Spiegel historiael

[p.1,1] Eerste partie

Die eerste bouc nemet sijn begin

Also alse die werelt ginc in,

Hoe Adam was gemaect ende Yeve,

Hoe si verghaten die Gods lieve,

5 Hoe haer geslachte van hem quam,

Hoe die lovie die werelt nam,

Hoe naer die lovie voer dat diet,

Hoe God die tongen versciet,

Hoe Abraham ende sine neven

10 Alleene int gelove bleven,

Ende strect vort tote Josephs doot,

Die in Egypten was here groot,

Ende hevet LIII capiteele inne

Vanden ende toten beghinne.

Van Gode

Noch van Gode

Gods werc upten eersten dach

Gods werc upten anderen dach

Gods werc upten derden dach

Gods werc upten vierden dach

Vanden vijften daghe

Hoe Adam ende Yeve waren gemaect

Hoe Adam ende Yeve braken tgebod

Hoe Caym slouch Abelle

Van Cayms quaethede

Adams regnatie tote Noee

Van Noe, hoe hi ginc in daerke

Van Noes benedictie

Van Noes kinderen

Hoe God die tongen versciet, enten tor Babel

Van Azia ende vanden Paradise

Van India in Azia ende van sinen wondren

Van Persia in Azia ende andere riken

Van Arabia in Azia ende andere riken

Van Egypten in Azia ende andere lande

Van Albania in Azia

Vanden lande van Cleene Azia

Van Europen ende van haren sticken

Hoe Grieken es gedeelt in viven

Van Tessalia, van Europen ende van Ytalen

Van Gallen in Europen

Van Affrica ende hare lande

Van Yengis ende Mauritane

Vanden eylanden vander zee

Vanden geluckegen eylande

Vanden eylanden vander Zuudzee, ende tusscen Stroc ende Maroch

Van Cycile

Van lieden dolingen ende van costumen

Jheronimus van beestenleven van lieden

Solinus van manieren van lieden

Van minnen van wiven tharen mannen waert

Vanden beginne vander Cyten rike, ende hoe die lande vielen in dolingen

Hoe trike van Egypten begonste

Hoe Adams geslachte doolde tote Abrahame, ende hoe die afgoden upquamen

Van Abraham ende van Ninius

Hoe Semiramis berechte Surien

Van Abrahamme ende sinen geslechte, hoe si rumden tlant

Van Jacobpe ende van Esau

Van Foroneus die den Grieken hare wet gaf, ende hoe trike van Argos begonste

Hoe Joseph spelde den coninc sinen droem, dien sine broederen vercochten

Hoe Joseph coren gaderde tes coninx bouf, ende van Assenech, Futifers dochter

Van Joseph ende van Assenech, hoe si hem ondersaghen

Van Assenech droufhede, ende hoe soe Josephe minde

Hoe Joseph sinen broederen coren vercochte, ende hoe Jacob in Egypten quam

Van Pharaons sone ende van Assenech, hoene Benjamin warp met eenen steene, alsi Assenech wilde nemen

Hoe die kinderen van Ysrael quamen in pinen nar Josephs doot, ende hoe deygijndom begonste vanden Jueden

Van Aspis den afgod ende van Seraphis

Eerste deel.

Dat eerste boek neemt zijn begin,

Alzo toen de wereld begon,

Hoe Adam was gemaakt en Eva,

Hoe ze vergaten de Gods liefde,

5. Hoe hun geslacht van hen kwam,

Hoe dat het vloed die wereld nam,

Hoe na die vloed voer dat volk,

Hoe God die tongen scheidde,

Hoe Abraham en zijn neven

10 Alleen in het geloof bleven,

En strekt voort tot Jozef’ s dood,

Die in Egypte was heer groot,

En bevat 53 kapittelen,

Van het eind tot het begin.

Van God.

Nog van God.

Gods werk op de eerste dag.

Gods werk op de volgende dag.

Gods werk op de derde dag.

Gods werk op de vierde dag.

Van de vijfde dag.

Hoe Adam en Eva waren gemaakt.

Hoe Adam en Eva braken het gebod.

Hoe Cain sloeg Abel.

Van Cain’s kwaadheden.

Adams regering tot Noach.

Van Noach, hoe hij ging in de ark.

Van Noach ‘s zegening.

Van Noach ‘s kinderen.

Hoe God de tongen scheidt en de toren van Babel.

Van Azi en van het Paradijs.

Van India in Azië en van zijn wonderen.

Van Perzië in Azië en andere rijken.

Van Arabië in Azië en andere rijken.

Van Egypte in Azië en andere landen.

Van Albania in Azië.

Van de landen van Klein Azië.

Van Europa en van haar stukken.

Hoe Griekenland in vijven is verdeeld.

Van Thessalië, van Europa en van Italië.

Van Gallië in Europa.

Van Afrika en haar landen.

Van Yengis en Mauritanië.

Van de eilanden van de zee.

Van de gelukkige eilanden.

Van de eilanden van de Middellandse Zee en tussen Straat van Gibraltar en Marokko.

Van Sicilië.

Van lieden dolingen en van gebruiken.

Hironymus van beesten leven van lieden.

Solinus van soorten van lieden.

Van minnen van wijven tot hun mannen waart.

Van het begin van het Scythen rijk en hoe dat land viel in dolingen.

Hoe het rijk van Egypte begon.

Hoe Adams geslachte doolde tot Abraham en hoe die afgoden opkwamen.

Van Abraham en van Ninus. (2)

Van Abraham en zijn geslacht, hoe ze ruimden het land.

Van Jacob en van Esau.

Van Foroneus die de Grieken hun wet gaf en hoe het rijk van Argos begon.

Hoe Jozef voorspelde de koning zijn droom, die zijn broeders verkochten.

Hoe Jozef koren verzamelde tot konings behoefte en van Aseneth, Futifer’ s dochter.

Van Jozef en van Aseneth, hoe ze elkaar bekeken.

Van Aseneth droefheid en hoe ze Jozef beminde.

Hoe Jozef aan zijn broeders koren verkocht en hoe Jacob in Egypte kwam.

Van Farao’ s zoon en van Aseneth, hoe hem Benjamin wierp met een steen toen hij Aseneth wilde nemen.

Hoe die kinderen van Israël kwamen met pijn naar Jozef’ s dood en hoe het eigendom begon van de Joden.

Van Aspis de afgod en van Serapis.

[p.1,1.2] I Partie. I Boek. Hier beghint die eerste bouc vander eerster paertien vanden Spiegle Ystoriale.

Dit es tprologhe.

Die de werelt eerst werrelt hiet,

Hine was al in dole niet:

Hij gaf hare bina rechten name;

Want bider mesdaet van Adame,

5 Daer hi Gode omme vererrede

Entie werelt al verwerrede,

So es hare die name comen.

Werrelt machmen de werelt nomen,

Want ie sidert alle jare

10 Hevet soe sijn gewerret in hare.

Wie dan weten begaert,

Hoe swaerlike ende hoe hinderwaert

Soe hevet ghesijn gewerret dan,

Sidert dat die eerste man

15 Ghemaket was vander erden lime,

Hi come ende lese minen rime.

Hier vint hijs meer, in rechten ware,

Dan els ieweren openbare.

Niemen en wane no en peinse,

20 Dat ic dit in boerden veinse;

Maer biden coninc Loduwike,

Die coninc was in Vrancrike,

Ende voer Thunus staerf int here,

Bi sinen wille, bi sinen ghere,

25 Versaemde dit uut vele boeken,

Diemen verre dede souken,

Een Jacopijn, een Predicare,

Ende maket alder werelt mare

In XXXI bouken wale,

30 Ende hietse Spiegle Ystoriale,

Omme datmer in ziet openbare

Van vele ystorien dat ware:

Van allen coningen die oint waren,

Die met ridderliker scaren

35 Die werelt dwongen ende dorvochten;

Hoe si hare dinc vulbrochten,

Hoe si begonsten, hoe si enden,

Hoe si hare vianden scenden;

Van allen Roemschen keyseren mede,

40 Van allen pauesen vander stede,

Van philosophen, van poeten,

Van vrayen ende van valschen propheten;

Al neder toter coemst ons Heren,

Die de maget drouch met eeren;

45 Entie nieuwe wet daer naer;

Meneghe pine groot ende swaer,

Die kerstijnheit leet onder tswaert,

Onthier ende gedoopt waert

Constantijn, die keyser was

50 Ende van laserscepe genas;

Ende cortelike van aneginge,

Hoe die werelt hare dinge

Ghehandelt heeft tote onsen tiden,

Suldi hier horen overliden.

55 Dien dan die boerde vanden Grale,

Die loghene van Perchevale,

[p.1,16] Ende andere vele valscher saghen

Vernoyen ende niet en behaghen,

Houde desen Spiegle Ystoriale

60 Over die truffen van Lenvale;

Want hier vintmen al besonder

Waerheit ende menech wonder,

Wijsheit ende scone leringhe,

Ende reine dachcortinghe,

65 Also alse broeder Vincent

Tote Beauays int covent

Versaemde, die Predicare,

Die de loghene hadde ommare.

Dese ystorien altemale

70 Vanden Spiegle Ystoriale

Salic uten Latine dichten

In sconen worden ende in lichten,

Eist dat mi God wille gheven

Ghesonde, tijt ende leven:

75 Die jeesten daer af al ghemeene;

Maer die clergie alleene,

Diere vele in es gesayt,

Willic dat dat paepscap mayt,

Want den leeken eist te swaer;

80 Ende oec mede hebbic vaer,

Dat des dat paepscap belgen soude,

Of ic mi dies onderwinden woude.

Ende anderwaerven hebbic gewesen

In haer begripen van desen,

85 Want ic leeken weten dede

Uter Byblen die heimelichede.

Hare biddic, diet al vermach

Naest Gode, die in hare lach,

Dat soe mi daer boven bejaghe

90 Sin ende ghesonde daghe,

Dat ic dit bouc vulmaken moete,

Ende ic mine mesdaet gheboete.

Grave Florens, coninc Willems sone,

Ontfaet dit werc! Ghi waert de ghone,

95 Die mi dit dede anevaen.

Ghenoughet u, wildijt ontfaen

Danckelike, so bem ics vro,

Ende ic houts mi gepayt also.

God geve u leven sonder blame!

100 Ic beghinne in ons Heren name.

I Partij. 1^ste Boek. Hier begint dat eerste boek van de eerste partij van de Historische Spiegel.

Dit is de proloog.

Die de wereld het eerst wereld noemde,

Hij was geheel niet in dolen:

Hij gaf het bij de echte naam;

Want bij de misdaad van Hoe Semiramis berechte Syrië.

Adam,

5 Daar hij God om verergerde

En de wereld al verwarde,

Zo is haar die naam gekomen.

Wereld mag men de wereld noemen,

Want ze sinds alle jaren

10 Is ze zo verward in haar.

Wie dan weten begeert,

Hoe bezwaarlijk en hoe hinderlijk

Ze heeft geweest verward dan,

Sinds dat de eerste man

15 Gemaakt was van de aardse leem,

Hij komt en leest mijn rijm.

Hier vindt hij het meer, in rechte waar,

Dan elders ergens openbaar.

Niemand waant of peinst,

20 Dat ik dit in boerse veins;

Maar bij de koning Lodewijk,

Die koning was in Frankrijk,

En voor Tunis stierf in het leger,

Bij zijn wil, bij zijn verlangen,

25 Verzamelde dit uit vele boeken,

Die men ver liet zoeken,

Een Jacobijn, een Predikant,

En maakte al de wereld berichten

In 31 boeken wel,

30. En noemde het Spiegel Historie,

Omdat men er in ziet openbaar

Van vele histories dat ware:

Van alle koningen die ooit waren,

Die met ridderlijke scharen

35 Die wereld dwongen en doorvochten;

Hoe ze hun ding volbrachten,

Hoe ze begonnen, hoe ze eindigden,

Hoe ze hun vijanden schonden;

Van alle Romeinse keizers mede,

40 Van alle pauzen van de stede,

Van filosofen, van poten,

Van fraaie en van valse profeten;

Al neer tot de komst ons Heren,

Die de maagd droeg met eren;

45 En de nieuwe wet daarna;

Menige pijn groot en zwaar,

Die Christelijkheid leed onder het zwaard,

Tot hier en gedoopt werd

Constantijn, die keizer was

50 En van melaatsheid genas;

En gauw van aanvang,

Hoe die wereld haar dingen

Behandeld heeft tot onze tijden,

Zal ge hier horen overgaan.

55 Die dan die boersheid van de Graal,

Die leugens van Percival,

En andere vele valse sagen

Verdrieten en niet behagen,

Houden deze Historische Spiegel

60 Voor die sprookjes van Lenvale; (1)

Want hier vindt men al bijzonder

Waarheid en menig wonder,

Wijsheid en mooie leringen,

En zuivere tijdverdrijf,

65 Alzo als broeder Vincent

Te Beavays in het convent

Verzamelde, die Predikant,

Die de leugens had onwaardig.

Deze histories helemaal

70 Van de Historische Spiegel

Zal ik uit het Latijn dichten

In mooie woorden en in lichte,

Is het dat me God wil geven

Gezondheid, tijd en leven:

75 Die verhalen daarvan algemeen;

Maar die geestelijkheid alleen,

Die er veel in is gezaaid,

Wil ik dat het priesterschap maait,

Want de leken is het te zwaar;

80 En ook mede heb ik gevaar,

Dat dus dat priesterschap verbolgen zou,

Als ik me aldus onderwinden wou.

En andere maal ben ik geweest

In hun begrijp van deze,

85 Want ik leken weten deed

Uit de Bijbel de heimelijkheid.

Haar bid ik, die het al vermag

Naast God, die in haar lag,

Dat ze me daar boven bejaagde.

90 Geest en gezonde dagen,

Dat ik dit boek volmaken moet,

En ik mijn misdaad boet.

Graaf Floris, koning Willems zoon,

Ontvang dit werk! Gij was diegene,

95 Die me dit liet aanvangen.

Vergenoegt het u, wil gij het ontvangen

Dankbaar, zo ben ik vrolijk,

En ik hou me betaald alzo.

God geeft u leven zonder blaam!

100 Ik begin in onze Heren naam.

Dits deerste ende dats van Gode. I.

God es begin dat niene began,

Daer alle beginne in ende an

Hare beginne in hebben ontfaen;

Maer gheene herte en can verstaen,

5 Noch tonge besceden daer bi

Te vullen wel, wat God si.

Dies ware hi ries diet verre sochte,

Want hi lichte dolen mochte.

Hi es, die wi niet verliesen mogen,

10 En si dat wi sijn bedroghen;

Hi es, die niemen souken can,

Hine si vermaent daer an;

Hi es, die niemene en vint, dats waer,

Hine si reine ende claer;

15 Hi es, daer onse gelove toe wect,

Ende onse hope oec toe trect,

Ende daer onse minne toe voeget:

Siet dat u hier bi genoeget.

Hi es, alse ons die heilegen leeren,

20 Die nemmermeer en can verkeeren;

Hi eist, dus nesser wassen geen;

Hine can niet mindren, want hi es een,

Noch verkeeren van steden te steden,

Want hi es over al met mogentheden.

Dit is het eerste en dat is van God. I.

God is het begin dat niet begon,

Daar alle begin in eind aan

Hun begin in hebben ontvangen;

Maar geen hart kan het verstaan,

5 Nog tong bescheiden daarbij

Ten volle goed, wat God is.

Dus was hij dol die het verzocht,

Want hij licht verdwalen mocht.

Hij is, die we niet verliezen mogen,

10 Tenzij dat we zijn bedrogen;

Hij is die niemand zoeken kan,

Tenzij hij ze vermaant daaraan;

Hij is, die niemand vindt, dat is waar,

Tenzij hij is zuiver en helder;

15 Hij is daar ons geloof toe opwekt,

En onze hoop ook toe trekt,

En daar onze minne toe voegt:

Ziet dat u hierbij vergenoegt.

Hij is, zoals ons de heilige leren,

20 Die nimmermeer kan veranderen;

Hij is het, dus nooit was er geen;

Hij kan niet verminderen, want hij is een,

Nog veranderen van plaats tot plaats,

Want hij is overal met mogendheden.

Dits noch van Gode. II.

Dese God, elc man bezie,

Es een God in personen drie:

Dien Vader, dien gi verstaen moget

Fonteyne daer af vloyet alle doget;

5 Entie Sone, die den Vader

Evengeweldich es altenengader;

Die heilege Geest, die beedegader

Coemt uten Zone ende uten Vader:

Dese drie dat es een God.

10 Ende niemen en si so sot,

Dat hi iet gewane das,

Dat eenich voer dander was.

Elc van desen drien besonder

Es een God, ende dit es wonder;

15 Noch sijn dese alle drie

Maer een God, gelovets mie,

[p.1,17] Ende niemen en was noit vor andren.

Die int gelove wille wanderen,

Houde dit vaste in sinen zin,

20 Legge sijn ghedochte hier in

Van eenen God van drien personen,

Ende late hem altoos niet honen;

Want diere jegen doen of scriven,

En mogen niet behouden bliven.

Dit is nog van God. II.

Deze God, elk man beziet,

Is een God en in personen drie:

Die Vader die ge verstaan mag

Bron daarvan vloeit alle deugd;

5 En de Zoon die de Vader

Even geweldig is al het ene tezamen;

De Heilige Geest die beide tezamen

Komen uit de Zoon en uit de Vader:

Deze drie dat is een God.

10 En niemand is zo zot,

Dat hij iets waant das,

Dat er enige voor de ander was.

Elk van dezen drie apart

Is een God en dit is een wonder;

15 Nog zijn deze alle drie

Maar een God, geloof het me,

En niemand was er ooit voor de andere.

Die in het geloof wil wandelen,

Houdt dit vast in zijn zin,

20 Legt zijn gedachte hier in

Van een God van drie personen,

En laat hem altijd niet honen;

Want die er tegen doen of schrijven,

Mogen niet behouden blijven.

Gods werc upten eersten dach. III.

Dese God, die de creaturen

Niet mogen zien bi naturen,

Maecte de werelt int begin.

Die werelt en es no meer no min

5 Dan de hemel, merct dese sproken,

Ende al dat hi hevet beloken

In hem selven altemale,

Alse dat ey in de scale:

Vier, lucht, water ende erde.

10 Die inglen van groter werde

Maecti, dit spreect de waerhede,

Ende vervulde den hemel daer mede,

Ende God die sciet daer ter stede

Dat licht vander deemsterhede;

15 Ende dit was die eerste dach,

Die ter werelt ie gelach,

Ende was, alse wijt verstaen,

Dat nu Zondach heet, sonder waen.

In desen, dat wi verstaen recht,

20 Dat God versciet deemsterheit ende lecht,

Verstaen wi, dat hi versciet

Die quade ingle, die hi hiet

Vallen in die deemsterhede,

Ende liet den goeden de claerhede.

25 Want Lucifer sach sine nature

So scone ende so clare fighure,

Ende daertoe sinen zin so claer,

Dat hi hem verhief daer naer,

So dat hi God wilde wesen,

30 Ende verhoverdem in desen,

Ende sciet vander waerheit al.

Dus quam hi inden zwaren val,

Enter inglen een groot deel,

Dies mettem waren al gheel.

35 Dese voeren haerre vaerde:

Hem volgede nijt, scalcheit ende hoverde,

Ende dat was recht, om haer verkeren,

Over die edele gave ons Heren.

Dit sijn die belagen mede

40 Talre tijt die menscelichede,

Beede wakende ende in drome;

Elfsghedroch ende fantome,

Toverie comen van desen;

In afgoden, daer wi af lesen,

45 Spreken si dicke ende liegen,

Ende dit es al omme ons bedriegen.

Gods werk op de eerste dag. III.

Deze God die de creaturen

Niet mogen zien van naturen,

Maakte de wereld in het begin.

Die wereld is meer of min

5 Dan de hemel, merk deze spreuken,

En al dat hij heeft besloten

In zichzelf helemaal,

Als dat ei in de schaal:

Vuur, lucht, water en aarde.

10 De engelen van grote waarde

Maakte hij, dit spreekt de waarheid,

En vervulde de hemel daarmee,

En God die scheidde daar ter plaatse

Dat licht van de duisterheid;

15 En dit was de eerste dag,

Die er ter wereld ooit lag,

En was, zoals wij het verstaan,

Dat nu zondag heet, zonder waan.

In deze, dat we verstaan echt,

20 Dat God scheidt duisterheid en licht,

Verstaan we, dat hij scheidt

Die kwade engelen die hij zei te

Vallen in die duisterheid,

En liet de goede de helderheid.

25 Want Lucifer zag zijn natuur

Zo mooi en zo’nn helder figuur,

En daartoe zijn zin zo helder,

Dat hij hem verhief daarna,

Zodat hij God wilde wezen,

30 En verhovaardigde hem in deze,

En scheidde van de waarheid al.

Dus kwam hij in de zware val,

En de engelen een groot deel,

Die met hem waren al geheel.

35 Deze voeren hun vaart:

Hem volgde nijd, schalksheid en hovaardigheid,

En dat was recht, vanwege hun veranderen,

Over die edele gave onze Heer.

Dit zijn die belagen mede

40 Te alle tijd de menselijkheid,

Beide wakend en in dromen;

Elvengedrocht en fantomen,

Toverij is gekomen van dezen;

In afgoden, waar we van lezen,

45 Spreken ze vaak en liegen,

En dit is alles om ons te bedriegen.

Gods werc upten anderen dach. IIII.

Upten anderen dach so maecte

Die wakende God, die oit waecte,

Dat firmament, daer wi de sterren

Noch in scinen zien van verren,

5 Ende dat int water te middewaerde,

Ende beluuct al omme de aerde,

Van vervorsene watre al,

Hart gelijc alse cristal.

Alse vele waters, es bekent,

10 Es buten boven tfirmament,

Alse beloken es daer binnen,

Doet ons Moyses wel bekinnen.

Wat dat water daer boven doet,

Dies es God alleene vroet.

Gods werk op volgende dag. IIII.

Op de volgende dag zo maakte

Die wakende God, die ooit waakte,

Dat firmament, daar we de sterren

Nog in schijnen zien van verre,

5 En dat in het water te midden waart,

En omsluit alom de aarde,

Van bevroren water al,

Hard gelijk als kristal.

Alzo veel water, het is bekend,

10 Is buiten boven het firmament,

Als besloten is daarbinnen,

Doet ons Mozes wel bekennen.

Wat dat water daar boven doet,

Dat is God alleen bekend.

Gods werc upten derden dach. V.

Ten derden daghe al ommetrent

Versaemde God onder tfirmament

Alt water teere stat te samen:

Dat hiet hi die zee bi namen.

5 Dus heeft hi derde vort getrect,

[p.1,18] Die te voren was verdect.

Die viere elemente mede

Sette hi elke in sine stede,. . .

Daer sterren, zonne ende mane

10 Af gemaect waren, ic wane.

Die lucht sette hi daer bi,

Omme dat soe daer na minst zwaer si;

Dies altoos van sochter maniere

An die zide naest den viere;

15 Maer an de zide te watre waert,

Want daer vetter es sijn aert,

Daer sijn de donre ende die reghen,

Ende winde, die altoos plegen

Te doene ons Heren gebot.

20 Na die lucht so sette God

Dat water, want hets licht; daer naer

Die erde; want soe es zwaer,

So hout soe die nederste stede

Vanden viere elementen mede.

25 Oec verchierde God die erde

Metten bomen van groter werde,

Ende met crude menegertiere,

Nuttelijc ende van scoenre maniere.

Oec so maecti dat paradijs

30 Updien dach, alsemen ons maect wijs,

Daer hi cruut ende bome de beste

Binnen plante ende veste.

Gods werk op de derde dag. V.

Te derde dag al omtrent

Verzamelde God onder het firmament

Al het water te ene plaats tezamen:

Dat noemde hij de zee bij namen.

5 Dus heeft hij de aarde voort getrokken,

Die te voren was bedekt.

Die vier elementen mede

Zette hij elk in zijn plaats. . .

Daar sterren, zon en maan

10 Van gemaakt waren, ik waan.

Die lucht zette hij daarbij,

Omdat het daarna het minste zwaar is;

Die is altijd van zachte manieren

Aan de zijde naast het vuur;

15 Maar aan de zijde te water waart,

Want daar vetter is zijn aard,

Daar zijn de donder en de regen,

En wind, die altijd plegen

Te doen ons Heren gebod.

20 Na de lucht zo zette God

Dat water, want het is licht; daarna

De aarde; want het is zwaar,

Het houdt zo de laagste plaats

Van de vier elementen mede.

25 Ook versierde God de aarde

Met de bomen van grote waarde,

En met kruiden menigerhande,

Nuttig en van mooie manieren.

Ook zo maakte hij dat paradijs

30 Op die dag, zoals men ons maakt wijs,

Daar hij kruid en bomen van de beste

Binnen plantte en vestigde.

Gods werc upten vierden dach. VI.

Up dien vierden dach, es bekent,

Versierde God dat firmament,

Dat wi hemel heeten bi namen,

Ende maecte die sterren alle tsamen,

5 Daer niemen af en weet tgetal

Dan God selve, diet weet al.

Oec maecti zonne ende mane,

Ende sette elc in sinen stane,

Omme dat si met haerre cracht

10 Sceden souden dach ende nacht,

Weken, maenden ende tijt,

Also de werelt lijt.

Gods werk op de vierde dag. VI.

Op die vierde dag, het is bekend,

Versierde God dat firmament,

Dat we hemel heten bij namen,

En maakte die sterren alle tezamen,

5 Daar niemand van weet het getal

Dan God zelf, die het weet het al.

Ook maakte hij zon en maan,

En zette elk in zijn staan,

Omdat ze met hun kracht

10 Scheiden zouden dag en nacht,

Weken, maanden en tijd,

Alzo de wereld gaat.

Vanden vijften daghe. VII.

Des vijfts dages maecte God

Water, lucht na sijn gebot:

Die lucht met vogle; water, rivieren

Met visscen van vele manieren;

5 Entie maecte die hoge Vader

Vandien watre beede gadere.

Van de vijfde dag. VII.

De vijfde dag maakte God

Water, lucht naar zijn gebod:

Die lucht met vogels; water, rivieren

Met vissen van vele manieren;

5 En die maakte die hoge Vader

Van dat water beide tezamen.

Hoe Adam ende Yeve waren ghemaket. VIII.

Ten sesten dage heeft God versiert

De erde, want hi visiert

Beesten van somegen aerde,

Die hi maecte vander aerde:

5 Die som den mensche sijn gegeven,

Want si verlichten dat arme leven.

Die wreede sijn gemaect bidi,

Dat hi hem castie daer bi.

Vor Adams zonden waren alle diere

10 Den mensce van zachter maniere;

Maer sine zonden dadense sijn

Fel, ende hebben venijn.

Alse aldus in derre maniere

Verchiert waren alle viere

15 Die elemente, maecte dan

God des selves dages den man,

Alse heere te sine van groter werde.

Den lachame maecti vander erde,

[p.1,19] Vanden lime, ende naer dat

20 Seindi die ziele in dat vat.

Vanden lime maectine bidi,

Omme dat hi oemoedich si,

Ende hiere bi come ter waerde,

Daer die ingle af vielen bi haerre hoverde.

25 Die mensce was, prouft ende smaect,

Met groten vorsiene gemaect;

Want: ‘maken wine,’ sprac God, de rike,

‘onsen beelde, tonsen gelike!’

Dits nader zielen, salment keeren,

30 Es hi nae dymage ons Heren.

Daer Damas nu staet uten pleine,

Droughene God int paradijs reine,

Ende gaf hem eenen slaep daer.

Eene rebbe nam hi hem, dats waer,

35 Ende heefter af een wijf gemaect;

Ende, ten eersten dat Adam waect,

Hiet hise Virago bi namen,

Ende vorsprac van beeden tsamen,

Vanden huwelike daer ter stede

40 Vlescelijc ende oec geestelic mede.

Hoe Adam en Eva waren gemaakt. VIII.

Te zesde dag heeft God versierd

De aarde, want hij versiert

Beesten van sommige aard,

Die hij maakte van de aarde:

5 Die soms de mens zijn gegeven,

Want ze verlichten dat arme leven.

Die wreed zijn gemaakt daarom,

Dat hij zich kastijdt daarbij.

Voor Adam’ s zonden waren alle dieren

10 De mens van zachte manieren;

Maar zijn zonden deden ze zijn

Fel, en hebben venijn.

Alzo aldus in die manieren

Versierd waren alle vier

15 De elementen, maakte dan

God dezelfde dag de man,

Als heer te zijn van grote waarde.

Het lichaam maakte hij van de aarde,

Van de leem, en na dat

20 Zond hij de ziel in dat vat.

Van de leem maakte hij het daarom,

Omdat hij ootmoedig is,

En hierbij komt ter waarde,

Daar die engelen afvielen bij hun hovaardigheid.

25 De mens was, proeft en smaakt,

Met grote voorzienigheid gemaakt;

Want: ‘Maken we hem,’sprak God, de rijke,

’Tot ons beeld, tot ons gelijke!’

Dit is naar de ziel, zal men het keren,

30 Is hij naar het beeld van ons Heren.

Daar Damascus nu staat uit het plein

Droeg hem God in het paradijs rein,

En gaf hem een slaap daar.

Een rib nam hij hem, dat is waar,

35 En heeft er van een wijf gemaakt;

En, ten eerste dat Adam ontwaakt,

Noemde hij haar Virago bij namen,

En voorsprak van beiden tezamen,

Van het huwelijk daar ter plaatse

40 Vleselijk en ook geestelijk mede.

Hoe Adam ende Yeve braken Gods gebot. IX.

Adam ende sijn wijf mede,

Doe si indie onnoselhede

Beede waren int paradijs,

Sine mercten in geere wijs

5 Te deckene enegerande lede,

Want si en wisten negheenen onzede.

God gaf hem orlof tetene dare

Alrehande vrucht, die ware

In dat paradijs ghemeene,

10 Sonder van eenen bome alleene:

Dats die in scrifturen heet,

Die quaet ende goet ondersceet.

Lucifer die hadde nijt,

Omme dat si waren in dat delijt,

15 Ende ginc an dat serpent,

Daer hi twijf met hevet gescent,

Ende seide: aten si die vrucht,

Daer hem God in gaf dien ducht,

Ende die hi hem hadde verboden,

20 Si souden gelijc wesen Gode.

Dat wijf begonde dies geloven,

Ende waende die godheit roven,

Ende nam den appel ende at.

Adam selve wiste wel dat,

25 Dat dat altoes niet en dochte,

Dat hi die godheit roven mochte;

Maer dor die liefscap vanden wive

At hi den appel keytive.

Dit was al upten sesten dach;

30 Ende God, dien gheene pine en wach,

Ruste inden sevenden daghe,

Ende benedijden, dins ghene zaghe:

Dies hiet hi in Ebreus Sabat.

Noch houden die Jueden over dat,

35 Datmenne te rechte vieren sal,

Ende si vierne oec over al.

Hoe Adam en Eva braken Gods gebod. IX.

Adam en zijn wijf mede,

Toen ze in die onschuld

Beide waren in het paradijs,

Ze merkten in geen wijze

5 Te bedekken enigerhande leden,

Want ze wisten geen onzedelijkheid.

God gaf hen verlof te eten daar

Allerhande vrucht, die waren

In dat paradijs algemeen,

10 Uitgezonderd van een boom alleen:

Dat is die in schriften heet,

Die kwaad en goed onderscheidt.

Lucifer die had nijd,

Omdat ze waren in die vreugde,

15 En ging aan dat serpent,

Daar hij het wijf met heeft geschonden,

En zei: aten ze die vrucht,

Daar hem God in gaf die deugd,

En die hij hen had verboden,

20 Ze zouden gelijk wezen God.

Dat wijf begon dus te geloven,

En waande die godheid te roven,

En nam de appel en at.

Adam zelf wist wel dat,

25 Dat dit altijd niet deugde,

Dat hij die godheid roven mocht;

Maar door de liefde van het wijf

At hij de appel ellendig.

Dit was al op de zesde dag;

30 En God, die geen pijn verwacht,

Ruste in de zevende dag,

En zegende, dit is geen sage:

Dus heet hij het in Hebreeuws Sabbat.

Nog houden die Joden het voor dat,

35 Dat men het te recht vieren zal,

En ze vieren het ook overal.

Hoe Caym slouch Abelle. X.

Men wille seggen in waren brieve,

Dat Adam ende ver Yeve

Upten Vrijndach, ten sesten daghe,

Ghemaect waren, sonder saghe,

5 Ende te middaghe braken si tgebot,

Ente noenen stacse God

Uten paradise tsamen;

Want Jhesus metter zaleger namen

Was gecruust upten sesten daghe,

10 Ende upten middach, sonder saghe,

Hinc hi ant cruce, daer menich kende,

Ende te noenen dede hi sinen ende,

Ende ontdede dat paradijs

Dien dieve, des sijn wi wijs.

15 Alse Adam ende Yeve sijn wijf

Waren worden so keytijf,

[p.1,20] Ende uut dien paradise gesteken,

Horen wi dien jeesten spreken,

Dat si quamen wonen beide

20 Tote Damas an die heide,

Daer Adam ghemaket was.

Over waer gewaget men das,

Dat si maget in alre wijs

Waren in dat paradijs;

25 Maer daer si namen hare ruste,

Quamen si in huwelix geluste,

Ende pogeden hem te generne,

Dat si wat wonnen te verterne.

Caym wart geboren, dats waer,

30 Alse Adam hadde XV jaer,

Ende sijn zuster Calmana;

Over XV jaer daer na

Wart gheboren die goede Abel,

Ende Delbora also wel,

35 Sijn zuster; want sijn moeder

Drouch te samen zuster ende broeder.

Abel, die simpel, hi wart herde;

Caym ten ackere hem generde,

Die quaet, fel was ende vrec:

40 Dus viel hi indes duvels strec.

Men hout vor waerheit, dat Adam ginder

Instruweerde sine kinder,

Dat si souden offren Gode

Deerste vrucht tsinen gebode,

45 Ende die bernen tsiere eeren.

Dus, alse ons die bouke leeren,

Offerde Caym sijn aerchste coren,

Ende Abel, alse wijt horen,

Offerde sijn beste lam.

50 Ende omme dat hi Gode bequam,

Omme sine soete miltheit groot,

Sloughene sijn broeder doot,

Dien God selve verwiet daer af,

Omme dat hi die hope begaf.

Hoe Kain sloeg Abel. X.

Men wil zeggen in ware brieven,

Dat Adam en vrouw Eva

Op de vrijdag, te zesde dag,

Gemaakt waren, geen sage,

5 En te middag braken ze het gebod,

En te noen stak ze God

Uit het paradijs tezamen;

Want Jezus met de zalige naam

Was gekruisigd op de zesde dag,

10 En op de middag, zonder sage,

Hing hij aan het kruis, daar menig het bekende,

En te noen deed hij zijn einde,

En opende dat paradijs

De dief, dus zijn we wijs.

15 Toen Adam en Eva zijn wijf

Waren geworden zo ellendig,

En uit dat paradijs gestoken,

Horen we die verhalen spreken,

Dat ze kwamen wonen beide

20 Tot Damascus aan de heide,

Daar Adam gemaakt was.

Voor waar gewaagt men dat,

Dat ze maagd in alle wijs

Waren in dat paradijs;

25 Maar daar ze namen hun rust,

Kwamen ze in huwelijkse lusten,

En poogden hen te generen,

Dat ze wat wonnen te verteren.

Kain werd geboren, dat is waar,

30 Toen Adam had 15 jaar,

En zijn zuster Calmana;

Over 15 jaar daarna

Werd geboren die goede Abel,

En Delbora alzo wel,

35 Zijn zuster; want zijn moeder

Droeg tezamen zuster en broeder.

Abel, die eenvoudige, hij werd herder;

Kain ten akker hem geneerde,

Die kwaad, fel was en vrekkig:

40 Dus viel hij in de duivelse strik.

Men houdt voor waarheid, dat Adam ginder

Instrueerde zijn kinderen,

Dat ze zouden offeren God

De eerste vrucht tot zijn gebod,

45 En die verbranden tot zijn eer.

Dus, zoals ons de boeken leren,

Offerde Kain zijn ergste koren,

En Abel, zoals wij het horen,

Offerde zijn beste lam.

50 En omdat hij God bekwam,

Om zijn zoete mildheid groot,

Sloeg hem zijn broeder dood,

Die God zelf verweet daarvan,

Omdat hij de hoop opgaf.

Van Cayms quaetheden. XI.

Van allen quaden menscen thovet

So es Caym, dies ghelovet.

Hi was deerste in alle lant,

Daermen vrecheit ane vant;

5 Hi was deerste, hebt gheloof,

Die veste stichte ende roof;

Dies maecti veste met ghewelt,

Omme dat hi daer den roof onthelt;

Hi was dalre eerste die stichte

10 Mate, lantgesceet ende gewichte.

Hi keerde der lieder simpelhede

Ter vrecheit enter gierechede;

Want voer sine coemst alleene

So was derdsche goet gemeene.

15 Dese, na dattene God verwiet

Ende hine uut sinen lande sciet,

Vloe hi ten oesten waert, lesen wi,

Int lant dat heetet Endi,

Daer hi die eerste veste stichte,

20 Die Enoch heet int gedichte,

Want sijn sone Enoch hiet.

Aerger volc en weet men niet,

Dan dat van Cayme quam;

Want die sine, alsict vernam,

25 Brochten alle scalcheit ane

In rovene, in steelne, ic wane,

So dat die sevende, die quam

Van Adame, alsict vernam,

In sijn geslachte, weetmen wel,

30 Was die eerst plach overspel,

Ende hadde te samen twee wijf:

Dus leeddi een onsalich lijf.

Van Kain’ s kwaadheden. XI.

Van alle kwade mensen het hoofd

Zo is Kain, dus geloof het.

Hij was de eerste in alle land,

Daar men vrekkigheid aan vond;

5 Hij was de eerste, hebt geloof,

Die vestigde stichtte en roofde;

Dus maakte hij vesting met geweld,

Om dat hij daar de roof onthield;

Hij was de allereerste die stichtte

10 Maten, landscheiding en gewicht.

Hij keerde de lieden eenvoudigheid

Ter vrekkigheid en tot gierigheid;

Want voor zijn komst alleen

Zo was het aardse goed algemeen.

15 Deze, na dat hem God verweet

En hij hem uit zijn land scheidde,

Vloog hij ten oosten waart, lezen wij,

In het land dat heet Indie,

Daar hij die eerste vesting stichtte,

20 Die Enoch heet in het gedicht,

Want zijn zoon Enoch heet.

Erger volk weet men niet,

Dan dat van Kain kwam;

Want de zijne, zoals ik het vernam,

25 Brachten alle schalksheid aan

In roven, in stelen, ik waan,

Zodat de zevende, die kwam

Van Adam, zoals ik het vernam,

In zijn geslacht, weet men wel,

30 Was die eerst plag overspel,

En had tezamen twee wijven:

Dus leidde hij een onzalig lijf.

Adams regnatie tote Noe. XII.

Der Bybelen jeesten, sonder waen,

Willic lidelijc overgaen,

[p.1,22] Omme dat icse over waer,

Leden es wel XIII jaer,

5 Dichte in Scolastica,

Dat gespreet es verre ende na;

Maer dien Spiegle Ystoriale

Willic volghen altemale.

Adam, doe Abel was doot,

10 Beweende hine met rouwen groot

C jaer, dus eist gheset.

Doe wan hi eenen sone, hiet Seth;

Seth Enoch sinen sone wan;

Van Enoch quam Caynan;

15 Van Caynam Manaleel,

Jarechs vader, weetmen wel;

Ende Jarech die wan Enoch.

Die werelt began ergeren doch,

Ende dese Enoch was so goet,

20 Dattene God, want hi verstoet

Dat hare die werelt verkeerde,

Heenen voerde ende hine so eerde,

Dat hi hem verste die doot

Ter werelt, ende dordie noot,

25 Alse der goeder sullen sijn berste,

Te stridene jeghen Antkerste

Met Helyen, sinen gheselle,

Daer ic noch hier naer af telle.

Enoch die wan Matusalee,

30 Die wan Lamech, den vader Noe.

Adams regering tot Noach. XII.

De Bijbelse verhalen, zonder waan,

Wil ik geleidelijk overgaan,

Omdat ik ze voor waar,

Geleden is wel 13 jaar,

5 Dichtte in Scolastica,

Dat verspreid is ver en nabij;

Maar die Spiegel Historie

Wil ik volgen helemaal.

Adam, toen Abel was dood,

10 Beweende hij hem met rouw groot

100 jaar, aldus is het gezet.

Toen won hij een zoon, heet Seth;

Seth won Enos zijn zoon;

Van Enos kwam Kenan;

15 Van Kenan Mahalal-el,

Jered’ s vader, weet men wel;

En Jered die won Henoch.

Die wereld begon te ergeren toch,

En deze Henoch was zo goed,

20 Dat hem God, want hij verstond

Dat zich de wereld veranderde,

Heen voerde en hij hem zo aardde,

Dat hij hem uitstelde de dood (1)

Ter wereld, en door die nood,

25 Als de goeden zullen zijn te besten,

Te strijden tegen de Antichrist

Met Helye, zijn gezellin,

Waarvan ik nog vertel hierna.

Henoch die won Methusalem,

30 Die won Lamech, de vader van Noach.

Van Noe, hoe hi ginc in daerke. XIII.

Noe was out VC jaer,

Ende wan III sonen daer naer,

Sem ende Cam ende Japhet.

Doe wart die werelt so sere besmet

5 Met quaden dorperen sondaren;

Want Seths geslachte, die goet waren,

Die namen die scone wive,

Die comen waren van Cayms live,

Nochtan dat hem Adam verboot

10 Nerenstelike voer sine doot.

Vandien huwelike quamen gygante,

Grote, quade, sterke seriante,

Die altoos niet duchten Gode;

Ende jegen der naturen ghebode

15 So vielen si in overspele;

Wijf ende man daertoe so vele

Lieten den woch der naturen.

Dies balch hem uptie creaturen

God, ende dede die aerke maken,

20 Omme te wrekene die saken,

Voer die lovie hondert jaer.

Noe maecte dat scip, dats waer,

Ende castyede die lieden,

Maer dan mochte altoos niet dieden.

25 Doe ginc Noe ende sine drie kinder

Ende sijn wijf indie aerke ghinder,

Ende alrehande beesten mede,

Also alst God selve dede,

Ende alrehande voglen tien stonden;

30 Want dat volc bleef indie zonden.

Doe begant reinen met crachte

XL daghe ende XL nachte;

Ende dit was deerste, merket wel,

Datmen leest dat ie reghen vel.

35 Twater wies, ende het verdranc

Al dat die werelt hadde bevanc;

Want het boven allen berghen ginc

XV ellen lanc, dits ware dinc.

Die aerke dreef woch metten haren,

40 Daerse God wilde bewaren.

Hondert ende L daghe

Wies dat water, sonder saghe.

Doe begonst dalen na dat

Also, dat die aerke sat

45 Uptie berghe van Aermenien

Met Noe ende met siere partien.

Van Noach, hoe hij ging in de ark. XIII.

Noach was oud 500 jaar,

En won 3 zonen daarna,

Sem, Cham en Jafet.

Toen werd die wereld zo zeer besmet

5 Met kwade dorpse zondaren;

Want Seth’ s geslacht, die goed waren,

Die namen die mooie wijven,

Die gekomen waren van Kain’ s lijf,

Nochtans dat hen Adam het verbood

10 Vlijtig voor zijn dood.

Van die huwelijken kwamen giganten,

Grote, kwade, sterke bedienden,

Die altijd niet duchten God;

En tegen de naturen gebod

15 Zo vielen ze in overspel;

Wijf en man daartoe zo veel

Lieten de weg der naturen.

Dus verbolg hen op die creaturen

God, en liet de ark maken,

20 Om te wreken die zaken,

Voor de vloed honderd jaar.

Noach maakte dat schip, dat is waar,

En kastijdde de lieden,

Maar dat mocht niet altijd dienen.

25 Toen ging Noach en zijn drie kinderen

En zijn wijf in die ark ginder,

En allerhande beesten mede,

Alzo als het God zelf deed,

En allerhande vogels te die stonden;

30 Want dat volk bleef in die zonden.

Toen begon het regenen met kracht

40 dagen en 40 nachten;

En dit was de eerste, merk het wel,

Dat men leest dat ooit regen viel.

35 Het water groeide aan, en het verdronk

Al dat de wereld had bevangen;

Want het boven alle bergen ging

10,20m lang, dit is een waar ding.

Die ark dreef weg met de haren,

40 Daar ze God wilde bewaren.

Honderd en 50 dagen

Groeide dat water, zonder sage.

Toen begon het te dalen na dat

Alzo, dat die ark zat

45 Op de bergen van Armenie

Met Noach en met zijn partijen.

Van Noees benedictie. XIIII.

Noe sendde eerst uut den raven:

Hine quam niet, hi ginc henen scaven;

Maer die duve en wilde niet bliven,

Soe brochte een telch van oliven.

[p.1,22] 5 Nochtoe en ginc hi ute niet,

Onthier ent hem God hiet.

Doe ginc hi ute ende sine kinder,

Ende hare wijf, die waren ghinder,

Voglen ende beesten mede.

10 Noe maecte daer ter stede

Eenen outaer met sinen handen

Ende offerde Gode offranden,

Ende danctem siere genaden ginder.

God benediedene ende sine kinder

15 In drien saken, alse wijt vinden:

Deen was in wasdoem van kinden;

Dander in bedwanghe der diere

Van zachter ende van felre maniere;

Terde dat si vleesch mochten eten,

20 Dies men te voren en conde geweten.

Ende want si die lovie ontsaghen,

Settem God in ghenen daghen

Den reghenboghe indie lucht,

Ende hietse wesen sonder vrucht:

25 Dat ware tekijn vandien dinghe,

Dat lovie nemmermeer en ginghe.

Doe hadde Noe DC jaer

Ende Sem hondert, dat es waer,

Entie werelt hadde ghestaen

30 IIM jaer, sonder waen,

CC XL ende twee:

Die LXX wise seggen nemmee.

Hier gaet ute deerste etaet,

Diere noch viere te comene staet,

35 Eer wi tellen ende leeren

Vander gebornessen ons Heren.

Van Noach ‘s zegening. XIIII.

Noach zond eerst uit de raaf:

Hij kwam niet, hij ging henen schaven;

Maar de duif wilde daar niet blijven,

Ze bracht een twijg van olijven.

5 Nog toen ging hij uit niet,

Tot hier en het hem God zei.

Toen ging hij uit en zijn kinderen,

En hun wijven, die waren ginder,

Vogels en beesten mede.

10 Noach maakte daar ter plaatse

Een altaar met zijn handen

En offerde God offeranden,

En dankte hem zijn genaden ginder.

God zegende hem en zijn kinderen

15 In drie zaken, zoals wij het vinden:

De ene was in groei van kinderen;

De ander in bedwang der dieren

Van zachte en van felle manieren;

Het derde dat ze vlees mochten eten,

20 Dat men te voren niet kon weten.

En dat ze de vloed ontzagen,

Zette hen God in die dagen

De regenboog in de lucht,

En zei ze te zijn zonder vrees:

25 Dat ware teken van dat ding,

Dat een vloed nimmermeer aanging.

Toen had Noach 600 jaar

En Sem honderd, dat is waar,

En de wereld had gestaan

30, 2000 jaar, zonder waan,

240 en twee:

Die 70 wijzen zeggen geen nee.

Hier gaat uit het eerste staat,

Waarvan er nog vier te komen staat,

35 Eer we vertellen en leren

Van de geboorte ons Heren.

Van Noees kinderen. XV.

Van desen Noes kinderen quam,

Sem, Japhet ende Cham,...

In Philone lesen wie,

Dat van desen kinderen drie

5 Also vele volcs quamen,

Ende van hare kindskindere te samen,

Eer Noe die doot ghewan,

XXIIII dusentech man

Ende hondert, al boven XX jaren,

10 Sonder wive ende kindere te waren;

Ende dese hadden, alse wijt horen,

Over hem drie heren vercoren,

Ende van desen volke es ontsprongen

LXXII manieren van tongen.

15 Sems gheslachte hadde Azia,

Chams Egypten ende Affrica,

Japhets Frigien ende Europen.

Die twee geslachten laten wi lopen,

Ende tellen alre meest van Sem,

20 Omme dat Maria quam van hem;

Maer Cham wan eenen sone, hiet Chus;

Van hem lesen wi aldus,

Dat hi wan Nembroth den gygant,

Die wart rovende eerst int lant,

25 Ende deerste here met moghentheden,

Die dede dat vier anebeden.

Dyrodius die maertelare

Die seget van Noe openbare,

Dat hi nadie lovie wan

30 Eenen sone, die goede man:

Jonithus was hi genant;

Etham gaf hi hem, een lant,

Ende God gaf desen groten zin.

Astronomie nam beghin

35 An desen man, want hise vant.

Nembroth quam in sijn lant,

Die gygant, wi lesent dus,

Hi was lanc X cubitus.

Hi verwaerf ende leerde an desen,

40 Hoe hi here soude wesen

Jonithus voerseidem mede,

[p.1,23] Dat Chams kindere de mogenthede

Eerst souden hebben, alse wijt horen;

Want Belis was van hem geboren.

45 Daer naer soude Sems geslachte

Die werelt dwingen met machte:

Dat waren Persen ende Meden,

Die vele hadden der mogentheden.

Daer naer die van Japhet quamen,

50 Dat waren die Grieken, alse wijt vernamen,

Entie Romeine, die haer bedwanc

Hadden over die werelt lanc,

Alst emmer moeste ghescien.

Noch machment heden dages sien,

55 Dat alle die wel geloven in erterike,

Moeten onderdaen sijn den Roemscen rike.

Hier naer salmen wel horen de saken,

Hoe si onsen Here wraken.

Van Noach’ s kinderen. XV.

Van deze Noach’ s kinderen kwamen,

Sem, Jafet en Cham,...

In Philo lezen wie,

Dat van deze kinderen drie

5 Alzo veel volk kwamen,

En van hun kleinkinderen tezamen,

Eer Noach de dood won,

24 000 man

En honderd, al boven 20 jaren,

10 Zonder wijven en kinderen te waren;

En deze hadden, zoals wij het horen,

Boven hen drie heren gekozen,

En van dit volk is ontsprongen

72 manieren van spraak.

15 Sem’ s geslacht had Azië,

Cham’ s Egypte en Afrika,

Jafet Frygie of Phyrgië en Europa.

Die twee geslachten laten we lopen,

En vertellen allermeest van Sem,

20 Omdat Maria kwam van hem;

Maar Cham won een zoon, heet Cush;

Van hem lezen we aldus,

Dat hij won Nimrod (1) de gigant,

Die werd rovend eerst in het land,

25 En de eerste heer met mogendheid,

Die liet dat vuur aanbidden.

Dyrodius die martelaar

Die zegt van Noach openbaar,

Dat hij na die vloed won

30 Een zoon, die goede man:

Jonithus was hij genoemd;

Etham gaf hij hem, een land,

En God gaf deze grote zin.

Astronomie nam begin

35 Aan deze man, want hij het vond.

Nimrod kwam in zijn land,

Die gigant, we lezen het aldus,

Hi was lang 450cm.

Hi verwierf en leerde aan deze,

40 Hoe hij heer zou wezen

Jonithus voorzei hem mede,

Dat Cham ‘s kinderen de mogendheid

Eerst zouden hebben, zoals wij het horen;

Want Belis was van hem geboren.

45 Daarna zou Sem’ s geslacht

Die wereld bedwingen met macht:

Dat waren Perzen en Meden,

Die veel hadden de mogendheden.

Daarna die van Jafet kwamen,

50 Dat waren die Grieken, zoals wij het vernamen,

En die Romeinen, die hun bedwang

Hadden over de wereld lang,

Zoals het immer moest geschieden.

Nog mag men het hedendaags zien,

55 Dat allen die wel geloven in aardrijk,

Moeten onderdanig zijn het Romeinse rijk.

Hierna zal men wel horen de zaken,

Hoe ze onze Heer wraken.

Hoe God die tongen versciet, ende vanden torre Babel. XVI.

Nembroth begonste eerst met machte

Here sijn over Chams geslachte,

Ende dien leerde Jonithus,

Noes sone, wi lesent dus,

5 Hoe hi here wesen soude.

Daer naer wart Jecte met gewoude

Here over Sems gheslachte.

Daer na wart Sufne met machte

Here over Japhets kinder:

10 Dus wart deen meerre, dander minder.

Dus quam eerst hoocheit onder die liede.

Sem, alsict eerst bediede,

Wan na die lovie II jaer

Arfaxat sinen sone, dats waer,

15 Ende Arfaxat die wan Salee;

Dese hadde der namen twee:

Lucas hietene Canaan.

Men leest dat hi Ebur wan.

Hebur wan Falech daer naer,

20 Alse hi hadde XXXIIII jaer.

In sinen tiden gesciede dat wonder

Vanden menegen tongen besonder.

Van desen Heber, weetmen wale,

Heeft die name Eubreusce tale,

25 Alsic u wel bedieden can.

Nembroth, Sufne ende Jectan

Quamen te Sennar ant velt,

Ende vruchten, alsemen ons telt,

Dat hem die lovie soude doen scade,

30 So dat si bi Nembroths rade,

Die emmer here wilde wesen,

Over een droughen in desen,

Dat si eenen tor maken wouden,

Dien si so hoge metsen souden,

35 Dat si die lovie daer bi ontgingen.

Over een si daer anevingen

Teglen, ende over morter mede

Eene dinc die hout met groter vasthede,

Dat heetmen butumen inden rijm:

40 Uter erden vallet sulc lijm.

Dien tor willen si hooch maken

Toten hemele, in waerre saken;

Maer God, die hare meninge kende,

Sine gesele hi hem anesende,

45 Ende gaf elken daer ene sonderlinge tonge,

So dat die oude entie jonge

Altoos niet verstaen mochte

Die tale, die dander vortbrochte.

Dus lieten si dat metsen staen,

50 Ende in drien scieden si hem saen,

Ende deelden hem in vele scaren,

Nadien dat hare tongen waren.

Men leset, dat tgeslachtc van Sem

Tlant van Asyen trac an hem,

55 Alsic hier voren hebbe geseit.

Die meesters, die de waerheit

Hier af tellen ende hebben ghemeten,

Ende hier af die waerheit weten,

Si gheven der werelt drie deel:

[p.1,24] 60 Azia geven si oec gheel

Te sinen deele alleene die helt;

Affrica ende Europen sijn getelt

Over dander heelt onder hem tween:

Men vint andere eylande engeen.

65 Van desen drien, groot ende smal,

So sijn dandere eylande al.

Hort hier die redene lesen,

Hoe die werelt gedaen mach wesen.

Hoe God die tongen scheidt en van de toren van Babel. XVI.

Nimrod begon eerst met macht

Heer te zijn over Cham’ s geslacht,

En die leerde Jonithus,

Noach’s s zoon, we lezen het aldus,

5 Hoe hij heer wezen zou.

Daarna werd Jecte met geweld

Heer over Sem’s s geslacht.

Daarna werd Sufne met macht

Heer over Jafet’s kinderen:

10 Dus werd de een meerder, de ander minder.

Dus kwam de eerste hoogheid onder die lieden.

Sem, zoals ik het eerst beduidt,

Won na de vloed 2 jaar

Arfaxad zijn zoon, dat is waar,

15 En Arfaxad die won Sale;

Deze had de namen twee:

Lucas noemt hem Kanaän.

Men leest dat hij Hebur wan.

Hebur won Falech daarna,

20 Toen hij was 34 jaar.

In zijn tijden geschiedde dat wonder

Van de menige talen bijzonder.

Van deze Hebur, weet men wel,

Heeft de naam Hebreeuwse taal,

25 Als ik u wel aanduiden kan.

Nimrod, Sufne en Jectan

Kwamen te Sennar aan het veld,

En vreesden, zoals men ons vertelt,

Dat hen dat vloed zou doen schade,

30 Zo dat ze bij Nimrod’ s raad,

Die immer heer wilde wezen,

Overeen kwamen in deze,

Dat ze een toren maken wouden,

Die ze zo hoog metselen zouden,

35 Dat ze het vloed daarbij ontgingen.

Overeen ze daar aanvingen

Tegels, en voor mortel mede

Een ding dat houdt met grote vastheid,

Dat heet men bitumen in de rijm:

40 Uit de aarde valt zulke lijm.

Die toren willen ze hoog maken

Tot de hemel, in ware zaken;

Maar God, die hun mening kende,

Zijn gezellen hij hen zond,

45 En gaf elk daar een bijzondere taal,

Zodat de oude en de jonge

Altijd niet verstaan mochten

De taal, die de ander voortbracht.

Dus lieten ze dat metselen staan,

50 En in drien scheiden ze zich gelijk,

En verdeelden hen in vele scharen,

Nadien dat hun talen waren.

Men leest, dat het geslacht van Sem

Het land van Azië trok aan hem,

55 Zoals ik hiervoor heb gezegd.

Die meesters, die de waarheid

Hiervan vertellen en hebben gemeten,

En hiervan de waarheid weten,

Ze geven de wereld drie delen:

60 Azië geven ze ook geheel

Tot zijn deel alleen al de helft;

Afrika en Europa zijn geteld

Over de ander helft onder hen tween:

Men vindt andere eilanden geen.

65 Van dezen drie, groot en smal,

Zo zijn de andere eilanden al.

Hoort hier die reden lezen,

Hoe die wereld gedaan mag wezen.

Van Azia ende vanden paradise. XVII.

Azia, alse wi ghetrouwen,

Hevet die name van ere vrouwen,

Die wilen hilt moghendelike

In Orienten haer conincrike.

5 Ter zonne upgange es sijn begin,

Ende gaet omme meer no min

Dan zuut toten middaghe,

Ende nort omme, dans ghene saghe,

Strect soe haren ganc so verre,

10 Dat soe strect toter leetsterre.

Ant west sceedse die Nervelzee,

Die ghesceet maect min no mee

Dan tusschen Akers ende Brandijs,

Dat heet Zuudzee in onser wijs.

15 In dat Azia sijn vele lande,

Die ic hier binde in corten bande,

Ende beginne ant paradijs,

Dat boven allen lande hevet prijs.

Dat paradijs es sekerlike

20 Dat oest ende van erderike,

Vul bomen van goeder maniere,

Vul van elken crude diere.

Daer es in des levens hout.

Ennes daer in no heet no cout,

25 Maer getemperde lucht ende reine.

In midden so es eene fonteine,

Die dat proyeel can verchieren,

Ende deelt hare in viere manieren.

Noint man was diere in comen conde,

30 Sint dat Adam dede die zonde;

Want een muur van viere claer

Gaeter omme, dat es waer,

Alsic wel sal doen verstaen:

Daers Enoch ende Helyas in gedaen.

Van Azie en van het paradijs. XVII.

Azië, zoals we vertrouwen,

Heeft die naam van een vrouwe,

Die wijlen hield vermogend

In Oriënt haar koninkrijk.

5 Ter zonsopgang is zijn begin,

En gaat om meer of min

Dan zuid tot de middag,

En noord om, dat is geen sage,

Strekt zo haar gang zo ver,

10 Dat het strekt tot de Poolster.

Aan het westen scheidt het Gibraltar

Die scheiding maakt min of meer

Dan tussen Akko (1) en Brindisi,

Dat heet Zuidzee in onze wijze.

15 In dat Azië zijn vele landen,

Die ik hierbij in kort ontbindt,

En begin aan het paradijs,

Dat boven allen landen heeft prijs.

Dat paradijs is zeker

20 Dat oosten van aardrijk,

Vol bomen van goede manieren,

Vol van elke kruiden duur.

Daar is in het levensboom.

En daar is nog heet nog koud,

25 Maar getemperde lucht en zuiver.

In het midden zo is een bron,

Die dat prieel kan versieren,

En deelt zich in vier manieren.

Nooit een man was die er in komen kon,

30 Sinds dat Adam deed die zonde;

Want een muur van vuur helder

Gaat er om, dat is waar,

Zoals ik wel zal doen verstaan:

Daar Henoch en Elias in is gedaan.

Van India in Azia ende van sinen wondere. XVIII.

India es deerste rike,

Daermen in levet sekerlike,

Dat sere wijt es ende groot:

Van rijcheden es hem geen genoot.

5 In dat lant es meneghe stede

Ende menegerande liede mede.

Daers een eylant, heet Tamprobane,

Daermen ons af doet te verstane,

Dat elpendier hevet menech een

10 Ende menegen precieusen steen.

Daer sijn oec eylanden twee,

Dats Crisos ende Argyree,

Daer selver no gout es diere;

Ende daers menege scone riviere,

15 Ende menege wilde beeste, dats waer,

Ende men oegster II waerven int jaer;

Selsiene voglen ende oec diere,

Bome, crude van meneger maniere.

Solinius scrivet, sonder waen,

20 Dattere VM steden in staen,

Entie minst lieden in hebben dan,

Hebben wel IXM man.

Men hilt langhe sekerlike

Voer terdendeel van erderike.

25 Wat wondere eist, al es groet Inden,

[p.1,25] Want wi dat bescreven vinden,

Dat die wilde Inden te waren

Geen ander lant souken begaren?

Liber Bacus was deerste man,

30 Die tlant van Indien verwan.

Die meeste flumen sijn daer:

Ganges, leestmen voer waer,

Die de scrifture Fyson heet,

Ende uten paradise gheet;

35 Daer soe naust es gewassen,

Die wijde van VIIIC passen;

Die wijtste XXM breet;

Dondiepste datmer in weet,

Leestmen dat C voete es.

40 Een eylant leghet in Ganges,

Daer hem so vele lieden in generen,

Dat die coninc hevet ter weren

Te wapenen lieden te voet

LIIII dusentech goet,

45 Ende tors L dusent man.

Wie sore heerscap hevet an,

Hevet nochtan in siere scare

Vele elpendiere groet ende mare,

Ridders ende voetgangers mede

50 So vele, dat es wonderlichede.

Oec so vint men in India

Een volc dat heet Prasia,

Sere staerc, ende hare stede

Heetet Palibetra mede.

55 Haer coninc hevet nochtan

Te voet wel VM man,

Ende VIIIM elpendiere,

Ende van ridderliker maniere

XXX dusent alle daghe

60 (Dit nes altoos geene saghe),

Die up sinen zoude leven.

An geene zide, dus eist bescreven,

Es een berch die Malcus heet,

Daer elx jaers II werf overgheet

65 Die zonne in herfst ende in lentijn;

Daer eist dat die dwerghe in sijn,

Ende wonen indie berghe, dats waer,

Ende en leven maer VIII jaer.

Daer woent Panree, een geslachte,

70 Die de wijf dwingen met machte.

Haer eerste vrouwe, si lyhen des,

Dat was die dochter Hercules.

Men vint wonderlike beesten

In India, seggen die jeesten:

75 Paeldinghe CCC voete lanc,

Menech serpent groot ende stranc,

Daer hier af spreect die scrifture

In Alexanders aventure.

Van India in Azië en van zijn wonderen. XVIII.

India is het eerste rijk,

Daar men in leeft zeker,

Dat zeer wijd is en groot:

Van rijkheiden is er geen gelijke.

5 In dat land is menige stede

En menigerhande lieden mede.

Daar is een eiland, heet Tamprobane, (1)

Waarvan men ons doet te verstaan,

Dat olifanten heeft menigeen

10 En menige kostbare steen.

Daar zijn ook eilanden twee,

Dat is Crisa en Argere, (2)

Daar zelf is goud niet duur;

En daar is menige mooie rivier

15 En menige wilde beesten, dat is waar,

En men oogst er 2 maal in het jaar;

Zeldzame vogels en ook dure,

Bomen, kruiden van menige manieren.

Solinus schrijft het, zonder waan,

20 Dat er 5000 steden in staan,

En die de minste lieden in hebben dan,

Hebben wel 9000 man.

Men hield het lang voor zeker

Voor het derdedeel van aardrijk.

25 Wat wonder is het, al is groot Indien,

Want we dat beschreven vinden,

Dat die wilde Indiërs te waren

Geen ander land zoeken te begeren?

Liber Bacchus was de eerste man, (3)

30 Die het land van Indien overwon.

De grootste stromen zijn daar:

Ganges, leest men voor waar,

Die de schrift Fyson heet,

En uit het paradijs gaat;

35 Daar zo het nauwste is gegroeid,

Die breedte van 800 passen;

Die wijdste 20 000 breed;

Het ondiepste dat men er in weet,

Leest men dat 100 voeten is. (33m)

40 Een eiland ligt in de Ganges,

Daar zich zo veel lieden in generen,

Dat die koning heeft te verweren

Te wapen lieden te voet

54 000 goed,

45 En te paard 50 000 man.

Wie zo er heerschap heeft aan,

Heeft nochtans in zijn scharen

Vele olifanten groot en bekend,

Ridders en voetgangers mede

50 Zoveel, dat het is wonderbaarlijk.

Ook zo vindt men in India

Een volk dat heet Prassia, (4)

Zeer sterk, en haar stede

Heet Palibothra mede.

55 Haar koning heeft nochtans

Te voet wel 5000 man,

En 8000 olifanten,

En van ridderlijke manieren

30 000 alle dagen

60 (Dit is altijd geen sage),

Die van hem zouden leven.

Aan gene zijde, aldus is het beschreven,

Is een berg die Malcus heet,

Daar elk jaar 2 maal over gaat

65 De zon in herfst en in lente;

Daar is het dat die dwergen in zijn,

En wonen in die bergen, dat is waar,

En leven maar 8 jaar.

Daar woont Panree, een geslacht,

70 Die de wijven dwingen met macht.

Hun eerste vrouw, ze belijden dit,

Dat was de dochter van Hercules.

Men vindt wonderlijke beesten

In India, zeggen die verhalen:

75, Palingen 300 voeten lang,

Menig serpent groot en sterk,

Daar hiervan spreekt die schrift

In Alexander ‘ s avontuur.

Van Persia in Azia ende andere riken. XIX.

Parchia dat lant te samen

Heet van lieden die wilen quamen

Ute Siten. Ane die zuudzide

Leghet die Rode zee, die wide;

5 Nort anden berch van Yrcane.

Assyria dat leghet daer ane,

Dat van Assur den name ontfinc,

Sems sone, want hire eerst in ginc.

Dat strect van Inden tote Meden,

10 Oest ende west upten dach heden;

Die Tygre andie nortside rinnet,

Ende Caucasus die berch, bekinnet;

Daer sijn die porten van Caspia,

Daermen wonder af telt hier na.

15 Puerper was eerst vonden daer,

Ende ongyment ende specie vorwaer.

Media ende oec Persidia

Hebben beede die name daer na

[p.1,26] Van tween coningen die heeten dus,

20 Medeus ende Perseus,

Diese met orloghen verwonnen.

Tlant van Meden sietmen begonnen

An Perchia ende doester paertie;

An die nortzide leghet Aermenie.

25 Perchia leghet an die zuudside.

Een boem wast daer tallen tide,

Heet medica, die nieweren el

Ter werelt en wast, weetmen wel.

Perchia strecket oest van Ynden

30 Toter Roder zee, alse wijt vinden,

Ende hevet an die nortzide Meden.

Zuudwaert endet teere steden,

Die chierlijc es, ende Susen heet,

Dats dedelste port diemen weet.

35 In Persidia was in ouden stonden

Toverie eerstwaerven vonden.

Daer voer Nembroch altehant

Doe die tale versciet, die gygant;

Hi leerde den lieden, als een zod,

40 Vier anebeden over god.

Noch eeren si ende anebeden

Over god die zonne noch heden.

Mesopotania, horic visieren,

Es een cylant tusscen II rivieren:

45 Tygris loept an die oestzide,

Eufrates ant weste, die wide;

Caucasus ende Taurus, nu hort,

Dese berghe liggen hem ant nort;

An die zuutzide Babylone,

50 Dat so mogende was ende so scone,

Datmer wilen noemde na

Caldea ende oec Assyria.

Van Perzië in Azië en andere rijken. XIX.

Partia dat land tezamen (1)

Heet van lieden die wijlen kwamen

Uit Scythen. Aan de zuidzijde

Ligt de Rode zee, die wijde;

5 Noord aan de berg van Hircani. (2)

Assyrië dat ligt daaraan, (3)

Dat van Assur de naam ontving,

Sem’ s zoon, want hij er eerst in ging.

Dat strekt van Indien tot Meden, (4)

10 Oost en west op de dag heden;

Die Tigris aan de noordkant vloeit,

En Kaukasus die berg, bekent;

Daar zijn de poorten van Kaspia, (5)

Daar men wonderen van vertelt hierna.

15 Purper was eerst gevonden daar,

En zalf en specerij voorwaar.

Medië en ook Perzië

Hebben beide die namen daarna

Van twee koningen die heten dus,

20 Medeus en Perseus,

Die ze met oorlogen overwonnen.

Het land van Meden ziet men beginnen

Aan Perzië en de oostelijke partij;

An die noordzijde ligt Armenië.

25 Perzie ligt aan de zuidzijde.

Een boom groeit daar te alle tijden,

Heet medica, die nergens anders (6)

Ter wereld groeit, weet men wel.

Perzië strekt oost van Indie

30 Tot de Rode zee, zoals wij het vinden,

En heeft aan de noordzijde Meden.

Zuidwaarts eindigt het bij stede,

Die sierlijk is, en Susa heet,

Dat is de edelste poort die men weet.

35 In Perzië was in oude stonden

Toverij de eerste maal gevonden.

Daar voer Nimrod gelijk

Toen de taal scheidde, die gigant;

Hij leerde de lieden, als een zot,

40 Vuur aanbidden voor god.

Nog eren ze en aanbidden

Voor god die zon nog heden.

Mesopotamie, hoor ik versieren,

Is een eiland tussen 2 rivieren:

45 Tigris loopt aan de oostzijde,

Eufraat aan het westen, die wijde;

Kaukasus en Taurus, nu hoort,

Deze bergen liggen hem aan het noorden;

Aan de zuidzijde Babylon,

50 Dat zo vermogend was en zo mooi,

Dat men het wijlen noemde na

Chaldea (7) en ook Assyrie.

Van Arabia in Azia ende andere riken. XX.

Arabia in sine lants sprake

Luud also vele alse heilege sake.

In sinen bossce wasset wierooc,

Caneele, specie ende mirre oec;

5 Daer es Fenix der vogle een,

In die werelt es el ne gheen;

Men vintere in diere steene

Menegertiere ende menech eene.

Dat lant es nauwe ende lanc,

10 Ende neemt sinen oestganc

Vander zee van Perchidia;

Andien norden es Caldea;

Ten westen die Rode zee,

Daer Pharao wilen in hadde wee

15 Surien, dat es Sycia,

Van eenen Cydrus, daer het na

Was genant in ouden tiden,

Dat hiet langhen tijt ziden

Dat lant van promissioene,

20 Ende al nu in onsen doene

Noemet menech dat Heilege Lant:

Nu eist der heydinen pant,

Ons te scanden utermaten.

Doestende dats ter Eufraten;

25 Onse zee es ant westende,

Ende Egypten es hem gehende;

Andie nortzide es Aermenie;

Ane die zuudzide Arabie.

Hier in staet Jherusalem,

30 Nazareth ende Bethlem,

Daer hi wandelde die Here,

Die ons loste uten sere.

Oec staettere s ende Sayet,

Ende Akers esser bi gheset.

35 Dit was tlant van Chanaan,

Dat wilen tfolc van Israël wan.

Daer es in tlant van Galylee,

Ende daer es in die Dode zee;

Want daer visch no vogel in levet,

[p.1,27] 40 No gheene dinc die leven hevet;

Daer wilen die vijf steden in stonden,

Die God om hare dorpere zonden

Met sulfre ende met viere brande.

Noch wassen daer apple inden lande,

45 Scone buten; alsemense upsnijt,

Vintmer in asscen talre tijt.

Nabathea leghet daer bi,

Tusscen daer ende Arabi,

Dat naer Ysmahels sone heet,

50 Nabyoth, alsemen wel weet.

Van Arabië in Azië en andere rijken. XX.

Arabië in zijn landstaal

Luidt alzo veel als heilige zaak.

In zijn bossen groeit wierook,

Kaneel, specerij en mirre ook;

5 Daar is Fenix de vogel een,

In de wereld is elders geen;

Men vindt er in dure stenen

Menigerhande en menigeen.

Dat land is nauw en lang,

10 En neemt zijn oost gang

Van de zee van Perzië;

Aan het noorden is Chaldea;

Ten westen de Rode Zee,

Daar Farao wijlen in had wee

15 Syri, dat is Sycia,

Van een Cydrus, daar het naar

Was genoemd in oude tijden,

Dat heet lange tijd sinds

Dat land van belofte,

20 En al nu in onze doen

Noemt menige het dat Heilige Land:

Nu is het de heidenen pand,

Ons te schande uitermate.

Dat oosteinde dat is ter Eufraat;

25 Onze zee is aan het Westeinde,

En Egypte is het gaan ten einde;

Aan de noordzijde is Armenië;

Aan de zuidzijde Arabië.

Hierin staat Jeruzalem,

30 Nazareth en Bethlehem,

Daar hij wandelde die Heer,

Die ons verloste uit het zeer.

Ook staat er Surs (1) en Sajet, (2)

En Akko is er bij gezet.

35 Dit was het land van Kanaän,

Dat wijlen het volk van Israël won.

Daar is in het land van Galilea,

En daar is in de Dode Zee;

Want daar vis nog vogel in leeft,

40 Nog geen ding die leven heeft;

Daar wijlen die vijf steden in stonden,

Die God om hun dorpse zonden

Met zwavel en met vuur verbrande.

Nog groeien daar appels in dat land, (3)

45 Mooi van buiten; als men ze doorsnijdt,

Vindt men er in as te alle tijd.

Nabathee ligt daarbij,

Tussen daar en Arabië.

Dat naar Ismahel ‘s zoon heet,

50 Naboth, zoals men wel weet.

Van Egypten in Azia ende andere lande. XXI.

Egypten hiet wilen Ypila;

Doe wart daer coninc daer na

Danaus broeder, Egyptus,

Ende hiet tlant naer hem aldus.

5 Die Rode zee ende Surien

Liggen an doostzide, horic lyhen;

Tote Affrica strecket west;

Ant norden hevet die zee bevest;

Ethyopen leghet hem zuudwaert.

10 In Egypten sone waert

Selden reghen gesien of nie.

Nylus, dus so teltmen mie,

Eene flume, loept uten Paradise,

Ende benettet in vremder wise;

15 Want soe wast eenwaerf ten jare,

Ende alsoe wech gaet, gaemen dare

Vruchte winnen altehant.

Egypten voet menech lant,

Ende vervullet die werelt mede

20 Van comanscepe in meneger stede.

Ceres es eene stat bi Endi,

Daer een lant na gheheeten si,

Daer die bome zijdwulle dragen,

Ghelijc dat in anderen haghen

25 Die bome met mosse sijn behangen.

Ant norden es dat lant bevangen

Metter zee van Sycia,

Ende strect lancs tote Yndia.

Sijdwerc brochtmen ons eerst dane,

30 Doen ons bouken te verstane.

Bactria es een groot lant,

Van eenen watre ghenant.

Van Yndia strecket west;

Nort hevet Sycia bevest.

35 Met berghen eist omme bevaen.

Die staercste kemelen, sonder waen,

Vint men daer ende sere goet,

Want nemmermeer quetst hem voet.

Sychia ende oec Ghotia

40 Van Japhets kindere hebben si na

Beede hare name ontfaen.

Oec so hebben wi verstaen,

Dat hoghe Syten ende hoge Goten

Die liggen met haren roten

45 In Azia ane die nortzide,

Ende es volc sere fel in stride;

Maer neder Syten ende neder Goten

Leghet in Europen besloten,

Dat heetet inden dage van heden

50 Almeest dat lant van Zweden.

Hoghe Syten leget an doesterzide

India, dat lantscap wide,

Ende zuud den berghe Caucasus;

Tlant van Yrcane, wi lesent dus,

55 Es hem ane gheleghen west;

Nort hevet die zee bevest.

Syten hebben groet gediet,

Vele lants datmen winnet niet,

Entie generen hem in wostinen;

60 Andere sijn daer die tlant pinen.

Sulke sijn daer so ongediede,

Dat si bloet drinken ende eten liede.

Daers selver vele ende gout int lant;

Diet halen wille hi laetter pant,

65 Want dat die vogle gripe wachten.

Daer sijn myrauden van groter crachten,

Ende daers kerstael goet ende diere.

Si hebben som groter riviere:

[p.1,28] Fasis, Oscorus ende Araxes,

70 Grote watre, gelovet des.

Hyrcania hevet den name ontfaen

Van enen bossche, sonder waen.

Oest leghet hem die zee van Caspia;

Andie zuudzide Armenia;

75 Andie nortside leghet Albana;

West leghet Hyberia daer na.

Hier vele bosschs ende wilds mere.

Tygren, pardus ende panthere

Vintmen daer van fellen doene,

80 Ende utermaten vele lyoene.

Van Egypte in Azië en andere landen. XXI.

Egypte heette wijlen Ypila;

Toen werd daar koning daarna

Danaus broeder, Egyptus,

En heet het land naar hem aldus.

5 Die Rode zee en Syrië

Liggen aan de oostzijde, hoor ik belijden;

Tot Afrika strekt het west;

Aan het noorden heeft de zee bevestigd;

Ethiopië ligt het zuidwaarts.

10 In Egypte zo werd

Zelden regen gezien of niet.

Nijl, dus zo vertelt men mij,

Een vloed, loopt uit het Paradijs,

En nat het in vreemde wijs;

15 Want zo wast het eenmaal in het jaar,

En alzo het weg gaat, gaat men daar

Vruchten winnen gelijk.

Egypte voedt menig land,

En vervult de wereld mede

20 Van koopmanschap in menige plaats.

Seres is een stad bij Indië, (1)

Daar een land naar geheten is,

Daar de bomen zijde wol dragen,

Gelijk dat in andere hagen

25 Die bomen met mos zijn behangen.

Aan het noorden is dat land bevangen

Met de zee van Scythen,

En strekt langs tot India.

Zijdenwerk bracht men ons eerst vandaan,

30 Doen onze boeken te verstaan.

Bactria is een groot land, (2)

Van een water genoemd.

Van India strekt het west;

Noordelijk heeft het Scythië vast.

35 Met bergen is het alom bevangen.

De sterkste kamelen, zonder waan,

Vindt men daar en zeer goed,

Want nimmermeer kwetst hen een voet.

Scythië en ook Gotia (3)

40 Van Jafet’ s kinderen hebben ze na

Beide hun namen ontvangen.

Ook zo hebben we verstaan,

Dat hoge Scythi en hoge Goten

Die liggen met hun groepen

45 In Azië aan de noordzijde,

Een volk zeer fel in strijd;

Maar neder Scythen en neder Goten

Ligt in Europa besloten,

Dat heet in de dagen van heden

50 Al meest dat land van Zweden.

Hoge Scythen ligt aan de oostelijke zijde

India, dat landschap wijd,

En zuid de berg Kaukasus;

Het land van Hircanië, we lezen het aldus,

55 Is het aangelegen west;

Noord heeft het de zee bevestigd.

Scythen hebben groot volk,

Veel land dat men wint niet,

En te generen zich in woestijnen;

60 Andere zijn daar die het land pijnen.

Sommige zijn daar zo ongehoord,

Dat ze bloed drinken en eten lieden.

Daar zilver is veel en goud in het land;

Die het halen wil hij laat er pand,

65 Want dat die vogel grijp bewaakt het.

Daar zijn smaragden van grote krachten,

En daar is kristal goed en duur.

Ze hebben sommige grote rivieren:

Phasis, Oscorus en Aras, (4)

70 Grote waters, geloof het dus.

Hircani heeft de naam ontvangen

Van een bos, zonder waan.

Oost lig het de Kaspische zee;

Aan de zuidzijde Armenië;

75 Aan de noordzijde ligt Albania; (5)

West ligt Iberië daarna. (6)

Hier vele bossen en wild meer.

Tijgers, luipaard en panter

Vindt men daar van felle doen,

80 En uitermate veel leeuwen.

Van Albania in Azia. XXII.

Albania dat lant, dats waer,

Hevet den name, omme dat daer

Volc wert geboren met witten hare.

Sijn oesten, dat es openbare,

5 Dat coemt vander Caspiser zee,

Ende gaet westen min no mee

Dan ten merschen Meotides.

In dat lant, des sijt gewes,

Sijn honde van wreden doene,

10 Si verbiten die lyoene.

Aermenia, alsic u telle,

Heet na eenen Jasoens gheselle,

Die Armenis bi namen hiet:

Hi dwanc an hem dat ghediet,

15 Alsi Jasoene hadde verloren,

Ende bleef daer here vercoren.

Het leghet tusscen II bergen dus,

Taurus ende Caucasus.

Liggende hevet andie nortside

20 Geramos, een geberchte wide,

Daer Tygris uutbreect, de riviere,

Die loept met ere snelre maniere.

Daer in loept die berch Ararat,

Daer wilen Noes aerke in zat.

25 Hyberia dat leghet daer an,

Een lant daermen in winnen can

Crude, die sijn ter varuwen goet.

Capadocia, alsict verstoet,

Hevet die name van eere stat:

30 Sente Jorijs was grave in dat.

Van Aerminien coemt sijn oestende;

Het es Surien ghehende;

Clene Azia leghet ant west;

Nort hevet die zee bevest;

35 Taurus die berch ande zuudzide.

Men vint indie werelt wide

Betere paerden danne daer,

Willemen wanen over waer.

Cleene Asya hevet an doestende

40 Capadocia wel ghehende;

Els eist west, zuut ende nort

Metter zee al omme gegort.

Die lantscepe diere in sijn

Hort hier noemen in Latijn.

Van Albania in Azi. XXII.

Albania dat land, dat is waar,

Heeft de naam, omdat daar

Volk werd geboren met wit haar.

Zijn oosten, dat is openbaar,

5 Dat komt van de Kaspische Zee,

En gaat westen min of meer

Dan te moerassen van Meotides. (1)

In dat land, dus zij het gewis,

Zijn honden van wrede doen,

10 Ze verbijten de leeuwen.

Armenie, als ik u vertel,

Heet naar een Jason’ s gezel,

Die Armenis bij namen heet:

Hij dwong aan hem dat volk,

15Toen hij Jason had verloren,

En bleef daar heer gekozen.

Het ligt tussen 3 bergen dus,

Taurus en Kaukasus.

Liggend heeft aan de noordzijde

20 Geramos, een gebergte wijd, (2)

Daar de Tigris uitbreekt, de rivier,

Die loopt met een snelle manier.

Daarin loopt de berg Ararat,

Daar wijlen Noach’ s ark in zat.

25 Iberië dat ligt daaraan,

Een land daar men in winnen kan

Kruiden, die zijn ter verven goed.

Cappadocië, zoals ik het verstond,

Heeft de naam van een stad:

30 Sint Joris was begraven in dat.

Van Armenië komt zijn oost einde;

Het is Syrië nabij;

Klein Azië lig het aan het westen;

Noord heeft de zee bevestigd;

35 Taurus die berg aan de zuidzijde.

Men vindt in die wereld wijd

Betere paarden dan daar,

Wil men wanen voor waar.

Klein Azië heeft aan de oosteinde

40 Cappadocië wel aan het eind;

Elders is het west, zuid en noord

Met de zee alom omgord.

De landschappen die er in zijn

Hoort hier noemen in Latijn.

Vanden landscepen van Clene Azien. XXIII.

Bithinia hevet den name sine

Van eenen coninc Bithine,

Die tlant met stride besat.

Daer es Nychomedia die stat,

5 Daer Hanibal vloe entie sine,

Die hem doodde met venine,

Alse ghi horen sult voerwaer

Indie Roemsche jeeste hier naer.

Gallatia dat leghet daer an,

10 Dat wilen tfolc van Gallen wan

Metten coninc Bithina,

Daer af hevet die name na.

Frigia dat leghet daer bi,

Dat also heet bidi,

15 Omme die dochter van Europen,

Die met Jupiterre was gelopen.

Daer stont in wilen die stat van Troyen,

Vul weelden, feesten ende joyen.

[p.1,29] Lydia es daer an te waren,

20 Daer wilen mogende coningen waren,

Ende naden coninc Lydus hiet.

Dor dat lant loopt ende vliet

Pantholus, in wies sant

Men wilen gout te vullen vant.

25 Daer na leghet Panphilia,

Ende dat lant van Ysauria

(Vander lucht hevet die name),

Daer es in die stat bequame,

Die Celeucia es genant.

30 Cylicia volget dan te hant;

Van eenen Cylix, Fenix sone,

So ontfinc dien name tgone.

Tarsus staet daer an, die port,

Daermen af bescreven hort,

35 Dat sente Pauwels was geboren.

In dat lantscap, alse wijt horen,

Wasset dalrebeste soffraen,

Datmen ieweren weet, sonder waen.

Hier laten wi die tale ghemeene

40 Van Grote Asyen ende van Cleene,

Ende sullen scriven van Europen,

Entie lande diere in lopen.

Van de landschappen van Klein Azi. XXIII.

Bithynie heeft zijn naam

Van een koning Bithine,

Die het land met strijd bezat.

Daar is Nicodemie die stad,

5 Daar Hannibal vloog en de zijne,

Die hem doodden met venijn,

Als ge horen zal voorwaar

In de Romeinse verhalen hiernaar.

Galati dat ligt daar aan,

10 Dat wijlen het volk van Galliërs won

Met de koning Bittinus,

Daarvan heeft het die naam naar.

Frigia dat ligt daarbij,

Dat alzo heet daarbij,

15 Om de dochter van Europa,

Die met Jupiter was gelopen.

Daar stond in wijlen die stad van Troje,

Vol weelde, feesten en vreugde.

Lydi is daaraan te waren,

20 Daar wijlen vermogende koningen waren,

En naar de koning Lydus heet.

Door dat land loopt en vliedt

Pantholus, in wiens zand

Men wijlen goud ten volle vond.

25 Daarna ligt Pamphylia,

En dat land van Isauria (2)

(Van de lucht heeft het die naam),

Daar is in die stad bekwaam,

Die Celeucia es genoemd.

30 Cilici (3) volgt dan gelijk;

Van een Cylix, Fenix zoon,

Zo ontving die naam datgene.

Tarsus (4) staat daar aan, die poort,

Daar men van beschreven hoort,

35 Dat Sint Paulus was geboren.

In dat landschap, zoals wij het horen,

Groeit de aller beste saffraan,

Dat men ergens weet, zonder waan.

Hier laten we die taal algemeen

40 Van Groot Azië en van Kleine,

En zullen schrijven van Europa,

En die landen die er in lopen.

Van Europen ende haren sticken. XXIIII.

Europia ontfinc den name

Van eere joncvrouwen bequame,

Agenors dochter, die hier te voren

Jupiter hadde vercoren,

5 Ende ontfoeredse den vader,

Ende noemde daer na tlant algader.

Die merschen van Meotytes

Ende Thaneis, des sijt gewes,

Die verscedense in doostende,

10 Daer soe Azia es gehende.

Haer oestende hiet hier te voren

Neder Cycia, alse wijt horen,

Ende hiet Sycia ghemeene

Alle die lande groot ende cleene

15 Tusscen der Dunouwen enter zee

Enter Elven, dat es mee;

Want al dat volc, dattem daer hilt,

Was ongenaturt ende wilt.

Nu hebben die lande ander namen,

20 Sijnt dat si ter kerstijnheit quamen.

Tusscen der Dunouwen, der Elven enten Rijn,

Hiet al wilen in Latijn

Germania omme tgrote geslachte,

Die int lant saten met machte.

25 Daer vint men voglen van Yrcane,

Die sulke vederen hebben ane,

Dat si nachts inder maniere

Gheliken eenen claren viere.

Daer vintmen oec wilde stiere

30 Ende wonderlike selsiene maniere.

Men vinter ammer ende cristael gemene

Ende sonderlinge selsiene steene.

Tusscen der Zuutzee enter Dunouwen

Hiet al Messia, alse wijt scouwen,

35 Omme dat corens vele drouch,

Dies ander lande hadden genouch:

Dit es nu ter stont Behem

Ende ander lande met hem.

Daer an leghet Pannonia;

40 Daer was geboren, alsict versta,

Sente Martijn, wi lesent dus,

Ende oec mede sente Jheronimus.

Nu heet dat lantscap altesamen

Hongerien nu bi namen.

45 Oest daer af leget Tracia,

Van Tyras, Japhets sone, daert na

Gheheten was; noch hetet so.

Constantinoble was doe

Dat oestende vandien lande.

50 Wilen hadden dat in hande

Beede die Goten entie Sermaten

Ende menech wreet volc utermaten,

Die den Roemscen rike daden

Utermaten vele scaden.

55 Nochtanne eist al gheheel

Van Griekenlant een groet deel.

Van Europa en haar stukken. XXIIII.

Europa ontving de naam

Van een jonkvrouw bekwaam,

Agenor ‘s dochter, die hier tevoren

Jupiter had gekozen,

5 En ontvoerde ze de vader,

En noemde daarna het land allemaal.

Die moerassen van Meotides (1)

En Thaneis, dus zij het gewis,

Die scheiden het in het oosteinde,

10 Daar zo Azië eindigt.

Haar oosteinde heet hier tevoren

Neder Scythië, zoals wij het horen,

Heet Scythië algemeen

Al die landen groot en klein

15 Tussen de Donau en de zee

En de Elbe, dat is meer;

Want al dat volk, dat zich daar ophield,

Was ongenatuurd en wild.

Nu hebben die landen andere namen,

20 Sinds dat ze tot christenheid kwamen.

Tussen de Donau, de Elbe en de Rijn,

Heet al wijlen in Latijn

Germani om het grote geslacht,

Die in het land zaten met macht.

25 Daar vindt men vogels van Hircanie,

Die zulke veren hebben aan,

Dat ze ‘s nachts in die manier

Gelijken een helder vuur.

Daar vindt men ook wilde stieren

30 En wonderlijke zeldzame manieren.

Men vindt er amber en kristal algemeen

En zonderlinge zeldzame stenen.

Tussen de Middellandse Zee en de Donau

Heet alles Moesia, zoals wij het aanschouwen,

35 Omdat het veel koren droeg,

Dus andere landen hadden genoeg:

Dit is nu terstond Bohemen (3)

En andere landen met hem.

Daaraan lig Pannonia; (4)

40 Daar was geboren, zoals ik het versta,

Sint Martinus, we lezen het aldus,

En ook mede Sint Hiëronymus.

Nu heet dat landschap alle tezamen

Hongarije nu bij namen.

45 Oost daarvan ligt Thracië,

Van Tyras, Jafet ‘s zoon, daar het na

Geheten was; nog heet het zo.

Constantinopel was toen

Dat oosteinde van die landen.

50 Wijlen had dat in handen

Beide de Goten en Sarmaten

En menig wreed volk uitermate,

Die het Romeinse rijk deden

Uitermate veel schaden.

55 Nochtans is het al geheel

Van Griekenland een groot deel.

[p.1,30] Hoe Grieken es gedeelt in viven. XXV.

Grieken heeft den name ontfaen

Van coninc Grieke, sonder waen.

Dat lant es gedeelt in viven:

Dalmatia, horic bescriven,

5 Esser een, ende hevet mede

Sinen name na eene stede.

Epyrus dats een ander deel,

Ende hevet den name gheel

Van Pirrus, Achilles sone;. . .

10 Bidi wi lesen, dat die ghone,

Doe Troyen gevellet was,

Dat coninc Pirrus nam na das

Andromaca, ende an hare wan

Molosus, den jongen man,

15 Daert lant na hiet Molosia.

Helenus hadse daer na,

Hectors broeder, ende indie hant

Metten stiefsone al dat lant.

Dat derdendeel es Elladis,

20 Dat also gheheeten is

Van Ellane, Talyoens sone.

Athica heetet mede dat gone,

Dat es trechte Grieken meer no min,

Want Athenen staeter in,

25 Die moeder vanden arthen es,

Ende daermen wilen, sijts gewes,

Die grote philosophen vant:

Dits dedelste van Griekenlant.

Machedonia dats daer an,

30 Daer Alexander, die stoute man,

Gheboren was van groten doene,

Dat heet na coninc Machedoene.

Achaya heetet vijfte deel,

Dats nu Moreya al geheel:

35 Daer staet Theben in, die stede,

Die wilen Mathinus maken dede,

Daer Liber Bacus was gheboren

Ende Apollo, alse wijt horen,

Ende Hercules, die meneghe stat

40 Onder gode hevet ghehat.

Hoe Griekenland is verdeeld in vijven. XXV.

Griekenland heeft de naam ontvangen

Van koning Grieke, zonder waan.

Dat land is gedeeld in vijven:

Dalmatië, hoor ik beschrijven,

5 Is er een, en heeft mede

Zijn naam naar een plaats.

Epirus dat is een ander deel,

En heeft de naam geheel

Van Pirrus, Achilles zoon.

10 Waarbij we lezen, dat diegene,

Toen Troje geveld was,

Dat koning Pirrus nam na dat

Andromata, en aan haar won

Molosus, de jonge man,

15 Daar het land naar heet Molosia. (1)

Helenus had ze daarna,

Hector’ s broeder, en in die hand

Met de stiefzoon al dat land.

Dat derdedeel is Elyades,

20 Dat alzo geheten is

Van Hellen, Talien ‘s zoon.

Attica heet het mede datgene,

Dat is het echte Griekenland meer of min,

Want Athene staat er in,

25 Die moeder van de kunsten is,

En daar men wijlen, zij het gewis,

Die grote filosofen vond:

Dit is het edelste van Griekenland.

Macedoni dat is daaraan,

30 Daar Alexander, die dappere man,

Geboren was van grote doen,

Dat heet naar koning Macedoene.

Achaia heet het vijfde deel,

Dat is nu Morea al geheel: (2)

35 Daar staat Thebe in, die stede, (3)

Die wijlen Mathinus maken deed,

Daar Liber Bacchus was geboren

En Apollo, zoals wij het horen,

En Hercules, die menige stad

40 Onder God heeft gehad.

Van Tessalya ende Europen ende van Ytalen. XXVI.

Tessalya heetet aldus

Naden coninc Tessalus,

Ende leghet ant lant van Macedone.

Daer es meneghe riviere scone

5 Ende meneghe borch ende menege stat.

Bernardus die berch es in dat,

Daer wilen hadde den tempel sijn

Die valsche god Apollijn.

Achilles was danen geboren.

10 In dat lantscap, alse wijt horen,

Dwanc men eerst paerde ende verwan

Omme te ridene den man.

Olimpus leghet in dat lant mede,

Die es van so grotere hoochede,

15 Dat hi boven allen winde gaet,

Ende dits geproevet, dat verstaet.

Ytalia heeten alle die lant,

Die andie nortzide des berchs cant,

Die Alphes heetet in Latijn,

20 Beghort met vasten berghen sijn,

Ende in doostzide toter zee:

Nu sijn daer in namen twee.

Lumbaerdien leghet daer in,

Dat ghenoemt es int begin

25 Vanden Lancbaerden die tlant wonnen,

Alse wi hier na wel tellen connen.

Daer es in Tuscane ende a

Daer Rome in staet, die stat vrie,

Dat wilen metten zwerde dwanc

30 Aldie werelt ommeganc;

Calaberen, Poelyen ende Principaet,

Daer Caeps die goede stat in staet.

Men vintere in versche zeen,

Daer in vissche menech een;

[p.1,31] 35 Rivieren, enbre ende die epaen mede,

Heete fonteinen ter meneger stede.

Van Thessalië en Europa en van Italië. XXVI.

Thessalie heet het aldus

Naar de koning Tessalus,

En ligt aan het land van Macedonië.

Daar is menige rivier schoon

5 En menige burcht en menige stad.

Bernardus die berg is in dat, (1)

Daar wijlen had de tempel van hem

Die valse god Apollo.

Achilles was vandaan geboren.

10 In dat landschap, zoals wij het horen,

Bedwong men eerst paarden en overwon

Om te rijden de man.

Olympus ligt in dat land mede,

Die is van zo’n grote hoogte,

15 Dat hij boven alle winden gaat,

En dit is beproefd, dat verstaat.

Itali heten al die landen,

Die aan de noordzijde der berg kant,

Die Alpen heet het in Latijn,

20 Omgord met vaste bergen zijn,

En in de oostzijde tot de zee:

Nu zijn daarin namen twee.

Lombardije ligt daar in,

Dat genoemd is in het begin

25 Van de Langobarden die het land wonnen,

Zoals we hierna wel vertellen kunnen.

Daar is in Toscane en Latium, (2)

Daar Rome in staat, die stad vrij,

Dat wijlen met het zwaard dwong

30 Al de wereld omgang;

Calabrië, Puglia en Principaat, (3)

Daar Capua die goede stad in staat.

Men vindt er in frisse zeen ,

Daar in vissen menigeen;

35 Rivieren, enbre en die epaen mede, (?)

Hete bronnen te menige plaats.

Van Gallen in Europen. XXVII.

Gallya heeten teere namen

Alle die lande te samen,

Die vanden berghe van Monyu

Hier neder strecken, seggic u,

5 Ende doostende scedet de Rijn,

Die zee die nortzide sijn.

Gallia heeten si omme dit,

Want liede daer sijn van hude wit.

Hier in staet menege edele stede,

10 Meneghe scone riviere mede,

Meneghe fonteine soete ende sure

Springenre in ende lopenre dure;

Scone bossche, acker ende weide,

Scone wijngaerde ende heide

15 Vintmen indat selve lant.

Nu eist Borgoengen som genant,

Loreine ende Vranckerike,

Bartaengen, dat hiet Armorike,

Normendien, dat Neustren hiet;

20 Omme dat verwan dat Nordsce diet

In coninc simpels Karels tiden,

Hiet oint Normendien siden.

Naest Gallen leghet Acquitaengen:

Tusscen der Lore ende Spaengen

25 Enter Rone so hiet al wilen

Acquitaengen, sonder ghilen,

Omme die grote drie rivieren,

Diere in sijn, ende wi visieren,

Dats Lore, Rone entie Geronde,

30 Die staerc sijn ende van diepen gronde.

Dits Gasscoenyen, Meyne ende Toreine,

Anjou, Poitau ende andere pleine.

Spaenyen leghet alrenaest Gallen,

Dat een berch sceet al met allen,

35 Die heet Parereus in Latijn,

Dat mach in Dietsch Portisers sijn.

Het strect van Gallen an Affrike.

Een edel lant eist sekerlike

Van steden ende van rivieren,

40 Van vruchte van vele manieren,

Van stouten lieden ende van wisen,

Ghesont van luchte ende van spisen,

Van frute ende van wijngaerde rike,

So dat men cume vint des gelike;

45 Men vinter selver ende gout gemene,

Ende daertoe precieuse steene.

Dit es dwestende van Europen,

Nu moeten wi tAffrike wart lopen.

Van Galliërs in Europa. XXVII.

Gallië heet met een naam

Al die landen tezamen,

Die van de berg van Monju (1)

Hier neder strekken, zeg ik u,

5 En het oosteinde scheidt het de Rijn,

De zee de noordzijde er van.

Gallië heten ze om dit,

Want lieden daar zijn van huid wit.

Hierin staat menige edele stede,

10 Menige mooie rivieren mede,

Menige bronnen zoet en zuur

Springen er in en lopen er door;

Schone bossen, akkers en weiden,

Schone wijngaarden en heide

15 Vindt men in dat zelfde land.

Nu is het Bourgogne soms genoemd,

Loreine en Frankrijk,

Bretagne dat heet Armorica,

Normandi dat Neustri heet;

20 Omdat overwon dat Noorse volk

In koning simpele Karel’ s tijden,

Heet ooit Normandi sinds.

Naast Galli ligt Aquitaine:

Tussen de Loire en Spanje

25 En de Rhne zo heette al wijlen

Aquitaine, zonder grappen,

Om de grote drie rivieren,

Die er in zijn, en we versieren,

Dat is de Loire, Rhone en de Garonne,

30 Die sterk zijn en van diepe gronden.

Dit is Gascogne, Maine en Toreine,

Anjou, Poitou en andere pleinen.

Spanje ligt het allerdichts bij Gallië,

Dat een berg scheidt het al geheel,

35 Die heet Parereus in Latijn,

Dat mag in Diets Portifers zijn. (2)

Het strekt van Galliërs aan Afrika.

Een edel land is het zeker

Van steden en van rivieren,

40 Van vruchten van vele manieren,

Van dappere lieden en van wijze,

Gezond van lucht en van spijzen,

Van fruit en van wijngaarden rijk,

Zo dat men nauwelijks vindt zijn gelijke;

45 Men vindt er zilver en goud algemeen,

En daartoe kostbare stenen.

Dit is het westelijke einde van Europa,

Nu moeten we tot Afrika waarts lopen.

Van Affrike ende haren lande. XXVIII.

Affrike hevet den name ontfaen

Van enen Affer, doemen ons verstaen,

Die was van Abrahams geslachte,

Ende hi wan dat lantscap met machte.

[p.1,32] 5 Sijn oostende neemt meer no min

Dan van Egypten sijn beghin;

Van Europen scedet nemmee

Dan die nauwe Nervelzee,

Dat die coemanne heeten noch

10 In deser tijt Stroch ende Maroch.

Int oestende, Egypten na,

Es Cyrenenchis Lybia;

Het hevet sinen name mede

Ghestrect van Cyrene die stede.

15 Desen lande leget ant zuden

Lant van wonderliken luden,

Die wilt ende onbesceden scinen,

Ende in en coemt man no kint,

20 Daermen die basaliscus in vint,

Die met haren ziene slaen doot

Al dat levet, cleene ende groot.

Daer west alrenaest es een lant,

Dat Pentapolis es ghenant

25 Van vijf steden diere in staen,

Een nuttelijc lant, sonder waen.

Tripolitane leghet daer gehende,

Ende hevet ane sijn oostende

Cyrces, een zant uptie zee,

30 Daermen vint saphiere mee

Dan anders daermen weet,

Diemen bi namen orientale heet;

Scone sijn si ende niet te claer,

Maer niet die beste, wet vorwaer.

35 Bisantene leghet daer bi:

Daer segemen dat al waerheit si,

Dat tlant meest olyebome draget

Dan geen, daermen af gewaget,

Ende dat es dbeste corenlant,

40 Dat ie man ter werelt vant;

Want men over waerheit hout,

Dat het draghet hondertfout.

Engi staetter bi also,

Daer stont wilen Cartagho,

45 Dat Rome dede menege pine,

Om hovet vander werelt te sine,

Ende stredenre omme menech jaer.

Nu so eist al woeste daer;

Maer Thuhus dat staeter bi,

50 Daer soe stont, dat seitmen mi.

Die lande diere bi sijn geleghen,

Seitmen dat wel te dragene plegen;

Bet af sijnre grote wostinen

Vul serpenten met veninen,

55 Vol wildere esele ende ander diere

Van harde vremder maniere.

Gotulya dat leget daer an,

Daermen selden in vinden can

Water of put, riviere of beke;

60 Want daer es der fonteinen breke.

Daer sijn leuwen ende lupaerde

Ende beesten van menegen aerde.

Numidia dat leget daer ane.

Dat lant, doemen ons te verstane,

65 Hevet mersche ende ackerlant:

Hennes geen verdrogeder zant.

Oec hevet wout, daermen in diere

Vint van menegere maniere,

Ende berghe daermen wilde ezele ziet,

70 Ende daermen paerde te winne pliet.

Men vintere maerber diere ende goet,

Dat men verre souken doet.

Ypone stoeter in, eene port,

Daer men af bescreven hort,

75 Daer bisscop was sente Agustijn,

Die grote pape, die therte sijn

Sette al sijn leven dure

Omme tontbindene die scrifture.

Van Afrika en haar landen. XXVIII.

Afrika heeft de naam ontvangen

Van een Affer, doet men ons verstaan,

Die was van Abraham’ s geslacht,

En hij won dat landschap met macht.

5 Zijn oosteinde neemt meer of min

Dan van Egypte zijn begin;

Van Europa scheidt nimmer

Dan die nauwte van Gibraltar,

Dat die koopmannen heten het nog

10 In deze tijd Straat van Gibraltar en Marokko.

In het oosteinde, Egypte na,

Is Cyrene en Libië;

Het heeft zijn naam mede

Getrokken van Cyrene die stede.

15 Dit land ligt aan het zuiden

Land van wonderlijke lieden,

Die wild en onbescheiden schijnen,

En in komt man nog kind,

20 Daar men die basilisk in vindt,

Die met hun zien slaan dood

Al dat leeft, klein en groot.

Daar west aller naast is een land,

Dat Pentapolis is genoemd (1)

25 Van vijf steden die er in staan,

Een nuttig land, zonder waan.

Tripolitani ligt daar aan het einde,

En heeft aan zijn oosteinde

Cyrensis, (2) een zand op de zee,

30 Daar men vindt saffier meer

Dan anders daar men weet,

Die men bij namen orintale heet;

Mooi zijn ze en niet te helder,

Maar niet die beste, weet voorwaar.

35 Bisantene ligt daarbij:

Daar zegt men dat al waarheid is,

Dat het land meest olijfbomen draagt

Dan geen, waar men van gewaagt,

En dat is dat beste korenland,

40 Dat ooit een man ter wereld vond;

Want men voor waarheid houdt,

Dat het draagt honderdvoudig.

Engi staat er bij alzo,

Daar stond wijlen Carthago,

45 Dat Rome deed menige pijn,

Om het hoofd van de wereld te zijn,

En streden er om menig jaar.

Nu zo is het al woestheid daar;

Maar Tunis dat staat er bij,

50 Daar zo stond, dat zegt men mij.

Die landen die er bij zijn gelegen,

Zegt men dat goed te verdragen plegen;

Verder weg zijn er grote woestijnen

Vol serpenten met venijn,

55 Vol wilde ezels en andere dieren

Van erg vreemde manieren.

Getulia dat ligt daar aan, (2)

Daar men zelden in vinden kan

Water of put, rivier of beek;

60 Want daar is van fonteinen gebrek.

Daar zijn leeuwen en luipaarden

En beesten van menige aard.

Numidi dat ligt daar aan. (3)

Dat land, doet men ons te verstaan,

65 Heeft moerassen en akkerland:

Het is geen verdrogend zand.

Ook heeft het wouden, daar men in dieren

Vindt van menige manieren,

En bergen daar men wilde ezels ziet,

70 En daar men paarden te winnen pleegt.

Men vindt er marmer duur en goed,

Dat men van ver zoeken doet.

Hypone stond er in, een poort,

Daar men van beschreven hoort,

75 Daar bisschop was Sint Augustinus,

Die grote paap, die het hart van hem

Zette al zijn leven door

Om te op te lossen de schrift.

Van Yengis ende Mauritane. XXIX.

Mauritania dat lant

Es van swartheden genant,

Omme datter in wonen de More.

Andie zuutzide, alsict hore,

5 Leghet een berch Ascrictim.

[p.1,33] Altemale bewesten him

Tote datmen coemt ter groter zee,

Vindmen eerst dat zant min no mee.

Ne dade die berch, dat grote zant

10 Soude bedecken dat corenlant.

In dat zant, alst wayt te waren,

Gaen dicken also grote baren,

Alse offet indie zee ware.

An die zuutzide vintmen dare

15 Simmen, struessen ende draken,

Ende wilen, in waren saken,

Vantmer elpendiere also wel:

Nu in Indien ende nieweren el.

Garamantis es een lant,

20 Dat daer leghet andat zant,

Ende heet also van eere steden.

Daer vantmen vele wonderlicheden:

Daers eene fonteine, dages so cout

Niemen en drincse, al es hi stout;

25 So heet es soe indie nacht,

Datter dan niemen en acht.

Ethyopen es daer af zuut:

Alt volc hevet daer zwerte huut;

Want die zonne die es daer

30 Tallen tiden meest naer,

Om dat tlant, alsemen seghet,

Rechts onder den middach leghet,

Tallen tiden so eist daer heet.

Daer dat lant ten westen geet,

35 Eist al berch ende zant;

Doestende es al woeste lant.

Adlas, die grote berch entie hoge,

Leghet tusscen dat lant enter zee droge.

Men vint in dit Ethyopen

40 Menegerande wilt volc lopen,

Ende menege wonderlike gedane,

Ende sulc dat wonder te siene es ane.

Hets vul serpente ende wilder diere

Ende draken groot ende ongiere;

45 Uut haren hovede plegemen des,

Te nemene den steen dragontides.

Jacincten ende crisoprassen

Die in ghenen lande wassen,

Caneele en wast daer niewer mee.

50 Men vint der Ethyopen twee:

Deen in Asya bi India,

Ende dit ander in Affrica.

Utegenomen sekerlike

Desen drien landen van erderike,

55 So es een vierde lant over de zee,

Dat dese III lande min no mee

Andie zuutzide hevet bevaen;

Maer die zonne, sonder waen,

Benemet ons met haerre hitten,

60 Dat wire gecomen mogen no zitten,

Ende dus eist ons bekint.

Hier af teltmen redene blint,

Dat daer liede sijn, sonder waen,

Dat haer voete jegen donse gaen,

65 Ende men heetse Antypodes;

Maer wet wel dat dit favele es.

Nu hort vort die redene mee

Vanden eylanden vander zee.

Van Yengis en Mauritanië. XXIX.

Mauritanië dat land

Is van zwartheden genoemd,

Omdat er in wonen de Moren.

Aan de zuidzijde, zoals ik het hoor,

5 Ligt een berg Ascrictim.

Helemaal bewesten hem

Toe dat men komt te grote zee,

Vindt men eerst dat zand min of meer.

Niet deed die berg, dat grote zand

10 Zou bedekken dat korenland.

In dat zand, als het waait te waren,

Gaan vaak alzo grote baren,

Alsof het in de zee was.

Aan de zuidzijde vindt men daar

15 Apen, struisen en draken,

En soms, in ware zaken,

Vindt men er olifanten alzo wel:

Als nu in Indi en nergens anders.

Garamentis is een land, (1)

20 Dat daar ligt aan dat zand,

En heet alzo van een stad.

Daar vond men vele wonderlijkheden:

Daar is een bron, op de dag zo koud

Niemand drinkt het, al is hij dapper;

25 Zo heet is het zo in de nacht,

Dat er dan niemand het acht.

Ethiopië is daarvan zuid:

Al het volk heeft daar zwarte huid;

Want de zon die is daar

30 Te alle tijden het meest nabij,

Omdat het land, zoals men zegt,

Recht onder de middag ligt,

Te allen tijden zo is het daar heet.

Daar dat land ten westen gaat,

35 Is het al berg en zand;

het oostelijke eind is al woest land.

Atlas, die grote berg en die hoge,

Ligt tussen dat land en de zee droog.

Men vindt in dit Ethiopië

40 Menigerhande wild volk lopen,

En menige wonderlijke gedaante,

En zulke dat het een wonder te zien is aan.

Het is vol serpenten en wilde dieren

En draken groot en onguur;

45 Uit hun hoofden pleegt men des,

Te nemen de steen dragontides (drakensteen).

Hyacinten en chrysopraas

Die in geen land groeien,

Kaneel groeit daar nergens meer.

50 Men vindt van de Ethiopië twee: (2)

De ene in Azië bij India,

En dit andere in Afrika.

Uitgezonderd zeker

Deze drie landen van aardrijk,

55 Zo is een vierde land over de zee,

Dat deze 3 landen min of meer

Aan de zuidzijde heeft bevangen;

Maar de zon, zonder waan,

Beneemt ons met haar hitte,

60 Dat we er komen mogen of zitten,

En dus is het ons bekend.

Hiervan vertelt men reden blind,

Dat daar lieden zijn, zonder waan,

Dat hun voeten tegen de onze gaan,

65 En men heet ze Antipoden;

Maar weet wel dat dit fabel is.

Nu hoort voort de reden meer

Van de eilanden van de zee.

Vanden eylanden vander zee. XXX.

Eylanden liggen indie zee

Harde vele ende oec mee,

Dan icker hier noeme tsamen;

Maer die vander meester namen,

5 Ende daer af spreken die auctore,

Daer af willic datmen hier hore.

Bertaenyen leghet neven Gallen,

Ende es een dbeste lant van allen,

Ende daer heren in hebben gewesen

10 Die mogenste daer wi af lesen.

Bartaengen heetet na Brutus,

Die sone was Silvius,

Ende van Troyen geboren.

Sider hadden sijt verloren,

15 Ende quam den Ingelschen in hant,

Daer naer heetet Inglant.

Hier in lopen scone rivieren,

Bosscen die dat lant verchieren,

Mersche ende scone couterlant.

[p.1,34] 20 Oec vintmen daer ende wilen vant,

Altoes ende over een,

Gagates, den swarten steen,

Ende perlen vele entie claer.

Buten Bartaengen, dats waer,

25 Es Tanachos, een gesont lant,

Daermen serpent noint in vant,

Noch ghenen worm ghevinijnt.

Maer nochtan, dat wonder schijnt,

Waer somen die erde vanden lande

30 In rike voert menegerande,

Alle wormen gevenijnt

Sijnre metter doot gepijnt.

Dits een eylant scone van heyden,

Goet ten corne enter weiden.

35 Daers een eylant up desen dach,

Daer geen zieke in sterven mach,

Ende daers een vagevier, sijt seker das,

Dat sente Patrike getoget was.

Yrlant heetment nu bi namen,

40 Ende es een groot lant te samen.

Nort van Bartaenyen in die zee

Es een eylant, heet Tylee,

Daert half tjaer nacht es ende half dach.

Solinus doet ons gewach,

45 Dat Tylus een eylant si

Biden lande van Indi,

Vul wijngaerts ende vul oliven

Ende vul palmbome, alsi scriven;

Datter die bome, hebbets geloof,

50 Nemmermeer en werpen loof.

Ysidorius gewaget des,

Dat XXXIII Orcades

Eylande liggen, alsemen hort,

Indie Baerdsce zee rechts vort:

55 Lichte hi meenet Orcani.

XIII eilande, seghet hi,

Sijnre bewoent ende beseten,

Ende XX, wiltmen weten,

Sijnre ydel van alle man.

60 Rome leidere groten cost an,

Omme te dwingene wilen eere,

Ende al omme der werelt eere.

Gadis leghet in dat open

Tusscen Affrike ende Europen,

65 Daer die twee zee te gader comen,

Diemen Nervelzee hort nomen;

Hets dachtendeel van ere milen

Van elken lande, sonder ghilen.

Daer sette Hercules sine columme,

70 Want hi hadde die werelt omme

Van India tote daer gewonnen,

Vanden upgane der zonnen,

Te togene, dat hijt bedwanc

Toter zonnen onderganc.

Van de eilanden van de zee. XXX.

Eilanden liggen in die zee

Erg veel en ook meer,

Dan ik er hier noem tezamen;

Maar die van de grootste namen,

5 En daarvan spreken de auteurs,

Daarvan wil ik dat men hier hoort.

Bretagne ligt naast Gallië,

En is een van het beste land van allen,

En daar heren in hebben geweest

10 De vermogendste daar we van lezen.

Bretagne heet het naar Brutus,

Die zoon was Silvius,

En van Troje geboren.

Sinds hadden zij het verloren,

15 En kwam de Engelsen in hand,

Daarna heet het Engeland.

Hierin lopen mooie rivieren,

Bossen die dat land versieren,

Moerassen en mooi akkerland.

20 Ook vindt men daar en wijlen vond,

Altijd en overeen,

Gagaat, (git) de zwarte steen,

En parels veel en die helder.

Buiten Bretagne, dat is waar,

25 Is Tanathos, een gezond land, (1)

Daar men serpent nooit in vond,

Nog geen worm venijnig.

Maar nochtans, dat wonder schijnt,

Waar zo men die aarde van dat land

30 In een rijk voert menigerhande,

Alle venijnige wormen

Worden er mee ter dood gepijnigd.

Dit is een eiland mooi van heide,

Goed te koren en ter weiden.

35 Daar is een eiland op deze dag,

Daar geen zieke in sterven mag,

En daar is een vagevuur, zij het zeker dat, (2)

Dat Sint Patrick getoond was.

Ierland heet men het nu bij namen,

40 En is een groot land tezamen.

Noord van Bretagne in die zee

Is een eiland, heet Thule, (3)

Daar het half jaar nacht is en half dag.

Solinus doet ons gewag,

45 Dat Thule een eiland is

Bij het land van Indië,

Vul wijngaarden en vol olijven

En vol palmbomen, zoals ze schrijven;

Dat er die bomen, heb het geloof,

50 Nimmermeer afwerpen loof.

Isidorus gewaagt dus,

Dat 33 Orcades (4)

Eilanden liggen, als men hoort,

In die Baerdsce zee recht voort (5)

55 Licht, hij bedoelt Orcanie.

13 eilanden, zegt hij,

Zijn er bewoond en bezet,

En 20, wil men weten,

Zijn er leeg van alle man.

60 Rome legde er grote kost aan,

Om te dwingen wijlen eer,

En al om de wereld eer.

Cdiz ligt in dat open

Tussen Afrika en Europa,

65 Daar die twee zeeen tezamen komen,

Die men Gibraltar, hoort noemen;

Het is een achtste deel van een mijl

Van elk land, zonder grap.

Daar zette Hercules zijn kolommen,

70 Want hij had de wereld om

Van India tot daar gewonnen,

Van de opgang der zon,

Tot datgene, dat hij het bedwong

Tot de zon ondergang.

Vanden geluckegen eylanden. XXXI.

Het sijn eylanden indie zee,

Die heeten Fortunatee,

Dats gevallich in onse tale.

Die sijn draghende altemale

5 Al des die mensce hevet noot:

Vruchtbome cleene ende groot,

Wijngaerde, coren ende cruut,

Ende alrehande erdsche deduut.

Die poeten wanen bidi,

10 Dat dat paradijs dit si.

Vele voglen, scone wout,

Bien ende honech menechfout,

Ende allen wenschen vintmen daer.

Jegen Mauritane, dats waer,

15 Liggen si alle indie zee:

Daer sijnre vive ofte mee;

Maer sulken tijt alsmer een vint,

Sceetmer af, sone es geen wint,

Die so gewayt emmermere,

20 Datter man an wederkere.

Gorgades sijn eylande mede,

Die van Affrike teere stede

Twee dachseilinghe verre sijn.

Daer sijn wijf, dats waerheit fijn,

25 Van haren lachame al ru,

[p.1,35] Ende snelre vele, seggic u,

Danmen gelovet min no mee.

Daer sijn oec Esperidee

Bat buten, buten alle lant,

30 Buten den berghe Adlant,

Daer favelen af tellen de sake,

Datter es die wakende drake,

Die de goudine apple hoet.

In dIndsche zee, des esmen vroet,

35 Leghet Crisa ende Argoree,

Twee eylande indie zee.

Daer vloyt so selver ende gout,

Dat sulc over waerheit hout,

Dat dat eylant al goudijn si

40 Ende tander selverijn daer bi.

Tambrobane lesen wi dat si

Ane die oestzide van Indi.

VIIIC ende LXXV milen

Scriven sijt lanc, sonder ghilen,

45 Ende dore tlant loept eene riviere.

Menege maergarite diere,

Menegen precieusen steen

Vintmen daer in over een.

Deen deel houden elpendiere

50 Ende beesten van wilder maniere,

Ende in dander wonen liede,

Groot ende staerc ende ongediede,

Met wreeden lude, met geluwen ogen;

Haer scone haer conen si togen,

55 Maer met geenen volke bi enegen saken

Sone gesellen si hem met spraken.

Ten oevere van haren lande

Bringhen si in hare hande

Hare comenscepe, ende wissen dare,

60 Ende vercopen also dat hare.

Si leven langere vele dan wi,

So dat cort gelevet si,

Die stervet te sinen hondert jaren.

Sdages en slapen si niet te waren.

65 Appelen hebben si ghenouch;

Dat lant noint wijngaerde drouch.

Vele houdsi hem andie jacht

An diere van grotere macht.

Slecken huse hebben si so groot,

70 Dat siere in wonen ter noot.

Twee wintre ende twee somere mede

Hebben si elx jaers daer ter stede.

Nu hort vanden eylanden noch

Tusschen Stroch ende Maroch,

75 Ende tusscen sente Jorijs braes:

Van leerne sone wert niemen dwaes.

Van de gelukkige eilanden. XXXI.

Het zijn eilanden in de zee,

Die heten Fortunate, (1)

Dat is aangenaam in onze taal.

Die dragen allemaal

5 Alles dat de mens heeft nodig:

Vruchtbomen klein en groot,

Wijngaarden, koren en kruid,

En allerhande aards vermaak.

Die poten wanen daarom,

10 Dat dit het paradijs is.

Vele vogels, mooie wouden,

Bijen en honing menigvuldig,

En alle wensen vindt men daar.

Tegen Mauritanië, dat is waar,

15 Liggen ze alle in de zee:

Daar zijn er vijf of meer;

Maar sommige tijd als men er een vindt,

Scheidt men er af, zo is er geen wind,

Die zo waait immermeer,

20 Dat er een man van terug komt.

Gorgades zijn eilanden mede, (2)

Die van Afrika te ene plaats

Twee dag zeilen ver zijn.

Daar zijn wijven, dat is waarheid fijn,

25 Van hun lichaam al ruw,

En snel veel, zeg ik u,

Dan men gelooft min of meer.

Daar zijn ook Hesperiden

Beter buiten, buiten alle land,

30 Buiten de berg Atlas,

Daar fabels van vertellen de zaak,

Dat er is die wakende draak,

Die de gouden appels behoedt.

In de Indische zee, dit is dat men bevroedt,

35 Ligt Crisa en Argoree, (3)

Twee eilanden in die zee.

Daar vloeit zo zilver en goud,

Dat sommige het voor waar houden,

Dat dit eiland geheel goud is

40 En de ander zilver daarbij.

Tamprobane lezen we dat is (4)

Aan de oostzijde van Indië.

800 en 75 mijlen

Schrijven ze het lang, zonder grap,

45 En door het land loopt een rivier.

Menige parel duur,

Menige kostbare steen

Vindt men daarin overeen.

De ene deel houden olifanten

50 En beesten van wilde manieren,

En in de andere wonen lieden,

Groot en sterk en ongehoord,

Met wrede luiden, met gele ogen;

Hun schoonheid kunnen ze tonen,

55 Maar met geen volk bij geen zaken

Zo vergelijken ze hen met spreken.

Ten oever van hun land

Brengen ze in hun handen

Hun koopmanschap, en wijzen daar,

60 En verkopen alzo dat hare.

Ze leven langer veel dan wij,

Zodat kort leeft zij,

Die sterf tin zijn honderd jaren.

Op de dag slapen ze niet te waren.

65 Appels hebben ze genoeg;

Dat land nooit wijngaarden droeg.

Veel houden ze zich aan de jacht

Aan dieren van grote macht.

Slakken huizen hebben ze zo groot,

70 Dat ze er in wonen ter nood.

Twee winters en twee zomer mede

Hebben ze elk jaar daar ter plaatse.

Nu hoort van de eilanden nog

Tussen Straat van Gibraltar en Marokko,

75 En tussen Sint Joris braas: (76)

Van leren zo wordt niemand dwaas.

Vanden eylanden vander zuutzee ende tusscen Stroch ende Maroch. XXXII.

Cyprus dats een eylant,

Van eere port also genant,

Dat nu te tiden Paphen heet.

Venus, alsement bescreven weet,

5 ie was in dat lant geboren.

Wi vinden bescreven horen,

Datmen coper eerst daer vant;

Noch en vint men geen lant

Dies gelijcs no verre no na.

10 Daer leget bi tlant van Creta,

Ende es van Grieken een groet stic.

Van desen lande so lesic,

Dat Jupiter daer wart geboren

Ende upgehouden, alse wijt horen.

15 Wilen waren daer C steden.

Oest ende west in lancheden

Ten groetsten ende niet harde wide;

Grieken hevet an die nortside,

Egypten anden zuderen kant.

20 Eerst was vonden in dat lant

Scichte daermen mede schiet,

Ende riemen diemen in scepe pliet.

Gheete sijn daer vele int lant,

Lettel herten, alsict vant;

25 Wolven, vossen, quade beesten

En mach dat lant niet geleesten.

Daernes ule no serpent int lant;

Ende brinctmer ule, soe stervet thant.

Bome, crude menegherande

30 Ende wijngaert wast wel inden lande.

Abidos dat lant dat leghet

[p.1,36] Up Hellespontes, alsemen seget,

Dat sente Jorijs braes nu heet,

Dat Europen ende Asyen sceet.

35 Daer maecte Xerces, sonder gilen,

Eene brugge over wilen.

Cyclados sijn eylande mede,

Die indie zee hebben hare stede

Jegen Grieken, ende men seghet

40 Datter daer LIII leghet,

Ende alle versceden, alsemen hort.

Si liggen lancs zuut ende nort

VC milen, dats ghemeten;

Ende oest ende west, alse wijt weten,

45 Ligghen si CC milen breet.

Doosterste ende, alsomen weet,

Dats Rodus, gelovet das,

Daer eerst rose vonden was.

In dit lant, wi lesent dus,

50 Was die coperine Colosus,

LXX ellen lanc, weetmen wale,

Ende al gegoten van metale,

Ende also grouf alse daertoe bestoet.

Niemen conde des gewerden vroet,

55 Bi wat crachte, bi welker aert,

Sulc een beelde gegoten waert,

Ende daertoe mede hoet echt

Up ende neder wart gerecht.

Dit was der VII wondere een,

60 Die ter werelt ie zonne besceen;

Ende ander C colosus mede

[Waren daer noch inder stede.]

Delos es der eylande een.

Menne vint in lant en gheen

65 So vele quackelen alse daer.

Men wille seggen over waer,

Dat Phebus ende Dyana mede

Worden geboren daer ter stede.

Carpates es oec daer jeghen,

70 Ende es voere Egypten geleghen.

Dat lant hevet eerst ripe vrucht,

Dat doet nature ende des lants lucht.

Cytarea leget ant westende,

Daermen wilen Venus kende,

75 Want men anebeedse daer.

Icarea leghet daer naer,

Daer wilen Ycarus verdranc.

Phares es danen niet lanc,

Daermen vint den maerber wit,

80 Ende nieweren so goet so dit.

Ghemaket so was van hem

Die tempel van Jherusalem,

Die Salomon wilen maken dede.

Chion leghet daer mede,

85 Daermen mastix vele in vint.

Samos es verre niet een twint,

Daer was Juno in geboren

Ende Sibilla, alse wijt horen,

Die Servia geheten was,

90 Entie wise Pictagoras.

Erdine vate, alsict vant,

Waren daer eerst vonden int lant.

Dit sijn die vermaerste eylande

Vanden Cycladen, alsict cande;

95 Vanden anderen makic geen wort,

Ic ghae te miere materien vort.

Van de eilanden van de Middellandse Zee en tussen Straat van Gibraltar en Marokko. XXXII.

Cyprus dat is een eiland,

Van een poort alzo genoemd,

Dat nu te tijden Paphos heet.

Venus, als men het beschreven weet,

5 Die was in dat land geboren.

We vinden beschreven horen,

Dat men koper eerst daar vond;

Nog vindt men geen land

Die het gelijkt nog ver nog nabij.

10 Daar ligt bij het land van Kreta,

En is van Griekenland een groot stuk.

Van dit land zo lees ik,

Dat Jupiter daar werd geboren

En opgehouden, zoals wij het horen.

15 Wijlen waren daar 100 steden.

Oost en west in lengte

Ten grootste en niet erg wijd;

Griekenland heeft het aan de noordzijde,

Egypte aan de zuidelijke kant.

20 Eerst was gevonden in dat land

Schichten daar men mee schiet,

En riemen die men in schepen pleegt.

Geiten zijn daar veel in het land,

Weinig herten, zoals ik het vond;

25 Wolven, vossen, kwade beesten

Mag dat land niet opbrengen.

Daar is uil nog serpent in het land;

En brengt men er een uil, zo sterft het gelijk.

Bomen, kruiden menigerhande

30 En wijngaard groeit goed in het land.

Abydos dat land dat ligt (1)

Op Hellespont, zoals men zegt,

Dat Bosporus nu heet,

Dat Europa en Azië scheidt.

35 Daar maakte Xerxes, zonder grap,

Een brug over wijlen.

Cycladen zijn eilanden mede,

Die in de zee hebben hun stede

Tegen Griekenland, en men zegt

40 Dat er daar 53 liggen,

En alle verschillend, zoals men hoort.

Ze liggen langs zuid en noord

500 mijlen, dat is gemeten;

En oost en west, zoals wij het weten,

45 Liggen ze 200 mijlen breed.

Dat oosterse eind, alzo men weet,

Dat is Rhodos, geloof dat,

Daar het eerst de roos gevonden was.

In dit land, we lezen het aldus,

50 Was die koperen Kolossus,

47,60m lang, weet men wel,

En al gegoten van metaal,

En alzo groot als daartoe bestond.

Niemand kon het dus worden bekend,

55 Bij wat kracht, bij welke aard,

Zulk beeld gegoten werd,

En daartoe mede hoe het echt

Op en neer werd gericht.

Dit was van de 7 wonderen een,

60 Die ter wereld ooit de zon bescheen;

En andere 100 kolossus mede

[Waren daar nog in de stede.]

Delos is de eilanden een.

Men vindt in land geen

65 Zo veel kwartels als daar.

Men wil zeggen voor waar,

Dat Phoebus en Diana mede

Werden geboren daar ter plaatse.

Karpathos is ook daar tegen,

70 En is voor Egypte gelegen.

Dat land heeft het eerste rijpe vrucht,

Dat doet natuur en de land lucht.

Cythera ligt aan het westelijke einde,

Daar men wijlen Venus kende,

75 Want men aanbad haar daar.

Ikaria ligt daarna,

Daar wijlen Icarus verdronk.

Paros is vandaar niet lang,

Daar men vindt de marmer wit,

80 En nergens zo goed als dit.

Gemaakt zo was van het

Die tempel van Jeruzalem,

Die Salomon wijlen maken deed.

Kos ligt daarmee,

85 Daar men mastiek veel in vindt.

Samos is daar verder iets,

Daar was Juno in geboren

En Sibille, zoals wij het horen,

Die Servia geheten was,

90 En de wijze Pythagoras.

Aarden vaten, zoals ik het vond,

Waren daar eerst gevonden in het land.

Dit zijn die vermaardste eilanden

Van de Cycladen, zoals ik het kende;

95 Van de anderen maak ik geen woord,

Ik ga tot mijn materiën voort.

Van Cycile. XXXIII.

Cycile es gheheten dus

Vanden coninc Cyculus,

Die coninc Ytallus broeder was.

Onverre, gelovet das,

5 So eist versceden van Ytale.

Ommegaens, so weetmen wale,

So eist IIIM stadien, sonder ghile,

Alse die VIII doen die mile.

Grote berghe sijn int lant,

10 Vul sulfers, dus eist bekant;

Hethna die berch leget hier,

Die altoos bernet alse telsche vier;

Nochtan leeghter up die snee,

Ende dit en faelgiert nemmermee.

15 Daers Caribdis ende Silla

In die zee, den lande na,

[p.1,37] Twee sorgelike steden.

Daer sijn scepen buten vreden:

Comen sire in, horen wi spreken,

20 Si versinken of si breken.

Die Cyclopen woenden daer wilen,

En si dat die poeten ghilen,

Grote liede met eenen oghe.

Quaet corenlant eist ende droghe.

25 In eene riviere, die daer gaet,

Vint men den steen die heet acaet;

Corael vintmen inde zee daer.

Colee die liggen daer naer

IX eylanden indie zee,

30 Entie bernen emmermee.

Sardeine leget sekerlike

Indie zee bi Afferike.

Ghenoemt so es dat ghone

Van Sardus, Hercules sone,

35 Die uut Affrike daer quam,

Ende tlant in sinen handen nam.

Hets lanc C ende XL milen,

Ende XL wijt, sonder ghilen.

Men vinter no wulf, no serpent,

40 Maer es een quaet worm bekent,

Die den lieden gaet te na,

Diemen heet solifuga.

Men vint daer fonteinen heet,

Die den lieden helpen gereet;

45 Maer si maken den dief blent,

Dwaet men sine ogen, dits bekent.

Corcica es, sonder ghilen,

Een eylant, dat XX milen

Van Sardeina versceden leghet.

50 Bi Ytalien, alsemen seghet,

Leghet, ende heeft menegen ort

Vul van wilden, alsemen hort.

Enosus es een eylant

Neven Spaengen; dats becant,

55 Dat serpenten die erde vlien,

Waer sise tasten, rieken of zien.

Baliares sijn eylande twee

Neven Gallen indie zee,

Daermen slingeren ende aermborste

60 Maecte eerst ende visieren dorste;

Ende hier naer hetet, alsict merke.

Nordweghen ende Denemaerke,

Yslant, Sweden ende anders vort

Eylanden die liggen bet nort,

65 Rekent men al in Sycia.

Al Vrieselant verre ende na,

Tusscen der Elven ende Sincval,

Rekent men te Sassen al.

Daer es Germania af thovet.

70 Nemmeer bescedens, des gelovet,

En hebbic vanden landen vonden:

Hier scedics af nu tesen stonden,

Ende hebbe dit hier omme geset,

Dat ghi verstaen moget te bet,

75 Alse ghi hort die riken noemen,

Daer die orlogers ute comen,

Wie si waren ende wanen geboren,

Die der werelt daden toren.

Van Sicilië. XXXIII.

Sicilië is geheten aldus

Van de koning Cyculus,

Die koning Itallus broeder was.

Niet ver, geloof dat,

5 Zo is het gescheiden van Itali.

Omgang, zo weet men wel,

Zo is het 54km, zonder grap,

Als die 7 doen in een mijl.

Grote bergen zijn in het land,

10 Vol zwavel, aldus is het bekend;

Etna die berg ligt hier,

Die altijd brandt als het helse vuur;

Nochtans ligt er op de sneeuw,

En dit faalt nimmermeer.

15 Daar is Charybdis en Scilla (1)

In die zee, het land nabij,

Twee zorgelijke plaatsen.

Daar zijn schepen zonder vrede:

Komen ze erin, horen we spreken,

20 Ze zinken of ze breken.

Die Cyclopen woonden daar wijlen,

En is dat die poten grappen,

Grote lieden met een oog.

Kwaad korenland is het en droog.

25 In een rivier, die daar gaat,

Vindt men de steen die heet agaat;

Koraal vindt men in de zee daar.

Colee die liggen daarna (2)

9 eilanden in die zee,

30 En die branden immermeer.

Sardinië ligt zeker

In die zee bij Afrika.

Genoemd zo is diegene

Van Sardus, Hercules zoon,

35 Die uit Afrika daar kwam,

En het land in zijn handen nam.

Het is lang 100 en 40 mijlen,

En 40 wijd, zonder grappen.

Men vindt er geen wolf, nog serpent,

40 Maar is een kwade worm bekend,

Die de lieden gaat te na,

Die men heet solipuga.(3)

Men vindt daar fonteinen heet,

Die de lieden helpen gereed;

45 Maar ze maken de dief blind,

Wast men zijn ogen, dit is bekend.

Corsica is, zonder grap,

Een eiland, dat 20 mijlen

Van Sardinië gescheiden ligt.

50 Bij Italië, zoals men zegt,

Ligt het, en heeft menige oord

Vol van wilden, zoals men hoort.

Enosus is een eiland (4)

Naast Spanje; dat is bekend,

55 Dat serpenten de aarde vlieden,

Waar ze hen tasten, ruiken of zien.

Balearen zijn eilanden twee

Naast Galli in de zee,

Daar men slingers en handbogen

60 Maakte eerst en versieren durfde;

En hiernaar heet het, zoals ik het merk.

Noorwegen en Denemarken,

IJsland, Zweden en anders voort

Eilanden die liggen beter noord,

65 Rekent men al in Scythie.

Al Friesland ver en na,

Tussen de Elbe en Sincval, (5)

Rekent men te Saksen al.

Daar is Germanië van het hoofd.

70 Nimmer bescheidt, dus geloof het,

Heb ik van de landen gevonden:

Hier scheid ik af nu te deze stonden,

En heb dit hierom gezet,

Dat ge verstaan mag te beter,

75 Als ge hoort die rijken noemen,

Daar die oorlogen uit komen,

Wie ze waren en waarvan geboren,

Die de wereld deden toorn.

Van lieden dolinge ende van costumen. XXXIIII.

Mine ystorien lietic bliven,

Daer dat geselscap vanden keytiven

Metten tongen hem verscieden:

Nu hort vort vanden quaden lieden,

5 Hoe vele dolingen daer si in vellen,

Hoe elc met sinen gesellen

Sulke costume nam over wet,

Alsic hier naer hebbe geset.

Sente Jeronimus die seghet,

10 Datmen in Arabien pleghet,

Ende onder vele Sarrasine,

Te levene niet met brode, met wine;

Maer vleesch ende kemels melc,

Bi sulker saken leeft daer elc.

15 Over zonde souden sijt heten,

Souden si vleesch van zwinen eten;

Oec mach cume leven of sijn

[p.1,38] In Arabien eenech zwijn.

Wildemen ander liede dwingen

20 Te kemels melke, te sulken dingen,

Hem soude dinken inden mont,

Of si wulf aten ofte hont.

In Ponten, in Frigia mede

Sijn witte worme te meneger stede,

25 Ende hebben die hovede zwart,

Ende liggen in houte hart;

Hier mede so geltmen rinte.

In Lybia, in al Orinte,

Daer dat volc wandelt met pinen

30 In heeten lande ende in wostinen,

Daer vindemen crekele in meneger wise,

Ende maken daer af hare spise.

In Egypten, in Palestine,

Om dat men daer doet den lande pine

35 Met ossen, wilmen die waerheit weten,

Ne willemen daer geen rentvlesch eten.

Die Hunen entie Tragoditen,

Ende een groot deel vanden Syten,

Eten dat vleesch metten bloede.

40 Upter groter zeuscher vloede

Wandelen liede menech een,

Die droghen vissche up eenen steen,

Daer die zonne up schinet sere:

Hier bi leven si ende bi nemmere.

45 Die Wandelen entie Sermaten,

Ende vele anders volcs utermaten,

Hebben in harde groter werden

Vossen vleesch ende van perden;

Ende oec doet Jeronimus gewach,

50 Dat hi eerande volc sach

Eten, rechts in beesten wise,

Menschen vleesch vor alle spise.

Van lieden dolingen en van gebruiken. XXXIIII.

Mijn histories liet ik blijven,

Daar dat gezelschap van de ellendige

Met de talen zich scheiden:

Nu hoort voort van de kwade lieden,

5 Hoe vele dolingen waar ze in vielen,

Hoe elk met zijn gezellen

Zulke gebruiken namen voor wet,

Als ik hierna heb gezet.

Sint Hieronymus die zegt,

10 Dat men in Arabië pleegt,

En onder vele Saracenen,

Te leven niet met brood, met wijn;

Maar vlees en kamelen melk,

Bij zulke zaken leeft daar elk.

15 Voor zonde zouden zij het eten,

Zouden ze vlees van zwijnen eten;

Ook mag nauwelijks leven of zijn

In Arabi enig zwijn.

Wilde men andere lieden dwingen

20 Tot kamelen melk, tot zulke dingen,

Hij zou denken in de mond,

Of ze wolf aten of hond.

In Pontus, in Frigia mede

Zijn witte wormen te menige plaats,

25 En hebben de hoofden zwart,

En liggen in hout hard;

Hiermee zo vergeldt men rente.

In Libië, in al Oriënt,

Daar dat volk wandelt met pijnen

30 In hete landen en in woestijnen,

Daar vindt men krekels in menige wijze,

En maken daarvan hun spijzen.

In Egypte, in Palestina,

Omdat men daar doet de landen pijn

35 Met ossen, wil men de waarheid weten,

Nooit wil men daar rundvlees eten.

Die Hunnen en de Troglodieten, (1)

En een groot deel van de Scythen,

Eten dat vlees me het bloed.

40 Op de grote zee vloed

Gaan lieden menigeen,

Die drogen vissen op een steen,

Daar de zon op schijnt zeer:

Hierbij leven ze en bij nimmer anders.

45 Die Vandalen en de Sarmaten, (2, 3)

En veel ander volk uitermate,

Hebben in erg grote waarden

Vossen vlees en van paarden;

En ook doet Hironymus gewag,

50 Dat hij een ander volk zag

Eten, recht in beesten wijze,

Mensen vlees voor alle spijzen.

Jheronimus van beesten levene van lieden. XXXV.

Jheronimus spreect vort te waren,

Doe die Scotten heidijn waren,

Datter niemen hadde eygijn wijf;

Maer elkerlijc was so keytijf,

5 Dat hi emmer wives plach,

Waer soos hem luste ende hise sach.

In Indien, Ethyopen, Persen mede,

Sijn lande van groter moghenthede,

Bi na ghelijc den Roemschen rike,

10 Die leveden so beestelike,

Dat si haerre moeder namen te wive,

Ja die dochtren van haren live,

Ende haerre oudermoeder mede!

Het was der Massageten zede,

15 Dat sise houden over keytijf,

Die in ziecheden verliesen tlijf;

Maer die vader mettien maghen,

Alsi comen te ouden daghen,

Slaensise doot ende eten;

20 Want si willen over waerheit weten,

Dat min mach der zielen deren,

Dat sise eten, dan worme verteren.

Cybarin die liede houden,

Dat si hare uutvercorne ouden

25 An eene galghe alle hanghen.

Die van Yrcane haer zieke vangen,

Alsi sijn bider lester stonden,

Ende werpense gieren ende honden.

Die van Caspien, seggen jeesten,

30 Gheven hare dode den beesten.

Die Siten som pleghen twaren,

Die vanden doden gemint waren,

Dat sise levende ghemeene

Graven onder die dode beene.

35 Capturi plaghen dalre beste

Honde te houdene ter meste,

Die hem verterden hare oude.

Alse dit een bailliu betren woude,

Die Alexander daer hadde geset,

40 Omme te houdene hare wet,

Riep alt volc, dattet woude

Alexander ontseggen houde.

[p.1,39] Dit wonder bescrivet ons dus

Die wise sente Jheronimus.

Hironymus van beestachtig leven van lieden. XXXV.

Hieronymus spreekt voort te waren,

Toen de Schotten heidens waren,

Dat er niemand had een eigen wijf;

Maar elk was zo ellendig,

5 Dat hij immer wijven plag,

Waar zo het hem lustte en hij ze zag.

In Indie, Ethiopie, Perzen mede,

Zijn landen van grote mogendheden,

Bijna gelijk het Romeinse rijk,

10 Die leefden zo beestachtig,

Dat ze hun moeder namen tot wijf,

Ja, die dochters van hun lijf,

En hun grootmoeder mede!

Het was de Massageten zede,

15 Dat ze hen houden voor ellendig,

Die in ziekte verliezen het lijf;

Maar de vader met de verwanten,

Als ze komen te oude dagen,

Slaan ze die dood en eten;

20 Want ze willen voor waarheid weten,

Dat minder mag de zielen deren,

Dat ze hen eten, dan wormen verteren.

Tibarindi die lieden houden, (1)

Dat ze hun uitverkoren ouden

25 Aan een galg alle hangen.

Die van Hircanie hun zieken vangen, (2)

Als ze zijn bij de laatste stonden,

En werpen ze voor gieren en honden.

Die van Caspia, zeggen verhalen, (3)

30 Geven hun doden de beesten.

De Scythen sommige plegen te waren,

Die van de doden gemind waren,

Dat ze hen levend algemeen

Begraven onder de dode beenderen.

35 Capturi plegen de aller beste (4)

Honden te houden te mesten,

Die zich verteren hun ouden.

Toen dit een baljuw verbeteren wou,

Die Alexander daar had gezet,

40 Om te houden hun wet,

Riep al het volk, dat het wou

Alexander ontzeggen het te houden.

Dit wonder beschrijft ons dus

Die wijze Sint Hieronymus.

Solinus van manieren van manieren van lieden. XXXVI.

Solinus gewaget ons des,

Dat des pleghen Essedones,

Die van Fothen sijn algader,

Dat si haren doden vader

5 Singhende draghen ten grave,

Ende nemen thovet, ende makere ave

Enen nap, ende drinkenre in.

Some hebben sulken zin,

Dat si wonen in hagedochten,

10 Ende noch noit huus en rochten.

Dese houden haerre vianden hovet

Ute te drinkene, des gelovet.

Orloghe minnen si tallen stonden,

Ende uter vianden wonden

15 Bloet te drinkene si oec minnen:

Diere meest slaen, meest eren winnen.

Wie so hem oec dies trake achter,

Hi bleve altoos inden lachter;

Ende alsi vrede maken goet,

20 So moet elc drinken anders bloet.

In Ethyopen es een lant,

Dat Garamanta es genant,

Daermen geen huwelijc en kint,

Maer elc speelt daer hijt vint.

25 Daers geen kint dat weten can,

Wie die vader es diet wan;

Bidi heetmen dese bedieden

Donnedelste van alden lieden.

Ende Ethyopen es sekerlike

30 Wel bekent in Affrike.

Daers in menegerande zede,

In menech lant, in menege stede:

Sulke vaen die elpendiere,

Ende levere bi, dats haer maniere;

35 Sulke, horic oec bedieden,

Leven bi melke van wilden lieden.

Tragoditen en plegen niet

Huus te makene alse ander diet;

In hole wonen si, dats haer zede.

40 Daer en es geene gierechede,

Aermoede minnen si gemeene.

Haer begherte es an enen stene,

Exacontalitus heten sine bi namen,

Die hevet alleene te samen,

45 Dore al dat hi es so cleene,

Varuwen sulc alse LX steene.

Dese leven bi serpenten;

Sine spreken no paerlementen.

Die van Tracien die en geven

50 Niet of cleene om dit leven,

Maer si minnen die doot;

Want haer waen die es so groot,

Dat si wanen sulc van hem somen,

Dat die zielen hier weder comen.

55 Andere wanen vanden keytiven,

Dat si alle salich bliven.

Alse hem kindere worden geboren,

Machmen hem rouwe driven horen;

Ende mettien doden sijn so vro.

60 Die wijf minnen die man also,

Alsemense bernet na dien zede,

Dat si int vier springen mede.

Solinus van manieren van manieren van lieden. XXXVI.

Solinus gewaagt ons dus,

Dat dus plegen Essedones, (1)

Die van Fothen zijn allemaal,

Dat ze hun dode vader

5 Zingend dragen ten grave,

En nemen het hoofd, en maken er van

Een nap, en drinken er in.

Sommige hebben zulke zin,

Dat ze wonen in spelonken,

10 En nog nooit een huis raakten.

Deze houden hun vijanden hoofd

Uit te drinken, dus geloof het.

Oorlog minnen ze te alle stonden,

En uit de vijanden wonden

15 Bloed te drinken ze ook minnen:

Die er het meest slaan, meest eren winnen.

Wie zo hem ook dus trok achteruit,

Hij bleef altijd in het uitlachen;

En als ze vrede maken goed,

20 Zo moet elk drinken de ander zijn bloed.

In Ethiopie is een land,

Dat Garamentis is genaamd, (2)

Daar men geen huwelijk kent,

Maar elk speelt daar hij het vindt.

25 Daar is geen kind dat weten kan,

Wie die vader is die het won;

Daarom noemt men deze gebruiken

De onedelste van alle lieden.

En Ethiopi is zeker

30 Goed bekend in Afrika.

Daar is in menigerhande zede,

In menig land, in menige stede:

Sommige vangen die olifanten,

En leven er van, dat is hun manier;

35 Sommige, hoor ik ook bedienen,

Leven bij melk van wilde lieden.

Troglodieten plegen niet

Huis te maken zoals ander dient;

In holen wonen ze, dat is hun zede.

40 Daar is geen gierigheid,

Armoede beminnen ze algemeen.

Hun begeerte is aan een steen,

Hexacontalithos noemen ze het bij namen,

Die heeft alleen tezamen,

45 Door al dat het is zo klein,

Kleuren zulke als 60 stenen.

Deze leven bij serpenten;

Ze spreken niet nog parlementen.

Die van Thracië die geven

50 Niet of weinig om dit leven,

Maar ze beminnen de dood;

Want hun waan die is zo groot,

Dat ze wanen sommige van hen soms,

Dat de zielen hier weer komen.

55 Andere wanen van de ellendige,

Dat ze alle zalig blijven.

Als hen kinderen worden geboren,

Mag men hen rouw drijven horen;

En met de doden zijn ze zo vrolijk.

60 Die wijven beminnen de mannen alzo,

Als men ze verbrandt na die zede,

Dat ze in het vuur springen mede.

Van minnen van wiven tharen mannen waert. XXXVII.

In Indi, scrivet Jheronimus,

Plegemen eere zeden aldus,

Te hebbene vele scone wijf.

Die dan meest in des mans lijf

5 Vanden manne was vercoren,

Gaet mettem int vier, alswijt horen.

Dan dinghen si ende vermeten hem das,

[p.1,40] Elc dat si die liefste was;

Entie die liefste wert bekent,

10 Doet an haer beste parement,

Ende helset dien doden altehant,

Ende bernet mettem inden brant.

Het schijnt, die dus die doot gaet an,

Of si nie sochten enen anderen man.

15 Dit hebbic van vrouwen zeden,

Vandien lieden hier ter steden

Gheset, omme dat ghi sult verstaen,

Dat die ghene die Gode ontgaen,

Alse dede dit quade diet,

20 Doe God die tongen alle sciet,

In ghemeenre dolingen comen.

Nu suldi vort horen nomen

Die geslachten vanden lieden,

Ende hoe dat hem die riken scieden.

Van minnen van wijven tot hun mannen waart. XXXVII.

In Indië, schrijft Hieronymus,

Pleegt men een zeden aldus,

Te hebben vele mooie wijven.

Die dan meest in het mannen leven

5 Van de man was gekozen,

Gaat met hem in het vuur, zoals wij het horen.

Dan dingen ze en vermetele hen dat,

Elk dat ze de liefste was;

En die de liefste wordt bekend,

10 Doet aan haar beste tooi,

En omhelst die doden gelijk,

En verbrandt met hem in de brand.

Het schijnt, die dus die dood gaat aan,

Of ze niet zochten een andere man.

15 Dit heb ik van vrouwen zeden,

Van die lieden hier ter plaatse

Gezet, omdat ge zal verstaan,

Dat diegene die God ontgaan,

Alzo deden dit kwade volk,

20 Toen God de tongen alle scheidde,

In algemene dolingen gekomen.

Nu zal ge voort horen noemen

Die geslachten van de lieden,

En hoe dat zich de rijken scheiden.

Vanden beginne vander Syten rike, ende hoe die lande vielen in dolingen. XXXVIII.

Falech die Hebers sone was,

Alsemen hier te voren las,

In wies tiden dat gevel

Dat wonder omden tor Babel,

5 Die wan, alse hi hadde XXX jaer,

Rugu sinen sone, dats waer,

C jaer ende XXX ende een

Nader swaerre lovien ween.

In sinen tiden sekerlike

10 So begonste der Syten rike,

Die deerste waren ende doutste mede,

Die lande wonnen met onvrede.

Nochtanne telment sekerlike

Niet over gerecht conincrike,

15 Want wilt volc was ende onbesceden,

Ende sonder redene dinc wilden leden.

Hier af spreect in sinen viten

Justinus, ende seget, dat die Syten

Lange jegen Egypten streden,

20 Om vordeel van haerre outheden,

So dat Vexoris vernoyde das,

Die coninc in Egypten was,

Ende sochtse alre eerst met stride.

Die Syten maectene onblide,

25 Want si hebbene verdreven;

Egypten ware hem upgegeven,

Maer die marasschen hebbent hem benomen,

Dat siere toe niet mochten comen.

Doe keerden die Syten daer na,

30 Ende destruweerden Azia,

Ende laghenre in XII jaer,

Ende setten haren tribuut daer.

In desen tribuut Azia stac,

Tote dattene Ninus brac,

35 so dat in dat XIIste jaer

Haer wijf om hem senden daer,

Dat si te lande souden keeren.

In desen gheviel dat II heren,

II coningen, jonc ende stout in haer doen,

40 Scolopitus ende Heilyoen,

Ute Syten worden verdreven,

Die met een deel haerre neven

Ende grote heren hem traken na,

Ende quamen in Capadocia,

45 Daer si met haren here laghen.

Met rove gingen si hem bejaghen,

Ende dwongen dat lant daer naer.

Doe worden si belaghet aldaer,

Ende doot gesleghen ende hare man.

50 Hare wijf daden die wapene an

Ende slougen dat lantvolc doot,

Ende maecten eene cuere groot,

Dat si hare sonen, die si drougen,

Van hem daden of versloughen,

55 Ende houden mageden, die si winnen;

Die woudsi niet leeren spinnen,

Maer jagen enter wapene pleghen.

Over een hebben si ghedreghen,

Dat si hem in haerre kintschede

60 Die rechter borst afbernden mede,

Dattem die mamme niet en let,

Sine slaen ende scieten te bet.

Dit geslachte quam uut Zweden.

[p.1,41] Van desen es inden dach heden

65 Datmen heet der Mageden lant,

In Latijn Amasonia ghenant.

II coninginnen maecten si doe,

Marcesica ende Lampetoe,

Die hare orbare souden belopen.

70 Vele dwongen si vanden Europen

Ende wonnen Asya dat Cleene,

Ende maecter stede menich eene.

Haren roof senden si thuuswaert,

Ende lieten indien aert

75 Marcesica, die si wouden,

Die die lande dwingen souden,

So dat si ende hare scaren

Alle daer versleghen waren.

Dus wart verslegen Mercesica.

80 Doe quam haer dochter Ozitia,

Die van orloge sere was vroet,

Ende noch nie na man en stoet.

Van het begin van de Scythen rijk, en hoe die landen vielen in dolingen. XXXVIII.

Falech die Hebur’ s zoon was,

Zoals men hier tevoren las,

In wiens tijden dat geviel

Dat wonder om de toren Babel,

5 Die won, toen hij was 30 jaar,

Ragu zijn zoon, dat is waar,

100 jaar en 30 en een

Na de zware vloed geween.

In zijn tijden zeker

10 zo begon het Scythen rijk,

Die de eerste waren en de oudste mede,

Die landen wonnen met onvrede.

Nochtans vertelt men het voor zeker

Niet voorr echt koninkrijk,

15 Want wild volk was en onbescheiden,

En zonder reden dingen wilden leiden.

Hiervan spreekt in zijn vita

Justinus, en zegt, dat die Scythen

Lang tegen Egypte streden,

20 Om voordeel van hun oudheid,

Zodat Vexoris verdroot dat,

Die koning in Egypte was,

En zocht ze allereerst met strijd.

Die Scythen maakten hem niet blij,

25 Want ze hebben hem verdreven;

Egypte was hem opgegeven,

Maar die moerassen hebben het hem benomen,

Dat ze er toe niet mochten komen.

Toen keerden die Scythen daarna,

30 En vernielde Azië,

En lagen er in 12 jaar,

En zetten hun tribuut daar.

In dit tribuut Azië estak,

Totdat het Ninus brak,

35 zo dat in dat 12^de jaar

Zijn wijf om hem zond daar,

Dat zij tot het land zou keren.

In dit gebeurde het dat 2 heren,

2 koningen, jong en dapper in hun doen,

40 Scolopitus en Ylinos,

Uit Scythie worden verdreven,

Die met een deel van hun neven

En grote heren zich trokken na,

En kwamen in Cappadocië,

45 Daar ze met hun leger lagen.

Met roof gingen ze zich bejagen,

En dwongen dat land daarna.

Toen werden ze belegerd aldaar,

En dood geslagen en hun man.

50 Hun wijven deden de wapens aan

En sloegen dat landvolk dood,

En maakten een keur groot,

Dat ze hun zonen, die ze droegen,

Van zich deden of versloegen,

55 En hielden maagden, die ze winnen;

Die wilden ze niet leren spinnen,

Maar jagen en de wapens plegen.

Overeen zijn ze gekomen,

Dat ze hen in hun kindsheid

60 Die rechter borst afbrandde mede,

Dat hen de borsten niet let,

Ze slaan en schieten te beter.

Dit geslacht kwam uit Zweden.

Van deze is in de dag van heden

65 Dat men heet de Maagden land, (1)

In Latijn Amasonia genaamd.

2 koninginnen maakten ze toen,

Marcesica en Lampetoe,

Die hun winst zouden belopen.

70 Veel dwongen ze van Europa

En wonnen Azie dat Kleine,

En maakten er stede menig een.

Hun roof zonden ze huiswaarts,

En lieten in die aard

75 Marcesica, die ze wilden,

Dat die de landen dwingen zou,

Zodat ze en haar scharen

Alle daar verslagen waren.

Aldus werd verslagen Marcesica.

80 Toen kwam haar dochter Ozitia,

Die van oorlog zeer was deskundig,

En nog niet naar een man stond.

Hoe trike van Egypten begonste. XXXIX.

Ragu, daer ic af seide hier voren,

Dien wart Saruch een sone geboren.

In sinen tiden sekerlike

So begonste van Egypten trike,

5 Dat stont, alsemen vint vorwaer,

Bi naer XVC jaer,

Onthier ent Cambices wan.

Sidert quaemt weder up nochtan,

Ende stont tote Augustus stonden,

10 Doe wart onder Rome ghebonden.

Saruch, Ragus sone, wan

Nachor sinen sone, den man.

Men leset dat in sinen tiden begonden

Twee riken, die lange stonden:

15 Deen was van Assurien trike,

Dat stont lange mogendelike

XIIC ende viertech jaer,

Onder XXXVI coningen, dats waer.

Doe quamen die van Meden boven,

20 Die die van Assirien verscroven,

Ende Arbachus die wart here,

Alse ghi hier na sult horen mere.

In Saruchs tiden begonde mede

In Siciomia die stede

25 Een conincrike, alsict las,

Dat hovet van Europen was.

Dat gheduurde, alst es bescreven,

XXV coningen leven,

DCCCC jaer ende XL omtrent,

30 Eert gevellet was ende ghescent.

Dese viere riken, sonder waen,

Quamen nadie lovie saen:

II in Azien, twee in Europen.

Nu sullen wi voert ten jeesten lopen.

Hoe het rijk van Egypte begon. XXXIX.

Ragus, waar ik van zei hier voren,

Die werd Saruch een zoon geboren.

In zijn tijden zeker

Zo begon van Egypte het rijk,

5 Dat stond, zoals men vindt voorwaar,

Bijna 1500 jaar,

Tot hier en het Cambyses won.

Sinds kwam het weer op nochtans,

En stond tot Augustus stonden,

10 Toen werd het onder Rome gebonden.

Saruch, Ragus zoon, won

Nachor zijn zoon, de man.

Men leest dat in zijn tijden begonnen

Twee rijken, die lang stonden:

15 De ene was van Assyrië het rijk,

Dat stond lang vermogend

1200 en veertig jaar,

Onder 46 koningen, dat is waar.

Toen kwamen die van Meden boven,

20 Die van Assyrië verschoven,

En Arbachus die werd heer,

Zoals ge hierna zal horen meer.

In Saruch’ s tijden begon mede

In Siciomia die stede

25 Een koninkrijk, zoals ik het las,

Dat hoofd van Europa was.

Dat duurde, als het is beschreven,

25 koningen leven,

900 jaar en 40 omtrent,

30 Eer het geveld was en geschonden.

Deze vier rijken, zonder waan,

Kwamen na de vloed gelijk:

2 in Azië, twee in Europa.

Nu zullen we voort te verhalen lopen.

Hoe Adams geslachte doolde tote Abrahame, ende hoe die afgoden upquamen. XL.

Nachor wan sinen sone Thare,

Die wart in sijn lant gemare,

Ende was van Caldee geboren.

Nembroth was comen, alswijt horen,

5 Die leerde daer int lant, die sot,

Dat tfier ware een gherecht god.

Nachor es niet met hem bleven,

Hier omme wart hi slands verdreven.

Dese Tharee wan Abraham,

10 Die was deerste, alsict vernam,

Die dorste seggen al openbare,

Dat een warachtich God ware.

Hiet gaet uut dander etaet,

Die stont, alst bescreven staet,

15 DCCCC ende XL vort

Al tote Abrahams ghebort.

[p.1,42] Dus waest vander werelt beginne,

Doe Abraham quam ter werelt inne,

XXXI hondert jaer

20 Ende LXXXIIII over waer.

Sente Clement hi seget, die man,

Hoe die werelt dolen began,

Ende seghet, dat int negende geslachte

Van Adame quam volc van machte,

25 Gygante, die Gode maecten gram,

Daer die lovie ave quam.

Dat tiende geslachte ende telefste mede

Bleef staende indie dorperhede.

Dat XIIste nam van Gode

30 Vleesch orlof tetene bi gebode,

Ende si dat bloet souden laten.

In dat dertiende wart verwaten

Cam omme sine dorperhede,

Entie sine naer hem mede.

35 Int viertiende somege liede

Van gheenen verwatenen diede

Maecten den duvel outaer,

Ende offerden hem bloet daer,

Omme te doene toverie;

40 Entie stonden met haerre partie,

Onthier entie Jueden quamen,

Diese sloughen altesamen.

Int vijftiende maecten si afgode,

Ende anebedense bi ghebode.

45 Int sestiende hiet elc sijn lant,

Nadien dat hi was genant.

Int seventiende hadde Nembroth de ere

Ende was te Babylonien here

Over die Persen inder steden,

50 Ende leerdem vier anebeden.

Int achtiende muurdemen de steden,

Ende scaerden volc ten onvreden

Ende maecten wapene ende wet,

Ende sijn bailliuwen ende templen geset;

55 Entie princen bi gebode

Anebedemen over gode.

Hoe Adams geslachte doolde tot Abraham en hoe die afgoden opkwamen. XL.

Nachor wan zijn zoon Thare,

Die werd in zijn land vermaard,

En was van Caldee geboren.

Nimrod was gekomen, zo als wij het horen,

5 Die leerde daar in het land, die zot,

Dat het vuur was een echte god.

Nachor is niet met hem gebleven,

Hierom werd hij uit het land verdreven.

Deze Thare won Abraham,

10 Die was de eerste, zoals ik het vernam,

Die dorst te zeggen al openbaar,

Dat er een ware God was.

Hier gaat uit de andere staat,

Die stond, zoals het beschreven staat,

15, 900 en 40 voort

Al tot Abraham

‘ s geboorte.

Aldus was het van de wereld begin,

Toen Abraham kwam ter wereld in,

3 100 jaar

20 En 84 voor waar.

Sint Clement hij zegt het, die man,

Hoe die wereld dolen begon,

En zegt, dat in het negende geslacht

Van Adam kwam volk van macht,

25 Giganten, die God maakte gram,

Daar dat vloed van kwam.

Dat tiende geslacht en de elfde mede

Bleef staan in die dorpsheid.

Dat 12^de nam van God

30 Vlees verlof te eten bij gebod,

Tenzij ze het bloed zouden laten.

In dat dertiende werd verweten

Cham om zijn dorpsheid,

En de zijne na hem mede.

35 In het veertiende sommige lieden

Van geen verwijten diende

Maakte de duivel altaar,

En offerde hem bloed daar,

Om te doen toverij;

40 En die stonden met hun partij,

Tot hier en de Joden kwamen,

Die ze sloegen alle tezamen.

In de vijftiende maakten ze afgoden,

En aanbaden ze bij gebod.

45 In het zestiende noemde elk zijn land,

Nadien dat hij was genoemd.

In de zeventiende had Nimrod de eer

En was te Babylonië heer

Over die Perzen in de steden,

50 En leerde hen vuur aanbidden.

In de achttiende ommuurde men de steden,

En schaarden volk te onvrede

En maakten wapens en wet,

En zijn baljuws en tempels gezet;

55 En de prinsen bij gebod

Aanbad men voor god.

Van Abrahame ende van Ninius. XLI.

Tharee, alst hier voren staet,

Wan Abrahamme, ende nu gaet

Die derde euwe hier nu ane.

Tien tiden, doemen te verstane,

5 Maecte Ninus met gewout,

Alse Abraham was VII jaer out,

Die grote stat van Ninivee,

Drie dachvaert groet ofte mee.

Dander coninc, alsict vant,

10 Was hi van Surien lant,

Want Belus hadder coninc gewesen,

Sijn vader, vor hem, alse wi lesen.

Dese Ninus, dats al waer,

Was coninc LII jaer.

15 XLII jaer voer Abrahams gebort,

Ende X jaer was hijt vort.

Hi waest daer afgode af sijn vonden,

Alse ons vraye jeesten orconden.

In Ninus tiden levede Cam,

20 Die vandien vader dien godsat nam,

Ende was coninc in Bracteren lant.

Hi was die toverie eerst vant,

Ende was vanden sterren wijs,

Dies haddi ontfangen prijs,

25 So dat hi Sorrastres hiet,

Dat meester van sterren bediet.

Die VII aerten liberale

Vant hi mede also wale.

Clement seget dat hi vernam,

30 Dat hi eenen sone hadde, hiet Stram,

Danen tgeslachte van Persi

Ende van Egypten af comen si,

Ende van Babylonien mede.

Hem leerdi die bendichede

35 Van toverien ende menech quaet;

Oec haddi eenen duvel primaet.

Sindent sloughene Ninus doot,

Ende bernde cleine ende groot

Sine bouken altemale.

40 Nochtan vintmen bescreven wale,

Dat bouken van hem sijn bleven.

In so ongevallich leven

So viel dat volc ende in sulker scame,

Sonder die volgeden Abrahame,

[p.1,43] 45 Dat si hout, bome ende steen

Ende alle beesten over een,

Over gode menech kende;

Ja dat luut van haren ende

(Al eist scande datment seghet,

50 Also alst indie bouke leghet,

Die daer af screef sente Clement)

Hebben si over god bekent.

Van Abraham en van Ninus. XLI.

Thare, zoals het hier voor staat,

Won Abraham, en nu gaat

De derde eeuw hier nu aan.

Te die tijden, doet men te verstaan,

5 Maakte Ninus met geweld,

Toen Abraham was 7 jaar oud,

Die grote stad van Ninevë,

Drie dagreizen groot of meer.

De andere koning, zoals ik het vond,

10 Was hij van Syrie land,

Want Belus had er koning geweest,

Zijn vader, voor hem, zoals we lezen.

Deze Ninus, dat is al waar,

Was koning 52 jaar.

15, 42 jaar voor Abraham’ s geboorte,

En 10 jaar was hij het voort.

Hij was het daar afgoden van zijn gevonden,

Als ons fraaie verhalen getuigen.

In Ninus tijden leefde Cham,

20 Die van de vader die Gods haat nam,

En was koning in Bractiers land. (1)

Hij was het die toverij eerst vond,

En was van de sterren wijs,

Dus had hij ontvangen prijs,

25 Zo dat hij Zoroaster zei, (2)

Dat meester van sterren betekent.

Die 7 kunsten liberaal

Vond hij mede alzo wel.

Clement zegt dat hij vernam,

30 Dat hij een zoon had, heet Stram,

Waarvan het geslacht van Perzen

En van Egypte afgekomen is,

En van Babylonië mede.

Hem leerde hij de handigheid

35 Van toverijen en menig kwaad;

Ook had hij een duivel als eerste.

Sinds hij sloeg Ninus dood,

En verbrandde klein en groot

Zijn boeken helemaal.

40 Nochtans vindt men beschreven wel,

Dat boeken van hem zijn gebleven.

In zulk ongevallig leven

Zo viel dat volk en in zulke schaamte,

Uitgezonderd die volgden Abraham,

45 Dat ze hout, bomen en steen

En alle beesten over een,

Voor God menige erkende;

Ja, dat geluid van hun eind (achterwerk)

(Al is het schande dat men het zegt,

50 Alzo als het in de boeken ligt,

Die daarvan schreef Sint Clement)

Hebben ze voor God bekend.

Hoe Semiramis berechte Surien. XLII.

Doet aldus dolende wart gemeene,

Abraham entie sine alleene,

Die van sterren sere was vroet,

Hi vernam wel ende verstoet

5 Biden sterren, dat een God ware,

Die maecte dat lichte ende dat sware,

Diet algader oec berecht,

Ende al staende houdet echt.

Dies quam hem dinghel te voren

10 Ende leerdem, ende liet hem horen

Al datten gelove lach ane,

Ende daer hi af was in wane.

Ninus wart vor sine port

Gescoten doot ende so vermort,

15 Ende liet een kint, hiet Ninia,

Dan was niet out genouch daer na.

Maer Semiramis sijn moeder,

Die van mordadicheden was vroeder

Dan ie man was, soe veinsde hare,

20 Dat soe die sone Ninia ware,

Want luut, ghedane ende langhe

Was na een van eenen ganghe.

Nieuwe maniere trac soe an

Van cleden, ende geboot die man,

25 Dat si hem also souden cleeden.

Soe entie sone onder hem beeden

Berechten doe Assiria

XLII jaer daer na,

Dat Ninus doot bleven was.

30 Oec genende soe hare das,

Dat soe maecte haren man

Van haren sone, ende omme dit dan

Was soe deerste, seggen boeke,

Die oint manne maecte broeke,

35 Want soe tusscen die dien

Den sone niet bloot en soude sien.

Soe maecte veste ende menege stede,

Ende muurde Babylonien mede

Met eenen mure van teglen dicke,

40 Groot ende staerc ende ongemicke,

XL ellen dicke ende hooch hondert;

C porten, des menech wondert,

Al gheghoten van metale.

Dits ongelovelic, merkic ale;

45 Maer ystorien van heilegen lieden

Seggen ons dit ende bedieden,

Ende seggen die muur es lanc

XL milen ommeganc.

Dits een wonder sekerlike

50 Vanden VII in erderike.

Semiramis, spreect daventure,

Maecte dese wonderlike mure.

Hier naer suldire meer af horen,

Hoe die stat wart verloren.

55 Orosius ghewaghet dis,

Dat dese Semiramis

Bloet begerde, ende bernde mede

Altoos indie onsuverhede.

Alsoe hadde van eenen man

60 Haren wille, dode soene dan.

Want soe hare kint hadde te manne,

Gaf soe ute eene wet danne,

Dat wat moeder die so woude

Haren sone neemen soude.

65 Justinius die scrijft al bloot,

Dat soe haren sone sint slouch doot.

Hoe Semiramis berechte Syrië. XLII.

Toen het aldus dolende werd algemeen,

Abraham en de zijne alleen,

Die van sterren zeer was verstandig,

Hij vernam wel en verstond

5 Bij de sterren, dat er een God was,

Die maakte dat licht en dat zwerk,

Die het allemaal ook berecht,

En al staande houdt echt.

Dus kwam hem de engel te voren

10 En leerde hem, en liet hem horen

Al dat aan het geloof lag,

En waarvan hij in waan.

Ninus werd voor zijn poort

Geschoten dood en zo vermoord,

15 En liet een kind, heet Ninia,

Dan was niet oud genoeg daarna.

Maar Semiramis zijn moeder,

Die van moorddadigheden was bekender

Dan ooit een man was, zo veinsde ze,

20 Dat ze die zoon Ninia was,

Want van geluid, gedaante en lengte

Was bijna van een gang.

Nieuwe manieren trok ze aan

Van klederen, en gebood de man,

25 Dat ze zich alzo zouden kleden.

Zo en die zoon onder hen beiden

Berechten toen Assyrië

42 jaar daarna,

Dat Ninus dood gebleven was.

30 Ook verstoutte ze haar dat,

Dat ze maakte zich man

Van haar zoon, en om dit dan

Was ze de eerste, zeggen boeken,

Die ooit mannen maakte broeken,

35 Want zo tussen die dijen

De zoon niet bloot zou zien.

Ze maakte vast menige plaats,

En ommuurde Babylonië mede

Met een muur van tegels dik,

40 Groot en sterk en onmatig,

27,20m dik en hoog 68;

100 poorten, dus menigeen verwondert,

Al gegoten van metaal.

Dit is ongeloofwaardig, merk ik wel;

45 Maar historin van heilige lieden

Zeggen ons dit en beduiden,

En zeggen die muur is lang

40 mijlen omgang.

Dit is een wonder zeker

50 Van de 7 in aardrijk.

Semiramis, spreekt het avontuur,

Maakte deze wonderlijke muur.

Hierna zal ge er meer van horen,

Hoe die stad werd verloren.

55 Orosius gewaagt dit, (1)

Dat deze Semiramis

Bloed begeerde, en brandde mede

Altijd in die onzuiverheden.

Alzo had van een man

60 Haar wil, doodde ze hem dan.

Want ze haar kind had tot man,

Gaf ze uit een wet dan,

Dat wat moeder die zo wou

Haar zoon nemen zou.

65 Justinus die schrijft al bloot,

Dat ze haar zoon sinds sloeg dood.

Van Abrahame ende sinen gheslachte, hoe dat si rumden tlant. XLIII.

Abraham was alleene goet,

Al was al die werelt verwoet,

Sonder hi ende sine meyseniede.

Doe rumde hi ende sine liede

5 Sijn lant, omme ons Heren gebot,

[p.1,44] Ende doe so belovede hem God

Dat lant van promissioene,

Sinen geslachte tharen doene.

Twee wive haddi doe te waren,

10 Agar ende Sarra, ende quam gevaren

Te Damas ende woende daer.

God die belovedem daer naer,

Dat van sinen vlesche soude comen

Cristus, der werelt te vromen.

15 Eerst drouch hem Agar enen sone,

Ysmael so hiet die ghone;

Doch so gaf hem God daer na

Eenen sone van Sarra,

Die was gheheeten Ysaac,

20 Daer hem God ane vorsprac,

Dat Cristus vandien soude comen.

Besnidenesse hevet hi genomen

Ende mettem al sijn ghesinde;

Want God hiet hem, diene minde,

25 Ende hi dede al dat God woude,

Omme dat hem teeren comen soude.

God die seide hem dat te voren,

Dat hi Sodoma soude storen

Om hare dorperlike zonden.

30 Loth wart danen quite vonden,

Sijns broeder sone; ende Ysaac wies.

Sarra staerf, sijt seker dies,

Ende was gegraven daer ter stede,

Daer Adam leghet ende Yeve mede

35 Indie twivoudege hagedochte.

Abraham sinen sone sochte

Een wijf van siere gebort,

Diemen Rebecca noemen hort.

Daer an so wan Ysaac ginder

40 Teere dracht te samen II kinder,

Dat was Jacob ende Esau;

Deen was scone ende dander ru:

Esau was ru ende root,

Jacob scone, van hare bloot.

45 Ysaac was out LX jaer

Tien tiden, wet voer waer.

Indien tiden begonde een groet rike

In Grieken sere mogendelike,

Ende stont XIIII coningen lanc,

50 Deen naden anderen aneganc.

Doe verleide Persius alleene

Den conincstoel tote Micheene,

Daer regneerde sijn geslachte

Langhen tijt sere met machte.

Van Abraham en zijn geslacht, hoe dat ze ruimden het land. XLIII.

Abraham was alleen goed,

Al was al die wereld verwoed,

Uitgezonderd hij en zijn manschappen.

Toen ruimde hij en zijn lieden

5 Zijn land, om ons Heren gebod,

En toen zo beloofde hem God

Dat land van belofte,

Zijn geslachte tot hun doen.

Twee wijven had hij toen te waren,

10 Agar en Sara, en kwam gevaren

Te Damascus en woonde daar.

God die beloofde hem daarna,

Dat van zijn vlees zou komen

Christus, de wereld te baten.

15 Eerst droeg hem Agar een zoon,

Ismahel zo heet diegene;

Doch zo gaf hem God daarna

Een zoon van Sara,

Die was geheten Isaac,

20 Daar hem God aan voorsprak,

Dat Christus van die zou komen.

Besnijden heeft hij genomen

En met hem al zijn gezin;

Want God zei het hem, die hem minde,

25 En hij deed al dat God wou,

Omdat hem te eren komen zou.

God die zei hem dat te voren,

Dat hij Sodoma zou verstoren

Om hun dorpse zonden.

30 Loth werd vandaar kwijt gevonden,

Zijn broeder zoon; en Isaac groeide.

Sara stierf, zij het zeker dus,

En was begraven daar ter plaatse,

Daar Adam ligt en Eva mede

35 In die tweevoudige spelonk.

Abraham zijn zoon zocht

Een wijf van zijn geboorte,

Die men Rebecca noemen hoort.

Daaraan zo won Isaac ginder

40 Te ene dracht tezamen 2 kinderen,

Dat was Jacob en Esau;

De ene was mooi en de andere ruw:

Esau was ruw en rood,

Jacob mooi, van haren bloot.

45 Isaac was oud 60 jaar

Te die tijden, weet voor waar.

In die tijden begon een groot rijk

In Griekenland zeer vermogend,

En stond 14 koningen lang,

50 De ene na de andere aanging.

Toen leidde Perseus alleen

De konings stoel te Mycene,

Daar regeerde zijn geslacht

Lange tijd zeer met macht.

Van Jacobpe ende van Esau. XLIIII.

Esau ende Jacob sijn broeder

Gewiessen ende worden vroeder,

Ende Esau wart eerst geboren.

Indien tiden, alse wijt horen,

5 So hadde die outste broeder II deel,

Also alse hi nu geheel

In somech lant hevet dat leen.

Indien tiden haddi over een

Die benedixie vanden vader,

10 Ende twivoudich deel algader

Jeghen dien broeder vandien goede,

Ende alle daden si hem oetmoede,

Alse haren outsten ende haren here;

So dat Jacob met eenen keere

15 Dit recht an sinen broeder cochte.

Daer naer, alse den vader dochte

Dat hi niet langer mochte leven,

Hevet hi die benedixie gegeven

Jacobpe, in sulker gebare

20 Oft Esau selve ware;

Want hi was van ouden blent.

Alse Esau dat bekent,

Wilde hire den broeder omme ontliven;

Maer die moeder en liet niet bliven,

25 Maer soe sendde den jongen man

Tote haren broeder Labaan

In Mesopotania.

Dien diendi, ende nam daer na

Siere dochter, Lyen ende Rachel;

30 Ende met Lyen also wel

Nam hi eene, hiet Zelpha,

Met Rachel eene, hiet Bala.

An Lyen daer na so wan hi

Ruben, Symoene ende Levij,

35 Judas, Ysachar, Zabulon; daer na

[p.1,45] Eene dochter, hiet Dyna.

Selpha drouch Gat ende Asar mede.

Bala drouch, dat was waerhede,

Dan ende Neptalym; ende Rachel

40 Drouch Joseph ende Benyamin also wel.

Van desen XII sonen so quamen

Die XII gheslachten alle tsamen

Van Ysrael, die tharen doene

Wonnen tlant van promissioene.

Van Jakob en van Esau. XLIIII.

Esau en Jakob zijn broeder

Gegroeid en worden verstandiger,

En Esau werd eerst geboren.

In die tijden, zoals wij het horen,

5 Zo had de oudste broeder 2 deel,

Alzo als hij nu geheel

In sommige land heeft dat leen.

In die tijden had hij overeen

Die zegening van de vader,

10 En het tweevoudig deel allemaal

Tegen die broeder van dat goed,

En alle deden ze hem ootmoed,

Als hun oudste en hun heer;

Zodat Jakob met een keer

15 Dit recht van zijn broeder kocht.

Daarna, toen de vader dacht

Dat hij niet langer mocht leven,

Heeft hij de zegening gegeven

Jakob, in zulke gebaren

20 Of hij Esau zelf was;

Want hij was van ouderdom blind.

Toen Esau dat bekende,

Wilde hij de broeder er om ontlijven;

Maar de moeder liet dat niet blijven,

25 Maar ze zond de jonge man

Tot haar broeder Laban

In Mesopotami.

Die hij diende, en nam daarna

Zijn dochter, Lea en Rachel;

30 En met Lea alzo wel

Nam hij een, heet Zilpa,

Met Rachel een, heet Bilha.

Aan Lea daarna zo won hij

Ruben, Simeon en Levi,

35 Juda, Issachar, Zebulon; daarna

Een dochter, heet Dina.

Zilpa droeg Gad en Aser mede.

Bilha droeg, dat is waarheid,

Dan en Naftali; en Rachel

40 Droeg Jozef en Benjamin alzo wel.

Van deze 12 zonen zo kwamen

Die 12 geslachten alle tezamen

Van Israël , die tot hun doen

Wonnen het land van belofte.

Van Foroneus die den Grieken haere wet gaf, ende hoe dat rike van Argos begonste. XLV.

In Jacobs tiden so ghevel,

Die oec mede hiet Ysrael,

Dat Foroneus, Ytacus sone

Ende Nyobes, was die ghone

5 Die eerst gaf den Grieken wet,

Ende hevet die dinc also gheset,

Dat hi wilde datmen sprake

Vorden juge ende togede sake.

Dese Ytacus, Foroneus vader,

10 Begonste dat conincrike algader

Van Argos ende was deerste here.

Yo sijn dochter, dats oec mere,

Es in Egypten ghevaren,

Ende brochte daer lettren te waren,

15 Die soe daer oec leerde kinnen.

Soe leerde mede coren winnen,

Ende hier omme, na hare doot,

Daden si hare eere groot,

Ende maectenre af eene godinne.

20 Foroneus sone, alsict kinne,

Die Apis hiet, quam mede aldaer

Entie wart haer god daer naer.

Seraphis hietsine bi namen,

Dien eeren si meest al te samen.

25 Indien selven tiden was

Levende die scone Pallas,

Daer si godinne af maecten hoge,

Ende hietense vrouwe vander orloge.

Nu willen wi ten jeesten keeren.

30 Jacob hadde gewoent met eeren

Met sinen zweer XV jaer,

Ende alle sine kindere daer

Gewonnen, sonder Benyamin.

Doe quam hem in sinen zin,

35 Dat hi wilde te lande varen,

Ende oec so hiet hem God te waren,

Die hem belovede te sine hoeder

Jeghen Esau sinen broeder.

Doe voer hi woch ende keerde dan

40 In dat lant van Canaan,

Daer hem die broeder quam te gemoete,

Diene ontfinc wel ende soete.

Bi Sychem maecti sine wone.

Aldaer vercrachte sconincs sone

45 Siere dochter, die scone Dyna;

Dies quamen sine kindere daer na,

Symoen ende Levij mede,

Ende slougen aldie man vander stede.

Tien tiden was Prothomeus,

50 Adlas broeder; wi lesent dus,

Dat hi eerst vingerlijn vant,

Man te draghene ane die hant;

Maer het was yserijn dat sine.

Daer in sette hi steene fine.

55 Ane den vinger naest den cleenen

Hiet hijt draghen, ende an el en genen;

Want eene adere, dat verstaet,

Vandien al toter herten gaet.

Van Foroneus die de Grieken hun wet gaf en hoe dat rijk van Argos begon. XLV.

In Jakobs tijden zo gebeurde,

Die ook mede heet Israël,

Dat Foroneus, Inachus zoon

En Nyobes, was diegene

5 De eerste gaf de Grieken wet,

En heeft dat ding alzo gezet,

Dat hij wilde dat men sprak

Voor de rechter en toonde de zaak.

Deze Inachus, Foroneus vader,

10 Begon dat koninkrijk allemaal

Van Argos en was de eerste heer.

Io zijn dochter, dat is ook meer,

Is in Egypte gevaren,

En bracht daar brieven te waren,

15 Die ze daar ook leerde kennen.

Ze leerde mede koren winnen,

En hierom, na haar dood,

Deden ze haar eer groot,

En maakten er af een godin.

20 Foroneus zoon, zoals ik het ken,

Die Apis heet, kwam mede aldaar

En die werd hun god daarna.

Serapis heet ze bij namen,

Die eren ze meest alle bij tezamen.

25 In die zelfde tijden was

Levend die schone Pallas,

Daar ze godin van maakten hoog,

En noemden haar vrouwe van de oorlog.

Nu willen we te verhaal keren.

30 Jakob had gewoond met eren

Met zijn zwager 15 jaar,

En al zijn kinderen daar

Gewonnen, zonder Benjamin.

Toen kwam hem in zijn zin,

35 Dat hij wilde te land varen,

En ook zo zei hem God te waren,

Die hem beloofde zijn hoeder

Tegen Esau zijn broeder.

Toen voer hij weg en keerde dan

40 In dat land van Kanaän,

Daar hem die broeder kwam tegemoet,

Die hem ontving goed en lief.

Bij Sichem maakte hij zijn woning.

Aldaar verkracht konings zoon

45 Zijn dochter, die schone Dina;

Dus kwamen zijn kinderen daarna,

Simeon en Levi mede,

En sloegen al die man van de stede.

Te die tijden was Prometheus,

50 Atlas broeder; we lezen het aldus,

Dat hij eerst een ring vond,

Man te dragen aan de hand;

Maar het was een ijzeren de zijne.

Daarin zette hij steen fijn.

55 Aan de vinger naast de kleine

Zei hij het te dragen, en aan andere geen;

Want een ader, dat verstaat,

Van die al tot het hart gaat.

Hoe Joseph spelde den coninc sinen droem, dien sine broedere vercochten. XLVI.

Nu keeren wi daer wijt lieten staen.

Joseph was liefst, sonder waen,

Metten vader van hem allen.

Dies wilden sine alle doen vallen,

5 Ende vercochtene ende seiden,

[p.1,46] Een dier atene ander heiden.

Jacob weende van deser mort.

Joseph was vercocht doe vort

In Egypten eenen groten here,

10 Hiet Futifer, die hem dede eere;

Ende want hi hadde so reine een lijf,

Dat hi den here an sijn wijf

Ne gheene ontrouwe doen en wilde,

Dies moeste die hovesce ente milde

15 Indien kaerker sijn gedaen,

Daer hi die drome ontbant saen

Den backere enten scinke mede,

So dattene die coninc dede

Halen, omme dat hi woude

20 Dat hi die drome ontbinden soude.

Joseph was out XXX jaer,

Doe hi stont vorden coninc daer,

Ende hem sinen droem telde,

Ende voerseide ende voerspelde

25 Die VII goede jaer entie quade.

Doe wart hi bides coninx rade

Here ende prince van alden landen,

So dat al stont an sinen handen.

Dits der Byble vraye jeeste;

30 Maer omme dat ic tminste ende tmeeste

Ghedicht hebbe in Scolastica,

Dies lidict lichte, ende gha

Ten jeesten, die hier niet en staen.

Pharao die gaf sonder waen,

35 Die coninc, Joseph teenen wive

Futifers dochter, die van live

Maget was ende scone nochtan,

Daer hi sine II sonen ane wan,

Manasses ende Effraym mede.

40 Nu suldi horen hier ter stede

Van Assenech, Josephs wijf,

Dies die Byble maect een blijf.

Hoe Jozef voorspelde de koning zijn droom, die zijn broeders verkochten. XLVI.

Nu keren we daar we het lieten staan.

Jozef was het liefste, zonder waan,

Met de vader van hen allen.

Dus wilden zij alle hem doen vallen,

5 En verkochten hem en zeiden,

Een dier at hem aan de heide.

Jakob weende van deze moord.

Jozef was verkocht toen voort

In Egypte een grote heer,

10 Heet Futifer, die hem deed eer;

Want hij had zo’ n zuiver lijf,

Dat hij de heer aan zijn wijf

Geen ontrouw doen wilde,

Dus moest die hoffelijke en de milde

15 In de kerker zijn gedaan,

Daar hij die droom oploste gelijk

De bakker en de schenker mede,

Zodat hem de koning deed

Halen, omdat hij wou

20 Dat hij die droom oplossen zou.

Jozef was oud 30 jaar,

Toen hij stond voor de koning daar,

En hem zijn droom vertelde,

En voorzei en voorspelde

25 Die 7 goede jaren en die kwade.

Toen werd hij bij de konings raad

Heer en prins van alle landen,

Zodat alles stond in zijn handen.

Dit is de Bijbel fraaie verhaal;

30 Maar omdat ik het minste en het meeste

Gedicht heb in Scolastica,

Dus beleid ik het licht, en ga

Te verhalen, die hier niet staan.

Farao die gaf zonder waan,

35 Die koning, Jozef tot een wijf

Futifer ‘s dochter, die van lijf

Maagd was en schoon nochtans,

Daar hij zijn 2 zonen aan won,

Manasse en Efram mede.

40 Nu zal ge hier ter plaatse

Van Aseneth Jozef’ s wijf,

Dus de Bijbel maakt hier een blijf.

Hoe Joseph corenghaderdetes coninx behouf, ende van Assenechs torre, Futifers dochter. XLVII.

Int eerste jaer vanden VII goeden

Sendde die koninc Joseph, den vroeden,

Dat hi soude versamen coren.

Gevaren quam hi, alsewijt horen,

5 Int lant, daer Futifer was here.

Hi hadde eene dochter scone sere,

Ghelijc den Eubreuschen vrouwen,

Die man en wilde hebben no scouwen:

Assenech hiet soe, leestmen hier.

10 Verwaent was soe ende seere fier,

Noch noint man en sach hare.

Bi haers vader zale aldare

Stont een tor, hooch up te siene,

Daer waren in camere tiene.

15 Deerste was scone ende groot:

Van maerbre, profier, sonder genoot,

Waest gepaveert; die weghe gemene

Al vul precieuser steene;

Die balken van goude fijn.

20 Die goden, die in Egypten sijn,

Die Assenech hebben woude,

Stondenre selverijn ende van goude:

Die anebededse ende ontsach

Die joncvrouwe nacht ende dach.

25 Dander camere hadde te deele

Der joncvrouwen diere juwele.

Die derde hadde alle rijchede,

Diemen conde gepensen mede;

Alrehande dranc ende spise,

30 Dies herte gherde in alre wise.

Oec waren in dandere sevene

VII joncvrouwen, reene van levene,

Die hare daden haer ghemac,

Ende daer noit man an en sprac.

35 Indie camere, daer Assenech lach,

Stont eene veinstre oest jegen den dach,

Die was groet, scone ende goet;

Eene andere ten zuden stoet,

Entie derde stont int nort.

40 Daer was een bedde met goude gebort,

Met puerpere ende met bissen gedect,

Daer noit man, alsemen vertrect,

Up ne sat: dat was die ruste

Van Assenech, alst haer luste.

[p.1,47] 45 Omme dat huus so lach een hof,

Hoghe ghemuurt, daer wonder of

Bescreven es; want porten viere

Waren daer van ysere diere:

Telken XVIII jongelinge,

50 Wachtende der joncvrouwen dinge.

An deene zide was eene fonteine,

Springende, scone ende reine,

In dat hof, in dat proyeel,

Ende eene cysterne, die al gheel

55 Alden overloep ontfine:

Nie sach man so diere dinc.

Bome waren inden hove,

Die vrucht drougen van groten love.

Assenech was openbare

60 Groot, vulcomen alse Sare,

Scone alse Rebecca also wel,

Ende vulmaect alse Rachel.

Hoe Jozef koren verzamelde tot konings behoefte, en van Aseneth’ s toren, Futifer’ s dochter. XLVII.

In het eerste jaar van de 7 goede

Zond de koning Jozef, de verstandige,

Dat hij zou verzamelen koren.

Gevaren kwam hij, zoals wij het horen,

5 In het land, daar Futifer was heer.

Hij had een dochter schoon zeer,

Gelijk de Hebreeuwse vrouwen,

Die geen man wilde hebben nog aanschouwen:

Aseneth heet ze, leest men hier.

10 Verwaand was ze en zeer fier,

Nog nooit een man zag haar.

Bij haar vader zaal aldaar

Stond een toren, hoog op te zien,

Daar waren in kamers tien.

15 De eerste was mooi en groot:

Van marmer, porfier, zonder gelijke,

Was het geplaveid; die wegen algemeen

Al vol kostbare stenen;

Die balken van goud fijn.

20 Die goden, die in Egypte zijn,

Die Aseneth hebben wilde,

Stonden er van zilver en van goud:

Die aanbad ze en ontzag

Die jonkvrouw nacht en dag.

25 De andere kamer had tot deel

De jonkvrouw dure juwelen.

Die derde had alle rijkheid,

Die men kon bepeinzen mede;

Allerhande drank en spijs,

30 Dus erg vergaard in alle wijzen.

Ook waren in de andere zeven

7 jonkvrouwen, rein van leven,

Die zich deden hun gemak,

En daar nooit een man aan sprak.

35 In die kamer, daar Aseneth lag,

Stond een venster oost tegen de dag,

Die was groot, mooi en goed;

Een andere ten zuiden stond,

En de derde stond in het noorden.

40 Daar was een bed met goud omboord,

Met purper en met biezen bedekt,

Daar nooit een man, zoals men verhaalt,

Op zat: dat was de rust

Van Aseneth, als het haar lustte.

45 Om dat huis zo lag een hof,

Hoog ommuurd, daar wonder af

Beschreven is; want poorten vier

Waren daar van ijzer duur:

Telkens 18 jongelingen,

50 Bewaakte de jonkvrouwen dingen.

Aan de ene zijde was een fontein,

Springend, mooi en zuiver,

In dat hof, in dat prieel,

En een bron, die al geheel

55 Al de overloop ontving:

Niet zag men zo’n duur ding.

Bomen waren in de hof,

Die vrucht droegen van grote lof.

Aseneth was openbaar

60 Groot, volkomen als Sara,

Schoon als Rebecca alzo wel,

En volmaakt als Rachel.

Van Joseph ende van Assenech, hoe si hem ondersaghen. XLVIII.

Joseph sinen bode geweghet,

Die dat Futifere seghet,

Dat hi mettem herbergen coemt.

Alse Futifer hort, datmen noemt

5 Josephe, wart hi sere vro,

Ende seit siere dochter also,

Dat daer quame Josephs bode,

Die de cracht hadde van Gode,

Ende hi wilde, alsoe hi quame,

10 Dat soene te manne name;

Maer soe antworde alse die fiere,

Dat soe ne ghenen prisoniere

Te manne name; maer alleene

Eens coninx sone, scone ende reene.

15 Doe si onderlinghe spraken

Van aldus gedanen saken,

Quam Joseph, ende soe es saen

In hare camere gegaen.

Joseph quam up Pharoens wagen,

20 Die ghuldijn was al indien dagen,

Daer waren in IIII witte perde.

Selve sat hi na conincs werde

Gecleet ende gecroent met goude,

Ende een tekijn van ghewoude,

25 Dats een ceptre, in diere gebare

Ofte hi selve coninc ware.

Futifer ende sijn wijf mede

Quamen hem jegen; nadien zede

Neghen si hem, ende holpen hem of,

30 Ende leeddene in dat scone hof,

Ende men sloot die porten toe.

Assenech die saghene doe,

Ende hare hevet int herte getreget,

Dat soe hevet overdaet gheseget,

35 Ende seide: ‘Nu es commen sekerlike

Die zonne vanden hemelrike;

Wie mochte wanen onder den trone,

Dat Joseph ware also scone!’

Joseph was eerlike ontfaen.

40 Doe vragedi Futiferre saen,

Wie dat wijf ware, die up hem sach

Ter camere veinstre, daer soe lach.

‘Doese woch!’ sprac hi te hande;

Want die vrouwen vanden lande

45 Daden hem so grote pinen

Omme minne, dat hi waende dwinen,

Ende senden hem boden ende giften mede,

Die hi onwerdelijc van hem dede.

Ԉets mijn dochter,’ sprac de wert dan,

50 Ԅie onwert hevet alle man;

Die noch noit man en sach,

Dan wi heden up desen dach,

Du ende ic; waert di ghename,

Ic wilde dat soe di groeten quame.’

55 – ‘Issoe maget, come hare,

Ic minse of soe mijn zuster ware.’

[p.1,48] Doe haledse die moeder saen,

Ende deedse voer Josephe staen.

‘Gd houdu!’ sprac soe soetelike,

60 ’Gods gebenedide van hemelrike!’

Joseph sprac: ‘God make u goet,

Die alle dingen wesen doet!’

Doe wilde soene cussen nadien zede,

Maer Joseph hem bet achterdede,

65 Ende seide: ‘En betaemet genen man,

Die Gode minnet ende hem roept an,

Dat hi een wijf cussen soude,

Die dode, stomme afgode van goude

Cusset ende oec anebeet,

70 Ende te haerre taflen eet.’

Van Jozef en van Aseneth, hoe ze zich bekeken. XLVIII.

Jozef zijn bode gewaagd,

Die dat Futifer zegt,

Dat hij met hem herbergen komt.

Toen Futifer hoort, dat men noemt

5 Jozef, werd hij zeer vrolijk,

En zei het zijn dochter alzo,

Dat daar kwam Jozef’s bode,

Die de kracht had van God,

En hij wilde, alzo hij kwam,

10 Dat ze hem tot man nam;

Maar ze antwoorde als de fiere,

Dat ze geen gevangene

Tot man nam; maar alleen

Een konings zoon, schoon en rein.

15 Toen ze onderling spraken

Van aldusdanige zaken,

Kwam Jozef, en ze is gelijk

In haar kamer gegaan.

Jozef kwam op Farao ‘s wagen,

20 Die goud was al in die dagen,

Daar waren in 4 witte paarden.

Zelf zat hij naar konings waarde

Gekleed en gekroond met goud,

En een teken van geweld,

25 Dat is een scepter, in die gebaren

Of hij zelf koning waar.

Futifer en zijn wijf mede

Kwamen hem tegen; naar de zede

Negen ze hem, en hielpen hem af,

30 En leidde hem in dat schone hof,

En men sloot de poorten toe.

Aseneth die zag hem toen,

En ze heeft in hem in het hart gedragen,

Dat ze heeft overdadig gezegd,

35 En zei: ‘Nu is gekomen zeker

De zon van het hemelrijk;

Wie mocht wanen onder de troon,

Dat Jozef was alzo schoon!’

Jozef was eerlijk ontvangen.

40 Toen vroeg hij Futifer gelijk,

Wie dat wijf was, die naar hem keek

Ter kamervenster, daar ze lag.

‘Doe haar weg!’ Sprak hij gelijk;

Want die vrouwen van het land

45 Deden hem zo grote pijnen

Om minne, dat hij waande dwingen,

En zond hem boden en giften mede,

Die hij onwaardig van hem deed.

‘Het is mijn dochter,’ sprak de waard dan,

50 ’Die onwaardig heeft alle man;

Die nog nooit een man zag,

Dan wij heden op deze dag,

U en ik; was het u aangenaam,

Ik wilde dat ze u groeten kwam.’

55 – ‘Is ze u verwant, kom hier,

Ik bemin haar of ze mijn zuster ware.’

Toen haalde haar die moeder gelijk,

En liet haar voor Jozef staan.

‘God houdt van u!’ sprak ze zoetjes,

60 ‘Gods gebenedijde van hemelrijk!’

Jozef sprak: “God maakt u goed,

Die alle dingen wezen doet!’

Toen wilde ze hem kussen naar die zede,

Maar Jozef hem beter achter deed,

65 En zei: ‘Het betaamt geen man,

Die God mint en hem roept aan,

Dat hij een wijf kussen zou,

Die dode, stomme afgod van goud

Kust en ook aanbidt,

70 En van haar tafels eet.’

Van Assenech droufhede, ende hoe soe Josephe minde. XLIX.

Assenech die weende onsochte,

So dats Josephe verdochte,

Ende leide up hare hovet sijn hant.

Doe vervroyde soe te hant,

5 Ende ginc ziec te bedde waert,

Van bliscepen ende van joien vervaert,

Ende hevet der afgoden verteghen.

Joseph dede sijns wel pleghen,

Ende alse hi henen varen soude,

10 Bat hem Futifer ende woude,

Dat hi mettem bleven ware;

Maer Joseph maket ommare.

Doe belovedi hem, eist dat hi mach,

Te keerne upten achtenden dach.

15 Assenech hare gode nam,

Alse diere up was worden gram,

Ende warpse ter nort veinster neder;

Al hare spise vort ende weder,

Die diere was ende vele tien stonden,

20 Warp soe altemale den honden.

Haer hoeft ende haer parement

Bestroyde soe met asscen omtrent,

Ende weende VII daghe sere.

Ten achtenden en dede soe nemmere,

25 Dan soe ter oest veinster ginc staen.

Soe sach die dachsterre saen,

Enten hemel daer bi upgaen,

Ende grote claerheit daer ute slaen.

Doe soe dit sach, viel soe neder saen.

30 Mettien quamer, alse een man gedaen,

Een ingel, diese upstaen dede;

Ende alsoe up hem mercte mede,

Dochti hare Josephs gelike.

Dies viel soe neder sekerlike;

35 Maer dingel heefse upgeheven,

Ende hare goeden troost gegeven,

Dat soe dasschen woch dade

Ende hare droevelike gewade,

Ende dade hare beste cledere an,

40 Ende quame weder te hem dan.

Dit dede die joncfrouwe. Hi seide doe,

Dat soe soude wesen vro;

Want God hadde, sonder waen,

Hare penetencie ontfaen,

45 Ende hare name ware gescreven,

Daer in staen die ghene die leven;

Ende seide haer mede overluut,

Dat soe soude sijn Josephs bruut.

Assenech den ingel bat

50 Over die VII mageden dat,

Hare gesellekine van ere oude,

Dat hise benedien soude:

Dit dede hi ende sciet van hare.

Mettien so quam hare die mare,

55 Dat Joseph quam, die heilege man.

Ter porten ginc soe neder dan,

Ende teersten hi quam binden hove,

Groete soene met groten love,

Ende seide hem des ingels wort.

60 Ten naesten daghe daer na vort

Eeschedise den coninc Pharaoene,

Diese hem gaf tsinen doene,

Ende sette elc eene crone

Up sijn hovet, diere ende scone,

65 Ende maecte hem VII feesten,

Ende geboot den minsten enten meesten,

[p.1,49] Dat niemene te werke gaet

Alse langhe alse die feeste staet.

Van Aseneth ‘s droefheid, en hoe ze Jozef minde. XLIX.

Aseneth die weende hard,

Zodat Jozef haar verzachte,

En legde op haar hoofd zijn hand.

Toen vervrolijkte ze gelijk,

5 En ging ziek te bed waart,

Van blijdschap en van jolijt bang,

En heeft de afgoden verdaan.

Jozef deed het zijne goed plegen,

En toen hij henen varen zou,

10 Bad hem Futifer en wou,

Dat hij met hem gebleven was;

Maar Jozef maakte het onwaardig.

Toen beloofde hij hem, is het dat hij mag,

Te keren op de achtste dag.

15 Aseneth haar goden nam,

Als een die daarop was geworden gram,

En wierp ze ter noord venster neer;

Al haar spijzen voort en weer,

Die duur was en veel te die stonden,

20 Wierp ze helemaal de honden.

Haar hoofd en haar versiersels

Bestrooide ze met as omtrent,

En weende 7 dagen zeer.

Te achtste deed ze nimmer,

25 Dan ze ter oost venster ging staan.

Ze zag de morgenster gelijk,

En de hemel daarbij opgaan,

En grote helderheid daaruit slaan.

Toen ze dit zag, viel ze neder gelijk.

30 Meteen kwamen er, als een man gedaan,

Een engel, die ze opstaan deed;

En alzo op hem merkte mede,

Dacht haar Jozef’ s gelijke.

Dus viel ze neer zeker;

35 Maar de engel heef haar opgeheven,

En haar goede troost gegeven,

Dat ze de as weg deed

En haar droevige gewaden,

En deed haar beste klederen aan,

40 En kwam weer tot hem dan.

Dit deed die jonkvrouw. Hij zei toen,

Dat ze zou wezen vrolijk;

Want God had, zonder waan,

Haar penitentie ontvangen,

45 En haar naam was geschreven,

Daarin staan diegene die leven;

En zei haar mede overluid,

Dat ze zou zijn Jozef’ s bruid.

Aseneth de engel bad

50 Voor die 7 maagden dat,

Haar gezel van een ouderdom,

Dat hij haar zegenen zou:

Dit deed hij en scheidde van haar.

Meteen zo kwam haar dat bericht,

55 Dat Jozef kwam, die heilige man.

Ter poorten ging ze neder dan,

En te eerste hij kwam binnen de hof,

Groette ze hem met grote lof,

En zei hem het engelen woord.

60 Te naaste dag daarna voort

Eiste de koning Farao,

Die ze hen gaf tot zijn doen,

En zette elk een kroon

Op hun hoofd, duur en schoon,

65 En maakte hen 7 feesten,

En gebood de minste en de meeste,

Dat niemand te werk gaat

Alzo lang als dat feest staat.

Hoe Joseph sinen broederen coren vercochte, ende hoe Jacob in Egypten quam. L.

Dus hevet God Josephs armoede

Algader brocht te groten goede,

Omme dat hi hem hilt sonder zonden.

Die VII jaer, die vulle stonden

5 Van corne, die leden ende daer naer

Quamen die VII quade jaer,

Alse die coninc in drome sach.

Joseph ondede uptien dach

Die scuren ende vercochte tcoren:

10 Els hadde alt volc sijn lijf verloren.

Die oec van vremden lande quamen,

Hem vercochtijt oec te samen.

Sine broedere hi daer comen siet,

Hi kennedse ende si hem niet.

15 Hi sprac an hem met talen swaer,

Ende hietse spierres al openbaer;

Doch wart hi wenende ende lijede das,

Dat hi haer broeder was.

Hi ontboot sinen vader,

20 Die quam met sinen volke algader,

Ende Pharao die gaf hem

In Egypten tlant van Jessem.

Tien tiden was hi out vorwaer,

Jacob selve, C ende XXX jaer.

25 Pharao wonderets menechfout,

Dat hi so scone was ende so out.

Men leest in cleene Genisis

(Dat een heimelic bouc oec is),

Dat Assenech inden keer

30 Orlof nam anden zweer.

Alse soene ter coemst hadde gegroet,

Quam hare doe int gemoet

Des coninx sone in sine zale,

Ende soe bequam hem so wale,

35 Dat hi Symoene ende Levi,

Josephs broedere, die hare waren bi,

Groot goet ende miede boot,

Omme Josephe te slane doot,

Updat hi twijf mochte gewinnen;

40 Maer sine wildens niet beginnen.

Doe ginc vort die bose man

Tote Gad ende tote Dan,

Ende seide in valscen treken:

Hi hadde Josephe horen spreken,

45 Dat hi na sijns vader doot

Hem soude doen pine groot,

Omme dat sine hadden vercocht;

Ende hem hadde oec gedocht,

Dat si niet sculdich waren gheel

50 Te hebbene recht broederdeel,

Want si an joncwive waren gewonnen,

Ende niet vander edelheit connen.

Dus riet hi hem beede gader

Joseph te slane, ende hi sinen vader.

55 Dus es hi ten coninc gegaen,

Ende en hadden die wachters gedaen,

Hi hadde sinen vader doot.

Doemen hem dit dus verboot,

Nam hi mettem L man,

60 Ende quam aldaer Gad ende Dan

Hadden geleit hare laghe,

Om Joseph te slane ende hare mage,

Want men daer emmer moeste liden.

Assenech soude enwoch riden

65 Ende met hare DC man,

Diemen daer alle slouch inden dan,

Sonder eenen, die van desen doene

Levi ende oec Symoene

Lijctekijn brochte ende mare.

70 Assenech ende Benjamin met hare

Sijn met eenen waghen ontfloen.

Levi ende Symoen

Quamen metten haren, ende sloegen doot

Der andere eene paertie groot.

75 Dan ende Gad ontfloen int riet,

Dattem cume es gesciet.

Hoe Jozef zijn broeders koren verkocht, en hoe Jakob in Egypte kwam. L.

Dus heeft God Jozef’ s armoede

Al tezamen gebracht tot groot goed,

Omdat hij hem hield zonder zonden.

Die 7 jaar, die vol stonden

5 Van koren, die leden en daarna

Kwamen die 7 kwade jaren,

Zoals die koning in dromen zag.

Jozef opende op die dag

De schuren en verkocht het koren:

10 Anders had al het volk zijn lijf verloren.

Die ook van vreemde landen kwamen,

Hen verkocht hij het ook tezamen.

Zijn broeders hij daar komen ziet,

Hij kende ze en zij hem niet.

15 Hij sprak aan hen met talen zwaar,

En noemde ze spionnen al openbaar;

Doch werd hij wenend en belijdt das,

Dat hij hun broeder was.

Hij ontbood zijn vader,

20 Die kwam met zijn volk allemaal,

En Farao die gaf hem

In Egypte het land van Jessem.

Te die tijden was hij oud voorwaar,

Jakob zelf, 100 en 30 jaar.

25 Farao verwonderde het menigvuldig,

Dat hij zo mooi was en zo oud.

Men leest in kleine Genesis

(Dat een heimelijk boek ook is),

Dat Aseneth in een keer

30 Verlof nam aan de zwager.

Toen ze hem ter komst had gegroet,

Kwam haar toen in het gemoed

De koningszoon in zijn zaal,

En ze bekwam hem zo wel,

35 Dat hij Simeon en Levi,

Jozef’ s broeders, die haar waren nabij,

Groot goed en loon bood,

Om Jozef te slaan dood,

Opdat hij het wijf mocht gewinnen;

40 Maar zij wilden het niet beginnen.

Toen ging voort die boze man

Tot Gad en tot Dan,

En zei in valse streken:

Hij had Jozef horen spreken,

45 Dat hij na zijn vader dood

Hen zou doen pijn groot,

Om dat ze hem hadden verkocht;

En hem had ook gedacht,

Dat ze niet schuldig waren geheel

50 Te hebben recht broederdeel,

Want ze aan dienstmaagden waren gewonnen,

En niet van de edelheid gekomen.

Dus raadde hij hem beide gelijk aan

Jozef te slaan, en hij zijn vader.

55 Dus is hij te koning gegaan,

En hadden de wachters niet gedaan,

Hij had zijn vader gedood.

Toen men hem dit dus verbood,

Nam hij met hem 50 man,

60 En kwam aldaar Gad en Dan

Hadden gelegd hun hinderlagen,

Om Jozef te slaan en hun verwanten,

Want men daar immer moest gaan.

Aseneth zou weg rijden

65 En met haar 5 0000 man,

Die men daar alle sloeg in het eind dan,

Uitgezonderd een, die van deze doen

Levi en ook Simeon

Teken bracht en bericht.

70 Aseneth en Benjamin met haar

Zijn met een wagen ontkwamen.

Levi en Simeon

Kwamen met de haren, en sloegen dood

De andere een partij groot.

75 Dan en Gad ontkwamen in het riet,

Zodat hen weinig is geschied.

Van Pharaoens sone ende van Assenech, hoene Benjamin warp met eenen steene, alse hi Assenech wilde neemen. LI.

Hier na quam Benjamin ridende

Met Assenech ende henen tidende.

Hi sach des coninx sone comen,

[p.1,50] Alse die gherne hadde genomen

5 Assenech, alst wel sceen,

So dat hi nam eenen steen,

Ende waerpene tusscen hals ende hoeft,

So dat hi neder viel verdooft,

So dat hine over doot helt.

10 Doe quamen daer na met gewelt

Symoen ende sijn broeder Levi;

Dan ende Gad so sochten si,

Omme dat sise wilden slaen doot;

Maer Benjamin verboot.

15 Si namen up des coninx sone,

Ende dwoughen sine wonde na tgone,

Ende brochtene sinen vader,

Die dankets hem allegader,

Dat si hem tlijf hebben gegeven:

20 Ten derden daghe enddi tleven.

Pharao leefder onlanghe na,

Hi was out XCIX jaer,

Ende hi liet Josephe sijn rike,

Die regneerde mogendelike

25 In Egypten XLVIII jaer,

Ende vervogede ende leerde daer

Des coninx sone harde wel.

Jacob, die mede hiet Israël ,

Alse hi hadde CXL jaer ende achte,

30 So bevoeldi wel an sine machte,

Dat hi naerde sine doot.

Joseph hi te hant ontboot

Ende beswoerne, so hi meest mochte,

Dat hi ter twivoudeger hagedochte

35 Hem graven soude dor sine lieve,

Daer Adam leghet ende ver Yeve,

Abraham ende Sarra,

Ysaac, Lya ende Rebecca;

Ende Jacob wart daer oec begraven.

40 Maer Rachel messede der gaven;

Want soe van Benjamine bleef doot,

So was soe met rouwen groot

Begraven bi Bethleem.

Jacob dede comen voer hem

45 Sine sonen, ende seidem mettien

Die dinc die sullen ghescien,

Ende voerseidem die coemst ons Heren

Some benedijedise met eeren,

Ende some en seinde hise niet,

50 Want die heileghe Geest hem riet.

Van Farao’ s zoon en van Aseneth, hoe hem Benjamin wierp met een steen, toen hij Aseneth wilde nemen. LI.

Hierna kwam Benjamin rijdend

Met Aseneth en henen gaan.

Hij zag de konings zoon komen,

Als die graag had genomen

5 Aseneth, zoals het wel scheen,

Zodat hij nam een steen,

En wierp hem tussen hals en hoofd,

Zodat hij neder viel verdoofd,

Zodat hij hem voor dood hielt.

10 Toen kwamen daarna met geweld

Simeon en zijn broeder Levi;

Dan en Gad zo zochten ze,

Om dat ze hen wilden slaan dood;

Maar Benjamin verbood.

15 Ze namen op de koningszoon,

En wasten zijn wonde na datgeen,

En brachten hem zijn vader,

Die bedankte hen allemaal,

Dat ze hem het lijf hebben gegeven:

20 Ten derde dag eindigde hij het leven.

Farao leefde er kort na,

Hi was oud 99 jaar,

En hij liet Jozef zijn rijk,

Die regeerde vermogend

25 In Egypte 48 jaar,

En verving en leerde daar

De koningszoon erg goed.

Jakob, die mede heet Israël,

Toen hij had 140 jaar en acht,

30 Zo voelde hij wel aan zijn macht,

Dat hij naderde zijn dood.

Jozef hij gelijk ontbood

En bezwoer hem, zo hij meest mocht,

Dat hij ter tweevoudige spelonk

35 Hem begraven zou door zijn liefde,

Daar Adam ligt en vrouw Eva,

Abraham en Sara,

Isaac, Lea en Rebecca;

En Jakob werd daar ook begraven.

40 Maar Rachel miste de gaven;

Want ze van Benjamin bleef dood,

Zo was ze met rouw groot

Begraven bij Bethlehem.

Jakob liet komen voor hem

45 Zijn zonen, en zei hen meteen

Die dingen die zullen geschieden,

En voorzei hen de komst ons Heren

Sommige zegende hij met eren,

En sommigen zegende hij ze niet,

50 Want die heilige Geest hem aanraadde.

Hoe die kinderen van Israël quamen in pinen na Josephs doot, ende hoe deyghijndoem begonste vanden Jueden. LII.

Joseph regneerde alse here

In Egypten met groter eere;

Onder V coningen wart hi lief.

Deerste diene ter eeren hief,

5 Dien heet Scolastica Neffrem;

In andere boeken heetmen hem,

Dat hi hiet coninc Pharao,

Entie Byble wille also.

Want doe Abraham was geboren,

10 Alse ons coroniken doen horen,

Worden in Egypten heren

Die Tybeye met grotere eeren,

Ende warent C ende XCI jaer.

Doe quam ander volc daer naer

15 Ter cronen, der Herden geslachte,

Die regneerden met crachte

C ende III jaer harde scone:

Dese hieten Pharaone

Noch. Die croniken altesamen

20 Ne weten van els geere namen.

Maer doe Joseph, wet vorwaer,

Gheregneert hadde XIII jaer,

So wart een, hiet Amisidis, here

XV jaer ende nemmere;

25 Maer Jacob staerf in Egypten daer

In Amisidis XVde jaer.

Daer naer drouch Tebroen crone

XIII jaer te sinen lone.

Amonefis hi drouch daer naer

30 Die crone maer XXI jaer.

[p.1,51] Menfers was XII jaer here.

In sijn neghende, seget die leere,

Staerf Joseph bi Gods gewout,

C jaer ende X out.

35 Ende daer begonde, wet wel,

Teygijndoem van Ysrael,

Ende si bleven indiere maniere

C jaer XL ende viere.

Dese Menfers wilde weten niet,

40 Hoe dat Egypsche diet

Staende bleef bi groter vrihede

Bi Josephs moghenthede;

Dies sette hi dYsraelsche scare

In groten eygijndoeme sware;

45 Nochtan hiet hi ende gheboot,

Datmen sloughe die kindere doot,

Die mans vorme hadden also wel

Onder die van Ysrael.

Dit hiet hi den vroeden wiven,

50 Maer sine wildere geen ontliven.

Doe gheboot hi, want hijt woude,

Datmense in Nylus werpen soude;

Want hi ontsach, alsi wouden,

Dat si hem slands verdriven souden;

55 Want een wise seide hem te voren,

Dat danen soude sijn geboren

Een kint van Ysrael, dat soude onteren

Egypten met alden heren.

Ende alst Comestor doet verstaen,

60 So waerre kindere vele verdaen,

Daer God omme vallen liet

Dat verdoemde Egypsche diet

In dolinghen, die dusdanech is

Van haren god, die hiet Apis.

Hoe die kinderen van Israël kwamen in pijnen na Jozef ‘s dood, en hoe het eigendom begon van de Joden. LII.

Jozef regeerde als een heer

In Egypte met grote eer;

Onder 5 koningen werd hij lief.

De eerste die hem ter eren hief,

5 Die heet Scholastica Neffrem;

In andere boeken heet men hem,

Dat hij heet koning Farao,

En de Bijbel wil het alzo.

Want toen Abraham was geboren,

10 Zoals ons de kronieken doen horen,

Worden in Egypte heren

De Tybey met grote eren,

En waren het 100 en 92 jaren.

Toen kwam ander volk daarna

15 Ter kroon, de Herden geslacht,

Die regeerden met kracht

100 en 3 jaar erg mooi:

Deze heten Farao

Nog. De kronieken alle tezamen

20 Niet weten van andere namen.

Maar Toen Jozef, weet voorwaar,

Geregeerd had 13 jaar,

Zo werd een, heet Amasis, heer

15 jaar en nimmermeer;

25 Maar Jakob stierf in Egypte daar

In Amasis 15^de jaar.

Daarna droeg Tebroen kroon (1)

13 jaar tot zijn loon.

Amenhotep hij droeg daarna

30 Die kroon maar XXI jaar.

Menfers was 12 jaar heer. (2)

In zijn negende, zegt de leer,

Stierf Jozef bij Gods geweld,

100 jaar en 10 oud.

35 En daar begon, weet wel,

Het eigendom van Israël ,

En ze bleven in die manieren

100 jaar 40 en vier.

Deze Menfers wilde weten niet,

40 Hoe dat Egyptische volk

Staan bleef bij grote vrijheid

Bij Jozef ‘s mogendheid;

Dus zette hij de Israëleisch schaar

In grote eigendom zwaar;

45 Nochtans zei hij en gebood,

Dat men sloeg die kinderen dood,

Die mannen vorm hadden alzo wel

Onder die van Israël.

Dit zei hij de verstandige wijven,

50 Maar ze wilden er geen ontlijven.

Toen gebood hij, want hij het wou,

Dat men ze in Nijl werpen zou;

Want hij ontzag, als ze wilden,

Dat ze hem van het land verdrijven zouden;

55 Want een wijze zei hem te voren,

Dat vandaar zou zijn geboren

Een kind van Israël , dat zou onteren

Egypte met alle heren.

En zoals het Comestor doet verstaan, (3)

60 Zo waren er kinderen veel verdaan,

Daar God om vallen liet

Dat verdoemde Egyptische volk

In dolingen, die dusdanig is

Van hun god, die heet Apis.

Van eenen Aspis den afgod ende van eenen Seraphis. LIII.

Plinius die wille ghien,

Dat hi Apis hevet ghesien.

Het quam gegaen uter rivieren

Een dier, naer eens verren manieren,

5 Onversien, men wiste wanen,

Dat hadde gelijc eere manen

Een tekijn uptie scouderen staende;

So quam tfolc lopende ende gaende,

Tamboerende, singende, ende bliesen;

10 Doe hief hi up, oochsiens den riesen,

Indie lucht indiere gebare,

Alse oft hem dorelief ware;

Ende des daghes dat hi hem verbaerde,

Verloos menne, ende voer sire vaerde.

15 Sulke seggen dat hi alle jare

Up Seraphis dach quam dare;

Sulke seggen datmens niet en sach

Dan te X jaren up eenen dach;

Andere seggen men sages niet,

20 Sonder dan alst es ghesciet,

Dat een gherecht pape ende een goet

Tote Cycopolis was ende vroet.

Nu seghet Vincent, die Seraphis

Was ander sake dan Apis,

25 Ende beede hilden sise over god

Die van Egypten, het was so sot.

Doch waest al eens, wi lesent dus:

Apis was sone Foroneus,

Die eersten int rike maecte wet.

30 Alse hi in Grieken hadde gheset

Egylans, die sijn broeder was,

Die deerste coninc, alsict las,

Was daer in Sicimonia,

Dat nu Moreie heet verre ende na,

35 Voer hi in Egypten daer naer,

Ende wart god gemaket daer.

Augustijn, die grote clerc,

Seghet daer af mede in sijn werc:

Apis, die van Argos was

40 Wilen here, alsict las,

Voer in Egypten wilen eere.

Aldaer so staerf die here,

[p.1,52] Ende wart Seraphis ghenant.

Sindent maectemen int lant

45 Enen tempel in sine eere.

Die meeste god, die meeste here

So waest, die in al hare steden

Die van Egypten anebeden.

Het was geset oec ende ghecuert,

50 Dat hi tlijf hadde verbuert,

Die seggen dorste ende bliven in desen,

Dat hi mensche hadde gewesen.

Maer dien varre, dien te siene

Wilen plaghen die Egyptiene,

55 Ende te anebedene over god,

Alse verwaent volc ende sot,

Die hiet Apis, niet Seraphis.

Ende alsemen nemmeer en sach dis,

Ende haer god dus was verloren,

60 Hebben si een calf vercoren,

Dattem dochte al overwaer

Rechts alse Apis sijn ghehaer;

Dat anebeeden si ende eerden,

Want si die sake also verkeerden,

65 Dat si weten wilden voerwaer,

Dat hem god gesent hadde daer;

Ende also hildent die keytive,

Ghelijc Aspis van dode te live

Verreesen ware ende wedercomen:

70 Aldus lietse God verdomen.

Solinus scrijft, een heydijn man,

Dat die van Egypten hem houden daeran,

Dat si voer god anebeden

Apis, eene coe, van dulheden;

75 Ende alsemen dien siet eens int jaer,

So volgen hem die kinder naer,

Ende roepen ende gebaren,

Ghelijc of si dronken waren.

Die van Menfes vander stede

80 Houden sine feeste mede

In eene wonderlike maniere;

Want si in Nilus die riviere

Werpen eenen nap van goude

Up sine feeste dor sine houde.

85 In dese dolinge, in desen val

Lietse God bedi comen al,

Omme dat si waren also fel,

Dat si die kindere van Ysrael

In Nylus der groter riviere

90 Verdrinken daden alse diere.

Van desen goden hebbic gheset,

Want ghi verstaen sult te bet,

Dat liede quaet waren in haer leven,

Die die heidine hebben verheven

95 Te goden, ende sise anebeden.

Noch hier naer suldi vinden in steden,

Hoe van desen Seraphis

Sijnt was gemaket een ghechis,

Ende hoe sijn tempel wart gevelt

100 Al ter neder met ghewelt

Vanden keyser Theodosius:

Die jeeste hevet in aldus.

Joseph hadde C jaer ende X,

Alse hi staerf dus naden ghesciene,

105 Ende alle sine broedere oec mede

Storven in Egypten die stede;

Maer haer ghebeente was gedraghen

Ende geleit met haren maghen

In Ebron, also alsict kende.

110 Deerste bouc neemt hier ende. [p. 1,53]

Van een Aspis de afgod en van een Serapis. LIII.

Plinius die wil bekennen,

Dat hij Apis heeft gezien.

Het kwam gegaan uit een rivier

Een dier, naar een vaars manieren,

5 Onvoorzien, men wist niet waarvan,

Dat had gelijk een maan

Een teken op de schouders staan;

Zo kwam het volk lopen en gaan,

Tamboerend, zingend, en blazend;

10 Toen hief hij op, onvoorzien de dolle,

In de lucht in die gebaren,

Alsof het hem door lief was;

En de dag dat hij zich openbaarde,

Verloor men hem, en voer zijn vaart.

15 Sommige zeggen dat hij alle jaren

Op Serapis dag kwam daar;

Sommige zeggen dat men het niet zag

Dan te 10 jaren op een dag;

Andere zeggen men zag het niet,

20 Uitgezonderd dan als het is geschied,

Dat een echte paap en een goede

Tot Cycopolis was en verstandig. (1)

Nu zegt Vincent, die Serapis

Was andere zaak dan Apis,

25 En beide hielden ze voor god

Die van Egypte, het was zo zot.

Toch was het alles een, we lezen het aldus:

Apis was zoon van Foroneus,

Die eerste in het rijk maakte wet.

30 Als hij in Griekenland had gezet

Egylans, die zijn broeder was, (2)

Die de eerste koning, zoals ik het las,

Was daar in Sicimonia,

Dat nu Morea heet ver en na, (Peloponnesos)

35 Voer hij in Egypte daarna,

En werd god gemaakt daar.

Augustinus, die grote klerk,

Zegt daarvan mede in zijn werk:

Apis, die van Argos was

40 Wijlen heer, zoals ik het las,

Voer in Egypte wijlen eer.

Aldaar zo stierf die heer,

En werd Serapis genaamd.

Sinds dan maakte men in het land

45 Een tempel in zijn eer.

De grootste god, de grootste heer

Zo was het, die in al hun steden

Die van Egypte aanbidden.

Het was gezet ook en gekeurd,

50 Dat hij het lijf had verbeurd,

Die zeggen durft en blijft in deze,

Dat hij mens was geweest.

Maar die vaars, die te zien

Wijlen plagen die Egyptenaren,

55 Hem te aanbidden voor god,

Als verwaand volk en zot,

Die heet Apis, niet Serapis.

En toen men hem nimmer zag dus,

En hun god dus was verloren,

60 Hebben ze een kalf gekozen,

Dat hen dacht al voor waar

Recht als Apis zijn uitgerust;

Dat aanbeden ze en eerden,

Want ze die zaak alzo veranderden,

65 Dat ze weten wilden voor waar,

Dat hem de god gezonden had daar;

En alzo hielden het die ellendige,

Gelijk Aspis van dood tot leven

Verrezen was en weer gekomen:

70 Aldus liet ze God verdoemen.

Solinus schrijft, een heidense man,

Dat die van Egypte zich houden daaraan,

Dat ze voor god aanbidden

Apis, een koe, van dolheden;

75 En als men die ziet eens in het jaar,

Zo volgen hem de kinderen na,

En roepen en gebaren,

Gelijk of ze dronken waren.

Die van Memphis van de stede

80 Houden zijn feest mede

In een wonderlijke manier;

Want ze in Nijl de rivier

Werpen een nap van goud

Op zijn feest voor zijn behoud.

85 In deze doling, in deze val

Liet ze God daarbij komen al,

Omdat ze waren alzo fel,

Dat ze die kinderen van Israël

In Nijl de grote rivier

90 Verdrinken deden als dieren.

Van dezen goden heb ik gezet,

Want ge verstaan zal te beter,

Dat lieden kwaad waren in hun leven,

Die de heidenen hebben verheven

95 Te goden, en ze hen aanbidden.

Nog hierna zal ge vinden in steden,

Hoe van deze Serapis

Sinds was gemaakt een einde,

En hoe zijn tempel werd geveld

100 Al te neder met geweld

Van de keizer Theodosius:

Dat verhaal heeft in aldus.

Jozef had 100 jaar en 10,

Toen hij stierf dus na dit geschiedde,

105 En al zijn broeders ook mede

Stierven in Egypte die plaats;

Maar hun gebeente was gedragen

En gelegd met hun verwanten

In Hebron, alzo zoals ik het kende.

110 Het eerste boek neemt hier einde.

[Hier beghint die tweede tafle.]

Die ander bouc neemt sijn begin

An Moyses meer no min,

Hoe dat hi geboren waert,

Hoe hi geplaget ende vervaert

5 Hevet Egypten met groter pine,

Hoe hi voer dordie wostine,

Ende leedde tfolc van Ysrael,

Ende wat wondere hem ghevel,

Hoe dat hi ontfinc de wet,

10 Hoe hi staerf al ombesmet;

Wat wondere in sinen tiden

Andere lieden moesten liden;

Hoe Josue na Moyses

Hertoghe gemaket es;

15 Hoe die van Ysrael bailliuwe

Na Yosue maecten nuwe;

Van Othoniel, van Delbora,

Van Gedeone, ende oec daer na

Van Abimalech, van Tela mede;

20 Torloghe van Teben die stede;

Van Hercules; van Jeptee;

Van Troyen oec orloge mee;

Hoe Bartaenyen [ende] Vrancrike

Van Troyen quam gemeenlike;

25 Van Sampsoene, ende daer na also wel

Van Hely ende van Samuel;

Van Saul, Davite ende Salomoene,

Ende van alder Juedscer crone,

Ende hoe dat sise verloren;

30 Haer gevangnessen ende haer toren

Tote Cyrus, die hem helpen began,

Entie Babylonien wan.

Dese bouc hevet bi ghetale

[L capiteele, weetmen wale.]

[Hier begint de tweede tafel.]

Dat volgende boek neemt zijn begin.

Aan Mozes meer of min,

Hoe dat hij geboren werd,

Hoe hij geplaagd en bang gemaakt

5 Heeft Egypte met grote pijn,

Hoe hij voer door die woestijn,

En leidde het volk van Israël,

En wat wonder hem gebeurde,

Hoe dat hij ontving de wet,

10 Hoe hij stierf al onbesmet;

Wat wonder was in zijn tijden

Andere lieden moesten gaan;

Hoe Jozua na Mozes

Hertog gemaakt is;

15 Hoe die van Israël baljuw

Na Jozua maakten nieuwe;

Van Othoniel, van Debora,

Van Gedeon en ook daarna

Van Abimelech, van Tela mede;

20 Te oorlogen van Thebe die stad;

Van Hercules; van Jeptha;

Van Troje ook oorlogen mede;

Hoe Bretagne en Frankrijk

Van Troje kwamen algemeen;

25 Van Samson, en daarna alzo wel

Van Heli en van Samuel;

Van Saul, David en Salomon,

En van alle Joodse kronen,

En hoe dat ze die verloren;

30 Hun gevangenis en hun toorn

Tot Cyrus, die hen helpen begon,

En die Babylonië won.

Dit boek heeft bij getal

[50 kapittels, weet men wel.]

Moyses ghebornesse

Vander plaghe van Egypten

Hoe die van Ysrael voeren uut Egypten, ende waer af Paschen quam

Vanden swerke ende vanden viere, dat die van Ysrael hadden indie wostine, ende hoe Pharao verdranc ende die sine

Hoe Moyses ginc droochs voets over die zee, ende hoe die van Ysrael ghingen dordie wostine

Hoe Moyses ontfinc de wet

Vanden calve, dat die van Ysrael maecten van ghoude

Hoe si scieden van Synay, ende Moyses doot

Vanden wondere in Moyses tiden

Noch vanden selven

Van Josue den hertoghe

Van Baruch ende van Delbora

Hoe die van Madyan plageden de Joden, ende van Gedyone den rechtre

Hoe die Amoniten plaechden de Joden, ende van Jaree ende Jeptee

Weltijt Parijs rovede Helenen

Van Abysay ende van Haylone die rechters

Hoe Dares bescreef dorloge van Troyen

Vanden neghenden wighe enter Troijenen vlucht

Wat vanden Troijenen quam

Hoe Rome van Enease quam

Van Sampsoene ende van sire cracht

Vanden pape Hely die rechter was, [ende] mettem was tkint Samuel

Van Samuel ende Saul

Vanden riken die begonden, ende wat gesciede in Samuels tiden

Vanden coninc Davite

Vanden coninc Salomoene enten temple

Van Salomoene ende sijns wijfs zale

Vanden mure van Jherusalem, ende Salomoens doot

Hoe trike schiet na sine doot

Van Josaphat, coninc van Jherusalem

Van Joram, coninc van Jherusalem, ende van Helyas

Van Jodas, bisscop van Jherusalem, ende van Ligurus wet

Van Amasias, coninc van Jherusalem

Van Osyas, coninc van Jherusalem, ende van Sardomopilis

Hoe begonste tconincrike van Meden. Van Osyas den coninc

Vanden rike van Machedone

Van Ylia die haren vader besloot, ende van Remus ende van Romelus

Vanden coninc Joatham enten rike van Israël

Vanden quaden Achas, coninc van Jherusalem, ende hoe Rome gesticht was

Van Ezechias, coninc van Jherusalem, ende Romulus doot Van Manasses, coninc van Jherusalem, ende Ysayen

Van Gygus, coninc van Liden

Van Amon, coninc van Jherusalem, ende van Phalarise den fellen

Van Ozias, coninc van Jherusalem, ende van Arioene den harpere

Van Joachim Joconias, coninc van Jherusalem

Van Sedechias, coninc van Jherusalem, ende van Nabugodonosor

Die vijfte euwe vander nieuwer vangnessen

Vanden prophete Ezechiel, ende vanden VII vroeden van Athenen

Van visschers die ene goudine tafle uptrocken

Van Daniele ende sine gesellen

Mozes geboorte.

Van de plaag van Egypte.

Hoe die van Israël voeren uit Egypte en waarvan Pasen kwam.

Van het zwerk en van het vuur, dat die van Israël hadden in de woestijn en hoe Farao verdronk en de zijne.

Hoe Mozes ging droogvoets over de zee en hoe die van Israël gingen door de woestijn.

Hoe Mozes ontving de wet.

Van het kalf dat die van Israël maakten van goud.

Hoe ze scheiden van Sinaï en Mozes dood.

Van de wonderen in Mozes tijden.

Nog van hetzelfde.

Van Jozua de hertog.

Van Baruch en van Debora.

Hoe die van Midian plaagden de Joden en van Gedeon de richter.

Hoe die Ammonieten plaagden de Joden en van Jar en Jeftha.

Welke tijd Paris roofde Helena.

Van Ebzan en van Elon de richters.

Hoe Dares beschreef de oorlogen van Troje.

Van de negende strijd en de Trojanen vlucht.

Wat van de Trojanen kwam.

Hoe Rome van Eneas kwam.

Van Samson en van zijn kracht.

Van de paap Heli die rechter was en met hem was het kind Samuel.

Van Samuel en Saul.

Van de rijken die begonnen en wat geschiedde in Samuels tijden.

Van de koning David.

Van de koning Salomon en de tempel.

Van Salomon en zijn wijf’ s zaal.

Van de muur van Jeruzalem, en Salomons dood.

Hoe het rijk gedeeld werd na zijn dood.

Van Josafat, koning van Jeruzalem.

Van Joram, koning van Jeruzalem, en van Helias.

Van Jodas, bisschop van Jeruzalem, en van Ligurus wet.

Van Amasias, koning van Jeruzalem.

Van Ozias, koning van Jeruzalem, en van Sardomopilis.

Hoe begon het koninkrijk van Meden. Van Ozias de koning.

Van het rijk van Macedonië.

Van Ylia die haar vader opsloot, en van Remus en van Romulus.

Van de koning Joatham en het rijk van Israël.

Van de kwade Achaz, koning van Jeruzalem, en hoe Rome gesticht was.

Van Ezechias, koning van Jeruzalem, en Romulus dood.

Van Manasse, koning van Jeruzalem, en Jesaja.

Van Gyges, koning van Lydië.

Van Amon, koning van Jeruzalem, en van Phalaris de felle.

Van Ozias, koning van Jeruzalem, en van Arion de harpspeler.

Van Joachim Jachonias, koning van Jeruzalem.

Van Sedecias, koning van Jeruzalem, en van Nebukadnezar.

Die vijfde eeuw van de nieuwe gevangenis.

Van de profeet Ezechil en van de 7 verstandige van Athene.

Van vissers die een gouden tafel optrokken.

Van Daniel en zijn gezellen.

1 Partie. II Boek.

Hoe Moyses wart gheboren. I.

Nae Joseph doot XLIIII jaer

Wert Moyses gheboren aldaer

In Egypten. Dit was dat kint,

Datse alle onteerde sint,

5 Ende dat si langhe hadden voersien.

Die moeder nam dat kint mettien,

Alsoet niet langher houden en mochte:

In een vaetkijn soet bewrochte,

Dat kint, ende leit in die riviere,

10 Dats God sinen wille visiere.

Des coninx dochter vant dat ghone,

Ende maectere af haren sone.

Dit was in des coninx stonden

Amonosis, alse ons orconden

15 Die vraye jeesten, die dachtende was

Vanden Pharao, alsict las,

Die Joseph ter hoocheit brochte;

Want die Menfers, alsict besochte,

Onder wien dat Joseph ende,

20 Die regneerde, alsict kende,

Daer naer III jaer, sijt seker dis;

Ende daer naer Misfarao Mothosis

Hadde XIII jaer die ghewelt;

Daer naer Thomosis tlant helt

25 XL jaer; doe wart coninc daer

Amonosis XXXI jaer.

In dat sestiende jaer des

Wart gheboren Moyses,

Dien des coninx dochter Termit

30 Uphilt; ende daer na gheviel dit,

Doe dat kint wel mochte gaen,

Dat soet brochte haren vader saen,

Ende pijnde hare omme tghone,

Dat soet ghecoren hadde te sone.

35 Nu was Moyses so scone,

Dat niemen en was onder den trone,

[p.1,54] Hem en wonderde, alse hi up hem sach,

Vander scoenheit diere ane lach.

Pharao nam tkint up sinen scoot,

40 Ende hem wonderde sine scoenheit groet,

Ende settem up thovet sine crone,

Die van gewerke sere was scone:

Amon sijn god gemaect daer an.

Moyses die crone ghewan,

45 Ende warpse upten vloer in sticken.

Een pape, diere up wilde micken,

Die riep: ‘slaen wi dat kint doot,

So sijn wi vort sonder noot;

Want dit es tkint, dat emmer sal

50 Egypten verderven al!’

Die coninc en liets niet gescien,

So dat een wijs proevede mettien,

Wedert hem quam van kintscheden,

So van eere vorradicheden,

55 Ende dede den kinde colen bringen,

Om besceet proeven van desen dingen.

Het warp eene in sinen mont,

Ende verbroyde ter selver stont

Sine tonge: omme dat ongemac

60 Lesemen dat hi noit wel en sprac.

1 Partij. 2^de Boek.

Hoe Mozes werd geboren. I.

Na Jozef dood 44 jaar

Werd Mozes geboren aldaar

In Egypte. Dit was dat kind,

Dat ze alle onteerde sinds,

5 En dat ze lang hadden voorzien.

Die moeder nam dat kind meteen,

Alzo ze het niet langer houden mocht:

In een vaatje zoet gewrocht,

Dat kind, en legde het in de rivier,

10 Dat God zijn wil versiert.

De koningsdochter vond datgene,

En maakte er van haar zoon.

Dit was in de konings stonden

Amonesis, zoals ze ons getuigen

15 Die fraaie verhalen, die de achtste was

Van de Farao’ s, zoals ik het las,

Die Jozef ter hoogheid bracht;

Want die Menfers, zoals ik het bezocht,

Onder wie dat Jozef eindigde,

20 Die regeerde, zoals ik het kende,

Daarna 3 jaar, zij het zeker dus;

En daarna Misfarao Mothosis

Had 13 jaar dat geweld;

Daarna Thomosis het land hield

25, 40 jaar; Toen werd koning daar

Amonesis 31 jaar.

In dat zestiende jaar deze

Werd geboren Mozes,

Die de konings dochter Termit (1)

30 Ophield; en daarna gebeurde dit,

Toen dat kind goed mocht gaan,

Dat ze het bracht haar vader gelijk,

En pijnde haar om hetgeen,

Dat ze het gekozen had tot zoon.

35 Nu was Mozes zo schoon,

Dat niemand was onder de troon,

Zich verwonderde, als hij naar hem keek,

Van de schoonheid die er aan lag.

Farao nam het kind op zijn schoot,

40 En hem verwonderde zijn schoonheid groot,

En zette hem op het hoofd zijn kroon,

Die van werken zeer was schoon:

Amon zijn god gemaakt daaraan.

Mozes die kroon kreeg,

45 En wierp ze op de vloer in stukken.

Een paap, die er op wilde mikken,

Die riep: ‘Slaan we dat kind dood,

Zo zijn we voort zonder nood;

Want dit is het kind, dat immer zal

50 Egypte bederven al!’

Die koning liet het niet geschieden,

Zo dat een wijze beproefde meteen,

Of het hem kwam van kindsheid,

Zo van een voor beraad,

55 En liet het kind kolen brengen,

Om bescheidt te beproeven van deze dingen.

Het wierp er een in zijn mond,

En verzengde terzelfder stond

Zijn tong: om dat ongemak

60 Leest men dat hij nooit goed sprak.

Vander plaghen van Egypten. II.

Die weten wille, hoe die Etyopen

In Egypten quamen gelopen,

Ende hoe Moyses tlant verloeste,

Entie van Egypten vertrooste,

5 Ende Etyopen oec wan mede

Ende Saba die oude stede,

Hi lese Scolastica, dat ic dichte;

Want ict hier overlide lichte.

Doe Moyses soude in Jessen varen,

10 Daer sine Eubreusce mage waren

In swaerre pinen, heefti versien,

Dat daer een Egyptien

Eenen Eubreuscen slouch te sware.

Hi sach omme harentare,

15 Ende peinsde dat niemen en saghe,

Ende sloeghene doot, so dats quam claghe,

Ende dalvene daer int sant.

Doet utequam moesti rumen tlant,

Ende vlo int lant van Madian,

20 Aldaer hi een wijf gewan,

Hiet Sephora, die haren man

Drouch Elyeser ende Gersan.

Verstaet dese jeeste so:

Amonosis Pharao,

25 In wies tiden dat Moyses

Geboren was, alst geset es,

Levede V jaer bet vort

Na des Moyses ghebort;

Doe was Orosus here daer naer,

30 Ende waest XVIII jaer;

Daer naer XII jaer Autencris;

Ende doe VII jaer Auchoris;

Concres XVIII jaer daer an.

In sinen tiden so began

35 Moyses tEgypten te keerne,

[p.1,53] Ende dat Eubreusche volc te leerne,

Also alst hem God gheboot,

Ende te doene tekene groot

Vorden coninc, ende seide te waren:

40 Ԍaet dat volc van Ysrael varen,

Dat heet di God;’ maer hine woude.

Doe gaf hem God plage menechfoude

In Egypten groot ende swaer,

Dat men tellen sal hier naer.

45 Deerste was dat reinde bloet root,

Daer af hadde tfolc pine groot,

Ende alt water in Nylus der vloet

Dat was altemale bloet.

Dander was dat alle die lude

50 Huus ende lant was al vul pude,

Ja des coninx camere ende heimelichede

Was al vul vorssche mede.

Die derde plaghe was, berch ende dal

Vervullet met mesien al,

55 Die lieden ende beesten daden

Pine, vernoy ende vele scaden.

Die vierde plaghe waren vlieghen,

Die den lieden, sonder lieghen,

Enten beesten daer toe mede

60 Daden grote pijnlichede.

Die vijfte plaghe die slouch doot

Der lieder beesten, cleene ende groot.

Die seste plaghe moestem deren:

Hem wiessen bladeren ende zweren,

65 Daer mate lieden ende heren mede

Af hadden grote pijnlijchede.

Die sevende, dat was een haghel

So groot, so staerc ende so behaghel,

Diet hem al ter neder slouch,

70 Coren, ghers, wat erde drouch.

Dachtende die was utermaten

Crekele vele, diet al upaten;

Lover, gras, al dat was groene,

Al ghinct up te haren doene.

75 Die neghende dat was deemsterhede

Over al Egypten mede,

So groot dat mense tasten mochte:

Dit was eene plaghe onsochte.

Die tiende was sonder ghelike:

80 In alle steden indien rike

So slouch God deerste kint doot

Van beesten, van lieden, cleene ende groet,

Ende des coninx eersten sone mede:

No aerme, no rike en hadde vrede.

85 Maer die kindere van Ysrael

Sine hadden niet dan wel,

Noch alle dese plaghen ghemeene

En scaden hem no groot no clene:

Int lant van Jessen, dat hare was,

90 Sone was gheene noot das.

Van de plagen van Egypte. II.

Die weten wil, hoe die Ethiopiërs

In Egypte kwamen gelopen,

En hoe Mozes het land verloste,

En die van Egypte vertrooste,

5 En Ethiopië ook won mede

En Saba die oude stede,

Hij leest Scolastica, dat ik dichte;

Want ik het hier overga licht.

Toen Mozes zou in Jessem varen, (1)

10 Daar zijn Hebreeuwse verwanten waren

In zware pijnen, heeft hij gezien,

Dat daar een Egyptenaar

Een Hebreeer sloeg te zwaar.

Hij zag om hier en daar,

15 En peinsde dat niemand het zag,

En sloeg hem dood, zodat kwam klagen,

En begroef hem daar in het zand.

Toen het uitkwam moest hij ruimen het land,

En vloog in het land van Midian,

20 Aldaar hij een wijf won,

Heet Sippora, die haar man

Droeg Eliezer en Gersom.

Versta dit verhaal zo:

Amonosis Farao,

25 In wiens tijden dat Mozes

Geboren was, zoals het gezet is,

Leefde 5 jaar meer voort

Na de Mozes geboorte;

Toen was Orosus heer daarna,

30 En was het 18 jaar;

Daarna 12 jaar Autencris;

En toen 7 jaar Auchoris;

Concres 18 jaar daaraan.

In zijn tijden zo begon

35 Mozes het Egypte te keren,

En dat Hebreeuwse volk te leren,

Alzo als het hem God gebood,

En te doen tekens groot

Voor de koning, en zei te waren:

40 Ԍaat dat volk van Israël varen,

Dat zegt u God;’ maar hij niet wou.

Toen gaf hem God plagen menigvuldig

In Egypte groot en zwaar,

Dat men vertellen zal hierna.

45 De eerste was dat regende bloed rood,

Daarvan had het volk pijn groot,

En al het water in Nijl de vloed

Dat was helemaal bloed.

De ander was dat alle die lieden

50 Huis en land was al vol kikkers,

Ja, de konings kamer en heimelijkheid

Was al vol kikkers mede.

Die derde plaag was, berg en dal

Gevuld met luizen al ,

55 Die lieden en beesten deden

Pijn, verdriet en veel schaden.

Die vierde plaag waren vliegen,

Die de lieden, zonder liegen,

En de beesten daartoe mede

60 Deden grote pijnlijkheden.

Die vijfde plaag die sloeg dood

De lieden beesten, klein en groot.

Die zesde plaag moest hen deren:

Hen groeien blaren en zweren,

65 Dermate lieden en heren mede

Van hadden grote pijnlijkheden.

De zevende, dat was een hagel

Zo groot, zo sterk en zo gehageld,

Die het hen al te neer sloeg,

70 Koren, gerst, wat aarde droeg.

De achtste die was uitermate

Krekels veel, die het al opaten;

Loof, gras, al dat was groen,

Al ging op te hun doen.

75 De negende dat was duisterheid

Overal Egypte mede,

Zo groot dat men ze tasten mocht:

Dit was een plaag hard.

Die tiende was zonder gelijke:

80 In alle steden in dat rijk

Zo sloeg God het eerste kind dood

Van beesten, van lieden, klein en groot,

En de koning eerste zoon mede:

Nog arme, nog rijke had vrede.

85 Maar die kinderen van Israël

Ze hadden niets dan goeds,

Nog al deze plagen algemeen

Schaadden hen nog groot of klein:

In het land van Jessem, dat van hun was,

90 Zo was er geen nood dat.

Hoe die van Israël voeren uut Egypten, ende waer af Pascen quam. III.

Alse dese tienste plage gesciede,

Quamen die Egypsche liede,

Ende baden dien van Israël ,

Ende dwonghense mede also wel,

5 Dat si rumen souden tlant.

Daer namen si in hare hant

Cleder, selver, goudine vate,

[p.1,56] Ende droughense haerre strate,

Die hem gherne leenden die liede,

10 Up dat volc danen sciede.

Aldus hebben si tlant gherovet.

Van desen wochvaerne, des gelovet,

Ende van desen slachtingen mede

So quam eerst Paschen zede;

15 Want God hiet hem slaen een lam,

Ende dat bloet men daer af nam,

Ende tekender die doreposten mede

Ende doverste dorpele: dus hadsi vrede

Vanden inghel die niemen verdrouch,

20 Maer deerste geborne doot slouch;

Want daert was leet hi voer bi.

Van desen liden, so seggen wi,

Ende vandien lamme ende vandien bloede,

Ende vanden wochvaerne mettien goede,

25 Quam Paschen eerst, weetmen wale,

Dats overliden in onse tale;

Maer die Paschen hi bediet

Onse Paschen ende anders niet,

Daer dat vraye lam tien tiden

30 Die bitter doot wilde overliden,

Ende ons vrien met sinen bloede

Jegen des viants overmoede,

Entie ziele den mensche ontdroeghe

Voer hem, diet al gerne versloeghe.

35 Dus scieden die kindere van Israël

Ute Egypten, weetmen wel,

Nae Josephe, wet voer waer,

Hondert ende XLIIII jaer.

Hier nam haer eygijndoem ende,

40 Daer God Egypten omme scende.

VIC dusentich bi ghetale

Hadden si man, weetmen wale,

Sonder wive ende knechte ende kinder,

Die ongetellet waren ghinder,

45 Ende beesten menegherande,

Die si dreven uten lande.

Josephs gebeente si mettem brochten,

Omme ter twivoudeger hagedochten

Te gravene, bi Abrahame int dal.

50 Mele droughen si mettem overal,

Daersi met alle ghemeene

Leveden XXX daghe alleene.

Hoe die van Israël voeren uit Egypte, en waarvan Pasen kwam. III.

Toen deze tiende plaag geschiedde,

Kwamen de Egyptische lieden,

En baden die van Israël ,

En dwongen ze mede alzo wel,

5 Dat ze ruimen zouden het land.

Daar namen ze in hun hand

Kleren, zilver, gouden vaten,

En droegen ze hun straten,

Die hen graag leenden die lieden,

10 Zodat het volk vandaan scheidde.

Aldus hebben ze het land beroofd.

Van dit wegvaren, dus geloof het,

En van deze slachtingen mede

Zo kwam eerst Pasen zede;

15 Want God zei hen te slaan een lam,

En dat bloed men daarvan nam,

En tekende er die deurposten mede

En de bovenste dorpel: dus hadden ze vrede

Van de engel die niemand verdroeg,

20 Maar de eerst geboren dood sloeg;

Want daar het was gelegd hij voer voorbij.

Van deze lieden, zo zeggen wij,

En van dat lam en van dat bloed,

En van het wegvaren met het goed,

25 Kwam Pasen eerst, weet men wel,

Dat is overgaan in onze taal;

Maar de Pasen het betekent

Ons Pasen en anders niet,

Daar dat fraaie lam te die tijden

30 Die bittere dood wilde overgaan,

En ons bevrijden met zijn bloed

Tegen de vijand overmoed,

En de ziel de mens weg ontkwam

Voor hem, die het al graag versloeg.

35 Dus scheiden die kinderen van Israël

Uit Egypte, weet men wel,

Na Jozef, weet voor waar,

Honderd en 44 jaar.

Hier nam hun eigendom einde,

40 Daar God Egypte om schond.

600 000 bij getal

Hadden ze mannen, weet men wel,

Zonder wijven en knechten en kinderen,

Die ongeteld waren ginder,

45 En beesten menigerhande,

Die ze dreven uit het land.

Jozef’ s gebeente ze met hen brachten,

Om ter tweevoudige spelonk

Te begraven, bij Abraham in het dal.

50 Meel droegen ze met hen overal,

Daar ze mee alle algemeen

Leefden 30 dagen van alleen.

Vanden zwerke ende vanden viere dattie van Israël hadden indie wostine, ende hoe Pharao verdranc entie sine. IIII.

God, diese danen varen hiet,

En begafse ter noot niet;

Maer bi daghe ginc hi vor there

Met eenen swerke, te makene were

5 Voer dat heete sonnescijn;

Nachts, dat niet donker soude sijn,

Was hi altoos voer hem met viere:

Dit was eene miracle diere.

Dus traken si henen in lanc so mee

10 Tusscen die berghe entie Rode zee,

Daer si nieweren wiken conden.

Pharao volgedem na tien stonden,

Alse diese weder wilde dwinghen,

Alse die tsinen dienste ghinghen.

15 VIC waghene, daermen up mochte

Sere vechten, alsemen vochte

(Want mer plach tien tiden in persen),

Ende L dusent man met erssen

[p.1,57] Ende CCM man te voet,

20 Die ten stride waren goet,

Brochti up dat volc ons Heren.

Sine wisten waer wiken no keren,

Ende waren in verwerden moede.

Moyses nam doe sine roede,

25 Ende slouch in die zeevloet,

Die hare altehant ondoet

In XII straten, weetmen wel,

Den XII geslachten van Ysrael.

Moyses die streec in voren.

30 Judas geslachte, alse wijt horen,

Was deerste dat na hem in ginc,

Daer het die crone te lone ontfinc.

Si ghingen alle indie zee daer.

Die Egyptiene volgeden naer,

35 Ende God warp up hem donder ende vier,

Reghene ende weder ongier,

So dat si weder wilden vlien.

Doe slouch Moyses mettien

In die zee, ende soe looc hare,

40 So dat vandes coninx schare

Een ter boeten niet ontginc,

Die vertellen mochte die dinc.

Orosius scrivet overwaer,

Dat diere selver steden daer

45 Al noch die wagheslaghe staen;

Ende al doetse die wint vergaen

Metten zande datter in drivet,

Nochtan, alset stille blivet,

Wassen weder die wagheslaghen;

50 Ende dat lijctekijn vander plaghen

Vindmen indie zee vandien,

Alse verre alse oge can versien.

In Vitas Patrum vintmen bescreven:

Alse Pharao dus doot was bleven

55 Met altemale siere scaren,

Die gheene, die in Egypten waren,

Hilden over haren god dat,

Waest boem, waest dier, daer elc bi sat,

Ende daerne toe verbant onlede,

60 Dat hi niet en voer mede,

Ende seide: ‘Dese cole of dit omoen

Was mijn god heden in dit doen;

Want mi dede ende benam,

Dat ic mede niet en quam

65 Metten coninc indien noot,

Ende ic mede niet bleef doot.’

Van de zwerk en van het vuur dat die van Israël hadden in de woestijn, en hoe Farao verdronk en de zijne. IIII.

God, die ze vandaan varen zei,

Begaf ze ter nood niet;

Maar bij dag ging hij voor het leger

Met een zwerk, te maken was

5 Voor die hete zonneschijn;

Nachts, dat het niet donker zou zijn,

Was hij altijd voor hen met vuur:

Dit was een mirakel duur.

Dus trokken ze henen hoe langer hoe meer

10 Tussen die berg en de Rode Zee,

Daar ze nergens wijken konden.

Farao volgde hen na te die stonden,

Als die ze weer wilde dwingen,

Als die tot zijn dienst gingen.

15, 600 wagens, daar men op mocht

Zeer vechten, als men vocht

(Want men ze plag er te die tijden in te persen),

En 50 000 man met paarden

En 200 000 man te voet,

20 Die ten strijd waren goed,

Bracht hij op dat volk van ons Heren.

Ze wisten niet waar te wijken of te keren,

En waren in verward gemoed.

Mozes nam toen zijn roede,

25 En sloeg in die zee vloed,

Die zich gelijk opent

In 12 straten, weet men wel,

De 12 geslachten van Israël.

Mozes die streek in voren.

30 Juda’ s geslacht, zoals wij het horen,

Was de eerste dat na hem inging,

Daar het de kroon te loon ontving.

Ze gingen alle in die zee daar.

Die Egyptenaren volgden na,

35 En God wierp op hen donder en vuur,

Regen en weer onguur,

Zodat ze weer wilden vlieden.

Toen sloeg Mozes meteen

In die zee, en ze sloot zich,

40 Zodat van de konings schaar

Een ter boot niet ontging,

Die vertellen mocht dit ding.

Orosius schrijft voor waar,

Dat die er op dezelfde plaatsen daar

45 Al nog de wagens geslagen staan;

En alle doet ze de wind vergaan

Met het zand dat er in drijft,

Nochtans, als het stil blijft,

Groeien weer die wagens geslagen;

50 En dat teken van de plagen

Vindt men in de zee van die,

Alzo ver als een oog kan zien.

In Vitas Patrum vindt men beschreven:

Toen Farao aldus dood was gebleven

55 Met allemaal zijn scharen,

Diegene, die in Egypte waren,

Hielden voor hun god dat,

Was het boom, was het dier, daar elk bij zat,

En daar het niet verbond onledig,

60 Dat hij niet voer mede,

En zei: ‘Deze kolen of dit voorteken

Was mijn god heden in dit doen;

Want me deed en benam,

Dat ik mede niet kwam

65 Met de koning in die nood,

En ik mede niet bleef dood.’

Hoe Moyses ginc droochs voets over die zee, ende hoe die van Israël gingen doer die wostine. V.

Moyses ende sijn volc te voet

Ginghen henen dor die vloet

Droges voets upten gront;

In beeden siden twater stont

5 Up ende neder indiere maniere,

Alst oft ware eene stenine maisire;

Ende Moyses lovede onsen Here

Met sinen sanghe lude ende sere.

So daden mede oec also wel

10 Die kindere van Ysrael.

Si quamen over teere stat,

Die gheheeten was Marath,

Daer dwater was van so bitter smaken,

Dats niemen en conste genaken.

[p.1,58] 15 Daer dede in Moyses een hout,

Ende het wart soete menechfout.

So dattem haer spise gebrac,

Die si brachten inden zac

Ute Egypten, doe beclageden si hem des;

20 Doe bat Gode Moyses.

Hi dede quackelen up hem reghen

Tetene vleesch, dies wilden plegen,

Ende Manna, dat hemelsche broot:

Dus versachse God ter noot.

25 Dit was up eenen Zondach,

Die XLste die ghelach

Vandien tiden, dat si scieden

Ute Egypten van dien lieden.

Echt quamen si in Raphadim,

30 Ende worden sceldende onder him

Up Moysesse onhovesceleke,

Want si waters hadden breke.

Doe slouch hi upten marbersteen:

Daer, daer te voren was water geen,

35 Thant spranc daer eene fonteine,

Scone, nuttelijc ende reine.

Doe quamen die van Amelec,

Ende waenden hebben in eenen strec

De Ebreusche; maer Moyses

40 Hi geboot Josue des,

Dat hi die viande soude bestaen.

Up eenen berch es hi gegaen,

Ende hief sijn hant up ende bat.

So weltijt so gesciede dat,

45 Verwonnen die van Ysrael;

Ende alst dan also gevel,

Dat Moyses van moetheden

Sijn hant sinken liet tier steden,

So gingen die sine onder:

50 Dit was miracle ende wonder.

Tien tiden dat tfolc ginder lach,

Quam te hem up eenen dach

Jetro, Moyses zweer, een man,

Die pape hiet van Madian.

55 (Papen hiet mense, alsic verstoet,

Die mogende waren ende vroet).

Hi sach Moysesse sere verladen

Mettien volke, ende hevet geraden,

Daer hi hem gaf pointe viere,

60 Die behoren te diere maniere.

Eene waerf hiet hi hem dan

Te nemene eenen mogenden man;

Dander point vanden gebode,

Dats dat hi ontsaghe Gode;

65 Tderde, dat hi warachtich ware;

Tfierde, vrecheit hebben onmare.

Moyses, die de wijste hiet,

Dede dat hem die heidijn riet:

Hieromme en eist onnere gheene,

70 Dat den groten leert de cleene.

Hoe Mozes ging droogvoets over die zee, en hoe die van Israël gingen door die woestijn. V.

Mozes en zijn volk te voet

Gingen henen door die vloed

Droogvoets op de grond;

In beide zijden het water stond

5 Op en neer in die manieren,

Alsof het ware een stenen muur;

En Mozes loofde onze Heer

Met zijn zang luid en zeer.

Zo deden mede ook alzo wel

10 Die kinderen van Israël .

Ze kwamen voor tot een plaats,

Die geheten was Mara,

Daar het water was van zoծ bittere smaak,

Dat het niemand kon genaken.

15 Daar deed in Mozes een hout,

En het werd zoet menigvuldig.

Zodat het hen aan spijs ontbrak,

Die ze brachten in de zak

Uit Egypte, toen beklaagden ze zich dat;

20 Toen bad God Mozes.

Hij liet kwartels op hen regenen

Te eten vlees, dus wilden plegen,

En manna, dat hemelse brood:

Dus voorzag ze God ter nood.

25 Dit was op een Zondag,

De 40^ste die lag

Van die tijden, dat ze scheiden

Uit Egypte van die lieden.

Echt kwamen ze in Refidim,

30 En worden scheldend onder hen

Op Mozes onhoffelijk,

Want ze van water hadden gebrek.

Toen sloeg hij op de marmersteen:

Daar, daar te voren was water geen,

35 Gelijk sprong daar een fontein,

Schoon, nuttig en zuiver.

Toen kwamen die Amalekieten,

En waanden hebben in een strik

De Hebreers; maar Mozes

40 Hij gebood Jozua dit,

Dat hij die vijand zou bestaan.

Op een berg is hij gegaan,

En hief zijn hand op en bad.

Zo welke tijd zo geschiedde dat,

45 Wonnen die van Israël;

En als het dan alzo geviel,

Dat Mozes van vermoeidheid

Zijn hand zinken liet te die plaats,

Zo gingen de zijne ten onder:

50 Dit was mirakel en wonder.

Te die tijden dat het volk ginder lag,

Kwam tot hen op een dag

Jetro, Mozes zwager, een man,

Die paap heet van Midian.

55 (Papen noemt men ze, zoals ik het verstond,

Die vermogend waren en verstandig).

Hij zag Mozes zeer verladen

Met het volk, en heeft aangeraden,

Daar hij hem gaf punten vier,

60 Die behoren tot die manieren.

Een maal zei hij hem dan

Te nemen een vermogend man;

Het andere punt van het gebod,

Dat is dat hij ontzag God;

65 De derde, dat hij waarachtig was;

Het vierde, vrekkigheid hebben onwaardig.

Mozes, die de wijste heet,

Deed dat hem die heiden aanraadde:

Hierom is het oneer geen,

70 Dat de grote leert de kleine.

[p.1,59] Hoe Moyses ontfinc die wet. VI.

Upten XLVIIsten dach,

Die in rechten getale lach

Van dat si ute Egypten scieden,

Quam Moyses met sinen lieden

5 Ten berghe van Synay.

Ten derden daghe daer na quam hi

Ende ontfinc aldaer die wet,

Die hem God daer heeft gheset,

Ghetekent metten vingre sine

10 In twee tafle maerberine,

In X geboden, hoe si souden

Hem in den dienst ons Heren houden,

Ende hebben hem elc jegen den andren.

Moyses ginc alleene wanderen

15 Upten berch van Synay;

Josue liet hiere alleene bi

Anden berch, dat hi woude

Dat hi sijns ontbeiden soude;

Ende was met Gode, sonder saghe,

20 XL nachte ende XL daghe,

Dat hi en at nochte en dranc.

Doe leerdem God, hoe cort, hoe lanc

Dat hi wilde, dat men dade maken

Een tabernakel van dieren zaken,

25 Ende vander archa mede,

Die was van groter chierhede;

Ende vander tafle ende vanden brode,

Daer men Gode met dienen soude ode;

Ende vandien dieren candelaren,

30 Daer dlicht up staen soude te waren;

Vanden outare, daer hi woude

Datmen Gode up offren soude;

Ende daertoe vanden papen mede,

Van haerre cledere, van harre zede;

35 Vort vandes bisscops gewade,

Hoe hi wille dat ment beghade;

Vort oec vanden guldinen outare,

Ende hoe mer Gode up dienen soude dare;

Ende vele gebode vander wet,

40 Die ic hier voren hebbe gheset

Indien bouc van Scolastica,

Die ic nu hier overgha;

Want ic anders hebbe te doene

Dan vander Jueden sermoene

45 Te makene vele parlemente;

Maer wet wel, dat so diere tente,

Alse dat tabernacle was,

Noit man gemaect en las.

Ende dit was deerste bedehuus mede,

50 Dat ic noint teenegher stede

Las ghemaect in deere ons Heren,

Nadien dat ons die jeesten leeren.

Hoe Mozes ontving de wet. VI.

Op de 47^ste dag,

Die in recht getal lag

Van dat ze uit Egypte scheiden,

Kwam Mozes met zijn lieden

5 Te berg van Sinaï.

Te derde dag daarna kwam hij

En ontving aldaar de wet,

Die hem God daar heeft gezet,

Getekend met de vingers van hem

10 In twee tafels van marmer

In 10 geboden, hoe ze zouden

Zich in de dienst van onze Heer houden,

En hebben hen elk tegen de anderen.

Mozes ging alleen wandelen

15 Op de berg van Sina;

Jozua liet hij er alleen bij

Aan de berg, dat hij wou

Dat hij op hem wachten zou;

En was met God, zonder sage,

20, 40 nachten en 40 dagen,

Dat hij niet at of dronk.

Toen leerde hem God, hoe kort, hoe lang

Dat hij wilde, dat men liet maken

Een tabernakel van dure zaken,

25 En van de ark mede,

Die was van grote sierlijkheid;

En van de tafel en van het brood,

Daar men God mee dienen zou;

En van die dure kandelaren,

30 Daar het licht op staan zou te waren;

Van het altaar, daar hij wou

Dat men God op offeren zou;

En daartoe van de papen mede,

Van hun klederen, van hun zede;

35 Voort van de bisschop gewaden,

Hoe hij wil dat men het maakt;

Voorts ook van het gouden altaar,

En hoe men er God op dienen zou daar;

En vele geboden van de wet,

40 Die ik hier voor heb gezet

In dat boek van Scolastica,

Die ik nu hier voorbij ga;

Want ik anders heb te doen

Dan van de Joden te preken

45 Te maken veel gesprekken;

Maar weet wel, dat zo’ n dure tent,

Als dat tabernakel was,

Nooit van een man gemaakt las.

En dit was het eerste bedehuis mede,

50 Dat ik nooit te enige plaats

Las gemaakt in de eer van onze Heer,

Nadien dat ons die verhalen leren.

Vanden calve dat die van Israël maecten van goude. VII.

In desen tiden, alsict las,

Dat Moyses met Gode was

Upten berch XL daghe,

Maecten die Eubreusce claghe,

5 Ende seiden: ‘Wine weten niet,

Wat Moyses es ghesciet.

Men make ons gode, die ons leeden

In desen weghe. Laet ons gereeden

Te ghane int lant, dat God behiet

10 Onsen vorders: hier doen wi niet.’

Daer maecten si een calf van goude,

Up dat die jonge entie oude

In Egypten hadden gesien,

Dat die liede aldaer plien

15 Aspise te biddene ane

In eens wilds ossen gedane.

Dat calf gingen si anebeden,

Ende offerden aldaer ter steden

[p.1,60] Hare offranden ende seiden:

20 ‘Dit sijn de gode, die ons leiden

Sullen, ende brochten hare

Ute Egypten van pinen zware.’

God die seide Moysese dit,

Die vordie quade liede bit,

25 Ende ginc vanden berghe mettien;

Ende alse hi dat calf hevet versien,

Wart hem ter herten also wee,

Dat hi die tafle warp ontwee,

Ende brac ende smalt dat calf van goude.

30 In pulvere so menichfoude

So moel hijt, dat hijt hem drinken dede,

Haren goden te lelichede.

Levis geslachte nam hi daer,

Ende wrac gheene mesdaet zwaer,

35 Ende slougere omme, onder clene ende groot,

XXIIIMdoot.

Des anders daghes bat [hi] sere

Voer die zondaers onsen Here,

So dat hi cume genade gewan,

40 Ende daer sach hi mede nochtan

Ons Heren claerheit harde groot.

Echt hem daer onse Here geboot

II tafle te makene sonder sparen,

Ghelijc dat die eerste waren,

45 Ende daer in, no meer no min,

Die worde die dandre hadden in.

Daer vaste hi echt XL daghe

Met Gode, dans gheene saghe,

Ende vanden berghe quam hi daer naer

50 Met eenen ansichte so claer,

Dattet niemen conste gedoghen

Up hem te vestene die ogen

Vanden lichte, dat daer uut sceen.

Hier omme seide menich een,

55 Dat sijn hovet ghehornet ware,

Ende dus scrijftmenne openbare.

Sidert meer vort, soudi ghanghen,

Spreken die liede, hi moeste hanghen

Een cleet vor sine ogen nadien,

60 Of niemen en mochten vort sien.

Van het kalf dat die van Israël maakten van goud. VII.

In deze tijden, zoals ik het las,

Dat Mozes met God was

Op de berg 40 dagen,

Maakten die Hebreeërs klagen,

5 En zeiden: ‘Wij weten niet,

Wat Mozes is geschied.

Men maakt ons goden, die ons leiden

In deze weg. Laat ons bereiden

Te gaan in het land, dat God zei

10 Onze voorouders: hier doen we niets.’

Daar maakten ze een kalf van goud,

Dat de jonge en de oude

In Egypte hadden gezien,

Dat die lieden aldaar plegen

15 Apis te bidden aan

In een wilde os gedaante.

Dat kalf gingen ze aanbidden,

En offerden aldaar ter plaatse

Hun offeranden en zeiden:

20 ‘Dit zijn de goden, die ons leiden

Zullen, en brachten ons

Uit Egypte van pijnen zwaar.’

God die zei Mozes dit,

Die voor die kwade lieden bidt,

25 En ging van de berg meteen;

En toen hij dat kalf heeft gezien

Werd hem het hart alzo wee,

Dat hij die tafel wierp in twee,

En brak en smolt dat kalf van goud.

30 In poeder zo menigvuldig

Zo vervormde hij het, dat hij het hen denken deed,

Hun goden te lelijkheid.

Levi ‘s geslacht nam hij daar,

En wraakte die misdaad zwaar,

35 En sloeg er om, onder klein en groot,

23 000 dood.

De andere dag bad hij zeer

Voor de zondaars onze Heer,

Zodat hij nauwelijks genade gewon,

40 En daar zag hij mede nochtans

Onze Heren helderheid erg groot.

Echt hem daar onze Heer gebood

2 tafels te maken zonder sparen,

Gelijk dat die eerste waren,

45 En daarin, meer of min,

Die woorden die de andere had in.

Daar vaste hij echt 40 dagen

Met God, dat is geen sage,

En van de berg kwam hij daarna

50 Met een aanzicht zo helder,

Dat het niemand kon gedogen

Op hem te vestigen de ogen

Van het licht, dat daaruit scheen.

Hierom zei menigeen,

55 Dat zijn hoofd gehorend ware,

En aldus schrijft men openbaar.

Sinds meer voort, zou gaan,

Spreken die lieden, hij moest hangen

Een kleed voor zijn ogen nadien,

60 Of niemand mocht hem voorts zien.

Hoe si schieden van Synay ende van Moyses doot. VIII.

Van offranden van haren beesten,

Also behorde thaerre feesten,

Dat latic al achterbliven:

Anders moetic genouch scriven.

5 Int ander jaer, na dat si scieden

Uut Egypten met haren lieden,

Alle gemeenlike porden si

Vanden berghe van Synay,

Daer hem God selve gaf de wet,

10 Ende Moyses hadde gheset

In ghescrifte, hoe si leven souden,

Of si Gods hulde wouden.

Ende daer si waren updie vaert

Ten lande van promissione waert,

15 So worden si overhorich Gode,

Ende achten so cleene up sine gebode,

Dat si alle verborden des,

Ende Aaron ende Moyses,

Te stervene in de wostine te waren,

20 Die waren boven XX jaren;

Ende negheene van alle te samen,

Die ute Egypten over die zee quamen,

Ne leeder die Jordane dan twee:

Dat was Calef ende Josue.

25 Moyses entie sine

Waren XL jaer indie wostine:

Hier binnen storven alle doude.

Doe hiet God, dat men echt soude

[p.1,61] Tellen die Ebreusche scaren,

30 Die waren boven XX jaren;

Doe waerre vonden bi ghetale

DCM, weetmen wale,

DCC ende XXX oec meer,

Die niet getellet en waren eer,

35 Sonder alleene die twee

Calef ende Josue.

Levis gheslachte, alsict las,

Al dat boven eere maent out was,

Die man was, dat es getelt

40 Sonderlinghe up dat velt.

Vandien geslachte was daer vonden

XXXIII dusentich tien stonden.

Desen beseide God te ghevene

Dat lant, dat hi in haren levene

45 Abraham, Ysaac ende Jacob mede

Belovet hadde metter waerhede.

[Doe] Moyses naecte der doot,

Alt here hi vor hem ontboot,

Ende hiet hem houden de wet,

50 Die hem God hadde gheset,

Ende seide: waert dat sise braken,

Si souden omme sulke saken

Tlant verliesen mettien lieden;

Ende waert dat si der mesdaet gieden,

55 Ende Gods wet anevinghen,

God soudse weder int lant bringen.

Doe benedijdi dat diet,

Ende nam orlof ende sciet

Van hem, ende ginc daer na

60 Upten berch, die hiet Fasga.

Daer togedem God verre ende bi,

Oechsienlike, lesen wi,

Al dlant van promissioene,

‘Ende seide: ‘Nu zie ende wes des coene,

65 Dune sulter in comen niet.’

Moyses staerf, want God hiet,

Alse hi hadde C ende XX jaer.

Noch noit en quamer man naer,

Die sijn graf vinden conde

70 Tote nu an deser stonde.

Hoe ze scheiden van Sinaï en van Mozes dood. VIII.

Van offeren van hun beesten,

Alzo behoorde tot hun feesten,

Dat laat ik al achterblijven:

Anders moet ik genoeg schrijven.

5 In het volgende jaar, nadat ze scheiden

Uit Egypte met hun lieden,

Alle algemeen gingen ze

Van de berg van Sinaï,

Daar hen God zelf gaf de wet,

10 En Mozes had gezet

In geschrift, hoe ze leven zouden,

Als ze God huldigen wilden.

En daar ze waren op die vaart

Te land van belofte waart,

15 Zo worden ze ongehoorzaam aan God,

En achten zo klein op zijn gebod,

Dat ze alle verbeurden dus,

Aaron en Mozes,

Te sterven in de woestijn te waren,

20 Die waren boven 20 jaren;

En geen van alle tezamen,

Die uit Egypte over die zee kwamen,

Niet lopen de Jordaan dan twee:

Dat was Kaleb en Jozua.

25 Mozes en de zijne

Waren 40 jaar in die woestijn:

Hier binnen stierven alle de oude.

Toen zei God, dat men echt zou

Tellen die Hebreeuwse scharen,

30 Die waren boven de 20 jaren;

Toen was gevonden bij getal

500 000, weet men wel,

5200 en 30 ook meer,

Die niet geteld waren eerder,

35 Uitgezonderd alleen die twee

Kaleb en Jozua.

Levi’ s geslacht, zoals ik het las,

Al dat boven een maand oud was,

Die man was, dat is geteld

40 Apart op dat veld.

Van dat geslacht was daar gevonden

33 000 te die stonden.

Deze zei God te geven

Dat land, dat hij in hun leven

45 Abraham, Isaac en Jakob mede

Beloofd had met de waarheid.

Toen Mozes naakte de dood,

Al het leger hij voor hem ontbood,

En zei hen te houden de wet,

50 Die hem God had gezet,

En zei: was het dat ze die braken,

Ze zouden om zulke zaken

Het land verliezen met de lieden;

En was het dat ze de misdaad laten gaan,

55 En Gods wet aanvingen,

God zou ze weer in het land brengen.

Toen zegende hij dat volk,

En nam verlof en scheidde

Van hen, en ging daarna

60 Op de berg, die heet Fasga.

Daar toonde hem God ver en nabij,

Ogenzienlijk, lezen wij,

Al het land van belofte,

En zei: ‘Nu zie en wees ‘koen,

65 U zal er in komen niet.’

Mozes stierf, want God het zei,

Toen hij had 100 en 20 jaar.

Nog nooit kwam er een man na,

Die zijn graf vinden kon

70 Tot nu aan deze stonde.

Van wondere in Moyses tiden. IX.

In Moyses tiden so was

In Creten coninc Abderas.

Justinius seget, dat dat rike

Begonste sere wonderlike,

5 Also hi scrijft openbaer . . . . .

Die vant eerst, vintmen vorwaer,

Hoe men honich gaderen soude.

Eene dochter haddi, de oude,

Die eenen sone te spotte wan.

10 Dies scaemdem die oude man,

Ende dede tkint leggen onder de diere:

Si soghedent na menscen maniere.

Doe dedi daer na werpen dat

In eenen harde nauwen pat,

15 Daer dicke volc ende beesten leeden,

Updat sijt souden vertreden:

Daer sogedent die beesten mede.

Daer naer echt hijt werpen dede

Vor honde die hongherech waren,

20 Ende si soghedent oec te waren.

Daer na warpment vor de soghen,

Updat ment verderven waende mogen,

Maer sine daden hem niet wee.

Daer na warp hijt indie zee,

25 Doe dreeft tote Samos ant lant,

Aldaert eene hinde vant,

Diet kint sogede ende uphelt:

Dus levet metten herten upt velt.

Hier omme wartet so snel,

[p.1,62] 30 Dat den herten volgede wel.

Dus waest daer so lange, sonder waen,

Dat in een strec wart gevaen,

Ende Gargoris den coninc ghesent

Voer een selsiene prosent.

35 Te hant verkendijt, ende hem dochte

Dat so vele gedoghen mochte,

Ende hi hilt mettem na desen,

Ende hiet coninc na hem wesen.

Arudis hietment te hant,

40 Ende wart coninc in Creten lant,

Ende die daer oec eerst ossen vant

Met ploeghen te ghenerne tlant.

Hi was oec deerste, die teersten sette

Dien van Creten tlant te wette,

45 Ende hem leerde coren winnen.

Dese maecte inden landen binnen

Tote Creten VII steden,

Daer hem dat volc in soude bevreden.

Hi staerf, ende sijn hoir daer naer

50 Hilden trike menech jaer.

Van wonderen in Mozes tijden. IX.

In Mozes tijden zo was

In Kreta koning Abderas.

Justinus zegt het, dat dit rijk

Begon zeer wonderlijk,

5 Alzo hij schrijft openbaar . . . . .

Die vond eerst, vindt men voorwaar,

Hoe men honing verzamelen zou.

Een dochter had hij, de oude,

Die een zoon te spot won.

10 Dus schaamde zich die oude man,

En liet het kind liggen onder de dieren:

Ze zogen het naar mensen manieren.

Toen liet hij het daarna werpen dat

In een erg nauw pad,

15 Daar vaak volk en beesten gingen,

Zodat ze het zouden vertreden:

Daar zoogden het die beesten mede.

Daarna echt hij het werpen deed

Voor honden die hongerig waren,

20 En ze zoogden het ook te waren.

Daarna wierp men het voor de zeugen,

Omdat men het verderven waande te mogen,

Maar zij deden hem niet wee.

Daarna wierp hij het in die zee,

25 Toen dreef het tot Samos aan het land,

Al daar het een hinde vond,

Die het kind zoogde en ophield:

Dus leeft het met de herten op het veld.

Hierom werd het zo snel,

30 Dat de herten volgde wel.

Dus was het daar zo lang, zonder waan,

Dat het in een strik werd gevangen,

En Gargoris de koning gezonden

Voer een zeldzaam present.

35 Gelijk herkende hij het, en hij dacht

Dat zo veel gedogen mocht,

En hij hield het met hem na deze,

En zei hem koning na hem te wezen.

Arudis noemde men het gelijk,

40 En werd koning in Kreta land,

En die daar ook eerst ossen vond

Met ploegen te generen het land.

Hij was ook de eerste, die ten eersten zette

Die van Kreta het land de wet,

45 En hen leerde koren winnen.

Deze maakte in het land binnen

Te Kreta 7 steden,

Daar zich dat volk in zou bevredigen.

Hij stierf, en zijn afstammelingen daarna

50 Hielden het rijk menig jaar.

Noch van desen selven. X.

In Moyses tiden mede

Gesciede wonder in menege stede.

Van Tessalien ginc een ganc

Van watre diet al verdranc,

5 Daer een Ytalien ontginc

Ende mettem menich jongelinc

Upten berch, die Unasus heet.

In Ethyopen waest so heet

Vander zonnen ten selven tiden,

10 Dat tlant verbernde in allen ziden,

Ende menegerande plaghe zwaer,

Die Plato scrivet over waer.

Tien tiden, dats loghene ghene,

Maecte Cycroeps Athene,

15 Ende dat conincrike begonde

Van Athenen ten selven stonde.

Hi entie sine daer naer

Regneerdere in CCC jaer

Ende LXXX jaer ende sevene,

20 Tote dat Codrus metten levene

Die stat verloos ende alt lant,

Alse u hier naer wel wert bekant.

Doe regneerden andre daer naer

CCC ende XV jaer;

25 Daer naer si sesse, elc der jare tiene:

Dus so vint ment inden gesciene.

Nog van ditzelfde. X.

In Mozes tijden mede

Geschiedde wonder in menige stede.

Van Thessalie ging een gang

Van water die het al verdronk,

5 Daar een Italiaan ontging

En met hem menige jongeling

Op de berg, die Unasus heet.

In Ethiopi was het zo heet

Van de zon te zelfde tijden,

10 Dat het land verbrandde in alle zijden,

En menigerhande plaag zwaar,

Die Plato beschrijft voor waar.

Te die tijden, dat is leugen geen,

Maakte Cecrops Athene, (1)

15 En dat koninkrijk begon

Van Athene te zelfde stonde.

Hij en de zijne daarna

Regeerde er in 300 jaar

En 80 jaar en zeven,

20 Totdat Codrus met het leven

Die stad verloor en al het land,

Als u hierna wel wordt bekend.

Toen regeerden andere daarna

300 en 15 jaar;

25 Daarna zij zes, elk de jaren tien:

Dus zo vindt men het in de geschiedenis.

Van Josue den hertoghe. XI.

Moyses, vintmen vorwaer,

Hadde hertoghe gesijn XL jaer.

Nu ontfinc Josue

Die voghedie vorwaert mee.

5 Dese leedde over die Jordane

Dat volc, ende God geboot te vulstane

Dat water, ende hem in twee gesceden,

So dat men mochte droghe leden

Die liede upter rivieren gront.

10 Hi dede vallen oec tier stont

Die mure van Jerico der port

Met blasene, dit sijn ware wort,

Ende geboot naer sinen wille

Der zonnen, ende soe stoet stille

15 Die spacie van eenen daghe,

Om sine viande te doene plaghe.

Hij suverde tlant van promissioene,

Ende gaeft den Jueden tharen doene,

Elken geslachte sijn lot,

20 Also alst hem visierde God.