze gaan zitten mede
1255 Op een stoel met een gat mede,
De pot boven alom sluiten
Zodat de rook er niet kan gaan uit
Dan opwaarts ter naturen gaat.
Bijvoet noch meer, zoals ik het versta,
1260 Is goed gemengd met captia,
Met kaneel, met salvia,
Origanum, Satureja, polei
Levisticum en ook anijs;
En dat men ze alle kookt dan
1265 Met water soms, als men kan,
En dat men vult 1 zakje
Gemaakt als een oorkussentje
Met wol gevuld zeer klein,
En dat men dat kooksel rein
1270 In het zakje met de wol doet,
Of dat zakje daarin nat maakt alzo
En leg het, alzo heet als men kan,
Op het vrouwenlichaam dan,
En dit zal men vaak doen ter plaatse.
1275 Ook hoenderbeet mede
Gekookt in een pot ter nood
159 En gelegd op de vrouwenschoot
De stoelgang, dit is goed.
Een ander, dat zeer helpen doet
1280 De vrouwen, heb ik ondervonden
Om te laten hebben hun stonden.
Ge zal nemen zonder meer
.......................
Bevergeil, mirre, cantarea, (Spaanse vlieg)
1285 Salvia, en evenveel versta;
Verbrandt dat en maak er poeder van
En kook het met water daarna,
En Juniperus sabina en mirre ook in dat,
En dan drinkt ze het in bad.
1290 Is ook de schoot der naturen
Al te zeer verhard in die uren
Dat deze medicijn helpt niet
Dat die bloemen komen iets,
Zo neem van een os de gal
1295 Of van enig dier geheel
En Isatis en hysop,
Die goed tezamen gemengd zijn
En wol goed gekamd mee
En dit ding geef het ,
1300 En maak het haar lang en stijf
Zodat men het steken mag in het lijf
Tussen het wijven been geheel bloot
Recht in de naturen schoot,
Dit is gebruikelijk en goede raad;
1305 Of, aldus verstaat,
Men maakt dit bijzonder
Van dergelijke een mannen ding
Dat zal men doen door deze nood
De vrouwen overal in de schoot
1310 De natuur daar het hol is,
160 Dan zal komen menstruatie.
Is het zo dat die vrouwen
Te weinig hebben en met vertrouwen
Hun stonden, omdat het zo is zullen ze
1315 Deze kruiden nemen, zeg ik u,
Van beide, polei en betonie
En ook mede duizendguldenkruid;
En deze zou u koken dan
In water en in wijn voortaan,
1320 Zodat het tweedeel verkookt is,
En wring het door een kleed dit
En drink het met sap van duivenkervel,
Dit is voor u goed op allerlei manieren.
Een andere dat voor hetzelfde zeer goed is:
1325 Neem munt, polei en doe
Van elk evenveel 1 hand vol daar
En salvia 3 drachme daarnaar
En planten van rode kolen ook,
En gestampte prei,
1330 En dat alles koken in I pot na dat
En geven het haar te drinken in I bad.
En is dat zo dat haar stonden
Hebben ontbroken in lange stonden,
Dan neem Rheum rhaponticum
1335 Twee en een half penning zwaar, zeg ik u,
En droge bijvoet en peper mede
Een drachme onder beide gereed,
En maak van deze poeder gelijk,
En drinken zou u dit, zonder waan,
1340 ‘s morgens en ‘s avonds mee
3, ook dat weet,
Dat ge ze bedekken zal daarna
Dat ze zweten mogen daarna.
Noch een andere goed te weten:
1345 161 Ge zal nemen de wortel van lis
En van Levisticum mee
En venkel en ook Nepeta,
Die zal men koken in wijn
En drinken, dit is goede medicijn;
1350 Of ge zal nemen zoiets dergelijks
En kaneel ook voorwaar,
En bijvoet mede daaraan,
En rooster me die in boter dan
En bindt het haar goed heet
1355 Op de navel wel gereed;
Want een dokter deed dergelijke
Bij de koningin van Frankrijk:
Hij nam gember goed en vrij
En blad van boom van Laurus
1360 En Juniperus sabina ook daarmee,
En wreef ze tezamen gereed
En bedekte het in een pot daarna
En zette het boven het vuur, dat is waar;
Toen liet hij haar zitten na dat
1365 Op een stoel met een gat,
En de pot onder haar,
En liet de rook opwaarts slaan aldaar
Recht tussen die natuur;
Dit deed hij 3 maal of meer in een uur,
1370 En haar stonden kwamen daarna
Gelijk zoals ze moesten.
De vrouwen die al dusdanige
Berokingen willen gaan
Of oefenen willen stoving,
1375 Voor hen is goed boven alle dingen
Dat ze haar schoonheden recht binnen
Met koude zalf in alle dingen;
Zalven zullen omdat ze
162 Niet te zeer verhitten daarbij.
1380 Het is ook goed te durven stoven
Waarvan is gezegd hierboven
Of te durven beroken mede
Komijn en anijs beide,
Flammula, Calamintha en Mentha,
1385 Tezamen gemengd, zoals ik het versta.
Tegen deze is ook goed, dat weet,
Krabben en ook beslapen mee,
En op de hand bloed laten
Dat deert zeer uitermate.
1390 Ze zullen ui eten ook,
Mosterd en prei,
Peper, knoflook en komijn,
En vissen die in schelpen zijn;
En ze zullen drinken, dit is in schijn,
1395 Goede, sterke, witte wijn;
Ja, als ze niet heeft koorts
Of in het hoofd ziektes;
Want in alle koortsen, versta,
Dan is de wijn gedronken kwaad.
1400 Somt gebeurt het ook mede
Dat de overvloed
Van vrouwenstonden is zo groot
Dat ze ervan komen in grote nood.
Dit komt doordat, dat zeker is,
1405 Omdat de aderen zijn te wijd
En te zeer geopend mee
Die in de matrix zijn gezet;
Of soms splitsen ze,
Daarvan komt rood bloed erbij
1410 En helder in groter kwantiteit.
Of ook mede, zoals men zegt,
Van veel eten en drank
163 Daarvan wordt een massa bloed gemengd,
Die dan kunnen niet
1415 De vaten dan behouden iets.
Dan breekt het uit dan ter plaatse
Of ondertussen komt mede
Vanwege de overtollige hitte geheel
Het bloed van de kleur van de gal
1420 Die overtollig vloeiend is,
Dat maakt over koken, dat zeker is,
Zodat het bloed dat in de vaten niet
Kan blijven, zoals het gebeurt;
Of gezouten flegma mede
1425 Mengt zich met het bloed gereed
En maakt het dun, zodat daar
De aderen vloeien daarna.
En is het zo dat dit bloed,
Dat voor menstruatie uitgaan moet,
1430 Verandert in geelheden erna,
Dan komt het echt van gal;
En wordt het bleek en wit,
Dan komt het van flegma dit;
En is het van rood gedaan,
1435 Dan komt het van bloedrijk, ik waan;
En is het bruin in die,
Dan komt het van melancholie.
En al deze ziektes
Komen dus, naar de waarheid,
1440 Vanwege de humeuren, die zijn binnen
Verdorven in alle zinnen,
En kan niet vasthouden, dat verstaat,
En daarom ze dan vloeien gaan
En, als daarvan valt de dood,
1445 .......................
En van deze zaken ontkleuren ze
164 En worden mager ook daarbij;
En duurt het lang ook daarna,
Dan valt ze in het water, zoals ik het versta,
1450 Bij die de lever substantie mee
Wordt van koude zeer ontzet
En in natuurlijke hitte.
Ook mede vanwege dit
Dat het hen ontbreekt aan appetijt,
1455 Begeert ze sapachtige dingen ter nijd,
Die de humeuren veranderen doet
Naar gewoonte, dat is goed.
Is het zo dat het komt van bloed,
Dan zou u laten door de zekerheid
1460 Aan de arm of aan de hand,
Zodat het bloed optrekt gelijk;
En is het dat de kleur
Van de gal vloeit al door,
Dan zal men nemen lichte dingen
1465 Die mogen helpen bijzonder,
Als trifera sarrancenia
Of rosaca novella
Met het sap van violen
En Lactuca scariola, dus zal men natten.
1470 En komt het van het overvloeien
Van fluimen of van zwarte gal mede,
Dan zal men nemen yralogriodius,
En doen het in water en drinken het dus.
Na deze purgatief in alle zinnen
1475 Moet men van buiten en vanbinnen
Dingen doen die samentrekken
En die stonden laten verteren;
En hierom zal men drinken na dit
Water, daarin gekookt is
1480 Schors en van pruimen, granaten
165 En gallen, van notenmuskaten
De schaal eraf, en rozenbladen
En eikenbladen, mede te raden,
En rozengal, Rubia en Agrimonia
1485 En weegbree; en daarna,
Waar ze zijn gevoegd ter plaatse
Of voltooid, ze helpen mede.
Na het eten geef haar na dit
Te drinken kuiken baarmoeder,
1490 Dat met regenwater getemperd is,
En ook poeder van koraal
En Arabische gom mede,
Granaatappelbloemen en hoorn van hertshart,
Zaad van mirre en postelein
1495 .......................
Sans atomorum (zonder beweging?) en Plantago,
Duivelsbeet en drakenbloed.
Ook zal ze eten in de nood
Kippen gekookt, en in brood
1500 Verse vissen en azijn mee.
Gerstebrood ook mede eet,
En ptisane (gerstewater) zal drinken zij,
Op gerst gekookt, zegt men mij;
En de eerste keer in die gekookt daar
1505 Met zeewater, weet voorwaar,
Totdat het begint te koken mede;
Dan doe er toe azijn ter plaatse
En zeef het door een kleed dan
En geef het haar te drinken voortaan.
1510 Een andere: ze zal drinken rode wijn
Die met zeewater getemperd is,
En de wortel van weegbree
In de vrouwen natuur mede.
Ook is goed tegen deze dingen
1515 166 Ditzelfde sap bijzonder
Op de buik gebonden mede,
Of op de matrix ter plaatse
Een pleister ervan gemaakt.
Tegen hetzelfde is een goede zaak
1520 Het sap van donderblad in schijn
Gedronken met witte wijn;
Het is ook goed tegen hetzelfde mede.
Een ander neemt de schors mede
.......................
1525 Het sap van baratarie (Verbascum?)
Gedronken in water of in wijn,
Dit helpt geheel tegen deze pijn.
Tegen hetzelfde, 2 stukken lardi (spek)
Met salera (zout?) en strooi Coriandrum,
1530 Daarop op poeder gewijze mede
En daarvan het zaad ter plaatse,
En poeder van alsem ter plaatse,
En bindt het op de navel na dat.
Het is ook goed een pleister daarna
1535 Van alsem en van majoraan,
Van Sisymbrium, en gestampt dat
Met varkensvet en ook ter plaatse
Gebonden op de zijde mede,
Op de buik op dezelfde plaatse;
1540 En legt men daarop murwe bladen
Van mirre, het wordt goed te rade.
Tegen hetzelfde is ook goed zeer
Netels gestampt met varkensvet,
Op de lendenen gebonden
1545 En op de buik met de stonden;
En deed men er op bladeren van Ulmus,
Die vers waren, het heet erbij.
Een ander, neem de schors mede
167 Van de walnoot gereed,
1550 En maak er poeder mee
En doe er in water van de zee
Drinkt dat, en daarna
Maak een pleister daar
Van schaapsdrek zonder meer
1555 En gestampt met varkensvet,
En op de buik gelegd ter plaatse
En ook op de lendenen mede.
Ook maak poeder, raad ik u,
Van eierschalen, en geef het nu
1560 Haar in drank te drinken dan
3 dagen, en verder dan
De vierde dag mag u
Opheffen, en was haar ermee
Met koud water in die plaats
1565 Met 3 vingers in haar heimelijkheid.
Matrix, zoals Alexander zegt
In Anathonia naar de waarheid,
Dan is ze koud en ook droog
En gevormd in haar vermogen
1570 Gelijk de maag, en boven mee
Is ze met aderen goed bezet,
En beneden zo is ze
Vleesachtig en zacht daarbij,
7 blaren blaasjes mede,
1575 En elk heeft zijn bescheiden plaats,
En heeft 2 gaten staan
Die inwaarts en uitwaarts gaan;
En inwaarts gaan ze neder daar
Tot onder de vork, weet voorwaar,
1580 Gelijk dat beschreven is
In Viatico, dat zeker is.
Daarom is de vrouw kouder veel
168 Dan de man in alle spel;
Van samengesteldheid nochtans is zij
1585 Meer verlangende dan hij;
Ja, in 3 soorten mee:
De ene soort is, dat weet,
Dat ze van koudere samengesteldheid is
En van drogere, dat is gewis,
1590 En van hardere substanties nu
En vaster, dat zeg ik u.
Als de vrouw ontstoken is, dat weet,
Dan brandt ze meer en verhit,
Net zoals het ijzer brandt zeer
1595 Dan het goud doet, en ook meer,
Omdat met het goud bijzonder
Zijn alle instrumenten van lichte dingen
In het branden dan ze met ijzeren zijn.
Een andere reden bewijs ik erbij:
1600 De vrouw is aderachtig bijzonder,
En alle aderachtige dingen
Zijn gevoeliger dan anderen veel;
Daarom, als het komt tot dat spel;
Dan hebben ze genoegens groot, weet voorwaar,
1605 Als ze hun natuur verliezen daar.
Die derde soort is mede
Naar de manieren gemaaktheden,
Beide zijn aderachtig terstond
Beneden aan de matrix mond,
1610 En die aderen ontvangen dat zaad
En bevochtigen ze daarvan, verstaat;
Maar de bovenste ader mee
Die beroert niet het zaad, dat weet;
Daarom die kitteling, zoals men ziet,
1615 Mag verzadigd worden niet;
Daarom de mans mogendheden,
169 Al is hij niet verzadigd mede,
Ze vergeet hem daar alzo;
Ik wil er nimmer meer zeggen toe.
1620 Matrix heeft monden twee
Buiten en binnen, en noch meer;
De buitenste altijd open is,
En heet de matrix hals door dit,
Omdat voor men noemt vulva
1625 Is de matrix deur, zoals ik het versta,
En die binnenste mond daarvan alzo
Sluit beurtelings vast toe
En van tijd tot tijd is het open mede.
1630 Sluit ze zo vast, heb ik vernomen,
Dat er een naald niet in zou komen;
Maar in het bijslapen is het altijd open
Om het zaad te ontvangen, dat is ze is in hoop.
Daarna, als ze het heeft ontvangen
1635 Sluit he weer toe gelijk,
En is altijd alzo besloten daar
Totdat ze kind geeft daarna;
Daarom vrouwen die dragen kind
Begeren bijslapen meer om dat doel,
1640 Want het zaad kan niet komen mede
Tot genoegen in de matrix plaats.
Ook heeft matrix 7 holtes
In de rechterzijde in schijn
Is er 3 en in de linker drie
1645 En een in het midden, zegt men mij;
En daarom zeggen sommige dan
Dat men in de rechtere wint de man
En in de linker wint dat wijf,
Dat men in midden wint heeft lijf.
1650 Anderen zeggen vanwege naturen
170 In elk hol kan winnen ter uren,
En dat men in de linkerzijde wint
Dat is een manachtig wijf dat kind,
En wint men in de rechterzijde
1655 Dat is een wijfachtig man die tijd.
Ge zal weten dat sommige mannen roede
Zo krom is, dat het zaad te goede
Dat bij haar niet kan ontvangen
In de matrix heb ik verstaan,
1660 En in een ander deel ontvangt het zaad;
Daarom zijn het, dat wel verstaat,
Van tijd tot tijd jongetjes en ook mede
Van tijd tot tijd meisjes en ook beide.
Het gebeurt soms bij de vrouwen
1665 Dat hun matrix zich opheft, in vertrouwen; (als bij de overgang)
Daarbij komt dat ze veranderd is
En zwakke appetijt hebben daarbij
Van verkoudheden van het hart mede
Dat hen overkomt in menige plaats.
1670 Ondertussen gedogen ze bezwijming,
En dat de pols slaat minder
Zodat men het niet voelen kan
Als men ze tasten wil daaraan.
En van de zaken, zonder blijf,
1675 Wordt van tijd tot tijd krom dat wijf,
Zodat van tijd tot tijd dat hoofd
En de kin samenkomen, geloof het,
En dat ze hun stemmen verliezen mee,
En lippen en tanden ook, dat weet,
1680 Bedwingen en de borst aldaar
Boven mate opheffen, weet voorwaar.
Galenus zegt van een wijf
Die zo gedoogde in haar lijf
Dat ze verloor haar stem ter plaatse
1685 171 En haar pols verloor ze mede,
En ze was zo gebrekkelijk in haar
Gelijk of ze dood was,
En geen teken van het leven
Vond men daarin in dat wijf;
1690 Maar haar natuur had min of meer
Te weinig hitte aan het hart in;
En sommige dokters zeiden daar
Dat ze dood was, voorwaar.
Galenus nam wol en deed het toen
1695 Voor haar neus, en beproefde zo,
En vond leven noch aan haar,
En zei dat deze ziekte aldaar
Haar aankwam, omdat ze
Te veel natuur had, daarbij
1700 Dat ze de mannen plag niet,
En haar natuur, zoals men ziet,
Bedorven was ter plaatse.
En weduwen gebeurt veel dat
Die daarvoor mannen hebben bekend;
1705 En jongelieden ook wel mogen
Deze dingen ook geschieden mee,
Als ze in hun tijden komen, dat weet,
Dat ze huwelijk zouden plegen
En mannen niet hebben in die,
Daarom hen dat zaad
Meer overvloeit, dat verstaat,
Dat zonder man niet kan wezen,
De natuur in hen bederft van dezen.
En van dit zaad, dat is
1715 In hen overvloeiend, dat is gewis,
En van deze verrotte matrix mede
Komt een winderigheid
Opwaarts tot zulke plaatsen te slaan
172 Tot bij het hart omgaat
1720 Die zijn buren van het hart omtrent
En het maag instrument.
En hiervan ontbreekt hen de spraak,
En dit ongemak van deze ongemakken
Neemt begin van dat hen
1725 Hun ziektes ontbreken min of meer
En ontbreken hun stonden;
En is in hen overtollig gevonden
Dat zaad is in hen te ongemak
Veel meer, daar ik van sprak.
1730 Die beste medicijn die is
Tegen dit ongemak, dat is gewis,
Dat men in de handen en in de voeten
Wat krabt met goede moed
Met olie lavine, (lavendel?) dat weet,
1735 En voor de neus houdt mee
Dingen die zijn van reuk zwaar,
Zoals galbanum, en daarna
Beversein, pek, verbrandt vilt,
En een verbrandt linnen kleed zal gij
1740 Of Opopanax daarvoor houden nu,
En dergelijke, dat zeg ik u,
En warme zalf daar zal men mee
Vulva zalven binnen, dat weet,
En buiten, zoals hierna staat,
1745 Dat is yroleon musseloen gereed
En camillion en ardilion;
Deze brengen weer in haar doen
Menstruatie en andere ziektes.
Men zal een kop zetten mede
1750 Op de borst en ‘s morgens alzo
Zal ze diacimum (sap van komijn nemen, en daartoe
Met het sap van eppe daar
173 Of met het sap van Calamintha, voorwaar,
Of van Nepeta gemaakt, verstaat;
1755 Of ge zal nemen bilzezaad,
Witte peper en costus,
Munt, eppe en bevergeil
Evenveel, 1 drachme
Of meer, dit stamp je daarna
1760 En temper het met witte wijn
En drink het 1 drachme in schijn.
Justinus zegt dat men neemt nu
Komijn en droog het, zeg ik u;
En I lepeltje vol of meer
1765 Geef in drank, het stelpt pijn.
Hij moet ook nemen, God weet,
Het ding van de vos of van de geit,
En maak er poeder van ter plaatse
En doe het in haar schaamstreek.
1770 Maar Tribacius zegt koken mee
De wortel van gamander
Of chamadreos of venkel, versta,
En van lijnzaad dat zaad,
En doet ook daarna in dit.
1775 Ook zegt hij dat daartoe goed is
Wortel en Levisticum, dat weet,
Gekookt en gestampt met
Varkensvet en gelegd
Op de navel, zoal men zegt
1780 Is het zo dat na de dracht
Matrix is buiten haar macht
En te zeer gaat nederwaarts,
Men zal warmen evenie ter vaart
Die de eerste keer gezuiverd is
1785 En geef wel om dit,
Matrix gaat uit haar plaats
174 Zonder waan, en schiet uit mede
Natuurlijk, zoals men weet;
En dat gebeurt bij de aderen gereed
1790 Die omtrent de matrix staan;
Als ze met koude wordt bevangen,
En vermurwt de vochtigheden
Die overvloeiend is inwaarts mede.
Deze verkoudheid en deze murwheid
1795 Komt de matrix aangerend
Van koude lucht, die ingaat
Matrix hol; en, verstaat,
Het komt ook veel, weet dat
Omdat ze op een koude steen zat;
1800 Ook komt het van tijd tot tijdveelvuldig
Dat ze baden in water koud;
En wordt licht en murw daarbij
En er uit gaat dan zij.
Is het dat matrix nederwaarts slaat
1805 En niet helemaal uitgaat,
Dan zal men voor de neus houden dus
Balsam of muskus,
Spica, nardus, scorope en amber
En dergelijke ook daarna;
1810 En beneden zal men ze beroken mede
Met gebrande kleren en diergelijkheden,
En op de navel leggen mee
Wol die in wijn en in olie is gevet.
En is het dat matrix uitgaat,
1815 Neem ammoniacum gereed
En temper het met sap van alsem dat
Een zalf haar lichaam ter plaatse;
Daarna neem Cassia fistula en Ruta
En bijvoet evenveel daarna
1820 .......................
175 En kook het in wijn daarna;
Met gekookte tarwe al bloot
Zal men het daarop binden ter nood.
En de eerste keer boven alle dingen,
1825 Is matrix uitgekomen bijzonder, Dan zal ge met uw handen gelijk
In haar goede stand doen staan,
En dan zal ze na dat
Gaan zitten in een warm bad,
1830 Daarin gekookt zal zijn, zoals ik het versta,
Granaatbloemen, schors van malignata,
Rosa galla, Corntusa, Mentha,
Sumac, glandes, (klieren van muskus? Linze,
Daarvan zal men een stoof maken,
1835 Die zeer helpt in deze zaken.
Dyascorides stoven heet
Vaak berokingen gereed,
Haar dieet zal koud wezen.
Een experiment goed tot deze
1840 Dat beproefd is in waar ding
Daar de matrix uitging:
Poeder van het hart van een hert mee
En bladeren van laurierboom, dat weet,
Evenveel een ons mede
1845 En I drachme mirre gereed;
Wrijft het en temper het met wijn
En geef het in drank, dit is medicijn,
En aldus zal de matrix mede
Teruggaan in haar plaats.
1850 Van tijd tot tijd worden daarna
Opblazing in matrix daar
En zweren van diverse vormen.
Is het dat er gal uitgaat snel
Van de lever is de zaak mee
1855 176 Van een zweer, ook dat weet,
Dan maakt het een koorts daar
En een kanker, dat is waar.
En is het van koude humeuren mede
En ruw en hard ter plaatse
1860 En zwaarheid met grote pijn;
En is het in een zijde ook meer
Van de matrix bij de mond,
Dan voelt ze ruwheid te die stonden
Aan haar schoonheid, en ook mede
1865 Aan de navel, op menige plaats
Aan de lendenen, daarvan komt
Dat men de bloedzucht noemt;
En is de zweer aan de andere zijde,
Dan is het in de rug in die tijde
1870 En in die zijde groot zeer
En de ontlasting verstopt meer.
De eerste keer zal men vernemen
Welke de zaken zijn bij de zweren
Als het van hete zaken is,
1875 Dan zal ge een ader laten daarbij
Die in de voet staat,
Dit zegt Galenus zonder waan.
Nadat men kent de ziektes,
Want liet men aan de hand mede
1880 In de ziektes van matrix daar
Die lange trekt, voorwaar,
Dat bloed opwaarts, en alzo
Trekt die matrix daarnaartoe;
En vanwege dit moet men ter plaatse
1885 Het bloed beneden laten mede.
En is de vrouw sterk en stevig,
Dat ze het 2 maal kan gedogen
Op een dag te laten daar,
177 Dat was voor haar goed, en daarna
1890 Zal men haar geven in drank mede
Sap van morellen en weegbree,
Donderbaard en Cassia fistula
En Mandragora en dergelijke meer.
Men zal ook nemen een pleister mee,
1895 Die de hitte verdrijft, dat weet,
En de kracht verbetert mee,
Van het sap van Portulaca
En Plantago psylium en weegbree,
Van scharlei en donderbaard mede,
1900 En daartoe olie rosaciarum;
En daarna, als het rijp is soms,
Zal men erop leggen lijnzaad
In boter gekookt, dat verstaat,
En Malva en fenegriek mee
1905 En ganzenvet of kippen, dat weet,
En het witte van een ei daarmee,
Dit is goed op zulke plaatsen.
Dioscorides zegt dit,
Dat zeer helpt die zit
1910 In water daar spica in gekookt is.
Paulus leert ook, dat zeker is,
Een te maken daarmede
Tegen de matrix hardheden
En tegen haar verkeerdheid
1915 Of gezwollen of winderigheid,
Dit verdrijft men en geneest mee.
Neem van het kalf dat vet
En van de buik ook
Het gewicht van 48 drachmen groot,
1920 En van het vet van een hertshoren
Drie drachmen en daartoe horen
Het vet van de gans en van de kippen mee
178 Evenveel 3 drachmen, dat weet,
En honing 2 drachmen daarbij,
1925 En 6 drachmen gewicht van hysop,
Deze zal men stampen gereed,
En vrouwenmelk mengen mede
En met olie van rozenrood
En met I pessarium in doen ter nood,
1930 En daarvan zal men I pleister maken.
Is de zweer van koude zaken,
Hun dieet zal zijn klein
Om die vochtigheden te verminderen alleen.
En wil u ze ter gezonde waart keren,
1935 Die zweer, ik zal het u leren,
Zo neem fenegriek en lijnzaad
En gerstemeel, dat verstaat,
Tezamen gekookt, dat zeker is,
En boven gekookt in duivenmest.
1940 Is het dat de zweer naar binnen gaat
Naar de blaas toe, zo neem daarna
Geitenmelk en ezels mede,
En drink dat, en maak ter plaatse
Van gerstewater en honing aldaar
1945 Een pessarium, en doe het in daarna
Meteen in de matrix,
Het helpt ter baten veel mee.
Dit is tegen die hebben niet
Hun stonden, of ontbreken iets:
1950 Om het weer te hebben zal gij
Van de wortels nemen, zegt men mij,
Van de wilg de schors daar
Die naast de bovenste is, voorwaar,
En zal het met wijn koken mede
1955 En temper het en verwarm het ter plaatse,
‘s Morgens in drank geven.
179 Ook is goed daarnaast
Malva, persicaria en bladeren van Laurus
En een beroking gemaakt daarbij,
1960 En de wortel van rozen mede
Gebonden en gedaan ter plaatse.
Om die haar stonden te zeer
Bloeden en daarvan hebben deer,
Ge zal nemen I hertshoren
1965 En die in stukken snijden tevoren
En verpoederen ze met het zaad
Van de netels met goede stade
En temper het met regenwater daar,
En geef het haar te drinken daarna.
1970 Medicijnen tegen diegene
Die zich bewateren op het bed altijd,
Hetzij hij wilde of niet, dat weet,
Ze kunnen het niet ophouden mee,
Deze zal men met warme kruiden daar
1975 Beroken en stoven daarna.
Tegen de luizen tussen de benen
En onder de oksels, van deze twee,
Heten platluizen, dat verstaat,
Ge zal nemen, naar mijn raad
1980 Alsem, en met olie mengen,
En daarvan maken temperingen
En bestrijken daar de wormen zijn.
En ook is goed en fijn
Tegen rode ogen, die ze daarmee
1985 Aan de staart bestrijkt, dat weet.
Waar het in de mond stinkt,
Dat de kwade maag toebrengt,
Ge zal nemen het bovenste mede
Van de munten, en dat gereed
1990 Koken in wijn, totdat het is
180 Tot de helft verkookt, en na dit
Dat gedronken, als de maag
Goed gezuiverd is alle dagen,
Zou u uw mond wassen daar;
1995 Dit is goed wel openbaar.
Als vrouwen zijn gekwetst van dezen
Dat mannen met hen hebben gewezen,
Dat ze zwellen aan hun natuur,
Ze zullen koken daartoe ter kuur
2000 Malva en polei mede
In regenwater daar ter plaatse,
Zitten en baden daarin;
Dit is voor hen goed, zegt mijn geest.
Het zijn vrouwen die zeer stinken,
2005 De stank zal men hiermee verminderen;
Ge zal in wijn koken nu
Bladeren van munten, raad ik u,
En daarin een doek natten,
Daarin wassen zonder letten.
2010 Die ook gezwollen is
Om zijn schoonheid, dat zeker is,
Hij neemt polei en Pulicaria
En bladeren van laurierboom nieuw,
En laat het wellen in het water ter plaatse,
2015 En ga daarin zitten na dat,
En daarin zal hij beroken daar
Met olivano, (olijf?) weet voorwaar.
Wil u dat een vrouw die zoogt
Melk genoeg geeft ter deugd,
2020 ‘s morgens te voormiddag gereed
En ‘s avonds ook mede,
Geef haar te drinken venkelzaad,
Lauw gemaakt, voordat ze eet.
Dit kruid, gekookt en daarop gelegd
2025 181 Tot een pleister, het helpt, zo men zegt.
Tegen de borsten, die gezwollen wezen,
Gebroken bonen neem van dezen
In een mortier met grote kracht
En doe ze in het water een nacht
2030 En I nacht, en een pond
Van bolus Armeniacum terstond
Een vijzel en azijn mede,
En maak een pleister ter stede;
Daarop leg het, dat is goed,
2035 En dat gezwel ook zinken moet.
Nog tegen borst zeerheden
Neem Armeniacus, en mede
Met melk in water gewreven,
En doe de borst alom ernaast;
2040 Leg het erop, en daarna
Bladeren van sla, en aldaar
Bladeren van rode kolen mee,
Dit is goed daartegen, dat weet.
Diegene die hebben verdriet
2045 En hun stonden hebben niet,
Zijn er zeer ziek van of kwelen mede,
Hij neemt en kookt ter plaatse
IJzerkruid en ruit zeer veel,
En daarna zal hij het koken meer
2050 Met spek, en dan zal hij
De zieken geven, alzo al het is
Warm, en eet alzo:
Daarna zal hij eten daartoe
De wortel van de wilg mee
2055 Die tussen beide is gezet,
Niet te groot en niet te klein,
Maar in het midden in het algemeen,
En de wortel van de tak daar
182 Die grootste die ge vindt, voorwaar,
2060 Die zal ge stampen in stukken
En met wijn mengen ook mee;
En zeef het door een doek daartoe
En geeft het de zieke drinken alzo.
Die te zeer zijn stonden heeft,
2065 Dat hij in kwalen daarvan leeft,
En die dat niet helpen kan
Dat hem helpt, hij neemt dan
Savelboom, en daar ter plaatse
Een kruid, dat men noemt mede
2070 Hypericum of perforatam,
En stoot het stuk daarna
En maak een koek alzo
Met een ei, en doe ertoe
Een weinig meel, en nadat
2075 Bak het op een tegel ter plaatse,
En geef het de zieke te eten daar;
Dan zal ge geven daarna
Dat zaad van de netels mee
En van hertshoorn, dat weet:
2080 Daarvan zal ge poeder maken
En geven de zieke deze zaken
In wijn gemengd te drinken daar;
Dit is voor hem goed, weet voorwaar.
Dit is van de vrouwen heimelijkheid:
2085 Die kind dragen ook mede,
Of het levend is of dood
Hoe ze verlost wordt uit de nood.
Is het zo dat men daar
Voelt dat het dood is, voorwaar,
2090 Dan zal ge nemen ruit ter plaatse,
Bijvoet en alsem mede
En peper, en breken het daarna,
183 En drink het sap met wijn daar.
Of water ook, dat zeker is
2095 Daar lupine in gekookt is
En alsem en bijvoet,
Dit is daartegen goed.
Of peper gewreven met wijn
Is ook gedronken goed tegen pijn,
2100 Of Satureja gedronken mee
En op de buik gebonden, dat weet.
Ze zouden genezen al bloot
Of het levend was of dood.
Ditzelfde doet ijzerkruid daar
2105 Gestampt en gedronken daarna
Met wijn of met water mee;
Dit helpt ook mede, dat weet.
Of gekookt rozenwater mede,
Dit helpt ook mee gereed
2110 Evenveel, en geef het dan
De wijn drinken daaraan.
Of neem boter en geef het haar
Met wijn en met honig aldaar
Te drinken, dit is goed.
2115 En helpt haar dat niet, zo doe
Dat ik u hier nu aanraden zal:
Is dat kind dood, ze zal
En ze het niet lozen kan,
Dan zal ze nemen dan
2120 Melk al warm daar ter plaatse
Van een andere vrouw mede,
En ze zal gelijk genezen daar.
Noch een andere, dat is waar:
Neem ruit en bijvoet,
2125 Alsem, Opopanax daartoe doet,
En breek het goed daar alzo
184 En doe er wat suiker toe,
En leg het bij haar schoonheid daar,
Het zal haar helpen, weet voorwaar.
2130 Nadat het kind geboren is,
Daar ik tevoren van deed gewag,
Is het dat de nageboorte
Daarin blijft na de pijnen,
Dan zal men bereiden daartoe
2135 Dat ze het lozen kan alzo
Eerste keer dat men zo doet
Mond en neus sluiten toe.
Of een ander, men zal dan
Een loog maken, zo men best kan,
2140 Van as en poeder mede
En het zaad van Malva ter plaatse,
Tezamen mengen 1 drachme;
Dit zal men te drinken geven daarna,
En daarna zal ze braken gelijk.
2145 Van dit poeder, heb ik verstaan,
Met warm water mede
Laat het ook braken ter plaatse.
Dat men ze berookt is goed mee
Met loog van gezouten vlees, dat weet,
2150 En met de klauwen van paardenvoeten
Daarmee berookt met goede moed,
Of van hondendrek mede
Of van geiten, weet gereed.
Deze doen zuiveren de nageboorte,
2155 Daarvan de vrouwen hebben pijn,
Het is ook goed lijnzaad
Dat gekookt, goed verstaat,
In water of in wijn
En geef het haar te drinken tegen pijn.
2160 En er gaat geen bloed uit aldaar
185 Na de nageboorte, weet voorwaar,
Dan zal men doen dat gezegd
Hiervoor is, naar de waarheid,
Om te komen ook die ziektes
2165 Die de vrouwen deert mede.
En is het zo dat daarna
De baarmoeder is ziek aldaar,
Dan zal ge nemen ook daartoe
Styrax en wierook ook alzo
2170 Evenveel een drachme,
En drie ons ook daarna
Van het zaad van ratemorum mede,
En leg het op kolen daar ter plaatse
Die brandend zijn, en berook daar
2175 Die vrouw daarover goed daarna.
Er zijn zulke vrouwen ook mede
Die hun dracht ter plaatse
De nageboorte lozen niet
En na het kind blijft, zoals men ziet.
2180 De kuur hiervan zal ik vertellen:
Men zal nemen peterselie
En prei en het sap ervan ook mede,
En temperen het met olie ter plaatse
Die men noemt pugelino,
2185 En ook mede mucellino;
Die zal men geven te drinken haar
Met het sap, weet voorwaar,
Van bernagie, en gelijk
Zal de nageboorte uitgaan;
2190 En het gebeurt dat zij
Zeer zou braken daarbij,
En van het braken dat
Zo wordt gezuiverd zeer dat vat.
Ook zijn er sommige, zeg ik u,
2195 186 Zal ze van een kind genezen nu,
Dat ze daarna bloeden meer
En onmatig uitstort zeer;
En die kan men helpen mee
Van deze kruiden wat, dat hen let.
2200 Ge zal nemen het sap alleen
Van de kruiden in het algemeen
Bijvoet, salie en cispelle,
Polei en glaskruid;
Dergelijke en daarna
2205 Maakt men van meel I koek daar
En bakt het en geeft het haar
Al warm te eten daarna;
En altijd, als ze is in bad,
Zal ze zich hoeden vroeg en laat
2210 Dat ze niet verkoelt daarmee.
Of anders kan men het doen ter plaatse:
Ge zal nemen een soort aarde, dat weet,
En in azijn getemperd mee,
En maak er een pleister van,
2215 En leg het in de rechterzijde daaraan
Onder de lever, dat verstaat;
Is het dat het bloed de neus uitgaat,
Dan zal ge leggen voor het voorhoofd
Zo ’n pleister, dat gelooft.
2220 En weet ook dat, en verstaat
Dat de vrouwen niet uitgaat
Na hun dracht enig bloed
Ter neus, hen is, zoals ik het verstond,
Dat ze een knaapje heeft gedragen;
2225 Maar van een meisje, zoals wij het gewagen
Dan gebeurt het op geen tijd,
Dit wil ik dat ge zeker zijt.
Nu wil ik u laten verstaan,
187 Want de vrouwen zijn verschillend:
2230 De een zijn dat ze dragen niet
En de andere bereidt, zoals men ziet,
In verwachting in alle uren;
En dat er sommige zijn van naturen
Dat ze niet winnen mogen
2235 Kinderen, noch daartoe deugen.
Dus is een gebrek aan die vrouwen dan
En dergelijke ook aan de man,
En tegen welke mocht men, voorwaar,
Daarvan helpen openbaar.
2240 Hiervoor liet ik verstaan
Hoe dat ze waren gedaan
En waar men het gebrek in hen vond;
Nu wil ik u hier ter stonde
Die medicijnen leren daartoe
2245 En zeggen op welke manier en hoe
Dat men die vrouwen behandelen mag
Dat ze kind dragen kan.
Is het zo dat ze is
Flegmatisch, en ook mede, dat is gewis
2250 Sierlijk, dat is klein, mee,
Dan zal men haar maken, dat weet,
Een bad van zeewater daar
Of van ander water, voorwaar,
Dat gezouten is, of mede
2255 Of regenwater neem ter plaatse
En daarin zal men doen gereed
Alle kruiden die zijn heet,
Jenever, Nepeta en bijvoet,
Laureolam, (Daphne?) polei, dit is goed,
2260 En hysop en dergelijke;
En in dit bad zekerlijk
Zal ze zitten zo lang daarna
188 Dat ze zeer zweet aldaar;
Dan zal ze gaan in een plaats daarbij
2265 Daar ze goed bedekt is;
En is het zo dat men ter plaatse
Haar geeft, als ze komt in het bad,
Konserf van rozen, het is goed.
Haar eten, dat men haar geven moet,
2270 Zal goed zijn en heet;
Ze zal ook drinken ter plaatse gereed
Goede wijn, en niet te veel;
Dit is ook tot dit spel.
Dus zal ze driemaal of vier
2275 In de dag baden op die manier,
De volgende dag ook alzo,
En de derde ook daartoe
Maak voor haar een beroking
Met dezelfde kruiden en dingen
2280 Dat ik hiervoor zei nu.
Ditzelfde mede, zeg ik u,
Zal men ook doen voor de koude man,
En in de plaats, daar men dan
De vrouw berookt, zal men hem mede
2285 Warme dingen geven ter plaatse
En versterkend, dit is zijn wezen
Dat hem goed is in deze.
Is ook een vrouw groot mede
Alsof ze het water had ter plaatse,
2290 Dat ze alzo geschapen was,
Dit met nuttig openbaar
Dat ze kind kon ontvangen,
Hiertoe zou men nemen gelijk
Een drek van de koe,
2295 En die temperen goed alzo
Met goede wijn, en daarmee
189 Zou men goed bestrijken, dat weet,
En dan zou ze in een stoof gaan
Al tot de hals, zonder waan;
2300 En die stoof ook, God weet,
Zou wezen zeer heet,
En de stoof zou gemaakt wezen
Van hout, dat men noemt in deze;
Sambucus zou dat vuur zijn.
2305 Ook zou ze, naar de leer van mij,
Goed daarin bedekt zijn, dat weet,
Dat ze daar zeer zweet mee;
En, als ze lang gezweet had daar,
Zou ze zich wassen daarna
2310 Met het water, daar ik van las
Hiervoor, en na dit
Zou ze in haar bed gaan
En daarin rusten, zonder waan.
Dit zou ze tweemaal of drie
2315 In de week doen, zegt men mij,
En ze zou ook daarvan ter plaatse
Genoeg sierlijk worden daarmede;
En men zou haar geven nu
Goed te eten, zeg ik u,
2320 En te drinken goede wijn;
Dit is een kuur goed en fijn.
En de mannen mag men mede,
Die ook opgeblazen zijn ter plaatse
En grof en niet sierlijk,
2325 Kan men kuren desgelijks
Dat ze sierlijk en zuiver zijn
Hiervan heb ik genoeg gelezen;
In wil er nimmermeer van maken,
Maar ik bid in vertrouwde spraken
2330 Dat niemand in dorpsheid verstaat
190 Dat ik van de naturen spreek dus na,
Want had ik het niet omgelegd
Ik had er wel meer van gezegd,
Maar ik laat het hierbij aldus blijven
2335 En wil er nimmermeer van schrijven.
Expliciunt mulierum secreta.